-ocr page 1-
és^y
nr 1. oktober 1976
UITGAVE
STICHTING HISTORISCHE
KRING IJSSELSTEIN
BESTUUR:
Voorzitter
Secretaris
: L.Murk, IJsselstraat 24
: W.J.A.van Wijk, Kloos-
terstraat 11
Penningmeester: G.C.A.Pompe-Scholman,
Kronenburgplantsoen 22
Bank: AMRO-bank IJssel-
stein, rek.nr . 218400217
gironr.bank 2900
: F . A.G.T.Mesman-Reijntjes
Drs. M.H.H. Doesburg
W.J. van Impelen
A.Kemme
: G.Otter
R.Pasman
REDACTIE
LAY-OUT
REDACTIE-ADRES: F.A.G.T.Mesman-Reijntjes
Paulus Potterlaan 23
tel. 1872
BIBLIOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT
UTRECHT
-ocr page 2-
ER WAREN EENS...
door        L. Murk
W.J.A. van Wijk
G. C. A. Pompe-Scholman
........... enige inwoners van IJsselstein, die zich
voor de historie van hun woonplaats. Zij hielden zich
bezig met het verzamelen en reproduceren van foto's en
krantenartikelen van Oud-IJsselstein en met onderzoe-
kingen naar de geschiedenis van oude historische panden.
Vanwege de stroom van aangeboden materiaal werd in mei
1975 de groep uitgebreid tot 12 personen.
In november realiseerde de groep zich dat zijn werk alleen
dan zinvol zou zijn, wanneer de resultaten ervan naar bui-
ten zouden worden uitgedragen. Een en ander leidde ertoe,
dat op 7 november 1975 de "Stichting Historische Kring
IJsselstein" werd opgericht.
En inderdaad bleek buiten genoemde groep een grote belang-
stelling te bestaan voor de resultaten van dit speurders-
werk. Binnen 5 maanden werden 200 donateurs geregistreerd.
Velen hebben al deelgenomen aan georganiseerde excursies,
zoals naar Oudewater, Wijk bij Duurstede, de twee grote
IJsselsteinse kerken, het stadhuis tijdens de restauratie
en het Rijksarchief te Utrecht. De excursie naar de boer-
derij, waar men nog kaas maakt met de hand, moest i.v.m.
de grote belangstelling over drie ochtenden verdeeld wor-
den. Ook de dia-avonden trokken volle zalen.
De Stichting heeft reeds diverse waardevolle documenten en
voorwerpen ontvangen van schenkers die ervan verzekerd wil-
den zijn, dat hun bezittingen voor het nageslacht behou-
den zouden blijven.
In de praktijk kunnen we de kring splitsen in leden en do-
nateurs. De leden hebben werkgroepen gevormd, ieder met
zijn eigen onderzoekingsterrein.De donateurs ontvangen uit-
nodigingen voor lezingen met films en dia's, kunnen deel-
nemen aan excursies, en krijgen informatie over de acti-
viteiten van het Kring-bestuur en werkgroepen.
-ocr page 3-
De Kring stelt zich ten doel belangstelling te wekken
voor de geschiedenis in het algemeen en voor de geschie-
denis van IJsselstein e.n de Lopikerwaard in het bijzonder
Zij wil dit doen door o.a.
- het bevorderen van het bewaren van historische
monumenten en voorwerpen,
- het oprichten van werk- en studiegroepen,
- het organiseren van dia-avonden en excursies,
- het publiceren van gegevens en beschouwingen
door middel van een periodiek.
Aan de realisering van dit laatste punt is de Kring door
de presentatie van dit 'tijdschrift' zojuist begonnen.
|. _u                      HET VIGNET,
i
h
door Ton Bruinink
Stichting
Historische Kring IJsselstein
Toen de Historische Kring IJsselstein in 1975 zodanige
vormen ging aannemen, dat er correspondentie noodzakelijk
bleek, was men het er unaniem over eens, dat deze corres-
pondentie ook een eigen herkenningsteken behoorde te hebben
Door het woord historie komt men al snel in een gericht
gebied, mede omdat de stichting zich ten doel stelt be-
langstelling te wekken voor de geschiedenis in het alge-
meen en voor die van de Lopikerwaard en IJsselstein in-
het bijzonder.
De blijvende herkenningspunten, zoals kerk, (stads)huizen,
molen, al dan niet in een bepaalde bouwstijl opgetrokken.
-ocr page 4-
geven een voorstelling van hoe het vroeger geweest is.
Deze herkenningspunten worden ook vaak vereenzelvigd met
een bepaalde stad of dorp. En daar deze punten zeer veel
met het wel en wee van de mens te maken hadden, heb ik
geprobeerd enkele van deze karakteristieke punten, ge-
combineerd met dag en nacht verschijnsel, te bundelen.
EITEREN IN IJSSELSTEIN
door R. J. Ooyevaar
I.  INLEIDING.
In het kader van de voorbereiding van het bestemmingsplan
Achterveld is een onderzoek ingesteld naar de historische
gegevens over Eiteren, welke archeologisch gezien van be-
lang kunnen zijn. Dit onderzoek richt zich dan ook vooral
op de volgende drie vragen:
a.  Hoe oud is Eiteren?
b.  Waar heeft Eiteren gelegen?
c.  Wat heeft er in Eiteren gestaan?
Het antwoord op deze vragen kan bij het lezen van de bo-
demsporen in een archeologisch onderzoek van veel belang
zijn.
II.  HOE OUD IS EITEREN?
De oudste vermeldingen van Eiteren komen voor in enkele
oorkonden, die hierna achtereenvolgens worden genoemd.
Eiteren wordt voor zover bekend voor het eerst genoemd in
-ocr page 5-
anderijen, behorende aan de abdij van Wer-
, van rond het jaar 900.
eneens voor in twee lijsten van inkomsten
n Werden uit landerijen in het Sticht uit
- 1050 en 1050 - 1100.
kende van het jaar 1036 schenkt keizer
rzoek van de vroegere bezitter, de klerk
ndgoed in Eiteren aan de abt Gerold en de
van 1122 herstelt keizer Hendrik V de ab-
in het bezit van een landgoed in de villa
haar lang geleden gewelddadig was ontnomen
ert en diens vrouw Ermentrude.
te van deze oorkonden zal Eiteren uit de
. Dit wordt ook bevestigd door de vondst
erf van zogenaamd Badorf aardewerk, die
dateert.
een lijst van 1
den aan de Ruhr
Eiteren komt ev
van de abdij va
de periode 950
Volgens een oor
Conrad II op ve
Waldger, een la
kerk van Werden
In een oorkonde
dij van Werden
Eiteren, welke
door graaf Rutb
Volgens de ouds
9e eeuw dateren
van een randsch
uit de 9e eeuw
III. WAAR HEEFT EITEREN GELEGEN?
Eiteren omvatte gr
Achtersloot en Noo
bied van IJsselste
bied heeft de karo
ren gelegen.
Voor de ligging va
verschillende oude
kunnen vinden, waa
getekend door Jaco
Bij vergelijking va
(fig. 2). blijkt da
wijzigd is en dat
vanaf de IJsselpoo
Op basis van deze
de perceel in fig.
kerkdorp Eiteren i
duidelijk hoger da
se heeft een aanta
voornamelijk uit d
dering van de hier
otendeels de huidige polders tussen
rd-IJsseldijk, waaronder het stadsge-
in en de Rijpickerwaard. Binnen dit ge-
lingische villa en later kerkdorp Eite-
n het kerkdorp Eiteren is gezocht op
kaarten. De enige kaart, die ik heb
rop Eiteren redelijk aangegeven is, was
b van Deventer omstreeks 1550 (fig. 1).
n deze kaart met de huidige situatie
t de ligging van de Eiterse Steeg onge-
het tracé van de weg, genaamd Eiteren,
rt, ongeveer hetzelfde verloop heeft,
gegevens is aangenomen, dat het gearceer-
2 de oorspronkelijke plaats van het
s geweest. Het betreffende perceel ligt
n zijn omgeving. Een onderzoek terplaat-
1 oppervlakte vondsten opgeleverd, die
e 13e en 14e eeuw dateren, met uitzon-
voor reeds beschreven randscherf uit de
-ocr page 6-
,,-. A -^
2
W
W
H
,.E
-ocr page 7-
ent j
sch
r ee
1470
deli
e leg
ng i
er z
zich
e aa
de d
1973
oren
chui
onde
nd t
e gevende
(9e eeuw)
n pijp-aa
dateert.
jk aanget
en heeft.
n het naj
al volgen
ook buit
ngrenzend
oor midde
en febru
van bewo
n naar de
n. Vermoe
otaal ver
bbelste
rolingi
en is e
treeks
rdt dui
teren g
opgravi
mmer me
iteren
zijn d
westzij
cember
geen sp
ig. 1 s
rug gev
het la
benen do
k ook ka
Bovendi
van oms
rrein wo
kdorp Ei
en proef
later nu
ng van E
strekte,
en zuid
ht in de
en zijn
die in f
niet te
egen van
der i
t, da
i j nli
gevo
sten
plaat
vesti
arove
n of
de pe
n de
ingen
ze gr
. Ook
eren
met
9e e
van
maar
Mari
Door
dat
word
van
Om n
het
terr
van
1974
aang
kerk
lijk
nen .
Ver
groo
rsch
Idje
vond
eze
k be
, wa
gaa
ceer
n aa
dbor
j de
f fen
Eit
deze
n
is ,
rden
Gond
Dit
aar
en
e
1
ari
ning
de-
dwe-
s er
t mog
jk la
nden ,
op di
s het
gd do
r in
de be
rceel
zuido
onde
ondbo
de w
loopt
het o
een
el i j
ter .
dat
t te
ker
or e
een
woni
uit
os t-
rzoc
ring
eg,
, is
mplo
euw.
6mm
waa
abee
de
op d
t oo
1972
a te
gear
eine
gron
. Bi
etro
van
is
IV. WAT HEEFT ER IN EITEREN GESTAAN?
Welke gebouwen in Eiteren gestaan hebben, is niet zo goed
bekend. Hierbij moet direct onderscheid gemaakt worden
tussen het eigenlijke kerkdorp Eiteren op het gearceerde
perceel van fig. 2 en de rest van het gebied, waaronder
ook de stad IJsselstein valt. In ieder geval is het zeker
dat de kerk van Eiteren in het dorp zelf gestaan heeft.
Van de overige hierna te noemen gebouwen is het min of
meer onzeker op welke plaats deze precies gestaan hebben.
1 • De kerk van Eit
eren .
In Eiteren stond oorspronkelijk de parochiekerk. Het stich-
tingsjaar van deze kerk is niet bekend, maar in het jaar
1200 wordt hij als reeds lang bestaande kerk genoemd. Hij
was gewijd aan Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart.
Van het kerspel (parochie) Eiteren dat begrensd werd door
de kerspelen Jutphaas, Vreeswijk, Lopik, Benschop en Hees-
wijk, is in 1217 een deel afgesplitst. Dit deel van Eite-
ren, waaronder de landen van de Rijpickerwaard, vormde sa-
-ocr page 8-
men met een deel van het kerspel Vreeswijk in genoemd jaar
het nieuwe kerspel van het Gein.
In het jaar 1293 is door Agenes, de weduwe van Ridder We-
renbold Vlaminck, in de kerk van Eiteren een vicarie ge-
sticht, waarvan de vicaris werd aangesteld door het kapit-
tel van St. Marie te Utrecht.
De parochiekerk is echter verplaatst van Eiteren naar IJs-
selstein. De bouw van de nieuwe kerk in IJsselstein is in
fig. 2 Situatie omstreeks 1967
1307 begonnen. In 1310 is hij ingewijd door Joannes Scopia
wijbisschop van de Utrechtse bisschop Guy van Avesnes, en
toegewijd aan de H. Nicolaas. Hiermede is het kerspel
Eiteren veranderd in het kerspel IJsselstein. De kerk van
-ocr page 9-
Eiteren bleef   echter bestaan als kapel, waarin de dienst
verricht werd   door de Vicaris van de O.L.Vrouwe vicarie
tot 1579, het   jaar waarin de kapel door de protestanten is
verwoest.
2. De kapel van Eiteren.
Volgens een legende is in de veertiende ee
over het melaatsenhuis op een akkerland, g
middeldijkje achter een boomgaard van de S
te IJsselstein, het beeldje van O.L.Vrouwe
vonden. De slootgravers, die het vonden br
je naar de pastoor van IJsselstein, die he
plaatste. Het beeldje verdween echter twee
werd telkens op de vindplaats weer aangetr
overlegde daarop met de geestelijke overhe
die antwoordde dat ter plaatse een kapel v
moest worden opgericht om het beeldje daar
om het te vereren. Dit is gebeurd en terst
beeldje veel belangstelling. Er zijn nog m
ver het beeldje, maar deze zijn voor dit o
van belang.
uw schuin tegen-
renzende -aan een
t.Nicolaaskerk
van Eiteren ge-
achten het beeId-
t in de kerk
of drie keer en
of f en. De pastoor
id in Utrecht,
oor O.L.Vrouwe
in te plaatsen
ond trok het
eer legenden o-
nderzoek minder
de 1
r wa
eft
geno
k va
Pau
tus
lege
gebo
de t
e ve
in 1
2e
arin
ech-
emd
n
s be-
sen
nde
uwd
oen
r-
579
Het beeldje, dat dateert uit de twee
eeuw, is in ieder geval gevonden na
de kerk van IJsselstein ingewijd is.
ter voor het jaar 1399 plaats gevond
jaar de oprichting van een broedersc
IJsselstein ter ere van Maria van Ei
vestigd wordt. De vondst heeft dus i
1310 en 1399 plaats gevonden. In de
is er sprake van dat in Eiteren een
is. Het is echter bijna zeker dat he
nog bestaande parochiekerk of in een
bouwing daarvan geplaatst is geweest
de helft
1310, he
De vond
en , omda
hap in d
teren do
n ieder
voorafga
nieuwe k
t beeldj
gedeelt
totdat
van
t j aa
st he
t in
e ker
or de
geval
ande
apel
e in
eli jk
deze
werd verwoest.
3. Het klooster van Eiteren.
In 1342 werd te Eiteren een Cisterciënzerabdij gesticht.
Dit klooster blijkt in 1349 verwoest te zijn. In dat jaar
vraagt namelijk het generaal kapittel aan de abdijen van
-ocr page 10-
drev
ouwe
in
t is
ein .
90 w
te E
het
os te
ocht
ssel
ar 1
rech
deli
er h
lege
n bij sta
looster
het klo
orij opn
wpoort"
tadsmure
het eers
et is mo
n als he
t waarSC
eving va
erk staa
de maars
het klo
den heef
irect bi
nd o
weer
os te
ieuw
bij
n, d
te k
geli
t la
hi j n
n de
t. I
chal
os te
t he
j de
m de
op
r is
ges
IJss
ie i
loos
jk,
tere
lijk
sta
n he
k va
r ve
t kl
sta
de omliggende
monniken te s
eerstvolgende
waarbij het k
het terrein g
terrein lag t
opgetrokken.
ren is echter
dezelfde plaa
de Nieuwpoort
ten worden in
waar sinds 13
is de stad IJ
legerd en ing
verwoest is.
meest waarsch
streken hulp e
teunen en het k
vermelding van
looster als pri
enaamd de "Nieu
oen binnen de s
De ligging van
niet bekend. H
ts heeft gestaa
. Anders zal he
de directe omg
10 de parochiek
sselstein door
enomen, waarbij
Mede om deze re
ijnlijk in of d
en
n. De
1394 ,
op
Dit
aren
ite-
op
r op
moe-
stein
349
t be-
jk
et
n .
ver
te b
pas
tich
eist
n 13
ter
dat
klo
gez
d IJ
t ja
n Ut
rmoe
oost
d ge
Het Lazarushuis van Eiteren.
n melaatsen
hetgeen
of om
het hoofd
aalmoezen
verenigd
Volgens
Eiteren
Izij n van
sten de
ouwe van
laatsen
eieren en
1 1684
als La-
melaat-
ng van de
liggen;
eeft het
de kapel van Eiteren heeft ee
n werden de zieken geschouwd,
or opname in een leprozenhuis
gen om met een witte band om
r in de hand rond te gaan om
laatsen hebben zich voor 1447
e van O.L.Vrouwe van Eiteren.
1447 moesten in de kapel van
en gelezen worden voor het we
ers van het gilde. Tevens moe
processie ter ere van O.L.Vr
een schone kaars. Ook niet-me
e toe, waaronder Jacoba van B
Het melaatsenhuis is in apri
niet bekend tot welk jaar het
eft gedaan.De ligging van het
t worden in de directe omgevi
omdat het buiten de stad moet
s niet bekend, vermoedelijk h
en" gestaan.
In de omgeving van
huis gestaan. Hieri
noodzakelijk was vo
toestemming te krij
en de lazaruskloppe
te ontvangen. De me
in een gilde ter ér
een ordonnantie van
wekelijks vijf miss
de leden en weldoen
leden de jaarlijkse
Eiteren volgen met
traden tot het gild
Frank van Borselen.
afgebroken. Het is
zarushuis dienst he
senhuis moet gezoch
kapel van Eiteren,
de exacte ligging i
langs de weg "Eiter
10
-ocr page 11-
V. STAND VAN ZAKEN.
Het voorbereidingsbesluit vormde voor mij de aanleiding
een schrijven te richten aan het College van Burgemeester
en Wethouders van IJsselstein om hen te attenderen op de
archeologische waarde van het betreffende perceel. De re-
actie hierop was zeer positief. Het perceel heeft namelijk
een groenbestemming gekregen in het ontwerp bestemmings-
plan .
Intussen zijn er twee proefopgravingen geweest waarover
later meer zal volgen.
Literatuur:
J.J.de Geer. Bijdragen tot de Geschiedenis en Oudheden der provin-
cie Utrecht I: Eiteren en IJsselstein. 1860.
2£l G^Brom. Regesten en oorkonden betreffende het Sticht Utrecht.
~ ~ 19Ö8".~ ~
A^van de Koppel. Geschiedenis der op 10 augustus 1911 afgebrande
kerk der Nederl.Herv.Gemeente te IJsselstein. 1911.
^ •'Zi.Y5'^_ÉËE_9®i2^ËD • ^®^ miraculeuse beeldje van Onze Lieve
Vrouw van Eiteren en de parochie van de H.Nicolaas te IJssel-
stein. 1936.
Mr^ J.J.Abbink Spaink. IJsselstein verleden en heden. 1963.
D^Heesters O.Cist. Vrouwenberg te IJsselstein - in: Jaarboekje
~ van "oTid-Ütrëcht. 1968.
W^P^j^den_Uijl. De Lopikerwaard deel I: Dorp en kerspel. 1963.
J^G.M.Boon. IJsselstein Uw woonstede. 1971.
R. J . Ooyevaar . Eiteren bij IJsselstein. Westerheem XXI-3-1972.
(bordje bij de ingang van de IJsselpoort omstreeks 1920)
De   drinkers worden dun en mager
de    tappers dik en vet
de   drinker gaat naar het pandjeshuis
de   tapper naar de slager.
11
-ocr page 12-
FOTO-WERKGROEP
VAN DE HISTORISCHE KRING IJSSELSTEIN
VRAAGT MEDEWERKERS
i
Deze werkgroep heeft zich tot taak gesteld bestaande si-
tuaties en gebouwen, die op het punt staan of gevaar lo-
pen te verdwijnen of ingrijpend gewijzigd te worden, fo-
tografisch vast te leggen.
De werkgroep laat ook van oude foto's van IJsselstein copie-
ën maken. Daardoor beschikt zij nu reeds over een ruime
collectie afbeeldingen betreffende IJsselstein en zijn
bewoners vanaf ongeveer 1890.
Van de meest interessante foto's worden dia's gemaakt.
Daarmee zijn twee dia-avonden gegeven, die een groot suc-
ses werden vooral bij de geboren-en-getogen IJsselsteiners
vanwege de "zo-was-het"-sfeer.
De dia-collectie is opgebouwd uit opnamen van belangrijke
feesten en gebeurtenissen, bv. het Onaf hankeli jkheidsfeest
in 1913, de begrafenis van zigeunerkoning Petaio in 1939;
verder uit opnamen van oude beroepen (bv. teenschillen)en
van gezichten binnen en buiten de stad.
We zijn ervan overtuigd, dat onze collectie slechts een
klein deel omvat van wat er in en buiten IJsselstein aan
foto's, prentbriefkaarten, tekeningen enz.,betrekking heb-
bende op IJsselstein en zijn bewoners, nog aanwezig is in-
familiealbums of in vergeten dozen op zolder.
Daarom doet de fotogroep een beroep op alle lezers, oude
foto's tijdelijk af te staan om haar in staat te stellen
daarvan afdrukken en dia's te maken. U ontvangt ze daarna
weer terug.
Wanneer onze collectie flink is uitgebreid, zult U op ko-
mende dia-avonden daarvan mee kunnen genieten.
Oude foto's kunt U brengen bij de heren:
12
-ocr page 13-
^ ' t''■ -ï'.i'■ ,tii. "^'-.'iït
L.Murk, IJsselstraat 24, tel.03408 - 1627 en
W.Wiegand Bruss, Utrechtsestraat 64, tel. 03408 - 1916
(s'avonds 4697)
Beide heren zijn gaarne bereid bij U langs te komenl
Bij dezelfde heren kunt U ook Uw antwoord inleveren op
de vragen betreffende bovenstaande foto.
vraag 1. Wanneer zijn de bomen vóór het pand, waarin
nu de Jong' s viswinkel is gevestigd, gerooid?
vraag 2. Wie was de eigenaar van de auto?
vraag 3. In welk jaar zijn de stoepen vervangen door
trottoirs?
13
-ocr page 14-
DE GEMEENTETOREN VAN IJSSELSTEIN
EEN WONDER IN BAKSTEEN
door A. G. Cool sr.
In het Sticht, een kwartier gaans westwaarts van de
plek, waar bij de samenkomst van "Kromme IJssel" en "Door-
slag" de "Gekanaliseerde Hollandse IJssel" begint, ligt
aan dit water de stad IJsselstein met de oude Gotische
Klaaskerk van omstreeks 1310, waaraan in de jaren 1532
en volgende een toren is gebouwd, het eerste Nederlandse
bouwwerk in de stijl der Italiaanse Renaissance.
De Italiaanse bouwmeester Alessandro Pasqualini, artille-
riemeester van Maximiliaan graaf van Buren, heer van de
baronie IJsselstein, bouwde deze toren op last van zijn
meester. Over de vorderingen van de bouw schreef Ales-
sandro aan Maximiliaan brieven, die bewaard zijn geble-
ven en waaruit gewestelijke historici naarstiglijk heb-
ben geput.
Deze Maximiliaan was de vader van Anna gravin van Buren,
die in 1551 trouwde met Willem de Zwijger. Zo werd IJs-
selstein een souvereine Baronie der Oranjes binnen de
Republiek der Verenigde Nederlanden. Tot de "Unie van
Utrecht" heeft de baronie evenwel nooit behoord.
De "Anschlusz" kwam bij de stichting van de Bataafse Re-
publiek in 1795.
De - lichamelijk - kleinste Corsicaan, die ooit keizer is
geweest, had in 1810 en volgende jaren de Nederlandse
kerktorens als uitkijktorens nodig. Hij wou met kerkbe-
stuurders niets te maken hebben en naastte daarom voorde
burgerlijke gemeenten alle kerktorens. Zo werden de to-
rens van alle toen hier te lande bestaande kerken gemeen-
tetorens, ook die van IJsselstein.
14
-ocr page 15-
Toestand voor de brand
15
-ocr page 16-
Op 10 januari 1911 woeien vonken uit de fabrieksschoor-
steen van een naburig houtbewerkingsbedrij f te IJsselstein
over naar de hervormde kerk en gemeentetoren. Een felle
brand brak uit. De kerk brandde uit, de toren werd zwaar
beschadigd.
Architekt J.E.L.Frowein bouwde de kerk vrij spoedig weer
op. De toren bleef tien jaar een bouwval doordat de ge-
meente IJsselstein geen geld had voor herbouw.
De toren was in goede verhoudingen opgetrokken in vier-
hoekige geledingen, drie boven elkaar, waarboven twee dito
achthoekige. Daar bovenop had de "spits" gestaan, een
goeiig houten geval, zoals er twaalf in een dozijn gaan.
Het was geen aantrekkelijk idee deze "bekroning" bij de
restauratie angstvallig te kopiëren.
In een helder ogenblik werd een betere oplossing gevon-
den. Men was in contact gekomen met de veelbelovende ar-
chitekt M. de Klerk, voorman van de "Amsterdamse School"
in de bouwkunst.
Die toog aan het werk, had er zin in. Ontwierp verschil-
lende modellen voor de nieuwe spits. De beste in zijn ogen
werd gekozen. Maar geld was er nog niet toen de geniale
heer De Klerk in 1923 stierf.
Nu sprong Dr J.Th. de Visser, toen minister van onderwijs,
kunsten en wetenschappen, op de bres, bijgestaan door zijn
adviseur Dr Jan Kalf. De minister besloot de nagedachtenis
van de jong gestorven jcunstenaar te eren door de gemeente-
toren van IJsselstein naar diens ontwerp te doen herbouwen
De Klerk's vriendien geestverwant, architekt H.J.A. Baande
aanvaardde de mooie opdracht het luchtkasteel van zijn ge-
storven vriend in steen gestalte te geven.
Het resultaat is verrassend: een renaissance onderbouw,
een hypermoderne bekroning ....... en niettemin is de har-
monie volkomenl 'k Woon er 47 jaar schuin tegenover en
wordt niet moe dit bouwkundig wonder met m'n ogen te strel
'k Geef U enige details van de vernieuwde toren:
De met lood beslagen top ervan draagt de Amsterdamse kei-
zerskroon. (De heren van IJsselstein van omstreeks 1300
waren naverwant aan het geslacht der heren van Amstel. De
legendarische heren Gijsbrecht van Amstel en Gijsbrecht
van IJsselstein waren neven van elkaar.)
De acht "spuwers" aan de torentop zijn funktioneel en een
voudig, niettemin bekoorlijk van vorm.
rs„
en.
16
-ocr page 17-
Voorontwerpen
Architect M. de Klerk
17
-ocr page 18-
De beeldhouwer Hildo Krop schiep -binnen de hoofdvorm van
de in oorsprong Ionische kapitelen van de twaalf pilasters
der bovenste vierhoekige geleding (de achterzijde heeft
geen pilasters)- naar zijn eigen fantasie twaalf verschil-
lende invullingen.
Op de hoeken van de bovenste vierhoekige geleding
had De Klerk ranke (toch stevige) pinakels ontworpen.
Hildo Krop bekroonde ze met de symbolen der vier evange-
listen: de engel, de leeuw, de arend en de stier.
Als U vraagt: "Wat is de Amsterdamse School in de bouw-
kunst?" zou ik voorbeelden ervan willen noemen. Afgezien
van de spits van de IJsselsteinde gemeente-toren, begin
ik in de bakermat van die bouwrichting: Amsterdam.
De Reinier Vinkeleskade in Amsterdam-Zuid bv. is althans
gedeeltelijk in die stijl gebouwd. Maar ook dichter bij
huis kunt U die speelse wijze van bouwen bewonderen, en wel
te Jutphaas aan de Dorpsstraat van de gemeente Nieuwegein,
waar nabij de Sluis in de Doorslag bij een blok van twee
woningen onder één dak die bouwtrant is toegepast.
Een ware anekdote omtrent de veelb
hier :
In 1929 raakte in de avond van de
IJsselstein in rep en roer: de gem
brandi Weer na 18 jaar! Rookwolken
De brandweer werd gealarmeerd. Een
huilen nader dan het lachen.
Rappe benen beenden naar boven ...
niets te merken van onraad ... Maa
wat voor rookwolken was aangezien,
gen waren! Bij de spotnaam "Apelui
steiners een tijdlang de scheldnaa
(Dat was geen nieuwe vondst: Meppe
"Meppeler kluiten", vanwege hun be
"Meppeler muggen", omdat muggenzwe
ren voor rookwolken waren aangezie
esproken toren volgt
chtste juni
stond in
uit de toren
stond het
evenwel
g men, dat,
rmen mug-
de IJssel-
ussers".
n -naast
uiten,- ook
nd hün to-
bloedhete a
eentetoren
kwamen al
wethouder
. . Daar was
r weldra za
dichte zwe
ers" kregen
m "Muggenbl
Iers heette
ste boterkl
rmen ook ro
n) .
IJsselstein, zomer 1976
18
-ocr page 19-
DE ANTONIUS EN CORNELIUSSTICHTING
TE IJSSELSTEIN
doorW.J.A. van Wijk
Deze stichting begon haar verzorging van bejaarden in 1901
in wat nu "Het Centrum" aan de Kloosterstraat is. De ge-
velsteen in dat pand herinnert er nog aan. Tot 1962 was
het een tehuis voor R.K.Oude Lieden. In laatstgenoemd jaar
zette het Bejaardencentrum "Marienstein" de werkzaamheden
voort. Een belangrijke gift van de Gebroeders van Kipper-
sluis maakte het mogelijk dit bejaardenwerk te beginnen
in de aanvang van deze eeuw.
Wij prijzen ons gelukkig met het feit, dat het huidig be-
stuur van Mariënstein ons toestemming heeft gegeven de
oudste geschiedenis aan de hand van een dagboek te publi-
ceren. Dit boek is zo belangrijk, omdat het een goede be-
schrijving geeft van de (armoedige) situatie rond de eeuw-
wisseling hier ter plaatse.
Het is niet de bedoeling het dagboek volledig te publice-
ren. Dit zou spoedig tot verveling leiden. Zo staat er bv.
van iedere bewoner vermeld wat bij binnenkomst werd mede-
gebracht. Wel zal letterlijk geciteerd worden, waarbij
taal- en stijlfouten overgenomen zullen worden. U bedenke
echter dat de Nederlandse taal in 75 jaren veranderingen
heeft ondergaan, zowel in zinsbouw als in spelling. Ook
zullen de achternamen van de bewoners afgekort worden.
Op 4 januari 1901 worden de eerste bewoners begroet:
" Eerste Vrijdag der maand is het gesticht begonnen.
's Middags om drie uur kwamen Teunis L. en Gerrit B. en
Jansje U. Teunis L. bracht mede: 2 winterjassen, 3 zomer-
jassen, 3 broeken, 4 vesten, 4 boezeroenen, reeds ouden,
1 nieuwe boezeroen, 2 onderbroeken, 3 hemden, 3 paar
kousen, 2 halve halsdoeken, 2 paar klompen, 1 paar laar-
zen, 2 petten, een blauwe kiel, 2 zakdoeken, een ladeta-
fel, een oud bed met peluw en 2 oude kussens.
Gerrit B. bracht mede, 2 zomerjassen, 3 winterjassen.
19
-ocr page 20-
" 3 broeken, 3 vesten, 4 boezeroenen, 2 onderbroeken, 2
borstrokken, 5 hemden, nogal oude,3 paar kousen, 3 hal-
ve halsdoeken, 1 paar lage schoenen, 1 paar klompen, 2
petten, 4 roode zakdoeken, bed met peluw, 2 kussens,
een kat, dekens en een gewatteerde sprei.
Vrouw U. bracht mede een zondagsche jurk, een zwarte
rok, 3 versleten onderrokken, een hemd, een oude borst-
rok, een versleten broek, 2 paar schoenen, een paar kou-
sen, een mantel, een paar klompen, een zakdoek, 3 daag-
sche jakken, 2 halsdoeken, 1 daagsche halsdoek, 2 frie-
sche boezelaars - 1 blauwe en 1 zwarte- en 4 mutsen."
Binnen enkele dagen voegen zich bij dit gezelschap: Vrouw
B., K. en de Wed. P. Dat het niet alleen een IJsselsteinse
aangelegenheid was, blijkt uit het volgende:
" Op 15 februari 1901 is Hermanus van B. in het gesticht
gekomen uit Benschop voor ƒ 130,— per jaar. Hij heeft
een bed en 2 kussens meegebracht, doch al zijn goed was
zeer oud. Hij had slechts een winterjas en een voor de
zomer, 2 broeken, 2 vesten, 1 onderbroek .............
doch de familie heeft er later in voorzien."
Ook de gemeenschap leefde mee, ik citeer:
" Kregen wij van de Wed. Van Sijl voor het gesticht 1 borst-
rok, een mantel en 2 onderlij fjes.
Stuurden de meiden van de pastorie 2 rokken en 2 nieuwe
boezelaars.
Ontvingen wij van een dame uit Den Haag ƒ 10,--, waarvoor
enig ondergoed is aangeschaft.
Op 23 februari zijn de oude menschen op wijn getracteerd
door Z.E.W.Heer Pastoor wegens de verjaardag van Z.E.W."
Een dag later:
" Stuurde Mijnheer B.Schilte een kistje sigaren."
In maart doet een "rijkaard" zijn intrede:
" Is Jacobus van D. in het gesticht genomen. Hij was goed
voorzien van boven en onderkleding, tevens had hij 7
schilderijen, een kastje met kruisbeeldje, 4 beeldjes, 3
ervan met glazen stolp, 2 vaasjes, een wekkertje en een
aschbakj e."
Pas op 10 april komt er officiële belangstelling.
" Kregen wij bezoek van den Burgemeester en Mevrouw. Zij
20
-ocr page 21-
" vonden het gesticht 2eer mooi en waren erg vriendelijk
tegen de menschen."
Gelukkig waren er ook andere "uitschieters" voor de mensen:
" Op 6 juni 1901 zijn de oude menschen door onze Eerw.Mère
Superieure getracteerd op broodjes, koekjes en cigaren.
Ook kwam de moeder van Soeur M. Luciana bij de oude men-
schen en bracht ballen en koekjes voor hen mede.
13 juni 1901, feestdag van den H.Antonius, hebben de
menschen 's morgens gehad een boterham met vleesch, een
snede krentenbrood, koffie met koek, 's middags gehakt
met gedroogde appelen en de mannen ieder 2 cigaren."
Aan het volgende is weinig toe te voegen omdat de situatie
duidelijk is opgetekend tot eind 1901:
" 18 oktober is Gijsbertus v.d.W. naar het St Andreasge-
sticht gegaan ter operatie van zijnen duim.
1 november stuurde Mej.Poot tabak cigaren, suiker en
koffiebonen wegens de verjaring van Bertus.
4 november bracht Zijnen Doorluchtigen Hoogwaardigheid
den Aartsbisschop een bezoek aan het gesticht, ook zijn
de oude menschen door Zijnen Doorluchtigen Hoogwaardig-
heid getracteerd.
7 november: stuurde Mej. A.Assink enig geld, waarvoor
is aangeschaft 5 dassen voor de mannen, enige paren wan-
ten en eene muts voor Kornelia.
15 november stuurde Mej. A.Poot chocolade en melk voor
de menschen wegens hare verjaring.
19 november kwam Gijsbertus v.d.W. uit het ziekenhuis
terug, doch moet nog meermalen terugkomen om zijnen duim
te laten verbinden.
5 december is St. Nicolaas met Piet in het gesticht gewe«
Zij hebben pepernoten gestrooid, des 's avonds hebben de
menschen hunnen klomp gezet, 's morgens was er bij eenen
pop van 0,10 centen, 2 krentenbroodjes, voor de mannen
1 cigaar van chocolade, voor de vrouwen een zakje pepermuntjes
26 december: Is Gerrit B. des avonds onverwacht, na eene
kleine ongesteldheid zonder bedienen overleden.
30 december: Is Gerrit B. begraven, de Zusters en de oude
menschen zijn ter H. Communie geweest, de scholen zijn ee
half uur later begonnen.
Van nu af is bepaald dat de armen uit het gesticht door
de congreganisten worden begraven. Vóór het begraven ge-
bruiken de dragers een kop koffie. Is er een overleden di
in het fonds is, dan moet de Prefect der Congregatie
21
-ocr page 22-
ƒ 5,00 voor de dragers hebben. Er wordt niemand van de fa-
milie verzocht, "de oude menschen krijgen broodjes met
kaas" .
Ten tijde van de jaarwisseling 1901/1902 wordt het tehuis
bewoond door 9 personen.
(wordt vervolgd,
ARCHIEFONDERZOEK EN OUDSCHRIFT
door M.H.H. Doesburg
Bij het naspeuren van de geschiedenis van een oud stadje
als IJsselstein vormen de archieven een onmisbare bron
van inlichtingen. En voor IJsselstein levert die bron over-
vloedig wateri Niet alleen beschikt de gemeente IJsselstein
over een rijk-voorzien oud-archief, maar ook in de rijks-
archieven te Utrecht en 's-Gravenhage ligt materiaal opge-
slagen, dat aan vele onderzoekers werk biedt voor vele jaren
Nu stuit men bij archief-onderzoek vrij snel op een barriè-
re: het schrift van vóór 1700 (globaal genomen) is dooreen
ongeoefende lezer niet of vrijwel niet te ontcijferen, zo-
wel door de afwijkende lettervorm als door de veel toege-
paste afkortingen.
Die barrière is gelukkig niet onoverkomelijk. Ook hier baart
oefening de kunst (van het lezen). Dat bij die oefening e-
nige (bege)leiding raadzaam is, ligt voor de hand. Enerzijds
22
-ocr page 23-
kan men die vinden in boekjes, die dit oudere schrift en
de ontcijfering ervan behandelen; anderzijds is begelei-
ding door een "geoefend" lezer nagenoeg onmisbaar.
elstein, die be-
k, over deze bar-
chttal "lessen"
t oudere schrift
tukken uit de ar-
nthousiasme op
eerste prestaties
dienden en vaak
zij geleidelijk
hriftbeeld.
Om de leden van de Historische Kring IJss
langstelling toonden voor archiefonderzee
rière heen te helpen, heb ik hun in een a
de eerste beginselen van het lezen van he
bijgebracht, aan de hand van 17e-eeuwse s
chieven van IJsselstein en Benschop.
Dit groepje van zes heeft zich met veel e
de moeilijkheden geworpen. En terwijl hun
nauwelijks de naam van "ontcijfering" ver
stof tot vrolijkheid opleverden, raakten
enigszins vertrouwd met het afwijkende se
Enigszins vertrouwd -méér kan een "cursus" van acht weke-
lessen niet opleveren. Dat aantal
op practische gronden gekozen: de
g duren en vóór de vakantie zijn afc
e cursisten de weg te wijzen en een
brengen.
essen is voorna-
ursus moest niet
esloten. Doel
goede "aanpak"
w
bij te
Willen deze lessen werkelijk vruchtbaar z
tuurlijk ervaring worden opgedaan door ze
al regelmatig archiefonderzoek. Dat kan h
ijn, dan moet na-
Ifstandig en voor-
et best worden
groep van onze
leiding aanwezig
leden van die
verricht in het kader van de archief-werk
historische kring, waar steeds deskundige
is. Ik hoop dat de cursisten waardevolle
werkgroep zullen worden.
Wanneer er bij anderen belangstelling bli
voor herhaling van deze lessen, ben ik be
cursus op touw te zetten voor een groep,
redenen beperkt moet blijven tot 6 a 8 pe
jkt te bestaan
reid een winter-
die om practische
rsonen.
Aanmelden graag vóór één december a.s. bij de heer Drs M,
H.H.Doesburg, Kloosterstraat 12, tel. 03408 - 1359.
De cursus zal dan vermoedelijk begin januari starten.
23
-ocr page 24-
/^i^^ ^
INHOUDSOPGAVE
2
3
4
12
14
19
22
Er waren eens
Het vignet
Eiteren in IJsselstein
Foto-werkgroep van de Historische Kring IJsselstein vraagt medewerkers
De gemeentetoren van IJsselstein een wonder in baksteen
De Antonius en Comeliusstichting te IJsselstein
Archiefonderzoek en oud-schrift
Eerst tot tien
tellen voor we
gaan slopen.
24