-ocr page 1-

Van de voorzitter

Tijdschrift van de Historische Vereniging Vleuten, De Meern, Haarzuilens^i^^l^i^^^^^^iM^^^^ 'Verschijnt 4x per jaar i2e jaargang nr. 1, maari 1992 ©1992 De vereniging is ingeschreven in het vere- iinigingsrcgister van de K.v.K. Utrecht e.o. onder nummer V 479360 Dagelijlis bestuur: J.F.K. Kits Nieuwenkamp, voorzitter Hof ter Weydeweg 11, 3451 ST Vleuten Tel. 03407-2112 J.W. Schoonderwoerd, secretaris Meemdijk 62, 3454 HT De Meern Tel. 03406-61462

Gunstiger voor het behoud van his- torische gegevens is het bericht van de Stichting RAAP, dat op een gedeelte van het archeologisch beschermde terrein van het Romeinse Castellum in De Meern dermate veel van de oorspronkelijke Ro- meinse bewoning terug te vinden is, dat geadviseerd wordt daarmee in het be- stemmingsplan 't Weer ernstig rekening te houden. Ik hoop van harte dat de ge- meente de waarde van deze rapportage weet te schatten. Tenslotte is het een groot succes voor onze vereniging dat het Thermenmuse- um in Heerlen ons heeft weten te vinden en een beroep op onze vereniging heeft gedaan om te mogen beschikken over onze maquette van het castellum, ge- maakt door ons lid Peter de Vries, ten be- hoeve van de expositie „Zoals de ouden bouwden", in het Thermenmuseum in Heerlen van 16 februari t/m 17 mei 1992, over het bouwen door de Romeinen. Naast deze bruikleen van onze vereni- ging werd een beroep gedaan op mate- riaal van het Rijksmuseum van Oudhe- den (Leiden), het Bonefantenmuseum (Maastricht) en het Museum Kam (Nij- megen). Mijns inziens geen slecht gezel- schap! Ik adviseer u dan ook ditmaal on- ze maquette eens in Heerlen te gaan bekijken. Dan kunt u bovendien zien wat je met de resten van een Romeins bad- huis in een bestemmingsplan kunt doen. J.F.K. Kits Nieuwenkamp

Zo, het eerste nummer van de 12e jaar- gang van ons tijdschrift hebt u nu in han- den. Ik complimenteer de redactiecom- missie van harte met haar prestatie. En die prestatie is vooral daarin gelegen, dat zij voldoende kopij heeft weten te ver- krijgen om er een interessant nummer van te maken. Ik doe dan ook nog eens een dringend beroep op de onderzoekers en schrijvers onder u om artikelen te produceren en ter beoordeling aan de redactiecom- missie voor te leggen. Ik denk dat met de publicatie van zoveel mogelijk en gevarieerd historisch materiaal ons tijd- schrift alleen maar lezenswaardiger wordt. Voor het behoud van de historische bebouwing in onze gemeente is het eer- ste kwartaal van 1992 niet erg gunstig geweest. De omstreden kosterswoning met trapgevel bij de R.K. kerk in Vleu- ten werd inmiddels door het kerkbe- stuur afgebroken, terwijl het gemeente- bestuur ook overweegt toestemming te verlenen tot sloop van het op de gemeen- telijke monumentenlijst geplaatste pandje Lagehaarsedijk 13. Bij al deze sloopactiviteiten rijst bij mij wel de vraag wat nu de waarde is van het besluit tot het plaatsen van pan- den op een gemeentelijke monumenten- lijst, wanneer er zo gemakkelijk sloop- vergunningen worden afgegeven. Her- bezinning over de lijst lijkt mij nood- zakelijk.

P.G. de Rooij, penningmeester, 't Zand 1,3451 GP Vleuten M Tel, 03407 - 1483

A.J. van Zoeren, vjce-voorzittcr Stationsstraat 34, 3451 BZ Vleuten Tel. 03407 - 1263

Ereleden: Mevrouw Prof. Dr C. Isings, Soest Dr D.W. Gravendeel, Laag Keppel

Gebouwen: Vleuten: Broederschapshuisjes (dócünléri- talie- en informatiecentrum). Dorpsstraat 1, Tel. 03407 - 4222 (gedurende openingstijden) DeMcérn: Het Kabinet (permanente expo- sitieruimte). Zandweg 147B (achter Verenigingsgebouw) Ledenadministratie en -informatie: Mevrouw P.J. de Rooij-Goes 't Zand 1,3451 GP Vleuten Tel. 03407-1483 Contributie (inclusief tijdschrift): f. 30," per jaar, bij verzending per post f. 10,— extra

Losse nummers tijdschrift: f, 7,50 voor leden, f. 10,- voor nict-ledcn

In dit nummer

Banlirelaties: ABN-AMRO Bank Do Mccrn, ,|Hiii:i|;s|;;| rek.55.66,53.040                    ■'"■■'■WÊÊ Van de voorzitter Rabobank Vleuten, rek. 36,75.17.574 s-s* Postbank, rek. 2689200                              Verenigingsberichten Redactiecommissie:                                  De R.K. gemeenschap van De Meern (4) Dr D.W. Gravendeel, H.E.J. van Essen en r-. -i        i i u J.W, Schoonderwoerd                                 Rondom Heldam Adfés: Mauritslaan 17, 3454 XP De Meern Con Hnm \iamnrinrt Tel. 03406 - 62992                                     ben oorp veranoert...... -------:----------------------------------" De daling van het bierverbruik in de achttiende eeuw Gehele of gedeeltelijke overname van ar- tikelen uit dit lijdschrift is slechts toege- Wie wat bewaart die geeft wat staan met bronveimelding en na verkregeri;: toestemming van de redactiecommissie        Museumpraet (1) Illustratie voorpagina:                              De bochtafsnijding van de Krochtdijk in 1955 Portret van Aernout v^ Bucheii                  Aemout van Buchell bezoekt De Meern door Chnspijn van de Passé de oudere (ca, 1560 -1637)                                              Opa Druk:: Niek v.an Kooten.

pag. 1 2 3 6 7 8 11 15 26

-ocr page 2-

		Verenigingsberichten Koninginnedag in Vleuten Zoals gebruikelijk zal ter gelegenheid van de viering van koninginnedag op donderdag 30 april a.s. ons documenta- tiecentrum in de Broederschapshuisjes van 10.00 - 17.00 uur geopend zijn. Wij hopen daar weer veel belangstellenden te mogen begroeten. Die dag zullen de afdelingen Vleuten-Haarzuilens en De Meem van het Ned. Rode Kruis bij ons te gast zijn en er een tentoonstelling inrichten ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van het Rode Kruis. Nadere publicaties hierover volgen nog. Medewerkers Op onze oproep in het decembernummer van vorig jaar heeft één persoon gereageerd, die onze groep van vaste me- dewerkers in het documentatiecentrum is komen verster- ken. Geen overweldigend aanbod, maar alle beetjes helpen, of mogen wij misschien zeggen: nu het eerste schaap over de brug is komen er meer? Bel onze secretaris! Door een aantal toegewijde medewerkers krijgt u ieder kwartaal ons tijdschrift thuisbezorgd. Voor sommigen van hen is het aantal wel wat groot. Wie wil er meehelpen dat karweitje te klaren? Met een uurtje rondfietsen geniet u van de buitenlucht en kunt u ons van dienst zijn! Financiële steun In het afgelopen jaar mochten wij, naast bijdragen voor het uit te geven geschiedenisboek van onze gemeente, van een viertal bedrijven in onze gemeente giften ontvangen tot een bedrag van in totaal f. 1.050,-, als bijdrage in de huis- vestingskosten van de vereniging. Wij danken BV Auto EVAM, Dirk van Dijk Smederij- en Constructiebedrijf, Installatietechniek Vleuten BV en P.G. de Rooij Aannemings- en Wegenbouwbedrijf BV voor deze zeer gewaardeerde financiële steun. Mochten er nog anderen zijn, die onze vereniging op de- ze wijze willen steunen, dan zullen wij het bijzonder op prijs stellen dat van u te vernemen.
						Uitnodiging voor de algemene ledenvergadering Bij deze nodigen wij de leden uit voor de algemene leden- vergadering, welke gehouden zal worden op woensdag 6 mei 1992 in Hotel Het Oude Raadhuis, Hindersteinlaan 2 in Vleuten. Aanvang 20.00 uur precies. Agenda 1.  Opening. 2.  Vaststelling van de notulen van de vergadering van 23 april 1991. 3. Jaarverslag over 1991. 4.  Rekening over 1991: a. Verantwoording financieel beheer; b. Verslag van de kascontrolecommissie; c. Vaststelling rekening en balans. 5.  Benoeming nieuwe kascontrolecommissie. 6.  Vaststelling begroting voor 1993 en contributie voor 1993 (ongewijzigd). 7.  Verkiezing bestuursleden. 8.  Rondvraag en sluiting. Het bestuur,                                                                   , J.F.K. Kits Nieuwenkamp, voorzitter J.W. Schoonderwoerd, secretaris Toelichting Agendapunten 3, 4 en 6: De hier bedoelde stukken liggen gedurende de week voor de vergadering ten huize van de secretaris, op maandag 4 mei van 19.30 - 22.00 uur in het Kabinet, op dinsdag 5 mei van 19.30 - 22.00 uur in de Broederschapshuisjes, alsmede een uur voor het begin van de vergadering in de vergaderzaal voor de leden ter inzage. Agendapunt 7: Volgens het bepaalde in het huishoudelijk reglement zijn dit jaar aan de beurt om af te treden de heren T. van den Berg, J.W. Schoonderwoerd en A.J. van Zoeren. Deze bestuursleden zijn herkiesbaar en worden door het bestuur kandidaat gesteld. Verder is aftredend de heer D.W. Gravendeel, voor welke vacature het bestuur de heer E.R Graafstal kandidaat stelt. Door tenminste tien leden kunnen ook kandidaten wor- den voorgedragen. Deze voordracht dient uiterlijk drie dagen voor de vergadering bij het bestuur te worden ingediend.
			Openingstijden van onze gebouwen: Broederschapshuisjes, Dorpsstraat 1: Elke Ie vrijdag van de maand van 19.30 - 22.00 uur: Algemene contactavond van bestuur en leden, tevens mogelijkheid tot raadpleging bibliotheek en andere docu- mentatieverzamelingen. Elke 2e donderdag van de maand van 19.30 - 22.00 uur: Open avond van de werkgroep genealogie voor geïnte- resseerden in familie-onderzoek. Op andere tijdstippen bezoek mogelijk na afspraak met de heer J. Schoonderwoerd, tel. 03406-61462. Het Kabinet, Zandweg 147B: Elke maandag van 20.00 - 22.00 uur: Gelegenheid tot bezoek van onze exposities over archeo- logie (o.a. Romeinse nederzetting), oude gereedschappen en werktuigen en oude huishoudelijke gebruiksvoor- werpen. Op andere tijdstippen bezoek mogelijk na afspraak met de heer H. van Essen, tel. 03406-62992.
							Aansluitend aan deze vergadering zal door mevrouw Drs Marian Conrads, cultuurhistoricus te Houten, ge- specialiseerd in kostuum- en theatergeschiedenis, een lezing met dia's gegeven worden over „De Utrechtse muts" waarbij zij een aantal exemplaren zal laten zien uit haar eigen verzameling en uit het bezit van onze vereniging. Zeker de moeite waard om er bij te zijn!

-ocr page 3-

De R.K. gemeenschap van De Meern (4)

door J.H.P. Heesters

De rooms-katholieken in Oudenrijn, Veldhuizen, De Meern en Reyerscop hebben tot op het einde van de 18e eeuw geen eigen kerkgebouw gehad waarin zij hun godsdienstoefeningen konden houden. De bewoners ten zui- den van de Leidse Rijn, Velthuizen, Rijerscop en Harmeien behoorden volgens de doopboeken tot het kerspel van Vleuten. Sommigen gingen, in verband met de afstand naar 't Hoog, meestal naar de Walsteegkerk aan de Buiten Catharijnepoort of naar andere statiekerken in Utrecht. Aan de Zandweg in De Meern stond in de 16e eeuw wel een kapel waarin een vicarie op het altaar van Sint Antho- nius gefundeerd was. Deze kapel is ongetwijfeld tot 1581 door inwoners bezocht maar het was niet hun kerspel- kerk. Aan het gemis van een eigen kerk kwam in 1797 een einde.

en Hooge Wijde 2)" die waarschijnlijk eind 1796 is gemaakt. Wie deze lijst heeft samengesteld is niet bekend. Gelet op de inhoud moet dit een geestelijke en mogelijk Adolf Teilegen zijn geweest die van 1795 tot 1818 pastoor in Vleuten was. Een andere mogelijkheid is dat de lijst is gemaakt door de ka- pelaan die in 1796 aan de pastoor was toegevoegd. De pastoor wist, zoals uit de lijst blijkt, van de plannen van Dirk van der Weyde en Nicolaas van Veen. Hij vond echter, mede gelet op de besluiten van de Nationale Vergadering in verband met de scheiding van kerk en staat, dat de kapel aan de Zandweg in De Meern tot zijn kerspel behoorde en wilde die door zijn kapelaan laten bedienen zoals later zou blijken. Het is niet uit te sluiten dat men eerst eens wilde weten over welke en hoeveel katholieken men sprak en waar zij kerkten. Zonder twijfel heeft de samensteller zijn werk rede- lijk gedaan want in de lijst zijn 45 namen vermeld. Deze na- men geven geen reëel beeld van het aantal katholieken in Oudenrijn, Heycop, Galecop en Hogeweide want het zijn alleen de alleenstaanden en gezinshoofden die zijn genoemd. Als ook het aantal gezinsleden vermeld zou zijn, was nu een duidelijker beeld van het aantal katholieken mogelijk ge- weest. Wel blijkt waar deze 45 personen woonden. In een overzicht staat vermeld: Velthuyzen:                                       8 Ouden Rhijn:                                    12 Galecop:                                           4 Hooge Weyde:                                  12 Onder Vleuten digt bij de Stadts Dam:    9 Al eerder is duidelijk geworden dat niet alle katholieken naar de R.K. kerk op 't Hoog in Vleuten gingen. Verschillen- den gingen na 1795 naar de nieuwe statiekerk in Harmeien maar er gingen ook veel katholieken naar de statiekerken in Utrecht. De samensteller heeft verschillende gegevens over het kerkbezoek in de lijst genoteerd. Hierdoor kon een overzicht samengesteld worden. Zo gingen onderstaande aantallen naar de volgende kerken: Sint Dominicuskerk in de Walsteeg:          19 Sint Martinuskerk in de Heerestraat:           5 Sint Martinuskerk in de Agter twijnstraat:   2 Kerk in de Dorstige Hartsteeg:                   1 O.L.V. kerk buyte de Witte Vrouwen:          1

Een belangrijke lijst Op 17 maart 1795 schreven enkele katholieken uit De Meern, Oudenrijn, Veldhuizen en Reyerscop, als gevolg op de besluiten van de Nationale Vergadering van de Bataafse Re- publiek, een verzoek aan de Repraesentanten van den Lande van Utrecht. Zij vroegen daarin om gezamenlijk met de her- vormden gebruik van de kapel in De Meern te mogen maken. Op 30 juli 1795 kwam daarop het antwoord van de hervormde gemeente waarin het voorstel werd verworpen. De katho- heken waren wel teleurgesteld maar niet uit het veld geslagen. Uit archiefstukken blijkt dat zij de afstand naar 't Hoog bij Den Ham toch wel bezwaarlijk vonden i). In een klein comité beraadde men zich over een oplossing om in het bezit van een eigen kerk te komen.

Verklaring van de armmeesters van Oudenrijn van 3 juni 1779. Nicolaas van Veen uit Oudenrijn, een van de onderteke- naars van de brief aan de Repraesentanten van den Lande van Utrecht, was samen met Dirk van der Weyde armmeester. Beiden bedachten het plan om op naam van het armbestuur de buitenplaats Rhynzicht van Comelis van Rossum te kopen om op dat terrein een eigen kerk te kimnen stichten. Wie waren die armmeesters die dit belangrijke initiatief namen en voor welke katholieken wilden zij een eigen kerkgebouw hebben? Het antwoord op deze vraag staat in de „Lijst van de opge- zeetenen van den Ouden Rijn als ook van Heycop, Galecop,

-ocr page 4-

					Om hun plan te realiseren, moesten zij geld zien te lenen van leden van de R.K. gemeenschap die voorstander waren van een eigen kerkgebouw. Zij leenden van Juffrouw De Vrees twee duizend- en van de kinderen van Roelof van Munster één duizend gulden. De armmeester Dirk van der Weyde leen- de zelf ook twee duizend gulden aan het armbestuur waardoor het benodigde bedrag bijeen was. Op 31 december 1796 werd in het bijzijn van getuigen de koopakte gepasseerd bij notaris Willem Dop in Utrecht. In de latere overdrachtsakte van de buitenplaats aan het kerkbestuur van 9 mei 1817 staat vermeld: bij welke dezelve Armmeeste- ren verklaren die Somma te hebhen opgenomen, ten behoeven van voorSchreven Armen, tot Stichting van een kerk op ge- melde aangekochte Buitenplaats belovende in qualiteit als Armmeesteren of quod Notandum, als kerkmeesters daarvan te zullen betalen de Interessen en de Capitalen af te lossen in- voege als bij gemelde acten Speciaal was bedongen. De koop van de buitenplaats was wel gesloten maar het zou tot 18 mei 1797 duren voordat de koopakte bij de „voor- malige Geregte van den Ouden Rhijn" werd getransporteerd.
		Bij de persoonlijke gegevens van de overige 17 namen staat niet vermeld waar zij kerkten. Het is niet uit te sluiten dat deze naar de R.K. kerk op 't Hoog in Vleuten of naar de kerk in Harmeien gingen. In de lijst zijn door de samensteller ook persoonlijke noti- ties vermeld. Zo staat er over de eerder genoemde armmeester Dirk van der Weyde die in Oudenrijn woonde: Eyge goed (= eigen huis), is een zeer bemiddeld Man met vijf kinderen. deeze wil nu voort vaeren met die zaak omdat hem kinder- agtig schijnt dit werk te staaken daar hij meede aan begon- nen is door meest aanmoediging van anderen. Over de andere armmeester Nicolaas van Veen, eveneens uit Oudenrijn staat geschreven: eyge goed. Parochieert op 't Hoog. heeft geen kinderen. Dat niet iedereen voorstander was van een eigen kerk blijkt uit de volgende notities. Bij Jacob Koppert is vermeld: huur goed (= huurwoning), parochieert op 't Hoog zoo men zegt. Wil die niet contribuëe- ren voor de oprecht ing van een Pastorij aan de Stadtsdam. Ook de weduwe van het Schip bleef de kerk in Vleuten trouw. Over haar staat in het verslag: huur goed. Parochieert op het hoog, en begeert daar te blijven Parochieren. heeft mij onlangs nog verzogt haar een andere plaats te geeven. Voor veel katholieken uit Oudenrijn, Heycop, Galecop en Hogeweide was de afstand naar de R.K. kerk op 't Hoog in Vleuten een groot bezwaar. Het moet de samensteller van de lijst dan ook als muziek in de oren geklonken hebben dat katholieken van de Hogeweide ook bezwaar maakten tegen een nieuwe kerk aan de Stadsdam. In dit verband wordt in een extra notitie vermeld: Van de Hooge Weyde kunnen (weynige uytgezondert) 's Winters zeer slegt aan de Stadts Dam koom- en, ook word van die Lieden voor vast verzeekert dat zij Lie- den (wedere eenige weynige uytgenoomen) aldaar niet be- geeren, of willen hun Parochie houden. Zonder twijfel heeft men met deze lijst van „Ouden Rhijn begiimende aan de Meem of eerder van het gerecht van Veld- huyzen" de haalbaarheid van een eigen R.K. kerk aan het Stadsdam willen inventariseren. De eerste kerk in De Meern Uit de aantekening bij Dirk van der Weyde in de hierbo- vengenoemde lijst kan men vaststellen dat deze armmeester het „kinderagtig" zou vinden als hij zijn plan niet zou door- zetten. Samen met Nicolaas van Veen had hij zijn oog al laten vallen op de buitenplaats Rhijnzicht aan de Rijksstraatweg richting Utrecht. Voor een duidelijke situering kan vermeld worden dat het perceel grond naast de latere neogotische kerk (nu Metak) en achter de latere pastorie (nu antiquariaat) lag. Het terrein werd oostwaarts, richting Utrecht, begrensd door grond van de er- ven van de heer Sadelijn en westwaarts, richting De Meem, door de weduwe en erfgenamen van wijlen Pieter van Gronin- gen. Alle percelen vielen onder „den Geregte van den Ouden Rhijn". Uit archiefstukken 3) blijkt dat de betreffende grond in 1763 eigendom was van Willem van Stramme. Deze verkocht het perceel in het genoemde jaar aan Christoffel van Tonge- ren. Nadat deze in 1795 was overleden, verkochten de erfge- namen de grond aan Comelis van Rossum. Van deze laatste wilden de armmeesters de buitenplaats Rhijnzicht kopen, waarvoor vijfduizend gulden betaald moest worden. Alhoewel beide leden van het armbestuur rechtsgeldige handelingen konden verrichten, hadden zij voor de aankoop van de buitenplaats geen financiële middelen ter beschikking.
				De doopvont van circa 1800 uit de eerste R.K. kerk in Oudenrijn. Voor het, voor die tijd, vrij hoge bedrag kocht het armbe- stuur een Huis en verdere getimmerte, met een Hof en Boom- gaard, bepoting en beplanting daarop Staande te zamen groot en verongeldende voor een Morgen 4). Het huis, mogelijk een gedeelte van een boerderij, werd als pastorie voor een nieuw te benoemen pastoor ingericht. Het getimmerte, zeg maar schuur, werd verbouwd tot kerk. Onge- twijfeld is dit pand heel bescheiden en van buiten niet als kerk herkenbaar geweest. Om een kerkgebouw als statie te kunnen laten funktione- ren, was het belangrijk dat door het Aartsbisdom Utrecht een

-ocr page 5-

		pastoor benoemd zou worden. De katholieke Overheid stemde hierin toe en als eerste pastoor voor de statie van de Ouden- rijn aan de Stadsdam werd Gerardus van der Hoeven be- noemd. De financiële regeling van de Overheid die gold voor do- minees van de hervormde kerk was niet op de pastoors van de rooms-katholieke kerk van toepassing. De rooms-katholieken moesten zelf voor het onderhoud van de pastoor alsmede voor de secundaire voorwaarden zorgdragen. De twee eerder ge- noemde armmeesters verplichtten zich op 3 juni 1797 dat de pastoor vrij kon wonen en een tuin ter beschikking zou heb- ben. Ook kreeg hij driehonderd gulden per jaar en mocht de stipendia voor zijn onderhoud besteden 5). Toen de kerk zover gereed en een pastoor benoemd was, kon op 15 augustus 1797 op de feestdag van Maria Hemel- vaart, de patrones van de nieuwe statie Oudenrijn, de eerste Eucharistieviering plaatsvinden. Gerardus van der Hoeven is maar kort pastoor van de nieu- we statie geweest. Hij is op 26 oktober 1800 overleden en werd bijgezet in de grafkelder van de bezitters van het huis Den Ham in de kerk van Vleuten. Als opvolger werd Gerar- dus van Nooy benoemd, waarvan wij later in de geschiedenis nog meer zullen horen. De rooms-katholieke gemeenschap van De Meem beschik- te nu over een eigen primitief kerkgebouw en men realiseerde zich al spoedig dat dit gebouw slechts van tijdelijke aard kon zijn. Met name aan de pastorie kwamen veel onkosten, het- geen blijkt uit een inventarisatie naar de toestand van de kerk- gebouwen in 1819 6). De aanleiding tot deze inventarisatie was een verzoek om inlichtingen van de gouverneur van de Provincie aan de aarts- priester van Nooy omtrent de situatie van de statiekerken in zijn ambtsgebied. Eén van de zaken die de gouverneur wilde weten was: Welke kosten tot het daarstellen of repareringen van nood zijn, met overlegging der noodige bestekken. Pastoor L. Clemens rapporteert op 22 februari 1819 aan aartspriester de Nooy dat de zolder van de bovenverdieping vergaan is. De kap van het dak moet gedeeltelijk afgenomen en vervangen worden. Ook de loden dakgoot is aan vernieu- wing toe en de totale kosten zijn beraamd op twaalfhonderd gulden. In zijn conceptverslag aan de Gouverneur schrijft aarts- priester van Nooy over de pastorie op de buitenplaats Rhijn- zicht: Deeze Gemeente vraagt 1200 tot de noodige reparatiën aan 't pastorijhuis welk 't dak en Zolder zeer slegt Zijn en Zulks heb ik door ondervinding want tijdens dat ik er pastoor was kon men niet zonder gevaar op sommige plaatsen van de zolder lopen. Er moesten dus een nieuwe kerk en pastorie gebouwd wor- den, waarover echter weinig gegevens bekend zijn. Uit archief- stukken is wel af te leiden dat tijdens het pastoraat van Lau- rentius Clemens, de vierde pastoor van de statie Oudenrijn tussen 1816 en 1846, een nieuwe kerk en pastorie zijn ge- bouwd. Zeker is dat de bouw na 1820 moet hebben plaats- gevonden. Oude kerkschatten Hoe de eerste kerk er aan de buiten- en binnenkant heeft uitgezien is niet in historische bronnen te vinden. Als we aan- nemen dat de nieuwe kerk na 1820 is gebouwd, dan zijn uit de periode daarvoor wel enkele kerkelijke kunstschatten be- waard gebleven. Ongetwijfeld zijn deze later meegenomen naar achtereenvolgens de nieuw gebouwde kerk, de neogoti- sche kerk en naar de huidige kerk aan de Pastoor Boelenslaan. In de rij van bewaarde kerkelijke kunstschatten neemt de
				Het transportabele doopbekken van 1986. oude doopvont een aparte plaats in. Deze doopvont staat in de doopkapel van de huidige R.K. kerk aan de Pastoor Boelens- laan die nu als mortuarium dienst doet. Deze doopvont wordt al enige jaren niet meer gebruikt omdat de doopplechtigheden nu in het kerkgebouw zelf plaatsvinden, waarbij gebruik ge- maakt wordt van een transportabel doopbekken. Dit laatste is door pastor Th. van der Sman bij zijn priesterwijding op zater- dag 25 januari 1986 aan de parochie geschonken. De oude doopvont is door de Stichting Kerkelijk Kunstbe- zit van het Aartsbisdom Utrecht in 1973 gedateerd in het eer- ste kwart van de 19e eeuw en moet dus uit de eerste kerk af- komstig zijn. De vont staat op een achthoekige hardstenen ko- lom en heeft zelf een ronde voet, is van geaderd marmer en heeft een brede rand van knorren. De deksel is van later da- tum en is gedateerd in het derde kwart van de 19e eeuw. Dat houdt in dat deze deksel niet in de twee eerste kerken aanwe- zig is geweest. Deze moet in de latere kerk, nu Metak, aan de doopvont zijn toegevoegd. Op de neogotische koperen deksel staat de tekst: ego te baptizo in nomini Patris et Filii et Spi- ritus Sancti. Vade in pace. Vertaald in het Nederlands staat er: ik doop U in de naam van de Vader en de Zoon en de Hei- lige Geest. Ga in vrede. Bronnen 1.   RAU. inv. 77 no 70 2.   Aartspriesters Holl. Zending no 1340 3.   RAU. inv. 77 no 70 4.   idem 5.   Aartspriesters Holl. Zending no 1339 6.   idemno 1154 7.   Stichting Kerkelijk kunstbezit inventaris Par. O.L.V. ten Hemelopneming De Meem

-ocr page 6-

Rondom Heldam

door Ted Jongerius

Heldam In de juni-uitgave 1991 van onze Historische Vereniging zoeken de heren Gravendeel en Storm van Leeuwen naar de betekenis van het woorddeel „hel" in de naam Heldam. Gravendeel loopt warm voor de verklaring: „boezemwa- ter", Storm van Leeuwen kiest voor: „genoemd naar her- berg De Hel". Naar mijn mening is er echter een meer voor de hand lig- gende verklaring. In het Middelnederlandsch Handwoordenboek vinden we bij het woord „dam" de toevoeging: der hellen dam. Een helle dam is in de middeleeuwen een bepaald soort dam. We weten verder dat er bij de Heldam sprake was van een overtoom. De grote van Dale zegt over overtoom: dubbel hellend vlak (onderheide planken vloer) op een dam of kade tussen twee wateren, waarover kleine vaartuigen gehaald worden met behulp van een windas en losse of vaste rollen die men onder het vaartuig legt. Met enige voorzichtigheid zou je kunnen zeggen dat hel- dam een synoniem is voor overtoom.

voorbeeld een waterschap bijeenkwam, of een pand waarin recht werd gesproken). Ik ben overigens van mening dat de familienaam Van Lantscroon is afgeleid van de camer en niet andersom. Ik baseer dit op het woord „van" in de naam van Lantscroon. Ik denk dat dit „van" hier duidt op de plaats van herkomst. Dus iemand die van Lantscroon heet komt van oorsprong van de Lantscroon. Basterdam Zou Basterdam afgeleid zijn van Jan Aelman, bastaard van Henegouwen, dan was hoogst waarschijnlijk de tweede naamvals „s" tussengevoegd (Basterdsdam, vergelijk: Ko- ningsbosch. Heerjansdam). Ik vind dat we het ontbreken van deze ,,s" niet meteen moeten afdoen als een middel- eeuwse slordigheid. Bastaard kan volgens de grote van Dale ook de betekenis hebben van mindere soort, tussensoort, bijvoorbeeld: bas- taardsuiker, bastaardvijl (een tussenmaat vijl), bastaard- wagen (boerenwagen met kromme dissel). Ik stel me zo voor dat een basterdam in vorm en gebruik ligt tussen een eenvoudige „rechttoe rechtaan" dam en de overtoom. Zie ons tijdschrift, jaargang XI, nummer 2, juni 1991 Blz. 37 De dam bij Croenkens camer door Ir J.A. Storm van Leeuwen Blz. 44 De Hel door Dr D.W. Gravendeel

Verder concludeert Storm van Leeuwen in zijn artikel dat „dam bij croenkens kamer" en „Basterdam" kunnen wor- den verklaard als afleidingen van respectievelijk het wapen van het Utrechtse geslacht van Lantscroon en van Jan Ael- mans bastaard van Henegouwen. Hierbij wil ik de volgende kanttekeningen plaatsen: Lanscronen camer / Croenkens camer Uit de tekening van Jan Rutgersz. van den Berch blijkt dat er sprake is van een tamelijk belangrijk gebouw. De naam Lanscroon (landskroon) zou kunnen duiden op een openbaar gebouw; zeker als we weten dat het voormalige stadhuis van Maastricht „in de Lanscroon" heette. In de 14e eeuw deed het pand in Maastricht tegelijkertijd ook dienst als stadstaveeme. De naam Lanscroon komt al voorin 1379. Is misschien bij de Lanscronen camer, net als bij „in de Lanscroon" in Maastricht, sprake van een dubbelfunctie (taveerne of herberg en plaats waar een bestuur van bij-

Bovenstaande bijdrage ontvingen wij als een wat late reactie op de Juni-uitgave 1991 van onze Historische vere- niging, zoals de heer Jongerius ons letterlijk schreef. Re- dactie en auteurs stellen het zeer op prijs commentaar van hun lezers te mogen ontvangen. Immers dubitando ad veri- tatum pervenimus (Cicero), d.w.z. door te twijfelen komen we tot de waarheid en daarom kan het geen kwaad personen die een bepaalde mening verkondigen aan het twijfelen te brengen. De redactie

-ocr page 7-

			Een dorp verandert
							De heer Kromwijk schrijft verder: ,,De naam Krogtdijk heeft zijn naam te dan- ken aan de vroegere rivierverbinding Vleutense Wetering-Leidse Rijn, ge- naamd ,,De Krogge". Vandaar de nog aanwezige Kroggebrug in de Alendorper- weg over de later genoemde Alendorper- wetering, zie oude waterschapskaart". Hij besluit met: „Bedoeld pand is nu ei- gendom van de gemeente, met die res- trictie, dat dit recht pas van kracht wordt na het overlijden of voortijdig vertrek van de familie Doomenbal". Tot zover deze twee reacties. Intussen heb ik gehoord dat ook Ir J.A. Storm van Leeuwen in de pen is geklommen naar aanleiding van mijn vraag op de derde kolom van bladzijde 86: „Stond het huis vroeger aan de Krogtdijk van vóór de ruilverkaveling?" De nieuwe raadselfoto werd ons toe- gezonden door iemand uit De Meem. Wie denkt te weten waar deze foto is gemaakt? KBN.
					huis met veeschuur is gebouwd rond 1925 in opdracht van de heer Ultee uit Woerden. Deze opdrachtgever had in dat jaar een perceel grasland gekocht met de bedoeling enkele runderen voor de slacht op te fokken voor zijn vleeshouwerij te Woerden. Dit is enkele jaren goed gegaan totdat de crisis in de jaren dertig toesloeg en bedoeld pand en grasland in andere handen overgingen. Bekend is dat de Es- doornlaan in de jaren dertig in werkver- schaffingsverband is aangelegd en vol- tooid in 1938, vandaar de naam. Om on- begrijpelijke reden heeft de laan een naamsverandering ondergaan". Even onderbreken we de heer Krom- wijk. Onze secretaris, oud-gemeenteamb- tenaar Jan Schoonderwoerd, wist de re- den wèl. Toen in 1954 de gemeente Vleuten-De Meem werd gevormd, bleek in De Meem, in de voormalige gemeente Oudenrijn, al een prinsessetjuurt te zijn gepland met o.a. een Prinses Beatrixlaan. De Vleutense Beatrixlaan werd toen her- doopt in Esdoomlaan.
		De raadselfoto op bladzijde 86 van het decembernummer 1991 leverde niet al- leen twee goede reacties op, maar ook een gedegen en gedetailleerd artikel van Ir J.A. Storm van Leeuwen. Eerst maar eens even de twee leuke reacties. De eerste kwam van Ria Wieman, die zo'n 20 jaar aan de even zijde van de Utenhamstraat heeft gewoond en rond twee jaar geleden naar een bungalow aan de Esdoornlaan verhuisde. We kennen elkaar dus al zo'n 20 jaar; ze heeft in 1973 nog een kleine rol gespeeld in een door mij geregisseerde jeugdspeelfilm en „dus" opende ze haar brief met „Beste Klaas B". ,,Voor mij was het natuurlijk een makkie om je iets te vertellen over de raadselfoto, want ik ben meteen de straat overgestoken om het een en ander aan de weet te komen. De heer Ultee, vroeger noodslager in Vleuten en omgeving, liet het huis omstreeks 1928 bouwen. Halver- wege de bouw heeft Leen Griffioen, die in Zegveld woonde, het huis gekocht en laten afbouwen door Piet Griffioen. Leen Griffioen heeft er zo'n drie jaar in ge- woond, later z'n zoon Hans. Bij het huis hoorde zo'n 2,5 hectare grond, nu zwem- bad en tennisbanen. De Krochtdijk liep vlak langs het huis. De Esdoornlaan werd in plm. 1945 aangelegd en nog later de Europaweg. In 1937 huurde de heer G. Doornenbal huis en grond; hij hield er koeien en varkens en had ook een melk- wijk. De huur van huis en grond was f. 10,- per week. Hij huurde van Grif- fioen, bezorgde daar wekelijks melk en de kosten daarvan werden elke zaterdag van de huur afgetrokken. Acht jaar later heeft Doomenbal huis en grond gekocht. In die tijd was het huis nog niet op het electriciteitsnet aangesloten en het (drink) water werd uit de sloot gehaald. Toen zijn kinderen werden geboren vond de dokter dit toch te gek en snel heeft hij een en ander geregeld om aangesloten te worden op de waterleiding". Ria Wie- man besloot haar brief met ,,De heer Doomenbal, al een heel eind in de tach- tig, woont er nog. Of alles precies klopt weet ik niet, maar dit werd me verteld". Zeker drie weken later kreeg ik een getypte brief van de 76-jarige heer G.J. Kromwijk die aan de Alendorperweg woont. Hij schreef me het volgende. „Als lid van de Historische Vereniging meent ondergetekende even te moeten in- haken op de nieuwe raadselfoto, voorko- mend in nummer 4 van jaargang 11. Het door U bedoelde oudere huis, thans be- woond door de familie Doornenbal, grenst zijdelings aan de huidige Esdoorn- laan, voorheen Beatrixlaan. Het woon-

-ocr page 8-

De daling van het bierverbruik in de achttiende eeuw

door Ir J.A. Storm van Leeuwen

Over de geschiedenis van de voormalige bierbrouwerij in Vleuten was tot nog toe heel weinig bekend. Dr D.W. Gra- vendeel en J.H. van der Poel hebben nu onlangs in dit tijd- schrift een uitgebreid overzicht gepubliceerd van het door hen verzamelde materiaal i). Dit bestaat uit bouwkundige bijzonderheden van het hoofdgebouw en gegevens over de verschillende eigenaren van de brouwerij. Van deze laatsten zijn voornamelijk de „handel en wandel" van de opeenvol- gende leden van het brouwersgeslacht Van Bijlevelt aan de hand van notariële en andere bronnen beschreven. Zoals de auteurs zelf schrijven komen wij over het eigenlijke bedrijf van deze brouwerij uit de archieven weinig te weten. Dit behoeft volgens mij geen verwondering te wekken, ook van de oudere brouwerijen die de stad Utrecht vroeger rijk is geweest zijn nagenoeg geen bedrijfsgegevens meer te vin- den. Zo is niet precies bekend waarom - te oordelen naar de financiële toestand van de toenmalige eigenaar - de brou- werij in Vleuten omstreeks 1800 zo sterk is achteruitgegaan. De ongunstige economische omstandigheden als gevolg van de Franse bezetting waren daar ongetwijfeld voor een deel debet aan, maar daarmee kunnen de schrijvers het vrij plot- selinge verval niet verklaren. Het bierverbruik was immers niet verminderd, menen zij. Ik denk dat die laatste veronderstelling in zijn algemeen- heid niet helemaal juist is. Er bestond namelijk gedurende de achttiende eeuw in het gehele land een voortdurende da- ling van het bierverbruik. Deze leidde tot de sluiting van steeds meer bierbrouwerijen. Ik heb daar indertijd al iets over gezegd in een vorig nummer van dit tijdschrijft 2). In die bijdrage vestigde ik de aandacht op het belang van bier als volksdrank in de vorige eeuwen omdat er toen wei- nig of geen goed drinkwater beschikbaar was, althans niet in de dichtbevolkte en laaggelegen streken van ons land. Thee en koffie waren toen nog niet algemeen in gebruik als dagelijkse dranken en wijn was natuurlijk te duur voor de gewone man. Men was aangewezen op bier, en dan vooral de lichtere soorten (dunbier). De kinderen kregen vaak, be- halve melk en karnemelk, de lichtste soort bier, het scharre- bier. Er bestonden dan ook veel huisbrouwerijtjes. De opmerkelijke daling van het bierverbruik in de acht- tiende eeuw heeft men hoofdzakelijk toegeschreven aan het toenemende gebruik van sterke drank in de v.orm van bran- dewijn (toen „korenwijn" of „korenbrandewijn" genoemd) en jenever. Dit verschijnsel ging gepaard met een verminde- ring van de bierconsumptie. Dit was geen gunstige ontwik- keling. De onmatigheid bij het drinken van gedestilleerde dranken gaf aanleiding tot lichamelijke kwalen, terwijl tal van gezinnen in nog behoeftiger omstandigheden kwamen te verkeren dan reeds het geval was.

U E STAATKUNDIGE HANDHAVING VAN DER INGEZETENEN GEZONDHEID en LEVEN AANCEPREEZEN, EN IN EENIGE PROEVEN VOORGEDRAGEN, D O O a MATTHIAS VAN GEUNS., tlED. DOCTOR, PROFESSOR, jIRCIUaTJSR. £TC. TE UTRJCIIT.

UIT 11IT LATIJN VELTAALD poon H, A. 13 A K E, Jt7EÜ. UOCT., PRJSLECl: EIV. TE LEIDI^N.

MET BIJGEVOEGDE VERHANDELINGEN VAN DEN SC HR IJ VER. EM EEN BRIEF VAN DEN VERTAALEa.

TE AMSTERDAM, mj JO HANNES ALLAR.T. M D C C C I.

Titelblad van „De staatkundige handhaving van der inge- zetenen gezondheid en leven" door Matthias van Geuns. Uit- gegeven in 1801.

-ocr page 9-

de conclusie dat de bierconsumptie sedert het begin van die eeuw met driekwart was afgenomen. Ook uit andere bronnen weten wij dat het aantal com- merciële bierbrouwerijen in ons land in de achttiende eeuw sterk verminderde. De vraag naar vooral lichtere soorten, die het meeste werden geproduceerd en juist zo geschikt waren ter vervanging van slecht drinkwater, daalde aan- zienlijk. De lagere omzet veroorzaakte weer een daling van de kwaliteit van het bier. In mijn eerder genoemde bijdrage schreef ik, dat de Amersfoortse stadsregering in 1752 met spijt moest vast- stellen, dat de brouwerijen van tijd tot tijd (d.w.z. in de loop van de tijd) vervielen en de arbeytsman daarvan (van het bier) de smaeck vergetende meer en meer tot andere, scha- delijke vogten begon te inclineren (te neigen). Met de „schadelijke vogten" doelde men op brandewijn en jenever. Wij mogen wel aannemen, dat ook de achtereenvolgende bierbrouwers in Vleuten deze problemen ondervonden. Dat deze achteruitgang vooral omstreeks 1800 merkbaar is ge- weest kan natuurlijk mede gelegen hebben aan een gerin- gere interesse van de toenmalige eigenaar in zijn bedrijf. Toch kon deze dorpsbrouwerij blijven bestaan tot 1870.

Aan het einde van de achttiende eeuw werd door ver- schillende vooraanstaande medici in het belang van de volksgezondheid gepleit om het bierverbruik te stimuleren door het verlagen van de accijnzen op bier en hop (een onmis- baar bestanddeel van bier). Een van hen was de Utrechtse hoogleraar Matthias van Geuns (1735-1817). Van Geuns hield regelmatig voordrachten over de zijns inziens noodzakelijke verbetering van de volksgezondheid en de daartoe te nemen overheidsmaatregelen. Verschil- lende van deze lezingen en colleges, die volgens de toen- malige gewoonte in het Latijn werden gehouden, zijn door een collega-medicus in het Nederlands vertaald. Zij zijn in 1801 uitgegeven onder de titel ,,De staatkundige handha- ving der ingezetenen gezondheid en leven". Van het titel- blad daarvan is een afbeelding in dit artikel opgenomen. Sommige van de voordrachten handelden over het bier als nuttige volksdrank in ons land. Van Geuns was daar een grote voorstander van, mede uit een oogpunt van de voe- dingswaarde van bier. Hij verfoeide het onmatige gebruik van sterke drank en wees op het verlies aan broodgraan voor de bereiding ervan. Om aan te tonen hoeveel het bierverbruik onder andere in de provincie Utrecht was gedaald ten koste van het ge- bruik van sterke drank verzamelde hij gegevens bij de be- lastingkantoren. Hij vond, dat de bierconsumptie in het ge- west Utrecht aan het einde van de achttiende eeuw de helft bedroeg van die in 1750. Daarentegen bleek het gebruik van sterke drank (in de openbare registers „Gedestilleerde wateren en gebrande wijnen" genoemd) in die periode met meer dan de helft te zijn toegenomen. Hij kwam tevens tot

Noten 1)  Tijdschrift van de Historische Vereniging, jaargang 11, nr. 4 (december 1991). 2)  Bier uit de Heycop. Tijdschrift van de Historische Vereniging, jaargang 7, nr. 1 (maart 1987).

Wie wat bewaart die geeft wat

Door ons werden in dank, ten behoeve van onze bibliotheek en onze verzame- ling, de volgende schenkingen aanvaard van:

Mevr. H. Sterk, 't Zand 19 Vleuten Buffet, tafel en 4 stoelen ( ca. 60 jaar oud)

Th. van den Berg, Glazenierslaan 21 De Meern 2 oude wijnflessen

H.B. Jager, Parkweg 18 Vleuten 1 ingelijste aquarel van de Hamtoren vanY.G. Drost uit 1938

N.N., Laag Keppel Landmeetapparatuur met baak, luxe sierporselein, pendule, harmonium, baro- meter en keukengerei (Ie helft 20e eeuw)

Fam. C. Kampers, Multatulistraat 89 Vleuten 1 stuk Sunlightzeep en 1 nachthemd, wit van broderie-anglaise

Fam. M. Reichardt-van den Berg, Ko- ningshof 73 Harmeien 2 nachtkastjes, 1 rechaud, 1 cliviaplant en 1 D.E. koffiemolen

Fam. L. van Eijk, Schoolstraat 51 Vleu- ten 1 eiken huiskamertafel, 1 plantentafel- tje, koperen sierpot, gehaakt kleedje, 4 ontbijtbordjes, 1 botervloot, ovale schaal, 3 souvenir-wandversieringen, verzame- ling krantenknipsels en programma van zangvereniging D.E.S.

Mevrouw E. Schuurs-Wieseman, Uten- hamstraat 11 Vleuten Ingelijste foto van de Stadsdam De Meern (Foto J.G. Ederzeel, De Meern), huis- reis- en zak dregge, uitvinder M.P. Okhuysen, in originele metalen koker en topografische kaart nr. 31G uit 1950 J. Meijaard, Camphuysenstraat 70 Vleu- ten 5 fotolijstjes met foto's

Mevrouw A. Vaneveld-van Eijk, Uten- hamstraat 13 Vleuten Rieten koffertje, bruine zeildoeken Citybag en 12 dessertmessen Friedr. Her- der, Solingen, in originele doos B.L. Hoffland, Zandweg 85a De Meern 1 houten blokschaaf

-ocr page 10-

10

Museumpraet (1) door Theo van den Berg

Zolang de mensheid bestaat heeft men steeds geprobeerd door het uitvinden van gereedschappen en allerlei hulpmiddelen het leven wat aangenamer en de arbeid wat lichter te maken. Veel van deze dingen zijn soms al weer snel verouderd en worden aan de kant gezet. De taak van de Historische Vereniging is onder andere het bewaren en tentoonstellen van deze voorwerpen. Ik wil proberen in een serie artikelen in ons blad wat meer aandacht te besteden aan hetgeen we U kunnen laten zien.

Voor het eerste artikel zijn we in „Het Kabinet". Zo heet ons museum aan de Zandweg in De Meem. We nemen een kijkje in onze zogenaamde „Boerenhoek".

Grepen zijn er in allerlei vormen en voor vele doelein- den. De grepen waar we mee beginnen zijn de zogenaamde bietengrepen. Voor het rooien van bieten werd ook wel de spade ge- bruikt, maar al spoedig vond men deze greep toch handiger. In onze omgeving gebeurt de bietenbouw op wat kleinere schaal en meestal zijn het dan voederbieten (mangelwortel), die in zijn geheel gebruikt worden als voer voor het vee. In andere streken van ons land worden op grote schaal suikerbieten verbouwd, de zogenaamde beetwortel, bestemd voor het maken van suiker en stroop. Vooral na 1860 is de teelt van suikerbieten goed op gang gekomen. Napoleon had in 1806 het Continentale stelsel ingevoerd, waardoor het Europese vasteland was afgesloten van invoer van rietsuiker uit tropische landen. Om aan de suiker- behoefte toch zoveel mogelijk te kunnen voldoen, werden de boeren verplicht voor een groot deel suikerbieten te ver- bouwen. Meestal was dit slecht werk waar ook veel man- kracht voor nodig was. Vandaar dat men zocht naar mid- delen en gereedschappen om alles ook nog lonend te maken. In een volgend artikel wil ik hier nog wat meer over schrijven. In onze verzameling gereedschappen en huisraad zitten veel bijzondere voorwerpen. Wij willen die allemaal graag aan iedereen laten zien en er over vertellen. U bent iedere maandagavond welkom in ons „Kabinet" aan de Zandweg in De Meem. De toegang is gratis. Tot ziens!!!

Het leek me wel aardig om met de eerste greep uit onze collectie te beginnen met een Greep. In onze omgeving spreekt men meestal van een Griep of een Riek.

-ocr page 11-

11

De bochtafsnijding van de Krochtdijk in 1955

door Ir J.A. Storm van Leeuwen

In zijn bijdrage „Een dorp verandert......" in dit tijdschrift i) stelde Klaas B. Nanning de vraag, hoe de situatie bij de driesprong Krogtdijk (nu Europaweg) - Esdoornlaan is geweest vóór de ruilverkaveling. Omdat ik de oude toestand nog heb gekend en betrokken was bij de ruilverkavelingswerken gedurende de jaren 1953 - 1963 zal ik proberen daarop een duidelijk antwoord te geven. Ik meen dit het beste te kunnen doen aan de hand van drie afbeeldingen, die in de tekst zullen worden beschreven. Het zijn: a) een gedeelte van een luchtfoto uit 1953, b) een fragment van een bestekstekening uit 1955, c) een land- meterskaartje uit ca. 1750.

De luchtfoto uit 1953 Deze luchtfoto is eerder afgebeeld bij het derde deel van mijn serie artikelen ,,Oude en nieuwe wegen in de ruilver- kaveling Vleuten" 2) en is hier in haar geheel overgeno- men. In dat artikel werd de Alendorperweg behandeld. Ter oriëntatie dient de spoorweg tussen Vleuten (links) en Utrecht (rechts). De Utrechtseweg was toen kort tevo- ren door de gemeente verbeterd tot een brede asfaltweg met fietspaden en slingert zich als een wit lint over de bovenste helft van de foto. Daaronder ziet men als een zwarte lijn de Alendorperwetering, oudtijds deel uit- makende van de loop van de Oude Rijn langs Vleuten. Deze kronkelde met enige fraaie meanders vanaf de Alen- dorperweg westwaarts in de richting van het voormalige Huis te Vleuten bij de spoorwegovergang in de Utrechtse- weg. De Alendorperweg loopt als een dunne witte streep schuin over de foto vanaf de Utrechtseweg naar de rech- terbenedenhoek. De Krochtdijk (ook gespeld: Krogtdijk) komt van links halverwege de foto en loopt naar de oude driesprong Krochtdijk - Esdoornlaan bij het huis, waar- over het artikel van Nanning handelt. Vanaf deze drie- sprong, die linksbeneden op de foto is te zien, gaat de Krochtdijk naar het zuidwesten en eindigt bij de Loobrug over de Leidse Rijn. Deze brug staat niet meer op de foto. De bestekstekening uit 1955 De tweede afbeelding bestaat uit een door mij vereen- voudigde en aangepaste schets naar een tekening uit het bestek Nr. 1, Dienst 1955 van de Plaatselijke Commissie voor de ruilverkaveling Vleuten, opgemaakt door de N.V. Grontmij. Dit bestek betrof de verbetering van de Wilhelminalaan en de toenmalige Krogtdijk (nu Europaweg) tussen de spoor- wegovergang bij het station Vleuten en de Loobrug over de Leidse Rijn. Van de bijbehorende tekeningen heb ik die met de bochtafsnijding bij de Esdoornlaan gedeeltelijk ge- bruikt.

De oude weg was een grindweg die uiterst smalle of geen bermen bezat. De nieuwe kreeg een vijf meter brede ver- harding van asfalt met brede bermen, waarop een weg- beplanting kon worden aangebracht. Op de tekening is de oude verharding met een donkere tint en de nieuwe ver- harding met een lichte tint aangegeven. De bermen, wete- ring en sloten zijn wit gelaten, maar wel met lijntjes aan- geduid. De lijntjes van de bestaande toestand zijn dun en die van de toekomstige toestand dikker getrokken. Op deze schetstekening is te zien, welke werkzaam- heden zouden worden verricht. Deze bestonden uit het dem- pen van te vervallen en het graven van nieuwe sloten, het

Landmeterskaart van een aantal percelen land, wegen en water- gangen in de omgeving van Alendorp uit ca. 1750. Het noorden is bij benadering met een door mij bijgetekende pijl aangegeven. Copie van een foto van het Rijksarchief te Utrecht, Topogra- fische Atlas, Inventarisnummer 2211-1.

-ocr page 12-

				12
			Luchtfoto van het gebied tussen de Utrechtseweg (boven) en de Krochtdijk/Esdoornlaan (onder). Het noorden is boven. Toestand decem- ber 1953. Fragment van een fotomozaiek van het ruilverkavelingsblok Vleuten, Landinrichtingsdienst Utrecht.
		opbreken van buiten gebruik te stellen weggedeelten als- mede van een verhard toegangspad, het maken van het volledige grondlichaam en de verharding van de nieuwe weg en het maken van een nieuwe uitrit en een verharde dam. De Esdoornlaan zou daarbij worden doorgetrokken en een nieuwe aansluiting krijgen op de Krochtdijk. Het huis aan de driesprong, bestaande uit een woning en een schuur, is het op de „raadselfoto" bedoelde pand. Links, bij de naam „Krajenveld", stond een houten schuur op een betonnen voet. De aangrenzende percelen land wa- ren in gebruik als grasland. Het werk is uitgevoerd volgens dit bestek. Een verhar-
						dingsbreedte van vijf meter werd zo'n 40 jaar geleden vol- doende geacht voor een plattelandsweg, die de twee dor- pen Vleuten en De Meern verbond. De tot Europaweg om- gedoopte Krochtdijk werd later evenwel door de gemeente Vleuten-De Meern aanmerkelijk verbreed. Het kaartje uit ca. 1750 Deze afbeelding is eveneens overgenomen uit het derde deel van mijn bijdrage over „Oude en nieuwe wegen in de ruilverkaveling Vleuten". Daarop is te zien, dat de Krocht- dijk (toen geschreven Croghtdijck) vanaf de driesprong ter

-ocr page 13-

14

13

Gedeelte van een tekening van het bestek voor de verbetering van de Wilhelminalaan/Krochtdijk. Het noorden is door middel van een pijl aangegeven. Bestek nr. 1, dienst 1955 van de Plaatselijke Commissie voor de ruilverkaveling Vleuten.

Utrecht en Leiden hebben gediend. De rol die de scheepvaart oudtijds heeft gespeeld bij de veranderingen bij en rondom de driesprong is zeker zo groot geweest als die van het verkeer te land.

plaatse van de tegenwoordige Esdoornlaan doorliep naar de Alendorperweg. Dit is trouwens ook af te leiden uit de oude situatie bij de driesprong op de bestektekening van 1955. De Krocht- dijk maakte daar een onlogische en scherpe bocht naar de Loobrug, die de reden heeft gevormd van de bochtafsnij- ding in het ruilverkavelingsplan. De verbinding tussen de driesprong en de Loobrug heet- te volgens het kaartje uit ca. 1750 Lauwewegh. Die kreeg later, zoals bekend is, dezelfde naam als de Krochtdijk. Langs de Lauwewegh liep een watergang met de naam Lauwewetering. De Loobrug zal toen wel als Lauwebrug of Lauwbrug zijn gespeld. De Lauwewetering was een vaarverbinding tussen de Alendorperwetering en de Heycoperwetering of Lange Vliet (nu de Leidse Rijn). Op de kruising met de Krocht- dijk, dus bij de driesprong, lag aanvankelijk een dam. In 1532 werd daar een brug gebouwd: de brugge neffens die

krofte ... die sal heeten die Kroftbrugge 3). De dam is toen waarschijnlijk verplaatst naar de uitmonding van de Lau- wewetering in de Heycoperwetering (Leidse Rijn). In 1584 is namelijk sprake van een dam bij de Lauwbrug, die door de stad Utrecht meer geschikt zal worden gemaakt om er schuiten overheen te trekken. De Oude Rijn (Leidse Rijn) beoosten de Lauwbrug was toen te ondiep geworden, vermoedelijk door verzanding en slecht onderhoud. Ik heb er indertijd op gewezen, dat de naam Krochtdijk afgeleid was van ,,kroft" of „krocht" (de ch en de f wer- den vroeger naast elkaar gebruikt). De betekenis daarvan was een betrekkelijk hoog gelegen stuk land. In ons geval lag dit in de naaste omgeving van de driesprong. Deze kroft is reeds in 1238 genoemd en werd toen gespeld als „cruft". In 1270 schrijft men ,,croft" 4). In het Engels betekent „croft" tegenwoordig nog: een klein stuk (bouw) land. De Krochtdijk heeft overigens nog andere namen gekend: Kerkweg en Tiendweg. Zoals gezegd heet hij nu

Europaweg. De naam Kroftdijk of Krochtdijk in Vleuten is helaas verloren gegaan. Dit in tegenstelling tot die van de Krogt- dijk in Breda, waar men de historische naam heeft gehand- haafd voor het op die plaats gekomen noordelijke gedeelte van de rondweg om de stad heen. Die Krogtdijk is genoemd naar de Krogten, thans een industriewijk. Besluit De vraag hoe de situatie bij de driesprong Krochtdijk - Esdoornlaan is geweest vóór de uitvoering van de ruilver- kaveling lijkt mij nu voldoende beantwoord. De geschiedenis van deze driesprong en de naaste om- geving ervan omvat echter meer dan een bochtafsnijding in 1955. Dat komt onder andere doordat de Alendorper- wetering en de vroegere Lauwewetering verschillende ma- len als een onderdeel van een alternatieve vaarweg tussen

Noten 1)   Tijdschrift van de Historische Vereniging, jaargang 11, nr. 4 (december 1991). 2)  Tijdschrift van de Historische Vereniging, jaargang 9, nr. 1 (maart 1989). 3)  Zie noot 2. 4)   Oorkondenboek van Utrecht tot 1301.

-ocr page 14-

15

Aernout van Buchell bezoekt De Meern

Opgedragen aan Dick Gravendeel

Door E.P. Graaf stal

Ruim 400 jaar geleden bracht de bekende Utrechtse historicus en oudheidkundige Aernout van Buchell een bezoek aan De Meern. Op 14 april 1591 ging hij samen met zijn boezemvriend Jan de Witt op visite bij Jacob Sanders, de slot- voogd van Nyvelt; twee maanden eerder had Van Buchell een bizar verhaal gehoord over een woedende spin en een ontploffende pad in de tuinen van het kasteel. Na bezichtiging van de zeldzame collectie bomen en planten toog hij met De Witt naar de Hoge Woerd, op zoek naar Romeinse oudheden! Het resultaat schetste Van Buchell in zijn dagboek, dat wordt bewaard in de Utrechtse Universiteitsbibliotheek. Vier eeuwen later laten de vondsten zich moeiteloos deter- mineren. Een uniek bericht van een dagje De Meern, opgetekend door de 26-jarige Buchelius.

Temidden van onze oudere geschiedschrijvers is Van Buchell een zonderlinge figuur. Zelden heeft iemand zo veel materiaal verzameld en er zo weinig mee gedaan. Wie een goede indruk wil krijgen van deze onvermoeibare verzamel- drift, moet de catalogi van het Rijksarchief of de Universi- teitsbibliotheek te Utrecht eens inzien. Het is nauwelijks te geloven wat deze man in de loop van zijn leven allemaal heeft overgeschreven, nagetekend en bijeengesnuffeld; hele scha- duwarchieven heeft Van Buchell in het leven geroepen. Ge- nealogen kennen hem vooral vanwege de onafzienbare ge- gevensbestanden die hij met name over de Stichtse en Hol- landse adelsgelachten heeft aangelegd, alles moeizaam bij- eengebracht uit middeleeuwse oorkonden, kronieken en grafschriften. Van Buchell schijnt dit eindeloze gepluis ten dienste te hebben gezien van het levenswerk waar hij vanaf ongeveer 1615 mee bezig was: een nieuwe uitgave van de bis- schopskronieken van Johannes de Beka (ca. 1350) en Wilhel- mus Heda (ca. 1520), voorzien van historisch commentaar. In 1622 ging het persklare manuscript in Heidelberg verloren in de woelingen van de 30-jarige oorlog; aan een tweede versie is Van Buchell tot zijn dood blijven slijpen. Maar toen de enige zelfstandige publicatie die hij op zijn naam heeft staan, in 1643 dan eindelijk verscheen, werd Over de Utrechtse bis- schoppen algemeen erkend als een meesterwerk; pas in 1973 is het vervangen door een nieuwe uitgave. Tegenwoordig staat wel vast dat Van Buchell in de moeizame reconstructie van de middeleeuwse geschiedenis van Holland en Utrecht, waar het vooral op een gedegen kennis van de oorkonden en een scherpe bronnenkritiek aankwam, pionierswerk heeft ver- richt, al zijn de vruchten daarvan via zijn gulle conespon- dentie met andere geleerden voor een groot deel elders gegroeid.

Onze hoofdpersoon (zie afb. 1) werd op 18 maart 1565 te Utrecht geboren als zoon van Aernout van Buchell, een 59- jarige kanunnik uit de lagere adel. Nog voordat deze in 1573 stierf, trouwde zijn moeder Brigitta Jans met de landmeter Johan Adriaansz. Ruysch. Van 1574 tot 1581 bezocht Van Buchell de bekende Hiëronymus-school aan de Kromme Nieuwegracht, het latere Stedelijk Gymnasium. Zijn studie aan de Leidse universiteit moest hij in 1583 al na een halfjaar onderbreken vanwege een slepend conflict met de curator van zijn vaderlijk erfdeel. De volgende vijf jaren verblijft Van Buchell grotendeels in het buitenland. Aanvankelijk studeert hij rechten in Douai (1584-1585), maar in Parijs, waar hij bijna een jaar blijft, raakt hij verslingerd aan de oudheden. Terug in Utrecht besluit hij al gauw tot een tweede grote reis, ditmaal door Duitsland en Italië; drie maanden verblijft hij in Rome (1587-1588). In de jaren rond 1590 leidt Van Buchell een rustig leven in en rond zijn geboortestad, afgewisseld door twee korte dienstbetrekkingen, bij hoge edelen. Na in 1593 eindelijk een graad in de rechten te hebben bemachtigd, vestigt hij zich als advocaat aan het Hof van Utrecht. In de dood van zijn zoon en enig kind (1611) vindt hij aanleiding om de draad van zijn historische studies weer op te vatten. „Vanaf dat moment", zegt hij 25 jaar later in een brief, „heb ik mij zoveel mogelijk uit het openbare leven en de rechts- praktijk (waar ik van nature een afkeer van had) terugge- trokken en ben ik geleidelijk met de Muzen gaan leven". De laatste dertig jaar van Van Buchells leven speelden zich grotendeels af in diens enorme bibliotheek en achter diens schrijftafel, vanwaar hij contacten onderhield met talrijke ge- leerden en geletterden. Hij stierf op 15 juli 1641 en ligt be- graven in de Geertekerk i).

1. Voor een uitgebreide levensschets: G. Brom en L.A. van Langeraad (ed.), Diarium van Arend van Buchell. Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, derde serie, 21 (Amsterdam 1907) [voortaan aangehaald als Diarium] i-civ. Curieus blijft: S. Muller Fz., Schetsen uit de middeleeuwen (Amsterdam 1914) 369-462, inz. 378-388 en 440-447. Zie verder: Notae quotidianae van Aernout van Buchell, J.W.C, van Campen ed.. Werken Hist Gen., 3e serie, 70 (Utrecht 1940) v-xv. - Portret: D. Franken, /' Oeuvre gravé des Van de Passé (Amsterdam - Paris 1881) nr. 503. A. Hulshof en P.S. Breuning ed., „Brieven van Johannes de Wit aan Arend van Buchel en anderen" in: Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap 60 (1939) 87- 208, inz. 179, 180; en 'Zes brieven van Joh. de Wit aan Arend van Buchel' in: BMHG 61 (1940) 60-99, inz. 78. De Witt oordeelde waarschijnlijk te streng; vgl. het sterk gelijkende portret van Van Buchell uit 1610, geschilderd door Paulus Moreelse: Keuze uit tien jaar aanwinsten 1951-1961 (Centraal Museum Utrecht 1961) nr. 67, afb. 9. - Citaat: brief aan Johan van Bever- wijck (1636); Diarium, xxiv.

-ocr page 15-

							en talrijke ingekleurde tekeningen; hij verknipte zelfs een boek om elk nieuw jaar met een monumentale gedrukte initi- aal te kunnen laten beginnen - nét echt. Blijkens het voor- woord is Van Buchell in 1587 aan dit grote werk begonnen; in 1592 voegde hij er een korte beschrijving van zijn geboorte- stad aan toe. Maar ook toen hij eenmaal „bij" was, bleef Van Buchell waarschijnlijk via aantekenboekjes werken. Tot zeker 25 jaar na de sluitdatum (1599) heeft hij toevoegingen en ver- beteringen aangebracht. Het Diarium, zoals deze kroniek over de jaren 1560-1599 bekend staat, geeft ons een kaleidoscopisch beeld van de snel veranderende wereld van de late 16e eeuw en van de berich- tenstroom die daarin omging. We horen over de strijd tussen Maurits en Parma en over heksenprocessen, over de kerkelij- ke omwenteling in het Sticht en over hoogwater in de Rijn, over de lotgevallen van de Utrechtse society en over misdadi- gers en terechtstellingen. In deze hectische wereld moet Van Buchell zijn plaats zien te vinden, maar het lukt hem, althans tot 1593, niet goed. Hij observeert en noteert, maar neemt er niet aan deel. Vooral rond 1590 ademt het dagboek de rustelo- ze verveling van een verwaarloosd talent, dat gebukt gaat on- der zijn povere adelstitel en een onbekroonde geleerdheid - zij werken verlammend op elkaar. Zijn vader heeft hem een be- scheiden vermogen nagelaten, maar het is te weinig om er als een grand seigneur van te leven en toch te veel om maat- schappelijke ambities na te jagen. Nergens weet Van Buchell zich te schikken. Wanneer hij als 23-jarige zijn wacht moet draaien en de luitenant van de schutterij, een kleermaker nog wel, hem wijst op zijn ondeugdelijke uitrusting, wordt deze terstond uitgedaagd tot een duel. De luitenant echter haalt zijn schouders op en beboet Van Buchell. Deze verbijt zich in zijn dagboek: „Zo worden wij gekweld door het allerlaagste volk en het uitvaagsel der stad. Dat zijn nu de vruchten van onze aristocratie!" Maar wanneer hij tijdens een van zijn dienst- betrekkingen opeens in Haagse kringen verkeert, dan hangt Van Buchell in zijn dagboek de Erasmus uit en laat hij zich in de meest neerbuigende termen uit over de ijdele frasen van al die fraai betitelde heren. Maar ook tot de geestelijke adel durft hij zich, ondanks al zijn kritische gaven, niet te rekenen. Hij verbaast ons door zijn jonge geleerdheid en veelzijdige interesse, die reikt van de oorsrong der talen tot aan de duin- viooltjes in Alkmaar, maar weet Van Buchell in deze fase van zijn leven moeilijk richting te geven. Toen Van Buchell in 1591 De Meem bezocht, was hij net terug uit Den Haag, waar hij negen maanden als secretaris in dienst was geweest bij Walraven van Brederode, heer van Cloutingen, Vianen en Ameide, eerste edele van Holland. Hij had in het gevolg van prins Maurits verkeerd en met de Nas- saus en Mamix van St. Aldegonde gedineerd. Maar hij had er niet kunnen aarden, in die glazen kooi, gewend als hij was aan zijn vrijheid. Eenmaal terug in Utrecht, hervatte hij ter- stond zijn oude liefhebberijen. Binnen enkele dagen stond hij op de Hoge Woerd, samen met zijn boezemvriend Jan de Witt. Zij deelden een vurige passie voor alles wat met de Ro- meinse oudheid te maken had, zeker wanneer dit uit vader- landse bodem kwam; in 1589 waren ze er al eens samen op uitgetrokken om in Vechten naar oudheden te zoeken. Dat verbaast ons toch, wij die opgegroeid zijn met het leeuwe- merg van de „Tachtigjarige oorlog" aan het begin van de ,,Tien jaren" (1588-1598), waarin de jonge Republiek op
				QiiiJjufat cAtrrnum Jiuclient ^unatre vuttunt-.' 'JParj tmltar Jüc 1j ƒ f i'^OT'r claufa tutctu . O. XtM .
		1. Portret van Aernout van Buchell op 49-jarige leeftijd (1614), vervaardigd door de bekende graveur Chrispijn van de Passé de oudere (ca. 1560-1637), die vanaf 1612 te Utrecht woonde; hij stond bekend om zijn fijne burijn. Jan de Witt, aan wie Van Buchell natuurlijk meteen een exemplaar had toegestuurd, schreef zijn vriend op 21 mei 1615 vanuit Parijs dat het portret inderdaad „zorgvuldig afgewerkt" was. Tegelijk echter liet hij doorschemeren dat hij het niet zo gelukkig getroffen vond; maar goed, dat gold ook voor het portret van Erasmus door Dürer. Kort daarop ontving De Witt bovenstaande, bijgewerkte versie, waaraan bovendien een Latijns vers van G. EIburgh was toege- voegd. De vertaling luidt: „Wat heb je eraan het gezicht van Van Buchell te tekenen? Het beste blijft verborgen in zijn geleerde in- Iwrst." De Witt antwoordde al op 31 juli: over de retouches laat hij zich niet uit, maar over het gedicht zegt hij met een woord- speling: „Het verbergt veel met weinig woorden". Aernout van Buchell heeft zijn leven lang dagboek ge- houden. Of misschien moet men zeggen: kroniek. Want wat wij daarvan overhebben, is een merkwaardig mengelwerk van optekeningen uit zijn eigen leven, voorvallen in zijn verblijf- plaats, en berichten over gebeurtenissen verder weg, veelal krijgsverrichtingen. Alles wat hem inviel, ter ore of voor ogen kwam, krabbelde hij neer op losse briefjes of in een van zijn talloze notitieboekjes, soms vergezeld van schetsjes - diezelf- de pathologische verzamelwoede. Later schreef hij deze losse notities in tijdsvolgorde aaneen in katernen, bedoeld om te worden ingebonden; voor de jaren 1634-1641 is iets derge- lijks bewaard gebleven. Ook het journaal over de eerste 35 jaar van zijn leven, waaruit wij aanstonds zullen gaan putten, is compleet bewaard; het beslaat twee dikke folianten. Van Buchell voorzag het van een fraaie titelpagina, een voorwoord
			2. Spaanse raids: Diarium, 184,193, 203,207 (Heicop), 223; cf. 235,329. Naast de notitie over Heicop schreef Van Buchell later: „als ik me niet vergis [werden de koeien geroofd van het land] van Johan Hendnksz. Wyckersloot"; deze was een verwant van Van Buchell (433).

-ocr page 16-

						17
		leven en dood strijdt voor zijn onafhankelijkheid, vermeien onze fijnbesnaarde jongelingen zich in de oudheden van hun geboortestreek. In 1589 stond de vijand nota bene voor Via- nen - twee uur van Utrecht! Het dagboek noteert in die jaren talrijke plundertochten van Spaanse troepen onder de rook van Utrecht. In augustus 1589 bijvoorbeeld roofden enkele soldaten 18 koeien uit de polder Heicop onder Oudenrijn; „het mag een wonder heten dat ze dat hele eind veilig hebben kunnen afleggen, tenzij ze zich als boeren hebben voorge- daan", zo luidt het droge commentaar van Van Buchell 2). Een kijkje op Nyvelt Voordat Van Buchell en De Witt op de Hoge Woerd hun geluk gingen beproeven, brachten zij een bezoek aan kasteel Nyvelt, even voorbij De Meem ten zuiden van de Oude Rijn. Van Buchell had daar sinds kort een kennis in de persoon van Jacob Sanders, de slotvoogd. Hij had hem leren kennen tij- dens zijn dienstbetrekking bij Van Brederode. Diens vrouw, Wilhelmina van Haeften, was in 1579 in bezit geraakt van en vervolgens beleend met deze Utrechtse ridderhofstad. En als hun beider secretaris had Van Buchell natuurlijk de corres- pondentie met de slotvoogd moeten onderhouden. Hij had al gauw sympathie opgevat voor de beklagenswaardige Sanders, die al jaren zat te wachten op het geld dat hij trouwhartig in de wederopbouw van het kasteel had gestoken. Ook Van Buchell had hem namens „madame" en „monseigneur" met allerlei mooie praatjes aan het lijntje moeten houden. Nu hij dan zijn congé had genomen, de buik vol van het hofleven, ging Van Buchell, mogelijk met een laatste boodschap uit Den Haag, naar Nyvelt om zijn hart te luchten bij de man met wie hij vermoedelijk een zekere lotsverbondenheid voelde. De dagboeknotitie van Van Buchell over 14 april 1591 geeft ons allerlei nieuwe gegevens. Wij geven de passage over Nyvelt hier in extenso: Met mijn makker Jan de Witt ging ik te voet naar Nyvelt, een kasteel gelegen bij de eerste steen vanaf de stad (Walra- ven van Brederode is er de heer van). Het is geheel hersteld met inbegrip van muren en grachten, en heeft een zeer ver- zorgde tuin, vol zeldzame bomen en planten, die met veel zorg wordt bijgehouden door de slotvoogd Jacob Sanders, een vriendelijk man, die een vriendelijker lot had verdiend; hij is een balling uit 's Hertogenbosch 3). Allereerst merken we op dat onze twee jonkers - althans één van hen voelde zich mijlen boven het grauw verheven - de tocht gewoon te voet afleggen, al gauw een wandeling van anderhalf uur. Opmerkelijk misschien, maar niets ongewoons. We moeten ons niet laten misleiden door de trekschuiten en diligences van later tijd - het is 1591. Van geregelde verkeers- verbindingen was in de 16e eeuw nog nauwelijks sprake; eigen vervoer hadden alleen de allerrijksten. Men reisde met wat zich aandiende en dat kon betekenen: met de benenwagen			Vervoer was trouwens duur - en dat moet bij Van Buchell toch meegewogen hebben; een wagen van Utrecht naar Leiden kostte zijn baas later in dat jaar 1 gulden per persoon, onge- veer 2 daglonen. Zo zien we Van Buchell in 1586 dan ook, samen met zijn schoonvader, te voet naar Culemborg gaan; ook op zijn buitenlandse reizen liep hij regelmatig afstanden van 20 tot 30 km. Zeker wanneer men zich aldus blootstelde, deed men er verstandig aan gezelschap te zoeken, want er zwierf allerlei gespuis over de wegen. In 1589 nog voel- den de Staten van Utrecht zich genoodzaakt een „overste der wegen" aan te stellen, die met 25 ruiters en 50 soldaten de wegen in het Sticht moest zuiveren van roversbenden - denk ook aan de plimdertochten van zoeven. Als we zijn dagboek moeten geloven, dan is Van Buchell onderweg meer dan eens belaagd of beroofd, maar op hun uitstapje naar Nyvelt schijnen onze deftige jongelieden hun degen niet te hebben hoeven gebruiken 4). Hoe reisde men in 1591 van Utrecht naar De Meem? Ge- woonlijk zal men in die tijd hebben gekozen voor de „grote weg" naar Gouda en Leiden. Deze begon in de voorstad bui- ten de Catharijnepoort en liep dan met een wat haaks verloop door de tegenwoordige wijk Lombok, vervolgens via de hui- dige Everard Meysterlaan naar de driesprong aan de Hoge- weide; daarna volgde hij de tegenwoordige Groenedijk, Woerd- laan (de Castellumlaan bestond nog niet) en Zandweg naar de Meembrug; vandaar ging het dan verder over de Meemdijk naar Montfoort, Oudewater en Gouda resp. over de Rijndijk (nu: Rijksstraatweg) naar Harmeien, Woerden en Leiden. De onderscheiden delen van deze „Goudseweg" werden alle op zijn tijd ook wel aangeduid met Herenweg of Schenkeldijk; vanaf de 17e eeuw zien we het belang van de route afnemen
				2. Kasteel Nyvelt in 1646/1647, naar eigen waarneming geteltend door Roelant Roghman (zwart krijt, met penseel in licht- en donkergrijs). Zoals het hier is afgebeeld, moeten Van Buchell en De Witt het in 1591 hebben gezien, enkele jaren tevoren „her- steld met inbegrip van muren en grachten".
		3.   Diarium, 266. Er staat van het kasteel: ,£st restauratum illud moenibus fossisque". - .Jacobus Sanderus" (in een Franse passage heet hij „Jaques Sandres" [248]) zal in de landstaal toch wel Jacob Sanders hebben geheten. - Naar aanleiding van een advertentie waarin het fruit van de boomgaard bij Nyvelt ie koop wordt aangeboden, noemt Van Buchell in juni 1634 wederom een slotvoogd: Dirck van Doeyenburch, die vanaf mei van dat jaar met zijn gezin op het kasteel woonde; Notae quotidianae (zie n. 1) 21-22. - Wanneer Van Buchell Walraven heer van Nyvelt noemt, dan is dit hoogstens waar in diens hoedanigheid van voogd over zijn vrouw. 4.   Als enige geregelde verkeersverbinding noemt Van Buchell in 1588 de vrachtschepen die „vanouds" elke ochtend en avond naar Amsterdam varen en die men voor 5 gulden kan afhuren (Diarium, 183-184). - Wagen Utrecht - Leiden: t.a.p. 271 (of 1 gulden per ««/•? Vgl. noot 2). Wagen Haarlem - Den Haag, 12 stuivers: 230; schuit Zaandam - Alkmaar, 4 stuivers: 285. Vgl. „Reiskosten in 't midden der 16e eeuw" in: De oude tijd (1871) 24-28 en 74-77. Daglonen: A.T. van Deursen, Het kopergeld van de gouden eeuw, I, Het dagelijks brood (2e dr.. Assen 1981) 12 e.v.. - Voettochten: Diarium, 98, 137, 147, 149. - Overste der wegen (Aemt Honthorst): 194,204; in 1593 werd hij zelf door rovers ontvoerd: 343-344.

-ocr page 17-

			in namen als Groenedijk, Achterdijk en Oude Wagenweg, ja, tot Modderdijk aan toe. Let wel: ook in de dagen van Van Buchell waren dit alle waarschijnlijk niet meer dan kleiwegen - de naam zegt alles -, maar althans mocht men hier rekenen op een zekere staat van onderhoud. De beschreven route maak- te immers deel uit van het stelsel van openbare hoofdwegen; tot 1795 werden deze „herenwegen" elk jaar geschouwd op last van het landsheerlijke gezag (in Utrecht tot 1528 de bis- schop, later de Staten). Van Buchell en De Witt zullen inder- daad wel deze ,,grote weg" naar Gouda/Leiden hebben ge- volgd; zij liep over de Hoge Woerd en dat was hun tweede reisdoel 5). Merkwaardig is de nadere aanduiding van de ligging van Nyvelt: „bij de eerste steen vanaf de stad" (primo ab urbe lapide). Aanvankelijk werd mij van bevoegde zijde gesugge- reerd dat het om een zogenaamde banpaal zou kunnen gaan. Inderdaad stonden deze soms op enige afstand van het rechts- gebied van de stad in kwestie. Amsterdam bijvoorbeeld, met zijn kleine territoir, kreeg van Karel V in 1544 toestemming om te baimen tot een afstand van één Duitse mijl (ong. 7,4 km) en verplaatste zijn banpalen dienovereenkomstig. In 1591, op een tocht van Alkmaar naar Amsterdam, zou Van Buchell zo'n steen langs de kant van de weg opmerken: een obelisk met het wapen van Amsterdam en het opschrift: „grens van de ban". Toch is het de vraag of we hiermee wat de paal bij Nyvelt betreft op het goede spoor zijn. Utrecht bande als regel niet buiten zijn eigen rechtsgebied, aanvankelijk de „stads- mijl" geheten; vanaf 1550 was het de stad zelfs uitdrukkelijk verboden buiten de in 1539 vastgestelde „Stadsvrijheid" te bannen. M.a.w. als Van Buchell op zijn uitstapje naar De Meem al een banpaal is tegengekomen, dan stond deze ergens rond het begin van de Groenedijk, op de grens van de Vrij- heid. De paal bij Nyvelt is dus iets anders. Van Buchells woorden wijzen welbeschouwd ook in een heel andere rich- ting; hij zegt immers: „de eerste steen vanaf ót stad". Bij na- lezing van diens reisberichten blijkt dat hij precies dezelfde uitdrukking gebruikt wanneer hij uitstapjes onder de rook van Parijs beschrijft en wanneer hij plaatsen in de buurt van Bre- men en Fritzlar aanduidt. En daar komen we inderdaad ook een paar maal een „tweede steen vanaf de stad" tegen - het zijn eenvoudig „mijlpalen"! We komen derhalve tot de con- clusie dat ook langs de grote uitvalswegen van Utrecht derge- lijke afstandsaanduidingen stonden. Dat is aardig, want daar- over was tot nu toe niets bekend, althans niet van zo vroege datum. Er is slechts een artikel in het Bouwkundig woorden- boek van G.C.W. Pijtak uit 1848, waaruit blijkt dat mijlpalen nog in het midden van de vorige eeuw volgens hetzelfde sy- steem werden geplaatst langs de uitvalswegen van grotere plaatsen, waarbij de opklimmende getallen het aantal kilo- meters vanaf de stad aangaven. Maar volgens welke eenheid rekenden deze stenen dan vóór de invoering van het metrieke
					stelsel? Zowel rond Parijs als in Duitsland blijken ze bij Van Buchell steeds ongeveer 5 km van de stadsmuren of uit elkaar te staan. Er is maar één maat die daarmee correspondeert: het uur gaans -hoe kan het ook anders -, ofwel de „lieue" (Fra.) of ,,Stunde" (Du.). Onder deze namen gaat in Noordwest- Eurpoa een waaier van oude, locale maten schuil, die afhan- kelijk van de geografische gesteldheid (?) variëren van ca. 4,3 tot 5,7 km. In onze contreien werd het uur gaans vanouds ge- lijksgesteld met 1500 Rijnlandse roeden, d.w.z. 5621 m. Maar ook met die maat komen we vanaf Nyvelt, zeg: de Loobrug, bij lange na niet in de stad. Misschien bedoelde Van Buchell slechts een zeer globale plaatsbepaling te geven en stond de paal ongeveer ter hoogte van De Meem, dat vanouds, o.a. vol- gens de Geheymschrijver van 1759, op een uur gaans van Utrecht heette te liggen 6). En dan Nyvelt zelf. Volgens Van Buchell is het grondig hersteld (restauratum), met inbegrip van zijn muren en grachten. Dat past voortreffelijk in het beeld dat nu toch wel vaste vormen begint te krijgen, namelijk dat Nyvelt in de tweede helft van de 16e eeuw een ingrijpende opknapbeurt heeft gekregen. De tekeningen (zie afb. 2) tonen ons een kas- teel dat zowel in zijn globale architectuur als door allerlei bouwkundige details, zoals de Vlaamse trapgevels, ,,spekla- gen", kruiskozijnen en ontlastingsbogen, een laat-16e eeuwse indruk maakt. Verscheidene bouwfragmenten, o.a. enkele haardstenen, bevestigen die datering. Inderdaad was van Wilhelmina van Haeften reeds bekend dat zij Nyvelt heeft „laten repareren en vele verbeteren". Dat zal ook wel nodig zijn geweest, want de twee voorgaande bezitters, Jan en Ste- ven van Rossum, hadden hun belangen in Gelderland en zul- len wel nooit op Nyvelt hebben gewoond. Steven, beleend in 1547, gebruikte het kasteel o.a. om er zijn vrouw, Jozina van Zuilen van de Haar, op te ber- gen; zij stierf in 1568. In 1573 stelde hij Nyvelt hypotheek voor een kolossale lening. De geldschieter heette Wilhelmina van Haeften en toen Steven in 1579 in gebreke bleef mocht zij Nyvelt haar eigendom noemen. Denkelijk was het toen aan een flinke opknapbeurt toe. Drie jaar daarvoor schijnt Steven van een ander trouwens al 400 carolusgulden te hebben ge- leend voor „die beterschap van de huysinge ende hoffstadt van Nyvelt". In de jaren rond 1580 moet er dus flink zijn ge- timmerd aan Nyvelt. Als we op Van Buchell afgaan was het werk in 1591 klaar; anders had hij het ons wel gezegd 7). Dat de restauratie van Nyvelt inderdaad kort daarvoor zijn beslag heeft gehad, krijgt tenslotte een onverwachte bevesti- ging in het schrijnende lot van de slotvoogd Jacob Sanders. Van deze Sanders horen we voor het eerst in oktober 1590. Van Buchell is dan enkele maanden als secretaris in dienst bij Walraven van Brederode en heeft inmiddels schoon genoeg van het holle Haagse hofleven. Wanneer hij in zijn dagboek
		5.   J.A. Storm van Leeuwen, „Oude en nieuwe wegen in de ruilverkaveling van Vleuten" (deel II) in dit tijdschrift, 8 (1988) 649-659; voor een alternatieve route (door de Tolsteegpoort over het Lijnpad naar de Oude Hofstede bij Den Hommel, vervolgens langs de Oude Rijn en via de Voomse steeg alsnog naar de Groenedijk) 658. Zie ook n. 17. 6. Banpalen Amsterdam: M.G. Emeis, Amsterdam buiten de grachten (Amsterdam 1983) 44-48, met afbeeldingen; vgl. 16. Diarium, 310. - Utrechtse ban: S. Muller Fzn. (ed.), Middeleeuwsche rechtsbronnen der stad Utrecht, III, Recht en rechtspraak te Utrecht in de middeleeuwen. Inleiding tot de studie der Utrechtse rechtsbronnen. Werken OVR 3 ('s-Gravenhage 1885) 299 e.v., inz. 309; de „palen" van Utrecht worden vermeld in 1426 (ibid. 299, noot 7). - G.C.W. Pijtak: Bouwkundig woordenboek ('s-Hertogenbosch 1848) s.v. „mijlpaal", 402-403. - Parijs: A. Vidier (ed.), „Description de Paris par Amold van Buchel" in: Mémoires de la Société de l'histoire de Paris et de l'Ite-de-France 26 (1899) 59-195, inz. 71, 74, 87, 92, 114, 137. H. Keussen, „Die drei Reisen des Utrechters Amoldus Buchelius nach Deutschland" in: Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein 84 (1907) 1-102, inz. 11; 85 (1908) 43-114, inz. 49. - Uur gaans: H. Doursther, Dictionnaire universel des poids et mesures anciens et modernes (Bruxelles 1840) 209-211. „De Duitsers", zegt Van Buchell, „berekenen de reisafstanden in stonden, d.w.z. uren" (Keussen [ 1907] 12). 2^If noteert hij in de marge van zijn dagboek de door hem (te voet, per wagen of aan boord) afgelegde afstanden steeds in uren gaans (leugae); de eenheid wisselt sterk, maar het gemiddelde lijkt ca. 5 km. - Geheymschrijver van staat en kerke der Vereenigde Nederlanden, I (Utrecht - Amsterdam 1759) 199.

-ocr page 18-

						19
					kon verdragen" (p. 263). Er zal wat afgeroddeld zijn, die dag op Nyvelt! De mededeling dat de ongelukkige Sandres ook nog eens was opgescheept met de kinderen („chargé des enfans"), plaatst ons voor een raadsel. Hebben Walraven en Wilhelmina werkelijk hun kinderen op Nyvelt opgeborgen? Het lijkt alles in de beste traditie van de Van Brederodes. „Ik sta er versteld van hoe koud het gemoed der grote heren jegens hun kinderen is", zo laat Van Buchell zich ergens in zijn dagboek ontval- len. Neem bijvoorbeeld Reinoud, de vader van Walraven; die had zijn eigen kinderen ,,van zich verworpen, als waren het vreemden". Het leek wel een ,.goddelijke vloek" die op dit huis rustte, zo had Van Buchell Walraven dikwijls horen zeg- gen, dat ,,de ouders hun kinderen van zo weinig waarde achtten dat het geslacht bijna tot de ondergang van zowel stam als goederen was geraakt". Niet ondenkbaar dus, die „enfans" op Nyvelt. Het probleem is echter dat ons van Wal- raven en Wilhelmina geen nakomelingen bekend zijn (Wilhel- mina's vorige huwelijk, met Nicolaas van Assendelft, was kinderloos gebleven). In een genealogie van het geslacht Van Brederode uit 1587 wordt Wilhelmina ons beschreven als een „heldin van weldadigheid en vrijgevigheid jegens de armen; zij leeft samen met haar man in 's-Gravenhage" - de strekking is duidelijk. In 1590 waren er nog steeds geen wettige nazaten en als de voortekenen niet bedrogen, dan zouden die er ook niet komen. Want precies in de dagen dat Walraven als erfge- naam van Vianen en Ameide werd beschreven, was een van de twee ooievaars die zich op de schoorsteen van hun huis in Assendelft hadden genesteld, doodgegaan, zonder jongen na te laten; de andere was daarop weggevlogen. Door Wilhelmi- na was dit kwade omen zo uitgelegd dat Walraven weliswaar zijn intrede zou doen als heer van Vianen, maar dat hij zonder opvolger zou sterven. Hetgeen geschiedde. Nu moeten we de profetische gaven van Wilhelmina niet overschatten. Toen zij in 1590 haar voorspelling deed, was zij bijna 57 jaar oud! Men vraagt zich af of Walraven niet al te veel van de natuur heeft verlangd, toen hij in 1578 de 14 jaar oudere Wilhelmina trouwde. Hoe dan ook, wettige kinderen kunnen het niet zijn geweest, die „enfans" op Nyvelt. Maar goed, het wemelde in de 16e eeuw van de half-adellijke bastaarden s). Sandres heeft zijn bezoekers natuurlijk ook rondgeleid door de tuin, die hij met zo veel zorg bijhield. Van Buchell was onder de indruk van de zeldame verscheidenheid (rari- tas) van bomen en planten - en daarvan had hij toch het no- dige gezien 9). Hij zal Sandres ook wel hebben gevraagd waar zich nu precies dat verhaal van die spin en die pad had afge- speeld. Twee maanden daarvoor was een curieus bericht uit de tuinen van Nyvelt tot in Den Haag doorgedrongen; Van Buchell had het natuurlijk meteen vastgelegd in een van zijn aantekenboekjes:
			een notitie maakt over de wisselende krijgsplannen van prins Maurits, moet hij plotseling denken aan al die „grands sig- neurs de belles paroles". Hoe loos hun woorden zijn, zo gaat hij verder, kennelijk vooruitwijzend naar wat hij te horen zou krijgen bij zijn bezoek aan Nyvelt in april 1591, zat mij getuigen Jacob Sanders, de slotvoogd van Nyvelt, wat betreft Steven van Rossum en daarna mevrouw Van Bre- derode. Hij is voorwaar een oprecht man en zeer moedig, maar tegengewerkt door het lot, dat hem in dit huis slecht ge- zind was; hij is bovendien belast met de kinderen. Hoewel hij dikwijls heeft gevraagd om het geld dat hij heeft geïnvesteerd in het herstel („reparation") van het huis, is hij altijd aan het lijntje gehouden met mooie woorden en grootse beloftes, voor de duur van vijfa zes jaar Ik heb zelf een paar maal een brief geschreven namens dezelfde vrouwe en haar man, mijn heer, vol prachtige zinnen. Uiteindelijk ontving hij niets dan wind en woorden en krijgt hij niet wat hem rechtens toekomt, (p. 248-249) Het lijkt erop dat Sanders, toen van Buchell hem het volgend voorjaar kwam opzoeken, flink zijn hart heeft ge- lucht. Het leert ons althans veel. Kennelijk was Sanders reeds onder Steven van Rossum slotvoogd geweest en bleef hij dat gewoon onder de Wilhelmina van Haeften. Wat was er nu precies aan de hand? Laat ons gissen. De grief van de slot- voogd gold zowel Van Rossum, als („daarna") vrouwe Van Haeften. Men krijgt de indruk dat Sanders, met zijn hele hele hebben en houden gevlucht uit Den Bosch, al vóór 1579 is begonnen het kasteel, enigszins verwaarloosd door zijn Gel- derse heren, op te knappen - hij moest er uiteindelijk in wo- nen. Wilhelmina van Haeften pakte de zaak vervolgens gron- dig aan, maar Sanders, zo stellen wij ons voor, had verzuimd zijn lening - want daar kwam het toch op neer - goed te laten vastleggen. En nu vroeg hij sinds een jaar of vijf tevergeefs zijn geïnvesteerde geld terug: Sanders had in zekere zin een gevangenis om zich heen gebouwd. Van Buchell besluit zijn dagboeknotitie van oktober 1590 dan ook met het volgende kwatrijn (p. 249): Wie te hove so lange verhart Zoo dat hy cryght een grysen bart Ende thuys niet veel verspaert Heeft ziel ende lijf niet wel bewaert. Van Buchell zou goed op zichzelf passen en nam enkele maanden later zijn ontslag bij de heer Van Brederode. Toen hij bij Sanders langsging, was hij net in Utrecht terug. Ook Van Buchell had het nodige op zijn lever. Zijn dagboek al- thans wil het doen voorkomen dat hij weg was gegaan „omdat mijn heer Van Brederode al te bedrieglijk was en omdat ik, gewend aan mijn vrijheid, de razende woede van anderen niet
		7.   Zo doet hij bijv. in het geval van het huis Wulven in 1592, het kasteel van Montfoort in 1598 (de tufstenen partijen schrijft hij toe aan de eerste bouwer!), en huis Voorn in 1624; resp. Diarium, 328,475, en Notae quotidianae (zie n. 1) 18. - Wilhelmina's „verbetering" van Nyvelt wordt vermeld in een 17e- eeuws handschrift vol wetenswaardigheden over ridderhofsteden in het archief van het huis Nyvelt (RAU), inv. lu-. 31 (ongefolieerd). Het overige valt af te leiden uit A.J. Mans, Repertorium op de Stichtse leenprotocollen uit hel landsheertijke tijdvak, 1, De Nederslichtse leenacien (1394 1581) ('s-Gravenhage 1956) 371; vgl. 373. - Sinds 1570 genoot Wilhelmina het vruchtgebruik van de omvangrijke nalatenschap van haar man Nicolaas van Assendelft; in 1577 eiste de laterale tak een deel zijn rechten op; in 1578 moest Wilhelmina het huis Assumburg verlaten en trouwde zij Walraven van Brederode (zie J. Craandijk, „De geschiedenis van Claes van Assendelft" in: Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, 4e reeks, 10 (1912) 1-38, inz. 35-38). De zaak-Assendelft schijnt op meer dan één punt samen te hangen met het dossier Nyvelt. 8.  Walraven over Reinoud: Diarium, 309. Vgl. aldaar ook het gedrag van Van Buchells volgende heer, de baron van Boxtel: na de dood van zijn eerste vrouw stuurde hij zijn zoons naar kennissen van hun moeder; zijn dochters had hij 15 jaar niet gezien - hij beantwoordde hun brieven niet eens! - A.W.E. Dek, „Genealogie der Heren van Brederode" in: Jaarboek van hel centraal bureau voor genealogie 13 (1959) 105-146, inz. 135-136. P. Comelisz. Bockenberg, Hisioria el geneatogia Brederodiorum (Leiden 1587) 100 en 107. - Het verhaal van de ooievaars: Diarium, 234-235. - H.F.K. van Nierop, „Adellijke bastaarden in de zestiende eeuw" in: Bestuurders en geleerden, S. Groeneveld, M.E.H.N. Mout en I. Schöffer ed. (Amsterdam - Dieren 1985) 11-22.

-ocr page 19-

20

Een woedende spin had met haar angel (!) een pad gesto- ken, omdat deze haar web had vernield. De pad zwol meteen op en liep naar een of ander plantje, wellicht salie w). Nadat 'ie daarvan een beetje had gegeten, ging de zwelling weg. Vervolgens ging hij naar de spin terug, belaagde haar, zwol op door de steek en nam zijn middeltje van de plant, net zolang totdat hij deze zonder het te merken had ontworteld en hij tenslotte, toen hij tevergeefs zijn medicijn kwam halen, uiteenspatte, (p. 262) Men vraagt zich af wat Wilhelmina van Haeften daarin wel niet moet hebben gelezen! Van Buchell nam het nuchter op in het rariteitenkabinet dat zijn dagboek voor hem was. Het staat vol van wonderbaarlijke natuurverschijnselen, rijke bevallin- gen, heksenverhalen, merkwaardige voorvallen rond executies en bizarre stukjes volksgeloof. Alle denkbare grillen der na- tuur worden zorgvuldig vastgelegd, steeds voorzien van erns- tige beschouwingen omtrent hun geloofwaardigheid. Er zijn weinig Nederlandse geschriften waarin het gespleten karakter van de 16e eeuw zo duidelijk naar voren treedt als in het dag- boek van Aemout van Buchell. Die gespletenheid bestaat na- tuurlijk alleen door de schema's die wij aan het veelvormige verleden opleggen: wij stellen de „wrede", „bijgelovige" en „bizarre" middeleeuwen nu eenmaal graag tegenover de nieuwe tijd, die we laten aanvangen met de wederopleving van de belangstelling voor de klassieke oudheid en de op- komst van het kritische wetenschapsmodel - in deze noorde- lijke streken begint dat alles pas goed in de loop van de 16e eeuw. Voor Van Buchell bestond dit onderscheid natuurlijk niet; hij deelde de veelzijdige belangstelling van zijn tijd en registreerde wat hem opmerkelijk voorkwam. Voor ons echter is het, na die uiteengespatte pad, bepaald een frisse gewaar- wording om Van Buchell en zijn metgezel als dartele kinderen van de Renaissance over onze Woerd te zien struinen en de wetenschappelijke neerslag daarvan in zijn dagboek te lezen. Op de Hoge Woerd Zoals we zagen was Van Buchell niet alleen naar De Meem gekomen; hij liet zich vergezellen door zijn boezem- vriend Jan de Witt. Ze hadden veel gemeen, die twee. Jan de Witt was omstreeks 1566 geboren als zoon van Steven de Witt, een telg uit een aanzienlijk riddergeslacht, vanouds be- leend met een klein goed in Wulven bij Houten. Hij had Van Buchell leren kennen in 1579, toen zij beiden de vijfde klasse van de Hieronymusschool bezochten. Hij was hem in juni 1583 gevolgd naar de Leidse letterenfaculteit en later vinden we hem in Aemouts voetspoor aan de universiteit van Douai en konstondig ook in Parijs. Maar pas in de ledige jaren 1589 - 1592 schijnt de vriendschap hecht te zijn geworden. Ze trek-

ken dan voortdurend samen op, drinken met gemeenschap- pelijke vrienden, verblijven samen op het Wulvense landgoed van De Wit, logeren een paar dagen in Loenen, waar zij tij- dens het dorpsfeest kennismaken met ,,de boerenmeisjes en het gevaarlijke gezelschap van de drankzuchtige landlieden", zij bezoeken de stadsbibliotheek in het koor van de Janskerk (waar het krioelt van de boekwormen), bezichtigen het werk van Amsterdamse schilders, én zij gaan natuurlijk meermaals op zoek naar Romeinse oudheden in de omgeving van Utrecht. Nadat Van Buchell in 1593 eindelijk een maatschappelijke positie had verworven, schijnt de omgang minder te zijn ge- worden. En ook De Witt ging geleidelijk eigen wegen; hij verbleef veel in het buitenland, na 1610 zelfs permanent tot aan zijn dood in 1622. Al die tijd onderhielden de vrienden een regelmatige correspondentie; zij geeft ons een aardig beeld van hun interesses. Van Buchell moest De Witt vooral op de hoogte houden van de verrichtingen van Utrechtse schilders en etsers als Bloemaert en Van de Passé, goede ken- nissen van beiden. Omgekeerd stuurde De Witt af en toe een bundeltje aantekeningen en schetsen van bijzonderheden in deze of gene stad; Romeinse oudheden waren bij zijn vriend

~ y,\ r- > , > -1 j K \                  1,." »-^ v *■■■ -~4 '                ^                        jcsvlr

3. Tekening van een versierde scherf terra sigillata in het dag- boek van Arend van Buchell, gevonden in Nijmegen. Terra sigillata is de naam voor het karakteristieke Romeinse aarde- werk met reliëfversiering en fijne, rode deklaag; het werd oor- spronkelijk geproduceerd in Italië en Zuid-Frankrijk. Dit exem- plaar komt uit La Graufesenque bij Miilau en is vervaardigd omstreeks 80-90 na Chr.. Van Buchell had de scherf gekregen van zijn vriend Jan de Witt, twee maanden voor hun gezamen- lijke bezoek aan de Hoge Woerd. Hij was er erg mee in zijn sas, „vooral omdat er gladiatoren in oude wapenrusting op staan af- gebeeld". (Universiteitsbibliotheek Utrecht, hs. 798, dl. H, fol. 134v)

9.  Bijvoorbeeld de prachtige rozentuin van Thomas Humius, kanunnik van St. Pieter; Diarium, 221-222, natuurlijk met botanische observaties; andere geleerde notities over planten en vruchten: 217-218, 320, 396. Volgens de korte „Autobiografie van Amoldus Buchellius", M.P. Smissaert ed. in: De Navorscher 46 (1896) 418-420, inz. 419, gaf Van Buchell een „beschrijving van planten, vruchten, kruiden enz." aan Chrispijn van de Passé de jonge t.b.v. diens beroemde Horlus floridus van 1614. Tekenend voor de belangstelling van Van Buchell is het feit dat hij van zijn diner met Mamix van Sint Aldegonde ten huize van Walraven van Brederode, als voornaamste bijzonderheid aantekent dat hun hoge gast dat jaar in zijn tuin te Souburg 20 pond worteltjes en 50 pond pompoenen heeft verbouwd. Het gesprek met de voormalige rechterhand van Willem van Oranje leerde hem bovendien „dat men droge en zandige grond met zware, vette mest moet verrrijken, zoals koemest, kleiïge grond daarentegen met lichte mest die rijk is aan stro, zoals paardemest" (Diarium, 242). 10.  Dit is klaarblijkelijk een gissing van Van Buchell zelf. De veelzijdige ge-neeskrachtige werking van salie werd al vanaf de oudheid uitbundig ge-roemd. Het gezaghebbende Cruijdeboeck van Rembert Dodoens (Antwerpen 1554), waarmee deze zich volgens Van Buchell onsterfelijk had gemaakt (Diarium, 81-82), leert: „Savie [= salie] es oock goet op die wonden gheleyt, ende op die beten van den fenijnnighen [= giftige] ghedierten, want zy gheneest ende suyvert die selve" (cclxxxvii). De tweede editie, Herbarius oft cruydtboek (Leiden 1608), noemt in het bijzonder de steken van giftige vissen, zoals „pietermannekens" en de „pijlsteert" (503). „Het gemeyn volck gelooft vastelijck dat den genen die drij bladeren savie [=salie] met saut ingenomen heeft, dien gantschen dach van geen vergift beschadicht en can wor-den" (504). Wilde salie in het bijzonder is dienstig tegen alle denkbare in- en uitwendige kwetsuren en „om alle geswillen te ontdoen ende te verdrijven" (505). Den herbarius in Dyetsche (Antwerpen ca. 1500), ed. facs. L.J. Van-dewiele, Opera pharmaceutica rariora 9 (Gent 1974), zegt in het algemeen: „Den sap der savie is goet tegen feninige beten" (cap. cxl). Van Buchells vermoeden stoelde dus op een lange U'aditie van overgeleverde wijsheid.

-ocr page 20-

21

eeuwsche tradities en recente hypothesen van geleerden, al laat de kritische zifting bij hem soms nog veel te wensen over. Zo vinden we onder het hoofdstukje over Utrecht alleriei ern- stige gissingen omtrent de identiteit van de Romein Antonius, die volgens een oude fabel de stad zou hebben gesticht. Maar over de herkomst van de naam Utrecht had Junius een aantal zinnige opmerkingen te maken. Voor een deel was dat de vrucht van eigen onderzoek - tekenend voor de nieuwe tijd. Zo wees hij er als eerste op dat Wiltenburg, door voorgangers verbonden met Wtraiectum, niet in Utrecht, maar bij Vechten lag, op een heuvel aan een verlande Rijnloop, een paar mijl bovenloops van Utrecht; aardewerk en munten lagen er voor het oprapen, zo had hij zelf geconstateerd. Inderdaad liggen op die plaats de resten van het Romeinse castellum Fectio 12). Hoogstwaarschijnlijk hebben we met deze passage uit Junius' Batavia de directe aanleiding tot de onderzoekingen van Van Buchell en De Witt in de omgeving van Utrecht te pakken. Het landgoed te Wulven, waar wij de twee al zagen verblijven, lag op een steenworp afstand van bedoelde vind- plaats. En inderdaad trekken Van Buchell en De Witt op 3 oktober 1589 er op uit om in Vechten hun geluk te beproeven. Ze horen berichten over rijke vondsten in het verleden, naast de bekende verhalen over ondergrondse gewelven - toen al. En ze komen niet met lege handen thuis: van een schapen- hoedertje weten ze voor een klein bedrag een gouden munt af te troggelen. In de jaren daarop blijft Van Buchell gespitst op Romeinse oudheden uit Nederlandse bodem. Ook tijdens zijn betrekking bij Walraven van Brederode gaat hij door met verzamelen. In december 1590 weet hij beslag te leggen op enkele Romeinse mantelspelden, onlangs gevonden in Woer- den; twee maanden later stuurt De Witt hem de fraaie scherf met gladiatoren van afb. 3. Dat de twee vrienden onvermin- derd bezig blijven met het Romeinse verleden van hun ge- boorteplaats, blijkt wel uit een brief geschreven door Van Buchell vanuit Den Haag op 26 februari 1591. Het schijnt dat De Witt hem had gevraagd naar zijn mening over de oor- sprong van Utrecht. „Ik twijfel er niet aan", antwoordt Van Buchell zijn vriend, „dat daar aan de oever van de Rijn een Romeinse sterkte heeft gestaan. (...) Wij hebben immers zelf niet ver van de stad onmiskenbare sporen van oude Romeinse ruïnes gezien" - een verwijzing naar hun bezoek aan Vechten in 1589. Vervolgens geeft Van Buchell zijn persoonlijke me- ning over de kwestie rond Traiectum, Wiltenburg en Anto- nius. Op bijna alle pimten verschilt hij van mening met Hadri- anus Junius, maar voor een „betere en meer geleerde" uit- zetting verwijst hij De Witt aan het eind van zijn brief toch naar diens Batavia - de jonge Buchelius onderschatte zichzelf. Twee weken na deze briefwisseling stapt Van Buchell op bij Van Brederode. Na wat oponthoud keert hij op 9 april als vrij man in Utrecht terug. Vijf dagen later staat hij samen met De Witt op de Hoge Woerd. Hier volgt het tweede deel van zijn dagboeknotitie over 14 april 1591: Niet ver hiervandaan [Nyvelt], bij het dorp De Meern, op een heuvel bij de herenweg (waar een kruis herinnert aan de

natuurlijk favoriet. Soms wist hij de hand op iets te leggen en schonk hij Van Buchell dit. Bijzonder ingenomen was deze bijvoorbeeld met een scherf terra sigillata uit Nijmegen, waarop gladiatoren stonden afgebeeld (zie afb. 3) ii). Rond 1590, toen de vriendschap het hechtst was, waren Van Buchell en De Witt erg bezig met de vraag naar de ouder- dom van de stad Utrecht, zulks in samenhang met de Ro- meinse oudheden die vanouds langs de Kromme en Oude Rijn werden gevonden. Überhaupt zien we in deze jaren alom een plotselinge opleving van de belangstelling voor het Ro- meinse en Bataafse verleden van Holland en Utrecht. Een eerste golf had zich al omstreeks 1520 voorgedaan. Aan het eind van de 15e eeuw waren de belangrijkste bronnen voor de Romeinse geschiedenis van ons land: de werken van Caesar, Plinius en Tacitus, in druk verschenen. Juist in de jaren rond 1500 was bij Katwijk de befaamde Britten burg voor het eerst uit zee opgedoken en werden de eerste Romeinse inscripties uit vaderlandse bodem bekend. In 1515 barstte tussen erikele Nederlandse geleerden een polemiek los over de vraag waar Batavia, het eiland der Bataven, had gelegen: in de Betuwe, d.w.z. in Gelderland, of in Holland? De kwestie was niet zon- der belang, want de Bataven, zo meende men met name uit Tacitus te kimnen opmaken, waren vanouds op voet van ge- lijkheid met de Romeinen verbonden geweest en krijgen ook bij andere klassieke auteurs niets dan lof toegezwaaid. De voornaamste pleitbezorger voor Holland was Comelius Aure- lius (ca. 1460-1531), wiens Divisiekroniek met enkele aan- passingen tot in de vorige eeuw (!) als schoolboek in gebruik bleef. In 1586 werden Aurelius' strijdschriften in druk uitge- geven. Dat had een achtergrond. Holland leidde in die jaren de Opstand tegen Spanje en zocht naar historische prece- denten voor de pas Iwvochten onafhankelijkheid. Het lag voor de hand dat men graag op de Bataven terugkeek als vrije en onverveerde voorvaderen; waren dezen niet zelf ooit in op- stand gekomen tegen de Romeinse overheersing? Juist aan het eind van de 16e eeuw ook maakten de klassieke studiën aan de jonge Leidse universiteit een ongekende bloeiperiode door. Van heinde en ver trokken jongelieden als Van Buchell der- waarts om Justus Lipsius te horen over de Romeinse geschie- denis en oudheden. Er verschenen talrijke, later beroemd geworden edities van antieke auteurs en inscripties, o.a. bij de vermaarde Christoffer Plantijn. Toch is er te midden van deze hausse heel bepaald één boek aan te wijzen dat de stoot lijkt te hebben gegeven tot de onderzoekingen van Van Buchell en De Witt in de omgeving van Utrecht. Precies in het jaar waarin Van Buchell, dronken van alle oudheden, uit Italië terugkeerde (1588), verscheen in Leiden postuum de Batavia van Hadrianus Junius, alias Adri- aen de Jonghe (1511-1575); hij gold als de meest geleerde Ne- derlander na Erasmus. Junius bood als eerste een compleet overzicht van de toen beschikbare bronnen voor de kennis van Nederland in de Romeinse tijd - een genre was geboren. Tot in het begin van deze eeuw gingen al deze verhandelingen voornamelijk over rivierlopen en plaatsnamen; zo ook de Ba- tavia. Junius bracht alles bij elkaar: klassieke teksten, middel-

11. Diarium, index s.v. „Wittius"; Hulshof en Breuning (zie n. 1); J.J.B.M.M. Sterk, Voor het familiegoed van De Witt: Maris, (zie n. 7) nr. 142.

„Johannes de Witt Stevenszoon" in: Jaarboek Oud Utrecht (1974) 108-162.

12. W.H. Kampinga, De opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis bij de Hollandsche historici der XVIe en XVIIe eeuw ('s-Graven-hage 1917) 21- 23 (over Junius) en hfdst. 2, „De Romeinse tijd", 56-86. 1. Schöffer, „The Batavian myth during the sixteenth and seventeenth centuries" in: Briiain and the Netherlands, V, Some political mythologies. Papers delivered to thefifth Anglo-Dutch historical conference, J.S. Bromley en E.H. Kossmann ed. (Den Haag 1975) 78-101, inz. 80-89. - Junius over Utrecht: Batavia (Leiden 1588) 126-131. Over (Ul-)traiectum, Wiltenburg en Antonius: E.J. Haslinghuis, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst. II, De provincie Utrecht, eerste stuk. De Gemeente Utrecht, eerste aflevering ('s-Gravenhage 1956) 1-2.

-ocr page 21-

22

X

-tix^'^nx:: n % j>^. r«i tvti-nt > ^-t

C> % ^ % <. i 1- ii cV

'i>"-iniC'5T !>& ' tt v\.\

i

^/

Jl^\

Miïïy

"1

Ste»^

%'./n

L

^'4 1

Vc.-*e. t

»5% Lis.

X €) V < V ''lU ^^

Ai^

ji^^f-

\:\ ■■■ -? T

•%                ■^

*!%■'

Ó:\W^ ■

\

4. Uitsnede uit het dagboek van Aernout van Bucheil. Afgebeeld is het middendeel van de notitie over 14 april 1591, over de vondsten op de „Hoge Woert" (links onder de munt te lezen). Het dakpanfragment met incompleet stempel [EX]GERINF is wijnrood ingekleurd; de munt, waarvan voor- en keerzijde zijn getekend, blauw-groen. Vgl. afb. 5 en 6. (Universiteitsbibliotheek Utrecht, hs. 798, dl. II, fol. 136v)

dood van een voornaam heer), worden veel fragmenten van stenen gevonden, die wijzen op de Romeinse tijd. Wij hebben er een gevonden van deze vorm [er volgt de schets van afb. 4], die wordt bewaard door mijn vriend De Witt; ik geloof dat het een bolle dakpan is. Johan Ruysch, die zich bijzonder bezighoudt met antieke munten, heeft van mij ook nog een zil- veren munt, die mij door een boer is geschonken als zijnde daar gevonden. De plaats waar hij is gevonden, heet in de volksmond de Hoge Woerd, omdat het terrein door de steen- brokken hoger ligt. Ik twijfel er niet aan dat hier een of ander Romeins bouwwerk aan de oever van de Rijn heeft gestaan i3J. Het is werkelijk een kostelijk genoegen om deze passage in het origineel te zien (zie afb 4): de „hoge Woert" springt er- uit, ingeklemd tussen de twee liefdevol ingekleurde schetsjes. De suggestie van een intiem contact, over vier eeuwen heen, wordt nog versterkt door het feit dat Van Buchells vondsten terstond een sensatie van herkeiming teweegbrengen. De „steen" die Jan de Witt in bewaring had gekregen, is kennelijk een fragment van een imbrex: een ongeveer 35 cm lange, halfronde dakpan, waarmee de naad tussen de op- staande randen van twee platte pannen werd afgedekt. Mis- schien was dit exemplaar wat te hard gebakken, want Van Bucheil heeft zijn tekening paars-rood ingekleurd. De bete- kenis van het fragment lag natuurlijk in het stempel. Van Bucheil kende het verschijnsel van stempels in baksteen al

vanaf zijn (vergeefse) bezoek aan de Brittenburg in 1583; in een nabijgelegen herberg waren hem toen ,,ronde stenen, beschreven met legioensnamen" getoond. Met het Meemse stempel wist hij kennelijk geen raad. Voor ons is het echter meteen herkenbaar als een product van de grote pannen- bakkerij bij Berg en Dal, waar vanaf het midden van de 2e eeuw dakpannen en tegels werden geproduceerd ten behoeve van de grensforten in de provincie Neder-Germanië. De complete tekst van dit overbekende stempel luidt: EX(ercitus) GER(maniae) INF(erioris), ofwel „het leger van Neder-Ger- manië". In zijn vele varianten is het bij tientallen op de Hoge Woerd gevonden. De Historische Vereniging bezit een gaaf exemplaar van hetzelfde type in de voormalige collectie van Ds. W.J.A. van het Einde (zie afb. 5) m). Romeinse munten werden door oudheidminnaars sinds de 16e eeuw hartstochtelijk verzameld; in het Nederlands gingen ze al gauw „medalliën" heten. Ook Van Bucheil legde een kabinet aan, dat hij door eigen vondsten, ruil en aankoop ge- durig trachtte te verrijken. We zagen al hoe hij het schapen- hoedertje te Vechten een gouden aureus afhandig maakte - dacht hij. In werkelijkheid was Van Bucheil zelfde bedro- gene, want het randschrift in zijn dagboek wijst uit dat het om een geelkoperen dupondius gaat - het schapenhoedertje zal hem tevoren wel flink hebben opgepoetst! In De Meem had Van Bucheil meer geluk: een landman schonk hem een zilve- ren munt, die op de Hoge Woerd gevonden zou zijn. Maar hij

13. Diarium, 266. - Bezoek aan Vechten: ibid. 215. Zie onlangs CA. Kalee, „Vier eeuwen verzamelen in Vechten" in: idem en W.J. van Tent (ed.), Van speerpunt tot kanonschot. Romeinse en Franse troepen in Midden Nederland (Leiden 1991) 12-19, inz. 12 en 13. Helaas ontbreken in dit overzicht de vondst van een dakpanstempel van de LEG(IO) XXII PR(imigenia) door Jan de Witt en de notitie over Van Buchells tweede bezoek aan Vechten, resp. april en mei 1595: Diarium, 386, 387 (met voortreffelijke tekeningen van twee munten). - Woerden: ibid. 255. - Brief aan De Witt: universiteits-bibliotheek Utrecht, hs. 836, fo. 121-124, inz. 122venl24. 14.  Bezoek aan Brittenburg: Diarium, 85. De resten waren op dat moment niet zichtbaar. De „ronde stenen" zijn klaarblijkelijk hypocausttegels. - J.H. Holwerda en W.C. Braat, De Holdeurn bij Berg en Dal. Centrum van pannenbakkerij en aardewerkindustrie in den Romeinschen tijd. Oudheidkundige mededeelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, n.r. 26, supplement (Leiden 1946) pi. XXVIII, inz. la-d.

-ocr page 22-

23

lijke invallen". Wanneer Van Buchell ongeveer'een jaar later een korte geschiedenis van zijn geboortestad aan zijn dagboek toevoegt, dan tekent hij op de eerste bladzijde een kaartje van ons land aan het begin van de jaartelling - het eerste in zijn soort (zie afb. 7). De Romeinse limes door Midden-Nederland is hierop direct herkenbaar als een reeks van forten langs de toenmalige hoofdstroom van de Rijn; ook de Hoge Woerd krijgt een stip. Met deze voorstelling van zaken was Van Buchell zijn tijd vér vooruit. Onze 16e- en 17e-eeuwse geschiedschrijvers lie- ten zich stuk voor stuk benevelen door het „aloude bondge- nootschap" tussen Romeinen en Bataven, waarvan Tacitus spreekt en dat na de opstand der Bataven in 69 na Chr. weer zou zijn hersteld. Zo had Comelius Aurelius een in 1502 bij Leiden gevonden inscriptie waarin sprake is van het herstel van een wapenarsenaal op last van de keizer, opgevat als een treffend bewijs van de vriendschap van de Romeinen voor het Bataafse broedervolk. Junius had Batavia ruim opgevat als een min of meer zelfstandig gebied, ingevat door Waal en Gelderse IJssel en gelegen tussen het vrije Germanië en het Romeinse Gallië. Hugo de Groot zou daar in het begin van de 17e eeuw zijn historische staatsleer op bouwen: Barav/a-Hol- land had zijn souvereiniteit nooit aan enige vreemde mogend- heid verkwanseld. Misschien was het voor Van Buchell als Utrechter makkelijker om aan de bedwelming van de Bataafse mythe te ontkomen en te zien dat de bisschopsstad altijd aan Rome onderworpen was geweest. Batavia maakte deel uit van het Romeinse rijk en de grens van dat rijk liep langs de Rijn. In de legerkampen rond Utrecht, zo concludeert hij na zijn be- zoek aan Vechten in 1589, leefden ooit „Romeinse soldaten, die daar waren gelegerd om de oever van de Rijn te verdedi- gen tegen de barbaren". Wat jammer dat Van Buchell nooit tot publicatie van zijn inzichten is gekomen - zij zouden baan- brekend zijn geweest i6). Van Buchell situeert de Hoge Woerd aan de „Herenweg". Zoals we zagen duikt deze naam op meerdere plaatsen langs

5. Dakpanstempel van de EX(ercitus) GER(maniae) INF (erioris), ofwel het „leger van Neder-Germanië", waartoe de zuidelijke helft van ons land in de Romeinse tijd behoorde. Dak- pannen met dit stempel werden vanaf de tweede helft van de 2e eeuw in een centrale fabriek bij Berg en Dal geproduceerd; het stempel is bij tientallen op de Hoge Woerd gevonden. (Historische Vereniging, voormalige collectie Van 't Einde) kon er weinig mee aanvangen; er viel geen van de bekende keizerskoppen op te herkennen en het randschrift was nogal afgesleten, zo klaagt Van Buchell in een latere notitie in de marge. Hij gaf de munt dus ter bestudering aan zijn stiefbroer Johan Ruysch, met wie hij van kindsbeen een hechte vriend- schap onderhield; deze gold kennelijk als een expert op het gebied van Romeinse munten. Met hulp van anderen wist Van Buchell het geldstuk uiteindelijk toch gedetermineerd te krij- gen, want in zijn postume levenswerk van 1643 staat de mimt correct beschreven als een quinarius (= halve denarius) uitge- geven op naam van een telg uit het geslacht Egnatuleius (zie afb. 6). De munt stamt dus nog uit de periode van de repu- bliek, toen de muntslag in Rome plaats vond op naam van jaarlijks gekozen muntmeesters en andere magistraten (ca. 289 - 27 V. Chr.). Onze man Caius Egnatuleius deed zijn emissie als quaestor (financiële magistraat van Rome) en wel omstreeks 97 v. Chr.. Van Buchells exemplaar had dus min- stens anderhalve eeuw gecirculeerd voordat het op de Hoge Woerd belandde, want de Romeinse bezetting begint pas tegen 50 na Chr. - geen wonder dus dat het zachte zilver nogal afgesleten was. Ondertussen zal het sommigen misschien ver- bazen dat Van Buchell zo makkelijk afstand deed van zijn vondsten van de Hoge Woerd. Een latere notitie in de marge van het dagboek stelt ons echter gerust: „Steen en munt be- rusten bij mij" 15). Welke conclusies trok Van Buchell nu uit zijn vondsten en waarnemingen in de omgeving van Utrecht? Wat de Hoge Woerd betreft is hij ondubbelzinnig; in zijn uitgave van Beka en Heda zegt hij het nog duidelijker dan in zijn dagboek: „Het is een tamelijk hoog gelegen terrein, omtrent de oever van de Oude Rijn. Ooit heeft daar een Romeinse versterking gestaan; dat blijkt wel uit de hoogteligging, vooroorzaakt door de bouw- vallen, alsmede uit munten, stenen en aardewerkfragmenten, die daar in groot aantal gevonden zijn". Na zijn bezoeken aan Vechten en De Meem was Van Buchell er van overtuigd dat ook in Utrecht zo'n Romeinse versterking moest hebben ge- staan. In dit verband citeerde hij graag enkele 4e-eeuwse bronnen die spreken van het herstel van de gordel van Ro- meinse sterkten langs de Rijn. „Dat waren geen stadjes of volksplantingen met stadsrecht", zo schrijft hij De Witt in fe- bruari 1591, „maar eenvoudig versterkingen tegen vijande-

6. Zo moet de munt van Van Buchell er in goede staat uit heb- ben gezien: een quinarius geslagen op naam van de quaestor Caius Egnatuleius omstreeks 97 v. Chr.. Voorzijde: gelauwerde kop van Apollo, C.EGNATULEI.C.F. Q; keerzijde: Victoria die een schild beschrijft dat aan een trofee is gehecht, Q en ROMA. (Naar: M.H. Crawford, Roman republican coinage [1974] H, pi. XLHI, nr. 4)

15. Het koperen „goudstuk": Kalee (zie n. 13) 12 met n. 3. - Munt Egnatuleius: J. de Beka en W. Heda, De episcopis Ulirajectinis, A. Buchelius ed. (Utrecht 1643) Heda, 7, aant. c, met afbeelding. M.H. Crawford, Roman republican coinage (2 dln., Cambridge 1974) 1,332, nr. 333, en II, pi. XLIII, nr. 4.

16. Citaten resp.: De episcopis Ulirajectinis (zie n. 15) Heda, 229, aant. h; brief aan De Witt (zie n. 13) 123v; Diarium, 215. Comelius Aureüus, Batavia sive de antiquo ... situ, descripiione & laudibus, B. Vulcanius ed. (Leiden 1586) 34-35.

Bataafse mythe: zie n. 12. - Inscriptie:

-ocr page 23-

24

I f .' « .•>;..<»

R.' ^l

4 t V, ,\ K i C v'i

d

V,

• * I f.~'*- -.i

t t

^ï^ •>>.. ^

/" '*

* . " .V

,/

M

3y\

9? ?3

," V r4rts

■ri

;

► «,V

•f^'

ü

D"

t iC.J»'»t

/ /

tAlY;

'.^^Ri'M n*,''.

\

»../* I ^^"^'^

'-^^A'r ^^

Hn-i

' / J-

7. Nederland in de Romeinse tijd volgens Aernout van Buchell. Tekening op de eerste bladzijde van de beschrijving van Utrecht waarmee zijn dagboek begint. De schets toont ons de toen gangbare locallsatles van Romeinse rivier-, plaats- en volksnamen zoals deze overgeleverd waren In de antieke bronnen; duidelijk herkenbaar zijn o.a. Caninefates en Batavia. Bijna alle namen zijn fout geplaatst; zo werd Lugdunum tot het eind van de vorige eeuw abusievelijk geïdentificeerd met Leiden. Amsterdam, Haarlem en Alkmaar krijgen ook een stip: ondenkbaar dat die plaatsen in de Romeinse tijd niet reeds bestonden. Opmerkelijk zijn Grinnes = Rhenen, Vada = Wageningen en Arenacum = Arnhem; het bracht Van Buchell tot de opvatting dat de Romeinse versterkingen op beide oevers van de Rijn hadden ge- legen. Inderdaad tekent hij het castellum van De Meern met een stip ten noorden van de rivier; kennelijk hield Van Buchell de Leidse Rijn voor de oude loop van de rivier. (Universiteitsbibliotheek Utrecht, hs. 798, dl. I, fol. 4)

de Goudse route tussen Utrecht en De Meern op. Blijkens het kaartje van afb. 8 werd ook het gedeelte tussen de Groenedijk en de Zandweg (tegenwoordig gevormd door het noordelijke deel van de Castellumlaan en de Woerdlaan) wel „den heeren wech" genoemd. Kennelijk heeft Van Buchell dit gedeelte op et oog, wanneer hij de vindplaats aanduidt. Want zoals de- zelfde afbeelding toont, stond hier het kruis dat hij als een na- dere plaatsbepaling noemt. Dat kruis zou herinneren aan de dood van een „voornaam persoon" of „prins" (princeps). Het lijkt erop dat Van Buchell op het moment dat hij deze zin in zijn dagboek neerschreef, niet wist voor wie het kruis was op-

gericht; uit het monument zelf was dat kennelijk niet op te maken. Na het schrijven van de geciteerde passage („Niet ver . . . heeft gestaan") heeft Van Buchell zijn pen neergelegd en is hij schijnbaar gaan nazoeken om welk persoon het zou kun- nen gaan. Want na de beschrijving van zijn vondsten komt Van Buchell op het kruis terug en gaat hij in een wat donker- der kleur inkt verder: ,,Hier, op de plaats waar een stenen kruis te zien is, werd bisschop Willem van Mechelen gedood in een gevecht tegen de Hollanders". Het verhaal van de on- fortuinlijke bisschop, die in 1301 sneuvelde tegen een monster- verbond van Hollandse en Stichtse edelen en de stad Utrecht,

17. „Herenweg" is vertaald uit Van Buchells via mililaris. Hij lijkt even alsof hij in de oude valkuil van „heer-" ofwel „legerweg" is gevallen; deze heeft er o.a. toe geleid dat de Groenedijk/Herenweg tot voor kort vrij algemeen als een oude Romeinse weg tussen de Hoge Woerd en Utrecht werd opgevat. Maar ik geef onze geleerde het voordeel van de twijfel en vat mililaris op als bijvoeglijk naamwoord van miles („soldaat") in de bijzondere betekenis van „ridder". De term zou dan kimnen verwijzen naar de „riddermannen" die aanvankelijk met de schouw van de openbare herenwegen waren belast (vandaar ook „ridderschouw"). Zie Storm

-ocr page 24-

							25
		viel in allerlei versies te lezen in laat-middeleeuwse kronie- ken. Over de precieze plaats van het kruis, over de tijd en ach- tergronden van zijn oprichting, over de ,,krui sakkers" en wat dies meer zij, is inmiddels zo veel aardig materiaal beschikbaar, dat wij dit verder laten rusten voor een volgend nummer n). Het is te betreuren dat Van Buchell niet wat meer be- kendheid heeft gegeven aan zijn vondsten en waarnemingen op de Hoge Woerd. Dat er überhaupt iets verscheen, hebben we te danken aan zijn vriend Gijsbert Lapp van Waveren, die na de dood van Van Buchell eindelijk het steeds weer bijge- werkte manuscript van Over de Utrechtse bisschoppen pers- klaar kon maken. Het is niet veel wat we daar over diens Romeinse vondsten lezen, weggestopt in enkele verspreide kanttekeningen bij Beka en Heda. Die paar korte notities leren ons wel dat Van Buchell tot op het laatst is doorgegaan met het regi-streren van vondsten in Vechten en De Meem - en als het even kon, lijfde hij ze bij zijn verzameling in. Blijkens zijn latere dagboek bleef hij een hartstochtelijk verzamelaar van Romeinse munten; nog in april 1641, een paar maanden voor zijn dood, noteert hij enkele aanwinsten, o.a. uit Vech- ten, en wisselt hij numismatische gegevens uit met het feno- meen Anna Maria van Schuurman. En dan is er, bij wijze van toegift, ook nog een berichtje uit De Meem; aan het eind van maart 1639 noteert Van Buchell met trillende hand in een curieus mengsel van Nederlands en Latijn: „Op de Hogewoert gevonden eenige fundamentwm van gebautselen van duyf- steen, oock eenige steenen cum inscriptione [= met de in- scriptie] EX GER INF, oeck medaillien van silver, ut mihi narrabat dominus Lappius [zoals heer Lapp mij vertelde]". De aanleiding tot deze vondsten, die hem door Lapp van Waveren werden gerapporteerd - zelf trok Van Buchell er reeds lang niet meer op uit -, laat zich raden. Men was uit op de tufsteen die hier in grote hoeveelheden te vinden was; deze „duyfsteen" werd vermalen tot tras, die men gebruikte om metselspecie watervast te maken. Doorgaans haalde men de tufsteen uit Duitsland, maar de aanvoer was in de 17e eeuw regelmatig gestremd door oorlogsomstandigheden. De nijvere Nederlanders hebben toen in eigen land een goed alternatief gevonden in de muurresten van de Romeinse castella; in kor- te tijd zijn deze overal tot op de fundamenten weggebroken en daarbij werd blijkbaar het nodige gevonden. Na Van Buchell wordt het stil rond de Hoge Woerd; Vechten was en bleef, al- thans binnen de provincie Utrecht, de Romeinse vindplaats par excellence. Pas twee eeuwen later horen we weer berich- ten over graverijen en vondsten in De Meem i8). Ik draag dit artikel op aan Dick Gravendeel. Nu het tijd- schrift dat hij vanaf de wieg heeft grootgebracht, op eigen be- nen is komen te staan, kan ik slechts de hoop uitspreken dat het nog een lang leven beschoren mag zijn. Bij mijn onder- zoek op het Rijksarchief en de Universiteitsbibliotheek heb ik gemerkt dat ons blad daar hoog aangeschreven staat. Die eer komt in de eerste plaats Dick Gravendeel toe. Bij het schrij- ven van mijn verhaal heb ik trouwens meer dan eens aan hem moeten denken; er zijn wel wat oppervlakkige overeenkom- sten tussen hem en onze Van Buchell. Beiden hebben zij pas na temgtreden uit hun eigenlijke professie hun ware roeping gevonden. Gravendeels belangstelling is aanvankelijk door de
						Woerd opgewekt en hij heeft zijn onderzoekingen op Nyvelt beëindigd. Maar er zijn ook verschillen. Ik denk alleen al aan de ruwweg 300 pagina's die Gravendeel tussen alle bedrijven in dit tijdschrift schreef. Ik denk ook aan het feit dat er in Utrecht zoiets is als een Bucheliusstraat. Maar gelukkig krijgt de gemeente Vleuten - De Meem nog ruimschoots de gele- genheid om dit verschil goed te maken.
					8. Kaartje van een perceel land „aende Meern"gemeten door Marcelis van Oort, 1620. Dit is vanouds het meest vondstrijke deel van de Hoge Woerd; wellicht hebben Van Buchell en De Witt op dit perceel lopen zoeken. Van boven (= zuiden!) naar on- der loopt het noordelijk, deel van de tegenwoordige Castellum- laan; er staat op „Den heeren Wech". Links onderaan gaat de Groenedijk „Naer Utrecht"; 't Zand gaat verder "Naer hof ter Wey". Ongeveer op de plaats van de windroos ligt tegenwoordig de geheel vrijstaande woning Castellumlaan 58. Rechts boven- aan gaat een oprijlaan naar een hofstede; deze lag direct ten noorden van het Castellumpark, dat hier net buiten beeld blijft, „t Cruijs aende meern" moet ongeveer tegenover de meest noor- delijke villa van het Castellumpark hebben gestaan en is hier dus iets te ver naar beneden geplaatst. (Gemeentearchief Utrecht, inv. arch. v.h. Gereformeerd Burger- weeshuis, nr. 251, kaart 14)
			18. De episcopis Ullrajectinis (zie n. 15) Beka, 6, aant. c; Heda, 7, c-d, 14, b, 227, h. Notae quotidianae (zie n. 1) 30, 90 (De Meem), 120, 121. - H.M.J. Müter, „Gijsbertus Lap van Waveren, historicus te Utrecht, 1596-1647" in: Archief voor de geschiedenis van de katholieke kerk in Nederland 1 (1959) 169-239. - S. van Leeuwen, Batavia illustrata ('s-Giavenhage 1685) 1,181, vermeldt het uitgraven van Romeinse fundamenten te Voorburg in 1626 of 1628, „om den duyf, ofte tras- steen". - CA. Kalee, „Opgravingen op de Hoge Woerd in De Meem, 1830-1973" in dit tijdschrift, 2 (1982) 59-80, inz. 59-60.

-ocr page 25-

26

Opa

Daar sta ik dan, een rustige zondag- morgen op de hoek van de Meerndijk. Een ontmoetingspunt voor veel men- sen. Met de rug tegen de muur van Café Huigen. Kijkend en wachtend op de din- gen die komen, gebeuren of voorbij- gaan. We horen hier altijd 't dorps- nieuws en de roddels, 't Is nog een beet- je vroeg, dus sta ik nog alleen. Zo sta ik wat te mijmeren en denk aan m'n opa. Met hem stond ik hier vijf jaar geleden. Maar toen is opa gestor- ven. Ik mis hem nog vaak, vooral om z'n grapjes en uitspraken. In m'n gedach- ten raak ik toch met hem in gesprek. „Ja, opa, eerst wil ik u vertellen over uw begrafenisfeest, want daar weet u niks van. Nou, dat zag er eerst nogal droevig uit. De familie in 't zwart, en ik mocht ook mee, met m'n zwarte matro- zenpak aan. Op 't kerkhof huilde ieder- een, waarom begrijp ik niet. U was nu toch in de hemel? Daar is 't erg leuk en gezellig en daar hield u toch wel van. Enfin, toen we weer bij opoe thuis waren was 't al weer gauw gezellig. Een kopje koffie voor iedereen en voor ons lekkere chocolademelk met pinnebe- schuitjes. Daarna nog wat heen en weer gepraat van ooms en tantes. Tot het mo- ment dat opoe zei: laten we maar een opkikkertje nemen want 't was koud op 't kerkhof en vader had 't toch ook zo gewild. De mannen dronken een ouwe klare of een kruidenbitter, de vrouwen een verloflikeurtje, advokaat of boerenjon-

gens, 's Middags lekkere soep met brood en daarna heerlijke pudding in de vorm van een vis, met lekkere rode bessen- sap. Vervolgens nog een keer koffie en daarna is het verdriet met van alles weg- gedronken. Jammer, opa, dat u er niet bij kon zijn, u hield ook veel van ouwe klare. Ja opa, de jaren gaan snel. Ik weet nog goed dat u op ,,de hoek" m'n hand altijd vasthield en me bij gevaar naar u toe trok met de woorden: kijk uit jochie, je wordt meestal door een strontkar over- reden. Na vijf jaar begin ik een beetje de dubbele betekenis van deze woorden te begrijpen. Er rijden nu meer auto's op de Straatweg en de Meerndijk. Er zijn zelfs auto's die je niet meer hoeft aan te slingeren. En ook de planken in de vorm van een hand, waarmee men richting aan-

gaf, zijn vervangen door electrisch ver- lichte pijlen, 's Avonds rijden er al fiet- sen met een electrisch brandend achter- licht op 't spatbord. Ik heb op school lezen en schrijven geleerd. De meester op school vertelde dat er iemand met oorlogvoeren heel Europa wil veroveren. Is dat soms die strontkar waar u steeds voor waarschuw- de? Of zijn 't de jongens en meisjes die mij met hun kouwe kak proberen te over- bluffen? 't Verkeer hier op ,,de hoek" wordt steeds modemer. De karren vallen tus- sen de auto's niet meer zo op. Toch blijft 't uitkijken, ik vergeet uw woorden niet. Ik schrijf u nog wel eens hoe 't gaat op „de hoek". Want letterlijk of figuur- lijk zie je toch vaak dat er weer iemand door een strontkar is overreden.

Theo van den Berg DeMeem.juli 1939

Illustratie: Barbara Gravendeel

-ocr page 26-

27

Van de voorzitter

Tijdschrift van de Historische Vereniging Vleuten, De Meern, Haarzuilens Verschijnt 4x per jaar nejaargangnr. 2,Junil992 ©1992 De vereniging is ingeschreven in het vere- nigingsrogister van de K.v.K. Utrecht e.o. onder ntimmer V 479360 Dagelijks bestuur: J.F.K. Kits Nicuwenkamp, voorzitter Hof ter Weydeweg 11, 3451 ST Vleuten Tel. 03407 -2112 J.W. Schoonderwoerd, secretaris Mcerndijk 62, 3454 HT De Mcern Tel. 03406 - 61462 P.G. de Rooij, penningmeester 't Zand 1, 3451 OP Vleuten Tel. 03407- 1483 A.J. van Zoeren, vice-voorzitter Siationsslraai 34, 3451 BZ Vleuten Tel. 03407 - 1263 Ereledcn: Mevrouw Prof. DrC. isings. Soest Dr D.W, Gravendeel, Laag Keppel Gehouwen: Vleuten: Broederschapshuisjes (documen- tatie- en inforniaticcentrum), Doqis.straal 1, Tel. 03407 - 4222 (gedurende openingstijden) De Meern: Het Kabinet (pennanente expo- siiieniimic). Zandweg 147B (achter Verenigingsgebouw) Ledenadministratie en -informatie: Mevrouw P.J. de Rooij-Goes 't Zand 1. 3451 GP Vleuten Tel. 03407 - 1483 Contributie (inclusief tijdschrift): f. 30,- per jaar, bij verzending per }X)st f. 10,-- extra Losse numruers lijdschrift: f. 7,50 voor leden, f. 10,-- voor niel-leden Bankrelaties: ABN-AMRO Bank De Meern, rek. 55.66.33.040 Ratx)bank Vleuten, rek. 36.75.17.574 Postbank, rek. 2689200 Redactiecommissie: Dr D.W. Gravendeel, H.E.J. van Essen en J.W. Schoonderwoerd Adres: Mauril.slaan 17, 3454 XP De Meeni Tel. 03406 - 62992 GèJiele of gedeeltelijke overname van ar- tikelen uit dit tijdschrift is slechts toege- staan met bronvermelding en na verkregen toestemming van de redactiecommissie Illustratie voorpagina: Gezicht op de restgcul van de Rijn vanaf de Utrcclitseweg bij Den Hoet.

Honderd jaar geleden begon Etienne baron van Zuilen van Nijevelt van De Haar met de restauratie van zijn voorva- derlijk middeleeuwse kasteel De Haar. De ruïne van het kasteel was er in 1892 droevig aan toe; alle daken waren ver- dwenen, grote stukken van het muurwerk waren afgekalfd en één der beide poort- torens was in de lengte middendoor ge- scheurd. Weelderige plantengroei bedek- te de muren; de toren van de kapel was ingericht als varkenshok, terwijl het mid- denschip omgebouwd was tot een schuur die als stal en dorsvloer werd gebruikt. Hoewel het de oorspronkelijke bedoe- ling was de restauratie - o.l.v. dr P.H.J. Cuypers en zijn zoon Joseph Th. Cuypers - binnen één, hooguit enkele jaren te vol- tooien, duurde de restauratie tot 1915. Als gevolg van een auto-ongeluk over- leed de oudste zoon van de bouwheer in 1912 op 24-jarige leeftijd. Dit grote ver- lies heeft zeker gevolgen gehad op de voltooiing van de restauratie. In ieder ge- val besloot de echtgenote van de baron, Hélène Caroline Betsy barones de Roth- schild, wegens teveel goede herinnerin- gen het kasteel niet meer te bezoeken. Bij haar overlijden werd zij echter wel in de familiekapel bijgezet. Deze kapel was in het „tuinenweek- end" op 13/14 juni j.1. bij hoge uitzon- dering voor het publiek geopend en de beheerders van het kasteel deden een be- roep op onze vereniging om voor enig toezicht en enige toelichting zorg te dra-

gen. En op dat verzoek zijn wij graag ingegaan, omdat het bekend maken van de historie van onze gemeente tot onze doelstellingen behoort. Daarom ook in dit nummer van ons tijdschrift een kaart met uitvoerige toe- lichting van het door bebouwing (door de stad Utrecht of de gemeente Vleuten-De Meern) bedreigde gebied, met daarop aangegeven de thans bekende vindplaat- sen van historische bewoning. Ik hoop van ganser harte, dat deze gegevens zul- len doordringen tot diegenen, die verant- woordelijk zijn voor de plannenmakerij en dat zij met dit waardevolle bodemar- chief rekening zullen houden. Hoopvol is, dat er bij het provinciaal bestuur plan- nen zijn gemaakt om het betrokken ge- bied te laten onderzoeken, o.a. door de stichting RAAP, die ook het onderzoek heeft uitgevoerd naar het Romeins cas- tellum op de Hoge Woerd en dat tot ge- volg zal hebben, dat het gebied van het castellum en het daarbij behorende bad- huis (thermen) onberoerd zal worden ge- laten. Door het publiceren van ons over- zicht kan niemand meer zeggen - ook al is „al ons weten stukwerk" - dat het niet bekend was en gaat het gezegde ,,wat niet weet, wat niet deert" ook niet meer op. Graag wens ik u veel genoegen in de his- torie van onze gemeente. J.F.K. Kits Nieuwenkamp

In dit nummer

pag. 27 28 30 35 36 39 40 52

Van de voorzitter Verenigingsberichten / Beknopt jaarverslag over 1991 De R.K. gemeenschap van De Meern (5) De Potteschuit                                                    ; RAAP onderzoekt het Romeinse castellum op de Hoge Woerd Museumpraet (2) Rondom de Hoge Woerd Opa (2)

Druk: Niek van Kootcn

-ocr page 27-

			28
				Verenigingsberichten
								Beknopt jaarverslag over 1991
		Medewerkers Het verheugt ons dat onze oproepen voor meerdere mede- werkers langzamerhand weerklank vinden. Zowel voor het werk in ons documentatiecentrum als voor de archeologische werkgroep en voor het bezorgen van ons tijdschrift mochten wij enkele nieuwe medewerkers verwel- komen. In ons documentatiecentrum is nog veel werk te doen. Op de maandag- en dinsdagmiddag wordt daar regelmatig door een vijftal leden gewerkt. Is dat misschien ook iets voor u? Informeer eens bij de secretaris. AktiviteJten Op 29 augustus a.s. is er de braderie in Vleuten. Die dag houden wij weer open huis in de Broederschapshuisjes, waar iedereen welkom is. Een goede gelegenheid om er eens te komen kijken. Op 4 september is er de markt in De Meem. In onze kraam kunt u ons daar vinden. Over onze aktiviteiten in het najaar en de winter vindt u in ons volgende nummer nadere mededelingen. Boekenbezit Onze bibliotheek bevat meer dan 800 boekwerken, waar- van er vele door schenkingen verkregen zijn. Mocht u nog boeken bezitten, waar u wellicht geen prijs meer op stelt of waarvoor u geen ruimte meer heeft, overweeg dan eens een schenking aan de vereniging. Met name gaat het daarbij om boekwerken over de ge- schiedenis van onze eigen gemeente of gemeenten in onze omgeving, over archeologie en genealogie (b.v. jaarboeken van het CBvG) en monumenten. Ook ingeplakte verzamelingen van kranteknipsels van plaatselijke bladen kimnen voor ons van belang zijn, evenals oude koopakten, kaarten e.d. Stambomen en genealogieën Een onderdeel van onze documentatieverzameling vormen gegevens over families, die in onze gemeente woonden en er nu wellicht nog wonen. Daarmee wordt de kennis over (vroegere) inwoners van onze gemeente groter en kunnen wij mensen die op zoek zijn naar gegevens over hun familie van dienst zijn. In ons tijdschrift werden van verschillende families al stamreeksen en stambomen gepubliceerd. Van een groot aantal families hebben wij boeken met fami- liebeschrijvingen (genealogieën) of stambomen e.d. Te uwer informatie noemen wij hier een aantal namen: Bauhaus, van Bommel, Broekhuijse, van Bijlevelt, van Dijk (Vleuten), van Dijk (Reijerscop), Hansen, van Hengstum,, Hoedemaker, Hoveling, Huigen, van Kleinwee, Kok (De Meern), Kooijman, van Kooten, Kromwijk, Lenssinck, van der Meer, Middelweerd, van Nesch, Oskam, van Rooijen, van Schalkwijk, Senne, Schoonderwoerd, Verhoef, Verkerk, Ver- steeg, Vulto en nog diverse andere. Heeft u soms ook verzamelde familiegegevens? U kunt er ons en anderen mee van dienst zijn. Bel onze secretaris of kom eens kijken bij de werkgroep genealogie!
							Overeenkomstig het verzoek van en onze toezegging aan de algemene vergadering geven wij hier een beknopte samen- vatting van het jaarverslag over 1991. Algemeen Het jaar 1991 heeft in het teken gestaan van het 10-jarig bestaan van de vereniging, die op 12 mei 1981 werd opge- richt. Dit feit werd herdacht in de algemene ledenvergadering, die op 23 april gehouden werd en die bezocht werd door ruim 100 leden en belangstellenden. In die vergadering werd de aftredende voorzitter Dr D.W. Gravendeel met algemene stemmen benoemd tot erelid van de vereniging. Op 1 januari van het jaar bedroeg het ledental 884. Er wer- den 32 nieuwe leden ingeschreven en 50 leden afgeschreven, zodat het ledental per 1 januari 1992 866 bedroeg. De vereniging werd dit jaar onder andere vertegenwoor- digd in de gemeentelijke monumentencommissie, het Comité Open Monumentendag en de Stichting Stichtse Historische Reeks. Aktiviteiten Gedurende het gehele jaar werd er op de maandagavonden in het Kabinet en op de Ie vrijdagavonden van de maand in de Broederschapshuisjes gelegenheid gegeven voor contacten van de leden en andere belangstellenden met het bestuur. Elke 2e donderdagavond van de maand werd in de Broe- derschapshuisjes een open avond van de werkgroep genealo- gie gehouden, waarvoor de belangstelling steeds groter wordt. Deze werkgroep heeft zich bezig gehouden met het vervaar- digen van registers op de oude archieven van het gerecht Vleuten en de Meem. Daarnaast werd het nodige gedaan voor uitbreiding van onze verzameling genealogisch materiaal. De werkgroep archeologie heeft haar onderzoekingen bij „De Hoed" afgerond en zich verder bezig gehouden met on- derzoek naar de restanten van de v.m. ridderhofstad Nyvelt. Dit onderzoek heeft enkele nieuwe gezichtspunten over het verleden van dit kasteel opgeleverd. Door de werkgroep fotoarchief is in het 2e halfjaar gewerkt aan de registratie van het foto- en diabezit. Op 11 januari was onze vereniging uitgenodigd voor een tentoonstelling van de schildersclub ,,De Regenboog" in •Vleuten. De vereniging kreeg daar 11 schilderijen van plaat- selijke amateurschilders aangeboden van gezichten op het dorp Vleuten. Op 4 april werd een lezing verzorgd voor de Alg. Ver. voor Ouderen in De Schalm. Ter gelegenheid van de jaarvergadering op 23 april werd door de heer D. Hallewas van de Rijksdienst voor Oudheid- kundig Bodemonderzoek een lezing met dia's gegeven over het Romeinse castellum. Aansluitend daaraan was er gelegen- heid tot bezichtiging van de Romeinse afdeling in ons Kabi- net. Op 26 aprii was de vereniging ten gemeentehuize aanwe- zig bij de officiële aanbieding aan B&W van de inventaris

-ocr page 28-

29

van de oude archieven van de gemeente. De vereniging kreeg daar de gelegenheid om haar aktiviteiten op het gebied van het toegankelijk maken van de oude gerechtsarchieven onder de aandacht van het gemeentebestuur te brengen. Op koninginnedag hield de vereniging ,,open dag" in de Broederschapshuisjes, waar o.a. de hiervoor genoemde schil- derijen werden geëxposeerd. Ondanks het niet zo fraaie weer brachten toch zo'n 200 belangstellenden er een bezoek. In juni waren er een zaterdag- en een zondagmiddag ge- pland om 2 groepen van circa 25 personen de expositie over Nyvelt te laten zien en daarna een excursie te laten maken naar de ruïnes van die voormalige ridderhofstad. Het aantal belangstellenden dat zich aanmeldde kwam echter boven de 100 uit, zodat er nog een zaterdag- en zondagmiddag aan toe- gevoegd moesten worden. Op 31 augustus was er bij gelegenheid van de Vleutense braderie weer een open dag in de Broedeischapshuisjes, die bezocht werd door zo'n 200 belangstellenden. Er waren daar toen ook nieuwe aanwinsten van de vereniging tentoon- gesteld, t.w. enkele tekeningen en aquarellen van Paulien van Bijlevelt en de 3 delen van het Utrechts Placaatboek. Op 6 september stond de vereniging met een kraam op de Meemse markt, met als bezienswaardigheden foto's en de maquette van Nyvelt. Er konden 5 nieuwe leden worden inge- schreven. Op 14 september had onze vereniging een groot aandeel in de evenementen van de Open monumentendag. De expositie over het dorp De Haar in Haarzuilens trok zo'n 200 bezoe- kers, de Hamtoren, die bezichtigd kon worden, werd door een 400 mensen bezocht, maar de manifestatie rond het Romeinse castellum in De Meem, waarbij een dia-presentatie door onze bestuursleden werd verzorgd, was het klapstuk van de dag met meer dan 600 bezoekers. Op 28 september werd een excursie georganiseerd naar het museum van onze zustervereniging in Nieuwegein. Op 22 oktober werd in het verenigingsgebouw een genea- logische avond georganiseerd, waar een overzicht werd gege- ven van de mogelijkheden die de vereniging kan bieden voor hulp bij familie-onderzoek, en waar Ds W.J.A. van 't Einde een lezing hield over „genealogische merkwaardigheden". Op 4 november werd een lezing verzorgd voor de Haarse sociëteit. Verenigingstijdschrift Ook dit jaar konden weer 4 nummers van ons tijdschrift gerealiseerd worden, met in totaal 100 pagina's tekst. In de bestuursvergadering van 13 augustus werd een redac- tiecommissie ingesteld. Voor de continuïteit werden doorlopend pogingen gedaan om nieuwe auteurs aan te trekken. Geschiedschrijving van de gemeente Op 13 augustus werd het besluit genomen om in samen- werking met de Stichting Publicaties Oud-Utrecht (SPOU) een geschiedschrijving van onze gemeente uit te geven. Dit boek zal deel uitmaken van de reeks in het kader van de mo- numenteninventarisaties in de provincie, met dien verstande, dat het geschiedkundige deel van het boek aanzienlijk groter zal zijn dan dat van de overige uitgaven in deze reeks. Als

auteur werd de heer O.J. Wttewaall uit 't Goy aangetrokken. Voor de financiering van deze uitgave werd een drietal be- drijven bereid gevonden als sponsor op te treden, t.w. Oskam Bouw BV, Prime Computers BV en Engelhard De Meem BV, allen te De Meem. Bezittingen Door schenkingen en aankopen kon dit jaar een 70-tal boekwerken aan onze bibliotheek worden toegevoegd, waar- mee het aantal boekwerken steeg tot bijna 800. Door schenkingen werd ook weer een aantal historische voorwerpen aan onze verzameling toegevoegd. Monumentenzorg In januari van dit jaar werd, in het kader van de procedure tot vaststelling van het bestemmingsplan 't Weer, een bezwaar ingediend bij gedeputeerde staten, omdat het plan, na het vorig jaar door ons ingediende bezwaarschrift bij de gemeen- te, door de gemeente nog niet voldoende was aangepast om de restanten van het Romeinse badhuis op de Woerd veilig te stellen. Ook door de ROB en de Bond Heemschut werd een bezwaarschrift ingediend. Nadat de gemeente met de ROB een convenant had geslo- ten, waarin voldoende waarborgen waren opgenomen voor bescherming van dit archeologisch monument, werd het be- zwaarschrift door ons ingetrokken. In februari werd door de vereniging schriftelijk bezwaar gemaakt bij de gemeente en het R.K. kerkbestuur van Vleuten tegen de voorgenomen sloop van de kosterswoning bij de R.K. kerk in Vleuten. Deze bezwaren mochten niet verhinde- ren dat door de gemeente een sloopvergunning werd afgege- ven.

Openingstijden van onze gebouwen:

Broederschapshuisjes, Dorpsstraat 1: Elke Ie vrijdag van de maand van 19.30 - 22.00 uur: Algemene contactavond van bestuur en leden, tevens mogelijkheid tot raadpleging bibliotheek en andere documentatieverzamelingen. Elke 2e donderdag van de maand van 19.30 - 22.00 uur: Open avond van de werkgroep genealogie voor geïn- teresseerden in familie-onderzoek. Op andere tijdstippen bezoek mogelijk na afspraak met de heer J. Schoonderwoerd, tel. 03406 - 61462.

Het Kabinet, Zandweg 147B: Elke maandag van 20.00 - 22.00 uur: Gelegenheid tot bezoek van onze exposities over ar- cheologie (o.a. romeinse nederzetting), oude gereed- schappen en werktuigen en oude huishoudelijke ge- bruiksvoorwerpen. Op andere tijdstippen bezoek mogelijk na afspraak met de heer H. van Essen, tel. 03406 - 62992.

-ocr page 29-

30

De R.K. gemeenschap van De Meern (5)

door

J.H.P. Heesters

In 1795 is in de Nederlanden de Bataafse Republiek aangevangen. Onder leiding van de Raadspensionaris Rutger Jan Schimmelpenninck besloot de Nationale Vergadering tot de scheiding van Kerk en Staat. Deze scheiding was een van de redenen voor de R.K. gemeenschap in Oudenrijn om een eigen statiekerk te stichten omdat men de afstand naar de kerk op 't Hoog in Vleuten toch wel erg bezwaarlijk vond. Armmeesters uit Oudenrijn kochten op naam van het armbestuur de buitenplaats Rhijnzicht aan de Rijks- straatweg waar op 15 augustus 1797 de eerste godsdienstoefening werd gehouden.

Wie is de eigenaar? De R.K. gemeenschap in Oudenrijn had nu wel een eigen statiekerk maar daarmee was de zaak niet afgedaan. Als gevolg van de scheiding tussen Kerk en Staat werden er in mei 1798 enige zeer ingrijpende maatregelen afgekondigd. Zo werd verordend dat de torens van de kerken met de daarin hangende klokken geen eigendom meer zouden zijn van de kerkgenootschappen die van de kerk gebruik maakten. De torens en klokken, dus ook van de kapel in De Meern, werden tot eigendom van de burgerlijke overheid verklaard. Veel belangrijker was de maatregel over het eigendoms- recht van de kerkgebouwen die na 1581 in handen van de hervormden waren gekomen. In de Staatsregeling stond vermeld:

De rooms-katholieken in Oudenrijn en De Meern maakten zich hierom niet zo druk want zij hadden sinds 15 augustus 1797 een eigen statiekerk. Dat lag anders voor de pastoor van Vleuten die het met deze gang van zaken helemaal niet eens was. Een kapelaan benoemd Adolf Teilegen was in 1795 tot pastoor van Vleuten be- noemd. Hij werd tijdens zijn eerste pastoraatsjaar al gecon-

Alle Kerkgebouwen en pastory-huizen der voormaals Heerschende Kerk worden overgelaten aan de beschik- king van ieder Plaatselijk Bewind, om deswege tusschen alle Kerkgenootschappen eenig vergelijk te treffen. Deze maatregel hield in dat de grootste groep gelovigen van een van de kerkgenootschappen in de toekomst van het kerkgebouw gebruik zou mogen maken. Om de omvang van de verschillende groepen en het recht van eigendom van de kerkgebouwen te onderzoeken, werd in een publicatie van 12 juli 1798 aangeraden een commissie te benoemen. Ook in Vleuten ging een commissie aan het werk maar deze stuitte direct al op verzet. De hervormde kapel aan de Zandweg in De Meern viel vóór de reformatie evenals de rooms-katholieken ten noorden van de Leidse Rijn, Velthui- zen en Harmeien onder de kerspelkerk van Vleuten. De katholieke inwoners van Oudenrijn en Reyerscop behoorden daar niet toe. Omdat zij volgens de hervormden in andere dorpen woonden konden zij geen aanspraak maken op de kapel aan de Zandweg. Bij de telling in augustus 1798 bleek dat in De Meern 205 rooms-katholieken en 76 hervormden woonden. In Oudenrijn en Velthuizen woonden 110 rooms-katholieken en 59 hervor- mden i). Hieruit blijkt, hoe men ook telt, dat de rooms-katho- lieken in de meerderheid waren en dus de kapel aan de Zand- weg konden opeisen. Er moest een regeling met de her- vormden getroffen worden en de officiële aanspraak moest volgens artikel 5 van de bovengenoemde publicatie vóór 1 november 1798 goedgekeurd zijn. De ingestelde „Commissie der Roomsgezinden te Vleuten" kon echter voor die datum geen regeling ter goedkeuring indienen, waardoor formeel de kapel in De Meern daarna aan de hervormden moest blijven.

De oude R.K. kerk op 't Hoog in Vleuten

-ocr page 30-

31

fronteerd met de afscheiding van de rooms-katholieken in Harmeien die een zelfstandige statiekerk hadden gesticht. Uit De Meem, Oudenrijn, Velthuizen en Reyerscop wist hij dat enkele katholieken een verzoek hadden geschreven aan de Repraesentanten van den Lande van Utrecht om gezamelijk met de hervormden gebruik van de kapel te mogen maken. Dit verzoek werd gedaan naar aanleiding van de scheiding van Kerk en Staat in 1795. Als dit verzoek ingewilligd zou worden, moest voor de eredienst een geestelijke beschikbaar zijn. Waarschijnlijk hierop vooruitlopend werd een „Capel- laan" benoemd die wel onderhouden moest worden. De pas- toor van Vleuten had er dus alle belang bij dat het aantal katholieken van zijn kerspel niet terugliep. Op 22 maart 1796 wordt door Adolf Teilegen een overeenkomst met het kerk- bestuur opgesteld 2). Hierin staat: Ondergeteekende verklaard dat mij verbinde van een Capellaan te zullen houden ten dienst van deeze gemeynte zoo lang ik deeze Pastory bediene waar voor de kerkmees- teren mij zullen laaien het geld dat voor de plaatsen ge- geeven word in de gestoeltens, vervallende de dispositie hiervan nae mijne aflijfvigheid of afscheyde van deeze gemeynte, aan de kerkmeesteren alhier ten meeste nutte van deeze Pastory of gemeynte. Het zou echter anders verlopen want toen het verzoek van de rooms-katholieken voor het gebruik van de kapel werd afgewezen, vond onder het pastoraat van Adolf Tellegen de tweede afscheiding, namelijk die in Oudenrijn, plaats. Het gevolg van beide afscheidingen, zowel in Harmeien als Oudenrijn, was dat het aantal parochianen van de pastoor in Vleuten bijna gehalveerd werd. De financiële middelen liepen daardoor ook terug wat een groot nadeel was, zeker omdat door de pastoor een kapelaan benoemd was die ook onder- houden moest worden.

De strijd om de kapel in De Meern                 , Vóór de beslissende datum van 1 november 1798 waren de hervormden door de Vleutense commissie meerdere keren voor een gesprek op het gemeentehuis van Vleuten uitgeno- digd. Op de eerste uitnodiging werd helemaal niet gereageerd terwijl de tweede uitnodiging schriftelijk werd beantwoord. Inmiddels kwam de datum van 1 november 1798 in zicht en de rooms-katholieken in Vleuten, onder leiding van hun pas- toor, werden woedend. Zij dreigen via de Municipaliteit (= gemeentebestuur) in eerste instantie de kapel te zullen naas- ten. Op 30 november 1798 schreven zij een brief naar de her- vormden waarin zij hun voorstel op een wat mildere wijze herhaalden. Er kwam nog een derde uimodiging waarop niet werd geantwoord. Tenslotte greep de Municipaliteit in: op hun brief moest binnen vier dagen een antwoord gegeven worden. Op 4 december van dat jaar wees de hervormde ge- meente het voorstel van de rooms-katholieken van Vleuten af, wetend dat er juridisch geen gronden meer waren om in het bezit van de kapel te komen. Door de besprekingen op te hou- den wist men dat de beruchte datum overschreden zou wor- den en daardoor dé kapel aan de hervormde gemeente zou blij- ven. Tot 1800 bleef men zonder succes heen en weer schrijven. In 1799 kwam Napoleon Bonaparte in Frankrijk aan de macht en hij stelde in 1801 een nieuwe grondwet op die ook gold voor de Nederlanden. In een nieuwe Staatsregeling was vastgelegd dat de herverdeling van kerken en pastorieën werd stopgezet. Bij decreet was ook bepaald dat ieder kerkgenoot- schap dat vanaf het begin van de 18e eeuw in het bezit was van een kerkgebouw, dat onherroepelijk mocht houden. Dit was wederom een tegenvaller voor de pastoor van Vleuten en voorlopig was dit het einde van de strijd om de kapel aan de Zandweg in De Meem. Het strijdtoneel verplaatste zich ver- volgens van de kerspelkerk in Vleuten naar de pas opgerichte statiekerk in Oudenrijn.

^n         y / n o / /r          r 7 / .           • / 9 ' /a/Sm //'Cw»-,-^. /'ÏT At^/v«>H-»w /x.^ï-«<^ ^ ^**'-n- ^■^*<- ^r-^^/ V^*»-» *'*.■». a^

-••t/*»*»-» y.^XfT'

■V>e yy^ /^^-^ rl,. y^ ^.'^Ü^^^ •<'.W' »^xrx ,^C2. ^>v.;

1" ' y

__ tft' r^- Cf v>.a^

Aay»>,

■ y..^^.r.:^        ^^J^^/^^^

^--v

Verbintenis van Adolf Teilegen met het kerkbestuur van Vleuten

-ocr page 31-

Engelen, pastoor in Maarssen, toegevoegd. Toen deze laatste in 1810 overleed werd Gerrit van Nooy op 8 mei in dat jaar wederom door dezelfde vice-superior Aloysius Ciamberlani in Brussel als opvolger benoemd 5). Tot aan zijn overlijden heeft hij deze funktie bekleed en in 1829 is hij daarnaast enige tijd vice-superior van de Hollandse Zending geweest. Hij volgde hiermee de overleden Italiaanse prelaat Ciamber- lani op, die hem regelmatig op diverse posten had benoemd. Gerardus van Nooy is op 27 november 1832 in Maarssen overleden en op 1 december daaropvolgend begraven 6). In het boekje „Rijngaard des Heren" is deze tweede pas- toor van de statie Oudenrijn door de schrijver afgeschilderd als een man die niet de indruk maakte over capaciteiten van enige betekenis te hebben beschikt. Verder wordt vermeld dat de luie en domme van Nooy een eclatante mislukking is ge- weest. De vraag is gerechtvaardigd of deze beschrijving juist is. Als we de loopbaan van Gerrit van Nooy bekijken, dan is hij pastoor van Oudenrijn, daarna en gelijktijdig coadjutor en vervolgens aartspriester van Utrecht geweest. Tenslotte is hij tijdelijk vice-superior van de Hollandse Zending geweest. Gezien in het licht van die tijd moet hij over capaciteiten be- schikt hebben om'deze functies, op zijn eigen wijze, te kun- nen uitoefenen. Als we de functie van aartspriester in die tijd bekijken dan was die niet benijdenswaardig en er waren hiervoor maar weinig liefhebbers te vinden. De oorzaak daarvan was dat men naast de taak en zorg als pastoor er veel werkzaamheden bijkreeg. De functie bracht veel rompslomp met zich mee en de aartspriester zat tussen vele vuren in. Hij moest in principe jaarlijks de parochies in zijn gebied bezoeken en daarvan ver- slag uitbrengen aan de vice-superior van de Hollandse Zen- ding in Brussel. Ook was er veel correspondentie, individiuele

^3 ^i

i^yCtft a et Iwt A^'^mpfof^

'tfdyrir.

'Afïêi

Doopbewijs van Gerardus van Nooy

De tweede pastoor Na het overlijden op 26 oktober 1800 van pastoor Gerardus van der Hoeven, de eerste pastoor van Oudenrijn, werd op 14 november van datzelfde jaar Gerardus van Nooy door de vice-superior Aloysius Ciamberlani in Brussel tot opvolger benoemd 3). Gerrit van Nooy is volgens het doopboek van de Sint Martinuskerk in de „agter 't Wijstraat" op 3 september 1765 gedoopt 4). Vóór zijn benoeming tot pastoor in Ouden- rijn is hij kapelaan in Weesp geweest. Tijdens zijn pastoraat werd Gerrit van Nooy op 5 mei 1809 als coadjutor met recht van opvolging aan de aartspriester van Utrecht, Johannes van

ALOYSIUS CIAMBERLANI PROTONOTARIUS APOSTOLICUS RERUM AD SACRAM NUNTIATURAM BRUXELLENSEM SPECTANTIÜM ADMINISTRATOR. NEC NON MISSIONUM HOLLANDI/E ET RIAGN^ BRITANNI^E VICE-SUPBRIOR A SSMO DN O NkO specialiter deputatus.

nobis in Chrifto R» D. ^e- /

t

/O

fM

Salutem in D"»^ fempiternam             „/ ^

<••■".

''C'/f ^—) ïn Foederato Belgio; ne Catholici in dida ftatione dégenfes fpiritualibus auxüiis fraudentnr," Tibi R. D.U. r^'^c^ reJ, de cujus probitate plurimum in Domino confidimus, didam iians ftationem ''n i'»"^'» ^h^n^-^f ^^'^^ ■ vacantcm auftoritate Apoftolica committimus, ac facultatem facimus, ut in eadem Verbum Dei praedicare, Cónfesfioncs Sacramcntales excipere, poenitentes abfolvere, aliaque Pafloralia munia exercere libere poflls & valeas, ad noftrum tarnen j)eneplacitum duraturam. Datum/r. <<V-'A>,»»-,>/«MJie ///. menfis^-V?^-.'' annomillefimo oifüngentefièc

/» ^4

y-'

Benoemingsbrief van Gerardus van Nooy tot pastoor in Oudenrijn

-ocr page 32-

33

^mimmmmmmimmMmmmimmmmmmmAmmmmmmi^^^^^^^

mMi

^^^Ê!^^^m^^m^m^m'^^^mmM^^^^^^m^mBi

I). o. M. AjJBO REPARATAB SALVTI5 Tr.TGE«?MO 5ECl'^D0 SIPR* WI1.LE<I?IHI OCTIKt.E^TrMMVM, ME VICEMmA ^rTTIla NoVr.MrUK , A^^n■l KATl? SrXiCISTA SCPTtM JUNT.S TRtS, tXTP.EMIS 5ASCTAE EcCLEMAE SacRI^IENTIS MI XITTS, PIE OPndllMinT It OlMINO, ATIJIE TIE PRIMa DeCEMTPIS PRO^IME SEQl'ENTIS Ilt COEMETERIO CATÏTOUCOn!-*! SF.riXTl'S T^T I!» MaaHS^E^^ r/n jLLvsmtssturus athvr amplissimuü D. ». GE R All DUS VAIV IV O O IJ, OLIH VICE-SUPERIOR MISSIOMS HOLLANDICAE, AD OBITL'N OBQL'E ARCHIPRESBYTER DISTRICTUS ULTRAJECTENSIS, PASTOR MISSIONARIüS IN iMAARSSEN. L'ltrajccrt «X honeslis rcligiosisque parcntibus nalus, in almi Univcr«iUlc Leovonicnsi in frcundA PlillosopLicarum di<clplinarum linci laurcatus, omnibusque ibidem in^igni cum Inude absolnlis Theologiae sludiis, in sortcm Doinini rocaltiSf in vinei Domini per annos quadraginU duos indcfessus et mull4 animanim me«5e, atqne in magnum Ecclesiae provrntnm, laboravit. Pracfait Districtni Ullrajcclcnji Archipresbyter annis viginli diiobtis; univcrsac Mi'sioni Hollandicae, difTicillimo Irmjwrc, Vicc-Supcrior annis tribtis mensibtis sex. Verbo cl opcrc clarus, clero fidcllbusque dilcclus, liberlalis Ecclesiae Tindei inirrpidtn, oplinie merilus de Rdigionc, summis dcmum Sanclissimi Domini Papae Gregori! XVI laudibus honoratus, qiiierit. Non trubetceni tcilimovium Domini (1), lionnm militiam pro EcclcsiA Dei militarit (2); lapienlinm rjut cnarrabuni geniet, et ejitt lawfem emtnfiabit Ecclesia (3). Aniinn iUiu» ^ vt quanlofiut merceda lahorum fruatiir nc(rrrtrf, Sacenhtum Sacrificiis et fidelium ftrecibut enixe commendatur, (l) t Tim. t *». I.                                                                                                                         '" (tl I Tim. I »f. iB. (3) Eeeli. 39 t». fV

ïm

Ultraiecti APin J. R. tan ROSSUM, MDCCCXXXri.

Officiële aankondiging van het overlijden van Gerardus van Nooy dispensatie (= ontheffing), regelen van benoemingen en het censureren van literatuur 7). Een logisch gevolg van dit extra werk was dat de functie van aartspriester geen fel geambieerd ambt was. Het duurde soms maanden voor dat iemand bereid was deze functie op zich te nemen. Daar kwam bij dat het ambt weinig status had. Om daar wat aan te doen, lieten verschillende aartspriesters een gro- tere bonnet (= vierpuntig hoofddeksel voor katholieke gees- telijken) maken dan die van hun collega-pastoors. Ook had- den zij een sleepje aan hun toga zodat ze waardig konden bin- nenschrijden. Als we de moeilijke functie en de extra werkzaamheden van een aartspriester bekijken dan kan niet expliciet gesteld worden dat Gerrit van Nooy een luie en domme pastoor is geweest. Ook voor de statiekerk in Oudenrijn heeft hij ver- dienste gehad want door zijn toedoen is het, ondanks het ver- zet van de pastoor van Vleuten, een zelfstandige R.K. ge- meenschap gebleven. Naasten of niet Na de reformatie in 1581 werden veel rooms-katholieke kerken gesloten of door de hervormden in gebruik genomen. Het kerkelijk gebied in de Noordelijke Nederlanden werd ingedeeld in 280 missiestaties waarvan het kerspel in Vleuten er één was. Toen in 1797 de statie Oudenrijn werd gesticht waren de grenzen niet vastgesteld. Pastoor Teilegen kon geen

zeggenschap uitoefenen over de statie Oudenrijn want die viel buiten zijn kerkelijk gebied. Hij wist wel dat veel rooms- katholieken van zijn kerspel, onder anderen uit De Meern, Reyerscop en Velthuizen, tegen zijn zin kerkten in de nieuwe statiekerk van Oudenrijn. In het begin rekende hij er op dat de rooms-katholieken van De Meern straks wel naar de kapel aan de Zandweg zouden komen. Door de nieuwe Staats- regeling van Napoleon was hij zich bewust geworden dat het terugkrijgen van de kapel een verloren zaak was. In De Meern had hij nu geen kapel en geen kerkgangers voor Vleuten meer. Wel had hij nog steeds zijn kapelaan die onderhouden moest worden en die hij had voorbestemd om de kapel aan de Zandweg, als een bijkerk van Vleuten, te laten bedienen. Er kwam weer wat hoop voor Adolf Tellegen toen in 1806 de Raadspensionaris Rutger Jan Schimmelpenninck werd vervangen door Lodewijk-Napoleon, een broer van Napoleon Bonaparte. Deze werd koning van Holland en kreeg onmidde- lijk van de rooms-katholieken te horen dat de Staatsregeling van 1801, namelijk het ongedaan maken van de herindeling van de kerken, opnieuw bezien moest worden. Op 2 augustur 1808 vaardigde Lodewijk-Napoleon het decreet no 26 uit waarbij aan de rooms-katholieken het recht werd toegekend de vroegere kerken te naasten. Dit mocht echter alleen als de meerderheid van de bevolking rooms-katholiek was, wat bij de telling in augustus 1798 in De Meern, Oudenrijn en Velt- huizen al was aangetoond. Pastoor Adolf Tellegen zag nu weer een kans om de kapel in De Meern in zijn bezit te krij-

-ocr page 33-

				34
			gen. Op de tweede van de Hooymaand (= juli) in 1809 maakte hij in de kerk op 't Hoog in Vleuten een oproep bekend 8). Daarin verzocht hij allen die van het kerspel in Vleuten waren of er toe behoorden, zich na de laatste dienst van de week daarop, uit te spreken over de naasting van de hervormde kerk in Vleuten en de kapel in De Meem. Als men voor naasting van één kerk was dan moest men zich uitspreken aan welke kerk de voorkeur werd gegeven. Als men niet op de genoem- de tijd bij de commissie bestaande uyt Pastoor, kerkmeesteren en eenige daarbij gestelde Perzoonen zijn voorkeur had uit- gesproken, dan werd men verondersteld tegen naasting te zijn. Jammergenoeg voor de pastoor van Vleuten gaven slechts acht mensen aan zijn oproep gehoor. Hiervan waren er drie voor de naasting van de kapel in De Meem, twee voor de naasting van de hervormde kerk aan de Schoolstraat in Vleu- ten en drie waren tegen naasting van beide kerkgebouwen. Een brief aan de koning Ook de rooms-katholieken van Oudenrijii waren niet op de naasting van de kapel aan de Zandweg uit. Zij hadden immers sinds 1797 hun eigen kerk. Om hun mening, als zelfstandige R.K. gemeenschap, kenbaar te maken, schreven zij één week na de oproep van pastoor Adolf Teilegen, op 14 juli 1809, een verzoekschrift naar Lodewijk-Napoleon 9). Pastoor Gerrit van Nooy stond achter dit besluit van zijn gemeenschap en later zou blijken dat hij het voorstel van het verzoekschrift heeft gedaan en het concept van de brief aan de koning heeft geschreven 10). De brief is te lang om deze integraal op te nemen maar het eerste punt dat zij genoemd hebben, is dat zij sinds 1797 over een eigen kerkgebouw aan de Leidsche Vaart dicht den Stads Dam beschikken. Zij vermelden daar ook bij dat zij in hun
							nieuwe kerk veel geld geïnvesteerd hadden. Opmerkelijk is ook de zinsnede: dat zij gaarne de goede Harmonie met hunne protestantse medeburgers wilden bevorderen, en dus tot twist of oneenigheid geene aanleiding wilden geeven. Natuurlijk kwam ook de afstand naar 't Hoog in Vleuten aan de orde. Men merkte op dat de pastoor van Vleuten voorheen geen bezwaar had gemaakt toen de bewoners van De Meem en Oudenrijn in Utrecht naar de kerk gingen. Op grond van de getallen konden zij de kapel in De Meem naasten, maar zij voelden daar niets voor omdat er in hun eigen kerk tweehonderd personen meer konden. Als zij in het bezit van de kapel zouden komen, moesten er hoge kosten worden gemaakt, hetgeen men wel wat bezwaarlijk vond. Adolf Teilegen had zich ook zorg gemaakt over de finan- ciën voor de armen en dat aanspraak gemaakt zou worden op de armenkas in Vleuten. Het antwoord hierop was dat de R.K. gemeenschap van Oudenrijn zelf voor het onderhoud van de armen zou zorgen. Tenslotte werd als argument aangevoerd dat, als de kapel in handen van de rooms-katholieken zou komen, de protestanten geen locaal in de gansche nabuur- schap tot hunne godsdienstoefeningen kan worden aange- wezen. Anderzijds zou dit de goede harmonie in De Meem en Oudenrijn verstoren. Op grond van deze overwegingen ver- zochten zij de koning om de kapel in De Meem aan de her- vormden te laten. Dat de R.K. gemeenschap in Oudenrijn het met de inhoud van het verzoekschrift eens was, blijkt uit de dertig handte- keningen die onder de brief staan. Enkele herkenbare namen zijn: H. van Peer, Adrianus van Bommelen, Pieter Degens, Pieter van Niekerk, Jan van Schalkwijk, Wijnand van den Bosch, Jacobus van den IJssel, Jacob van Rijn, Jacobis van der Sluys en Henk van der Sluys. Aanvullend aan de tekst van deze brief staat terzijde vermeld: De Catholieken wonende in de omtrek van de Meern in het Departement Utrecht verzoeken Uwe Majesteit geen acht te slaan op aanspraken, die door de geestelijke catholieke pastoor van Vleuten wordt gedaan, om de protestantse kerk aan de Meern te verkrijgen, dat niet in overeenstem- ming met het verlangen van de twee Genootschappen zal zijn, die elk in het bezit willen blijven van de kerk, die ze thans bezitten. In wezen vormde deze brief de afsluiting van een bijna vijftien-jarige strijd om de kapel in De Meem. Deze bleef in handen van de hervormden en ook van Adolf Teilegen werd niets meer gehoord. Hij overleed op 6 april 1818 in Vleuten en werd dezelfde dag bijgezet in het graf van de familie van Bijlevelt in de oude kerk van Vleuten. Tot in deze eeuw hebben de hervormden van de kapel in De Meem gebruik gemaakt. Op 13 mei 1912 is door de firma C. Schmieman met de sloop begonnen om plaats te maken voor de hervormde kerk zoals deze er nu nog steeds staat. Bronnen 1. Hervormde Gemeente De Meem, pag. 118 2.  100 jaar Willibrordkerk Vleuten, pag. 28 3. RAU Aartspriester HoU. Zending no. 1635 4. Idem no 1629 5. Idem no 1635 6. Idem no 1640 7. Op Tocht Nov. 91, pag. 7 8. Archief Ned. Herv. Gemeente Harmeien no 34 9. Idem no 103 10. RAU Aartspriesters Holl. Zending no 1343
		# o BID vooK DE ZILL tien Hoogivacu'dif/en Heet' GÈRARDUS VANNOOIJ, « AARTSPRtESTEK V.in lu't (Ü.Slyct UtrecAt, A\fd'efv aick suot^nion «Ier •   . UoIlanHsciic Zcnninsf, en PksTOuiv •                                te MaaisiCfi. Al«i.'>«r il) den oiidcrdoni vaa 67 jaren- den 27 Xovemlicr 1832 overleden, cti den 1 December begraven. K. I. 1». Bidprentje van Gerardus van Nooy

-ocr page 34-

36

RAAP onderzoekt het Romeinse castellum op de Hoge Woerd

Door

P.G. van der Gaauw

in de afgelopen wintermaanden heeft op de Hoge Woerd ten noorden van De Meern een omvangrijk verkennend onderzoek plaatsgevonden naar de resten van de Romeinse militaire nederzetting aldaar. Het onderzoek vond plaats in opdracht van de gemeente Vleuten - De Meern tegen de achtergrond van bestemmingsplan 't Weer en werd uitge- voerd door de stichting Regionaal Archeologisch Archiverings Project (RAAP). Het onderzoek leverde belangrijke nieu- we inzichten op omtrent de structuur en de omvang van de Romeinse nederzetting. De gemeente heeft nu besloten de archeologische resten bij de verdere uitwerking van het bestemmingsplan te zullen ontzien. De redactie vond drs. P.G. van der Gaauw, leider van het RAAP-onderzoek, bereid om speciaal voor ons tijdschrift een samenvatting van de resultaten te schrijven.

Het is inmiddels algemeen bekend dat op de Hoge Woerd in De Meern, bij de samenkomst van de Castellumlaan, 't Zand en de Groenedijk, de fundamenten van een Romeins badhuis liggen. Wat niet iedereen blijkt te weten is dat dit badhuis bij een legerkamp of castellum behoorde, waarvan de over- blijfselen eveneens nog grotendeels bewaard zijn gebleven. Het castellum van De Meem was een schakel in een reeks van forten op de zuidoever van de Rijn, die in de eerste eeu- wen na Chr. de noordelijke grens {limes) van het Romeinse rijk vormde. Castella zijn doorgaans rechthoekig van vorm en ongeveer een hectare groot. De forten werden omgeven door aarden wallen met palissades, onderbroken door poortge- bouwen en omringd door twee of drie verdedigingsgrachten, waarin overigens geen water stond; in de loop van de 2e eeuw kregen de castella stenen muren. In de naaste omgeving van een castellum zijn naast een badhuis ook nog een burgerlijke nederzetting of vicus en een grafveld te verwachten. In de vicus waren handwerkslieden en handelaren te vinden; men veronderstelt dat ook de vrouwen en kinderen van de soldaten er woonden. Het is echter niet bekend waar de vicus en het grafveld op de Hoge Woerd lig- gen. Een castellum kan beschouwd worden als een knoopunt van verkeers- en waterwegen. Alle forten langs de limes wa- ren met elkaar verbonden door een weg, die ongeveer de loop van de Rijn volgde. In het geval van De Meem moet boven-

dien gewezen worden op het Romeinse kanaal ten oosten van de Meemdijk, dat de Rijn met de Hollandse IJssel verbond en waarvan de raadselachtige Mare wellicht een restant is ge- weest. Toen bekend werd dat de gemeente een bestemmingsplan, genaamd 't Weer, had opgesteld waarin over een gedeelte van het ca.y/e//«wterrein een woonwijk en een weg waren gepro- jecteerd, maakten zowel de Historische Vereniging, de Bond Heemschut als de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bo- demonderzoek (ROB) bezwaar tegen dit plan. Omdat de Ho- ge Woerd een wettelijk beschermd monument is, mocht de gemeente haar bouwplannen niet zonder meer uitvoeren. De ROB en de gemeente kwamen overeen dat eerst een onder- zoek moest plaatsvinden om de werkelijke omvang en con- serveringstoestand van de Romeinse nederzetting vast te stel- len. In juni 1991 verieende de gemeente opdracht aan Stich- ting RAAP om de restanten van het Romeinse castellum te onderzoeken. Het Regionaal Archeologisch Archiverings Project (RAAP) is een stichting die in 1985 is opgezet vanuit het Instituut voor Pre- en Protohistorie (IPP) van de Universiteit van Amster- dam. RAAP is gespecialiseerd in het opsporen en evalueren van archeologische vindplaatsen in het landelijke gebied. Op- drachtgevers zijn gemeenten, provincies en overheidsdiensten zoals de Landinrichtingsdienst, Rijkswaterstaat en Staats- bosbeheer.

-ocr page 35-

37

Van de opgespoorde vindplaatsen wordt zo goed mogelijk de archeologische waarde vastgesteld; deze wordt vooral be- paald door de omvang en gaafheid van de resten. Daarbij wordt alleen gebruik gemaakt van zogenaamd non-destruc- tieve technieken, d.w.z. methoden die de archeologische res- ten niet aantasten, zoals: nauwkeurige registratie van opper- vlaktevondsten, elektrische weerstandsmetingen en grond- boringen. In het geval van de Hoge Woerd is gekozen voor een combinatie van de laatste twee technieken. Daarnaast is een bureaustudie verricht, waarbij de gegevens van de opgra- vingen die in het verleden op het terrein zijn uitgevoerd, nog eens onder de loupe zijn genomen. Bodemweerstandsmetingen berusten op het verschijnsel dat verschillende grondsoorten een elektrische stroom meer of minder goed geleiden. Die verschillen in geleiding worden voornamelijk bepaald door de hoeveelheid water die een grondsoort bevat. Natte klei zal de stroom beter geleiden dan droog zand; stenen funderingen hebben over het algemeen een hoge weerstand. Het is dus denkbaar dat archeologische sporen, zoals een fundament of een met klei gevulde sloot die in een zandige bodem is gegraven, zich laten meten als plaat- selijke afwijkingen in elektrische weerstand. Daartoe moet dan wel een zeer groot aantal metingen worden verricht. De weerstandsmeter is gemonteerd op een rekje met twee puntige elektroden, die zich makkelijk in de grond laten du- wen (zie afb. 1). Tussen deze elektroden wordt gedurende korte tijd een spanning opgewekt. Afhankelijk van de afstand tussen de elektroden meet het apparaat dan de weerstand tus- sen ca. 0,5 en 1 m diepte. Bij een weerstandonderzoek wordt eerst een rechthoekig meetsysteem uitgezet, waarbij het te on- derzoeken terrein met behulp van meetlinten in vakken of grids wordt verdeeld. Langs de meetlinten meet men dan op regelmatige afstand, bijvoorbeeld 1 m, de weerstand. In het geheugen van de weerstandsmeter kunnen maar liefst 16.000 meetwaarden worden opgeslagen; zij kunnen worden overge- zonden naar een (draagbare) computer.

De metingen kunnen tenslotte visueel worden weergegeven op een kaart, door de meetpunten bijvoorbeeld een bepaalde grijswaarde toe te kennen, meestal donkerder bij hogere weer- stand. Het resultaat is een kaartbeeld als afb. 2, waarin de weerstandsmetingen op het terrein van het badhuis zijn ver- werkt. De donkere vlekken en structuren geven hogere weer- standen aan, in dit geval veroorzaakt door de muurresten van het badhuis, enkele tientallen meters ten noorden van het cas- tellum. De omvang van het bouwwerk bedroeg ongeveer 18 x 30 m. Niet alleen werd de exacte locatie en de indeling van

2. De weerstandsmetingen op het terrein van het badhuis gevi- sualiseerd in grijswaarden. Duidelijk herkenbaar is een langge- rekt complex van opeenvolgende vertrekken (ca. 18 x 30 m), het- geen goed overeenkomt met het grondplan van militaire badhui- zen zoals die in Engeland en Duitsland op meerdere plaatsen zijn opgegraven. Het badhuis van De Meern lag ongeveer 50 m ten westen van de samenkomst van Castellumlaan, 't Zand en Groe- nedijk, even buiten de noordelijke uitvalspoort van het castel- lum.

het badhuis bepaald, maar ook kon de structuur van het cas- tellum met een deel van het wegenpatroon en de ommuring worden vastgelegd. Het booronderzoek is uitgevoerd met eenvoudige handbo- ren zoals de Edelmanboor, guts en grindboor. In totaal zijn ruim 270 boringen verricht, over het algemeen tot een diepte tussen 1,20 en 2,50 m beneden maaiveld. Alle boringen zijn in het veld kort beschreven. Daarbij is o.a. gekeken naar de textuur (korrelgrootte: klei, zavel of zand), de kleur, vlekken (bijv. fosfaat of ijzeroxide), de structuur (bijv. compact, hu- meus, gelaagd of geroerd) en naar eventuele archeologische verontreinigingen (bijv. houtskool, puinbrokjes, hout, tuf- steen, bot, aardewerkscherven enz.). Het booronderzoek toonde aan dat het nederzettingsterrein bestaat uit twee gedeelten: het eigenlijke castellumitutm., dat is opgebouwd uit ophogings- en bewoningslagen, en aan de westzijde daarvan een oude rivierloop (zie afb. 3). Hierin zijn op enige diepte verontreinigde lagen aangetroffen, die be-

1. Medewerkers van de stichting RAAP voeren weerstands- metingen uit op het terrein van het badhuis. Op de achtergrond kijkt de oud-voorzitter van de Historische Vereniging, dr D.W. Gravendeel, kritisch toe. (Foto: Demmi Postema)

-ocr page 36-

38

bedragen. De resten van het hoofdkwartier van het fort zou- den grotendeels onder de Castellumlaan moeten liggen. Het castellum is in een later stadium waarschijnlijk enigszins in oostelijke en zuidelijke richting uitgebouwd (zie afb. 4).

schouwd kunnen worden als rivieroevers met nederzettings- afval. Dit nederzettingsafval, met name het goed geconser- veerde organische materiaal (resten van zaden en vruchten, bot- en leerresten, houten voorwerpen en gereedschappen, mogelijk ook zaken als visfuiken en scheepsresten), bevat een schat aan gegevens over de bewoningsgeschiedenis van het castellum. Opmerkelijk is de vrijwel rechtlijnige grens tussen het cas- tellumlenem en genoemde waterloop. Vlak langs deze grens is op meerdere plaatsen een zeer diepe opvulling van humeus materiaal met nederzettingsafval aangeboord. Het is aanne-

4. Voorlopige reconstructie van het castellum van De Meern, ge- legen tussen de Groenedijk (rechtsboven) en het Castellumpark (linksonder). Bij de reconstructie is uitgegaan van een grondplan zoals opgegraven in o.a. Utrecht, Zwammerdam en Valkenburg (Z.-H.). Getekend zijn: de muren met vier poortgebouwen, de twee kruisende wegen door het kamp en het hoofdkwartier. Alleen van de weg naar de noordpoort is tot nu toe een gedeelte opgegraven. In het westen lijkt de waterloop als verdedigings- gracht dienst te hebben gedaan; aan de andere zijden heeft het weerstandonderzoek sporen van muren en/of grachten aange- toond. In een onderbroken lijn is een mogelijke oudere fase van het castellum aangegeven.

Uit het onderzoek kwam naar voren dat het monument on- derhevig is geweest aan een aanzienlijke, door mensenhand veroorzaakte erosie. Door allerlei grondwerkzaamheden in het verleden is op de plaats van het fort waarschijnlijk een pakket van meer dan een meter verloren gegaan. Toch is de kwaliteit van de overblijfselen van het castellum van De Meem goed in vergelijking met de andere castella in Neder- land. De waarde van dit monument is zeker niet alleen gele- gen in de overblijfselen van het fort en badhuis. Juist de direc- te omgeving van het castellum met zijn vicus en grafveld, ge- legen aan een knoopunt van waterwegen, maken dit monu- ment zo bijzonder. Het terrein biedt één van de weinige res- terende mogelijkhedem om een castellum in samenhang met zijn omgeving te bestuderen. Het is daarom van wezenlijk be- lang dat het gehele nederzettingsterrein zoals aangegeven in afb. 3 voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek behouden blijft.

3. Het nederzettingsterrein ten westen van de Castellumlaan/'t Zand. Aangegeven is het terrein van het eigenlijke castellum met zijn bebouwde omgeving en de opvulling van de waterloop, die de westelijke grens van het nederzettingsterrein vormde. Aan de overkant daarvan en in het blanco gebied ten zuiden van de Alendorperweg zijn bij het onderzoek geen archeologische spo- ren gevonden. Volgens het jongste voorstel tot wijziging van de grenzen van bestemmingsplan 't Weer zal het gehele gestippelde gedeelte buiten het plangebied worden gehouden.

meiijk dat dit gedeelte van de waterloop gegraven is. Mis- schien is het wel het verlengde van het Romeinse kanaal langs de Meemdijk. De westelijke begrenzing van de rivierloop, en daarmee van het nederzettingstenrein, is vrij scherp. In noor- delijke richting nemen de archeologische sporen geleidelijk af. Aan de hand van de grondboringen, de weerstandsme- tingen en het bureauonderzoek is het mogelijk gebleken een reconstructie te maken van de ligging en de omvang van het castellum. De omvang heeft waarschijnlijk ca. 80 x 115 meter

-ocr page 37-

1

39

Museumpraet (2)

door

Theo van den Berg

bietenbouw is ook heel wat te vertellen. Daar werden de bieten geleverd aan de suikerfabrieken. De bieten werden per gewicht verkocht, en de boeren waren zo slim dat ze niet alle klei van de bieten afhaalden. Alles woog mee! Zo'n lading met te veel klei werd echter vaak teruggesmurd. Trouwens de suikerfabrikanten waren zelf ook slim. Zij ontwikkelden een zaad waarmee men bieten kweekte die lichter in gewicht waren en een hoger suikergehalte hadden. Want als men bieten aan de fabriek wilde leveren, moest men het zaad kopen van de suikerfabrikant.

Het was druk in het „Kabinet" na mijn eerste museum- praatje. Heel wat mensen waren nieuwsgierig geworden en keken vol bewondering naar onze verzameling. Sommigen hadden wat oude spullen voor ons meegebracht; enkele perso- nen boden zich aan om te helpen met restaureren. Ik kreeg wel de opnjerking dat ik met mijn greep uit de collectie met

het ein

ld v^(

e bietenbouw was begonnen.

Natuurlijk, voor je met de bietenbouw gaat beginnen, is er al l^eel wat werk verzet. Eerst moet het land bemest en geploegd worden; daarna begint het zaaien. Nu kunnen wij wegens plaatsgebrek in ons museum onze ploeg nog niet tentoonstellen. Dus gaan we direkt maar bieten zaaien. Het zaaien was altijd een stukje vakwerk. Na het trekken van een voor moest het zaad erg regelmatig verspreid worden, niet te dik en niet te dun. Na opkomst van het zaad, begon een zeer tijdrovend werk, namelijk het uitdunnen. Eerst ging men met een kleine wiedhak wat ruimte maken, daarna moest men op de knieën de regels verder uitdunnen, zodat alle bieten op gelijke afstand kwamen te staan. Men noemde dat „op één zetten", maar er zullen nog wel andere benamingen voor dit werk zijn. Zelf heb ik in de vakantietijd of na school wel eens ge- holpen. Ik kan U vertellen: het was een heidens karwei. Zo zag je vaak hele boerenfamilies met dit werk bezig. Met deze manier van zaaien ging er natuurlijk veel zaad en tijd ver- loren. Men zocht daarom naar allerlei middelen om dat alles te verbeteren. Allereerst ontwikkelde men zaad met een betere kiemkracht, zodat bijna ieder zaadje ook een biet werd. Daar- naast bedacht men betere zaaimeüioden. Een daarvan was de uitvinding van de eenvoudige zaaimachine die hier is afge- beeld. Het bakje achter het grote wiel werd met zaad gevuld en na afstelling van de machine kreeg men de juiste dosering. De bieten groeiden dan keurig op de goede afstand. In streken waar nog op veel grotere schaal aan bietenbouw werd gedaan, waren ook al grotere machine's in gebruik, die met paarden werden voorgetrokken. Over de grootschalige

Nog veel meer zou hier over te vertellen zijn, maar de redaktiecommissie heeft mij maar één pagina gegeven voor mijn praatje. Kom dus gezellig op maandagavond naar ons „Kabinet" en breng gerust uw kinderen, familie of de buren mee. Een museumjaarkaart is niet nodig. De koffie staat altijd klaar, en is ook gratis. Hopenlijk komt er dan ook een timmerman, of een handige doe-het-zelver om het houtwerk van onze zaaimachine te repareren. Tot ziens!!!!!

-ocr page 38-

40

Rondom de Hoge Woerd Archeologische waarden in een bedreigd gebied Door E.P. Graaf stal

Het gebied tussen Hoge Woerd en Hoge Weide, anders gezegd tussen Groenedijk en Utrechtseweg, is een van de laatste stul<jes onaangetast,,rivierlandschap" binnen onze gemeentegrenzen. Langs de kronkelende restgeul van de Rijn, vaak niet meer dan een smalle sloot, liggen hier de resten van boerderijcomplexen uit de late ijzertijd tot de vroe- ge middeleeuwen, van het grafveld en de ,,Rijnhaven" behorend bij het Romeinse castellum op de Hoge Woerd, en van enkele versterkte hofsteden uit de latere middeleeuwen. Geen van deze objecten is tot nu toe archeologisch on- derzocht. Over een paar jaar zal de stad Utrecht in dit waardevolle gebied duizenden woningen bouwen. Vooruitlopend daarop heeft de provincie onlangs het initiatief genomen tot een zorgvuldige inventarisatie van archeologische waar- den in het hele gebied tussen Utrecht en Harmeien. Dat onderzoek moet dan eigenlijk nog dit najaar beginnen, want de tijd dringt. In dit artikel wordt uiteengezet hoe de archeologische monumentenzorg functioneert, welke vindplaatsen op dit moment in onze gemeente bekend zijn, wat hun betekenis is, en wat wij van het komende onderzoek mogen ver- wachten.

Monumenten en meldingsgebieden Tegenwoordig hoort men in kringen van de archeologische monumentenzorg steeds vaker spreken van het „bodem- archief". Het is een beeldende term, die de bijzondere situatie van de archeologie binnen de cultuurhistorische wetenschap- p)en goed tot uitdrukking brengt. De his- toricus bijvoorbeeld gaat gewoon naar het' archief; daar staan inventarissen voor hem klaar en hij kan zijn stukken desge- wenst keer op keer raadplegen. De gege- vens van de archeoloog daarentegen lig- gen onzichtbaar, maar uiterst kwetsbaar opgeslagen in de bodem. Archeologische „documenten" bestaan uit subtiele grond- verkleuringen, die samen een huisplatte- grond vormen, of uit een complexe op- eenvolging van woonlagen, aan de hand waarvan de chronologie van een neder- zetting valt te ontrafelen. Al deze docu- menten kunnen slechts één maal worden „gelezen" - opgraven betekent in alle ge- vallen dat de sporen worden vernietigd. Bij een opgraving is het dus zaak een zo goed mogelijk „afschrift" te maken van alle informatie die op het punt staat ver- nietigd te worden. Daarom ook is opgra- ven in Nederland bij wet voorbehouden aan experts van bevoegde instanties. Officiële archeologen zijn echter huiverig om op te graven. Toegegeven, zij kunnen veel meer dan hun collegae van vroeger: zij reconstrueren de namurlijke vegetatie rond een nederzetting aan de hand van stuifmeelkorrels en doen geslachts- en

het grondgebruik ernstig aan banden legt en verregaande planologische gevolgen kan hebben - denk aan de recente ge- schiedenis van bestemminsplan 't Weer. Daarom wordt dit middel met mate ge- bruikt en alleen wanneer aan een aantal scherpe criteria is voldaan op het punt van: -   wetenschappelijke waarde: hoe be- langwekkend en zeldzaam is het object (meestal een bepaalde vorm van neder- zetting of bijzetting)? -   cultuurhistorische waarde: zijn er in het terrein nog saillante vormen herken- baar die herinneren aan de aard van het object (denk bijvoorbeeld aan het eiland- je van het Huis te Vleuten)? -   gaafheid en conserveringstoestand: hoe compleet is het object en hoe goed zijn de grondsporen bewaard gebleven? -   kwetsbaarheid en bedreiging: vormt het huidige of het te verwachten toekom- stig gebruik een bedreiging voor de res- ten? Afhankelijk van de normstelling blijkt in de praktijk slechts 10 tot 15 % van de archeologische objecten de test te kunnen doorstaan. Zo doet zich de merkwaardige situatie voor dat de Rijksdienst voor het Oud- heidkundig Bodemonderzoek (ROB), verantwoordelijk voor de „ondergrond- se" werkingssfeer van de monumenten- wet, enerzijds niet graag opgraaft en anderzijds terughoudend moet zijn met

leeftijdsbepalingen aan de hand van ske- letmateriaal. Maar de archeologen van de toekomst zullen nog meer uit de bodem kunnen aflezen en zullen dus nog betere „afschriften" maken. Nu is opgraven niet de enige vorm van vernietiging waaraan het bodemarchief is blootgesteld. Dat archief, vlak onder de grond, is altijd al onderhevig geweest aan allerlei vormen namurlijke en menselijke erosie, zo goed als in de papieren archie- ven van historicus door de eeuwen heen ernstige lacunes zijn ontstaan als gevolg van brand, wanbeheer, boekwormen en vocht. Maar er is een groot verschil: de laatste vormen van erosie zijn vrijwel tot staan gebracht met de komst van de archiefwet en veilige archiefdepots door het hele land. Maar de vernietiging van het bodemarchief gaat gewoon door, en dat in een steeds hoger tempo, als gevolg van woningbouw, wegenaanleg, diep- ploegen, ontgronding en drainage. Hier en daar kan voor de bulldozer uit nog iets worden opgegraven; verreweg het meeste verdwijnt ongezien, zonder „afschrift". De archeologie beschikt in deze strijd eigenlijk maar over één hard wapen. De monumentenwet biedt namelijk de mo- gelijkheid een terrein met belangrijke archeologische resten te verheffen tot „beschermd monument" en zo te behou- den voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek. Het is een zwaar middel, dat

-ocr page 39-

							41
						In het waterrijke seizoen treedt een onbedijkte rivier, wanneer deze zijn mon- ding nadert, buiten zijn oevers; dat ver- schijnsel kan zich meerdere malen per jaar voordoen. Daarbij wordt zand, dat normaliter binnen de bedding blijft, di- rect naast de rivieroevers afgezet; zo wordt de rivier op den duur omzoomd door zan- dige ruggen, oeverwallen genaamd. Wan- neer het uittredende water buiten deze oeverwallen stagneert, bezinken ook de fijnere kleideeltjes; op grotere afstand van de rivier vormen zich op deze manier taaie kleipakketten („komklei"). In de uit- gestrekte moerasbossen tussen de rivier- takken tenslotte wordt veen gevormd. Nu is deze toestand niet statisch. Ten eerste vreet een rivier die niet door stenen krib- ben in toom wordt gehouden, voortdu- rend zijn bochten aan; deze verplaatsen zich daardoor steeds meer naar buiten en ook enigszins stroomafwaarts. Zoals een slang door het zand, zo kronkelt een ri- vier in de loop der tijd dus heen en weer binnen in zijn eigen afzettingen. De gor- del van zandige bedding- en oeverafzet- tingen die zo ontstaat, noemen we een stroomrug. Het stelsel van riviertakken in het mondingsgebied is door de eeuwen heen onderhevig aan een zekere verjonging; oude trajecten raken verstopt, nieuwe beddingen worden gevormd. Zo heeft de Rijn tussen De Meem en Harmeien van- af omstreeks 1500 v. Chr. tot in de eerste eeuwen van onze jaartelling een zuide- lijke neventak gehad; deze heeft daar de zogeheten Heidammer stroomrug opge- bouwd (zie afb. 1). Maar ook de hoofd- stroom van de Rijn boette vanaf de Ro- meinse tijd aan belang in; in 1122 werd de restgeul bij Wijk bij Duurstede afge- damd van de Lek, die toen al eeuwen het meeste water van de Nederrijn afvoerde. Door deze afdamming zijn de Kromme en de Oude Rijn als het ware versteend in hun doodsnood; anders waren zij met- tertijd geheel verland. Nergens kronkelt de restgeul van de Rijn zo grillig als tussen Utrecht en Harmeien; vooral op de Hoge Weide liggen een paar fraaie mean- ders. De Oude Rijn vormde hier van de late middeleeuwen tot 1963 de grens tus- sen de stad Utrecht en het gerecht, later de gemeente Vleuten. Wanneer Utrecht zijn annexatie straks met een monument zal willen gedenken, zoals in het geval van Zuilen in 1954, laat het dan een stuk- je van deze fraaie restgeul in zijn nieuwe stadsdeel opnemen. De voorplaat van dit nummer, een gezicht vanaf de Utrecht- seweg nabij de Hoet, is daartoe een klein pleidooi. Misschien moeten we in Neder- land ook eens gaan denken aan een cate- gorie van beschermde landschappelijke monumenten.
		wettelijke bescherming! Wie in zo'n po- sitie verkeert, moet in het nijvere Neder- land voortdurend op het vinketouw zit- ten. Teneinde gemeenten, provincies en overheidsdiensten, die immers allemaal hun plannen maken en vergunningen af- geven, beter te kunnen informeren over archeologische waarden in hun gebied, zijn in de jaren '70 en '80 per provincie zogenaamde meldingskaarten (1:50.000) verschenen. Daarop staan niet alleen de beschermde monumenten aangegeven, maar ook de zogenaamde meldingsge- bieden. Meldingsgebieden zijn die ar- cheologische objecten die zich om een of andere reden (bijvoorbeeld omdat er nog te weinig van bekend is) nét niet hebben gekwalificeerd voor wettelijke bescher- ming, maar die zich toch gunstig onder- scheiden van de overige bekende vind- plaatsen, omdat zij goed bewaard en nog grotendeels voor onderzoek toegankelijk zijn. De meldingskaart is de laatste jaren een begrip geworden in het planologi- sche circuit en de meldingsgebieden heb- ben inmiddels een erkende status als be- langrijk monument, in de wachtkamer voor wettelijke bescherming. De bedoeling van de meldingskaart is dat gemeenten en andere overheden o.a. bij hun vergunningenbeleid beter reke- ning kunnen houden met de daarop ver- melde archeologische waarden en dat zij met de ROB in contact treden wanneer deze waarden in het geding zijn. De mel- dingskaart is er dus vooral om kleinere en incidentele aanslagen op het bodemar- chief te voorkomen; het systeem vraagt wel om ambtelijke medewerking overal in het land. Maar het bodemarchief wordt tegenwoordig vooral projectmatig be- dreigd, bijvoorbeeld bij ruilverkavelin- gen, aanleg van rijkswegen en groot- schalige woningbouw, zoals bij ons in 't Weer en straks op de Hoge Weide. In de dagelijkse contacten van de ROB met o.a. de Landinrichtingsdienst, Rijkswa- terstaat, Staatsbosbeheer en de provin- cies, heeft zich inmiddels een gedrags- code ontwikkeld die de belangen van ar- cheologie en samenleving zo goed moge- lijk tracht te verenigen. Deze bestaat hier- in dat de ROB in een zo vroeg mogelijk stadium bij de plarmen wordt betrokken, dat er een zorgvuldige inventarisatie plaats- vindt van archeologische waarden in het betreffende gebied, zonodig door aanvul- lend onderzoek in het veld, en dat daar- mee bij de inrichting van het gebied en de uitvoering van de werken rekening wordt gehouden. Beschermde monumen- ten dienen daarbij geheel te worden ont- zien, meldingsgebieden zo veel mogelijk; soms zal het voldoende zijn om waarne- mingen te verrichten tijdens de grond- werkzaamheden, maar het kan ook zo		zijn dat bijvoorbeeld een deel van een meldingsgebied moet worden opgegra- ven. Dat komt dan voor rekening van het bestemmingsplan of anderszins, want ook hier heeft inmiddels het beginsel in- gang gevonden: „de vervuiler (of in dit geval: de vernieler) betaalt". Veel pro- blemen worden in de praktijk soepel op- gelost door een aangepaste bestemming. De archeologische monumentenzorg komt de laatste jaren dus in een steeds vroeger planologisch stadium tot stand en geschiedt ook steeds meer in het kader van grote projecten. Er is dus ook steeds meer behoefte aan archeologische prog- noses voor grotere gebieden; men spreekt in dit verband wel van „potentiekaarten". Men kijkt dan naar de natuurlijke voor- waarden voor menselijke bewoning door de eeuwen heen, naar het algemene beeld van de tot dusverre bekende vondsten, naar processen in het verleden die van invloed zijn op de conserveringstoestand van eventuele archeologische resten (al- lerlei vormen van erosie en bodemge- bruik), naar het huidige gebruik en ver- wachte toekomstige bestemmingen. Zo ontstaat een gefundeerde voorspelling van wat er mettertijd nog aan archeologische resten in dat gebied te onderzoeken (of juist te beschermen) zal zijn. Iets derge- lijks zullen wij in het onderstaande voor het gebied ten westen van Utrecht probe- ren. Eigenlijk is het maar een eerste im- pressie; er is, afgezien van het Romeinse castellum, nog zo weinig van deze streek bekend. We zullen ons werkgebied: „rond- om de Hoge Woerd", daarbij wel zo ruim opvatten, dat er tegelijk een aardig slui- tend tableau kan ontstaan van de bewo- ningsgeschiedenis van onze streek tot om en nabij het jaar 1000. Langs de restgeul van de Rijn Van een min of meer permanente be- woning is in onze streek pas sprake sinds de late ijzertijd, d.w.z. kort voor het be- gin van de jaartelling. Onder „onze streek" dient men dan te verstaan het gebied ten westen van Utrecht zoals dat vorm heeft gekregen in de jongste geologische perio- de: het Holoceen, dat volgens afspraak 10.000 jaar geleden begint. In dat tijdvak is de lage helft van Nederland ontstaan uit de tegengestelde krachten van zee en rivieren. Ons gebied maakte deel uit van de delta van de Rijn, die zich steeds in nieuwe beddingen moest wringen om zich tussen eindeloze veenmoerassen een weg naar zee te banen. De tak die ooit door het Kromme Rijngebied via Utrecht naar Leiden stroomde, moet omstreeks 3600 V. Chr. zijn ontstaan. Vanaf die tijd was onze streek dus onderworpen aan de wetten van riviergedrag.

-ocr page 40-

				42
			Het is jammer dat het „rivierlandschap" in ons werkgebied zo veel aan sugges- tieve kracht heeft ingeboet. Vroeger de- den zich in onze streek over korte afstand hoogteverschillen van enkele meters voor. Dat komt vooral doordat de komklei en het slappe veen in tegenstelling tot de zandige stroomruggen gedurende eeuwen van ontwatering aanzienlijk zijn inge- klonken. De stroomruggen zijn op deze wijze geleidelijk „vanzelf" uit het omrin- gende landschap verrezen. Zo kon het gebeuren dat de „stadsweide" van Utrecht (oorspronkelijk in gemeenschappelijk ge- bruik bij de Utrechtse burgers) aan het eind van de middeleeuwen uiteenviel in
								op de stroomruggen vormde een ideale grondstof en deze werd, na verwijdering van de teellaag, perceelsgewijs afgegra- ven of „afgevlet" (vanwege de vletschui- ten, waarmee de klei werd afgevoerd). Men groef natuurlijk zo diep als de „delf- stof" reikte, vaak ongeveer drie voet, zodat veel vruchtbaar akkerland in ,,on- land" of op zijn best dras weiland veran- derde. Juist in ons werkgebied, met name mssen Vleuten en De Meem, is het land- schap ernstig verruïneerd door dit afvlet- ten. Voor de glastuinbouw vormde wat overbleef: teelaarde op zand, echter een goede bodem, zo zeer dat men voor ons gebied nog steeds als vuistregel mag aan-
						de Hoge Weide (op de stroomrug) en de Lage Weide (tussen de stroomrug van Vecht en Rijn; vgl. afb. 1). Op de stroom- rug was er bovendien het reliëf van de oude oeverwallen en het „rivierdal" met de restgeul. In het Kromme Rijngebied is dit alles op veel plaatsen nog prachtig te zien, maar bij ons is veel verdwenen door het grootschalig afgraven van „tichel- aarde" ten behoeve van de baksteen- en dakpanfabricage. Vanaf omstreeks 1400 tot in het begin van deze eeuw bloeide dit bedrijf langs de boorden van de Vecht, de Oude Rijn en de Hollandse IJssel; rond 1724 waren er in de omgeving van Woer- den 26 steenfabrieken. De zandige klei
		1. Landschap en bewoning ten westen van Utrecht tot het jaar 1000. De kaart is gebaseerd op de Geomorfogenetische kaart van Zuid- Utrecht van H.J.A. Berendsen (1982), waarop de bodemsoorten naar ontstaanswijze zijn aangegeven. Het beeld wordt beheerst door de brede gordel van zandige bedding- en oeverafzettingen (gestippeld) waarbinnen de Rijn en een zuidelijke neventak van ca. 3600 v. Chr. tot 1122 na Chr. vrijelijk hebben gekronkeld; rechtsboven is nog net de stroomrug van de Vecht te zien. De stroomruggen worden omzoomd door zware kleiafzettingen (fijn gestippeld). Daarbuiten vinden we slechts veen (gearceerd), opgebouwd door het moerasbos dat daar tot aan de grote ontginningsbeweging van de 11e en 12e eeuw heeft gewoekerd. De blanco gebieden konden vanwege de aan- eengesloten bebouwing niet worden gekarteerd. Vanaf park Voorn geheel rechts tot aan Harmeien slingert de restgeul van de Rijn, die op vele punten in het landschap, vooral vanaf Vleuten, nog als een oude rivierloop te herkennen is. In de 8e eeuw was dit traject nog over zijn volle lengte bevaarbaar, maar daarna werd het snel berucht als de „Oude Rijn". Op de tekening komt goed naar voren dat de Leidse Rijn, hoewel in etappes ontstaan door kanalisatie van bestaande weteringen, als het ware één grote by-pass is voor dit ge- stremde gedeelte van de Rijn. Vóór de ontginningen, d.w.z. tot omstreeks het jaar 1000, beperkte de bewoning zich tot de stroom- ruggen; inderdaad liggen alle nederzettingen uit die periode binnen het gestippelde gebied. Ten noorden van De Meem is het castel- lum op de Hoge Woerd ingetekend. De ronde symbolen staan voor nederzettingen uit de late ijzertijd en de Romeinse tijd, meestal een- voudige boerderijcomplexen als op afb. 2; de vierkante voor nederzettingen uit de vroege middeleeuwen, globaal 500 -1000 na Chr..

-ocr page 41-

43

is de bevolkingsexplosie te merken. Van de nederzettingen 3 t/m 8 van afb. 1 was zeker de helft aan het begin van de jaar- telling al bewoond (nr. 3, 5, 6; vgl. afb. 15, nr. 13, 12 en 1) i). De aard van het nederzettingspatroon verraadt nog iets van deze snelle demografische expansie. In het Kromme Rijngebied liggen de stroomruggen dicht bezaaid met kleine complexen van doorgaans één tot drie boerderijen. Vermoedelijk woonden daar enkele generaties van dezelfde familie of enkele gezinnen met een gemeenschap- pelijke stamvader; overtollige zoons be- gonnen waarschijnlijk elders voor zich- zelf. De tekening van afb. 2 geeft een aardige indruk van het bewoningspatroon in ons gebied aan het begin van de jaar- telling, als men de Friese terpen tenmin- ste even wil aanzien voor onze oever- wallen.

De vroegste aardewerkfragmenten die in ons gebied worden gevonden dateren uit de late ijzertijd, rond of kort vóór het begin van de jaartelling. Men zou dus zeggen dat de bewoning van ons gebied, zoals eerder gedefinieerd, pas tegen die tijd begint. Toch is dat de vraag. Bij Wijk bij Duurstede, enkele tientalen kilometers stroomopwaarts op dezelfde stroomrug van de Rijn, zijn nog niet zo lang geleden bewoningssporen uit de vroege bronstijd (2100 - 1800 V. Chr.) gevonden. De meeste van deze vroege nederzettingen zullen echter door de Rijn zijn verzwol- gen of met latere afzettingen overdekt. Wellicht reikt de bewoning van ons ge- bied derhalve verder terug dan de opper- vlaktevondsten op dit moment doen ge- loven. Wel is het zo dat er pas vanaf de late ijzertijd sprake is van een min of meer continue bewoning, zij het met een sterke terugval in de laat-Romeinse tijd. Vóórdien schijnt onze rivierdelta gedu- rende langere periodes van verhoogde overstromingsactiviteit grotendeels on- aantrekkelijk voor bewoning te zijn ge- weest. In de late ijzertijd en de vroeg-Ro- meinse tijd (250 v. Chr. - 50 na Chr.) doet zich in een groot deel van laag-Neder- land, om precies te zijn: in het rivieren- gebied, rondom de zeegaten en op de Fries- Groningse zeeklei, een explosieve groei van het aantal nederzettingen voor. Ken- nelijk zijn de vestigings- voorwaarden er dan plotseling veel gunstiger geworden. In het Kromme Rijngebied, waar van 1976 tot 1985 een grote archeologische kartering heeft plaatsgevonden, zijn in- middels vele tientallen vindplaatsen uit deze periode bekend. Ook in ons gebied

houden dat overal waar kassen staan, het terrein is afgevlet - dat is dus nogal wat. En voor de archeologie heeft dat veel voeten in de aarde . .. De eerste bewoners Juist de vol ontwikkelde stroomrug- gen van riviertakken die hun beste tijd hebben gehad, zijn vanouds in trek ge- weest als vestigingsplaats voor de mens. Op de oude oeverwallen woonde men hoog en droog, de lichte grond van de stroomruggen liet zich makkelijk ontgin- nen en bewerken, en de nabije rivier bood mogelijkheden tot visvangst en vervoer over water. De veenmoerassen buiten de stroomruggen waren dras en ontoegan- kelijk; zij zijn pas in de 11e en 12e eeuw ontgonnen, tegelijk met de bedijking van de grote rivieren. Het is dus geen wonder dat de nederzettingen uit de prehistorie, de Romeinse tijd en de vroege middel- eeuwen in het rivierengebied vrijwel al- tijd op stroomruggen liggen; dat geldt ook voor ons gebied, zoals afb. 1 bewijst. Het beeld wordt daar beheerst door een concentratie van symbolen in de noor- delijke periferie van De Meem, maar die weerspiegelt waarschijnlijk niets anders dan de voormalige woonplaats van de au- teur; dat geeft te denken voor de rest van het gestippelde gebied... De meeste nederzettingen zijn pas de laatste jaren ontdekt, tijdens incidentele verkenningen van boomgaarden en ge- ploegde akkers. In de praktijk komt zo'n veldverkenning neer op scherven rapen (of juist niet), want dat is wat er ma- terieel resteert van de houten boerderij- complexen uit de onderhavige periode.

3. Reconstructietekening van een pot van inheems, handgevormd aardewerk uit de Romeinse tijd, gevonden bij de aanleg van de provinciale weg S 20 (afb. 1, nr. 7). De buitenkant vertoont sporen van zorgvul- dige polijsting. Inheems-Romeins De bevolking van deze kleine neder- zettingen leidde een zelfvoorziend be- staan van landbouw en veeteelt. Alle voedsel en materialen voor kleding, be- huizing en gereedschappen konden wor- den betrokken van het land, de veestapel of de vrije natuur; alleen voor zout, ijzer, maalstenen en een enkel sierraad moest men buiten deze huis-economie treden, hetgeen wijst op de productie van een verhandelbaar surplus. Archeologisch is deze cultuur direct herkenbaar aan het karakteristieke handgevormde en ta- melijk zacht gebakken aardewerk. De betere stukken werden waarschijnlijk vervaardigd door locale specialisten, die onder elkaar toch een opvallend homo- gene vormenschat wisten te handhaven. Veel van wat in de Romeinse tijd voort- leeft, wijst nog duidelijk terug naar vor- men en versieringswijzen uit de late ijzertijd (zie afb. 3 en 4). Bij opgra- vingen wordt het beeld beheerst door de plattegronden van lange, twee- of drie-

fl/tt*^

2. Impressie van het nederzettingslandschap in het Fries-Groningse terpengebied rond het begin van de jaartelling. Wanneer men de terpen even verruilt voor onze oeverwal- len, kan de tekening ook gelden voor de verstrooide boerderijcomplexen op de stroom- ruggen van de Rijn. (Naar: A.T. Clason, Jacht en veeteelt van prehistorie tot middel- eeuwen, Haarlem 1977)

-ocr page 42-

44

ruwweg tot een halve meter is omgezet. Als voorlopig paradepaardje blijft dan over nr. 5, gelegen achter de grote boer- derij aan het midden van de C}roenedijk. De nederzetting is gelegen op een hoog „schiereiland" gevormd door een mean- der van de Rijn, en is waarschijnlijk goed geconserveerd. Eén op zes - dat stemt tot nadenken .... Grafveld, kampdorp en Rijnhaven Een verhaal apart vormt in onze streek natuurlijk het Romeinse castellum op de Hoge Woerd; vier eeuwen lang heeft het

4. Inheems aardewerk gevonden bij nederzetting 6 van afb. 1, gelegen aan de Alen- dorperweg. Afgezien van een kogel van gebakken klei voor een handslinger (links van de schaal) en een doorboorde potscherf bedoeld als gewicht voor een weefgetouw (rechts boven de schaal), geeft de foto een indruk van de uiteenlopende decoratiepatronen die voorkomen op de rand (linksonder; van boven gezien) en buik van inheemse potten. Meestal behielp men zich met nagels en vingertoppen, maar soms werden ook stokjes, rietjes, touwtjes en „kammetjes" gebruikt.

schepige, houten boerderijen met een stal- en een woongedeelte (zie afb. 5). In zijn meest elementaire vorm: het zgn. lang- huis-type, stamt onze boerderij lijnrecht af van deze prehistorische grondvorm. De komst van de Romeinse ,,bezet- ters" en de bouw van een gordel van le- gerkampen op de zuidelijke oever van de Rijn omstreeks 50 na Chr. hebben in de- ze puituur, die we dan voortaan aandui- den als inheems-Romeins, eigenlijk ver- bluffend weinig verandering gebracht. Aanvankelijk zal de inheemse bevolking te leiden hebben gehad onder ronsel- praktijken en gedwongen leveranties van graan, huiden en dergelijke, maar in de 2e en in de eerste helft van de 3e eeuw beleefde zij een ongekende bloeiperiode. In de inheemse nederzettingen vinden we dan naast het traditionele handgevormde aardewerk veel Romeins, op de draai- schijf vervaardigd aardewerk, benevens munten en mantelspelden (zie afb. 6). Dit alles wijst op een intensieve en eerlijke uitwisseling van producten en een zekere romanisering van de inheemse bevolking. In deze periode bereikte de bevolkings- dichtheid van ons gebied, en van Neder- land überhaupt, een hoogtepunt dat pas rond of zelfs na het jaar 1000 zou worden geëvenaard. Ook dat valt weer af te le- zen aan ons bescheiden data-bestand: al- le zes inheemse nederzettingen van afb. 1: nr. 3 t/m 8, waren in de Romeinse peri- ode bewoond, zij het misschien niet alle- maal de gehele tijd.

Van deze inheemse nederzettingen is behalve een aantal oppervlaktevondsten nog niets bekend - er hebben tot dusverre geen opgravingen plaatsgevonden. Zeker de helft komt daarvoor ook niet in aan- merking, want hun conserveringstoe- stand is zorgelijk. In tegenstelling tot bijvoorbeeld het castellum op de Hoge Woerd, waar de woon- en ophogingsla- gen op sommige plaatsen nog twee meter dik op elkaar gestapeld liggen, concen- treren de grondsporen van zo'n inheemse nederzetting zich vaak in een vrij dunne en oppervlakkige laag, doorgaans tussen een halve meter en driekwart meter onder het maaiveld. Wanneer we even in detail naar onze zes gaan kijken, dan kunnen we nr. 7, ontdekt bij de aanleg van de provinciale weg S 20 ten westen van De Meem, al direct afschrijven: deze neder- zetting is waarschijnlijk goeddeels ver- spoeld bij een zuidwaartse verplaatsing van de Heidammer stroom. Op de plaats van nr. 8, even verderop vlakbij de ruïne van Nyvelt, worden graszoden gestoken; het terrein is al enkele tientallen centi- meters gedaald, waardoor de ploeg steeds dieper reikt. Het perceel waarop nr. 4 is gelegen, tussen de Zandweg en het mid- den van de Groenedijk, is al lang geleden geheel afgevlet; wat er rest, ligt nu aan de oppervlakte van het maïsland: een paar handenvol scherven. Beter wordt het met nrs. 3 en 6: deze terreinen zijn maar voor de helft afgevlet; de andere helft ligt in beide gevallen in een boomgaard, die - in beide gevallen - bij de laatste aanplant

5. Plattegrond van een houten boerderij uit de Romeinse tijd, opgegraven in 1982 op het industrieterrein Doornkade in Hou- ten. De boerderij, die ongeveer 30 bij 6 m mat, werd door een rij zware middenstaan- ders in twee „schepen" verdeeld; aan een van de lange zijden moet een ingang heb- ben gelegen die het gebouw in een woon- en een stalgedeelte verdeelde. De tekening illu- streert de kwetsbaarheid van de nederzet- tingssporen. Het eigenlijke woonniveau is reeds lang verdwenen; er rest slechts de donkere vulling van paal-gaten en funde- ringssleuven. Bovendien is de plattegrond doorsneden - en vernield - door latere grep- pels en sloten. (Naar: W.J. van Tent, Ar- cheologische kroniek van de provincie Utrecht over de jaren 1980-1984, Utrecht 1988)

-ocr page 43-

								45
							op de Hoge Woerd, maar dan voor het hele gebied ten oosten van de Castellum- laan. En dan zijn we er nog niet. Want waar lagen dan de uitgebreide havenwerken met opslagloodsen voor graan en derge- lijke, die wij van elders kennen? Waar stroomde eigenlijk de Rijn in de Romein- se tijd? Dat is een veel gestelde vraag. Na wat er is gezegd over riviergedrag, mag het duidelijk zijn dat daarop geen stelhg antwoord te geven valt: de rivier heeft zich steeds vrijelijk kunnen verleggen binnen de anderhalve kilometer brede baan zand die we in afb. 1 ten noorden van het castellum zien liggen. Toch valt er wel iets meer over de zaak te zeggen. We zien namelijk dat alle vijf neder- zettingen die in een halve cirkel rond het legerkamp liggen, de nrs. 2 t/m 6, ten zuiden van de restgeul van de Rijn lig- gen. Dat betekent dat de Rijn reeds in de Romeinse tijd en ook steeds daarna ten noorden van die vijf terreinen heeft ge- stroomd - zij zijn immers niet door een verplaatsing van de bedding verzwolgen. Waarschijnlijk liep de Rijn in de Ro- meinse tijd dus al in een kilometerwijde boog om het castellum heen. Die terug- geschoven ligging is hoogst ongebrui- kelijk en zal wel alles te maken hebben met het Romeinse kanaal ten oosten van de Meemdijk, dat reeds lang ter plaatse werd vermoed, maar in 1990 daadwer- kelijk is aangetoond. Het zorgde voor een scheepvaartverbinding tussen de Rijn en een voorloper van de Hollandse IJssel en loopt recht op de Hoge Woerd af. Onge-
				lijke helft van de Hoge Woerd. Lag hier soms het grootste deel van de vicus? In ieder geval moet hier, even ten zuiden van de Groenedijk, de doorgaande weg naar het volgende castellum, dat van Utrecht, hebben gelopen. Neringdoenden streken inderdaad graag neer langs der- gelijke uitvalswegen, direct buiten de poort. Bij het Utrechtse castellum op het Domplein is de civiele nederzetting in twee helften gescheiden; zij liggen direct voor de twee tegenoverliggende poorten van de doorgaande weg door het leger- kamp, rond de Pieterskerk en rond de Buurkerk. Iets anders wat zich pleegt vast te hechten aan de uitvalswegen van Romeinse nederzettingen - steden, dor- pen of legerkampen -, zijn grafvelden. Ook in De Meem moeten in de loop van enkele eeuwen over een populatie van alleen al bijna 500 soldaten enkele hon- derden bijzettingen hebben plaatsgevon- den. Voorlopig moeten de gedachten ook hier uitgaan naar de oostelijke periferie van de Hoge Woerd. In een curieus arti- kel in de Almanak voor de studenten aan de Akademie te Utrecht voor het jaar 1824, getiteld „Iets over den tegenwoor- dige staat der twee Romeinsche burgen of legerplaatsen in de nabijheid van Utrecht" schrijft Jacobus Scheltema: ,,Bezuiden den achterweg (= Groene- dijk) en voor de grootste hoogte is een vlak veld, waarin volgens de overleve- ring voorheen grafplaatsen van voorname personen zouden gevonden zijn". Dat is niet mis te verstaan en ook niet zo moei- lijk te localiseren. Wat wij eigenlijk no- dig hebben is nóg een RAAP-onderzoek
		6. Fragment van een versierde schaal ter- ra sigillata, gevonden bij nederzetting 4 van afb. 1, gelegen aan het midden van de Groenedijk. Terra sigillata is de naam voor het karakteristieke Romeinse tafelaarde- werk met rode deklaag en reliëfversiering. Het werd op industriële schaal vervaar- digd, aanvankelijk in Italië en Zuid-Fran- krijk, later ook in Midden- en Noordoost- Frankrijk en op verschillende plaatsen langs Rijn en Moezel. Dit exemplaar, ver- sierd met een rij kelken, is geproduceerd in La Madeleine bij Nancy, in de eerste helft van de 2e eeuw. Juist toen begon een eeuw van ongekende economische voor- spoed voor de inheemse bevolking van Nederland. alle oudheidkundige belangstelling voor zich opgeëist. Elders in dit nummer valt te lezen over de resultaten van het onder- zoek dat de stichting RAAP onlangs in opdracht van de gemeente Vleuten - De Meem heeft uitgevoerd. Dit onderzoek heeft enkele belangrijke nieuwe inzichten opgeleverd over de ligging van het cas- tellum en de begrenzing van het neder- zettingsterrein in westelijke en noorde- lijke richting. Tegelijkertijd heeft het onderzoek duidelijk gemaakt wat we allemaal niet weten. En dat is nogal wat. Ten eerste: waar lag de civiele neder- zetting (vi'cMx) behorend bij het leger- kamp? Zo'n kampdorp herbergde door- gaans een paar kroegbazen, handelaren en ambachtslieden, onder wie wellicht enkele veteranen. En dan hadden die soldaten buiten de „kazerne" natuurlijk hun vrouwen; het wemelde er waar- schijnlijk van de buitenechtelijke kinde- ren. Van een dergelijke vicus is op of rond de Hoge Woerd nog geen spoor ge- vonden, of we moeten de vele vondsten van metaalslakken in het gebied rond de samenkomst van Woerdlaan en Castel- lumlaan in verband willen brengen met een vorm van nijverheid die we in zo'n kampdorp mogen verwachten. Veel ruim- te is er hier echter niet, ten zuiden van het castellum, in de bocht van het riviertje dat naar het schijnt de westelijke grens van het nederzettingsterrein vormt. Waar het eigenlijk op neerkomt is dit: wij weten nog bijna niets over de ooste-
					7. Enkele vroege vondsten van de Romeinse nederzetting achter de bloemenveiling (afb. 1, nr. 2). Links en rechts fragmenten van versierde schalen terra sigillata (vgl. afb. 6) uit La Graufesenque bij Millau in Zuid-Frankrijk, ongeveer uit de jaren 50-70 resp. 60-80 na Chn. Daartussen de neus van een zeer zeldzame „gezichtsbeker" van oranje geverfd aardewerk uit dezelfde periode.

-ocr page 44-

46

twijfeld stond het kanaal in verbinding met het riviertje dat de zuidwesthoek van het castellum omstroomde en dat op zijn beurt in de Rijn zal hebben uitgemond. Wanneer we de ogen nog even gericht houden op afb. 1, glijdt onze blik vanzelf af naar nederzetting nr. 2, die nog niet ter sprake is gekomen. Zij is gelegen op kor- te afstand van het grote parkeerterrein achter de bloemenveiling aan de Utrecht- se Weg, in wat tot voor kort nog een oude hoogstamboomgaard was. Het terrein springt er in alle betekenissen van het woord tussenuit. Het is bijzonder hoog - gelegen en valt op door zijn rijkdom aan vondsten, waarvan een selectie wordt tentoongesteld in ,,het Kabinet" aan de Zandweg. In 1927 werd er dwars door de toen nog jonge boomgaard een sloot ge- graven, waarbij zo veel Romeins aarde- werk werd gevonden dat het deftige Rijks- museum van Oudheden in Leiden werd gealarmeerd. De beroemde Holwerda en zijn assistent Remouchamps bezochten het graafwerk meerdere malen. ,,Het schijnt een Romeinsche aanleg van niet heel veel betekenis op zichzelf", conclu- deert Holwerda, „doch van veel belang, naar ons voorkomt, in verband met dien van de Meem". 2) Dat oordeel lijkt juist.

9. Wellicht was de verhouding van de nederzetting achter de bloemenveiling tot het cas- tellum op de Hoge Woerd ongeveer als op deze impressie. De Rijn was de slagader van het Romeinse verdedigingsstelsel in Nederland; graan en bouwmaterialen werden gro- tendeels via deze waterweg aangevoerd. (Naar: A. Sorrell, Roman towns in Britain, Lon- don 1976)

Want hoewel deze nederzetting in afb. 1 is aangegeven met een gewone stip en er ook wel wat inheems aardewerk wordt gevonden (ca. 10-%; dat is meer dan op de Hoge Woerd, maar veel minder dan bij een inheemse nederzetting) hebben we hier beslist niet met een doorsnee boerderij-complex te doen. Reeds aan het begin van de Romeinse bezettingsperiode vinden we op dit terrein import- aarde- werk van topkwaliteit (zie afb. 7). Er zijn maar liefst 19 munten gevonden, waar- van minstens 16 uit de Ie eeuw. Directe betrekkingen tot de Hoge Woerd verraadt de vondst van een prachtig bronzen zwaard- riemornament (zie afb. 8). Deze neder- zetting was duidelijk een dependance van het Romeinse castellum op de Hoge Woerd. De vraag is alleen: wat voor de- pendance? Het hoge woord moet er maar eens uit: ik vermoed dat we hier te doen hebben met een soort van havenkwartier beho- rend bij het legerkamp op de Hoge Woerd. De nederzetting achter de bloemenveiling moet immers vrijwel direct aan de Rijn hebben gelegen. De waterloop ten westen van het castellum buigt bovendien in die richting af en lijkt zijn vervolg te hebben in een oude sloot die een merkwaardige hoek met 't Zand maakt en die recht op de veronderstelde „Rijnhaven" af loopt. Wellicht was de situatie ongeveer als op de tekening van afb. 9, met dien ver- stande dat de afstand tussen haven en castellum in De Meem groter was en de Engelse Noordzeekust natuurlijk even

voor de Rijnoever moet worden aange- zien. De toestand lijkt veel op die in Val- kenburg (Z.-H.), waar het legerkamp in het dorp eveneens een kilometer van het havenkwartier op de Woerd verwijderd was. De nederzetting achter de bloe- menveiling schijnt vrij omvangrijk te zijn geweest. Het grootste en hoogste ge- deelte van de heuvel waarop deze oor- spronkelijk gelegen was, werd in het be- gin van de jaren '50 echter afgegraven; het vrijkomende zand werd gebruikt voor de aanleg van de Maarssense Weg. Wat resteert is wellicht niet meer dan de zui- delijke rand van de nederzetting; deze is naar zich laat aanzien goed geconser- veerd. Misschien mogen wij het verge- lijken met de achtergevel van een uniek bouwhistorisch object, dat overigens is verziekt door latere ingrepen - zorgvuldig mee omspringen! De donkere eeuwen Wanneer de Romeinse garnizoenen langs de Rijn omstreeks 270 voor de eerste maal gedurende lange tijd worden ontruimd (rond 400 gebeurt dat defi- nitief), begint er een periode die in alle opzichten kan worden getypeerd met de term: kwakkelen. Het fijne weefsel dat welvaart heet, raakte ruw verstoord door het vertrek van het enorme apparaat dat eeuwen lang kolossale bedragen aan be- lastinggeld uit het hart van het Romeinse rijk in de vorm van soldij naar de ont- wikkelingsgebieden aan de grenzen had gepompt. In de tweede helft van de 3e

8. Ornament voor een zwaardriem gevon- den bij de nederzetting achter de bloe- menveiling. De soldaat droeg zijn zwaard aan de schouder door middel van een riem die kruiselings over de borst liep; het or- nament werd op borsthoogte bevestigd. Het is gemaakt van vertind brons en da- teert uit het einde van de 2e of de eerste helft van de 3e eeuw. De vondst wijst op nauwe betrekkingen met het castellum op de Hoge Woerd.

-ocr page 45-

													47
												groot deel van de nederzetting lijkt onder een voetbalveld te liggen). Dit is nu zo'n terrein dat bij de komende veldverken- ning in detail zal moeten worden beke- ken; enkele tientallen grondboringen zou- den mogelijk al volstaan om de neder- zetting beter in kaart te brengen en vol- doende licht te werpen op haar conser- veringstoestand. Wat er dan verder ge- beurt: opofferen, opgraven of bewaren voor de toekomst, is een heel ander punt. 5) Een nieuwe ridderhofstad? Terreinen met archeologische resten worden op allerlei manieren ontdekt. Sommige, zoals de Hoge Woerd, staan al sinds jaar en dag bekend als vindplaats van oudheden; andere komen pas aan het licht in het uitvoeringsstadium van grote projecten, bijv. in het cunet van een nieu- we snelweg - en dan is het vaak te laat. De meeste vindplaatsen zijn in de loop van tientallen jaren aangedragen door eerlijke vinders en ijverige amateur-ar- cheologen en zo geleidelijk opgezameld in het Centraal Archeologisch Archief van de ROB. Omdat ruilverkavelingen en andere grote projecten tegenwoordig vaak worden voorafgegaan door een uitgebrei- de archeologische kartering, zijn er de laatste jaren veel vindplaatsen ontdekt door het systematisch „belopen" van land. Tijdens zo'n archeologische kartering worden alle beschikbare bronnen benut die licht kunnen werpen op oude woon- plaatsen: geologische, bodem- en hoogte- kaarten, plaats- en veldnamen, eventueel luchtfoto's, maar ook historische gege- vens. Dan kan het gebeuren dat een be- paald terrein wordt gemarkeerd als ,,at- tentiegebied"; zo'n terrein heeft naar verwachting een grote archeologische waarde, maar deze wordt nog niet ge- staafd door door concrete vondsten. Als voorbeeld van een mogelijk atten- tiegebied binnen ons werkgebied valt hier te noemen de hofstede Grauwert, di- rect ten westen van de laatstbesproken nederzetting. Met dit voorbeeld treden we tegelijk de latere middeleeuwen (1000- 1500) binnen. Voor deze jieriode van sterke bevolkingsgroei, waarin o.a. de uitge- strekte veengebieden van Utrecht en Hol- land worden ontgonnen, houdt de archeo- logie geleidelijk op alle vindplaatsen en nederzettingen te registreren - het worden er eenvoudig te veel. Het aantal vind- plaatsen van Paffrath-aardewerk, zo ge- noemd naar een groot productiecentrum in de buurt van Keulen en hier vooral geïmporteerd in de periode 1100-1250, is in ons gebied al niet goed meer bij te houden. Het ,,aanbod" van archeolo- gische objecten wordt in deze periode ook veel diverser: er ontstaan steden en
			eeuw moet zich in het Nederlandse rijks- deel een dramatische teruggang van de bevolking hebben voorgedaan; alle zes inheemse nederzettingen in ons gebied worden verlaten - voorgoed. In de vol- gende eeuw wordt de Rijngrens enkele malen periodiek hersteld. Een flauwe afspiegeling daarvan vormen enkele tien- tallen 4e-eeuwse muntjes van de Hoge Woerd; een duidelijke piek valt tussen 330 en 340. Samen met een paar 4e- en 5e- eeuwse scherven zijn het de enige aanwijzingen tot dusverre voor bewoning van ons gebied in de nadagen van het Romeinse rijk. In de daarop volgende eeuwen wordt de Nederlandse rivierdelta een speelbal tussen Friezen en Franken, die zich rond 500 al stevig in België en Noord-Fran- krijk hebben verankerd. De oude Ro- meinse grensversterkingen spelen daarin een voorname rol. Rond 700 breiden de Franken hun machtsgebied definitief uit tot aan de Rijn en worden vele voorma- lige castella, wellicht ook dat van De Meern, ingelijfd bij het Frankische ko- ningsgoed. De Hoge Woerd heeft de laatste jaren een aantal interessante vondsten uit deze duistere periode prijs- gegeven. Er zijn van daar inmiddels o.a. zeven ongeveer 6e-eeuw$e fibulae (man- telspelden) bekend, die onmiskenbaar Frankische invloed verraden (zie afb. 10); daarnaast echter ook twee zoge- naamde sceatta's uit de 7e eeuw, primi- tieve zilveren muntjes die meer in de Friese sfeer thuishoren. Opmerkelijk is dat op het terrein achter de bloemen- veiling enkele aardewerkfragmenten uit dezelfde periode zijn gevonden. Dat wijst nog eens op het bijzondere karakter van deze nederzetting. 3)							Buiten het voormalige castellum met zijn Rijnhaven zijn vondsten uit deze eeuwen, überhaupt uit de hele periode tot omstreeks het jaar 1000, bijzonder schaars. De enige nederzetting uit dit tijdvak die we zonder aarzelen op de kaart kunnen intekenen, ligt aan de Bij- leveld ten noorden van Harmeien, bij de samenkomst van Appellaan en Tiend- weg. De vondsten bestempelen haar als een exacte tijdgenoot van Dorestad, dat in de 8e en 9e eeuw zijn bloeitijd be- leefde, al loopt de bewoning in Har- melen schijnbaar ononderbroken door tot in de 1 Ie of zelfs 12e eeuw; aan de over- kant van de Bijleveld ontstaat dan weldra het Huis te Harmeien. Helaas is het ne- derzettingsterrein enkele jaren geleden geheel overbouwd. Verstrooide vondsten uit diezelfde Karolingische tijd, zo genoemd naar de heersende Frankische dynastie (ca. 750 - 900), zijn slechts bekend van' een terrein direct ten zuidwesten van de inheems-Romeinse nederzetting nr. 6 aan de Alendorperweg (zie afb. 1: nr. 10). Dit perceel is afgevlet en zijn directe omge- ving is dat grotendeels eveneens. Alleen in de bermsloot langs de noordelijke rond- weg van bestemmingsplan 't Weer, aan de zuidflank dus van deze mogelijke Karo- lingische nederzetting, werden onlangs nog enkele scherfjes gevonden. Verder zal ook deze nederzetting altijd wel een gesloten boek blijven - of moeten we zeg- gen: een verbrand boek? 4) Het toeval wil dat juist op de Hoge Weide enkele jaren geleden onmisken- bare sporen van vroeg-middeleeuwse be- woning aan het licht zijn gekomen. De vindplaats ligt direct achter sportpark Terweijde, aan de restgeul van de Rijn (zie afb. 1, nr. 9). De nederzettingsresten zijn vanuit het westen waarschijnlijk aan- gevreten door een steeds verder uitstul- pende meander van de Rijn; de aanleg van het sportpark zal ook de nodige scha- de hebben aangericht. Toch moet deze plek vooralsnog hoog worden aangesla- gen. Want de vondsten dateren uit de Merovingische tijd (ca. 500-750), een paar stukken meer bepaaldelijk uit het begin van deze periode (afb. 11, rechts- boven, en afb. 12). Daarmee hebben we een nederzetting van zeldzame datum, al- thans voor deze contreien, en dat nog wel midden in het Utrechtse uitbreidingsge- bied. Het geval illustteert fraai hoe bij de rangschikking van archeologische terrei- nen naar „onderzoeksurgende" allerlei factoren moeten worden gewogen: de wetenschappelijke waarde (mogelijk groot); de gaafheid van het nederzettingscom- plex en conserveringstoestand van de sporen (onduidelijk); de mate van bedrei- ging (ernstig); maar ook de toegankelijk- heid voor archeologisch onderzoek (een
						16
				13
		10. Bronzen sierspelden (fibulae) in de vorm van vogels gevonden op de Hoge Woerd; bij alle exemplaren zijn de klau- wen afgebroken, bij de twee linker boven- dien de staartpartij. De spelden dateren ongeveer uit de 6e eeuw en horen in de Frankische invloedssfeer thuis.

-ocr page 46-

48

16

kern van het goed werd echter gevormd door de „Steene Camer" op het eilandje met de daaraan verbonden 8 morgen land, die in leen werden gehouden van het Huis Ruwiel ten westen van Breuke- len. Op zijn beurt had Den Hoet een ach- terleen van 2 morgen land bij Honswijk op de noordelijke oever van de Lek tus- sen Culemborg en Vreeswijk. Dat |aat al- lemaal al een eind in de richting van onze ridderhofsteden; nog verder gaat die ont- wikkeling waarschijnlijk met de hofstede Grauwert, want daarachter, of liever: daar- onder, gaat het stamhuis van een van on- ze grote riddergeslachten schuil, zo is btj de voorbereiding van dit artikel gebleken.

V

GR 92/1

ca. 20

H

CR 86/8

GR 86/7

GR 86/1

12. Fragment van een versierde pot van donkergrijs, zorgvuldig gepolijst aarde- werk, gevonden bij de nederzetting achter sportpark Terweijde; vgl. afb. 11. lïissen de groeven is door middel van een stempel een band van identieke ornamentjes aange- bracht (het gestippelde gedeelte is afge- schilferd). De biconische vorm en de versie- ringswijze zijn karakteristiek voor de 6e eeuw. Op de „Kaart van de stad Utrecht en van derzelver Vryheid" van Isaak Tirion uit 1757 zien we naast de laatstbesproken nederzetting achter sportpark Terweijde een hofstede genaamd „Grouwaart" af- gebeeld (zie afb. 14). Wat opvalt is dat er vanaf de Utrechtseweg een brede laan naar toe gaat, die tegenwoordig nog als een langgerekt en enigszins verheven perceel in het veld te herkennen is. De hofstede dankte haar naam niet, zoals zo vaak is gedacht, aan de „waard" van de Rijn waarop zij gelegen is, maar aan het Utrechtse patricische geslacht Grauwert, dat vanaf 1453 met het goed was beleend. Daarvóór heette de hofstede Ter Weyde. Zij was een leen van het kapittel van Oudmunster en omvatte naast het huis 6 morgen land met tijns (een geringe grond- belasting), tienden en gerecht (de rechts- macht in boetstraffelijke zaken). In 1438 vinden we een Willem van der Weyde ermee beleend; hij houdt daarnaast nog in leen van Oudmunster: 18 morgen, waar- van 8 bij de hofstede Ter Weyde en 10 op de „Bredecamp" (?), nog eens 3 morgen.

. 9

GR 86/9

GR 86/5

11. Aardewerk uit de Merovingische periode (ca. 500 - 750) gevonden bij de nederzet- ting achter sportpark Terweijde (fig. 1, nr. 9). De tekening toont de doorsnedes („pro- fielen") van rand- en bodemfragmenten met vondstnummers: GR(auwert) (19)86 (of 1992) / volgnummer; bij de randfragmenten geven een horizontale lijn en een getal resp. de halve en de hele diameter aan. Het aardewerk is op de draaischijf vervaardigd en ge- magerd met zand of kwartsgruis. De vormen zijn karakteristiek voor de Merovingische tijd; GR 92/1 rechtsboven zou zelfs laat-Romeins (4e- tot Se-eeuws) kunnen zijn.

op het platteland verrijzen kerken, kloos- ters en kastelen - denk alleen al aan onze 7 (!) ridderhofsteden. Bij deze stand van zaken mag men hogere eisen stellen, bij- voorbeeld op het punt van gaafheid of wetenschappelijke betekenis. Voor ons gebied zou men de aandacht dan kunnen concentreren op een categorie van ver- sterkte hofsteden die zich ergens tussen boerderij en kasteel ophouden en die ons wellicht iets kunnen leren over de oer- vorm van onze ridderhofsteden. Een goed voorbeeld daarvan is Den Hoet, de karakteristieke dwarshuisboer-

derij aan de Utrechtse weg, of liever: het naastgelegen eilandje, dat altijd zo tot de verbeelding heeft gesproken. Sinds de ontdekking van een klein krabbeltje (zie afb. 13) in het Gemeentearchief van Utrecht, nog niet zo heel lang geleden, weten wij dat op dat eilandje een be- scheiden woontoren heeft gestaan. Met iets dergelijks zijn al onze ridderhofste- den ooit begonnen: een door water omge- ven, versterkt huis; de bijbehorende boer- derij mag men natuurlijk nooit vergeten. Blijkens een overdracht uit 1671 omvatte het vrije grondbezit van Den Hoet 26 morgen land (1 morgen = ca. 0,85 ha); de

-ocr page 47-

49

liggende redenen niet meer in aanmer- king voor wettelijke bescherming. Van de rest is alleen Den Hoet een beschermd monument, hoewel de „woontoren" rond 1700 tot op de laatste steen is afgebroken en de eigenaar het eiland in 1990 met een graafmachine heeft gefatsoeneerd. Den Eyck (aan de Eikslaan tegenover de Bocht- dijk) en Ter Mey (vlak ten westen van De Haar) daarentegen waren echte kastelen, die uiterlijk niets voor de ridderhofsteden onderdeden. Toch hebben zij vooralsnog slechts de status van meldingsgebied, hoewel Den Eyck bij een onderzoek door de stichting RAAP enkele jaren geleden uitstekend bewaard bleek, terwijl Ter Mey toen niet eens kon worden terug- gevonden! 7) Daar komt dan nu geheel onverwacht de bijna-ridderhofstad Ter Weyde bij, midden in het uitbreidings- gebied van Utrecht. Voor de beginstadia van onze kastelen zou dit object wel eens even belangrijk kunnen zijn als de vijf beschermde ridderhofsteden, maar Ter Weyde moet eerst nog maar eens de sta- tus van attentiegebied zien te krijgen. Eenzelfde verhaal geldt voor ons enige andere archeologische monument dat wettelijke bescherming geniet: de Hoge Woerd. Toen ingevolge de monumenten- wet van 1961 een lijst van te beschermen monumenten moest worden aangelegd.

13. De versterkte hofstede Den Hoet in 1556. De tekening staat als oriëntatiepunt neerge- krabbeld in de hoek van een kaart van vier en een halve morgen land van het gasthuis van St. Barbara en St. Laurentius uit dat jaar. We herkennen hierin de oervorm van onze ridderhofsteden: een omgrachte woontoren met boerderij, een stadium waarin het Huis te Vleuten is blijven steken en waartoe Den Ham weer is vervallen. De „Steene Camer" van Den Hoet kan zich daarmee natuurlijk niet meten, maar hij komt aardig in de buurt van het mini-kasteeltje dat Voorn in die jaren nog was. Het gebouw op het eiland moet tussen 1671 en 1714 zijn afgebroken. (Gemeentearchief Utrecht, Bewaarde archieven, II, 1409)

pectievelijk de duiventorens van het voorplein en de oorspronkelijke woonto- ren overeind staan. Zij zijn allemaal na- tuurlijk onaantastbaar cultuurbezit. Botte- stein (onder de huizen aan de Stations- straat in Vleuten) en De Haar (het hui- dige kasteel) kwamen om voor de hand

en tenslotte maar liefst 5 hoeven (1 hoeve = 16 morgen) bij Kockengen met tijns, tienden en gerecht - dit was zogezegd een grote jongen. Het grondbezit van de fa- milie Van der Weyde is moeilijk te re- construeren; er schijnt in de eerste helft van de 15e eeuw nog een neventak te zijn geweest, die weer andere goederen, even- eens met rechtsmacht, in de buurt van Ter Weyde in leen had. Het lijdt geen twijfel of deze hofstede was het stamhuis van de familie. In zijn artikel over ,,Macht en bezit in het gebied rond Vleuten in de late middeleeuwen" noemde Huiting de Vaij der Weydes onlangs terecht in één adem met de geslachten Van Zuilen van Nyevelt, Uten Ham, Uten Eng, Van der Haer, Van Voorn en Van Vleuten, wier huizen allemaal tot ridderhofstad zijn uitgegroeid. De lotgevallen van de fami- lie Van der Weyde en de andersgerichte belangstelling van de Grauwerts zijn er waarschijnlijk debet aan dat een natuur- lijke ontwikkeling van Ter Weyde tot er- kende ridderhofstad in het midden van de 15e eeuw tot staan kwam. e) Hoe staan de zaken ervoor? De 10 kasteelachtige (ridder-) hofste- den in ons gebied bestrijken de hele scale van de archeologsche monumentenzorg. Paradepaardjes zoals de ridderhofsteden Voorn, Nyvelt, Den Engh, het Huis te Vleuten en Den Ham zijn alle bescherm- de monumenten met een toegevoegde cul- tuurhistorische waarde, omdat de kasteel- terreinen nog als zodanig herkenbaar zijn. Voorn en Den Ham ressorteren zelfs onder de Rijksdienst voor de Monumen- tenzorg te Zeist, omdat daarvan nog res-

14. Detail van de „Kaart van de stad Utrecht en van derzelver Vryheid" door Isaak Tirion, 1757. Deze kaart berust op de bijgewerkte versie (1743) van de „Nieuwe kaart van de Lande van Utrecht" van Bernard de Roij (1696). De grens van de stadsvrijheid van Utrecht (dikke onderbroken lijn) loopt vanaf 't Oog in Al eerst langs de gegraven Oude Rijn of Leidse Vaart; vanaf Voorn volgt zij de restgeul van de Rijn, die daar naar het noorden afbuigt, de Groenedijk (= „Den Achter Dyk") halfweegs volgt en dan met een paar fraaie meanders naar Den Hoet aan de „Vleutense Weg en Vaart" gaat (vgl. afb. 1). Even ten oosten van dat punt loopt een laan naar de hofstede „Grouwaart", waaronder waarschijnlijk het oude stamhuis van het geslacht Van der Weyde schuilgaat.

-ocr page 48-

				50
									ruwweg: blijvend beschermen door een aangepaste bestemming (bijv. groenvoor- ziening); overbouwen zodanig dat de archeologische resten worden afgeschermd; opgraven; verrichten van waarnemingen en kleinschalig onderzoek tijdens de uit- voering van de werkzaamheden; onge- zien opofferen. In de praktijk is er na- tuurlijk wel een globale samenhang tus- sen deze aflopende reeks van opties en de eerder genoemde rij „predikaten", maar dat gaat lang niet altijd gelijk op. Het kan bijvoorbeeld zo uitkomen dat een mel- dingsgebied eenvoudig valt te ontzien, terwijl een deel van een beschermd mo- nument na lang touwtrekken en schuiven met bestemmingen toch zal moeten wor- den opgegraven. Dit soort afwegingen kan alleen wor- den gemaakt op grond van degelijke in- formatie. Daarom is het zo belangrijk dat er tenwesten van Utrecht nu een alom- vattende archeologische kartering gaat plaatsvinden. Het is de bedoeling dat zowel de stichting RAAP als de Archeo- logische Werkgemeenschap Nederland (de vereniging van de amateurs) hierbij worden betrokken. De provincie heeft blijk gegeven van een ruime visie door het gehele gebied tot aan Haarzuilens en Harmeien in de opdracht te betrekken; de gemeente Vleuten - De Meem gaat wel- dra immers ook aan de slag en een groot deel van de glastuinbouw zal waar- schijnlijk naar de Harmelerwaard e.o. verkassen. In de eerste plaats zal het onderzoek gericht zijn op het zo com- pleet mogelijk inventariseren van vind- plaatsen. Daartoe zal het hele betrokken gebied zorgvuldig moeten worden afge- zocht. Dat zal niet meevallen. Iedereen denkt natuurlijk aan de goede ervaringen in het Kromme Rijngebied, maar daar zijn veel meer akkers en boomgaarden; in de loop van de tien jaren dat het project duurde, heeft men de meeste percelen na bodembewerking kunnen afzoeken. Ons gebied daarentegen wordt grotendeels be- dekt door gras en glas (het inwendige van de kassen door beton, plastic en glaswol). Bovendien moet het onderzoek hier in één winter - de komende - plaatsvinden. Er zullen heel wat vindplaatsen worden gemist. Maar er zullen er ook heel veel worden ontdekt, wellicht tientallen. Wan- neer het gras kort is, de sloten pas ge- schoond en de mollen beginnen te gra- ven, kan een weiland heel wat informatie prijsgeven. Tien jaar geleden werden bij een archeologische kartering in het 6600 ha grote Midden-Delfland, dat voor 77% uit grasland bestaat, in 85 dagen 256 vindplaatsen ontdekt. Laat de provincie, of misschien straks de gemeenten Utrecht en Vleuten-De
			15. Fragment van de kaart van Archeologische monumenten in de provincie Utrecht (1987), de zogenaamde meldingskaart. Over enkele jaren zullen in dit gebied waarschijnlijk duizenden woningen worden gebouwd; toevallig is de naam van de stad Utrecht juist op dit deel van de kaart terechtgekomen. Op de uitsnede komen twee symbolen voor: twee „kantelen" voor kasteelterreinen (en voor het Romeinse castellum) en een vierkant blokje voor nederzettingsterreinen. De kasteeleilanden van Voorn en Den Hoet met directe omgeving en een groot deel van de Hoge Woerd zijn beschermde monumenten (resp. nrs. 15, 9.en 7). De overige ingekleurde terreinen hebben de status van meldingsgebied; nr. 14 is de veronderstelde Romeinse „Rijnhaven", nrs. 1,12 en 13 zijn inheemse nederzettingen uit de late ijzertijd en Romeinse tijd.
		heeft men het terrein met Romeinse ne- derzettingssporen naar de toenmalige stand van kennis begrensd zoals het nu nog op de meldingskaart staat aange- geven (zie afb. 15). Het recente onder- zoek door de Stichting RAAP heeft ech- ter uitgewezen dat de noordelijke rand en de hele westelijke helft van het gebied links van de Castellumlaan / 't Zand geen deel uitmaken vanhet nederzettingster- rein, zodat de wettelijke bescherming voor dit gedeelte is opgeheven en de ge- meente er alsnog woningen kan bouwen en een weg aanleggen. Tegelijk heeft het RAAP- onderzoek duidelijk gemaakt dat wij voor het kampdorp bij het castellum de blik vooral oostwaarts moeten richten. Ddér zou het beschermde gebied dus wel eens uitbreiding kunnen behoeven; als het bericht over de ,,grafplaatsen van voorname personen" klopt, dan ligt het grafveld er in ieder geval buiten. Aan de „kop" van de Woerdlaan liggen boven- dien nog enkele vondstrijke percelen die evenmin tot het beschermde gebied be- horen. Grootschalige opgravingen in Val- kenburg (Z.- H.) van 1985 tot 1988 hebben nog eens aangetoond hoe rijk ge- schakeerd het nederzettingslandschap rondom een Romeins castellum kan zijn. En inderdaad begint er, zoals we zagen, bij ons nu zoiets als een „Rijnhaven" in beeld te komen. Het terrein achter de bloemenveiling heeft tot nu toe slechts de meldingsstatus; na het bekend worden
						van de besproken vondsten is het voorge- dragen voor wettelijke bescherming, maar die zal volgens de oude procedures wel niet meer op tijd kunnen worden geëffec- tueerd. Er schuilt dus om allerlei redenen, zo- als onwetendheid, voortgaande aantasting en nieuwe ontdekkingen, altijd een ele- ment van willekeur in die oude, statische en ook wel wat sü^enge lijst van bescherm- de monumenten. Daarom streeft de ROB sinds enige tijd naar een meer dynamisch en flexibel systeem van monumenten- zorg, dat dan vooral in het kader van ruil- verkavelingen en andere grote projecten, zoals de aanstaande woningbouw ten westen van Utrecht, gestalte moet krij- gen. Een dergelijk project, waar jaren van voorbereiding en planvorming aan voor- afgaan, is een goede gelegenheid om de bestaande lijst van beschermde monu- menten te herzien op basis van een nieu- we inventarisatie, die dan doorgaans een archeologische kartering van het betrok- ken gebied met zich meebrengt. Binnen zo'n ruimer kader kunnen de aanwezige vindplaatsen beter worden gewaardeerd in hun onderlinge samenhang en naar hun zeldzaamheid en conserveringstoestand. De predikaten „beschermd" of ,,te be- schermen monument", „meldingsgebied" en „attentiegebied" krijgen dan vanzelf meer de strekking van een richtiijn bij de inrichting van het gebied. De opties zijn

-ocr page 49-

							51
				liseerd, voorzien van informatie-panelen en opgenomen in een fietsroute, waar- voor dan een handzaam boekje ver- schijnt. Wie weet krijgen we straks toch nog iets dergelijks in de nieuwe Utrecht- se of Vleutense woonwijken. Wat te den- ken bijvoorbeeld van een archeologisch parkje met een inheems- Romeins boer- derij-complex, een vroeg-middeleeuwse nederzetting en een versterkte hofstede uit de 13e of 14e eeuw, aaneengeregen door een meander van de Rijn? Het is al- lemaal mogelijk. Misschien is het voor sommigen een geluk bij een ongeluk dat het grootste deel van het gebied „Ron- dom de Hoge Woerd" straks zal worden geannexeerd door de gemeente die met haar voortreffelijke eigen oudheidkun- dige dienst en haar progressieve beleid inzake archeologische monumenten in Nederland sinds jaar en dag toonaan- gevend is. Noten 1.   Tenzij anders vermeld berusten de mededelingen over nederzettingen buiten de Hoge Woerd op rappor- ten door de schrijver naar aanleiding van eigen vond- sten en waarnemingen; de meeste van deze rapporten zijn in copie aanwezig op de Rijksdienst voor het Oud- heidkundig Bodemonderzoek. - De datering van de ijzertijdvindplaatsen berust op de samenstelling van het inheemse aardewerk, met name op de verhouding van organische versus scherfgruismagering en op de frequentie van kenmerken als vingertopindrukken aan de bovenzijde van de rand, „besmijting" en dergelijke. Vgl. W.J. van Tent, „A native settlement at Jutphaas, municipality of Nieuwegein" in: Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 28 (1978) 199-239. 2.   Verstagen omtrent 's Rijks verzamelingen van ge- schiedenis en kunst 50 (1927) 60. In het Oud Vond- stenarchief van het RMO, afdeling Uü'echt, nr. 6.1/9, bevindt zich een rapport geschreven door Remou- champs n.a.v. een bezoek samen met Holwerda op 31 mei 1927. 3.   Zie voor de Hoge Woerd: CA. Kalee, „Een Friese imitatie van een Byzantijnse munt uit De Meem" in: Westerheem 35 (1986) 226-229. De vroeg-middel- eeuwse vondsten omvatten verder enkele tientallen aardewerkfragmenten, een Byzantijns muntgewicht en een Merovingische denarius. Van het terrein achter de bloemenveiling zijn o.a. bekend: een randfragment als J.H. Holwerda, „Het grafveld van Wageningen" in: Oudheidkundige mededeelingen uit 's Rijksmuseum te Uiden, n.r. 9 (1928) 98, afb. 18, nr. 61, en een frag- mentje Badorf-aardewerk met radstempelomament. 4.   Harmeien: W.J. van Tent, Archeologische kroniek van de provincie Utrecht over de jaren 1980-1984 (Utrecht 1988) 53-55. Een deel van de veronderstelde Karolingische nederzetting aan de Alendorperweg is mogelijk gelegen in het niet afgevlette perceel direct ten zuiden van hel meldingsgebied met de inheems- Romeinse nederzetting (zie afb. 15 nr. 1).		5.   De vondsten (collectie Historische Vereniging) zijn geborgen in een smalle strook grond tussen de rcstgeul van de Rijn en sportpark Terweijde. De scher- ven waren bovengeploegd in enkele welomschreven concentraties van donkere, fosfaaü'ijke grond met veel slachtafval, temidden van een maagdelijke omgeving. Dit kan erop duiden dat hier nog slechts enkele diepe verschijnselen, zoals afvalkuilen, resteren van een overigens verdwenen nederzetting; mogelijk echter is het terrein bedekt door een zandig sediment vanuit de Rijn en zijn de nedcrzettingssporen slechts hier en daar bovengeploegd. Een klein onderzoekje in maart jl. wijst eerder in de laatste richting. - De nederzetting is interessant in verband met de gewaagde hypothese, recentelijk uiteengezet door C. Dekker, dat de Vleu- tense wetering tussen Utrecht en Den Hoel in oor- sprong een omstreeks het jaar 700 gegraven kanaal zou zijn, bedoeld om het gestfemde Rijntfaject door de Hoge Weide te omzeilen; „Afwatering en scheepvaart ten westen van Utrecht tot de 14 eeuw" in: Feest- bundel aangeboden aan prof. dr D.P. Blok, J.B. Bems e.a. ed. (Hilversum 1990) 60-75, inz. 70-72. 6. Den Hoet: Rijksarchief Utrecht, Dorpsgerechl Vleu- ten en De Meem, nr. 2053, 17-4-1671. - Voor een Stephanus de Weyda in 1295: R. van Royen (ed.), „De oudste kapittelrekening van Oudmunster uit het jaar 1295" in: Bijdragen en mededeelingen van het His- torisch Genootschap 58 (1937) 1-50, inz. 8, nr. 4 (betr. tienden te Jutphaas). Een kapittelrekening van Oud- munster uit 1342 noemt Theodoricus de Weyda in ver- band met 3 morgen op Heynsmaet (Heemsmade ten oosten van Vleuten). Het leenregister van Oudmunster van 1395 geeft voor Willem en Ghijsbert vander Wey- de resp. 3 (= Heemsmade?) en de genoemde 18 mor- gen bij Ter Weyde. In het leenregister van 1438 vinden de goederen gebundeld zoals hierboven beschreven. (Vriendelijke mededeling Jan Huiting). Vgl. verder de curieuze, 18e-eeuwse lijst van „Bezitters van den Ou- den Rijn ende Heijcop, leenmannen van den gestichte van Uü'echt", lopende tot aan Daniël de Milan Viscon- ti, Rijksarchief Utrecht, Archief van de Heerlijkheden Veldhuizen en Oudenrijn, nr. 4a, die o.a. een lijfpacht- brief van deken en kapittel van St. Jan uit 1350 citeert voor 8 morgen land, deels gelegen „in jurisdictione lemporali (...) Giselberti vander Weyde". Dan is er een lijst van „Vrij en-de Ridderhofsteden onder Uü-echt" met het jaar van eerste vermelding in het Gemeente- archief van Uü-echt, Bibliotheek der stad, VIII F 19, van omstreeks 1600, die spreekt van „Oude Ridder (hofstad?) nu Grauwen 1230, 1307". Merkwaardig is A.J. Maris, Repertorium op de Stichtse leenproto- collen uit het landsheerlijke tijdvak, I, De Nedersticht- se leenacten (1394-1581) ('s-Gravenhage 1956), nr. 403, waar sprake is van de opdracht van „Seker stuck leengoets, genaemt den Grauwen, groot veerthien merghen", dat echter niet in het leenboek voorkomt. 7. K. van der Graaf, R. Datema en K. Anderson, Land- schapsplan en archeologie in de provincie Utrecht. R.A.A.P.- rapport 43 (Amsterdam 1990) 256-261 en 266-269.
		Meem, ook maar vast wat krediet reser- veren voor de tweede ronde. Want ver- volgens komt het er natuurlijk op aan een goed inzicht te krijgen in de werkelijke waarde van al deze nieuwe vindplaatsen: hoeveel valt er nog te onderzoeken of be- schermen? We hebben in het boven- staande op dit punt waarschijnlijk wel een representatieve indruk gekregen. Van onze zes inheems-Romeinse nederzet- tingen bleken er vijf ernstig aangetast. Toch is het belangrijk inzicht te krijgen in hun restwaarde; soms is er nét genoeg van paalgaten en wandgreppels bewaard om een boerderij te reconstrueren, zoals afb. 5 illustreert. En van de „goede" zes- de zal natuurlijk zo nauwkeurig mogelijk de omvang moeten worden bepaald, want voor zo'n object zal het advies in eerste instantie waarschijnlijk luiden: ontzien. Wat de Hoge Woerd en de „Rijnhaven" betreft: daar beginnen de contouren van de Romeinse nederzetting nu pas door te schemeren. Hier zal echt nog intensief moeten worden geRAAPt! Misschien is het verstandig om nu al in de eerste ronde de oostelijke periferie van het castellum in kaart te brengen. Ook zo'n archeo- logisch complex als onlangs aan het licht is gekomen achter sportpark Terweijde, zal alleen op basis van aanvullend onder- zoek, in de vorm van grondboringen en weerstandsmetingen, goed kunnen wor- den beoordeeld. De terloopse ontdekking van de hofstede Ter Weyde, die zich zelfs aan de geploegde oppervlakte nauwelijks verraadt, wijst bovendien op het nut van een „historische kartering", waarbij de archivale, kartografische en naamkundige bronnen nog eens worden doorgenomen. Het zijn niet zulke slechte tijden voor de momumenten in Nederland. Natuur- lijk, er gebeurt wel eens een ongelukje, maar de overheersende geest is toch dat we zuinig moeten zijn op wat we nog hebben. De naoorlogse mentaliteit van: zand erover en beton storten, is tanende. De overheersende trend in de planologie is nu: respecteer en accentueer de his- torische ondergrond en structuren. Ook de vaak zo onzichtbare belangen van de archeologie vinden steeds meer begrip bij burgers en bestuurders. Maar dan moet „de archeologie" wel steeds zorgvuldig aan het publiek uitleggen waarom zij in bepaalde gevallen een deel van de open- bare ruimte in beslag moet nemen. PR is een van de hoofdpeilers van de archeo- logische monumentenzorg. Juist die pu- bliek-gerichte instelling kan goed tot zijn recht komen bij grote projecten. Ruilver- kavelingen worden tegenwoordig vaak afgesloten met een Toeristisch- Recrea- tief Archeologisch Project (TRAP), waar- bij de gespaarde of pas onderzochte ob- jecten zo veel mogelijk worden gevisua-

-ocr page 50-

52

Opa (2)

Het is al weer een tijd geleden Opa dat U wat van mij hoorde. Nu sta ik toch weer op de Meemhoek. Alles is nog zo'n beetje 't zelfde gebleven, alleen is er nu in Nederland mobilisatie. Er komen hier veel militairen op fietsen en paarden voorbij. Maar niemand gelooft dat er oorlog zal komen, want Nederland blijft neutraal. Als U er nog was zou ik wel eens wil- len weten hoe U er over denkt. Waar- schijnlijk had U dan een grapje of een rijmpje over de moffen. We zitten wat het werk betreft weer in een drukke tijd. We hebben het land (achter De Meem, achter de N.H. Kerk) niet meer. Nu hebben we een nieuw stuk op de Aardappelbuurt (Mabeliastraat) en dat is blauwe kleigrond, er moet veel mest op gebracht worden. Ook willen we voor de winter nog een groot stuk spitten. Ja, dat is zwaar werk, en m'n vader zegt altijd: 't Is met spitten zo, zoveel te har- der je werkt, zoveel te meer ga je ach- teruit. O ja. Opa, ik moet U nog iets vertel- len. Om de mest naar het land te bren- gen hebben we Uw kruiwagen genomen, en ook de kruiseel erbij. Dat was nog een goeie kruiwagen, gemaakt door wagen- maker Verweij. Ik zeg hier expres 't wès een goeie kruiwagen, want toen de mest- vaalt leeg was, zijn m'n broer Jan en ik er mee gaan spelen.

Heel hard van de Meernbrug af, en dan botsinkje spelen tegen het café van Huigen en 't hek van vrouw de Lange. Nou ja, U begrijpt wel, hij brandde goed in 't fornuis. Ik hoop dat U niet zo boos bent als mijn vader, volgens hem kan je niets zonder kruiwagen. Had iemand wat meer bereikt dan wij, zei hij altijd: Die heeft een kruiwagen gehad. Hij heeft wel gelijk, wij zitten altijd achter in de kerk, maar ik vind het wel een beetje gek om zondags een kruiwa- gen mee te nemen.

Ik wilde ook misdienaar worden, maar n'n vader zei: Zonder kruiwagen red je dat nooit, 't Is ook niet gelukt. Het valt me wel op dat hier veel men- sen met een kruiwagen lopen. Nu ben ik toch een beetje ongerust, we hebben toen U dood was gezegd: Opa is naar de hemel. Maar misschien had U daarvoor wel een kruiwagen nodig. Weet U wat ik zal doen? Ik ga van- daag wel wat bidden bij Uw graf. Mis- schien is dat net zo goed als een krui- wagen.

De Meem, october 1939 Theo van den Berg

Illustratie: BarbaraGra- .indeel

-ocr page 51-

(^u

53

Van de voorzitter

Tijdschrift van de Historlscbe Verenij{ing Vleuten, De Meern, Haarzuilens Verschijnt 4x per jaar 12e jaargang nr. 3, sepU;ml)er 1W2 ©1992 De vereniging is ingeschreven in het vcrc- nigingsregister van de K.v.K, Utrecht e.o. onder nummer V 479360 Dagelijks bestuur: J F.K. Kits Nieuwcnkamp, voorzitter Hof ter Weydeweg 11, 34.51 ST Vleuten Tel. 03407 -2112 J.W. Schoonderwoerd, secretaris Mccrndijk 62. 3454 HT De Meern T.-l. 03406 - 61462 P.G. de Rooij, penningmeester 't Zand 1, 34.51 GP Vleuten Tel. 03407 - 1483 A.J. v;in Zoeren, vicc-voor/itter Stationsstraat 34, 3451 BZ Vleuten Tel. 03407 - 1263 Kreleden: Mevrouw Prof. Dr C. Isings, Soest Dr Ü.W. Gravendeel, Laag Keppei Gebouwen: Vleuten; Briwder.schapshuisjcs (documen- tatie- en informatiecentrum). Dorpsstraat 1, Tel. 03407 - 4222 (gedurende openingstijden) De Meern: Het Kabinet (permanente expo- sitieruimte). Zandweg 147B (achter Verenigingsgebouw) Ledenadministratie en -infürmatie: Mevrouw P.J. de Rooij-Goes 't Zand 1,3451 GP Vleuten Tel. 03407 - 1483 Contributie (inclusief tijdschrift): f. 30,-- per jaar, bij vcr/,ending per post f. 10,-- extra Losse nummers tijdschrift: f. 7,50 voor leden, f. 10,-- voor niel-ledcn Kunkrelaties: ABN-AMRO Bank De Meern, rek. 55.66.33.040 Rabobank Vleuten, rek. 36.75.17.574 Postbank, rek. 2689200 Redactiecommissie: E.P. Graafstal, H.E.J. van Essen en J.W. Schoonderwoerd Adres: MauriLslaan 17, 3454 XP De Meern Tel. 03406-62992 Gehele of gcdcelteüjkc overname van ar- tikelen uil dit tijdschrift is slechts toege- staan niet bïonvcrmekling en na verkregen toestemming van de redactiecommissie Illustratie voorpagina: Zilveren wierookvat met scheepje, in 1826 door de weduwe van de Tol geschonken.

dus kwakkelen met de interesse van het gemeentebestuur voor het verleden van onze gemeente. Dat blijkt overigens ook uit het feit, dat de gemeente Vleuten-De Meern dit jaar geen Open Monumentendag heeft georganiseerd. Het Comité, dat daartoe ruim 5 jaar geleden via de gemeentelijke Monumentencommissie werd ingesteld, voelt zich door de gemeente in de steek gelaten, nadat deze had medegedeeld niet meer bereid te zijn de nodige hand-en spandiensten te verlenen. Het Comité is namelijk van mening (en terecht) een gemeentelijke (kem)taak uit te voeren en verwacht dan een morele en zakelijke ondersteuning van de gemeente. Dit zou je toch mogen verwachten, nu de monu- mentenzorg naar het niveau van de ge- meenten is gedecentraliseerd. Hierbij dient de gemeente haar verantwoordelijkheid te kennen en te nemen, zoals o.a. blijkt uit het jaarverslag 1991 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Uit een bege- leidende brief citeer ik: „Daarbij zal een hechte samenwerking met alle partijen van het grootste belang zijn. De bedoe- ling is te komen tot een landelijk net- werk, waarin behoefte en aanbod van ken- nis, expertise en informatie kortgesloten kunnen worden. Ook uw provincie, ge- meente, organisatie of persoon speelt in dat netwerk een rol. Onze samenwerking zal daarom in de toekomst alleen maar hechter worden". En dit laatste hoop ik van harte. J.F.K. Kits Nieuwenkamp

Laat ik dit woord van de voorzitter be- ginnen met mijn waardering uit te spre- ken voor het vele werk, dat een steeds groeiend aantal leden voor de vereniging doet bij het inventariseren en beschrijven van al hetgeen de vereniging bezit en kan reproduceren: de bibliotheek, het foto- archief, archivalia enz. Een register daar- van wordt opgeslagen in de computer, zodat alles gemakkelijk toegankelijk wordt. Door deze aanpak wordt het mo- gelijk vele geïnteresseerden op een snelle wijze aan de gewenste gegevens te hel- pen, waardoor menig historisch onder- zoek weer verder geholpen wordt. Sprekend over historisch onderzoek, kan ik zeggen dat het manuscript van de geschiedenis van onze gemeente, waar- aan door onderzoeker/auteur O.J. Wttewaall hard wordt gewerkt, gestadig vordert. De voorbereidingen liggen op schema, zodat de geplande uitgifte in het najaar 1993 kan worden gehaald. Wel is er een kleine kink in de kabel gekomen, doordat het subsidieverzoek van de Stichting Publikaties Oud-Utrecht, in wier uitgavenreeks het boek zal ver- schijnen, nog niet door de gemeente is gehonoreerd. Hoewel reeds een 10-tal gemeenten is voorgegaan en onze vereni- ging via een drietal sponsors de auteurs- kosten voor haar rekening neemt, hebben de gemeentelijke commissies voor Finan- ciën en Algemeen Bestuurlijke Zaken gemeend het positieve voorstel van het college van burgemeester en wethouders te moeten terug verwijzen met de vraag „of het niet voor minder kan". Het blijft

n dit nummer

pag. 53 54 55 60 m 62 65 66 73 78

Van de voorzitter Verenigingsberichten / Wie wat bewaart die geeft wat De R.K. gemeenschap van De Meern (6) Voetnoten bij Van Nooy Nieuwe leden Voetangels en klemmen Een dorp verandert Enkele goederencomplexen van Oudmunster rond Vleuten Van leilinden tot hakhout

Druk: Niek vw Kooien De Meern

Klompen

BIBLIOTHEEK DER

RIJKSUNIVERSITEIT ÖTRECHT '

-ocr page 52-

54

Verenigingsberichten

Informatieavond over De Mare

De Utrechtse muts

Op dinsdag 27 oktober a.s. organiseert de vereniging een informatieve avond over het grootste mysterie uit de vroege geschiedenis van onze gemeente: de Mare. In de vorige eeuw maakte de historicus J.J. de Geer van Oudegein (1820-1911) uit naamkundige overblijfselen (De Meem, Meemdijk, Meemhoef) op, dat vanuit de Oude Rijn ooit een riviertak met de naam Mare of Mame naar de Hol- landse IJssel liep; in 1208 wordt daar immers een „Marre- munde" vermeld. Bij grondboringen in de jaren '60 werd daarvan echter geen spoor teruggevonden; wel werd direct ten oosten van de Meemdijk de zandige opvulling van een brede, gegraven wa- tergang aangetoond. Bij een doorgraving van de Meemdijk in 1990, even ten zuiden van de rijksweg Al2, bleek het te gaan om een onge- veer 25 meter breed en 3 meter diep kanaal; op de bodem werden enkele scherven uit het begin van onze jaartelling gevonden. Het kanaal loopt recht op het Romeinse castellimi van De Meem af en is waarschijnlijk al in het midden van de eerste eeuw gegraven voor een betere verbreding met de rivieren in het achterland. Het is een kleinere versie van de beroemde Corbulogracht, waarmee omstreeks 47 na Chr. de Maas- en de Rijnmond met elkaar werden verbonden en die gedeeltelijk voortleeft als de Vliet. Dit kanaal is in de afgelopen jaren op enkele plaatsen, o.a. bij Leidschendam, doorgegraven. Op 27 oktober zullen de heer W.A.M. Hessing, provinciaal archeoloog van Zuid-Holland, en ons bestuurslid de heer E.R Graafstal, aan de hand van dia's vertellen over deze fascine- rende ontdekkingen langs de Meemdijk en de Vliet. De avond begint om 8 uur precies en wordt gehouden in het Verenigingsgebouw, Zandweg 148. De toegang is gratis.

Mede naar aanleiding van de lezing over dit onderwerp, die na de jaarvergadering op 6 mei jl. door Mw. M. Conrads werd gegeven, zijn wij nu bezig zoveel mogelijk documen- tatie te verzamelen over deze oude hoofdbedekking. Indien u in het bezit mocht zijn van oude foto's van fami- ieleden of andere personen die deze boerenmuts dragen, wil- len wij deze graag van u lenen om er een reproductie van te maken. Ook andere gegevens over dit onderwerp zijn van harte welkom. Graag een telefoontje aan onze secretaris: 03406 - 61462.

Openingstijden van onze gebouwen (gewijzigd): Broederschapshuisjes, Dorpsstraat 1 Vleuten: Elke donderdag van 19.30 - 22.00 uur: Gelegenheid voor contact met bestuur en werkgroep genealogie, tevens mogelijkheid tot raadpleging van bibliotheek en andere documentatieverzamelingen. Op andere tijdstippen bezoek mogelijk na afspraak met de heer J. Schoonderwoerd, tel. 03406 - 61462.

Het kabinet. Zandweg 147B De Meem: Elke Ie maandag van de maand van 19.30 - 22.00 uur: Gelegenheid tot bezoek van onze exposities over ar- cheologie (o.a. romeinse nederzetting), oude gereed- schappen en werktuigen en oude huishoudelijke gebmiks- voorwerpen. Op andere tijdstippen bezoek mogelijk na afspraak met de heer H. van Essen, tel. 03406 - 62992.

Wie wat bewaart die geeft wat

Mevr. M. Rodenburg-Rodenburg, Dorps- straat Vleuten 4 paar schaatsen, koffer, schoenen- leest, 2 stormlantaams en hoge hoed in doos Mevr. A. Goes-van Beek, Alendorper- weg 101 Vleuten Utrechtse kanten muts, Boldootflesje, apothekers poedersdoosje (1956) en prijs- lijst van kruidenier Mevr. T. van Dijk-Doornebal, Woerdlaan 5 De Meem 6 vorken en lepels, alpaca, een wapen- lepeltje, 2 theeschepjes en een theekopje met afbeelding van De Meem A. Swart, Meemdijk 106 De Meem 1 boek geografische bijzonderheden

Door ons werden in dank, ten behoeve van onze bibliotheek en onze verzame- ling, de volgende schenkingen aanvaard

H.J.C. van den Bosch, Stalplein 6 Haar- zuilens Een zolderopmiming allerlei (36 num- mers) w.o. ijzeren melkkar, koperen pomp- wateruitloop, aardewerk, tegeltjes, D.E. tabaksdoosje, harslijmpotje, 2 koperen bellen etc. A.C.W. Peek, Esdoomlaan 15 Harmeien 4 pak waspoeder en kollektebus Mevr. P.A. Bauhaus, De Zonnewijzer De Meem 3 boeken over regionale geschiedenis, bonkaarten W.O. II en prentbriefkaarten, 33 stuks Fam. P.G. de Rooij-Goes, 't Zand 1 Vleu- ten Tijdschriftenstandaard, postzegelbe- vochtiger (± 1950)

van:

J.L. Agterberg, Burg. van der Heide- laan 47 Vleuten Een 6-delig open vuurstel, 2e helft 19e eeuw K.B. Nanning, Utenhamstraat 15 Vleu- ten 19 blikken trommeltjes, Ie helft 20e eeuw B.L. Hofiland, Zandweg 85a De Meem Timmermanskist; inhoud bijl, schrob- zaag, blokschaaf, waterpas, beitel, steen- boor, rattenstaart, zaagzettang en ratel- booromslag

K. van Proosdij, Castellumlaan 10 De Meem 9 smeedijzeren loper-sleutels

A.J.G. van Rooijen, Ten Veldestraat 12 De Meem Groentesnijder

-ocr page 53-

55

De R.K. gemeenschap van De Meern (6)

door J.H.P. Heesters

Voor de r.k. gemeenschap in De Meern was in 1809 de zaak rond het eigendomsrecht van de kapel aan de Zandweg afgedaan. Men had een eigen kerkgebouw op de buitenplaats Rhijnzicht bij de Stadsdam te Oudenrijn. Pastoor Gerardus van Nooy, die zijn gelovigen gesteund had bij het zelfstandig blijven, was op 14 november 1800, na het overlijden op 26 oktober van dat jaar van de eerste pastoor Gerardus van der Hoeven, tot opvolger benoemd. Hij zou dat blijven tot 8 mei 1810 toen hij, na een jaar coadjutor te zijn geweest, door de vice-superior van de Hollandse Zending Aloysius Ciamberlani tot aartspriester van het district Utrecht werd benoemd. Hij volgde daardoor de overleden aartspriester Joannes van Engelen op en vertrok naar zijn nieuwe standplaats in Maarssen.

Groeningen. Deze armmeesters, die beiden landbouwer wa- ren, droegen het eigendom, dat door het armbestuur in 1796 was verkregen bij notaris Martinus Wigman te Utrecht, over aan het kerkbestuur. Dit kerkbestuur bestond toen volgens archiefstukken uit: Laurens Clémens, Roomsch Catholiek Pastor; Bemardus Jacobus Trompert, Grondeigenaar; Johan- nes van der Weyde, Landbouwer, woonende alle onder den Ouden Rhijn. Johannes van Schalkwijk, Phillipus van Veen, Landbouwers onder Velthuyzen, en Gerrit van Dijk, Landbou- wer te Utrecht, onder het Lijnpad 2). Omdat in 1796 een gefingeerde koop was gesloten moest de zaak, vóór dat de overdracht kon plaatsvinden, voor onder- zoek aanhangig gemaakt worden bij de Gedeputeerde Staten van de Provincie Utrecht. Hierover staat in de overdrachts- akte: Dat daarop door de Gedeputeerde Staten der provincie Utrecht op den Negenden Mei Een Duizend Acht Honderd Ze- ventien gedelibereerd (= beraadslaagd) en in aanmerking ge- nomen hebben dat de grond waarop de kerk van den Ouden Rhijn is gebouwd, wel op naam van Armen aldaar was aan- gekocht maar dat dit eygendom altijd gefingeerd is geweest alzoo op eene voldoende wijze was aangetoond dat de aan- koop van hetzelve niet ten behoeven van den Armen rruiar van de Gemeente is geschied en ook nimmer door den Armen eenige kooppenningen zijn voldaan of in de Lasten op voor- schreve Perceel vallende is gedragen, maar dat door de Ge- meente zelfs reeds een gedeelte van het daarop genegotieerde Capitaal was afgelost. De koop door de armmeesters in 1796 werd door Gedepu- teerde Staten van de Provincie Utrecht rechtsgeldig maar on- juist verklaard en het gevolg hiervan was dat de oude buiten- plaats Rhijnzicht met opstallen aan het kerkbestuur kon wor- den overgedragen. Vanzelfsprekend moest in de overdrachtsakte ook de finan- ciële kant geregeld worden. Uit archiefstukken blijkt dat in eerste instantie vijfduizend gulden was geleend waaraan een lening van elfhonderd gulden van Gerardus Vemooy was toe- gevoegd. In de loop der jaren waren de leningen van ééndui- zend gulden op naam van de kinderen van Roelof van Mun- ster en vijfhonderd gulden van Dirk van der Weyde afgelost. Een eenvoudige rekensom leert dat de totale schuld voor het kerkbestuur bij de overdracht nog vierduizend zeshonderd gulden bedroeg. Hierbij moet vermeld worden dat de credi-

Van armbestuur naar kerkbestuur Als opvolger van Gerardus van Nooy werd in 1810 voor Oudenrijn Henricus van Eisen tot pastoor benoemd. Het enige dat bekend is, is dat aan hem bij Koninklijk Besluit van 22 oktober 1814 een jaarlijkse rijkstoelage van twee honderd gulden is verleend. In 1816 nam hij ontslag en vestigde zich in de statie „buiten Witte vrouwen" in Utrecht, waarna Lau- rentius Clémens als vierde pastoor van de statie Oudenrijn be- noemd werd. Ongetwijfeld is dit een actieve man geweest gezien de archiefstukken die uit zijn pastoraatsperiode bewaard zijn ge- bleven. Zondermeer heeft hij zaken uit het verleden recht ge- trokken en zijn in zijn ambtsperiode de eerste stappen gezet om tot een nieuw en beter kerkgebouw te komen. Zoals eerder is vermeld was op 31 december 1796 door de armmeesters Dirk van der Weyde en Nicolaas van Veen voor de somma van vijfduizend gulden de buitenplaats Rhijnzicht gekocht. Zij leenden daarvoor tweeduizend gulden van juf- frouw De Vrees en éénduizend gulden van de kinderen van Roelof van Munster. Ook Dirk van der Weyde, de armmeester, leende tweedui- zend gulden aan het armbestuur, waarvan hijzelf lid was, met het doel om op de gekochte buitenplaats een r.k. kerk te stichten. Natuurlijk was dit een ongewone situatie waar maar weinig mensen weet van hadden en waaraan het toenmalige kerkbestuur op 14 jimi 1817 een einde maakte. Hierover staat in de overdrachtsakte i): Dat zij dezen zonderlingen Staat van onzekerheid gaarne zoude zien ophouden hetwelk zoo wel voor de Gemeente (= statie) als voor het Armbestuur daarom van bijzonder belang is omdat aan de eene zijde de Gemeente den eygendom also zoude kunnen bekomen van een vastgoed op het welk hare kerk Cum Annexis voor hare rekening ge- bouwd staat en aan den anderen kant den Armen ontlast zou- den kunnen worden van den opgenome Capitalen welke op hunnen naam zijn genegotieerd. De armmeesters Dirk van der Weyde en Nicolaas van Veen hadden in dat jaar geen zitting meer in het armbestuur. Hun plaats was ingenomen door Hendrik van Groeningen en Hen- drik van Gennip. Terzijde kan nog vermeld worden dat naast het terrein van de kerk de grond ten oosten hiervan eigendom was van Hendrik van Gennip en ten westen van Hendrik van

-ocr page 54-

				56
			teuren genegen waren hun bedragen opnieuw als lening aan het kerkbestuur te verstrekken. De bedoeling van deze overdracht van arm- naar kerkbe- stuur was: Dat dus gemelden Armen op generlij wijze bena- deeld wierd met den overdragt van het voorschreven eygen- dom aan de Gemeente te doen maar deze Schikking in tegen- deel moest strekken om zoo wel de Administratie der Armen als Kerkfondsen op een meer geregelden voet te brengen. De plaats van de kerk aan het Stadsdam Uit verschillende archiefstukken blijkt duidelijk dat op de buitenplaats Rhijnzicht de eerste r.k. kerk heeft gestaan. De vraag is nog steeds waar deze kerk precies heeft gestaan en hoe deze er heeft uitgezien. Om hier enigszins te komen zijn kadastrale kaarten, alle getekend op schaal 1:2500, verge- leken. Het gaat hier om de kadastertekeningen van de dienst- jaren 1950, 1943, 1910, 1877 en sektie A van de kadastrale minuut van 1832. Bij deze vergelijking is de nummering van de toestand van 1950 naast die van de vorige tekeningen tot aan de kadastrale minuut van 1832 gelegd. Dit was nodig om de juiste plaats van het perceel waarop de kerk heeft gestaan te kunnen vaststellen. Uiteindelijk bleek dat de nummers 419, 420 en 421 uit 1877 overeenkwamen met de nummers 217, 218, 219 en 219bis op de kadastrale minuut van 1832. Bij de laatste tekening mag vastgesteld worden dat de nummers 219 en 219bis panden zijn. Hieruit kan men concluderen dat num- mer 219 de kerk en 219bis de pastorie moet zijn geweest. Deze conclusie wordt ondersteund door een verklaring van pastoor J.W. Oostveen van boerderij „Malenstein". Hij had in zijn jeugd gehoord dat een boerin vertelde dat zij vanuit de kerk op de Straatweg kon kijken 3). Gelet op de tekening en de verklaring ligt het voor de hand dat de kerk parallel aan de Straatweg en vóór de latere Neogotische kerk heeft gelegen. Bodemonderzoek onder de huidige parkeerplaats van Metak zou deze conclusie kunnen bevestigen. Als we dan verder de kadastrale minuut van 1832 met de kadastertekening van 1877 vergelijken dan is duidelijk vast te				stellen dat de latere Neogotische kerk achter de oude kerk is gebouwd. In de inventaris van de r.k. parochies Vleuten en De Meem 4) wordt vermeld dat onder het pastoraat van pas- toor Jacobus Joannes Keuken op dezelfde plaats een nieuwe kerk is gebouwd, hetgeen dus een onjuiste conclusie is ge- weest.
						Kadastrale minuut sektie A van 1832 waar nummer 219 de kerk en nummer 219bis de pastorie is. Als we deze tekening verge- lijken met die van 1877 dan is het duidelijk dat de latere Neo- gotische kerk achter de eerste kerk is gebouwd. Hoe de eerste kerk er heeft uitgezien is niet duidelijk uit oude archiefstukken te achterhalen. Duidelijk is wel dat de pastorie in slechte toestand verkeerde en dat er aan de kerk verbouwd en aangebouwd is. Uit één passage van de over- drachtsakte uit 1817 van het armbestuur aan het kerkbestuur zou men mogen afleiden dat vóór dat jaar op de plaats van de oude schuur een nieuwe kerk is gebouwd. Er staat: Dat Voorts de Gemeente bekostigd heeft de opbouw van eene nieuwe kerk en inrichting eener Pastorij. Even verder in dezelfde overdrachtsakte staat: zonder dat het Armbestuur nog tot het aanbouwen der kerk, nog tot voornoemde uitgaven op eeni- gerhande wijze heeft bijgedragen. Uit deze teksten in de overdrachtsakte zou men kimnen opmaken dat eerst een nieu- we, zij het een eenvoudige, mogelijk stenen, kerk is gebouwd. Zeker is wel dat een deel is aangebouwd en de kerk van toren- tjes is voorzien. Dit laatste staat vermeld als antwoord op de vragen in een brief van 4 juni 1848 van aartspriester Johannes Hartman aan de pastoors van de staties in zijn disti^ict s). Een van de vragen was: Wanneer is de tegenwoordige bestaande Kerk gebouwd?. Hierop antwoordt pastoor C. van den Nieu- wendijk: De kerk is gebouwd in het jaar 1797 doch verlengd en met torentjes voorzien in het jaar 1835. Ongetwijfeld zal de verlenging van de kerk vóór 1817 noodzakelijk zijn ge-
		Kadastertekening van 1877 waarop de later Neogotische Iterlt is ingetekend.

-ocr page 55-

						57
				te hebben gekocht ten behoeve van de R.C. kerk aan den Stadsdam onder de Gemeente Ouden Rijn. Waarom de voor- noemde drie percelen ten behoeve van de gemelde R.C. kerk finaal zijn toegewezen voor de som van Achtduizend vijfen- dertig gulden. Gulle gevers Uit de archieven blijkt overduidelijk dat de R.K. gemeen- schap zeer bij het kerkelijk leven betrokken was. Een voor- beeld daarvan is de grondschenking op 18 maart 1825 door Hendrik van Gennip, de eerder genoemde armmeester, die ten oosten van de kerk grond had 9). Samen met pastoor Laurens Clémens, in de overdrachtsakte ,,opper-kerkmeester" ge- noemd, en Bernardus Jacobus Trompert, landeigenaar en kerkmeester, ging hij naar notaris Benjamin Boers in Utrecht. Daar werd notarieel vastgelegd dat hij zoude afstaan en cedeeren de Grond of Sloot, liggende tusschen de Hofstede van de comparant ter Eenre (= van Gennip) en de Huizen be- horende tot de genoemde Kerk, in voorschreve Gemeente van den Ouden Rijn.
		weest. In 1798 woonden 315 rooms-katholieken in De Meem, Oudenrijn en Velthuizen terwijl in 1819 zeker zeshonderd personen de kerk aan de Stadsdam bezochten. Het ligt voor de hand dat voor dit grote aantal de kerk te klein was en tot aan- bouw is besloten. Meer gegevens over de oude kerk zijn niet te vinden. Ook de afbeelding niet waarvan in een krante- artikel van 5 oktober 1947 ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de r.k. gemeenschap melding is gemaakt. Meer grond nodig Het is aan te nemen dat de kerk aan de Stadsdam in goede toestand was, wat niet van de pastorie gezegd kan worden. In 1819 houdt de aartspriester Gerardus van Nooy een inventari- satie in zijn district op „aanschrijving van Zijne Excellentie den Gouverneur deze Provincie (= Utrecht)". Uit de antwoor- den, op de vragen van pastoor Laurens Clémens op 22 febru- ari 1819 blijkt met name dat de zolderverdieping en het dak van de pastorie in slechte staat verkeren. In zijn verslag aan de gouverneur bevestigt aartspriester Gerardus van Nooy deze situatie omdat hij die kende uit de tijd dat hij zelf pastoor was in Oudenrijn e). De slechte toestand van de pastorie en een groeiend aantal kerkgangers zijn mogelijk de aanleiding geweest dat men in 1820 ging denken over een nieuwe kerk en pastorie. De rea- lisering daarvan zou echter tot 1860 duren omdat op de eerste plaats niet over voldoende bouwgrond beschikt kon worden. Het toeval wilde dat op zaterdag 24 juni 1820 bij notaris Cornelius Johannes Heylidy in Utrecht drie percelen grond worden geveild. Deze waren eigendom van Hendrik van Groeningen, de vroegere armmeester, die tevens ten westen van de kerk grond had en dus buurman van de kerk was, zoals hierboven is vermeld. Deze grond was in 1812 gekocht van de erfgenamen van Jacob Paulus van Aumale en Jacqueline Comelia de Geer. Het kerkbestuur uit 1817, met uitzondering van Gerrit van Dijk, landbouwer te Utrecht onder het Lijnpad die geen kerkmeester meer was, zag hier wel iets in. Hierdoor zou er een mogelijkheid komen om een nieuwe kerk te bou- wen. In de overdrachtsakte van deze percelen staat: Perceel 1; Eene Hofstede geteekend Nummero vijftien be- staande uit een huis, Schuur en bakhuis met tien morgen zoo boomgaard, wei- als hooiland Staande en gelegen on- der de Gemeente van den Ouden Rijn. Strekkende vooruit den Rijn of Leydsche Vaart tot achter aan de Heikopper- kade toe. Daar oostwaarts Mevrouw de Douanière Beel- aerts en Westwaards Hendrik van Gennip (de vroegere armmeester) naast geland en gelegen zijn. Perceel 2; Vier morgen Wei- en hooiland liggende op Hei- kop gemeente van den Ouden Rijn strekkende van de Hei- kopperkade tot de Middelwetering belend oostwaards Wil- lem Velis en Westwaards de Heer Everard Kol. Perceel 3; Vier morgen Wei- en hooiland liggende op Hei- kop gemeente van de Ouden Rijn strekkende van de hoven- dijk tot de middelwetering daar oostwaards Willem Velis en Westwaards de Heer Everard Kol naast gelgen zijn. Namens het kerkbestuur deed Bernardus Jacobus Trom- pert, grondeigenaar en kerkmeester een bod. Hij kocht perceel 1 voor achtenvijftighonderd gulden, perceel 2 voor zeshon- derdvijfentachtig gulden en perceel 3 voor zeshonderd gul- den. Daar bovenop kwam nog negenhonderdvijftig gulden voor het hoger mijnen. Voor een totaalbedrag van achtduizend en vijfendertig gulden kwamen de drie percelen in handen van het kerkbestuur. In een aantekening s) omtrent deze koop staat: Verklae- rende deselve Heer Trompert de gezegde drie percelen alsoo
					Zilveren wierookvat met scheepje, in 1826 door de weduwe van de Tol geschonken. In de overdrachtsakte was ook vastgelegd: Dat tot afschei- ding van deze beide Erven, door de Comparanten ter Eenre en ter andere Zijde, voor gemeene Rekening zal worden ge- plaatst; een Staketting of Latwerk ter keuze, kenning en goed- vinden van de comparanten ter andere Zijde en waarvan het Onderhoud ook door beiden voor het vervolg zal gelaste en gedragen worden. De waarde van de geschonken grond werd geschat op tien gulden en het kerkbestuur betaalde de ge- maakte kosten.

-ocr page 56-

			58
					gaan werken, is het mogelijk dat de kandelaars wel uit zijn werkplaats afkomstig zijn. Misschien heeft zijn opvolger, eveneens een Utrechts meester, na de dood van Jan Snoeck de kandelaars in de oude werkplaats gemaakt en daarbij de oude ontwerpen overgenomen. Van 8 september 1826 dateert het zilveren wierookvat en scheepje dat door Maria Stolwijk, weduwe van C. van de Tol aan de kerk is geschonken n). Ook op dit kerkelijk gebruiks- voorwerp komt als meesterteken een Minervakopje en een staande leeuw-i-1 voor. Hieruit mag geconcludeerd worden dat dit kunstvoorwerp door dezelfde Utrechtse zilversmid ge- maakt moet zijn als de vier eerder genoemde kandelaars. Dit fraaie wierookvat heeft een geprofileerde voet en een gladde wand. Op de bolvorm boven de voet staat in een ovale vorm ge- graveerd: Maria Stolwijk Wed.e van C. v.d. Tol den 8 Sept. 1826. In het scheepje worden de wierookkorrels bewaard. Ook dit scheepje heeft een ronde geprofileerde voet en een gladde wand. Op de bovenzijde is dezelfde tekst gegraveerd als op het wierookvat. Legaten voor de kerk Ook zijn in de loop der tijd verschillende legaten aan de kerk geschonken. Veelal werd dan een bedrag belegd, waar- van de rente bestemd was voor het onderhoud van de pastoor. Uit die tijd zijn diverse giften in de archieven te vinden. Veel- al waren die bestemd voor jaargetijden, al of niet met koor en brandende kaarsen.
		Maar niet alleen grond werd aan de kerk geschonken. Ook zijn gebruiksvoorwerpen, ook wel kerkelijk vaatwerk ge- noemd, aan de kerk gegeven. In 1804 zijn door Wilhelmina van Rossum, weduwe van Comelis van Schip twee zilveren kandelaars, voorzien van een meesterteken, aan de kerk geschonken lo). Over de eige- naar van dit meesterteken zijn deskundigen het niet eens. De een zegt dat het meesterteken, een vis in een ovale vorm, toe- behoorde aan Adam Visch. Een andere deskundige beweert dat dit toebehoorde aan Jan Snoeck. Deze laatste is in 1736 in Utrecht geboren en heeft er tot 1815 gewerkt. Adam Visch is ook in Utrecht geboren. Zijn geboortejaar is niet bekend. Dui- delijk is wel dat hij in 1747 aan de Oudegracht bij de Jans- brug woonde en volgens de archieven op 15 januari 1789 is overleden. De beide kandelaars zijn in 1804 geschonken en het ligt derhalve voor de hand dat de maker Jan Snoeck moet zijn geweest. In 1815 zijn wederom zilveren kandelaai^s, nu vier in getal, geschonken door zeker twee leden van de familie van Rossum en nog een derde familielid c.q. echtgeno(o)t(e) ii). In de driezijdige voet zijn op alle vier de kandelaars de monogram- men JM, AVR en CVR gegraveerd. Als we deze vier kande- laars vergelijken met die uit 1804 dan tonen ze veel overeen- komst, alleen de hoogte is verschillend. Als zilvermerk is nu een Minervakop-i-B en een staande leeuw-i-1 ingegraveerd. Hieruit kan afgeleid worden dat ze afkomstig zijn van een andere zilversmid, die wel in Utrecht werkzaam moet zijn geweest. Omdat Jan Snoeck tot 1815 als zelfstandig zilver- smid in Utrecht heeft gewerkt en vervolgens in loondienst is
							A ^*M^:
						Vier zilveren kandelaars die eveneens door de familie van Rossum in 1815 zijn geschonken.
		Twee zilveren kandelaars die door de weduwe van Rossum in 1804 zijn geschonken.

-ocr page 57-

59

Voor het herstel van de Bisschoppelijke Hiërarchie Pastoor Laurens Clémens is van 1816 tot 1846 de vierde pastoor geweest van de statie Oudenrijn. Op 18 juni 1846 is hij overleden en op 22 juni daarop volgend in Oudenrijn be- graven. Hij werd opgevolgd door Cornelis van den Nieuwen- dijk, die de brief van aartspriester Johannes Hartman op 4 jimi 1848 heeft beantwoord. Door zijn antwoorden op de vragen is wederom een smkje van de puzzel van de geschiedenis van de R.K. gemeenschap in Oudenrijn gevonden. In datzelfde jaar ging deze pastoor met emeritaat en hij werd opgevolgd door Jacobus Joannes Keuken die de Neogotische kerk (nu Metak) zou gaan bouwen. Pastoor van den Nieuwendijk overleed op 22 november 1854 en werd in Oudenrijn begraven. Van 1797 tot aan het herstel van de Bisschoppelijke Hiër- archie in 1853 zijn zes pastoors in de statie Oudenrijn werk- zaam geweest. Dit zijn:

"^-----TtE.yTE.yDE ruzR Twjv aoivDEna.

GÜOOTBOa DES MOi\LE yiUlD,. '•••«•o. vi.r <« uoad.rd. . t AJ^vfta tflQ j{«TQi{^ Toa Aniktll 12 na b«t H«clcBiat op d» InacbrlJvUc In bal Gw^9tb«*M d*r- yaU^nmim ScAmW, h«twdk uiblrakkciiik bepaal, dat dit BEWIJS tinmw ut Maig aadcr cioiia raa 'ifacu of vaanio ba aja, lian illwa. om I» ilKkl«a tot ktfuüigavioi; der i;«(Uo« _ TmeilüiiiiMn / /-/ * - Op Jen -y ' •• ••-------■^' - ISA'f', i» otiil»r

Gerardus van der Hoeven Gerardus van Nooy Henricus van Eisen Laurentius Clémens Cornelis van den Nieuwendijk Jacobus Joannes Keuken

1797 - 1800 1800-1810 1810-1816 1816-1846 1846-1848 1848 - 1890

/'                         \ 'z         Gulden, op aamiii ▼fiu ^/^ ^Vv/^i^^ ^^ ^j.,.-,-7ï /I^^.. yi..^-.., -.-^^^^

GRAFSCHRIFT OP DFJt ZEER EEnW.unDICE.1 OKBRC LiURE.'tS CLEÏEItS, ftoiok iirfif jsrcn ;ctrouw lleraer ca LMraar brj Je Rooiaich-t^jtiiolijke G«m««oUt ▼«!! ilco 'i^iMWM lUf/n. uo ■lajlmm, overUUui Jeu lÜ Juo'j \i^ in doo aiuicnlom Tan. T'J \itcu ca Moaar be^veo >ica 22 JaariuutvolgcaJc. —:>~K><-;)— Da Q^Jm Witjn in rouw. maar btijdKhap ia den Hamsl! Da vTMM Cuouiu, 'jxoé *an 4I liet a^rdtak' gc-mmati — Gaf ujucu Gucit geruit. ]tl*AUi Zoo» ia bood — Zia^t nu 't *eTlauia);»-liod, lu t UamoUeh' Vuierlaod. Weenl Ovderif KinUertn irccnt! hebt cerbie«l »oor Jit (Jri/— Wav UI dié moad uu iwijgt, üc Q uja' IcMan $*i^

Een legaat van de weduwe van Rossum voor de kerk aan de Stadsdam, geschonken in 1844. Op 4 juni 1848 schreef Johannes Hartman, aartspriester van het district Utrecht een brief aan de pastoors van de sta- ties 13). Met deze brief wilde hij de situatie in zijn district inventariseren zoals ook aartspriester Gerardus van Nooy in 1809 had gedaan. Een van de vragen in deze brief was: Zijn er ook voortdu- rende Burgerlijk erkende Servituten (= zakelijke lasten) als erfpachten, uitgangen, enz, aan Kerk of Pastorie verbonden? Zoo ja, sints wanneer, waaruit ontsproten, aan wien uit te keeren? Of heeft zij ook dergelijke baten ofregten als funda- ties, vaste goederen, tiendregten, enz? Welke lasten zijn daar- aan verbonden. De toenmalige pastoor C. van den Nieuwendijk antwoord- de op deze vraag het volgende: Er zijn geen voortdurende, burgerlijk erkende Servituten aan Kerk of Pastorie verbonden. Zij bezitten in tegendeel eenen Hofstede naast de Pastorie gelegen, met 15 bunders en 84 ellen wei- en Hooiland, aangekocht door den Ge- meente in den Jare 1820. Voor eenen som van 8035 gulden, aan welke Hofstede en Landerijen niet den algemene las- ten verbonden zijn, gelijk mede niet aan het huis verdeeld in vijf woningen, aan den anderen zijden den Pastorie ge- legen. Verder bezitten Kerk en Pastorie een inschrijving in het Grootboek der nationale Schuld eene Kapitale Som van 2000-00, rentende 2 1I2 percent. Alsmeede eene tweede inschrijving eene Kapitale som van 1200-00 rentende 4 percent van welken renten jaarlijks aan den Pastoor moeten worden uitgekeerd 40-00 voor twee jaargetijden, te weten voor Cornelis van Rossum en Maria Middelweert.

Grafschrift voor pastoor Laurens Clémens uit 1846. Bronnen 1. RAU inventaris 77 no 70 2. Idem 3. Rijngaard des Heren pag. 10 4. RAU inventaris 77 pag. 9 5. RAU Aartspriesters HoU. Zending no 1157 6. Idem 7. RAU inventaris 77 no 71 8. Idem 9. Idem no 106 10. Idem no 18 11. Idem 12. Idem 13. RAU Aartspriesters Holl. Zending no 1157

-ocr page 58-

			60
				Voetnoten bij Van Nooy
			in het vorige nummer verscheen de 5e aflevering van de serie „De r.k. gemeenschap van De Meern" door J.H.P. Heesters, waarin de persoon van Gerardus van Nooy, pastoor van Oudenrijn (1800-1810), ter sprake kwam. Dhr. Heesters nam Van Nooy enigszins in bescherming tegen het strenge oordeel dat enkele jaren geleden over hem werd geveld door de kerkhistoricus A.H.M, van Schaik in diens Rijngaard des Heren (De Meern 1990): Van Nooy had vanaf 1810 immers bijna twintig jaar lang het ,,niet benijdenswaardige" aartspriesterschap van Utrecht met het pastoraat van Maarssen gecombineerd. De redactie ontving hierop een brief van dhr. Van Schaik, waarin deze zijn eerder gevelde oordeel motiveert.
						lang angstvallig verborgen gehouden, eerst onlangs openbaar gemaakte reden, die in 1829 tot het plotseling ontslag van de waarnemende vice-superior en aartspriester Gerrit van Nooy leidde, wijst in dezelfde richting". Dat „onlangs openbaar gemaakt" verwijst naar de biogra- fie die A.F. Manning in 1956 publiceerde van C.R.A. van Bommel (Utrecht-Antwerpen, 1956) en waarop hij bij Rogier in Nijmegen promoveerde. Van Bommel was de stichter van het seminarie Hageveld en vanaf 1829 bisschop van Luik, vanwaaruit hij veel invloed bleef uitoefenen op de situatie van de katholieken in Noord-Nederland. Hij stierf in 1852, juist vóór het herstel van de hiërarchie waarvoor hij zo had ge- ijverd. In Mannings werk over Van Bommel worden de mis-
		Mijn notitie over pastoor, later aartspriester, G. van Nooy in Rijngaard des Heren (De Meern 1990) stond in het in- leidende hoofdstuk van dat boekje (p. 11), dat als geheel be- doeld was om de periode 1940-1990 te belichten. Volgens de heer J.H.P. Heesters heb ik met die enkele terloopse opmer- kingen de tweede pastoor van Oudenrijn (1800-1810) tekort gedaan; zie zijn „De r.k. gemeenschap van De Meern 5", p. 32-33. Ik heb Van Nooy in mijn Rijngaard incapabel genoemd, „lui en dom" en zelfs „een eclatante mislukking". Omdat ik indertijd die kwalificaties niet op stevige voemoten heb kun- nen zetten, licht ik ze hierbij kort toe. Met de nagedachtenis van pastoor (eerst van Oudenrijn, later van Maarssen), aartspriester (van Utrecht) en vice-supe- rior (van de Hollandse Zending) Gerrit van Nooy is het vreemd gegaan. Hij was bevriend met de katholieke voorvechter en veelschrijver J.G. Ie Sage ten Broek, die hem uitluidde met zijn Ter nagedachtenis van den hoogwaardigsten Heere Gerardus van Nooy, een lofdicht van meer dan honderd alexandrijnen, in 1833 bij Van Rossum in Utrecht uitgegeven. In 1841 heeft Le Sage opnieuw de reputatie van Van Nooy verdedigd. In dat jaar circuleerden er geruchten (die wel inderdaad op waarheid berustten) dat tegen de voormalige aartspriester indertijd te Rome beschuldigingen waren inge- bracht. Daarna is de herinnering aan Van N. geruime tijd in het teken van deze voorbarige verheerlijking blijven staan. Onder meer bij een eerdere geschiedschrijver van de parochie Oudenrijn, de nijvere amateur L.J. van der Heijden, die hem in navolging van pastoor R. Smeets (in Archief Aartsb. Utrecht XXXIX, 1913) zelfs „hoogst bekwaam" noemt. Dit zou dan ook de reden zijn waarom hij in 1809 tot coadjutor van de zieke aartspriester J. van Engelen en een jaar later tot diens opvolger werd benoemd. Na de plotselinge dood van de vice-superior Luigi Ciamberlani in 1827 werd Van Nooy tot „waarnemend vice-superior" aangesteld (een curieuze ver- dubbeling: „vice" betekent al waarnemend, zodat we hier met een waarnemer van de waarnemer te maken hebben), een post waaruit hij in 1829 plotseling werd ontslagen. Van N. over- leed in 1832. In het grote gedenkboek In vrijheid herboren uit 1953 weet L.J. Rogier hierover van de prins (nog) geen kwaad. Drie jaar later, in de gewijzigde herdruk van dat boek met de titel Katholieke Herleving, geeft dezelfde auteur te kennen dat zedelijke afdwalingen van sommige priesters in de Hol- landse Zending rond 1820 aanleiding waren tot ontslag en soms zelfs tot ingrijpen van de justitie. En hij preciseert: „De

-ocr page 59-

61

Deze meldt ooit aan het Luikse orakel dat Van N. keer op keer moet worden aangespoord om een brief waaraan hij ooit was begonnen, eindelijk eens af te maken, en Van Bommel zelf zegt van de vice-superior dat deze „pas wakker wordt als je hem afranselt". Manning noemt Van Nooy „een zielige fi- guur", die als vice-superior „een mislukking" is geweest. Het op bronnenonderzoek gebaseerde feiterunateriaal dat hij aan- draagt (p. 76-81), rechtvaardigt deze karakteristiek ten volle. Wat mijzelf betreft, ik meen dat ik mij in de Rijngaard des Heren nog mild heb uitgelaten. Dat men na het overlijden van de aartspriester een annonce de wereld instuurt die een heiligverklaring nabijkomt (afge- beeld in het vorige nummer, p. 33), dat valt nog te begrijpen. Maar een kritiekloos standpunt verdedigen na alles wat intus- sen over deze man bekend en gepubliceerd is, dat zou niet moeten. Dr Ton. H.M. van Schaik

stappen van Van Nooy uitvoerig geschetst aan de hand van brieven die diens kapelaan, de jonge en grasgroene Van Bijle- velt, aan Van Bommel stuurde. Dat waren berichten over fi- nanciële malversaties, klachten dat de vice-superior zijn da- gen doorbracht met kaarten, liefst in vrouwengezelschap, en het relaas over een op heterdaad betrappen van zijn baas op het ,,boeleren" met verschillende vrouwen onder wie zijn huishoudster, waarbij in één geval zelfs sprake zou zijn ge- weest van een abortus. Bisschop van Bommel heeft tenslotte, samen met Cappacini, de internuntius in Brussel, Van N. tot ontslagname kunnen bewegen, waarbij, volgens goed kleri- kaal gebruik, de vuile was binnenshuis bleef. Cappacini schreef later naar Rome dat er voor Van N.'s verwijdering „molte e gravissime ragioni" waren: „vele en zeer ernstige redenen". Als vice-superior heeft Van Nooy weinig uitgericht en geen leiding kunnen geven. Zelf had hij geen Romeinse relaties en hij liep volledig aan de hand van Van Bommel, met wie zijn secretaris en kapelaan Van Bijlevelt onder één hoedje speelde.

Nieuwe leden

Kleinwee, M. van Koopmans, C.J.B. Koot, W. Korrel, J.M.F. Koster, A.M. Kouijzer, Pastor J. Kraan, G. Landman, J. Langeveld, H.R. Mandjes, W. Mulder, B.J.M. Nes, A.A.K. van Nieuwpoort, A. van Noordenburg, H.G. van Nugteren, C.M. Rietkerken, N. Rodenburg, J.M. Roos, C.J.M, de Rustveld, Drs. J. Sangers, Mw. A.M. Schans, RM.W. van der Schenk, RK. Schouten, A.A. Seumeren, Fr. van Slaterus-Schaap, G. Struik, M.J. Tijmensen, W.G. Vries, Dr. Jac. S. de Wallene, D.A.R van Weijden, J.J. van der Zijl, J.J.A. van Zijl-van Meenen, B. van

Eemnes Vleuten Haarzuilens De Meern Haarzuilens Vleuten De Meern Vleuten Vleuten De Meern Harmeien Loosdrecht Vleuten Amsterdam De Meern De Meern Vleuten Utrecht Vleuten Utrecht Vleuten Vleuten De Meern Zwanenburg De Meern Vleuten Vleuten De Meern Kockengen De Meern De Meern Vleuten

Aandewiel, C.J. Andel, W.J.M, van Arkesteijn, N.C. Bebelaar, D. Besselse, G. Bogaard, H.J. van den Boogert, H. van den Broeren-Gresnigt, S.M. Brouwer, D. Campen, W. van Cival, J.H. Clay, W.M. Collard, F. Dijk, C. van Doelen, J.RM. van den Engelen, T.A.M, van Gemeente Harmeien afd. I.Z. Goeij, W.A.M, de Graaf stal, A. Heijkamp, A. Hompes, T. Hoogendoorn-van Dijk, Mw. L.M. Horst, N.J.M, van der Huisman, Mw. Th. Jansen, RJ. Jong, W.J. de Jonge, C. de Kappers, B.J. Kempeneers, J.E.M. Klabbers-van Berkenstijn, Mw. Klein, H.G.M, de Klein Beekman, R.

De Meern Vleuten Vleuten De Meern De Meern De Meern De Meern Utrecht De Meern De Meern De Meern Vleuten De Meern De Meern Vleuten Vleuten Harmeien Haarzuilens Vleuten De Meern Haarzuilens Vleuten Vleuten Utrecht Vleuten Amsterdam De Meern Vleuten Vleuten Vleuten De Meern Vleuten

Bijgewerkt tot 31 maart 1992.

-ocr page 60-

62

Voetangels en klemmen

door 'Dr D. W. Gravendeel

in een vorig nummer deed Storm van Leeuwen mededeling van de verwerving - in copie - van een aanmerke- lijk deel van het huisarchief van de ridderhofstad Den Engh(1991, nr. 3). Eén van de voornaamste drijfveren van de historicus is zijn nieuwsgierigheid. Daardoor gedreven snuffelde ik de inventaris door, op zoek naar een ,.smakelijk hapje", vooruitlopend op een serieuzer studie. Mijn verwachting werd beloond en ik vond stof voor het volgende, op zichzelf staande verhaaltje.

daarvan nu niet zo'n goede voorstelling meer maken. Een makkelijk hulpmiddel daarbij is een veilingboekje uit 1868. In dat jaar werd de ridderhofstad Den Engh met bijbehorende bezittingen namelijk geveild. In het boekje staan alle percelen netjes opgesomd. De voor ons in aan- merking komende zijn: Kadaster Gemeente Vleuten Sectie B

Request Toen Mr Jan Leonard van Ewijck op 11 september 1760 te Utrecht overleed, erfde zijn zoon Mr Jan Cyprianus van Ewijck de ambachtsheerlijkheden Den Engh en Themaat. Mr Jan, of voluit Mr Johannes Cyprianus, was op 24 juni 1736 te Utrecht geboren. Hij trouwde op 14 augustus 1759 met Jacoba Constantia Bouwens, dochter van een Amster- damse schepen. Hij wordt in 1775 en 1787 vermeld als schepen van Amsterdam en in 1802 als oud-schepen. Hij overleed op 20 november 1811 te Amsterdam. Het is dus zeer de vraag of Johannes Cyprianus wel vaak „thuis" was op zijn kasteel, maar misschien was dat juist wel één van de redenen van zijn hiervolgend verzoek: Aen den Ed hove van Utrecht Geeft oodmoedelijk te kennen Mr Johannes Cyprianus van Ewijck, heere van den Engh en Themaet, dat de suppliant (verzoeker) van tijd tot tijd veel overlast van vreemd volk komt te lijden in de tuijnen en wandelingen, gehoorende aen den huijse den Engh, dat den suppliant sonder ejficacieuse (uit Frans: doeltref- fende) middelen daerinne niet kan voorsien, keerende hij sig dienvolgende tot desen Ed hove, oodmoe- delijk versoekende dat aen hem suppliant moge werden gepermitteerd (toegestaan) omme in de tuijnen van den huijse den Engh mitsgaders in het wandelbosch daerbij gehoorende te stellen en leggen voet-angels en klemmen, mits daervan behoorlijke waerschouwing affigeerende (bekendmakende). dit doende etc. Het hof van Utrecht reageerde welwillend: 't Hof permitteert den suppliant om binnen des suppliants besloten bosch gehoorende aan den huize den Engh en in de tuinen van denzelven huise te stellen en leggen voet- angels en klemmen, injungerende (Latijn: opdragende) tef- fens den suppliant, om alvorens van deze permissie dade- lijk gebruik te maken, bij affixie van billetten aan deszelfs tuinen en bosch eenen ieder tot voorkoming van ongeluk- ken te waarschouwen. Utrecht, den 9 Augustus 1782. Tuinen en wandelingen Het is natuurlijk aardig om eens te zien in welk gebied dat vreemde volk destijds rondstruinde. Wij kunnen ons

296 Laan (Enghlaan) 298 Bosch 299, 300 en 301 Tuin 303 Bosch 306 en 307 Bosch 308 Tuin 310 Bosch 350 Bosch 457 Wandelbosch 479 Laan (Enghlaan)

Kadaster Gemeente Haarzuilens Sectie A 698            Bosch 699            Laan 700            Koepel 701             Laan Op bijgaand kaartje zijn bossen en tuinen aangegeven en dan blijkt dat het kasteel destijds toch wel lekker ver- scholen heeft gelegen. Hendril( Ravee Na de dood van Van Ewijck werd Den Engh publiek ge- veild. Eigenaar werd de puissant rijke Hendrik Ravee. De- ze werd in dezelfde tijd Heer van Schonauwen, op welke ridderhofstad hij begraven ligt. Hendrik, die evenmin vaak op Den Engh vertoefd zal hebben, had, wat het,,vreemde volk" betreft, dezelfde zor- gen als zijn voorganger en hij wendde zich tot de burge- meester van Haarzuilens: Geeft met verschuldigde eerbied te kennen Hendrik Ravee, Heere van den Engh en Themaat, dat de vorige eigenaar van de heerlijkheid den Engh en Themaat ingevolge appoinctement (beschikking) van den voormaligen Hove van Utrecht van den negenden Augus- tus 1802 (er was dus nog een verlenging van de vergunning van 1782 geweest!) vergunning had bekomen om binnen deszelfs besloten bosch gehoorende aan den huize den Engh en in de tuinen van denzelven huize te stellen en leg-

-ocr page 61-

							63
			Fragment van de kaart behorende bij het veilingboekje, uitgegeven ter gelegenheid van de „Veiling van de Ridderhofstad Den Engh ca., op Zaturdag 11 April 1868 's middags 12 Ure, in het Lokaal van Verkoopingen, achter Sint Pieter te Utrecht". Het noorden is links. Bossen zijn aangegeven met een grof raster, tuinen met een fijn raster. Op de wat „zwartige" percelen moet u niet letten. Het plaatje is een bewerkte copie van een gekleurde kaart. Ter oriëntatie: de weg van rechts naar links (296, 479) is de Enghlaan, die linksonder het Enghsche wandelbosch over het Leiwerk (531) voert. De weg van linksonder naar den Engh is de Thematerweg, nu Smalle Themaat (699).
					zuilens hadden sinds 1820 één burgemeester; dat was in 1828/1829 J.H.J. van Bijlevelt) om hem toe te staan bin- nen deszelfs bosch en tuinen behoorende aan den huize den Engh voetangels en klemmen ter zijner beveiliging te stellen en verzoekende daartoe des Gouverneurs autorisa- tie (machtiging) te bekomen, gelet op de beschikking van den genoemden Burgemeester ter dezer zake genomen, gezien het berigt van denzelfden Burgemeester in dato 4 November 1828, overwegende dat bij besluit van den 24 Februarij 1809 onder anderen de verordeningen welke omtrent het leggen van de bedoelde voetangels, klemmen en verdere soortge- lijke instrument zouden hebben kunnen bestaan zijn afge- schaft, dat bij de tegenwoordige wetgeving geene daartoe betrekkelijke bepalingen worden aangetroffen, heeft goedgevonden en verstaan den requestrant te kennen te geven, gelijk geschiedt bij dezen, dat in zijn verzoek niet kan worden getreden. Een afschrift dezer te zenden aan den requestrant tot in- formatie en narigt. Utrecht den 9 Februarij 1829, De Gouverneur voornoemd: Ridder van Ertborn.
		gen voetangels en klemmen ter zijner beveiliging, mits bij affixie van billetten aan deszelfs tuinen en bosch eenen ie- der tot voorkoming van ongelukken daarvan waarschou- wing doende, dat de rekwestrant heeft vermeend dat dezelve vergunning door den daartoe bevoegden ambtenaar behoorde vernieuwd te worden, zoo hij daarvan opnieuw wilde gebruik en ma- ken, dat de rekwestrant, veel overlast hebbende van vreemd volk in deszelfs besloten bosschen en tuinen, zich verpligt vindt op middelen van beveiliging bedagt te zijn, en aan- gezien volgens het Reglement van Bestuur ten plattenlan- den dezer Provincie aan de Burgemeester der Gemeente is opgedragen de uitoeffening der plaatselijke Policie en de waakzaamheid voor de rust en veiligheid der ingezetenen, zoo wendt de rekwestrant zich tot u Mijnheer den Burge- meester, eerbiediglijk verzoekende om, evengelijk aan de voorgaande eigenaren van den huize den Engh zulks ver- gund is geworden, hem toe te staan voetangels en klemmen te mogen leggen in de tuinen en het wandelbosch van den huize den Engh, voor zoo verre in de geharkte lanen gee- ne jagt mogt worden uitgeoeffend, mits door behoorlijke en duidelijk leesbaar geschilderde borden hiervan een ieder waarschuwende, 't Welk doende,                                          7 October 1828. Hoe onderdanig en eerbiedig het verzoek ook was ge- steld, Hendrik kreeg van de burgemeester letterlijk „nul op het request" en dus ging hij in beroep bij de gouverneur der Provincie Utrecht. Deze antwoordde wat onduidelijk: Gezien hebbende een request van Hendrik Ravee, Heer van den Engh en Themaat, zich beklagende over de weige- ring van den Burgemeester van Vleuten (Vleuten en Haar-
						In het gemeentearchief van Vleuten heb ik niet kurmen vinden waarop de burgemeester zijn weigering baseerde. Volgens de gouverneur waren de desbetreffende verorde- ningen afgeschaft, maar hij maakt er zich wel wat makke- lijk af door te kennen te geven dat hij „niet in het verzoek kan treden". Het is alsof hij zeggen wil: ,,ik heb er geen regeltjes voor en nu weet ik niet wat ik ervan zeggen moet". Het was geen ,,ja", maar ook geen „nee". Het is niet be- kend hoe Ravee de zaak heeft opgelost.

-ocr page 62-

			64
		Voetangel Van Dale (1961) zegt hiervan: gestel met vier scherpe punten, waarvan er een, hoe ook het werktuig neergewor- pen wordt, altijd omhoogsteekt; inz. op de grond gelegd om dieven te weren: hier liggen voetangels en klemmen, ook figuurlijk voor: hier zijn verborgen moeilijkheden, het is een terrein of een kwestie vol onvoorziene moeilijkheden. Winkler Prins (1975): oorspronkelijk een middeleeuws verdedigingswapen, een vierpuntig ijzeren voorwerp waar- van altijd een punt omhoog was gericht. Een veld, dat met dergelijke, vaak gedeeltelijk ingegraven voetangels was verdedigd, was gevaarlijk voor voetvolk en ruiters. Een moderne variant wordt kraaiepoot genoemd en wordt ge- bruikt o.a. als sabotagewapen tegen autobanden. Ik informeerde eens bij het Koninklijk Nederlands Le- ger- en Wapenmuseum „Generaal Hoefer" te Delft. Het hoofd Studie en Documentatie, Drs J. Lenselink, was zo vriendelijk mij enkele copietjes uit handboeken te zenden. Het Handboek voor de Officieren van het Korps Ingeni- eurs, Mineurs en Sappeurs van J.D. Pasteur, 1827, vermeldt: Voetangels, Chausse-trapes, Fuszangel. Een voetangel bestaat uit vier ijzeren punten, zoodanig in één punt te zamen vereenigd, dat, hoe dezelve ook op den grond wordt gelegd of geworpen, er altijd eene punt lood- regt in de hoogte staat. Men had oudtijds groote, kleine en middelsoort, waarvan de punten 14, 11 en 8 duim lang waren. Dezelve dienden tot verdediging der bres, in drooge grachten of waadbare plaatsen, waar zij zoo nabij eikan- deren als mogelijk gestrooid werden. Zij zijn vooral na- deelig aan de kavalerie. Volgens Gassendi zouden zij bui- ten gebruik en door Vriesche ruiters, eggen, verhakkingen en poketten vervangen zijn. Desniettemin kan men ze als een nuttig verdedigingsmiddel beschouwen, en iedere be- legerde vesting diende er ruimschoots van voorzien te zijn, en er ten minst 3 d 4000 te bezitten. In zijn Bijdrage tot de Kennis der Versterkingskunst, 1834, zegt J.G.W. Merkes ervan: De voetangels, een gemakkelijk verdedigings-middel, zijn kleine ijzeren sterren met vier punten, waarvan, hoe dezel- ve ook op den grond worden gelegd of geworpen, altijd een punt loodregt in de hoogte staat. Op harde bodems voldoen dezelve het best aan het oogmerk. Men heeft drie soorten van voetangels, namelijk: de kleine, de middelsoor- tige en groote, waarvan de punten 8, 12 en 16 duim lang zijn. De Kavalerij heeft ze zeer te duchten en op het gla- cis (de aardglooiing op het voorterrein van een fort of vesting) zullen zij eenen stormenden aanvaller dwingen langzamer voorwaarts te rukken of zijne gelederen te bre- ken, menigwerf verwarring veroorzaken en, hoe meer voet- angels men verspreidt, des te sterker zal men het werk (bolwerk) maken. Bij de verdediging van bressen en ande- re naauwe toegangen maakt men van dezelve almede een nuttig gebruik. De Romeinen bedienden zich in verscheidene veldslagen met veel voordeel van dezelve tegen de Parthen om der- zelver talrijkere ruiterij in hare aanvallen te stuiten en in verwarring te brengen. De heer Lenselink schrijft: In onze oudste gedrukte in- structie-inventaris van de artillerie (uit 1871) was de term voetangel zelfs niet meer aanwezig; in de vestingen werd dit voorwerp dus kennelijk niet meer gebruikt.
					Willy Vandersteen, Suske en Wiske, De koddige kater. Standaard Uitgeverij Antwerpen - Amsterdam, 1976. Klem Van Dale: toestel tot het vangen van dieren en mensen, voetklem, een soort van stalen beugel met veer die dicht- slaat als men erop trapt. Zegswijze: hier liggen voetangels en klemmen: hier zijn verborgen moeilijkheden, waarvoor men op zijn hoede moet zijn. Winkler Prins: (jacht) een metalen vanginstrument, voor- zien van een veer en twee beugels, die samenklappen wan- neer de veer wordt ontspannen. Men onderscheidt klem- men die worden ontspannen door de voetdruk van een dier op een plaatje (bijv. de staartklem) en klemmen die in werking treden als een dier een stuk aas lostrekt (bijv. de zwanehals). In een poging nog iets meer te weten te komen omtrent het gebruik van bovengenoemde instrumenten wendde ik mij ook tot het Museum der Koninklijke Marechaussee te Buren en het Jachtmuseum te Doorwerth. Helaas kon men mij daar niet verder helpen. Besluit Ik kom nog even terug op de inleiding tot dit artikeltje, waarin ik het had over de nieuwsgierigheid van de histo- ricus. Die nieuwsgierigheid hoeft niet „gericht" te zijn. Je komt altijd wel iets tegen waardoor je je dingen gaat af- vragen. Zo ook nu. Je kunt dit verhaaltje beschouwen als een aardige, afgeronde mededeling en hooguit reageren met: nou, nou, dat was ook een barbaars gedoe met die voetangels en klemmen. Wij hebben echter makkelijk praten, met onze electro- nische apparatuur. Maar waarover kon de mens in de loop der tijden beschikken ten behoeve van zijn persoonlijke veiligheid? Er doemen wat vage beelden op van grachten, ophaalbruggen en waakhonden, maar er zit natuurlijk een hele geschiedenis achter. En die is nog actueel ook! Bronnen                                   / Archief Den Engh, inventaris Muller, nrs 43, 44 In de tekst aangehaalde bronnen

-ocr page 63-

			65
				Een dorp verandert
		In het nummer van maart 1992 publi- ceerde ik een raadselfoto die mij op 15 januari van dat jaar werd toegezonden met een heel innemend briefje: „Lieve Klaas, misschien is deze foto de moeite waard om te copieëren. Zo niet, dan hoor ik wel van je". Ik ben zo vrij om de naam van de afzend(st)er hier niet te vermelden. De raadselfoto leverde vijf reacties op. Als eerste plaatsen we natuurlijk de lange brief van de 76-jarige mevrouw Hamoen- Doomenbal. „De raadselfoto in ons blad dat we deze week kregen is de „Stads- dam!" Van welke datum hij is, zou ik niet precies weten. Ik ben nu 76 jaar, als kind gingen we er dagelijks over naar school te De Meem. Er was toen een houten leu- ning, stevig en sterk, dat wel. In het huis midden op de foto woonde sluiswachter Van Dijk. Onder de boog gezien, rechts de sluisstraat (straatje tussen huis en kolk). Het huis was van onderen zwart, verder wit. Links zijn de sluisdeuren. Aan de muur hing een kast met een reddingsboei. De boom op de voorgrond is of was een reuzenkastanje! Rechts op de foto moet het huis zijn met in mijn tijd Wil- lem Gerssen, maar die grote deuren wa- ren er toen niet meer. Het was een gezel- lige kamer. Wel waren er grote deuren aan de andere kant; dat was hun keuken. Later was het een normale deur, maar we zijn nu wel twee geslachten verder. Ik wil U nog een leuk voorval vertel- len. Wij woonden vlak bij de brug, die niet zo'n hoge boog had. Als het hoog water was en de boot leeg, U begrijpt het wel, kwam de boot vast te zitten. Boeren en burgers en al wie er was, werden naar de boot geroepen. Allen naar de punt, vol gas en dan allen naar achteren: ja hoor, het ging. De foto kan wel van vóór 1900 zijn. De grote dikke lindebomen zijn hier heel klein. Ze stonden vanaf de familie W. Gers- sen tot de Kerklaan, nu Burg. Verderlaan. In het sluiswachtershuis woonde na Van Dijk de familie Peek, die de sluis bediende. Links was ook een huis met sluisstraat. Er was een café en een kruidenierswin- keltje. Daar woonde de familie Hansen en later Brouwer. Ik zal wel niet de enige zijn, maar ik heb dit met plezier geschreven". Met „mag ik uw vereniging het beste toewensen?" besluit mevrouw Hamoen haar zeer le- zenswaardige brief. Een tweede reactie uit De Meem kwam van mevrouw A.C. v.d. Bovenkamp-Door- nenbal. „Graag wil ik even reageren op				de raadselfoto. Deze foto is gemaakt van de Stadsdam. Ik zelf heb namelijk op „Over Voom" gewoond en zodoende her- kende ik de plek direct. Geheel rechts staat het huis waar nu nog de familie Stoof woont. De kastan- jeboom was later erg groot en dik. Als hij bloeide kon je hem in de verte zien, wer- kelijk schitterend. De grote boom is meen ik met een storm omvergewaaid, maar er is weer een nieuwe boom geplant, ik denk door de familie Van Seumeren die in het grote witte huis woont". De derde reactie kwam uit Den Dolder van de heer J. Oskam. „De raadselfoto betreft de bmg en de sluis bij de Stads- dam. De foto is kennelijk in de winter ge- nomen. Ik heb een kleurenfoto die onge- veer van hetzelfde punt genomen is, maar dan in de zomer. Het linkse huis op de foto werd in mijn tijd (veertiger jaren) bewoond door de familie Stoof. Het linkse huis in 1952 met de sluis afgebroken. Het rechtse huis werd verbouwd door Cor Stoof en wordt bij mijn weten nog steeds door hem be- woond. Met vriendelijke groeten van JO". De vierde reactie kwam gewoon uit Vleuten. De heer J.B. Klein schreef ons: „Over de raadselfoto uit no. 1 van maart '92 heb ik niet hoeven te denken. Het is de Stadsdam: onder de bmg zijn de sluis- deuren te zien. Die kolossale boom is een kastanje: menige kastanjes zijn daar door mij geraapt. Het donkere huis rechts werd bewoond door Gerssen. Het café uiterst links is niet te zien (of het is zo'n oude foto dat het nog gebouwd moest wor- den)". Tussentijds antwoord: Nee, de foto is niet zo erg oud. Het café stond er al en het is op deze foto niet te zien.		Van mevrouw P.A. Bauhaus uit De Meem kregen wij in deze maanden vier waardevolle plakboeken vol foto's en kran- tenknipsels ten geschenke. Ze wees het bestuur er mondeling op dat in haar plak- boeken een foto van de Stadsdam voor- kwam die sterk leek op de gepubliceerde raadselfoto. Dat was de vijfde reactie. In deze mbriek heb ik het al eerder naar voren gebracht: de inzenders noemen geen jaartallen! Ik vraag geen exacte gegevens tot op de dag nauwkeurig maar het is voor de schrijvers van reacties echt niet zo moeilijk om nu en dan wat duidelijker te zijn. De wil daar in een apart artikeltje nog op temgkomen. De nieuwe raadselfoto kregen wij twee jaar geleden toegezonden: „Hiermede ver- zoek ik U onderstaande vragen en bijge- voegde foto te willen plaatsen onder de mbriek „Een dorp verandert". Zelf heb ik op deze boerderij gewoond, doch enkele gegevens ontbreken mij, bijv.: wie waren de eerste en de daarop volgende bewoners tot het moment van afbraak? Vragen: Waar stond deze boerderij? Waimeer zal deze boerderij zijn gebouwd en gesloopt? Welke eigenaren woonden hier? Hoe was de naam van de boerderij? Met vrien- delijke groeten en dank voor de plaatsing". We laten de naam van de inzender achterwege. De inzender zal natuurlijk best weten in welke jaren hij op de boer- derij heeft gewoond, maar hij zond ons de raadselfoto toe met de bijgevoegde vra- gen. We willen het potentiële antwoorders toch een beetje gemakkelijker maken: de boerderij stond in De Meem. KBN.

-ocr page 64-

73

Van leilinden tot hakhout Kleine landschapselementen in de gemeente Vleuten - De Meern

door ing. R. Glas

Tot in deze eeuw was men op het platteland voor zijn gereedschappen, bouwmaterialen en brandstof voor een groot deel aangewezen op de bomen die langs weg- en slootkanten stonden of die speciaal daartoe op aparte perceeltjes waren aangeplant (griend en hakhout). Kleine „boerenboomgaarden" rond het erf leverden allerlei soorten fruit voor eigen gebruik. De gevels van de boerderijen werden tegen weer en wind beschermd door zogenaamde leibomen. Overal in ons landschap zijn van deze „historische beplanting" nog levende voorbeelden te vinden, al is het met hun onderhoud soms droevig gesteld. In de gemeente Vleuten-De Meern zijn al deze en andere zogenaamde kleine landschappelijke elementen vorig jaar geïnventariseerd. Enkele maanden geleden verscheen op basis daarvan een Gemeentelijk Landschapsonderhoudsplan (GLOP). Veel blijft hierin afhankelijk van particulier initiatief, waarbij de plaatselijke knotploeg een belangrijke rol speelt. Dit artikel gaat in op de historische achtergronden van de kleine landschapselementen en op de inventarisatie die de gemeente heeft uitgevoerd.

Een boer had vroeger voor allerlei doeleinden hout nodig: om gereedschap- t)en te maken of te herstellen, als bouw- materiaal en als brandstof. Er was geen aardgas of stookolie, geen elektriciteit, geen doe-het-zelf-zaak, waar allerhande materialen te koop waren. Iedereen dien- de veel meer dan nu te zorgen voor de eigen levensbehoeften. In de verre grote stad - het centrum van Utrecht lag op 2 uur gaans van De Meern - was het alle- maal anders: daar waren brandstoffen en levensmiddelen te koop. Maar op het platteland was iedereen in principe op de opbrengst van zijn eigen grond aange- wezen.

Bij wilgen en populieren kon dat elke drie jaar gebeuren. Het hout werd ge- bruikt om gereedschap en klompen te maken en als brandhout. De wilgetenen dienden voor van alles en nog wat: man- den, beschoeiing, fuiken, hoepen (om tonnen bijeen te houden) erfafscheidin- gen en nog veel meer. De knotbomen, vooral de knotwil- gen, krijgen na verloop van een aantal jaren een holle stam. De kern van het oude hout rot weg, de bast van de boom blijft staan en draagt de zogenaamde pruik. In deze holle bomen kunnen veel dieren

een plaatsje vinden: mezen, eenden, ui- len, vleermuizen, kauwen. De knotbomen zijn daarom belangrijk in de uitgestrekte polders: ze bieden nestgelegenheid aan holenbroeders en schuilgelegenheid aan veel andere dieren. De verscheidenheid van soorten die in een gebied leven, neemt daardoor toe. Dat voorkomt dat er van een bepaalde soort ineens een plaag ont- staat. Als het de muizen in een bepaald jaar erg goed gaat, zijn er altijd wel uilen of reigers die daarvan meeprofiteren en de muizenstand weer terugbrengen tot kleinere proporties. Gaat het slecht met de muizen, dan zijn er misschien wel ge-

Al deze beperkingen hebben een im- mense invloed gehad op het landschap. Op allerlei plaatsen zijn bomen geplant om aan brandstof, materialen, fruit en dergelijke te komen. Er was flink wat hout nodig en dat leverde een probleem op: de grond was ook nodig als weide, hooi- of bouwland. Dit heeft tot gevolg gehad dat de bomen zoveel mogelijk werden aangeplant op de weg- en sloot- kanten en op perceelsgrenzen. Knotbomen Waar het vee er bij kon, werden de bo- men op 1 è 2 meter boven de grond ge- knot. Dit gebeurde niet alleen met wil- gen, maar ook met populieren, essen en soms zelfs met eiken. Zodra er weer echt hout op de knotboom stond, kon de boer weer hout hakken.

1. Geriefbosje midden in het land ten noorden van Haarzuilens, gezien vanuit het westen vanaf de Ockhuizerweg. Het bosje is de afgelopen winter gedund. T\issen de bomen schijnt licht door: het bladerdek is niet helemaal gesloten. (Foto's afb. 1 t/m 4 en 6: K.B. Nanning.)

-ocr page 65-

				74
			noeg kikkers om de reigers in leven te houden. Doordat de knotbomen schuil- en nestelgelegenheid bieden aan veel diersoorten, verkleinen ze de kans op het optreden van allerlei plagen. De boer heeft het niet zo bedoeld, maar profi- teert er van stellig mee. Geriefhout De knotwilgen alleen waren nog niet genoeg om in de houtbehoefte te voor- zien. Daarom werd er vaak een zoge- naamd geriefbosje aangeplant (zie afb. 1). Dit is een klein bosje, vaak vrij dicht bij de boerderij, óf helemaal achter in het land, waar diverse soorten bomen zijn aangeplant. Deze bomen krijgen de kans om groter te worden dan de knot- bomen, en zullen beter geschikt zijn ge- weest als bouwmateriaal. Uit zo'n bosje haalde de boer naar believen hout dat hij nodig had. Om te voorkomen dat het vee het bosje betrad en aan de bomen ging vreten, werd er een sloot omheen gelegd; als de sloot verdwijnt, blijft het geriefbosje niet lang meer staan. In een geriefbosje is vaak een rijke ondergroei van kruiden en struiken. Door- dat er regelmatig hout wordt verwij- derd, blijft er vrij veel licht door het bla- derdak komen. Daar profiteert de onder- groei van. Als er lange tijd niet meer gekapt wordt, zal het bladerdak dikker worden en verdwijnt die rijke onder- groei. Geriefbosjes hebben vaak ook de naam „pestbosjes". De boeren zouden hier hun beesten hebben begraven die aan ziekten zijn doodgegaan. Daar zijn echter nog geen bewijzen van gevonden.
						Boerenboomgaarden Vlakbij de boerderij werden voor ei- gen gebruik wat fruitbomen aangeplant, van soorten waar de boer toevallig van hield: appels, peren, kersen, pruimen, een enkele walnoteboom (zie afb. 2). In een produktieboomgaard zal de fruitteler veel bomen van hetzelfde ras aanplanten, maar in een ,,boerenboomgaard" werd gestreefd naar verschillende rassen, van zowel zomerfruit als bewaarfruit. Op de eerste topografische kaart van ons ge- bied, verkend in 1850, worden deze twee soorten boomgaard niet van elkaar onder- scheiden, maar de grootte en de ligging van de betreffende percelen wijst erop dat boerenboomgaarden verre in de meer- derheid waren(vgl. ook afb. bij het ar- tikel van J. Huiting elders in dit nummer). Boerenboomgaarden in fhiitteeltgebie- den werden goed onderhouden; ook vee- houders voelden zich daar toch een beetje fruitteler en de buurman-fruitteler leverde beslist commentaar als een boerenboom- gaard een bron van ziekten werd. In het veenweidegebied daarentegen werd er nauwelijks iets aan snoeien gedaan; men plukte er bijna letterlijk alleen de vruch- ten. Snoeien van vruchtbomen is verre van eenvoudig en de kennis zal daar nau- welijks aanwezig zijn geweest. Omdat Vleuten-De Meern er een beetje tussenin zit - er kwam, zoals gezegd, wel wat commerciële fruitteelt voor -, zal het on- derhoud van de boerenboomgaardjes soms goed zijn geweest, soms ondeskimdig en soms nfet zijn gedaan. De boomgaardjes werden als hoogstamboomgaard aange- legd: onder de bomen konden dan nog kal-
									veren of schapen grazen. In de zomer zal het goed rusten zijn geweest in de scha- duw van die bomen. In de jaren vijftig en zestig ging het slecht met de vaderlandse fruitteelt. De concurrentie van Italië (in de nieuwe E.E.G.!) was hard. Om de prijs van het fruit goed te houden moest het ,,ondereind" uit de markt worden genomen. Dat kwam van de oude hoogstamboomgaarden, de com- merciële wel te verstaan. Via rooipremies zijn sindsdien heel wat hectaren hoog- stamboomgaard verdwenen. Alleen ker- seboomgaarden zijn nog alom als pro- duktiehoogstamboomgaard te bewonde- ren. Het goedkope aanbod van Italiaans fruit (vooral Golden Delicious) is de ver- zorging van de boerenboomgaardjes niet ten goede gekomen; ook daarvan zijn er vele verdwenen. Toch zijn die boomgaardjes ook nu nog van belang, niet zozeer voor de na- tuur, want zeldzame planten of dieren komen er nauwelijks voor (wel veel korst- mossen!), maar voor de mens. Als ze in bloei staan, zijn de boomgaarden een lust voor het oog. De laagstamboomgaarden hebben een sterker windscherm nodig en zijn daardoor tijdens de bloei bijna niet te zien. Zij hebben dus veel minder waarde voor de recreatie. In die boerenboom- gaardjes staan bovendien oude rassen van allerlei soorten fruit. Hoewel de variatie in rassen op buitenplaatsen, waar de boomgaard een stamssymbool was, veel groter is, kunnen ook boerenboomgaard- jes dienen als een reservaaat voor zeld- zame soorten, als „genenbank". Het zou best kunnen dat een van die oude rassen straks resistent blijkt te zijn tegen een nieuwe ziekte. Ook kunnen die oude rassen gebruikt worden om smaakvollere, beter ogende of langer houdbare rassen te kweken. Als in de jaren '60 alleen de Golden Delicious was blijven staan (die veel produceert, goed houdbaar is en bo- vendien niet zo gevoelig is voor ziekten), dan hadden we nu niet die lekkere Jona- gold, een kruising van Golden Delicious en Jonathan, gehad. We weten niet welke eisen we over 15 jaar aan fruit stellen en we moeten daarom voorzichtig zijn met het vernietigen van de variatie aan fruit die we hebben. Leibomen Behalve geriefhout en fruitbomen was er nog een boomtype dat veel voorkwam bij boerderijen: de leiboom (zie afb. 3). Dat is een boom die zó wordt gesnoeid dat hij in de zomer veel schaduw geeft, terwijl de kroon van de boom toch klein blijft. Hiervoor werd vooral de linde ge- bruikt, maar beuk en kastanje komen ook
		2. Boerenboomgaardje bij de boerderij Zandweg 74 in De Meern. Duidelijk is te zien dat er verschillende soorten fruit zijn aangeplant: links op de voorgrond een pruimeboom, centraal op de achtergrond een pere- en een appelboom, en geheel rechts, naast de koe, weer een pereboom. Aan de voet van de pereboom, achter de koe, ligt een kalfje.

-ocr page 66-

75

stoorden, tegenhouden. Bij eendenkooien die als zodanig staan geregistreerd bij het Ministerie van Landbouw en Visserij, geldt dat nog steeds: de kooiker kan bij- voorbeeld verbieden om met tractoren in de buurt van de eendenkooi te komen. Hier- uit blijkt wel hoe belangrijk deze eenden- kooien werden gevonden. In de gemeente zijn nog twee eenden- kooien aanwezig; of ze officieel geregi- streerd staan, heb ik niet kunnen achter- halen. Eén is in goede staat; hij ligt tus- sen Haarzuilens, of preciezer: Ockhuizen, en de rijksweg A2. Van de ander, gelegen in de polder Heycop, is de toestand onbe- kend. Van enkele andere eendenkooien zijn slechts restanten terug te vinden. Griend is een aanplant van meestal wilgen, die jaarlijks wordt gesneden (snijgriend) of eens per drie of vier jaar tot op de stobbe wordt afgezet (hak- griend). Snijgriend werd gebruikt voor manden en bindwerk, hakgriend voor waterbouwkundige werken. Essehak- hout werd in het bijzonder gebruikt voor bonestaken. Vooral langs de rijksweg A2 liggen nog enkele grienden die in produk- tie zijn. Verval en onderhoud Van de bovengenoemde kleine land- schapselementen is een flink deel ver- dwenen als gevolg van de „vooruitgang". Knotwilgen en geriefbosjes waren niet meer nodig, fruit werd geleverd door rendabele laagstamboomgaarden, lei- bomen werden vervangen door zonne- schermen, in de plaats van wilgetenen

3. Een machtige leilinde voor de boerderij Zandweg 92 in De Meern. De boom staat voor de zuidgevel, die daardoor op het heetst van de dag in de schaduw staat. Omdat deze schoonheid in de bebouwde kom staat, is de boom niet meegeteld in het Gemeentelijk Landschapsonderhoudsplan.

voor. De jonge boom werd vastgebonden aan een raamwerk. Enkele takken, de zogenaamde gesteltakken werden in een vaste vorm langs het raamwerk geleid; alle andere takken snoeide men weg. Het jaar daarna liepen de gesteltakken uit en vormden een dicht scherm. In septem- ber/oktober, vóór de bladval, werd de boom weer kaal gemaakt. Bladruimen en snoei- en gingen in één werkgang. Na de snoei gaf de boom bijna geen schaduw meer. Leibomen werden daar gezet waar be- scherming tegen weer en wind wenselijk was: bij de schuur waar de melk werd verwerkt, en bij de voorgevel. Daarom staan er maar weinig leibomen aan de noordkant van boerderijen. Omdat leibo- men hun zonwerende ftinctie nog steeds uitoefenen en een niet gesnoeide leiboom meer (te veel, en te lang in het jaar) scha- duw geeft dan een gesnoeide leiboom, worden deze bomen vaak goed onder- houden. In onze gemeente zijn er dan ook nog heel wat te bewonderen. Eendenkooien en grienden Rond boerderijen stonden dus veel bo- men met diverse functies, maar ook com- plete percelen werden soms met bomen beplant. Dat betrof dan eendenkooien en grienden. Een eendenkooi is een flinke plas, groot genoeg om eenden rustig te laten neerstrijken, omzoomd met bomen en struiken (zie afb. 4). De plas loopt uit in twee of vier steeds smaller wordende vangpijpen. Langs de vangpijpen staan matten en vlechtwerk, over de vangpijp

hangt een net. In de plas laat de kooiker een paar gekortwiekte eenden zwemmen (lokeenden). Zodra er voldoende eenden in de plas zijn geland, jaagt de kooiker met zijn kooikershondje de eenden in de vangpijp. Aan het eind van de vangpijp worden de eenden gevangen. De bestem- ming van de eendjes was de braadpan. Omdat rust een eerste vereiste was om eenden te kunnen vangen, hadden eenden- kooien het zogenaamd afpalingsrecht. Binnen een straal van 700 tot 1200 meter kon de kooiker activiteiten die de rust ver-

4. De eendenkooi in de polder Heycop, gezien vanuit het westen vanaf de Meerndijk. De kooi ligt midden in het land, opdat het rumoer van de openbare wegen de rust zo min mo- gelijk verstoort.

-ocr page 67-

76

kwamen allerlei kunststoffen. Overal waar bomen niet meer nodig waren, werd het onderhoud dat tot dan toe aan de bomen werd gedaan, niet meer uitge- voerd. Knotbomen die 15 jaar niet terug- gezet zijn, lopen de kans uit te scheuren. In fruitbomen die niet gesnoeid worden, loopt de produktie terug. Waar takken langs elkaar schuren, kunnen ziekten de boom gaan aantasten. Bij geriefbosjes werd de sloot niet meer uitgebaggerd en werd het bladerdek te dicht om een goede ondergroei in stand te houden. Door rooi- premies verdwenen fruitbomen. Veel boeren besloten dat de bomen toch teveel schaduw op het land wierpen (en licht en voeding wegnamen die voor het gras nodig zijn) of gewoon in de weg stonden, en hakten ze om. Dit alles had een verar- ming van het landschap tot gevolg. Het werd kaler, winderiger en eentoniger. De afwisseling van open weidelandschap en gesloten landschap bij bebouwing ver- dwijnt. Het landschap zoals dat eeuwen is geweest, verandert en alle gebieden gaan steeds meer op elkaar lijken. Gebie- den verliezen hun eigen karakter. Door het verminderde aanbod van schuil- en nestgelegenheid komen verschillende diersoorten minder vaak voor. Dit was de reden dat natuurliefhebbers zich in knotgroepen verenigden en het onderhoud van bomen weer ter hand namen. De knotgroep Vleuten-De Meem is sinds 1975 aktief. De gemeente Vleu- ten-De Meem heeft vorig jaar geïnven- tariseerd wat er aan kleine landschaps- elementen in de gemeente staat, en is nagegaan hoe het staat met het onder- houd van al deze elementen. De resulta- ten hiervan zijn gepresenteerd in het Gemeentelijk Landschapsonderhouds- plan (GLOP). Hierbij heeft de gemeente zich beperkt tot beplanting op particulier terrein; aanplant die bij de gemeente, de provincie of het rijk in onderhoud is, is niet in het onderzoek opgenomen, even- min als aanplant binnen de bebouwde kom. Hoe is er geïnventariseerd? De gemeente is voor het onderzoek verdeeld in een aantal deelgebieden, zo- als de Heycopse polder. Per gebied zijn objecten benoemd, bijvoorbeeld een boer- derij inclusief erf. Bij dit object staan dan één of meer landschapselementen, bij- voorbeeld een boomgaard of een gerief- bosje. Zo'n landschapselement kan weer worden verdeeld in basiselementen. Zo kan een boomgaard bestaan uit de basis- elementen: hoogstamvruchtbomen en knotbomen. Voor elk basiselement zijn de onderhoudstoestand en de noodza- kelijke beheersmaatregelen vastgesteld.

totaal

prioriteiten 1 + 2: knotbomen hoogstamvruchtbomen kroonbomen hakhout sloot hakhout + overstaanders grasland hakgriend

0 0 1044 2055 349 3448 ex. 6 0 0 936 513 1455 ex. 563 0 0 8 19 590 ex. 0 0 3905 5050 4395 13350 m2 0 0 0 980 130 1110 m2 0 0 0 2150 2400 4550 m2 0 0 0 4765 0 4765 m2 0 0 0 55000 0 55000 m2

prioriteit 3:

knotbomen 0 0 2 62 14 78 ex. kroonbomen 991 0 0 2 88 1081 ex. hoogstamvruchtbomen 0 0 0 15 12 27 ex. halfstamvruchtbomen 0 0 0 50 166 216 ex. leibomen 0 0 14 92 14 120 ex. gekandelabreerde bomen 0 0 72 45 0 117 ex. haag 0 0 0 17 160 177 m sloot 0 0 0 330 155 485 m hakhout 0 0 0 40 255 295 m2 gesloten beplanting 58306 0 6725 753 40 65824 m2 open beplanting 1000 0 0 0 1360 2360 m2 grasland 0 0 0 17150 0 17150 m2 open beplanting met bomen 270 0 0 0 0 270 m2 hakhout + overstaanders 0 0 0 25500 0 25500 m2 stilstaand zoet water 0 8900 105 0 0 9005 m2 boombeplanting 94000 0 0 0 0 94000 m2 natte ruigtkruiden 0 0 0 2000 0 2000 m2

5. De inventarisatie in cijfers gevat. De tabel geeft aan hoeveel exemplaren, meters of vierkante meters er van de onderscheiden basiselementen (knotbomen, hoogstamvrucht- bomen enz.) in elk van de 5 urgentieklassen voorhanden zijn. Voor urgentieklasse 1 is onderhoud pas over 6 tot 10 jaar nodig, bij klasse 5 is sprake van achterstallig onderhoud: er moet direct iets aan gebeuren. Sommige basiselementen, bijvoorbeeld knotbomen, staan tvfee maal vermeld, omdat zij voorkomen in landschapselementen zowel van de eerste/ tweede als van de derde prioriteit. „Overstaanders" zijn die exemplaren van een houtop- stand die men bij de velling soms laat staan om met de volgende generatie door te groeien. Een „gekandelabreerde boom" is een boom waarvan de grote takken vanwege ziekte of ouderdom sterk zijn ingekort; deze lopen daardoor opnieuw uit. „Natte ruigtkruiden" is een verzamelnaam voor de vegetatie die zich op een natte, voedselarme bodem ontwikkelt; bij ons komt zij voor in de eendenkooien.

Daarbij zijn 5 urgentieklassen gebruikt: urgentie 1 (onderhoud is nodig né. 10 jaar) tot 5 (er is sprake van achterstallig onderhoud; maatregelen zijn direct nodig). Niet alle landschapselementen zijn even belangrijk. Voor elk daarvan is be- paald welke waarde aan het behoud ervan kan worden toegekend: cultuurhistorisch, landbouwkundig, landschappelijk en na- tuurlijk. Iets heeft cultuiu-historische waar- de als het een overblijfsel is van vroegere vormen van landgebruik of van vroegere onderhoudsmethoden. Landbouwkundige waarde kan liggen in de produktie van hout of fruit, het verschaffen van luwte of schuilgelegenheid voor vee of een per- ceelscheiding. Een element is van land- schappelijke waarde als het een onder-

deel is van de landschappelijke structuur of karakteristiek is voor een bepaald landschapstype. Namurlijke waarde kan gelegen zijn in de zeldzaamheid van een element, de vergroting van de soorten- rijkdom of het bieden van schuilgelegen- heid voor dieren. Aan de hand van deze waarden is be- paald wat de belangrijkste landschaps- elementen zijn; deze kregen prioriteit 1 toegekend. Het zijn: hoogstamboomgaar- den, geriefbosjes, grienden, knotbomen, houtsingels, erfbeplanringen, boomrijen en eendenkooien. In sommige gevallen waren deze elementen minder goed be- waard; deze kregen dan prioriteit 2, zoals enkele relicten van eendenkooien. De res- terende landschapselementen kregen prio-

-ocr page 68-

77

riteit 3: leibomen, alleenstaande bomen, bosjes, boomgroepen, overboeken, ha- gen, lanen, wegbeplantingen, dammen, houtwal, broekbos, wiel (aan de Meem- dijk). Wat is het resultaat? Zoals iedereen dagelijks om zich heen kan zien, staat er nog heel wat oude aan- plant in de gemeente overeind. De ge- meente hoort niet voor niets bij het groe- ne hart van de randstad. Er zijn in totaal 410 kleine landschapselementen geteld en elk landschapselement bestaat weer uit een aantal bomen of vierkante meters. In de tabel (zie afb. 5) staat voor elk soort basiselement weergegeven hoeveel er voor elke urgentieklasse zijn.

achterstallig onderhoud aan de land- schapselementen uit te voeren. Daarnaast is tot het jaar 2000 jaarlijks ongeveer 1300 uur per jaar nodig om het reguliere onderhoud uit te blijven voeren. En wie gaat dat doen? Gelukkig is de zelfwerkzaamheid in de gemeente groot; ongeveer 60% van het werk wordt door de eigenaren van de beplanting gedaan. Dat betreft voorna- melijk het snoeien van hagen en leibo- men. Het griend dat nog in produktie is, wordt natuurlijk niet meegeteld. Alle ge- ïnventariseerde aanplant is particulier eigendom en het onderhoud blijft in prin- cipe ook de verantwoordelijkheid van de eigenaar. De knotgroep blijft ondertussen

men, maar ja, de bomen groeien niet tot de hemel ... Daarom is het wenselijk dat veel mensen zich als vrijwilliger melden om te helpen met bet snoeien, planten, knotten, maaien en afzetten. Hoe meer banden, boe beter onze gemeente er uit komt te zien. Heeft het wei zin? Een deel van de gemeente zal bebouwd gaan worden. Er bestaat natuurlijk een kans dat een mooi landschapselement moet wijken voor woningbouw. Als we echter niets aan al die landschapsele- menten doen, weten we vrij zeker dat ze allemaal verdwijnen. Met het onderhoud ervan kunnen we niet wachten tot alle bouwplannen precies bekend en goedge- keurd zijn. Een goed onderhouden en ge- zond landschapselement maakt een be- duidend grotere kans om als buurtgroen of als wegbeplanting gehandhaafd te blijven in de bouwplannen. Zieke of kwijnende aanplant daarentegen zal, ze- ker als er gevaar is voor omwaaien van bomen, in bouwplannen verdwijnen. Het uitvoeren van al dat onderhoud is dus wel degelijk zinvol. De gemeente beeft zelf het landschapsonderhoudsplan opgesteld. Het zou vreemd zijn als zij in haar struc- tuurvisie geen rekening hield met door haarzelf als „belangrijk" geclassificeerde elementen. In de structuurvisie van de gemeente Utrecht wordt er al rekening mee gehouden. Gebouwde monumenten kunnen wet- telijk beschermd worden. Voor monu- mentale aanplant geldt dit niet. Een wet- telijk bescherming komt er niet en zou ook niet belpen: je kan een boom niet verbieden dood te gaan of ziek te wor- den. Herinplant, snoeien en dergelijke zal bij al deze aanplant nodig blijven. Om al de historische, landschappelijke, natuur- lijke en landbouwkundige waarden van deze aanplant te beschermen, kunnen we allemaal ons steentje bijdragen. Eigena- ren van landschapselementen kunnen ze onderhouden, eventueel met behulp van anderen of door toe te staan dat de ge- meente of de knotgroep ermee aan bet werk gaat. En iedereen kan meehelpen met de knotgroep. Deze trekt elke zater- dag om 9 uur het veld in (telefonische informatie bij dhr. R. Klein Beekman: 03407-2542). De gemeente heeft een goe- de aanzet gegeven, nu zijn wdj aan de beurt. Literatuur: Gemeentelijk Landschapsonderhoudsplan van Vleu- ten - De Meem, sector openbare werken (1992). Hoogstamvruchtbomen, Stichting Landelijk Over- leg Natuur- en Landschapsbeheer (Utrecht 1985). 148 Landschapselementen in kort bestek. Stichting LONL (Utrecht z.j.).

6. Langs de Enghlaan staan perebomen. Dat is uniek: „fruitlaantjes" zijn vrijwel overal particulier eigendom en geen openbare weg. Maar ook dit was ooit een eigen weg: de op- rijlaan naar Den Engh. De bomen zijn goed onderhouden en het fruit hangt er prima bij.

Een deel verkeert in een goede condi- tie en is ingedeeld in urgentieklasse 1 of 2: daar hoeft de eerste 6 tot 10 jaar niets aan te gebeuren. Dat betreft vooral de kroonbomen, stilstaand zoet water en de open en gesloten beplanting bij eenden- kooien, overboeken, en dergelijke. Veel landschapselementen hebben echter re- gelmatig onderhoud nodig. Het laat zich voorzien dat er over 2 tot 6 jaar werk no- dig is aan knotbomen, fruitbomen, hak- hout en dergelijke. Het is dus normaal dat er in urgentieklasse 3 en 4 veel land- schapselementen staan. Helaas staan er erg veel landschaps- elementen in urgentieklasse 5. Dat bete- kent dat er direct iets aan moet worden gedaan. Er wordt geschat dat er in totaal ruim 9000 manuren nodig zijn om het

actief. Jaarlijks besteden ze tussen 700 en 800 uur om de gemeente groen te hou- den. De gemeente tracht een deel van bet werk ook door scholieren te laten uitvoe- ren. De raad heeft een budget gereser- veerd (f. 30.000,=) om een deel van het werk als loonwerk te laten verrichten en om dode bomen te vervangen door nieu- we. Dat loonwerk betreft voornamelijk zaken die loonwerkers veel beter kunnen dan vrijwilligers, zoals bet uitbaggeren van sloten en bet snoeien van fruitbomen. Het plan van de gemeente gaat ervan uit dat bet achterstallige onderhoud over 3 jaar wordt uitgesmeerd. Met het aantal vrijwilligers dat zich tot nu toe beeft aan- gemeld, is het niet mogelijk om dat snel- ler te doen. Het zou veel beter zijn indien het onderhoud direct ter hand werd geno-

-ocr page 69-

78

Klompen

Nou breekt me de klomp! Ja, het was m'n eigen schuld. Ik had al heel wat keren staan kijken hoe de boeren moeite hadden met het besturen van hun wagens met kromme dissel. Vooral van de Meernbrug af was dat een groot probleem. Al heel wat keren was ik in de verleiding gekomen om mijn klomp eens voor een wiel te steken, dan was de wagen misschien helemaal on- bestuurbaar. Nou, dat was dus niet zo, mijn klomp was in diggelen maar de wagen bleef in het goede spoor. Maar, hoe vertel ik het thuis? Ik heb maar gezegd: „Die rotboeren kijken te- genwoordig ook niet meer uit waar ze rijden". „Snotneus", zei m'n moeder, ,jiou gaat je spaarpot eraan". Gelukkig ge- beurde dat niet, ik kreeg geld en moest op de Meentweg nieuwe klompen gaan kopen. Toen Dissel (de klompenmaker) mij zag zei hij: ,2o jochie ben je d'r al weer?" Hij nam de maat van de nog hele klomp en zei: „Je moet zes duim hebben en die heb ik niet in 't voren. Ik heb nog wel een paar mooie tripklompen (leren riem i.p.v. kap) van die maat". Maar ik wilde niet van die trutterige meidenklompen.

Ik begon diezelfde middag en kwam al snel tot de ontdekking, dat als ik maar vijf of hooguit tien centimeter diep spitte lag de akker er netjes bij. Na drie dagen was ik klaar. Dissel (met z'n waterige kleine slechte ogen) vond het prachdg. Een week later moest m'n vader een hartig woordje met me spreken. ,,Snot- neus, ik ben die klompen wezen betalen" (Dissel had het blijkbaar nog eens nuch- ter bekeken). Ik hield me van de domme en zei:, Jk heb er toch voor gewerict". „Wat!" zei m'n vader, ,,de zaak bedonderen en nog praatjes!" Nou breekt me de klomp !!!!!

„Weet je wat?", zei hij: „Ik heb nog een paar wilgen met een kwast erin, die mag je hebben voor de prijs van pappele" (gemaakt van populierehout). Nou dat vond ik best, want wilgen klompen mocht ik anders nooit kopen omdat ze te duur waren. Ik knoopte mijn rooie zakdoek los (daar zat het geld in) en wilde betalen. „Wach es effe", zei Dissel: „Kejje eigeluk spitte?" Nou, ik had m'n vader wel eens geholpen, dus ik zei: ,,Ja". „As je voor mijn tien roei land omspit hijje de klompen voor niks". „Da's goed", zei ik. We gingen naar het te spitten land en hij ging het stuk afpassen: en dat is een en dat is twee, enz. Toch nog wel een heel stuk.

De Meern, october 1943 Theo van den Berg

Illustratie: Barbara Gravendeel

-ocr page 70-

79

Van de voorzitter

ilfijdschrift van de Historische Vereniging ièleuten, De Meern, Haarzuilens 'Verschijnt 4x per jaar. ISSN 0928-4893 12e jaargang nr. 4, december 1992 ©1992 De vereniging is ingeschreven in hel vere- nigingsrcgister van de K.v.K. Utrecht c.o. ondernummer V 479360 IDagelijks bestuur: SJ^RK. Kits Nicuwenkamp, voorzitter Hof ter Weydeweg 11, 3451 ST Vleuten Tel, 03407-2112 J.W, Schoondorwocrd, secretaris Mcemdijk 62, 3454 HT De Meern Tel. 03406 - 61462

Zoals wij vorig jaar aandacht besteed- den aan het feit dat onze vereniging 10 jaar bestond, zo vierde de Vereniging Oud- Leiden op 5 november jl. haar 90-jarig bestaan. Die vereniging werd in 1902 op- gericht door o.a. de toenmalige stadsarchi- varis. Overigens had hij enige jaren daar- vóór de Vereniging Oud-Dordrecht opge- richt. Ook de Vereniging Oud-Utrecht da- teert uit die jaren van rond 1900. Ook toen was veel in beweging en werd de behoefte gevoeld het verleden te onderzoeken en daarvan zoveel mogelijk vast te leggen. Eén van de programmaonderdelen van de lustrumviering van Oud-Leiden was een symposium met als onderwerp; „De rol van een historische vereniging anno 1992". Het symposium stond onder lei- ding van prof. dr. P.F.J. Obbema en de inleiders waren: drs. R.E.0. Ekkart, di- recteur Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, over de oprichting van historische verenigingen rond 1900; prof. dr. W.Th.M. Frijhoff, hoogleraar der his- torische en kunstwetenschappen aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam, over het historisch besef; mr. H.H.W. Kern- kamp, voorzitter van Oud-Utrecht, over de rol van de historische vereniging in het proces van de stadsvernieuwing; mw. drs. M. van Rossen, burgemeester van Hellevoetsluis, over de rol van de histori- sche vereniging bekeken vanuit de ge- meentelijke overheid en tenslotte drs. U.F. Hylkema, directeur van de Rijks- dienst voor de Monumentenzorg, over de rol van de historische vereniging beke- ken vanuit landelijk perspectief. Van wat de inleiders naar voren brach- ten heeft uw voorzitter bijzonder genoten, want ook ik vraag mij natuurlijk voort- durend af wat de rol van onze vereniging nu en in de toekomst is en moet zijn. Voor- al hetgeen Prof. Frijhoff naar voren bracht,

had mijn bijzondere belangstelling. Hij gaf duidelijk aan dat verleden, heden en toekomst onlosmakelijk aan elkaar ver- bonden zijn en dat overheid en paticuiier initiatief terzake dienen samen te werken. Omdat van het symposium een verslag zal verschijnen, neem ik mij voor een vol- gende maal op dit onderwerp terug te ko- men. Het was weer een prettige ervaring dat op onze najaarsverkiezing ruim 60 geïn- teresseerden aanwezig waren om te luis- teren naar de interessante voordrachten van de provinciale archeoloog drs. V/.A.M. Hessing en ons actieve bestuurslid Erik Graafstal over Romeinse kanalen. Nu ik toch over archeologie schrijf, wil ik u wijzen op het initiatief van de Archeologische Werkgemeenschap Ne- derland (AWN) om een onderzoek te ver- richten naar de plaatsen van bewoning in ons gebied uit de periode vóór 1500. El- ders in ons tijdschrift vindt u een nadere beschrijving van dit belangrijk weten- schappelijk project. Ook op andere plaat- sen in Nederland heeft een dergelijk on- derzoek plaatsgevonden, waarbij overi- gens niet gegraven wordt. In ons gebied is over de vroegste bewoning nog erg weinig bekend, met uitzondering dan van het Romeinse castellum op de Hoge Woerd. Ik hoop van harte dat de grondeigenaren en -gebruikers voor 100% aan dit onder- zoek willen meewerken door de onder- zoekers op hun terrein toe te laten. Rest mij nog u een voorspoedige jaar- wisseling toe te wensen, in de hoop dat 1993 veel goeds en vooral vrede zal bren- gen.

P.G. de Rooij, penningmeester 'tZand 1, 3451 GP Vleuten Tel, 03407 - 1483 A.J. van Zoeren, vice-voorzitter Stationsstraat 34, 3451 BZ Vleuten tel. 03407 - 1263 Ere leden: Mevrouw Prof. Dr C. Isings, Soest Dr D.W. Gravendeel, Laag Keppel Gebouwen: Vleuten: Brcxiderschapshuisjes (documen- tatie- en informatiecentrum), Dorjisstraat 1, Tel. 03407 - 4222 (gedurende openingstijden) De Meern: Het Kabinet (permanente expo- sitieruimte), Zandweg 147B (achter Verenigingsgebouw) Ledenadministratie en -informatie: Mevrouw P.J. de Rooij-Gocs 't Zand 1, 3451 GP Vleuten Tel. 03407 - 1483

Contributie (inclusief tijdschrift): f. 30," per jaar, bij verzending per post f. 10,--extra-: Losse nummers tijdschrift: f. 7,50 voor leden, f. 10,-- voor niet-leden Bankrelaties: ABN-AMROBank De Mcorn, ^ ; rek. 55.66.33.040 Rabobank Vleuten, rek. 36.75,17,574 Postbank, rek. 2689200 Redactiecommi.ssic: E.I>. Graafstal, H.L.J. van tassen en J.W. Schoonderwocrd Adres: Maurilslaan 17. 3454 XP De Meern Tel. 03406 - 62992 Gehele of gedeeltelijke overname van ar- tikelen uit dit tijdscliiift is slechts toege- staan met bronvermelding en na verkregen toestemming van de redactiecommissie

J.F.K. Kits Nieuwenkamp

In dit nummer Van de voorzitter Verenigingsberichten Museumpraet (3) Vleutense offervaardigheid in 1916 Middeleeuwse vondsten uit Vleuten Wie wat bewaart die geeft wat Rechthuis en raadhuis in Vleuten De R.K. gemeenschap van De Meern (7) Eugène

pag. 79 80 81 82 85 87 88 99 104

Illustratie voorpagina: De Kerk en't Regthuis te Vleuten Tekening van J. de Bcijer uit 1744 Gravure van H. Spilman

Pruk: Niek van Kootcn De Meern

-ocr page 71-

			80
				Verenigingsberichten
		Bestuursmutatie Op 24 september jl. heeft de heer Klaas Nanning aan het bestuur geschreven dat hij om gezondheidsredenen zijn func- tie als bestuurslid van onze verenging wil neerleggen. Hij heeft daarbij medegedeeld zich niet helemaal te willen terug- trekken, maar o.a. de rubriek „Een dorp verandert ..." in ons tijdschrift te zullen blijven verzorgen. Wij betreuren het dat Klaas Nanning, die vanaf de oprich- ting van onze vereniging als lid en sinds 1985 als bestuurslid altijd aktief meegewerkt heeft, nu genoodzaakt is het wat rustiger aan te doen. Behalve als schrijver voor ons tijdschrift heeft hij als fotografisch medewerker veel voor ons betekend. De zeer vele foto's die door hem gemaakt zijn en in ons ar- chief berusten, getuigen daarvan. Ook met het geven van le- zingen heeft hij zich verdienstelijk gemaakt. Wij hopen dat zijn gezondheidstoestand hem zal toelaten nog menig jaar van zijn werk te genieten. Binnenkort zullen wij in de kring van ons bestuur als medebestuurslid afscheid van hem nemen. De vervulling van de ontstane vacature zal op de jaarver- gadering aan de orde komen. Werk aan de winkel Regelmatig krijgen wij van geïnteresseerde bezoekers com- plimenten voor de omvang en de kwaliteit van ons bezit aan documentatie. Reakties als „hebben jullie dat ook al" geven ons een tevreden gevoel, maar tegelijkertijd ook het gevoel, dat nog lang niet iedereen voldoende weet, wat hij (of zij) bij ons kan vinden over de historie van de gemeente en haar in- woners. Natuurlijk zouden we kunnen zeggen „dan moetje maar eens komen kijken", maar er is ook een gezegde „onbekend maakt onbemind" en daarom is het wellicht goed eens een op- somming te geven van wat de vereniging bezit om ook u van dienst te kunnen zijn. In ons documentatiecentrum vindt u zo'n 850 boekwerken, voor een groot deel plaatselijke en regionale geschiedenis, genealogie, topografie, archeologie en monumenten betref- fende, 250 jaargangen van tijdschriften, 1500 foto's en 3000 negatieven, 1300 dia's, circa 2000 (kopieën van) oude akten, het archief van de vroegere gerechten Vleuten en De Meem, de Haar en Themaat van 1527-1811 (66 boekdelen op micro- film), tientallen genealogieën en stambomen, 150 mappen met documentatie over diverse historische onderwerpen, 18 jaargangen van „De Brug", 450 kadastrale en topografische kaarten, meer dan 500 bidprentjes en overlijdensaankondi- gingen en dan nog ca. 200 documenten van uiteenlopende aard, van persoonsbewijzen en bonkaarten uit de oorlog tot verenigingsfolders toe. Een groot deel van dit bezit is dankzij de grote inzet van een groepje medewerkers inmiddels geïnventariseerd, gere- gistreerd en netjes opgeborgen, maar een flink deel moet nog verwerkt worden. Hoe sneller dat gebeurt, des te plezieriger het is voor onze bezoekers. En daarom doen wij nogmaals een beroep op degenen die wel wat tijd zouden hebben om daaraan mee te werken. Hoe meer zielen hoe meer vreugd geldt ook voor onze werkgroe- pen, die daar elke maandag- en dinsdagmiddag en donder- dagavond met 4 è 5 man (vrouw) mee bezig zijn, maar waar er best nog een paar bij kunnen. Pak de telefoon en praat er eens over met onze secretaris, tel. 03406 - 61462.
						Overigens bestaat er ook nog behoefte aan medewerkers voor de bezorging van ons tijdschrift (vooral in Vleuten), wat eens per 3 maanden een paar uurtjes vergt. Meldt u daarvoor aan bij de heer of mevrouw de Rooij, tel. 03407 - 1483. Tenslotte zijn enkele medewerkers voor het opknappen (restaureren) van oude voorwerpen zeer welkom. Als u op dat gebied iets zou kunnen doen, bel dan eens met de heer Van Essen, tel. 03406 - 62992. Archeologische kartering Vanaf november 1992 tot en met het voorjaar van 1993 vindt in het vroegere stroomgebied van de Oude Rijn een zo- genaamde archeologische kartering plaats. Het doel daarvan is het in kaart brengen van plaatsen van bewoning uit de pe- riode vóór 1500. Het onderzoek is een initiatief van de Ar- cheologische Werkgemeenschap voor Nederland (AWN), de vereniging van vrijetijdsarcheologen, waarvan onze vereni- ging lid is. De begeleiding van het project is in handen van de Stichting RAAP (Regionaal Archeologisch Archiverings Project), verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Het veldwerk zal worden uitgevoerd door 2 medewerkers van de Stichting RAAP en 25 vrijwilligers van de AWN. Onze ver- eniging is bij het project betrokken in de persoon van ons be- stuurslid E.P. Graafstal. In beginsel bestaat een archeologische kartering in het „belopen" van alle percelen in het gebied. Daarbij wordt aan de oppervlakte archeologisch materiaal verzameld, zoals aar- dewerk, baksteen en botresten. Opvallende concentraties wor- den in kaart gebracht. In een tweede ronde worden de meest interessante concentraties door middel van enkele grondbo- ringen nader onderzocht. Het doel daarvan is te onderzoeken of de bovengrond niet is opgebracht. Aan eigenaars en grondgebruikers zal vooraf toestemming worden gevraagd tot het betreden van de terreinen. Bij het booronderzoek wordt gebruikt gemaakt van een kleine hand- boor. De resultaten van het onderzoek zullen o.a. worden ver- werkt in het boek over de geschiedenis van onze gemeente, dat wij eind volgend jaar in samenwerking met de Stichting Publicaties Oud-Utrecht zullen uitgeven. Contributiebetaling/ledenadministratie Bij dit nummer van ons tijdschrift ontvangt u de accept- giro voor betaling van de contributie voor 1993. Wij verzoe- ken u de contributie binnen één maand met gebruikmaking van dit formulier over te maken. Als u tijdig betaalt bespaart u ons de moeite en de kosten van het zenden van een herinne- ring. Omdat wij graag over een correct ledenbestand willen be- schikken verzoeken wij u, als uw naam of adres op de accept- giro niet helemaal juist is vermeld, dat te melden aan onze le- denadministratie, mw. P.J. de Rooij-Goes, tel. 03407 - 1483. Bij voorbaat dank.

-ocr page 72-

81

Museumpraet (3)

Over het boerengereedschap en vooral over de bietenbouw zijn we nog niet uitgepraat. Eigenlijk had ik willen stoppen om met u wat andere dingen te bekijken. Maar juist had ik besloten om een andere hoek van het museum te gaan bespreken, toen ik werd opgebeld door een boer uit 't oosten van ons land, die via familie of kennissen ons blad had gelezen. „Ge mot maar 's komme kieken", zei de man gastvrij. Omdat ik toch aan vakantie toe was, besloot ik een week hiervan bij deze boer door te brengen.

na rechtop stond, uit de grond worden getrokken. Dit werk kon door de natte tijd van het jaar beter met hoge laarzen dan met klompen worden gedaan, omdat men ver in de natte klei zakte. Ook het vervoer vanaf het land was meestal een groot probleem: de wagens, vaak met kromme dissel, sneden met hun ijzeren wielen in de klei en werden bijna onbestuurbaar. Nog steeds ziet men in sommige delen van ons land vaak mod- derige wegen als gevolg van de bieten- oogst (er worden zelfs waarschuwings- borden voor geplaatst). De suikerbietenindustrie levert nog steeds een grote bijdrage aan de lande- lijke suikerbehoefte. Als u eens langs een bietenveld komt, sta er dan eens even bij stil hoeveel werk de boer met vrouw en kinderen vroeger moesten ver- zetten in de bietenbouw. Genoeg nu over deze gereedschappen. We hopen dat velen het voorbeeld van de bietenboer volgen en eens contact met ons opnemen om iets te vertellen over voorwerpen in ons museum. We hebben veel waar we niet alles van weten. Vooral de verhalen die erbij horen, zijn bij ons welkom. Soms worden er vragen gesteld waarop we nauwelijks antwoord weten, of kunnen er maar wei- nig over vertellen. Persoonlijk vind ik dit erg jammer; vaak krijg ik dan ook een kop als een biet. Tot ziens!

bieten worden met blad en al uit de grond gehaald en 't blad wordt er met een lang mes (een soort bajonet) afgeslagen. Zelfs in ons museum hebben wij nog modemer gereedschap! Allereerst ziet u hier een „koppensnel- ler" afgebeeld. Hiermee werd het blad van de bieten afgestoken voordat deze werden gerooid. Het blad werd op een hoop gegooid; sommige boeren gebruik- ten dit weer als veevoer, hetgeen de smaak van de melk niet ten goede kwam. Maar ja, weggooien vond men vaak zonde. Na het verwijderen van het blad had men nog maar weinig houvast aan de bieten om ze te rooien. Daarvoor ge- bruikte men de hier afgebeelde bietentang. Zo konden de bieten, terwijl de boer bij-

We plaatsten onze caravan pal naast het bietenveld, hetgeen nog op ouder- wetse wijze werd bewerkt. Tot mijn ver- bazing gebruikte men hier het gereed- schap dat bij ons al in het museum ligt. Lange tijd heb ik met mijn gastheer staan praten. Hij vertelde me onder ande- re dat de juiste afstand tussen de bieten een klomplengte is. De klomp werd vroe- ger trouwens veel gebruikt als maat bij het poten. Moest men een andere maat hebben, dan werd de afstand in duimen gemeten. Een afgebroken takje werd dan opgemeten met duimen. Een echte boe- renduim is altijd minstens twee en een halve centimeter. Het rooien gebeurt bij deze boer in- derdaad nog met een bietengreep. De

Theo van den Berg.

-ocr page 73-

82

Vleutense offervaardigheid in 1916

door Dr D. W. Gravendeel

Toen er nog geen sprake was van groots opgezette televisieshows om geld in te zamelen ten behoeve van een of ander goed doel, waren de mensen toch best bereid iets af te staan als zij dat nodig vonden. Er werden geen miljoenen bijeengebracht, maar daar was de tijd ook niet naar. En toch, als we de verdiensten van toen vergelijken met wat er nu in het loonzakje zit, mogen wij onze voorouders best waarderen in wat zij voor hun medemens overhadden. De techniek van de inzameling had zo haar eigen psychologie. Men werkte met open lijsten, waarop ieder- een naam en bedrag zelf moest invuilen. Het was dus uitermate belangrijk om een ,,goedgeefse lijsttrekker" te vinden, om mee te beginnen. De burgemeester en de wethouders konden er zich niet met een paar kwartjes van af maken, maar ook de ,,grote" boeren wilden niet voor elkaar onderdoen. Er waren er, die 't op N.N. hiel- den, maar in 't algemeen schroomden vooral de grote gevers niet hun naam duidelijk te vermelden.

De stormvloed van 1916 De Afsluitdijk bestond nog niet en bij een stormvloed kon de waterstand in de open, ondiepe Zuiderzee hoog oplopen, met gevaar voor het omringende land. Dat was in het verleden al ettelijke malen gebeurd, maar er waren nog steeds geen afdoende maatregelen genomen. In 1892 advi- seerde een staatscommissie tot uitvoering van een plan tot afsluiting en gedeeltelijke drooglegging van de Zuiderzee. Er moest echter eerst nog een ramp gebeuren voordat op 14 juni 1918 de Wet tot afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee tot stand kwam. In de nacht van 13 op 14 januari 1916, midden in de Eerste Wereldoorlog, woedde er een hevige noordwester storm, die inderdaad het water in de Zuiderzee zó hoog opstuwde dat een doorbraak van de dijken van Waterland bij Zuidwoude en Katwoude ten zuiden van de haven van Edam, er het gevolg van was. Ten gevolge van het bezwij- ken van ringdijken en kaden kwam daarna een groot deel van Noord-Holland, ten noorden van het IJ en ten oosten van de Zaan en de spoorweg naar Den Helder, onder wa- ter te staan. Hulp - Door de A/geweene Commissie ter leniging van rampen door Üiatersnood in Nederland werd een oproep gedaan om gelden te verzamelen ter leniging van den nood, dien de jongste overstroomingen tengevolge hadden. Blijkbaar was het medeleven zo groot dat ook toen al de coördinatie van de hulpverlening wat in het gedrang kwam. De Commissaris der Koninging schreef namelijk op 19 januari aan de burgemeester van Vleuten: De Minister is, in overleg met genoemde Commissie, van oordeel dat de Burgemeesters, althans voorlopig, zich kunnen ont- houden van stappen om voor hetzelfde doel gelden bijeen te brengen, terwijl het evenmin wenschelijk is dat plaatse- lijke Commissie's, buiten genoemde Algemeene Commissie om, zich met de inzameling van gelden belasten. Natuurlijk werden deze woorden verkeerd begrepen, re- den waarom Öe Commissaris nog binnen een week een nieuwe brief deed uitgaan: Het is mij gebleken dat mijn circulaire door verschillende burgemeesters aldus is op- gevat dat zij zich zouden moeten verzetten tegen inzame-

lingen door plaatselijke commissiën ten behoeve van de noodlijdenden door den Watersnood. Ik vind hierin aan- leiding U mede te deelen, dat het geenszins de bedoeling is dat dergelijke inzamelingen worden tegengegaan, mits slechts de opbrengst daarvan strekt ten bate van de Alge- meene Vereenigde Commissie ter leniging van rampen door Watersnood in Nederland. Het Secretariaat dezer Commissie is gevestigd te Amsterdam, Keizersgracht 573- 575 (Telefoon Nos. 1289 en 1290). Er dreigde duidelijk een competentiekwestie tussen de Algemeene Commissie, die alles in handen wilde houden maar daardoor ook veel trager werkte, en de vertegen- woordigers van de plaatselijke bevolking, die zo snel mogelijk hulp wilden bieden. Gelukkig was de Commis- saris een wijs man en hielp hij het misverstand snel de

De doorbraken van bijna alle zeedijken rond de Zuiderzee. In aansluiting daarop kwam een groot deel van Noord-Hol- land onder water te staan.

-ocr page 74-

						83
					eens met f. 25,-- Eveneens op 10 februari droegen G. van der Velden een A.A. Lubach f. 186,55 af. Haarzuilens was een goede tweede. De lijst werd daar aangevoerd door L. Voortman met f. 10,--. Op 11 februari droegen A. Versteeg en M. van Bijlevelt f. 81,07 af. De Meern had iets meer tijd nodig. Aanvoerder was daar G. Hamoen met f. 15,--. Op 14 februari leverden J.W. Haitjema en R.M. Hansen f. 182,055 in. De totale opbrengst was dus f. 773,325. De verzendkos- ten bedroegen net die tweeendertigeneenhalve cent, zodat het bedrag van f. 773,-- kon worden overgedragen aan de Algemeene Commissie.
			wereld uit, maar hij had toch de woorden van zijn eerste brief zorgvuldiger moeten kiezen. Een béétje psycholoog wist ook toen al wel dat de mens het vrijgevigst is onder de indruk van verse ellende en dat het er dus om ging zo snel mogelijk met collecteren te beginnen. Hoe 't ook zij, eerst op 7 februari werden de door bur- gemeester J.A. Verder gewaarmerkte intekenlijsten uitge- geven. In Vleuten was men er het snelst mee rond. Er wa- ren daar twee lijsten. De eerste werd aangevoerd door T. Davelaar met f. 25,-. Op 10 februari werd 'door M. Pley- sier en N. Oskam f. 323,65 afgedragen aan den Heer Bur- gemeester. De tweede werd aangevoerd door C. Lam, even-
		Vleuten -1 G. Woudenberg 0,50 N.N. 0,25 Kogel 1,- Weduwe G.J. van Eijk 1,- T. Davelaar f 25,- B.A. Wilbrink 1,- H. Oort 0,50 W. van Leeuwen 10,- C.W. Uijterwaal 2,50 P. Makking 1,- J. van Soest 0,50 A.D. Jurgha (?) 0,50 J. de Jong 0,50 Vleuten - II J. Goes 0,25 G. van Woudenberg 20,- G. Koren 0,50 W. Verweij 20,- C. Lam f 25,- J.T. van Vliet 1,- G. de Rooij 20,- G. Casant 10,- de Blanken 0,05 R Doornenbal Jzn. 25,- C. Rodenburg 10,- Weduwe Makking 0,25 P. Bransen 1,-- G. de Wit 10,- Weduwe Hensbergen 0,50 C. Vemooi 5,- J. van Selm 10,- W. Links 1,- H. Ebskamp 2,50 D. Oostrom 10,- Weduwe van Eijk 0,25 H.J. Visch 20,- G. Leewes 0,50 A. Oskam 10,- L. van Eijk 2,50 Van Breukelen 0,25 C. van A. 5,- J. van Rossum 25,- B. Ebbenhorst 0,30 A. van der Hage 1,-- J.A. Verder 15,- A. van Meenen 0,25 P. Koefsier 3,50 Van Zoeren 15,- F. Kwakernaak 0,25 Ds Gies 0,50 Van Doorn 2,- Weduwe F. Koren 1,-- H. Helders 1,- Weduwe J. Rikkers R Koren 1,-- Dorrestein 0,10 geb. Schulze 2,- J. Fokker 10,- A. Ekelschot 0,50 F Griffioen 10,- W. Pleijsier 10,- J. Lubach 1,- A.T. Vink 10,- A.W. 't Hof 10,- R. Veldhuizen 0,50 A. van Weel 5,- G. van Santen 10,- N.N. 0,25 H. van der Velden 5,- C.C. van der Kleij 1,- N.N. 0,50 N.N. 0,25 C. van Leusden 0,10 de Jong 0,10 J. van Woudenberg 10,- G. van Dijk 2.- J. van Rijnsoever 0,50 H. Both 10,- G.L. 1,- Van Wierst 0,25 Simon de Rooij 0,25 J. Vermeer 0,50 H.J. van Rooijen 5,- Hendrika de Rooij 0,25 Th. van Kleef 1.-- A. van Zoeren L. Dijkstra 2,50 S.L. Hendriks 1.-- (uit mijn spaarpot) 1.-- Oosterling 0,35 J.P. van Dijk 5,- Drie 0,30 J.B. Lenssinck 5,-- Haarzuilens M.J. van Bemmel 0,25 H. Selders 1.-- Berkhof 0,25 M. Niesen 2,50 L. Voortman f 10,- H. Breeveld 1,-- T. Niessen 1,- H.A. Broekhuijse 5,- B.B. 5,- H. Niessen 1,-- H.J. Broekhuijse 0,25 J. Kempe 1,-- B. van de Bilt 0,25 E. Vergeer 0,25 A.H. de Boer 2,50 Weduwe Leewes 0,25 P. Broekhuijse 0,30 Miltenburg 0,50 N.N. 1.-- A. Broekhuijse 0,25 N.N. 1,-- H. Ultee 1,- A. Neuteboom 0,25 H.J. Knopper 2,50 J.L. Paul 0,50 J. Roelevelt 0,25 R Doornenbal 10,- C. de Rooij 0,10 M. van Leeuwen , 0,25 T. Edelenbroek 0,25 A. Rijnsoever 0,50 C. Roelevelt 0,25 Graafland 5,- N.N. 0,25 Cornelis Roelevelt 0,25 Bakker 1,-- N.N. 0,50 Cornelis van Schaik 0,25 N.N. 0,50 N. van Ooijen 1.-- A. Roeleveld 0,25 Lubach 1,-- L. Makking 1.-- A. Versteeg 0,25 A. Wibbeke 1,-- J. de Rooij 1,- S. Verdam 0,25 Vermeulen 2,- J. Hinsbergen 0,25 M.A. Broekhuijse 0,25 J. Doornenbal 15,- F. van den Berg 0,25 S. Versteeg 0,25 N.N. 2,- H. Boeien 0,25 H.J. Broekhuijse 0,25 A. Bunnik 2,- Bilt 0,05 Jan van Dommelen 0,375.

-ocr page 75-

				84
		Louis Versteeg 0,395 G. van der Meer 2,50 Bosch en Zijtveld 0,35 J. Versteeg 3,-- J. de Goeij 1,-- B. de Vries 0,25 M.C. Versteeg 2,50 D.J. Lijssen 10,- de Jong 0,50 C. van Oostrom 2,50 Kees Kok 0,25 N. Erné 5,- Th. van Dommelen 1,-- C. Vermeer 0,25 J. Stobbe 1,- A.J. van den Berg 0,50 W. van Geelen 0,25 A. Verkleij 0,50 G. van der Poel 0,25 Weduwe Vulto 1,- J. Broekhuizen 5,- H. Scheepens 0,10 Bos 0,25 J.G. Bosschaart 2,50 Weduwe de Ridder 0,25 Van Es 2,50 N.N. 1,-- J. Mahne 1,-- Gerard Vallen Szn. 0,50 Gersen 1,- A. Steur 0,25 A. Griffioen 1,-- M.J. van Vliet 1,-- Th. Scholman 1,-- R. van der Bilt 0,10 H.D. Wesseling 7,- J. Jansen 0,25 B.Jansen 2,50 N.N. 0,10 J. Glissenaar 0,25 Aan kleine giften Kleinwee 0,50 De Meern (kwartjes en dubbeltjes) 4,40 J. Vulto 1,-- H. van Doorn 10,- E.L. van Dijk 1,-- G. Hamoen f 15,- Joh. J. Broekhuizen 5,- Van Es 0,50 N.N. 0,50 G. van Breukelen 1,-- J.S. Kooijman 1,-- T. Hamoen 10,- A. van Bonthuis 1,50 A. van Dijk 0,25 N.N. 0,25 A. de Goeij 1,-- Marten Versteeg Jzn. 2,50 H. van Woerden 5,- G. de Bree 1,-- l. Uiterwaal 0,25 H. Koetsier 25,- Nieuwhoff 1.-- C. Mol 1,-- N.N. 0,10 Ruitenbeek 2,- K. van Schaik 10,- N.N. 0,50 J.A. Willemsen 1,-- J. Teunissen 0,10 Verhaar 3,- L. van Bommel 2,50 Van Breukelen 0,10 Goes 1,-- Van der Voort 1,-- Kerkhof 1.-- J.W. Wesseling 10,- Ds Th. L. Haitjema 2,50 Schalkwijk 1.-- N.N. 1,-- J.W.G. Sluiter 2,50 P. van Kuik 1.-- A. Bovenkamp 2,50 Niessen 2,50 J. Staal 1.-- A. van der Vliet 1,-- N.N. 1,-- Anna van Eijk 1.-- H. van der Vliet 1,-- J.J. van der Kwast 0,50 Hoogstraten 0,10 J. van der Vliet 0,25 Veldman 1,-- Van Boven 0,10 M. van de Brinkhof 1,-- C. van Wijk 0,30 Tienhoven 0,10 A. Schipperhein 5,- T. Broekhuizen 1,-- Glissenaar 0,05 G.N. Hansen 2,- J. van der Hans 10,- Verhoef 0,75 Schmieman 1.-- Maarsen 0,50 Visser 0,50 Van Leersum 0,50 N.N. 10,- Th. van Leeuwen 0,50 Oskam 0,25 Kleine giften 6,305 J. de Wit 0,50 Kok 0,50 T. Knipscheer 1.-- Veel of weinig?
			Voor ons, die de onstuimige loonontwikkeling van na de Tweede Wereldoorlog achter de rug hebben en nu eigen- lijk onder totaal andere omstandigheden leven, is het bij- zonder moeilijk een idee te krijgen van de mate van gul- heid van de goede gevers. In 1916 was het inwonertal van Vleuten, waaronder De Meern ook behoorde, 2017 en dat van Haarzuilens 531. Deze 2548 mensen hadden dus gemiddeld f. 0,30 per hoofd over voor het goede doel. Volgens de jongste cijfers telt Nederland 15.128.600 in- woners. Gerekend met dezelfde bijdrage per hoofd zou de collecte nu dus landelijk f. 4.538.580,- moeten opbrengen. Toch geen onaardig bedrag in vergelijking met wat er te- genwoordig met veel tamtam en dankzij enorme „belang- stelling" aan schenkingen van grote ondernemingen wordt losgebedeld. Als we dan ook nog de waardevermindering van het geld of, zo u wilt, de toegenomen welvaart in aanmerking nemen en daarvoor héél voorzichtig een factor 10 hante- ren, wordt de opbrengst heleméél fabelachtig. Eén ding is zeker, voor de bijna tienjarige Arend van Zoeren, zoontje van de gemeentesecretaris, was die gulden uit z'n spaarpot „een rib uit zijn lijf".
						Bron Gemeentearchief Vleuien-De Meern, Agenda Vleuten 1916 Agenda Haarzuilens 1916

-ocr page 76-

85

Middeleeuwse vondsten uit Vleuten '

In september van het vorig jaar verraste mevrouw C.J. Markus uit Vleuten onze vereniging met een doos vol mid- deleeuwse aardewerkscherven en botresten, die in de loop der jaren waren gevonden rond haar woning aan de Den Hamstraat 34. De vondsten, die bij eerste inspectie een ongeveer 13e-eeuwse indruk maakten, waren des te meer welkom omdat tot dusverre uit de bebouwde kom van Vleuten geen sporen van middeleeuwse bewoning bekend wa- ren. Zeker, de naam Vleuten zal wel tot vóór het jaar 1000 teruggaan en de tufstenen voorloper van de Nederlands- Hervormde kerk dateert op zijn laatst van omstreeks 1200. Maar de eerste schriftelijke vermelding van Vleuten stamt toch pas uit het midden van de twaalfde eeuw. Het heet dan Floeten of Flothen; in 1164 komen we de vorm Flutene tegen, in 1174 Fletene. De kerk van Vleuten wordt voor het eerst vermeld in 1224. Ongeveer uit dezelfde tijd nu stam- men de vondsten uit de Den Hamstraat; zij vormen dus een aardige, materiële bevestiging van de oudste schriftelijke gegevens.

erg oud; in het begin van de vorige eeuw, tot 1837, was Odenvelt eigendom van de familie Van Odenhoven - vandaar. Een dergelijk verhaal geldt voor Alenvelt, wel- ke naam tegen 1750 in de plaats komt van Hinderstein. In het begin van deze eeuw verdwijnt Odenvelt van de kaart. Als directe opvolger is te beschouwen de gelijknamige boerderij van Van den Berg aan de Den Hamstraat, die plaats heeft moeten maken voor de brandweerkazerne en de loods van gemeentewerken. Eigenlijk moeten we in dit verband niet spreken van de Den Hamstraat, ook niet van de Hamweg, zoals oudere Vleu- tenaren hem nog kennen, maar van de Achterdijk, want zo heeft deze weg van- ouds geheten. Naar het oosten ging hij via de tegenwoordige Stationsstraat over

in de Krochtdijk (nu Europaweg), naar het westen over 't Hoog in de Dorpeldijk. Afgezien van het oude Odenvelt tonen de kadastrale minuutplans van 1832 en de topografische kaart van 1850 ons geen boerderijen die aan de Achterdijk gelegen zijn. De boerderij die op het laatst werd bewoond door C. Floer en te- genwoordig bekend staat als het „Ham- huus", dateert pas van 1860. In feite ligt onze vindplaats midden tussen deze boer- derij en de laan naar Odenvelt in. Wel- Hcht hebben we te doen met een hofstede die al veel eerder uit het kaartbeeld is verdwenen. De tien percelen waarvan Den Ham- straat 34 deel uitmaakt, zijn indertijd als het ware uitgegraven in het omringende land. Dat land behoorde bij de boerderij

De scherven zijn alle afkomstig van het perceel Den Hamstraat 34. Zij zijn daar door de jaren heen verzameld bij enkele verbouwingen en tijdens werk- zaamheden in de tuin. Het perceel ligt midden in een blok van 10 woningen, gebouwd door de firma De Gier en opge- leverd in 1961. Zij vormden de eerste aanzet tot de grootschalige Vleutense nieuwbouw in het gebied tussen de Vleu- tense wetering en de spoorlijn in de eer- ste helft van de jaren '60: de latere wijk Odenvelt. De naam Odenvelt gaat terug op een - vermoedelijk oude - hofstede die daar tot de eeuwwisseling midden in het land lag, ongeveer op de kruising van de tegen- woordige Valkeniers- en Secretaris Ver- steeglaan. De naam op zichzelf is niet

(

Enkele omstreeks 1200 gangbare aardewerksoorten, waarvan in de Den Hamstraat scherven zijn gevonden. N.B. deze complete exem- plaren zijn dus elders opgegraven. De linkerhelft is steeds in doorsnede („profiel") getekend, zodat we als het ware naar binnen kijken; de rechterheirt toont de buitenzijde. Geheel links twee zogenaamde kogelpotten van PafTrath-aardewerk uit het Duitse Rijnland, de bo- venste met een haakvormig handvat. In het midden enkele kannen van Andenne-aardewerk uit het Belgische Maasgebied. Rechts een grote Pingsdorf-pot met de karakteristieke beschildering van de schouderpartij; Pingsdorf-aardewerk werd behalve in het Rijnland ook geproduceerd in o.a. Zuid-Limburg. (Resp. uit: J.G.N. Renaud, Middeleeuwse ceramiek, 1976; R. Borremans en R. Warginaire, La céramique d'Andenne, 1966; W.A. van Es en W.J.H. Verwers, Excavations atDorestad 1. The Harbour: Hoogstraat 1,1980)

-ocr page 77-

86

van Floor; het was een hooggelegen boom- gaard. Het niveauverschil tussen de ach- tertuinen van de nieuwe huizen en deze boomgaard bedroeg naar de stellige her- innering van enkele oorspronkelijke be- woners ongeveer 75 cm. Men zou dus kunnen stellen dat de onderhavige vond- sten zijn gedaan op een diepte van drie- kwart meter ten opzichte van het oude maaiveld, in een tot dan toe waarschijn- lijk ongeroerde laag.

menten (ca. 15 %) van kogelpotten van een veel zachter baksel, waarvan de klei vrij sterk is ,,gemagerd" met zand of kwartsgruis. Heel herkenbaar zijn ook ruim 100 scherven (ca. 15 %) van ,,Pingsdorf-aardewerk", wederom ge- noemd naar een groot produktiecentrum bij Keulen, al werd het ook op indu- striële schaal vervaardigd in o.a. Bruns- sum en Schinveld in Zuid-Limburg. Ka- rakteristiek voor dit soort aardewerk is de versiering van de schouderpartij met strepen ijzeroxyde; van onze scherven dragen er 71 dergelijke verfsporen. Pings- dorf-aardewerk komt in de hele periode van omstreeks 900 tot 1200 voor. Het Vleutense materiaal maakt door zijn kleur, magering en hardheid echter een late indruk. Het begint al wat te lijken op het zogenaamde proto-steengoed (ca. 1225-1300), waaruit zich dan rond 1300 het klassieke, gres-achtige steengoed ontwikkelt, dat in de late middeleeuwen in scheepsladingen vanuit het Duitse Rijnland is ingevoerd en waarvan de „Jacobakan" het bekendste type is. Van dit (proto-) steengoed zijn onder onze bijna 700 scherven slechts enkele scherven voorhanden. Tenslotte is met 2 è 3 % vertegenwoordigd het wat zeld- zamere „Andenne-aardewerk", voorna- melijk afkomstig uit het Belgische Maas- gebied; de invoer staakt na het midden van de 13e eeuw. Detail van een landmeterskaart van Hen- riek Versiralensz uit 1624 in het kaartboek van het kapittel van Oudmunster. Geheel onderaan de oude Vleutense dorpskern. De kerk heeft nog haar oude, hoge spits, die er met de beruchte orkaan van 1674 vanaf zou waaien. Onder de windroos verdwijnt schuin uit beeld het zantpat nade Haer: het Haarpad. Recht omhoog door het hele beeld lopen naast elkaar de vlueter wate- ringe ofte niewe grift (links) en de vlueter dijck, nu de Dorpsstraat-Parkweg (rechts). Rechtsboven is nog net de noobel (de No- belhoeve) zichtbaar. Iets lager voert een brug over de wetering naar een omheinde hofstede, die met de voorzijde naar de Achterdijk (links nog net in beeld) ligt. Binnen de omheining zien we een boer- derij, drie hooibergen, een stenen huis en een duiventoren zoals er één in de Har- melerwaard staat. We lezen er bovendien de naam Aert Goijertzoon, die volgens het niet afgebeelde bijschrift ook de bijbe- horende bijna 12 morgen land (ca. 10 ha) pachtte. Uit vergelijking van de perceels- vormen met latere kaarten blijkt dat deze oude hofstede precies onder de Van Woer- denstraat moet liggen, schuin tegenover de vindplaats van de scherven aan de Den Hamstraat. (Rijksarchief Utrecht, archief kapittel van Oudmunster, inv. nr. 933, p. 34-35)

I

Ui^ttU^H

' feï*^ ■'^

f's?

TT

Detail van de topografische kaart 1:50.000, blad 31 Utrecht Oost, uitgegeven in 1949 (verkend in 1938, gedeeltelijk herzien in 1946), sterk vergroot. Rechtsboven de Vleu- tense dorpskern. Het land tussen de oude Achterdijk, dan inmiddels Hamweg en Stationsstraat genoemd, en de spoorlijn is nog geheel onbebouwd. Op de twee klein- ste perceeltjes midden in dit gebied heeft Odenvelt oorspronkelijk gelegen. De vind- plaats van de scherven is aangegeven met een sterretje. De samenstelling van het vondsten- materiaal wijst in dezelfde richting. Want hoewel door de jaren heen zorgvuldig elk „steentje" en ,,botje" werd verza- meld, is het resultaat toch opmerkelijk homogeen. Afgezien van een enkele verdwaalde scherf uit de 16e-19e eeuw bestaat het complex uit 695 fragmenten die zich met weinige uitzonderingen keurig laten verdelen over een vijftal 12e- en 13e-eeuwse aardewerksoorten. Deze aardewerksoorten zijn meer of minder nauw gekoppeld aan bepaalde produktieregio's, ieder met hun eigen grondstof, technieken en tradities. Omdat de aanvoer naar onze streken voor elk van die regio's op een zeker moment van belang werd en later ook weer weg- kwijnde, gelden voor het voorkomen van deze aardewerksoorten in ons gebied globale begin- en einddata. Maar liefst 60 % (416 fragmenten) valt te rekenen tot het ,,Paffrath-aarde- werk", zo genoemd naar een belangrijk produktiecentrum 10 km ten noordoosten van Keulen, keramiek- metropool vanaf de Romeinse tijd. De „kogelpotten" van dit hard gebakken, nogal schilfenge aar- dewerk bereikten ons gebied vooral in de periode 1100-1250. Dan zijn er 108 frag-

/ t f

-ocr page 78-

87

Uten Hamstraat 2, zouden geregeld „de- zelfde scherven" zijn gevonden. Mis- schien is het in dit verband aardig om te wijzen op het landmeterskaartje van Hendrik Verstralen uit 1624, dat hier- naast is afgebeeld. We zien daarop tussen de Achterdijk en de vlueter wateringe ofte niewe grift (de oude Rijnloop), pre- cies ter hoogte van onze vindplaats, een boerderij met losstaand stenen huis en een duiventoren - dat is niet mis. Uit la- ter tijd is er niets van bekend. Misschien reiken de wortels van deze oude hofstede terug tot de tijd van onze scherven, rond 1200. Wij hebben hier wat extra aandacht besteed aan de schenking van mevr. Mar- kus teneinde nog eens te illustreren hoe- zeer wij voor de inkleuring van onze ar- cheologische kaart afhankelijk zijn van de mededeelzaamheid van het publiek. Zoals gezegd vormde de bebouwde kom van Vleuten tot nu toe een blanco ge- bied. Wat we allemaal mogen verwach- ten, blijkt reeds uit enkele Romeinse tot Karolingische scherven die zich tussen het besproken materiaal bevinden. Hope- lijk zal de dorpsheuvel rond de kerk van Vleuten zijn geheimen ooit prijsgeven; we zullen dan inderdaad wel minstens afdalen naar de Karolingische tijd (750- 1000). Maar voorlopig spannen de scher- ven uit de Den Hamstraat de kroon. E.P. Graafstal.

Enkele vondsten uit de Den Hamstraat. Linksboven een buitenbeentje: een fragment van hals en handvat van een kan van „proto-steengoed", rond of kort na 1300 vervaardigd, waarschijnlijk in Brunssum in Zuid-Limburg. Daaronder een fragment van een hand- gevormde, tamelijk ruwe kogelpot, met omgeslagen rand. Rechts een rand- en een wand- fragment van Pingsdorf-aardewerk, roodbruin beschilderd met golflijnen en komma's. In het midden een deel van een langwerpige, fijne slijpsteen. De schaalstok onderaan geeft centimeters aan.

Analyseren we deze getalsverhoudin- gen, dan komen we tot de conclusie dat het hier gaat om een chronologisch zeer homogene verzameling. De hoofdmoot valt ruwweg rond 1200 te dateren; na 1250 houdt het althans vrijwel op. De overige vondsten kunnen ons misschien

iets vertellen over de aard van het com- plex. Opvallend is namelijk het grote aantal schelpen en vooral botresten - een hele veestapel is onder de kaakfrag- menten vertegenwoordigd! Waarschijn- lijk zitten we hier dus niet ver van het erf van een boerderij. Ook aan de overkant,

Wie wat bewaart die geeft wat

Openingstijden van onze gebouwen: Broederschapshuisjes, Dorpsstraat 1 Vleuten: Elke donderdag van 19.30 - 22.00 uur: Gelegenheid voor contact met be- stuur en werkgroep genealogie, te- vens mogelijkheid tot raadpleging van bibliotheek en andere documen- tatie verzamelingen. Op andere tijdstippen bezoek moge- lijk na afspraak met de heer J. Schoon- derwoerd, tel. 03406 - 61462. Het Kabinet, Zandweg 147B De Meern: Elke Ie maandag van de maand van 19.30 - 22.00 uur: Gelegenheid tot bezoek van onze exposities over archeologie (o.a. Ro- meinse nederzetting), oude gereed- schappen en werktuigen en oude huishoudelijke gebruiksvoorwerpen. Op andere tijdstippen bezoek moge- lijk na afspraak met de heer H. van Essen, tel. 03406 - 62992.

Mevr. L. Griffioen-Rodenburg, Botten- steinweg 7 Vleuten Zuidhollandse boerenmuts, rouwmuts, meisjesjurkje, dameslijfje ± 1880

T.A. v.d. Bovenkamp, Louis Pasteurlaan 12 Vleuten Timmerkist met o.a. 13 profielschaven, beitels, gutsen etc. en 1 pak kroonlucifers, 1 pak Victoria lucifers

W. Denekamp, Utenhamstraat 5 Vleuten 1 Piëdestal (bloementafeltje)

H. den Exter, Zandweg 200 De Meern IJzeren grondguts

H. Viel, Alendorperweg 24 Vleuten Soldeerbout en trekmes

Mevr. C.W. Benschop, Kerkstraat 7 De Meern Diverse oude papieren- en boekwer- ken, w.o. militair zakboekje 1879, lagere schoolboeken 1914-1931, oude zang- en voordrachtboekjes, belastingpapieren 1924- 1931, en een paar leren souspieds

Mevr. P.A. Bauhuis, Touwslagerslaan 4 DeMeem Jaargangen 1964 t/m 1980 van „onze gemeente", 13 ansichtkaarten van De Meern, 4 plakboeken met krantenknip- sels

-ocr page 79-

88

Rechthuis en raadhuis in Vleuten 4 eeuwen eigenaren en bewoners door J.W. Schoondeiwoerd

Eeuwenlang heeft de herberg, die in het centrum van het dorp Vleuten naast de kerk stond, een belangrijke funktie in het dorpsleven gehad, mede omdat daarin het gerecht en later het gemeentebestuur gehuisvest waren. In dit arti- kel wordt de historie van dit gebouw en zijn bewoners wat nader belicht.

Voordat in 1812 de gemeenten werden gevormd was Vleuten staatsrechtelijk bezien een gerecht, waarvan het Kapittel van Oudmunster te Utrecht de „heerlijk- heid" bezat en dat daarom het Oude- munsters gerecht van Vleuten en de Meem genoemd werd. Het gebied van dit gerecht had ongeveer dezelfde gren- zen als de voormalige gemeente Vleuten, dus inclusief De Meern voorzover ten noorden van de Leidse Rijn gelegen. Tot 1633 behoorde ook de Harmelerwaard er toe. Dit gerecht werd al in 1527 een sche- pengerecht en de (lagere) rechtspraak daarin werd uitgeoefend door een schout en 6 schepenen, die door het kapittel werden benoemd. Schout en schepenen, bijgestaan door een secretaris en een bo- de, hielden voor h"n werkzaamheden zitting in het rechthuis of gerechtshuis. Op het platteland was een rechthuis toen nog niet zo'n officieel gebouw als tegen- woordig een gemeentehuis, maar veelal een kamer of dergelijke ruimte, gehuurd in een woning of vaak in een herberg. Waar Stond het Vleutense rechthuis? In het boekwerk van de Geheym- schryver van Staat en Kerke der Ver- eenigde Nederlanden van 1759 (zie ook ons tijdschrift, 1983 nr. 4, blz. 153) is onder Vleuten vermeld: Het Rechthuys staat in 't midden van het dorp, voor welke men tussen twee korte muuren, met vier pylasters op de eynden, daar op vier leeuwen zitten, houdende met hare

voorklaauwen het wapen van 't Capittel van Oudmunster, doorgaat tot over het kerkhof in de kerk. Verder wordt daarin nog vermeld: Alhier is maar een bekwa- me herberg waar 't Gerecht van Vleuten en Meern hare rechtbank houd. In 1744 maakte Jan de Beijer de be- kende pentekening van De Kerk en 't Regt- huis te Vleuten, die op de voorpagina is afgedrukt. Hierop zien we de muur voor het kerkhof met daarin het hek en 2 (van de 4) pilasters met de leeuwen en de wapenschilden in hun klauwen. De muur lijkt te lopen van de hoek van de Broe- derschapshuisjes naar de hoek van het rechthuis, maar dat is niet helemaal dui- delijk, want tussen het rechthuis en de muur van het kerkhof, die waarschijnlijk verder naar het oosten doorliep, lag nog een smalle strook grond, zoals op het hierna vermelde schetsje vaag te zien is. Omdat er, behalve een schetsje van een landmeter uit 1599 en een iets duide- lijker uit 1624 (zie afb. 1), geen oude plattegronden van het dorp Vleuten be- kend zijn, ga ik voor een meer nauw- keurige plaatsbepaling maar uit van de eerste kadastrale kaarten (van 1832) van Vleuten, waarvan een fragment hierbij is afgedrukt (afb. 2). Daarop zijn enkele oude benamingen aangegeven en is het perceel van het rechthuis met een A aan- geduid. Het schetsje van de landmeter uit 1624 komt heel goed overeen met die kaart. Het rechthuis was dus tevens herberg (zie ook het uithangbord op de tekening

van de Beijer), die vermoedelijk toen al werd gecombineerd met nog een ander bedrijf. Zoals uit het volgende zal blij- ken, was dat een timmermanswerkplaats of boerderij. In het archief van het Kapittel van' Oudmunster en in dat van het gerecht heb ik geen gegevens kunnen vinden over huur of gebruik van enig pand voor

1. Fragment (sterk vergroot) van een kaart van de landmeter H. Verstraelensz uit 1624, waarop een schetsje is getekend van het centrum van het dorp Vleuten. Het noor- den is rechts.

-ocr page 80-

								89
							inhoudt dat hij een herberg had. Uit an- dere akten 3) blijkt dat hij nog meer ei- gendommen heeft gehad, o.a. een mor- gen land gelegen op 't Zand, 3 morgen land op Wildervelt (ten westen van Vleu- ten), de „nieuwe boomgaard" ten oosten van perceel C en nog 2 boomgaarden daar- tegenover ten zuiden van de Heerenweg gelegen. Hij was dus kennelijk niet on- vermogend. Voorzover bekend had Jacob Sandersz, die getrouwd was met Weijndelmoet of Weijntgen Beemts van Malsen, vijf kin- deren: Sander, Cornelis, Metgen, Mathijs en Grietgen, die allen getrouwd zijn. Blijkens een transportakte van 28 juni 1595 4) verkoopt Jacob Sandersz aan zijn zoon Mathijs Jacobsz, die getrouwd is met Jannichgen Goijert Gerritsz van Bem- mel, die alinge (gehele) huijsinge, hoff- stede ende boomgaert met noch een cleijn huijsken op ten selven grond, alsoe all tselve staende ende gelegen is in de- sen gerechte ende eensdeels bij Huijgh Jacobsz van de Graft bewoent werdt, daer die kerck tot Vloeten noortwerts en- de sij comparanten selver oost ende zuijt- werts (C en B) ende den heerwech west- werts naestgelegen sijn. Dat de Heeren- weg er westwaarts naast gelegen zou zijn, roept de vraag op of in die tijd die weg wellicht ten westen langs de kerk gelopen heeft (toen er nog geen Broe- derschapshuisjes s^tonden). In 1619 is Jacob Sandersz al over- leden, want dan wordt het op het kaartje met B aangeduide perceel door Weijnt- gen, weduwe van Jacob Sandersz, en haar kinderen verkocht aan de kijnderen ende erffgenaemen van zaliger Jannichen, die weduwe van Rudt van Dijck 5). Mathijs Jacobsz/ Jannichgen van Bemnoei Over de periode van bijna 25 jaar, van 1595 tot 1619, waarin Mathijs (Thijs) Jacobsz herbergier in Vleuten was, is niets bekend. Uit de transportakte van de hier- voor vermelde verkoop in 1619 blijkt dat Mathijs dan al overleden is, want daarin wordt Jannichgen Goijerts van Bemmel genoemd als de weduwe van Mathijs Jacobsz. In 1629 wordt door Jannichgen en haar kinderen een hypotheek van f. 600,- genomen op hun huis, die hun verstrekt wordt door Comelis van Aelst 6). In 1633 wordt door de gezamenlijke erfgenamen van Jacob Sanders en Weijntgen Beemts het op het kaartje met C aangeduide perceel, gelegen ten oosten van het aan Mathijs Jacobsz verkochte perceel, in 2 delen (elk zijnde een boomgaard met huis) verkocht aan Comelis van Aelst en Peter Willemsz van Bijlevelt 7). Ook de oostelijk daarvan gelegen „nieuwe boom-
		2. Kopie van een deel van de kadastrale kaart van 1832 met het noordelijk deel van Vleu- ten (sectie B, schaal 1:2500).
		het houden van de zittingen van het schepengerecht, zodat we over de eerste 200 jaar van het bestaan van het gerecht daarnaar slechts kunnen gissen. Daarom neem ik voorlopig maar aan, dat het al- tijd hetzelfde gebouw is geweest. Het ar- chief van het gerecht geeft pas in 1732 i) wat nadere informatie, want toen werd in het gerechtsregister een boedelscheiding van 1728 ingeschreven, waarbij Mathijs Hovelingh eigenaar werd van het huijs en erf, staende en gelegen tot Vleuten aan 't kerckhoff aldaar, sijnde 't recht- huijs. En hiermee komen we bij de mensen die er in woonden. Wie waren daarvóór en daarna eigenaren en gebruikers van dit pand? Deze vraag wil ik hierna probe-		ren te beantwoorden, waarbij ik voorop moet stellen dat er geen verhalen van de mensen uit die tijd voorhanden zijn, zo- dat hun handel en wandel slechts aan de hand van een aantal geregistreerde feiten enigermate achterhaald kan worden. Jacob Sandersz Als we een paar stappen teruggaan in de tijd blijkt dat vóór 1595 Jacob San- dersz(oon) eigenaar was van het op het kadasterkaartje met A aangeduide per- ceel en ook van de met B en C aange- duide percelen, die ik er voor het verdere verhaal even bij betrek. In een transport- akte van 1583 2) wordt Jacob Sandersz weerdt tot Vleuten genoemd, hetgeen

-ocr page 81-

90

gaard" en de 2 aan de overkant van de Heerenweg gelegen boomgaarden (w.o. de lange boomgaard) worden dan verkocht. Uit de voormelde akten blijkt dat Ma- thijs Jacobsz 6 kinderen had: Cornelis, die eerst getrouwd was met Aelbertgen Splinters en later met Trijntgen Bastiaens, Merrichje, getrouwd met Jan Cornelisz Hovelingh, Odilia of Duitgen, die later trouwt met Anthonis Jansz Kent, Govert, Gerrit en Mathijs. Uit latere gegevens kan afgeleid worden dat die kinderen tussen 1605 en 1618 geboren zijn, zodat Mathijs Jacobsz rond 1580 geboren zal zijn en zijn vader Jacob Sandersz om- streeks 1550. Van Jannichgen, de weduwe van Ma- thijs Jacobsz, is nog wat meer te vinden. Uit twee hypotheekakten, geregistreerd op 2 januari 1636 s), blijkt dat zij haar huis ook bewoonde en er een herberg had, want deze hypotheken werden ge- vestigd wegens schuld aan ene Seger ter Steege, brouwer te Utrecht, en in een van deze akten is vermeld dat zij een schuld had van vierhonden' gulden, spruijtende van geleverde bieren, en dat zij haar schuld beloofde te zullen betalen soe haest (zo- dra) sij haere neringe van tappen in de naerbenoemde huijsinge sal coemen te verlaten, 't sij bij ajfsterven ojf andersins off als deselve huijsinge vercoft zal wor- den ......ojf eijntelijck soe haest sij com- parante haere bieren om te vertappen in

't geheel ofte deel van een anderen brou- wer ofte brouwster als de voornoemde ter Steege off sijn huijsfrouw mochten commen inne te legen ...... Hieruit kun- nen we zien hoe oud brouwerijcontracten al zijn. Uit de toestemmingen die voor deze hypotheek en het volgende transport ge- geven werden door haar zoons Govert en Gerrit 9), blijkt dat deze in Den Haag woonden en resp. palfrenier/koetsier en timmerman waren. Anthonis Jansz Kent/Odilia Thijs Op 1 oktober 1644 10) wordt het per- ceel van de weduwe Mathijs Jacobsz ver- kocht aan haar schoonzoon Anthonis Jansz Kent, de man van haar dochter Odilia, deze keer Odiliaentgen genoemd. Bij dit transport wordt het eigendom omschre- ven als huijsinge, hojfsteede ende boom- gaerdt met alles hyeren toebehooren, alsoe hetselve staende en gelegen is in den dorpe van Vleuten alhier, daer 't kerckhoff noortwaerts ende Cornelis Cornelisz oostwaerts, Cornelis Rutgertsz (van Dijck) zuijdtwaerts ende het pleijn van den rooster (om het vee van het kerkhof te weren) westwaerts naest gelegen sijn. Op het verkochte rustte een schuld van f. 1.900,-. Van Anthonis Jansz is verder weinig bekend. In 1662 wordt hij nog als be-

lendend eigenaar van perceel B vermeld maar vermoedelijk is hij al kort daarna gestorven, want in 1669 u) wordt door Dultje Tijs, weduwe van Anthonis Jansz Kent, herbergierster te Vleuten, een hypotheek van f. 200,- genomen op het tegenwoordig door haar bewoonde huis, hofstede en boomgaard gelegen aan 't kerkhof te Vleuten. Hoewel Dultje her- bergierster was, wordt in de omschrij- ving van het perceel het woord herberg niet gebruikt. Er worden in die akte ook geen kinderen vermeld, waaruit afgeleid zou kunnen worden dat zij geen kinderen had. Inmiddels zijn we in de roerige jaren rond 1672 gekomen, toen plunderende Franse troepen ook Vleuten niet onbe- roerd lieten en de inwoners zware schat- tingen moesten betalen. Of Odilia's her- berg er ongeschonden doorgekomen is, is niet bekend. In 1776 12) wordt Odilia als weduwe van Antonis Jansz Kent nog als tapper vermeld. Waarschijnlijk is zij in 1682 overleden, want op 12 oktober van dat jaar 13) wordt op verzoek van de erfge- namen van Odilia Thijs door schout en schepenen een taxatie verricht van seke- re huijsinge, bergen en schuur, staende aan den kerckenrooster tot Vleuten, te- genwoordig bewoont bij Seger Jansz Ho- velingh. De waarde daarvan werd toen geschat op f. 800,-. Seger Jansz Hovelingh Kort daarna, op 30 oktober 1682 m), wordt er een transport geregistreerd, waar- bij Mathijs Mathijsz verclaerde te cede- ren, transporteren en over te geven aen en ten behoeve van Seger Jansz Hovelingh, sijne neeff, sijn huijsvrouw en hunnen erven, sekere huijsinge ende erve staende en gelegen aan 't kerckhoff, sulcx t selve gemelde comparant als enige erfgenaem is aengecomen door overlijden van Dultje Mathijs, sijn suster zaliger, streckende voor van de straat tot aen 't erve van de erfgenaemen van Jan Cornelisz Hove- lingh zaliger toe, daer het voorzegde kerck- hof aen de eene sijde ende den dijck en de twee huijsgens aen den dijck staen als andere sijde naest gelegen sijn. Deze twee huisjes aan de dijk zijn intussen ge- bouwd op het met B aangeduide perceel, dat sinds 1619 al enkele malen op een andere eigenaar is overgegaan, t.w. in 1657 van Cornelis Rutgersz van Dijck op Anthonis Hermansz van Overschie, in 1662 op Dirck Jacobsz van Portengen en in 1669 op Gijsbert Jansz van Dijck 15). Met het erf van wijlen Jan Cornelisz Hovelingh (de vader van Seger Jansz) wordt hier het op het kaartje met C aan- geduide perceel bedoeld, dat in 1647 en 1651 door Jan Cornelisz Hovelingh werd

-^

ri^

/^

^<J^C.

/"X^'

, JrAx^Ajl'-^/C o*^^ -A^ Ü^^.

/A \

^-

tf<^/^

i'^<.'Jy''//^^>^- ,/-^ /u7^Av9'^

\

3. Nota voor het gerecht van Vleuten van Matthijs van Schalkwijk over de jaren 1795 t/m 1801.

-ocr page 82-

91

Jjicoh Sanclersz _»I55n-j.l610 We^ijtitgen Beernts van MaIsen_______ I___________

GENEALOGISCH OVERZICHT van de fanilies die gedurende vier eeuwen bewoners waren van de herberg annex rechthuis/raadnuis te Vleuten

I Metaen .15S1-

Cornelis .1562-

Sander

Mathij'; il5S'.-vl619 « -^ 15011 jHnnicften Coijerts van Beirmel __________I

Grietgen .15«7-

Cornelis Hovelinck •.15«5- X ♦ 1595 Jannichqe Seqers HovelinQh______|_

Mattips

I Cornelis ^1603- XI «2

Merrlgje il«0B-vir.7ft X ♦ 1631

Covert .1604-

OdiUa ^Ifill-^lftB? X X IS'O Anthonis Jansz Kent ±1610-vl6«9

Malhljs • 16IS-nl6(!?

Gerrlt •1615-

I Marrlchqe

Jan 4^1600- X ^ 1631 .> Merriq.le Mathlls _L

Hovelinqti

I                               I weljntgen                Geeitien >_M7-                    ^1664- X 1672                    T Gerrlt Petersz Cljsbert w.

Seger ^1640-1718 X 1680 Lljsbet Jans Deurgoet I

Mechtelt         Ceurtgen ^1646-             ^l6«8-vl«91 X 1679              X 1681 Anthonle         Jochefli A.

Cornelis 4.1633- X 1675 Marrig.le G. Veen________

Covert »163«-

v»n RoiwelMe van Citwltek vin Ve«n

HnvellnQ(h)

I                                            I Matthljs Maria 4.1691-^1776 4^1693- X 1722 X Annetje Laurens Andries van der lol Wannaer

Jan {Hannes) van Schalkwijk 4.1700-1758 7 1730 CorniUa Gerrlts vin Roaijii

rijg Je il695- xl 1711 Jen C.van Soest x2 1722 WlUem H.van Ronum

Jan •.16B5-V1739 X 1715 Dirkje V. van Veen

Hoveling

van 5cbalkwl)<

I I II I

I II II I Cornelis

I Elisabeth 1725- xl 17411 Willem C. Tukker x2 1765 Jacob van Rl)n

I Maria Anna 1737-

Gerrit

Catharlna 1727- X 174« Jan G. Der>ekamp

Maria 1732-1810 « 17«2

wllhelmina 17J4-

Sopnia 1729- X 170O Johannes G. vati Nes

Anna Maria 1732- X 1756 Claes G. van Nes

Maltnijt 1731-1813 X 1762 Maria ' Hoveling 1732-1810 I

174».1820 X CorntUi van Zeldenrllk

17J9.1797 X 1774 Mie Piek

van Scrialkwilk

I Cornelia 1781-1834 « 1804

I MatthUs 1779-4^1854 X 1827 Cnella

I Jan 1766-1834 X 1801 Joanna Blom

Cornelis 1775- > 1802 CornellB

Catharlna 1778.V1844

Gerrlt 1774-1844

Antje 1764-1858 » 1797 Leendert Kopper»

Seger 1771-1842 Maria G. I^aonoofd

vier minderjarige kinderen nagelaten bij FlJgje Zegertse Hoveling, laatst huijs- vrou van den voorn, Willem van Rossum, in haar eerste huwelijk door Jan Cor- nelisi van Zoest aan haar verwekt, kin- deren ende kindskinderen van Zegert Janse Hoveling en Lijsbet JansE Deur^ goed, gewesen echtelieden, dewelke te kennen geven dal In den jare 17JB deser wereld was overleden den voorn, Zegert Jansï Hoveling, nalatende tol sijne we- duwe en boedelhomter de gemelde Lijs- bet Janse Deurgoed en vier kinderen aan haar verwekt, met namen Jan Zegertse Hoveling, Matthijs Zegertse Hoveling, Maria Zegertse Hoveling en Fijgje Ze- gertse Hoveling, Dat deselve Lysbet Janse Deurgeed in den boedel van haar en ge- melden haren mm is blijven sitten sonder hare kinderen enig bewijs van haarlieden vaderlijke besterfenis te doen en sulx tot in de maand van augustus van den jare 1724, als wanneer de gansche huis tot den voorst, boedel behorende, staande en gelegen tot Vleuten aan 't kerkhoff al- daar, sijnde 't rechthuijs, met genoegsawn allen den huijsraad en imboedel door den brand is verteert, dat de comparanten

ren 1711 tot 1717 17), waarin hij vermeld wordt wegens arbeijtsloon en gelevert hout aan des predicants wooninge gele- vert en verdient. Hierna volgt een periode waarvan weer niet veel bekend is over de Vleutense herberg. Pas in 1732 komt dav- in meer duidelijkheid. MatthIJs Hoveling Zoals hiervoor al is vermeld wordt op 20 april 1732 i) op verzoek van Matthys Hovelingh in het g@rechtsregist@r inge- schreven een notariële akte van 27 no- vember 1728. waarin is opgenomen de scheiding van de boedel van TMgsn hmi Hoveling en Lysbet Jans D@urgoêt, Op het feit dat deze akte pas 4 jaar later werd geregistreerd kom ik nog terug. Deze akte luidt (verkort); Op huiden den 27en november 1728 compareerden ......Jan Zegertse Hoveling ende Mah thijs Zegertse Hoveling, mitsgaders Wil- lem van Rossum als speciale gemagtigde van Maria Zegertse Hoveling, weduwe van Andries Wannaer.......en dan nog denselven Jan Zegertse Hoveling als in desen waarnemende het interesse van de

aangekocht van Cornelis van Aelst en Peter Willemsz van Bijlevelt i6), die het, zoals hiervoor werd vermeld, in 1633 van de erfgenamen van Jacob Sandersz kochten. Jan Comelisz Hovelingh was een zoon van Cornelis Willemsz Hovelingh en Jannichgen Segers en trouwde rond 1630 met Merrigje Mathijs, de hiervoor al ver- melde dochter van Mathijs Jacobsz. Vol- ledigheidshalve vermeld ik hierbij nog dat Jan Comelisz Hovelingh 7 kinderen had, van wie er 6 getrouwd waren. In 1680 trouwde Seger met Lijsbet (Elisabet) Jansz Deurgoet. een dochter van Jan Hendricksz Deurgoet en Trijntgen Jans Block. Deze Jan Deurgoet was be- zitter van de brouwerij in Vleuten. Ver- moedelijk zal Seger toen hij trouwde de herberg van zijn tante zijn gaan bewonen en exploiteren, want, zoals hiervoor is vermeld, woonde hij er in 1682 al. Een zuster van de vrouw van Seger, Sophia of Fijgje Deurgoet, was getrouwd met Willem Dircksz van Bijlevelt, de later zo bekende Vleutense brouwer. Seger Jansz Hovelingh was ook tim- merman, hetgeen blijkt uit de omslagen van de lasten van het gerecht over de ja-

-ocr page 83-

92

15^0 - 1595 1 ^0«^ _ 1644 Ifit - 1682 168; - 1726 1726 - 1766 1766 - 1813 1613 - 1844 18üi - 1888 13BE - 194- 19'.7 . 1S69

in 1724 geheel is afgebrand en door de nieuwe eigenaar Matthijs Hoveling weer is opgebouwd. Een week later, op 27 april 1732 i9), wordt in het gerechtsregister een akte ingeschreven, waaruit blijkt dat Matthijs Hoveling, meester-timmerman te Vleu- ten, een lening is aangegaan van f. 2.200,- bij Francois Comelis van Bokhoven, se- cretaris van het hoogheemraadschap van de Lekdijk Bovendams te Utrecht, met als onderpand zijn huis, waarin 't gerecht- huis gehouden wordt, en 8 morgen wei- en bouwland op Vleuterweide (die hij in 1726 20) voor f. 800,- gekocht had van het Stads Ambachtskinderhuis te Utrecht). En daarmee wordt duidelijk waarom hij de akte van de boedelscheiding van 1728 heeft laten inschrijven: er moest uit het gerechtsregister blijken dat hij eigenaar was van het rechthuis, om daarop een hypotheek te kunnen vestigen. Uit het gegeven dat Matthijs' vader Seger Jansz in 1718 overleed, en dat Mat- thijs op 24 november 1722 trouwde met Annetje van der Tol, zou afgeleid kunnen worden, dat hij in zijn ouderlijk huis is ingetrouwd en daar ook zijn beroep als timmerman heeft uitgeoefend. Matthijs en Annetje hebben 7 kinderen gehad, al- len dochters, waarvan er 5 zijn getrouwd. Om u het overzicht niet te laten ver- liezen van alle namen van de hiervoor besproken en hierna nog te bespreken fa- milies, heb ik ze in een genealogisch overzicht opgenomen, dat hierbij is af- gedrukt. Hierin komen ook de relaties tussen die verschillende families wat dui- delijker tot uitdrukking. Van Mattijs Hoveling is, in de eerste plaats als timmerman, nog wat meer be- kend uit de omslagen van de lasten van het gerecht. Daaruit blijkt dat hij daar- voor gedurende de jaren 1721 tot 1755 verschillende werkzaamheden heeft ver- richt, met name onderhoudswerk aan de kerk en de predikants- en kosterswoning 21). Verder was Matthijs van 1729 tot 1736 schepen en van mei tot eind 1735 ook plaatsvervangend schout. Dit laatste was het gevolg van het feit dat de op 9 mei 1735 nieuwbenoemde schout Frederik Michiel Kroost zijn ambt, waarvoor hij f. 8.600," had betaald, niet wilde aan- vaarden omdat hem gebleken was dat de revenuen van dat ambt lager waren dan hij aangenomen had. Het kapittel wilde eerst niet ingaan op zijn verzoek om hem van zijn verplichtingen te ontslaan, maar op 19 maart 1736 werd dat verzoek toch toegestaan, zij het dat hij van het betaal- de bedrag slechts f. 6.600,- terug kreeg 22). Uit de handtekening van Matthijs onder diverse akten blijkt dat hij goed kon schrij-

alsdoen (toen) een overslag en calcula- tie van den boedel van hunne voornoem- de ouders hebben gemaakt en bevonden dat de schulden en lasten van denselven boedel vrij verre surmonteerde (overtroO het vermoge van dien en dat alsdoen met den anderen is overeengekomen en ge- accordeert dat den tweden comparant den ganschen boedel met die tijd voor sijn privé rekening soude aanvaren, de actiën en crediten invorderen en profite- ren mitsgaders in eijgendom hebben en blijven behouden de grond van de voors- zegde verbrande huisinghe en 't gene daar- van en van 't verdere getimmerte nog was blijven staan, mits dat hij daarentegens ook soude betalen alle de schulden en lasten des boedels, geene van deselve uit- gesondert en dan wel in specie de capi- talen en verlopene interessen van dien op de voorszegde huisinghe staande, so als hij twede comparant Matthijs Zegert- se Hoveling aangenomen en beloofi heeft en waarop dan ook is gevolgt dat hij, tweden comparant, deselve huijsinge we- derom heeft doen opbouwen ten sijnen kosten...... Van Jan Zegertsz Hoveling, die in 1715 trouwde met Dirckje Willem s van Veen is alleen bekend dat hij, evenals zijn vader, timmerman was, hetgeen blijkt uit de omslag van de huurlasten van het ge- recht over 1719, waarin hij met zijn broer Matthijs als timmerman is vermeld is). Uit de hiervoor genoemde akte blijkt, zoals al eerder is vermeld, dat het betref- fende pand het rechthuis was en dat het

Jacob SanOersz Mathijs Jacobsz/Jannicnen van BemeJ ftnthonis Jansz Kent/Odilia Thijs Seger Jansz Hovellngh/LljsDet Deurgoet Matthljs Hoveling Matthiis van Schalkwijk derrit en Catharina van ScnalKulJk Matthijs en Maria van Dijk Geert van Dijx/Hanna Nieuhof bets Oe veen/Cees van Berkel

Pleter liunisz van Dijk W70O-1775 I 1'J9 MarrloJ» U. Krwllkawp I________

v«n ail<

I I I

I I I

Joanne» 1742-1788 « 177« Jannlgje van Vulpen

vgn B(f<

I I I I I I I

I Evert 1774.18J9 »i 180? WtUemlJntJ» Verkerk «2 iSQd CorneUa > van ^halkuljk

_YflJJliL

T—r— Mstthije 180f'IPH

I (vorarflu! I81)-I8I1 >l Nilii Iteenwn »? 1S61 MüfiS

I                     I Plfter lll«>ll»; > II7« Eernslii

I II I I

I I

Jen

MnrJs 1S0«,|H9J

Janrvws tsai-U7»

m—r

«I (88? »? 18?? PBF8lh§9 i: NlBUftSff

( 181? II 18?? mm M,s, M«Fii MBBUiiSBfl V8R Kleef

»an Bi)b

PflrswlJS M,?: MiFiS M: 844gi Ê:

^anna S: iarnelis I. ItisaNth M,

li?t=J?7l « mi ag veeB

i8?M?(? 18?^rl?«l         lg??-l?8e « \m             » J?ïl Paylys %,i,     garslus h, van aiiU»elt   Baart

1?66'I?6S

l?Q2.l?»2 » 1?}S Hïrnan N,A,

a» wgR

l?ll-

l?l«=l?W > i?ie vm Serkti >?a*'i?'»

-ocr page 84-

							93
						een kamere ofwoninge met de grond daar- bij behorende, staande en gelegen in den dorpe Vleuten, naast de Thematervaart ...... zijnde erfpachtgoed van den Capi- tule van Oud Munster op de jaarlijkse canon van acht gulden. Verdere gegevens over het reilen en zeilen van Matthijs als herbergier en schipper in deze tijd zijn zeer schaars. In het archief van het gerecht 39) treffen we nog wel enkele rekeningen aan, die door hem bij het gerecht zijn ingediend, zoals een in 1801 wegens vaar- en rijloon en wegens verteringen van het gemeentebe- stuur en een in datzelfde jaar wegens le- vering van bier en reuzel voor de brand- weer, die loopt over de periode 1795 tot 1801, dus over 7 jaar! (zie afb. 3) Deze rekeningen werden parorder voor vol- daan getekend door Matthijs' dochter Catharina. In 1809 39) koopt Matthijs op een vei- ling van de erfgenamen van Frederick Godart van Reede tot Parkeier de lande- rijen van het vroegere goed Zuileveld, gelegen ten noordoosten van de kerk (zie afb. 2, nrs. 196 t/m 203, 231 t/m 235 (erfpacht) en 236), groot circa 5 morgen, voor f. 5.400,—. Daarvoor krijgt hij van Mr. RW. Bosch van Drakestein een nieuwe hypotheek van f. 4.000,-, met als onder- pand deze landerijen, het Rechthuis en zijn land in Vleuterweide. Matthijs en Maria kregen tussen 1764 en 1781 8 kinderen: Anna, Johannes, Se- ger, Gerrit, Comelis, Catharina, Matthijs en Cnelia. Anna trouwde in 1797 met Leenden Koppers en woonde in Breuke- len, Johannes (Jan) trouwde in 1801 met Joanna Blom en woonde in Vleuten, Se- ger trouwde met Maria Leonoord en was schoenmaker in Utrecht, Comelis trouw- de in 1802 met Cornelia Rosseweij en woonde in Abcoude en Cnelia trouwde in 1804 met Evert van Dijk, de bakker die tegenover het rechthuis woonde. In 1810 overleed Maria en in 1813 Matthijs, in wiens overlijdensakte ver- meld wordt dat zijn huis nummer 97 had. In de memorie van successie van 8 mei 1813 40) worden hun onroerende en roe- rende bezittingen (in het Frans) zeer uit- voerig omschreven. Dat biedt ons de mo- gelijkheid wat meer te weten te komen over wat zij toen zoal voor meubilair en huisraad hadden. Het huis annex herberg (vermeld als zijnde het gemeentehuis van Vleuten) had de volgende vertrekken: ves- tibule, gang, 3 kamers (genoemd cham- bre d'enhaut, antichambre en apparte- ment) en nog een kleine kamer, keuken, kelder, zolder en achterhuis. Verder be- hoorden er nog een schuur, 2 hooibergen en een kolfbaan bij. De veestapel bestond uit: 5 melkkoeien, 4 vaarzen, 3 jonge os- sen, 3 zwarte merries waarvan 1 met veu-
		ven, wat in die tijd lang niet iedereen kon. In het begin van de dertiger jaren gaat het Matthijs blijkbaar heel goed, want in 1733 23) koopt hij van Jan Hendriksz Sas, herbergier te Vleuten, diens huis al- waar den Frisschen Roemer uijthangt, welk pand tussen de Heerenweg en de Vleutense wetering stond, ten westen van het daar gelegen steegje (recht tegenover de tegenwoordige Schoolstraat). Hoewel er geen hypotheek op dit pand werd ge- registreerd, heeft Matthijs met deze koop toch misschien iets te hoog gegrepen, want anderhalfjaar later, in april 1735 24), verkoopt hij het alweer en wel aan Wil- lem Dircksz van Bijlevelt, de kapitaal- krachtige Vleutense bierbrouwer, die meermalen panden kocht van mensen die in financiële problemen zaten. Twee en een halfjaar later, in oktober 1737 25), krijgt Matthijs een nieuwe hy- pothecaire lening, groot f. 3.000,--, nu van Jaspar van Minnebeeke, waarmee hij zijn nog resterende eerdere hypotheek aflost en die verder dient voor de afbouw van zijn huis, dat hij daarvoor, met zijn 8 morgen land op Vleuterweide, in onder- pand geeft. Kennelijk is Matthijs daarna toch wat in financiële problemen gekomen, want in februari 1741 26) komt het zover, dat zijn huis en land op verzoek van laatst- genoemde hypotheekhouder in handen van de Pander van het Hof van Utrecht worden gesteld voor executoriale ver- koop. Bij die verkoop komen zijn eigen- dommen in handen van Nicolaas van Geel in Utrecht, die ze weer verhuurt aan Matthijs. Deze Nicolaas van Geel overlijdt al in hetzelfde jaar, in verband waarmee zijn eigendommen op 27 september 1741 2?) door het gerecht worden getaxeerd. Het huis ca. (herberg) wordt daarbij geschat op f. 1.600,-, de 8 morgen land in Vleu- terweide op f. 1.500,-. In 1744 28) wor- den deze bezittingen door de weduwe van Nicolaas van Geel verkocht aan Jan van Nes(ch), med.doctor in Utrecht, waar- door Matthijs een nieuwe huisbaas krijgt. Blijkbaar heeft Matthijs op dat moment al een achterstand in de betaling van zijn huur, want enkele maanden later, op 1 mei 1744  29) cedeert hij aan van Nes oogst, hooi, vee en inboedel in verband met f. 134,- achterstallige huur. In 1742 en volgende jaren vinden we nog verschillende vermeldingen van Mat- thijs in het gerechtsregister wegens het in de melk en in de wei nemen van vee van dorpsgenoten en familie en zelfs van ver- huur van zijn hooiberg, waaruit duidelijk blijkt dat het hem niet voor de wind ging. In 1744 overlijdt Matthijs' schoonmoeder, uit wier nalatenschap 3o) zijn vrouw in 1745 een bedrag van ruim f. 1.388,- ont-		vangt. Wellicht heeft dit hem weer enige financiële armslag gegeven. Overigens blijkt Matthijs ook wel eens in de stad Utrecht te komen, want in de criminele stukken van het stadsarchief 3i) komt een proces-verbaal voor, waarbij Matthijs aangifte doet van een poging van twee valse speelders, die hem op Zater- dag den 27en Augustus 1763 des na- middags omtrent één uur, door de Choor- straat gaande, aanspraken en meetroon- den naar een logement om hem aan hun kaartspel mee te laten doen. Dit proces- verbaal, waarin staat dat Matthijs toen ± 70 jaar was, werd opgemaakt op 3 sep- tember en ondertekend op 8 oktober 1763. Hieruit zou volgen dat Matthijs rond 1693 werd geboren. Men keek toen niet op een paar jaar, want uit een ander stuk 32) blijkt dat hij in 1691 werd geboren. Op 25 juni 1762 overlijdt de vrouw van Matthijs. Na haar dood heeft Matthijs zijn jongste dochter Maria nog thuis. Twee maanden na de dood van haar moeder, op 23 augustus 1762 trouwt Maria met Matthijs van Schalkwijk, zoon van de Meemse kastelein Jan van Schalkwijk. Van Matthijs Hoveling is geen over- lijdensregistratie gevonden, maar waar- schijnlijk is hij omstreeks 1777 overleden. Matthijs van Schalkwijk In 1766 wordt Matthijs van Schalkwijk huurder van het huis en de herberg van zijn schoonvader. Naast herbergier en boer is Matthijs ook schipper. Dit blijkt uit een verlenging van zijn aanstelling door het Kapittel van Oudmunster in 1806 33) tot schipper op het marktschui- tenveer van Vleuten op Utrecht, op zoda- nige vragtloonen, emolumenten en baa- ien als daartoe staan of zullen worden ge- consenteerd. In 1776 34) laat Mr. Willem Gerard van Nes, notaris te Utrecht, als zoon en executeur van de boedel van Dr. Jan Pie- ter van Nes en Johanna Maria Erkelens, veilen: een schoone en wel doortimmerde huijsinge en herberge, zijnde het Recht- huijs te Vleuten, met berg, schuur, kolf- baan, erve en grond, tesamen met 8 mor- gen land in Vleuterweide, in huur bij Mat- thijs van Schalkwijk voor f. 261,- per jaar. Koper is Matthijs van Schalkwijk voor de som van f. 5.565,-, inclusief f. 265,- veilingkosten. En daarmee wordt de bewoner van het rechthuis ook weer eigenaar. Van de erfgenamen van Jan van Nes krijgt hij een hypotheek van f. 3.(X)0,- op het door hem gekochte 35). In 1780 36) verkoopt Matthijs van zijn land in Vleuterweide 3 akkertjes hooi- land nabij Dakveld, ter grootte van 150 roeden, aan Willem van Bijlevelt. In 1787 37) krijgt hij uit de boedel van zijn vader en moeder als oudste zoon toebedeeld

-ocr page 85-

			94
		len, 1 ruin en een eenjarig veulen. Op 30 april 1814 4i) wordt er een akte opgemaakt tot scheiding van hun boedel. Hierbij krijgt zoon Johannes het huisje bij de Thematervaart (de latere Nieuwe Vaart) en Gerrit, Catharina en Matthijs, die alle drie ongehuwd waren en nog thuis woonden, tesamen een huizinge en her- berg, zijnde het voormalig rechtshuis van Vleuten, met twee bergen, schuur, kolfbaan, erve en grond, staande in den dorpe van Vleuten, met agt morgen bouw en weiland, mede onder Vleuten gelegen, ...... voor de somma van f. 6.000,--, alsmede het goed Zuileveld bestaande in een boomgaard en weiland met een tuintje genaamd het Puttershofje, teza- men groot vijf morgen, gelegen onder Vleuten agter de kerk......voor de som- ma van f. 2.500,-. Op deze eigendom- men rust nog de hiervoor vermelde hy- potheek van f. 4.000,--, die zij overnemen. Gerrit van Schalkwijk Hoewel Gerrit, die in 1774 werd ge- boren, samen met zijn zuster Catharina en zijn broer Matthijs eigenaar was van het café annex boerderij, worden Catha- rina en Matthijs in de archieven niet als kasteleines resp. kastelein vermeld. Als beroep van Matthijs wordt altijd bouw- man of landbouwer vermeld, waaruit ge- concludeerd zou kunnen worden dat hij voornamelijk het boerenbedrijf runde. Op 20 juni 1814 42) wordt door de bur- gemeester van de Gemeente Vleuten het volgende besluit genomen: ......in aan- merking nemende dat door het overlijden van Matthijs Janse van Schalkwijk het Markt Schipper veer van Vleuten en The- maat op Utrecht en vice versa is komen te vaceren, en dat de goede administra- tie vorderd dat deeze vacature worde ver- vuld, besluit: de Persoon van Gerrit van Schalkwijk wordt bij dezen provisioneel aangesteld tot Markt Schipper van Vleu- ten en Themaat op Utrecht en vice versa, en zulks onder alle zodanige verplichting als welke hem door de wetten van het gouvernement worden opgelegd of bij vervolg zullen opgelegd worden. Daar- uit blijkt dat Gerrit niet alleen boer en kastelein was, maar - evenals zijn vader - ook schipper. Hoe lang Gerrit schipper is gebleven is niet gevonden, maar in 1827 wordt broer Matthijs (na zijn huwelijk) met als beroep schipper vermeld, zodat het waar- schijnlijk is dat deze funktie van Gerrit overgegaan is op zijn broer. Inzake huur door de gemeente van het gemeentehuis is in het gemeentearchief geen besluit gevonden; misschien was dat wel een vanzelfsprekende zaak. In de be- groting van de gemeente voor 1814 43) is vermeld dat in het voorafgaande jaar voor
						huur van het gemeentehuis f. 47,12 werd uitgegeven en dat voor 1814 f. 50,- wordt geraamd. In de begroting voor 1816 44) wordt voor huur van het gemeentehuis f. 35,- en voor vuur en licht f. 40,- op- genomen. Uit een staat van houders van vee, op- gemaakt door de schout (burgemeester) van de gemeente in 1821 45), blijkt dat Gerrit toen 11 runderen had, waarvan 2 onder de 2 jaren, en 6 paarden, waarvan 3 onder de 3 jaren. In 1827 trouwt broer Matthijs op 48- jarige leeftijd met de 13 jaar jongere Cne- lia Verkerk, dochter van Pieter Verkerk van Themaat. Waarschijnlijk omdat hij toen het ouderlijk huis heeft verlaten, heeft hij zijn deel in het gezamenlijk ei- gendom in 1833 46) voor f. 1.600,- aan Gerrit en Catharina verkocht. Aangezien de huwelijken voor de bur- gerlijke stand werden voltrokken in het huis der gemeente, dus in het café van Gerrit van Schalkwijk, vinden we hem als kastelein vele malen in huwelijksak- ten als getuige vermeld, tot een maand voor zijn dood. In 1829 47) wordt door de burgemees- ter een lijst opgemaakt van personen die verplicht zijn tot het houden van een re- gister van personen die bij hen nachtver- blijf houden. Hierin wordt Gerrit van Schalkwijk vermeld met als beroep tap- per, herbergier en stalhouder, wonend in huis nummer 97. Als het kadaster in 1832 wordt inge- voerd, wordt Gerrits café/boerderij daar- in geregistreerd als sectie B nummer 224 met een oppervlakte van 1500 ca. Vol- gens de legger is de belastbare opbrengst gebouwd (huurwaarde voor de grondbe- lasting) f. 51,-. Zijn totale grondbezit is dan ruim 13,36 hectare. In 1835, als hij 60 jaar is, houdt Ger-
								rit op met boeren en verkopen hij en Catha- rina hun land op Vleuterweide en Zuile- veld aan Theodorus Henricus Abels van Waverveen te Maarssen voor f. 7.400,- 48). Zij houden dan alleen nog het voorma- lige rechthuis in bezit, dat toen ook nog huisnummer 97 had. In 1842, als hij 68 jaar is, laat Gerrit een testament maken 49), waarbij hij al zijn bezittingen vermaakt aan zijn neef Matthijs van Dijk en nicht Maria van Dijk, kinderen van zijn zuster Cornelia, die getrouwd is met bakker Evert van Dijk. Deze neef en nicht waren na het overlijden van hun vader in 1839 bij hem komen inwonen en werkten voor hem in het café en de huishouding. Een opmer- kelijke bepaling in dit testament is, dat als één van de twee erfgenamen in het huwelijk zou treden, deze verplicht was aan de ander zijn deel van het nagelatene over te dragen tegen alsdan te taxeren waarde. Op 31 december 1844 overlijdt Gerrit van Schalkwijk en overeenkomstig zijn testament komt het vroegere rechthuis en huidige gemeentehuis in bezit van Mat- thijs en Maria van Dijk, die toen resp. 35 en 38 jaar oud en niet getrouwd waren. Matthijs en Maria van Dijk Opmerkenswaard is dat de testamen- taire eigendomsverkrijging van Matthijs en Maria van Dijk niet werd geregistreerd in de openbare registers, waardoor het kon voorkomen dat in de kadastrale leg- ger Gerrit van Schalkwijk nog tot 44 jaar na zijn dood als eigenaar vermeld bleef. Hoe dat toen met de aanslagen van de grondbelasting gegaan is blijft een vraag. In 1849 koopt Matthijs van het R.K. Armbestuur te Maarssen ruim 11 ha bouw- en weiland in Vleuterweide, gelegen ten
					4. De hoek van Het Oude Raadhuis met open veranda rond 1916.

-ocr page 86-

95

Theodorus Henricus Abels. In totaal be- zit hij dan bijna 17 ha grond. We mogen wel aannemen dat Geert een achtenswaardig burger was, want in 1895 wordt hij gekozen tot lid van de ge- meenteraad. In 1901 wordt hij herkozen voor een tweede zittingsperiode (die toen 6 jaar was) en blijft dan raadslid tot zijn overlijden. In die tijd is hij ook agent van de Utrechtse Algemeene Brandwaarborg- maatschappij, hetgeen blijkt uit enkele premiekwitanties uit 1896 58). In november 1897 overlijdt Geerts vrouw plotseling. Blijkens de memorie van successie die daarna werd opge- maakt 59) worden hun onroerende goede- ren (café/boerderij met bijna 17 ha land) gewaardeerd op f. 36.500,-. Zondag 2 oktober 1898 was een ramp- zalige dag voor de familie van Dijk, want toen brandden café en boerderij met schu- ren en hooibergen tot de grond toe af. Bij die grote brand van Vleuten, die begon- nen is in één van Geerts hooibergen en vermoedelijk ontstaan is doordat kin- deren met lucifers speelden, brandde ook de naastgelegen schilderswerkplaats van Antonie van Lent af, alsmede de aan de overkant van de straat staande bakkerij van de weduwe Pieter van Dijk en nog 3 woningen daarnaast. De brand was zo hevig, dat de brandweren van De Meem, Oudenrijn en Utrecht om assistentie werd gevraagd. Vooral aan de Utrechtse brand- weer met zijn stoombrandspuit was het te danken dat niet meer huizen een prooi van de vlammen werden. Gelukkig wa- ren de gebouwen wel tegen brand verze- kerd 60). Op 14 november dient Geert een ver- zoek in bij de gemeente om een bouw- vergunning voor de herbouw van zijn pand. Die vergunning wordt hem door burgemeester en wethouders nog diezelf- de dag verleend! 61) Aan het nieuwe café

zuiden van de Achterdijk, en nog bijna 2 ha ten noorden daarvan, tussen deze dijk en de Vleutense wetering 50). Niet nage- gaan is of hij daarvoor soms al pachter van die gronden was. Op 21 mei 1852 51) besluiten burge- meester en wethouders om mei den kas- telein M. van Dijk een overeenkomst te sluiten om in tijd van nood wanneer hier of elders brand ontstaat, onmiddellijk twee paarden disponibel te hebben, om de brandspuit met aanhorigheden spoedig ter plaatse te brengen, alwaar deselve vereischt wordt. In de vergadering van de gemeenteraad van 12 augustus 1852 wordt Matthijs be- noemd tot gemeenteontvanger 52). Op 1 december van dat jaar wordt hij als zoda- nig beëdigd, na als borgstelling aan de gemeente een hypotheek op zijn huis te hebben gegeven van f. 700,-. Dit ambt wordt door hem vervuld tot hem op 30 december 1881 op 72-jarige (!) leeftijd eervol ontslag wordt verleend 53). Behal- ve boer en kastelein was Matthijs dus ook nog gemeenteontvanger. Als kaste- lein vinden we Matthijs in vele huwelijks- akten van de burgerlijke stand als getui- ge vermeld. Rond 1850 wonen Matthijs' tante An- na van Schalkwijk, die weduwe is, en zijn oom Matthijs van Schalkwijk, die schipper en sinds 1843 weduwnaar is, bij hem in huis. Deze Matthijs was in die ja- ren ook regelmatig getuige bij huwelij- ken. Waar en wanneer deze oom en tan- te zijn overleden is nog niet gevonden. In april 1872 besluit de gemeenteraad tot de bouw van een eigen gemeentehuis. Daarvoor wordt een stuk grond gekocht van J.J. Ie Brun voor f. 1.000,- (waarop nu nog het oudste deel van het gemeen- tehuis staat) en een geldlening aangegaan van f. 5.500,-. De bouw wordt aanbe- steed voor een bedrag van f. 4.444,- en verloopt kennelijk voorspoedig, want in een speciale raadsvergadering op 20 ja- nuari 1873 wordt het nieuwe gemeente- huis „ingewijd", waarbij burgemeester J.H.J. van Bijlevelt de gemeente als aan- denken een borstbeeld van Koning Wil- lem III met console cadeau geeft 54). En daarmee houdt het vroegere recht- huis op raadhuis te zijn, maar de geschie- denis van het dorpscafé gaat nog zo'n 90 jaar verder. In 1876 wordt het bedrijf flink uitge- breid: er wordt een koetshuis en een stal bijgebouwd. Als gevolg hiervan wordt de belastbare opbrengst voor de grondbe- lasting verhoogd van f. 51,- naar f. 250,-. Het kadastrale nummer wordt daarbij gewijzigd van B224 in B608. Op 28 mei 1888 55) verkopen Matthijs en Maria hun café annex boerderij voor f. 5.000,-- en Matthijs zijn land voor

f. 18.000,- aan hun neef Gerardus Ma- thias (Geert) van Dijk, de zoon van hun broer, de wagenmaker Everardus van Dijk. Matthijs overlijdt kort daarna op 8 de- cember 1888 en Maria ruim 3 jaar later, op 12 februari 1892. Geert van Dijk/Hanna Nieuhoff Geert van Dijk werd geboren in 1863 als zoon van Everardus van Dijk en Maria van Wijk. In 1874, toen hij 11 jaar was, overleed zijn moeder en bleef zijn vader met 4 jongens van 12-8 jaar en een doch- tertje van 3 jaar over. Met zijn twee jaar jongere broer Jan werd Geert in 1875 56) op een kostschool in Oudenbosch gedaan, waar jongens ook een vakopleiding kon- den krijgen. In juli 1877, toen hij 14 jaar was, kwam Geert daarvan terug en is hij gaan werken in het café en op de boerde- rij van zijn oom en tante, die toen resp. 67 en 70 jaar waren en bij wie hij ook ging inwonen.

5. Geert van Dijk omstreeks 1890. Het is hem daar kennelijk goed gegaan, want zoals hiervoor al is gezegd, koopt hij in 1888 55) van hen het café annex boerderij en de 13 ha land op Vleuter- weide en aan de Achterdijk. In 1889 trouwt Geert met Johanna Theodora van Oostrom, dochter van Jo- hannes van Oostrom van de boerderij „Zeldenrijk" op 't Hoog. Bij haar krijgt hij 4 kinderen, allen dochters, van wie de oudste, Petronella Maria Theodora, hier- na nog ter sprake komt. In 1894 57) koopt Geert het land van het goed Zuileveld (met uitzondering van de nummers 231 t/m 235), groot 3.68 ha, dat in 1835 door Gerrit van Schalkwijk werd verkocht, van Lena Abels in Maars- sen, die het geërfd heeft van haar vader

6. Familiefoto uit 1894. Staand linies in de deur Geert van Dijk, rechts naast hem zijn zuster Kee, zittend zijn vrouw Johanna van Oostrom met haar 2e dochter op schoot, rechts haar oudste dochter Pietje aan de hand van Kees Valkenstein.

-ocr page 87-

96

gunning ter verlenen voor de verkoop van sterke drank in het perceel Dorps- straat Al49, kadastraal bekend sectie B nr 608, en wel voor de gelagkamer, het lokaal links van deze, daarvan afgeschei- den door een porte-hrisée (dubbele open- slaande deur), en de warande, resp. groot 87, 34,80 en 28,32 m2. Op 1 mei 1906 wordt haar de vergunning verleend 65). Wellicht omdat het de familie in de afgelopen ongelukkige jaren financieel ook niet voor de wind is gegaan, worden door Hanna in juni 1906 de 13 ha land in Vleuterweide en aan de Achterdijk ver- kocht aan G. van Kraaij. De opbrengst daarvan is f. 26.725,-. Uit de desbetref- fende verkoopakte 66) blijkt dat Geert op 5 februari 1906 een testament heeft ge- maakt, waarbij hij Hanna tot zijn erfge- name benoemt voor het gedeelte van zijn nalatenschap waarover hij de vrije be- schikking zal hebben, en zijn broer Eve- rard van Dijk benoemt tot executeur-tes- tamentair. Óp 18 oktober van dat jaar 67) vindt de boedelscheiding plaats waarbij Hanna eigenares wordt van het café en het land van Zuileveld. Op diezelfde datum koopt zij van haar zwager Everard van Dijk twee percelen land ten noorden van het land van Zuileveld (zie afb. 2, nrs 193 en 194) ter grootte van ruim 4 hectare voor f. 5.800,- 68). Na het overlijden van haar man heeft Hanna haar ongehuwde broer Hannes Nieuhoff gevraagd bij haar in te komen wonen, voornamelijk om de zorg voor de boerderij op zich te nemen. In het café

7. De westzijde van Het Oude Raadhuis met iets gewijzigde veranda omstreeks 1935. Links van de veranda de ingang van de gelagkamer.

wordt dan ook de karakteristieke veran- da aangebouwd (zie afb. 4). Voor het nieuw gebouwde café wordt een belast- bare opbrengst gebouwd vastgesteld van f. 400,-. In de nieuwe gelagkamer worden muur- schilderingen aangebracht door Kees Val- kenstein, waarvan afbeeldingen zijn op- genomen in het tijdschrift van onze vere- niging van 1983, nummer 4. Toen Geert van Dijk het café van zijn oom Matthijs kocht, had deze laatste een vergunning voor de verkoop van sterke drank op grond van de toenmalige drank- wet. Als Geert in 1891 bij B&W een ver- zoek indient om hem een vergunning te verlenen voor zijn café, schrijven B&W hem dat op grond van de bepalingen van de wet aan hem na 1 mei 1901 geen ver- gunning meer verleend kan worden 62). Op 1 juni 1891 besluiten B&W aan Geert nog een brief te schrijven om hem duide- lijk te maken dat zijn vergunning op 1 mei 1901 afloopt. Als Geert na de herbouw van zijn pand voor het nieuwgebouwde café weer een vergunning aanvraagt wordt die hem, gezien het bijzondere van zijn geval, na machtiging van gedeputeerde staten, in februari 1899 door B&W toch verleend, zonder dat daarbij een afloop- datum wordt bepaald 63). In 1899 hertrouwt Geert met Dorothea Johanna Schimmel uit Eemnes, bij wie hij 2 kinderen krijgt, een zoon en een doch- ter, van wie de eerste kort na de geboorte overlijdt. Dorothea overlijdt in 1904, waar- door hij voor de tweede keer weduwnaar wordt. In november 1905 trouwt Geert in Everdingen voor de derde keer, nu met Johanna Engelina Nieuhoff, geboren in Hagestein, die, evenals zijn Ie en 2e vrouw, geboren werd in 1863.

In maart 1906, nog geen 4 maanden na zijn huwelijk, overlijdt Gerardus Ma- thias van Dijk op 42-jarige leeftijd en blijft Hanna Nieuhoff als weduwe met 5 stiefdochters achter. Blijkens de notulen van de raadsvergadering van 23 maart werd Geert daarin door de burgemeester herdacht met de volgende woorden: Mocht ik een paar zittingen vroeger, met het oog op den toestand van van Dijk, den Raad verblijden met de tijding dat van Dijk, herrezen van zijn ziekbed we- der spoedig in ons midden zou ver- schijnen, deze blijde verwachting is niet verwezenlijkt mogen worden. In plaats dat de beterschap aanhield, kwam eene noodlottige verandering in zijn ziekte, met dodelijke afloop. De heer van Dijk, die sedert jaren, voorzoover zijn gezond- heidstoestand dat toeliet, heel getrouw tegenwoordig was, deed steeds naar zijn vermogen zijn best de belangen der ge- meente te behartigen. De samenwerking met hem was zeer aangenaam. Uit de no- tulen van de voorafgaande vergaderin- gen blijkt dat Geert die sinds oktober 1905 niet meer heeft bijgewoond, waar- uit geconcludeerd kan worden dat hij ten tijde van zijn huwelijk al ziek was. Nog voor zijn dood verkoopt Geert aan de gemeente voor f. 1.800,- een stuk grond van het goed Zuileveld, ter grootte van 1690 m2 (uit de percelen B 197, 198 en 203), voor de bouw van een nieuwe openbare school (later katholieke school, tegenwoordig De Schakel, Schoolstraat 11) met daarnaast een onderwijzerswo- ning (tegenwoordig Schoolstraat 15) 64). Pas na zijn dood vindt het transport daar- van plaats. Op 31 maart 1906 richt de weduwe G.M. van Dijk-Nieuhoff een verzoek aan burgemeester en wethouders om haar ver-

8. Hanna van Dijk-Nieuhoff met haar klein- dochter Bets de Veen omstreeks 1940.

-ocr page 88-

97

Bets de Veen/Cees van Berkel Vanaf april 1947 is Bets de Veen café- houdster in Het Oude Raadhuis. In april 1950  trouwt zij op 33-jarige leeftijd met Cornelis Petrus (Cees) van Berkel, een boerenzoon uit het Noordhollandse Wog- num, die 12 jaar ouder is dan zij. Tussen 1951  en 1960 krijgen zij 6 kinderen. In augustus 1952 wordt er door de familie besloten tot een scheiding van de nalatenschap en de ontbonden huwelijks- goederengemeenschap van Hannes de Veen, waarbij het café en het resterende land, in totaal bijna 7,37 ha groot, wor- den toebedeeld aan Cees van Berkel, als echtgenoot van Bets de Veen, tegen be- taling van de overwaarde van zijn aan- deel daarin 7i). Aangezien het tegen het achterhuis staande koetshuis niet meer als zodanig wordt gebruikt, wordt dat vanaf 1949 verhuurd aan het schildersbedrijf van A. Hoogstraten (zie afb. 11). In 1956 wordt het voorste deel daarvan verbouwd tot woonruimte voor een zuster van Cees, die daar tot 1963 heeft gewoond. Om meer ruimte te krijgen voor grote bijeenkomsten laat Cees in 1951 de open veranda van het café dichtbouwen (zie afb. 9). Tevens worden dan de dakka- pellen daarboven vergroot om op de bo- venverdieping enkele hotelkamers in te richten, zodat het bedrijf voortaan als ho- tel-café-restaurant kan worden aangemerkt. Deze verbouwing leidt tot een verhoging van de belastbare opbrengst gebouwd tot f. 505,-.

9. De hoek van Het Oude Raadhuis met dichtgebouwde veranda omstreeks 1958.

voor uitbreiding van de katholieke school (aan de achterzijde) en 535 m2 voor wo- ningbouw langs de Schoolstraat en in 1925 nog eens 1590 m2 voor hetzelfde doel 69). In 1939, als Hanna 76 jaar is, komt Bets de Veen, dochter van de hiervoor al genoemde Petronella Maria Theodora (Piet- je) van Dijk, die in 1913 trouwde met Jo- hannes de Veen, van Houten naar Vleu- ten om bij haar oma te gaan wonen en werken, eerst tot 1944 en daarna vanaf mei 1946, tot deze op 5 april 1947 overlijdt. In 1946 worden de ouderwetse toilet- ten van het café, die achter in het huis bij de stal gelegen waren, vervangen door meer nabij de cafézaal gelegen en aan de eisen des tijds aangepaste, voor dames en heren gescheiden, toiletgroepen. Als gevolg van deze verbouwing wordt de belastbare opbrengst gebouwd verhoogd naar f. 480,-. Een maand voor haar dood laat Hanna een testament opmaken waarbij zij haar toen nog in leven zijnde 4 stiefdochters tot erfgenamen benoemt, doch waarbij zij haar onroerende goederen, zijnde het café en het nog resterende land van Zui- leveld, legateert aan haar oudste stief- dochter Pietje (de moeder van Bets de Veen), onder de verplichting daarvoor f. 40.000,— in de nalatenschap in te bren- gen. Op 1 juli 1947 wordt door de erf- genamen besloten tot een verdeling van de nalatenschap en tot afgifte van het le- gaat aan Pietjes echtgenoot Johannes de Veen, die daarmee eigenaar wordt van Het Oude Raadhuis 7o). Op 28 februari 1950 overlijdt Hannes de Veen en krachtens zijn testament van 25 februari 1950 7i) wordt Pietje eigena- res van Het Oude Raadhuis, zij het dat haar kinderen daarin een aandeel hebben, waarvan Pietje het vruchtgebruik heeft.

en de huishouding heeft zij haar dochters als hulp. Wanneer het café ,,Het Oude Raad- huis" is genoemd, heb ik nog niet ge- vonden. Het is mogelijk dat ten tijde van Matthijs van Dijk, nadat het gemeente- huis werd gebouwd, die naam al in ge- bruik is gekomen, maar het kan ook zijn dat dat pas na de brand van 1898 is ge- beurd. Op de foto uit 1916 (zie afb. 5) staat die naam op het bovenraam aan de kant van de Dorpsstraat vermeld evenals op een eerdere foto van omstreeks 1910. Meer dan 40 jaar is Hanna Nieuhoff, als de weduwe van G.M. van Dijk, café- houdster in Het Oude Raadhuis geweest en in al die jaren is er aan het pand niet veel veranderd. Buiten was de voorzijde van het café als centrum van het dorp een belangrijk ontmoetingspunt, „de Beurs" genoemd, waar vooral jongeren bij el- kaar kwamen om de dagelijke nieuwtjes te bespreken. Steeds vaker wordt het café gebruikt voor vergaderingen, feesten en bruiloften en niet te vergeten de jaarlijkse maaltijd van de leden van de Broederschap van Vleuten met hun dames. Het is voor Han- na toch nog wel een sober bestaan, want als er een groot gezelschap te gast komt moet er serviesgoed bij familie geleend worden en als bedienend personeel wor- den enkele nichten ingeschakeld, die met de fooien een zakcentje verdienen. De geleidelijke groei van het dorp en daarmee de behoefte aan bouwgrond brengt ook voor Hanna enig voordeel mee. In 1907 verkoopt zij 610 m2 grond aan de gemeente voor verbreding van de School- straat, in 1908 545 m2 voor de bouw van woningen aan die straat, in 1923 150 m2

lO.Cees van Berkel met zijn vrouw Bets en hun oudste 2 kinderen in 1952. In 1951 en 1957 wordt er van het grond- bezit ten noordoosten van de kerk nog eens circa 6500 m2 verkocht voor bouw en uitbreiding van de katholieke en chris- telijke scholen en voor de bouw van een gemeentelijk gymnastieklokaal. En dan komen we in de tijd van de grote uitbreiding van Vleuten. E)e gemeen- te besluit tot het aanleggen van een nieu- we ontsluitingsweg van het centrum van

-ocr page 89-

98

het dorp naar de Utrechtseweg (de Hin- dersteinlaan) en daarvoor moet Het Oude Raadhuis verdwijnen. In 1966 wordt het daartoe, met het nog resterende land van het voormalige Zuileveld en het ten noor- den daarvan gelegen land, in totaal 6,73 ha, door de gemeente gekocht voor een bedrag van f. 535.000,-- plus 1530 m2 grond voor een nieuw te bouwen horeca- bedrijf 72). In juni 1969 verlaat de familie van Berkel het oude gebouw om in het nieuw- gebouwde pand aan de Hindersteinlaan, dat ook weer ,,Het Oude Raadhuis" wordt genoemd, haar bedrijf voort te zetten. In dat jaar wordt het oude ge- bouw afgebroken om plaats te maken voor straat, trottoir en plantsoen. En daarmee komt er een einde aan vier eeuwen geschiedenis van de herberg an- nex rechthuis en raadhuis naast de kerk van Vleuten.

11. De zuidzijde van Het Oude Raadhuis met het vroegere koetshuis, nu schilderswerk- plaats van A. Hoogstraten, vlak voor de afbraak.

Bronnen

22  RAU Oudmunster 555 23  RAU Do 2056 blz. 88v 20-10-1733 24  RAU Do 2056 blz. lllv 25-4-1735 25  RAU Do 2056 blz. 140 12-10-1737 26  RAU Do 2056 blz. 165v 6-2-1741 27  RAU Do 2056 blz. 174v 27-9-1741 28  RAU Do 2057 11-1-1744 29  RAU Do 2057 1-5-1744 30  GAU No U 2na001 13-2-1745 31  GAU Arch. S II 2244/206 3-9-1763 32  RAU 2057 5-9-1776 33  GAV 1809 8-12-1806 34  RAU Do 2058 25-6-1776 35  RAU Do 2058 5-9-1776 36  RAU Do 2058 18-10-1780 37  RAU Do 2059 blz. 81 20-12-1788 38  GAV 1803 14-7-1802 39  RAU Do 2060 blz. 211 21 ^-1809 2060 blz. 214 17-5-1809 2060 blz. 216 17-5-1809 40  RAU MvS 1813 41  GAU No U320b016 30-4-1814 42  GAV 1849 20-6-1814 43  GAV 1849 44  GAV 1854 18-9-1815 45  GAV 1863 31-8-1821 46  RAU No M 004e005 21-10-1833 47  GAV 1880 25-8-1929 48  Kad deel 1115/41 6-3-1835 49  RAU No MIJ 009c001 7-3-1842 50  GAV kad. legger Vleuten art. 564 51  GAV 1824 21-5-1852 52  GAV 1809 1-12-1851 53  GAV 1809 30-12-1881

54  GAV 1809 22-4-1872 en 20-1-1873 GAV 1944 en 1945 55  RAU No MN 002c008 28-5-1888 56  GAV 2355 fol. 151 en 181 57  GAV kad. legger Vleuten art. 424 58  Bezit auteur 11-7-1896 59  RAU MvS 1897 60  GAV 2050 61  GAV 2064 14-11-1898 62  GAV 1826 17-4-1889 en 1-6-1891 63  GAV 1826 en 1977 2-2-1899 64  GAV 1813 16-2-1906 65  GAV 1977 31-3-19Ó6 2067 nr 183 1-5-1906 66  Kad deel U 676/93 19-6-1906 67  Kad deel U 680/7 18-10-1906 68  Kad deel U 680/6 18-10-1906 69  GAV kad. legger Vleuten art. 911 70  Kad deel U 1365/92 1-7-1947 71   Kad deel U 1465/91 14-8-1952 72  GAV Raadsbesl. 23-12-1965

RAU = Rijksarchief Ulrechl GAU = Gemeentearchief Utrecht GAV = Gemeentearchief Vleuten-De Meem Do = Dorpsgerechten No = Notarieel archief MvS = Memories van successie Kad = Kadaster Utrecht 1  RAU Do 2056 blz. 75 20-4-1732 2  RAU Do 2049 17-12-1583 O.S. 3  RAU Do 2048 27-10-1576 2049 12-11-1588 4  RAU Do 2049 28-6-1595 5  RAU Do 2051 blz. 27v 7-1-1619 6  RAU Do 2051 blz. 81v 5-2-1629 7  RAU Do 2051 blz. 115v/l 17 23-11-1633 8  RAU Do 2051 blz. 134/135 2-1-1636 9  RAU Do 2051 blz. 136 16-5-1636 2078 M-1644 10  RAU Do 2051 blz. 171 1-10-1644 11   RAU Do 2052 blz. 129v 22-6-1669 12  GAV 1778 13  RAU Do 2053 blz. 64v 12-10-1662 14  RAU Do 2053 blz. 64v 30-10-1682 15  RAU Do 2051 blz. 220v 10-6-1657 RAU Do 2052 blz. 41 19-6-1662 RAU Do 2053 blz. 2 30-9-1669 16  RAU Do 2051 blz. 185v 6-3-1647 RAU Do 2051 blz. 198 20-9-1651 17  GAV 1791 18  GAV 1791 19  RAU Do 2056 blz. 77 27-4-1732 20  RAU Do 2Ö56 blz. 8v 14-12-1726 21  GAV 1791

Illustraties 1 RAU T.A. 2 RAU T.A. 3 GAV 1803 4,7 Oude ansichtkaart 5,6 J.W. Schoonderwoerd 8,9,11 Mw. PA.M. Zijerveld-van Berkel, Woerden 10 Th. van Husen, Vleuten

-ocr page 90-

99

De R.K. gemeenschap van De Meern (7)

door J.H.P. Heesters

Onder leiding van de raadpensionaris Rutger Jan Schimmelpenninck werd in 1796 door de Nationale Vergadering van de Bataafse Republiek tot de scheiding van kerk en staat besloten. Hierdoor was er geen plaats meer voor een ,,heersende kerk" en was de emancipatie van de katholieken formeel een feit. De hervormden waren hun bevoor- rechte positie kwijt, waar zij zich, zoals begrijpelijk is, tegen verzetten. Het zou echter na 1796 nog ruim een halve eeuw duren voordat de officiële organisatiestructuur van de rooms-katholieke Kerk in Nederland, en dus ook in De Meern, weer werd ingevoerd.

De politieke ontwiki<elingen i) Het zal duidelijk zijn dat de katholieken, na ruim twee eeuwen in schuil- en schuurkerken hun godsdienst te hebben beleden, nog aan de nieuwe situatie moesten wennen. Lode- wijk Napoleon, die van 1806 tot 1810 koning van de Neder- landen was, wilde de staat een rol laten spelen bij de invoe- ring van een nieuwe katholieke kerkstructuur. Zo kwam on- der zijn bewind in 1808 het Ministerie van Eredienst tot stand. Om de bewustwording van de katholieken in die tijd te bevorderen, werd door J.M. Schrant het driemaandelijkse tijdschrift Mengelingen voor Roomsch-Catholijken opgericht. In dit blad werden niet de tegenstellingen maar meer de overeenkomsten tussen de hervormden en katholieken be- klemtoond. Op publicitair gebied heeft ook J.G. Ie Sage ten Broek (1775-1847) een belangrijke rol gespeeld. Deze man kwam uit een protestants gezin en was notaris in Loosduinen. Toen hij in 1806 overging tot het katholicisme, ontketende hij in protestantse kringen grote verontwaardiging. Door zijn enthousiaste, om niet te zeggen fanatieke opstelling kreeg hij moeilijkheden met de regering, niet-katholieke bladen en zelfs met sommige katholieken. Vanaf 1815 gaf hij boekjes en tijdschriften uit waarmee hij de katholieken over een ze- kere schuwheid heen wilde helpen. Door zijn inzet wordt hij als de stichter van de Nederlandse katholieke pers bestempeld. Op 30 november 1813 zette de Prins van Oranje in Sche- veningen voet op Nederlandse bodem en in 1815 werd hij, als koning Willem I, souverein vorst. Een bron van proble- men in zijn regeerperiode was de relatie tussen kerk en staat. Het was voor de koning en zijn raadslieden een gruwel dat in de Noordelijke Nederlanden het bestuur van de katholieke kerk rechtstreeks door Rome via de vice-superior in Brussel werd uitgeoefend; de koning wilde dat zelf regelen. Zo hief hij de klein seminaries op, zoals op 31 augustus 1825 dat in Culemborg. Vervolgens stichtte hij in Leuven van staatswege het Collegium Philosophicum, wat op algemeen verzet in katholieke kring stuitte 2). Er kwam veel protest en de koning liet graaf De Celles, buiten de volksvertegenwoordiging om, onderhandelingen voeren met het Vaticaan over de katholieke organisatie in Nederland. In de Noordelijke Nederlanden

moesten volgens de koning twee bisdommen komen, name- lijk in 's-Hertogenbosch en Amsterdam. Deze en andere ontwikkelingen resulteerden in september 1827 in een con- cordaat tussen de Nederlandse regering en het Vaticaan. Ter gelegenheid daarvan werd zelfs een herdenkingspenning uit- gegeven (zie afb. 2).

2. Penning in verband met het sluiten van het concordaat in 1827. De penning is ontvforpen door F. de Hondt. Over deze bemoeienis en staatsvoogdij van koning Willem I was men in de Zuidelijke Nederlanden niet zo enthousiast. De adel en de geestelijkheid verwachtten niet veel van een samenwerking met het handeldrijvende en protestantse noor- den. Diepe ontevredenheid met de politieke ontwikkelingen leidde ertoe dat op 4 oktober 1830 de Zuidelijke Nederlanden zich van het noorden losmaakten. Onder leiding van Leopold van Saksen-Coburg werd de zelfstandige staat België gesticht.

-ocr page 91-

				100
							waren de katholieken vrij om zich te organiseren zoals hun kerkstructuur dat vereiste. Als gevolg van dit alles trad de regering-Thorbecke in onderhandeling met Rome over het opheffen van het nooit uitgevoerde concordaat van 1827. Er werd overeengekomen dat dit concordaat beëindigd zou worden op het moment dat Rome in ons land bisdommen zou oprichten. Op 4 maart 1853 verscheen van paus Pius IX de apos- tolische brief Ex qua die, waarmee de bisschoppelijke hiër- archie in ons land werd hersteld 4). In feite werd hierdoor de kerkelijke situatie gelegaliseerd die beneden de grote rivieren al jaren een feit was. Gelijktijdig werd het concordaat van 1827 opgeheven en had de vice-superior voor het noordelijk missiegebied, die inmiddels in Den Haag zetelde, geen func- tie meer. Al deze ontwikkelingen brachten een stormachtige gevoelsontlading bij de protestanten teweeg, die als de „April- beweging" bekend is gebleven. Deze protestactie was zowel tegen het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie als tegen de persoon van Thorbecke gericht. Het gevolg van dit alles was dat Thorbecke om ontslag als minister vroeg, hetgeen door koning Willem III werd ingewilligd.
			Een van de gevolgen van het eerder genoemde concordaat was dat de zeggenschap over de Hollandse Zending in han- den bleef van de vice-superior in Brussel. In 1833 werd Cor- nelis baron van Wijckerslooth, professor aan het groot semi- narie te Warmond, tot wijbisschop benoemd. Deze nieuwe bisschop doorkruiste het hele land en bleef achter de scher- men een krachtig ijveraar voor het herstel van de bisschop- pelijke hiërarchie. De pauselijke brief In 1840 deed Willem I afstand van de troon en vestigde hij zich in Berlijn, waar hij in 1841 trouwde met de katholieke Belgische gravin Henriëtte d'Oultremoni. Hij werd opge- volgd door zijn zoon Willem II, die sympathieker ten op- zichte van de katholieken stond. Dit kwam mede door zijn vriendschap met de Tilburgse pastoor Joannes Zwijsen, die veel invloed op hem uitoefende en hem ook adviseerde. Toen bekend werd dat koning Willem II het concordaat van 1827 wilde uitvoeren, kwam het in ons land tot anti-katholieke rellen; daarop krabbelde de koning terug. In Rome wilde men echter dat het concordaat uitgevoerd zou worden en in 1842 werden drie apostolische vicarissen benoemd voor Breda, 's-Hertogenbosch en Roermond 3). Joannes Zwijsen werd coadjutor van de apostolisch vicaris van 's-Hertogenbosch; later zou hij meer voor het voetlicht treden.
								3. Penning ter gelegenheid van het herstel van de bisschop- pelijke hiërarchie in 1853 met de voorstelling van de opwekking van de dochter van Jaïrus. Het ontwerp is van Leopold Wiener. De beroering onder de hervormden kwam ten dele voort uit het feit dat uitgerekend Utrecht was uitgekozen tot aarts- bisschoppelijke zetel. Als coadjutor van de apostolisch vica- ris van 's-Hertogenbosch was Joannes Zwijsen, net als Thor- becke, van mening geweest dat in 's-Hertogenbosch de aarts- bisschoppelijke zetel van ons land gevestigd zou moeten worden. Deze gedachte was gebaseerd op het feit dat Utrecht sinds 1579 de stad van de Unie en dus een bolwerk van antipapisme was. Een memorie van Alberdingk Thijm aan paus Pius IX maakte echter zo veel indruk dat op 21 decem- ber 1852 werd besloten om Utrecht als zetel van het aarts- bisdom aan te wijzen. Rome wilde aan de oude zetel van Willibrord in Utrecht vasthouden en Joannes Zwijsen werd als aartsbisschop benoemd. Als suffragaanbisdommen wer- den Haarlem, Breda, Roermond en 's- Hertogenbosch aange- wezen 5).
		1. Zinnebeeldige voorstelling van het concordaat tussen koning Willem I en paus Leo XII in 1827. Onder het alziend oog met daaronder de duif en het Lam op de zeven zegelen, staan de koning en de paus. De tvfee vrouwenfiguren symboliseren de standvastigheid (links) en het geloof (rechts). De liberale revolutie van 1848 speelde de katholieken in de kaart. In dat jaar slaagde Johan Thorbecke erin een nieuwe grondwet in te voeren. In de nieuwe grondwet waren de ministers verantwoording schuldig aan de wettelijke volks- vertegenwoordiging en werd de koninklijke autocratie inge- perkt. Veel katholieken behoorden tot de liberale partij en hadden Thorbecke gesteund. In de nieuwe grondwet was ook de scheiding van kerk en staat definitief geregeld. Daardoor

-ocr page 92-

					101
				den. Aartsbisschop Joannes Zwijsen verdeelde zijn bisdom in vijftien decanaten, waaraan er later twee zijn toegevoegd. In 1888 waren dat: Utrecht, Almelo, Amersfoort, Arnhem, De- venter, Doesburg, Groenlo, Groningen-Assen, Heerenveen, Leeuwarden, Montfoort, Naarden, Oldenzaal, Sneek, Wijk bij Duurstede, Zutphen en Zwolle. Aan het hoofd van een decanaat stond een deken (= geestelijke belast met toezicht namens de bisschop op de parochies in zijn gebied), die vicarius foraneus werd genoemd. De vroegere aartspriesters, de zogeheten amplissimi domini, werden in deze nieuwe functie aangesteld, terwijl daarnaast enkele andere priesters tot deken werden benoemd. Als dank voor hun verdienste- lijke werk vóór het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie, benoemde de paus de vroegere aartspriesters tot Geheim Ka- merheer en de koning benoemde hen tot Ridders in de orde van de Nederlandse Leeuw. De statie Oudenrijn behoorde in eerste instantie tot het decanaat Utrecht en niet, zoals in de inventaris van de r.-k. parochies Vleuten en De Meern wordt vermeld, tot het decanaat Montfoort s). Oudenrijn zou pas in 1860 tot het decanaat Montfoort gaan behoren. In 1888 werden tot dit decanaat gerekend de parochies Benschop, Bunnik, Har- melen, Houten, Jutphaas, Cabauw, Montfoort, Oudenrijn, Rijsenburg, Vianen, Vreeswijk, Werkhoven, IJsselstein en Zeist. De eerste deken van het decanaat Utrecht was Joannes Hartman, die de laatste aartspriester van het district Utrecht is geweest. Toen in 1860 het grote decanaat Utrecht werd gesplitst in zes parochies in Utrecht en veertien in het decanaat Montfoort werd Wilhelmus Henricus Josephus Ro- bert de eerste deken. Joannes Zwijsen Aartsbisschop Joannes Zwijsen is op 28 augustus 1794 in het Gelderse Driel geboren. Na zijn theologische opleiding werd hij op 20 december 1817 op 23-jarige leeftijd tot pries- ter gewijd. Vanaf 1832 was hij pastoor in 't Heike in Tilburg. Op 14 januari 1842 werd hij samen met de apostolisch vica- rissen van Roermond, 's-Hertogenbosch en Breda benoemd
		4. Spotprent op de val van de regering-Thorbecke naar aan- leiding van de Aprilbeweging in 1853. Rondom de tafel staan de paus, enkele bisschoppen en de liberale ministers, onder wie Thorbecke. In een keten van bezwering proberen zij de tafel van Nederland te laten draaien. Doordat koning Willem III door de kier van de deur de schouder van Thorbecke aanraakt, wordt de kring doorbroken. De nieuwe otganisatiestructuur Door de pauselijke brief van 4 maart 1853 was de bis- schoppelijke hiërarchie in ons land formeel weer hersteld na de verklaring van 1583 waardoor ons land een missiegebied was geworden. Utrecht werd, zoals gezegd, de nieuwe aarts- bisschoppelijke zetel, een situatie die tot op de dag van van- daag nog steeds hetzelfde is. Naast zijn functie als aartsbis- schop (= voorzitter van het bisschoppencollege) hield Joan- nes Zwijsen ook het bestuur over het tot bisdom verheven vi- cariaat 's-Hertogenbosch. Het eerste werk van de vijf bisschoppen was om de orga- nisatiestructuur te herstellen 6). Zo moesten de grenzen van de bisdommen worden vastgesteld en uit de vrij uitgestrekte staties in ons land kleinere parochies worden geformeerd. Tevens moesten er weer officiële kerk- en armbesturen per parochie komen. Ook moest een achterstand in de behuizing worden ingehaald. Een zwaar bouwprogramma van kerken, pastorieën, weeshuizen, gasthuizen en gestichten voor ouden van dagen moest gerealiseerd worden. Tevens moest het katho- liek onderwijs van de grond komen. Veel is in die tijd tot stand gekomen dank zij de vrijgevigheid van de katholieken, die als groep niet tot de welgestelden in ons land behoorden. Het aartsbisdom Utrecht, waartoe ook de statie Oudenrijn behoorde, werd in eerste instantie gevormd uit de oude aarts- priesterschappen Utrecht, Gelderland, Leeuwarden Gro- ningen-Assen en S alland-Twen te. Deze eerste indeling werd vrij spoedig aangepast en zo kwam Abcoude bij het aartsbis- dom. De staties Muiden, Nederhorst den Berg, Weesp, Bode- graven, Woerden, Haastrecht, Oudewater en Schoonhoven gingen over naar het bisdom Haarlem. Door deze wijziging bestond het aartsbisdom Utrecht sedertdien uit de provincies Utrecht, Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel en Gel- derland ten noorden van de Waal. Ook acht staties in Noord- Holland en vier in Zuid-Holland behoorden tot het aartsbis- dom 7). Toen de grootte van de bisdommen was vastgesteld, werd de indeling aan de paus voorgelegd en goedgekeurd. Op 18 december 1853 werd de goedkeuring bekrachtigd door een decreet van de bekende Congregatio de Propaganda Fide. Vervolgens moest elk bisdom afzonderlijk ingedeeld wor-
				5. Portret van aartsbisschop Joannes Zwijsen, door Ph. Kanne in 1858 geschilderd. In zijn hand een brief geadresseerd aan: „Monseigneur J.Zwijsen, Rijsenburg".

-ocr page 93-

				102
			tot bisschop in partibus infidelium (= „in de gebieden der ongelovigen", d.w.z. buiten de reguliere kerkprovincies), waarna diens bisschopswijding op 17 april 1842 in Tilburg volgde. In het grote gedenkboek Neerlandia catholica staat over zijn persoon vermeld: Deze groote kerkvoogd, die later den stoel van 's-Hertogenbosch zou gaan bekleeden (1851-1853. 1868-1877), was als geschapen om de hiërarchie in Neder- land te vestigen. Aan een ijzeren wit paarde hij een groote kalmte; aan kloeke voortvarendheid, bezadigd overleg; aan groote scherpzinnigheid, besliste kracht; aan stouten moed, voorzichtig beleid. De kennis van menschen en zaken, hem van nature als eigen, was door de ondervinding gescherpt en had hem zachtmoedig gemaakt, geduldig en volhardend. Een man van kinderlijke vroomheid en Apostolische wijsheid, een echte vorst der kerk 9). Na zijn benoeming tot aartsbisschop nam hij op 21 april 1853 bezit van de zetel van Utrecht. Omdat hij als admini- strator-apostolicus ook het bestuur van het bisdom 's-Her- togenbosch uitoefende, bleef hij voorlopig wonen in Huize Gerra in de gemeente Haaren. In 1858 nam hij zijn intrek in villa Sparrendaal in Driebergen, waar op het gelijknamige landgoed op 8 oktober 1857 het seminarie Rijsenburg was geopend. Op 16 juli 1863 werd aartsbisschop Joannes Zwij- sen door een schot ernstig verwond; de dader is nooit gegre- pen. Na enkele weken was hij weer zover hersteld dat hij zijn taak kon hervatten. In 1867 werd zijn vijftig-jarig priester- feest groots gevierd; van de geestelijkheid van het aarts- bisdom ontving hij een zilveren draagkruis. De jaren gingen een rol spelen en op 3 maart 1868 werd bekend dat op 4 februari van datzelfde jaar Andreas Ignatius Schaepman, niet te verwarren met de bekende staatsman, tot opvolger was benoemd. Na zijn vrijwillig terugtreden als aarstbisschop werd Joannes Zwijsen opnieuw bisschop van 's-Hertogen- bosch waar hij op 16 oktober 1877 op 83-jarige leeftijd is overleden. Voor zijn verdienste was Joannes Zwijsen op 10 mei 1849 benoemd tot Commandeur in de orde van de Nederlandse Leeuw en bij zijn vijftig jarig priesterfeest in 1876 was hij benoemd tot Grootofficier in de orde van de Eikenkroon. Bij terugblik op zijn ambtsperiode dient gezegd dat deze aarts- bisschop na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853  de Nederlandse kerkprovincie voorbeeldig heeft geor- ganiseerd. Van 1 mei 1853 tot 30 april 1859 heeft hij voor het aartsbisdom Utrecht de statuten en voorschriften geschreven, met het doel om de organisatie te verbeteren. Op 10 april 1854  verscheen het reglement voor de kerkbesturen dat bij Koninklijk Besluit van 31 mei van dat jaar werd goedge- keurd.
						De Meernse situatie De Meernse situatie kan niet los gezien worden van de nieuwe organsatiestructuur voor de r.k. Kerk in Nederland. Nadat de decanaten waren ingesteld, kreeg ook de deken van Utrecht, Joannes Hartman, de opdracht om een verdeling en omschrijving van de staties in zijn gebied te maken. Omdat de oude staties geen omschreven grenzen kenden, moesten deze voor de toekomstige parochies worden vastgesteld. Op 1 juni 1855 ontving de pastoor van Oudenrijn, Jacobus Joannes Keuken, het officiële document van Joannes Zwijsen waarbij de statie Oudenrijn tot parochie werd verheven (zie afb. 6). Gelijktijdig werden de parochiegrenzen bekend ge- maakt 10). In het begeleidend schrijven behorend bij de op- richtingsakte staat: In de plaats der voormalige Statie van Oudenrijn wordt canoniek opgerigt eene Parochie van Onzer Lieve Vrouwe Hemelvaart te Oudenrijn gelegen in het decanaat Utrecht van het Aartsbisdom Utrecht, waarvan de grensscheiding als volgt. Deze parochie scheidt zich vanaf de Loobrug over den Leidschen Rijn door den zoogenaamden Krogdijk tot den Heul hij de Alendorperwetering; loopt langs die wetering tot Alendorp; vanwaar de steeg, ook Tiendweg genoemd, hare grensafscheiding is tot aan de Vleutenschenweg. Van af dien weg wordt zij van de parochien van Vleuten en Maarssen gescheiden door den Huppeldijk tot Jaffa. Van Jaffa af wordt zij van Utrecht gescheiden door de Oude Vaart die vanuit de sluis, ten oosten van de buitenplaats Oog in al, in den Rijn loopt, en wijders door den daartegen over liggende Dwelf- sloot. Ten overstaan der parochie van Jutphaas omvat zij de polders Galecop en Heikop tot aan den Meerndijk, en ein- delijk ten westen van den Meerndijk een gedeelte der polders Velthuizen en Reyerskop tot aan de lijn, getrokken op de Loobrug, die haar van Harmeien scheidt. Tot parochiekerk der aldus omschrevene parochie ver- klaren Wij de kerk, toegewijd aan Onzer Lieve Vrouwe He- melvaart bij de Rooms Katholieken van Ouden Rijn in ge- bruik. Wij maken echter deze bepalingen onder voorbehoud, dat hetzij door Ons, hetzij door Onze Opvolgers, zoo Ons of Hun zulks heilzaam mogt toeschijnen, én ten aanzien der grenzen, én ten aanzien eener splitsing of verdeeling der Parochie, gelijk zij thans is omschreven, veranderingen kun- nen worden gemaakt. En zal dit Ons besluit, hetgeen Wij voor God, na met der zaak en plaatselijke omstandigheden kundige mannen te hebben beraadslaagd, genomen hebben, aan de geloovigen van Ouden Rijn door aflezing op den eerstvolgenden zondag worden medegedeeld, alsmede deze in het parochiale archief bewaard.
		Veel heeft hij vanaf 1868 gedaan om, in de periode van de schoolstrijd, het katholiek onderwijs van de grond te krijgen. Daarvoor stichtte hij een religieuze congregatie voor man- nen, die als de „Fraters van Tilburg" bekend zijn en die ook in Utrecht, in de Grave van Solmsstraat, een klooster hadden. Volgens de nieuwe organisatiestructuur werd van 25 septem- ber tot 4 oktober 1865 in de St. Jan in 's-Hertogenbosch het eerste Provinciaal Concilie gehouden, waarna op 16 mei 1867 het Diocesaan Concilie van het aartsbisdom volgde. Tijdens de ambtsperiode van Joannes Zwijsen kwam in 1869 een wet tot stand waardoor parochies het recht kregen tot het aanleggen van eigen begraafplaatsen. Vlak voor zijn dood mocht Joannes Zwijsen in 1876 nog meemaken dat het keizerlijk decreet van 30 december 1809 werd opgeheven waardoor inmenging van de Staat in kerkelijke zaken van de baan was.
						Gegeven op den Huize Gerra onder Haaren, onder Onze handtekening en Ons zegel den eersten juny van het jaar onzes Heeren 1855. -¥ J.Zwijsen Op last van Zijne Doorl. Hoogwaardigheid E.H.L.H endriksen secretaris. Reeds op 21 september 1855 werd een kleine grens- correctie tussen de parochies Oudenrijn en Jutphaas vast- gesteld. In het belang van enkele parochianen werd op 12 no- vember 1955 nogmaals een kleine wijziging tussen de paro- chies van Oudenrijn en Jutphaas doorgevoerd. Op 17 juni 1903 werd de parochie van de H. Antonius van Padua aan de Kanaalstraat in Utrecht opgericht en werd een gedeelte van Oudenrijn aan de nieuwe parochie toegewezen. Ditzelfde zou

-ocr page 94-

103

nogmaals op 21 december 1903 plaatsvinden tussen Maars- sen en Oudenrijn. Toen op 29 augustus 1935 de parochie van de H. Gerardus Majella aan de Vleutenseweg werd opgericht, moest wederom een grenscorrectie plaatsvinden. Nadat de parochiekerk van Oudenrijn naar de pastoor Boelenslaan in De Meern is verplaatst, hebben in 1949 richting Harmeien en in 1951, 1959 en 1961 richting Utrecht nog grenscorrecties plaatsgevonden.

AAKTSBISDOH STMECBT.

w /^>

JOAIVIVES ZWIJSE^. Soor bc 4Sr«tic <90b« en b» #. 3l|i««laH*cii(ii jlt«cl« trOSIIllSCI AIIISISTIlTil «i» 'S IIIIKEIHISCI. AAH DE GELOOVIGEH TAV            f r^ ^///? -A^^rz. ■AiteiiBis IB san siit.

7. De oorspronkelijke omvang van de parochie in Oudenrijn. Later zouden de grenzen nog enkele malen gewijzigd worden. Als ondergrond is de topografische kaart 1:50.000 uit 1855 ge- bruikt. echter tot 17 Januari 1859 wachten voordat een beslissing was genomen. Op die dag werd bij Koninklijk Besluit B 59 no. 102 een subsidie toegekend van éénduizend gulden. Daarbij werd ook toestemming verleend om voor de eerst- volgende jaren wederom een verzoek om een gelijke subsidie in te dienen. Het kerkbestuur kon met de bouw beginnen en op 20 maart 1859 vond de aanbesteding plaats. Het werk werd aan de laagste, niet bekende inschrijver gegund voor de somma van ƒ 22.220,-. Omdat al verscheidene voorbereidingen waren getroffen, kon snel met de bouw worden begonnen. In het memoriaal van pastoor Jacobus Joannes Keuken staat ver- meld dat in april 1859 met de bouw is begonnen en de eerste steen tot dezelver is gelegd. Ook de opening van de nieuwe kerk staat in het genoemde memoriaal vermeld. Pastoor Keu- ken schrijft: In het jaar 1860, den 27 Maart is de nieuwe kerk door den Eerw. Heer JJ.Keuken ingezegend n). In die tijd was het bij katholieken gebruikelijk dat een baby op de dag van de geboorte werd gedoopt. Op de openingsdag van de kerk is toen Anna Verkerk gedoopt; zij was geboren uit het huwelijk van Joannes Verkerk en Comelia Baars n). Bronnen X.Neerlandia catholica of hel katholieke Nederland, ter herinnering aan hel gouden priesterfeest van Z.H. paus Leo XIII (Uü-echt 1888) 708. 2. Idem, 3. 3. A.H.M, van Schaik, „De Noordnederlandse kerk onder Romeins noodbe- stuur, 1580-1853" in: Katholiek Nederland en de paus (Rijksmuseum Het Catharijneconvent, Utrecht 1985) 24. 4. Neerlandia catholica, 708. 5. Van Schaik, „De Noordnederlandse kerk", 25. 6. Neerlandia catholica, 708. 7. Idem, 1. 8.  L.RW. de Graaff, Rooms-hatholieke parochies Vleuten en De Meern. Inventaris 77 (Rijksarchief, Utrecht 1990) 7. 9. Neerlandia catholica, \. 10. Parochiearchief De Meern (niet geïnventariseerd). 11. A.J.Looyenga, Oudenrijn, O.L. Vrouw Hemelvaart {typexript). 12. RAU, Rooms-katholieke parochie De Meern, inv. nr. 18. 13. idem.

-****«^»ï^i

locn de rcgding \wa het Kerkelijk Bestuur in Ods Yaderlawi Ier uwer keaoisM is gd>ragl, bebl Gij , Betnindc Geloot igen, lei^omon , dat onie g<«icctiscbappelijke gebooHtgrood in één Aartsbiadoai en vici Bbdommen is \crdeeld. Bij die verdeeling zija , gelijk Gij weel, doordea Stedehouder tan CviUTts op aarde , de grcnz''n dier Bisdommen omschirven en hel regUgebied daarvan aan Ons e» Onze Hoogwaardige Brocdori, de overige Bisschoppen van Stdfrlanti, ofigedragen. Gelijk bet beilig Iloold der Kerk boeit gezorgd \oor dc rcgclinf; \an bel Ho<^ Bestuur der NcderlaiHkcbe Kerk- ProvJDcie, zoo bchooren W|j, volgens de pligleo aau Onze verhevene waardigbetd verbonden, zor^; Ie ilragen voor de orde en regel ma lighetd van iict ioncriijk beMuur eo de b^rliging tan )h^

6. Officiële oprichtingsakte volgens welke de statie Oudenrijn op 1 juni 1855 tot parochie werd verheven. De nieuwe kerk Sinds 1848 was Jacobus Joannes Keuken pastoor van de statie en vanaf 1 juni 1855 van de parochie Oudenrijn. De kerk aan de Stadsdam was in die periode nog volop in ge- bruik. Het gebouw was te klein en kwam voor herstel niet meer in aanmerking. Nadat het aartsbisdom Utrecht was ge- organiseerd, kon met een groot bouwprogramma worden be- gonnen, waaronder een nieuwe kerk in Oudenrijn ii). In juli 1857 werd aan architect Herman Jan van den Brink de op- dracht verstrekt om een ontwerp voor de nieuwe kerk achter het bestaande oude kerkgebouw te maken. Het bedrag dat hiervoor was begroot, bedroeg ƒ 22.500,-. Het kerkbestuur wendde zich eind juli 1857 met een request tot de koning om een subsidie voor de nieuwe kerk te krijgen. De tekening en het bestek van de nieuwe kerk werd door een hoofdingenieur van het Ministerie van Waterstaat bekeken. Dit was nodig omdat de bouw van kerken onder dit ministerie resoneerde. Zelf ontwierp het ministerie ook wel kerken, waarvan de naam „waterstaatskerken" afkomstig is. Door deze hoofdingenieur werden wijzigingen in het ontwerp van de architect voorgesteld, waardoor het begrote bedrag met ƒ 900,- moest worden verhoogd. Met een positief advies ging de aanvraag voor subsidie naar het in 1808 opgerichte Departement voor de Eredienst. Het kerkbestuur moest

-ocr page 95-

104

Eugène

Vorige week ben ik weer eens op be- zoek geweest bij een oude vriend van mij, Eugène heet hij. We hebben elkaar voor 't eerst ont- moet in het (St.-)Antoniusziekenhuis. Hij lag naast me op de kinderzaal. Hij was (zo vertelden mijn ouders) van betere komaf. Dus in mijn ogen schatrijk!!! Maar ja, wat is rijk en wat is arm. Als hij bezoek kreeg moest hij ook alle ouwe tantes zoenen. Ik keek er naar en dacht: arme jongen. Ik hoefde alleen maar een hand te geven. Hij had alleen maar z'n pols en een been gebroken en was voor de doktoren en verpleging niet zo interessant. Ik had tenminste iets meer: een sche- delbasisfractuur, gebroken been, gebro- ken arm en nog behoorlijke ontvellin- gen. Na de ziekenhuis-periode mocht ik regelmatig bij hem thuis komen spelen (hij woonde op de Leidseweg in Utrecht). Eugène kreeg pianoles (van een heel oude tante), arme jongen. Ik had mezelf mondharmonika leren spelen en voelde me rijk. Daar zat tenminste muziek in dat er ook nog uit te halen was. Hij had ook een klein paard, z'n va- der tilde hem er op, maar ja, z'n vader was nogal lang, dus is hij er nog wel eens overheen getild. Nee, het was bij hem thuis allemaal niet zo leuk, geen broertjes of zusjes, en hij moest iedere keer z'n handen wassen en op zijn woorden letten.

Hij vond het daarom leuk dat hij ook eens naar De Meem mocht komen. Ge- woon een gezellig gezin met zeven kin- deren, geen piano's in huis (dus ook geen krukken), maar wel een trekharmonika waar m'n vader op speelde. Met een stel jongens deden we hoe- pelwedstrijden van de Meembrug tot de Loobrug, wij op onze klompen, hij op mooie gepoetste schoenen (waar hij ook wel eens naast ging lopen). Onderweg pikten we bij Ebskamp of Kromwijk een appeltje, liefst een met een wurm er in. Het was dan de sport om in de appel te bijten zonder de wurm te raken. „Ajakkes nog aan toe", zei Eugène, „daar pas ik net- jes voor". Voetballen met paardemoppen was voor hem uit den boze in verband met zijn glimmende schoenen. Slootjesprin- gen dus helemaal.

We hadden met zes jongens 1 cent en kochten bij vrouw Erné een toverbal, daar zogen we om de beurt op, telkens tot een andere kleur. Eugène vond dat erg onsmakelijk, dus deed niet mee. Later ging dat ook zo met de meisjes. Zo sleet de vriendschap en verloren we elkaar uit het oog. Toen ik hem vorige week weer ont- moette, was dat in een bejaardentehuis, hij was aan het sjoelen, helemaal alleen. Die arme Eugène heeft geen familie of vrienden. Ik voel me rijk met alles wat ik heb, en alles waar ik van heb genoten. Eugène zal het niet lang meer maken, dat weet ik zeker, want deze arme kerel sterft van het geld !!!!!

De Meem, december 1991 Theo van den Berg

Illustratie: Barbara Gravendeel