-ocr page 1-
A^-TC
OcT Ccj6(^
4^'CüP as
Van'deurkruk'tot
'klimgym'
De geschiedenis van Schilte: 140 jaar houtbewerking
in IJsselstein
door drs. Elise van Nederveen Meerkerk
Inleiding
Al bijna anderhalve eeuw is de naam 'Schilte' niet weg te denken uit de
IJsselsteinse samenleving. Honderden IJsselsteiners hebben in de loop der tij-
den bij dit -inmiddels nationaal en internationaal bekende- houtverwerkings-
bedrijf gewerkt en nog steeds komt het grootste deel van de circa 65 medewer-
kers uit de nabije omgeving van IJsselstein.
Dit jaar is het precies 140 jaar geleden dat de grondlegger van het bedrijf
Bernardus Schilte, een timmermanswinkel met een houtdraaierij aanschafte.
Daarom wordt 1858 ook wel beschouwd als het jaar van de oprichting van het
familiebedrijf alhoewel de onderneming reeds in 1829
is gestart. Het 140-jarig bestaan van de firma, die altijd
in handen van de familie is geweest, vormde dit jaar
tezamen met het gereedkomen van de nieuwbouw van
de fabriek, voor de directie aanleiding om de bedrijfs-
geschiedenis van Schilte te laten onderzoeken en te
publiceren. In samenwerking met de Historische
Kring IJsselstein, een docent (Dr. Willem van den
Broeke) en een studente (Elise van Nederveen
Meerkerk) Economische en Sociale Geschiedenis van
de Universiteit Utrecht heeft dit plaatsgevonden. Het
resultaat is de uitgave 'Hart voor hout', waarin de
geschiedenis van Schilte wordt verteld, geïllustreerd
aan de hand van een overvloed aan oud en nieuw foto-
materiaal, waarop de sfeer van het bedrijf alsmede vele
inwoners van het oude stadje worden geportretteerd.
Naar aanleiding van dit boekje wijdt de Historische
Kring IJsselstein dit nummer aan de geschiedenis van
de firma Schilte en de plaats die het bedrijf decennia
lang in IJsselstein heeft ingenomen.
Bernardus
Schilte,
1805-1896;
oprichter.
-ocr page 2-
ÉCl Van 'deuricruk' tot 'klimgym'
De beginperiode: TSTard Schiltes jeugd en de
oprichting van het bedrijf
Bernardus ('Nard') Schilte werd op lo september 1805 geboren. Zijn ouders
waren Bart Schilte, een schippersknecht en houtvaarder van griendhout, die zo
nu en dan ook als asboer moest bijverdienen, en Johanna Wittendorp. Het
gezin had het niet breed en daarom moest Nard al op jonge leeftijd gaan wer-
ken.
Van schoolgaan kwam dientengevolge weinig terecht, maar toen de jongen
twaalf jaar werd, mocht Nard van zijn vader een vak gaan leren. Hij wilde zelf
graag timmerman worden, maar daarmee was volgens zijn vader geen droog
brood te verdienen. Nard ging daarom in de leer bij koperslager Peek, bij wie
hij 20 cent per week kon ontvangen. Toen baas Peek echter plotseling in het
niets verdween, haalde Nard zijn vader over hem toe te staan het timmervak te
leren bij baas Kempfer. Deze immigrant, afkomstig uit Duitsland, was tevens
in het bezit van een herberg, en zo kon Nard in de avonduren enige centen bij-
verdienen. Op andere avonden werkte hij bij een barbier, waar hij klanten
stond in te zepen.
Een aantal jaar later ging Nard bij baas Poot als gezel in de leer en beheerste hij
het vak zo goed, dat hij langzamerhand voor zichzelf wilde gaan beginnen.
Poot liet een dergelijke goede knecht liever niet gaan, dus hij bood Nard diverse
loonsverhogingen aan, maar in 1829 begon deze toch voor zichzelf
Hoek
IJsselstraat/
Utrechtsestraat.
Op de verdie-
ping werd in
1858 de eerste
draaibank
geplaatst.
-ocr page 3-
Aanvankelijk ging hij een 'compagnie-
schap' aan te Lopik-Kapelle met Huib
Heiningen, maar al spoedig werd Nard
op 24-jarige leeftijd eigen baas over de
onderneming. Het bedrijf, dat door hem
vanuit Lopik-Kapelle naar IJsselstein
werd verplaatst, produceerde toen voor-
namelijk deurkrukken.
Enkele bekende namen van timmerlie-
den uit die tijd zijn: Jan Corver, Kees
van Montfoort, Toon van Hoorn, Jan
Tersteeg, Bart en Janus Voorend, Joh.
Bergers en Kees van Os.
Huidige situatie
hoel( iJsselstraat/
Utrechtstestraat
bij de
IJsselpoort.
De percelen
vanaf de
IJsselstraat tot
aan het
Kronenburg-
plantsoen waren
reeds in 1838 in
bezit van Nard
Schilte.
Toen Nard rond de dertig jaar oud was, werd het langzaam aan tijd om aan
trouwen te gaan denken. Hij had de voorgaande jaren enkele mislukte liefdes-
relaties gehad, eerst met ene Jans, een meisje uit de burgerstand. Met haar
bleek het echter niet bijzonder goed te boteren en Nard maakte dus een einde
aan hun verkering. Enige jaren later probeerde hij om de hand te dingen van
Truigie Egmond, de dochter van raaienmaker (bouwer van strekdammen in de
rivier) Egmond. De familie Egmond vond Nard, als zoon van een voormalige
'aschboer, schippersknecht en griendwerker' echter van te lage stand.
-ocr page 4-
iVr
Van 'deurkruk' tot 'klimgym'
Nard voelde zich in zijn waardigheid gekrenkt, maar troostte zich met de
gedachte: 'wil jij mij niet om mijn komaf, weinou, dan wil ik jou nog veul minder'.
Spoedig na dit voorval verloofde Nard zich met Maria van Baaren, de huishoud-
ster van klompenmaker en rietdekker Gerrit Nieuwesteeg. Deze bejaarde
weduwnaar wilde zijn toegewijde huishoudster
aanvankelijk liever niet laten gaan (er was in die
tijd geen sprake van dat een getrouwde vrouw in
dienst bleef, tenzij het gezin anders echt niet kon
rondkomen), maar hij zag uiteindelijk de ernst
van de twee aanstaande echtelieden in en wilde
toen geen belemmering meer vormen voor het
huwelijk. Maria ('Mie') was een ijverige vrouw,
die het huishoudgeld goed beheerde en dit
moest ook wel, want het echtpaar zou maar liefst
acht kinderen krijgen; vier dochters en vier
zonen.
De oudste zoon, Bart Schilte, raakte al op jonge
leeftijd bij het bezig zien van draaier Brouwer
enthousiast om zelf ook het vak te leren. Op een
oude draaibank, die met een trappende beweging
gaande moest worden gehouden (de zogenoem-
de 'trapbank'), begon hij met Cornelis Schuurs,
de vroegere knecht van Brouwer, voor het eerst
te trappen. Toen hij wat ouder was, begon Bart
zelf als vertegenwoordiger met de verkoop van
Schiltes producten. Hij reisde naar Rotterdam,
waar hij onverwacht veel artikelen verkocht en de
benodigde grondstoffen inkocht. In 1866 waag-
de Bart zelfs de oversteek naar Engeland,
ondanks het feit dat hij geen woord Engels ver-
stond of sprak en zijn ouders een dergelijke reis
maar gevaarlijk vonden. De tocht werd echter een succes, zowel voor Bart als
voor het bedrijf en de handel met Engelse bedrijven breidde zich uit. Ook in
België en Luxemburg had Schilte een aantal afnemers, en zo werd al vroeg
begonnen met het onderhouden van internationale contacten.
De oprichter met
zijn 3 zoons in
1895.
Van Inr: Hein,
Gert, Bert en
vader Nard
Schilte.
UlTBREIDINfG VAN HET BEDRIJF
Al sinds 1838 had Nard Schilte alle percelen aan de Zuid-West-zijde van de
Utrechtsestraat vanaf de IJsselstraat tot aan de hoek bij het Kronenburgplant-
soen in zijn bezit. Deze ruimte bood de gelegenheid tot het uitbreiden van het
aantal draaibanken. De 'grote draaierij' was gevestigd in twee woningen, waar-
van de scheidingsmuur was uitgebroken en een derde woning vormde sinds
1863 de 'kleine draaierij'. In dat jaar waren als draaiers de volgende namen
ingeschreven: J. van Kleef, A. van der Hulst, C. Uiterwaal en B. van Dopperen.
Ook het productie-assortiment werd in deze periode fors uitgebreid. Voor de
-ocr page 5-
O.N? 3
O.N? 6
O.N? 7
O.N? «
0.NV9
O. N? 15?
0.N°23
O. N" 'ZJ
o.N?ao
P. N" f) O
O.N? 31
O.N? 33
Vanaf de oprich-
ting tot 1940
werd een groot
assortiment
deurl<rukken
gefabriceerd.
Nederlandsche Handel-Maatschappij vervaardigde Schilte essen sloepriemen
en ook leverde het bedrijf de benodigde houten attributen aan aannemer
Verbruggen, voor de bouw van een nieuw station in Utrecht.
In 1870 kocht Schilte voor f 4800,- van Van Elzendoorn de panden die tegen-
over het bedrijf gevestigd waren. Deze gebouwen hadden jarenlang als boter-
en kaaspakhuis gediend voor de firma Van Dorssen, die helaas in die jaren fail-
liet was gegaan. In de nieuwe fabrieksgebouwen van Schilte werd de grote
draaibank met rad geplaatst en werden voorraden palmhout opgeslagen.
Met de uitbreiding van het bedrijfsterrein kon ook worden overgestapt op het
gebruik van stoomkracht, waarvoor zoon Bart al jaren had gepleit. Ook vader
Nard was er inmiddels van overtuigd geraakt dat men de concurrentie alleen
het hoofd kon bieden door over te stappen op modernere technieken. Aan de
stadsgracht werd een fabrieksgebouw opgericht waarin in 1872 de eerste
stoommachine werd geplaatst met een ketel met een vermogen van 4 paarden-
krachten. Al gauw bleek dat de capaciteit van deze ketel niet afdoende was.
Bovendien was de stoomtoevoer niet nauwkeurig te regelen. Dat gebeurde
namelijk met behulp van een sleutel waarmee de toevoer door een jongeman
open of dicht moest worden gedraaid. Hendrik Schilte illustreert de onprakti-
sche situatie die deze machine met zich mee bracht als volgt: 'Het was eene
gebrekkige régulateur, zoo'n jongenshand! En hoe goedkoop ook per week betaald,
toch duur en slecht. Nu eens liet de knaap te veel dan weer te weinig stoom in natuur-
lijk!' Na drie jaar werd de machine dan ook reeds afgedankt en vervangen door
een meer nieuwerwetse ketel van 6 pk.
-ocr page 6-
ti
Van 'deurkruk' tot 'kiimgym'
1880: DE VENNOOTSCHAP ONDER FIRMA
In 1872 was Bart Schilte op jonge leeftijd overleden, als gevolg van de ziekte
longtering, die hij tien jaar tevoren bij het vervullen van zijn dienstplicht had
opgelopen. Zijn drie broers, Gerrit, Bernard en Hendrik, werden niet gezien
als bijzonder capabele leiders, zo blijkt uit het verslag van Hendrik Schilte,
maar moesten er toch aan geloven; in januari 1880 gingen zij met hun vader
naar de notaris om een vennootschap op te richten en het bedrijf als 'Firma B.
Schilte en Zonen' voort te zetten. De broers vatten het leiderschap serieus op,
en het ging het bedrijf de daarop volgende jaren dan ook zeer voor de wind.
Het aantal werknemers nam steeds toe en ook werden er weer krachtiger
machines geïnstalleerd. De productie bleef alsmaar groeien en daar moest het
machinepark op worden aangepast.
In september 1892 was Schilte de eerste in heel IJsselstein met de aanschaf
van electrisch licht. De introductie hiervan was een waar schouwspel, en vele
nieuwsgierige stadgenoten werden aangetrokken om dit helder schijnende
licht te gaan bekijken! Vele IJsselsteiners hadden wel eens van het fenomeen
gehoord, maar zij konden dit schouwspel nu voor het eerst met eigen ogen
aanschouwen. Enkele andere huizen en bedrijven hebben nog geruime tijd
hun electriciteit afgetapt bij Schilte, in de periode voordat er een electriciteits-
maatschappij in IJsselstein was gevestigd.
Het productie-assortiment was inmiddels
uitgebreid met schoolartikelen, bijbeltafel-
Brief aan de
Koningin.
^art VaJ tx 19il
tjes, biljartkooien en vogelkooien. Ook was
alom bekend dat iedere werknemer van
Schilte als het ware zijn eigen doodskist ver-
vaardigde, die na zijn dood aan de familie
werd geschonken door het bedrijf.
J'aJesletI !
Pt tndtrgtte''kendr7t,*lttn taet~
litttteifs. BiDin mi t viTtchuldig
ttttntn dêr Stmttnte
d« terbitd te ketr>eT.^-
dat tl/ riitt leüdnt^ ga ktnnis ^er.^mtn htbbtn van
htt Stilult pan htt Daatlj/lcteh gtttuur dttar fftnttat*
dd S AuffUttut i89S , waartiit aan dê firma d, Hohtit»
i Zoatn dt Btrennning gtwttfftrd uordt tot hervatting
van dan aröatd tm kar* fabrttktn,
dat kandhavtnsj nan dtt Bttlult tan gavolgt aou~
da kabban
1 ftmttttglBC dsr taalvaart antir genatnta
S ytnancittté ondtrgang van gaachtt famiiian
tn takt dt firmasttn a-t.
a Sekremttvkt Btrnttrder inc dtr armoede,
dat kaaeanaamd nttt» bootngtnotrtd battult kan
wttt igin
Sttttnen Kaarov. ty [Ave Jfajttttit ttrbiad-a »tr~
totkin dit blituit ta atlttn verntittgen
I drilk iaindl ti Yitlititn,         Mtguilui tS99
In 1893 werden aan de oever van de
Hollandse IJssel grote houtloodsen
gebouwd, die men 'Lombok' en 'Atjeh'
noemde, naar de koloniale bezittingen die
Nederland in die tijden had verworven. Een
aantal jaren later werden op deze plek nog
de loodsen 'Pandang', 'Soerabaja',
'Transvaal', 'Sumatra', 'Cuba' en 'Kitty'
gebouwd. Deze loodsen hebben tot ver in de
twintigste eeuw dienst gedaan, maar zijn
uiteindelijk allemaal verkocht en afgebro-
ken.
Ondanks al het succes zat het Schilte toch
ook wel eens tegen. Een houtverwerkings-
bedrijf is natuurlijk bij uitstek brandgevoe-
lig en zowel in 1896 als in 1899 braken er
ernstige branden uit die de fabriek geheel
-ocr page 7-
lit^tie der .neeste Eigendommen jffdO/§Q
SCHAAL 1 a 2500          ^VMV/öli^
|in, Yselstein Kad-8-F. E & D
iisN'J i(i as jsrsfl lic'O toe =o iet l::^^-3.
sfosai 1. Ais -Jor
acriE aan «fiai.
la 13S0
•/ar. is !3-sasa
li :s sa n
13 Yssls
"3 1^ i
d. ^a-Jjaoc
CA
"o
8 '
sïase
„ tj ; u as fir-a Lo^is SralJdca
i J* jï slyksa dsi ast. sonoor v^
^goouHi ta 189S aaa nisuif» lool^
cot aac ,)s uunt /sn aai tarra ia.
U dlE Jaar nstfdsQ ooit aar' or
liohtia^. si>oc!r sn »d 1 33üfcraaa
?.a. 13 189'^ aso- ^root caagrai^ .
Sectie D .üi^ül!* "^' '■'''''"■'''"
— .-^------1—         3.^ko-.[;!. 7aa Isa Haar J.S.Jrc
sar, 3i£3ad03 iïaaaaci' 33 "Oraa.aöoos"
lagsG aau da rli'ler ds "Hall.ïssl' ,
aan .^adssita uitsaicaada ?aa "Lo^Ooli"
?oopao3Ea psfcsai ao 8 dac oalajs. „-
aUuatis gaisarfd; ssC "i)". Da «ani.
dirsot gedaallalyï varaiaüKd. Da kcoj
diE 3i,ï3adoffl Sdsohtadds iaa SO 3epto
■*/.
'■^/.
To
'iwiaan
ïemeentei'raclit
„/a J»*"-»'
.«*-«'""""' 'i
De eigendoms-
situatie van
'B.SchilteS Zonen'
tussen 1890 en
1893.
-ocr page 8-
Van 'deurkruk' tot 'klimgym'
afbrandden. De gemeente bepaalde na de laatste brand in 1899 dat het bedrijf,
dat midden in de binnenstad gevestigd was, te brandgevaarlijk was en dat het
niet meer mocht worden opgebouwd. De kerk, een postbedrijf en de
Rijkswacht (vergelijkbaar met onze huidige politie) stonden in de buurt van de
fabriek en de gemeente achtte het risico te groot dat deze gebouwen vlam zou-
den vatten bij een eventuele volgende brand. Schilte schreef hierop een ver-
zoekschrift aan H.M. de koningin, waarin hij de nadruk legde op het grote
belang van het bedrijf voor de economische situatie in IJsselstein. Uiteindelijk
ging de gemeente overstag en mocht de fabriek toch opnieuw worden opge-
bouwd.
Het begin -van de twintigste eeuw
De eerste jaren van de nieuwe eeuw maakten veel plattelandsgemeenten in
Nederland een periode van stagnatie en economische achteruitgang door. Ook
in IJsselstein waren de woon- en leefomstandigheden bijzonder slecht. De
hygiëne in de stad liet te wensen over en ook met het openbaar vervoer en
onderwijs was het treurig gesteld. De arbeidsomstandigheden waren ronduit
slecht; een fabrieksarbeider verdiende slechts enkele guldens per week en had
een werkweek van rond de vijftig uur! In reactie op deze wantoestanden wend-
den de bestuursleden van de IJsselsteinse werkliedenverenigingen St. Joseph
en Patrimonium zich reeds in 1896 gezamenlijk tot de gemeente, met het ver-
zoek de lonen te verhogen en de werktijden te verkorten. Uiteindelijk besloot
de gemeente in 1918 de acht-urige werkdag voor te schrijven.
Gedeelte van het
uitgebrande
gebouw van de
grote brand in
1911 waarbij ook
de NH kerk voor
een groot
gedeelte werd
verwoest.
Schilte maakte in 1904 een 'sprong' over de rivier de
Hollandse IJssel, waar een fabriek werd gebouwd op de
plaats waar deze heden nog steeds gevestigd is. De
oude fabriekspanden werden op den duur stuk voor
stuk verkocht en sindsdien is het fabrieksterrein niet
meer uitgebreid.
In 1908 werd een telefoon- en telegraafverbinding aan-
gelegd en weer was Schilte er als eerste bij, hetgeen
ook bHjkt uit het telefoonnummer dat het bedrijf lange
tijd had: nummer i. In 1909 en 1910 werden respectie-
velijk en houtdrogerij en een houtzagerij aan het
bedrijf toegevoegd. Vanaf dat moment kwam de pro-
ductie van boom tot eindproduct in handen van de
firma.
In 1911 brak er weer een grote brand uit, die vele dag-
bladen in de regio haalde. Waarschijnlijk was een
brandende sigaar in een van de houtloodsen de oor-
zaak. Al snel vatte de gehele fabriek vlam en het licht
was zo fel dat het tot in Utrecht te zien is geweest. De
brand sloeg dit keer over naar de Nederlandse
Hervormde Kerk en ondanks het feit dat brandweer-
-ocr page 9-
Personeel
omstreeks 1908.
korpsen vanuit de hele omgeving kwamen aanrukken, kon niet voorkomen
worden dat het dak en het gehele interieur van de kerk verwoest werden. Een
journalist uit Utrecht schreef hierover: 'Toen we achter onze brandweer aan,
IJsselstein binnen kwamen, straalde ons de verzengende hitte tegemoet: het kerkge-
bouw van de Ned. Hervormde gemeente met den mooien toren, was één vuurzee, één
geweldige, knetterende vuurzee. (...)' De fraaie kerk brandde af van onder tot
boven; de vlammen sloegen aan alle kanten hoog uit, joegen knetterend door
de raamopeningen naar buiten, kronkelden zich als sissend vuurwerk naar
boven en lekten langs de buitenmuren tegen den toren op, die in alle omgan-
gen in lichterlaaie stond. Aan redden viel niet te denken.
Het moet een akelig gezicht geweest zijn: 'De banken in het ruim der kerk lagen
al verkoold en tot asch verbrand onder de puinhoopen van dak en muren; van de
geheele inventaris was al niets meer te herkennen. Toen wij de ontreddering aan-
schouwden, stond juist de mooie preekstoel te wankelen, door het vuur ondermijnd,
nog drie, twee, één seconde - en het gevaarte plofte in de chaos van steenen en tot pul-
ver verbrand hout. '
VA>f SCHILTE NAAR POMPE
In 1913 gingen de drie gebroeders Schilte wederom naar de notaris, om het
bedrijf van een vennootschap onder firma in een naamloze vennootschap te
veranderen. De heren waren alle drie de zestig reeds gepasseerd, maar zij had-
den geen opvolgers. Gerard, de oudste, was vrijgezel gebleven en had dus geen
kinderen. Bernard, die getrouwd was met Grada Pompe, had één zoon, die de
keuze had gemaakt priester te worden in Zuilen; ook van hem was daarom
geen nageslacht te verwachten. Hendrik was wel getrouwd, maar had 'slechts'
-ocr page 10-
piTl Van'deurkruk'tot'kiimgyin'
één dochter. Er was dus geen kans op dat het geslacht in de mannelijke lijn
kon worden voortgezet.
Eén van de zusters van Gerard, Bernard en Hendrik, Cornelia geheten, was
getrouwd met Wilhelmus Pompe en uit dit huwelijk kwamen wel zoons voort;
Johannes, die reeds op jonge leeftijd overleed, en Willem, Ber en Gerard. Deze
laatste drie gingen in 1916 met de broers Schilte naar de notaris om de over-
gang van het bedrijf officieel te regelen. Zo kwam de firma op naam te staan
van de familie Pompe, hetgeen tot op heden nog altijd het geval is.
De familie Pompe stamt uit een zeer oud geslacht, dat in ieder geval is terug te
voeren tot de veertiende eeuw. Oorspronkelijk kwamen ze uit Brabant, maar in
de negentiende eeuw vestigde de grootvader van Willem, Ber en Gerard zich
als smid in IJsselstein. Uit het huwelijk van Ber Pompe en CorneHa Kromwijk
werd B.M.G. Pompe geboren, die tot vandaag de dag directeur en grootaandeel-
houder is van Schilte Beheer b.v. Hij trouwde met G.C.A. Scholman, en hun
zoon, Wilbert Pompe (geboren in 1954) werd de huidige directeur van de werk-
maatschappij.
De fabriek in de
binnenstad langs
de gracht achter
de NH kerk (nu
parkeerplaats).
Daarachter de
gebouwen langs
het Eiteren.
Op de achter-
grond de lege
polders van
IJsselveld.
Situatie van
1930.
Een BEvt'OGEN tijd: oorlogen, stakingen en crises
(I9I8-I945)
De Eerste Wereldoorlog leidde ertoe dat schaarste ontstond aan vele zaken,
waaronder geld. Schilte moest noodgeld laten drukken om het personeel uit te
kunnen betalen en waarmee de werknemers op hun beurt weer hun inkopen
konden doen bij de IJsselsteinse middenstand. Na de oorlog ging het langza-
10
-ocr page 11-
merhand beter met het bedrijf, maar in de jaren '20 leidde ontevredenheid bij
de werknemers een aantal keer tot stakingsdreiging. De lonen bij Schilte
waren laag, niet alleen vergeleken met de lonen in grote steden, die altijd iets
hoger liggen dan in kleinere steden en dorpen, maar ook in verhouding met
andere IJsselsteinse bedrijven. Bovendien werkten de arbeiders soms wel 54
uur per week. Toch braken zelden harde stakingen uit, omdat de directie
meestal bereid was tot onderhandelen en het doorvoeren van verbeteringen. In
1924 kwam het echter wel tot een staking, toen Schilte, als gevolg van de natio-
naal en internationaal heersende crisis, een aanzienhjke loonsverlaging van 15
procent (!) aankondigde. Er vonden onderhandelingen met de vakbond plaats,
maar de beide partijen wisten niet tot een overeenstemming te komen. De
werkonderbreking was slechts van korte duur, en met een loonsverlaging van 5
procent, maar met behoud van alle secundaire arbeidsvoorwaarden uit het
vroegere contract togen de arbeiders na een aantal dagen weer aan het werk.
De crisisjaren zorgden ervoor dat Schilte moest gaan uitkijken naar nieuwe
In 1924 ging het
personeel met
stakingsleus op
de foto.
.:ai
producten. Wat betreft de schoolartikelen, waarop het bedrijf zich steeds meer
ging toeleggen, leverde Schilte voornamelijk aan bijzondere scholen (zoals het
Montessorionderwijs, de antroposofische Vrije Scholen, et cetera). Deze
schooltypen hadden een geheel eigen didactische filosofie, waarin kinderen
spelenderwijs aan het leren werden gezet. Voor deze onderwijsmethoden had-
den deze speciale scholen een variëteit aan leermiddelen nodig, en dan het
liefst van natuurlijk materiaal, hout, gemaakt. Nog altijd levert Schilte houten
schoolspullen aan veel van deze scholen.
11
-ocr page 12-
Van 'deurkruk' tot 'klimgym'
Een klassenfoto
uit 1932.
De kinderen zit-
ten aan meubi-
lair van Schilte.
De Tweede Wereldoorlog had in heel Nederland grote invloed op het dagelijks
leven en natuurlijk ook op het bedrijfsleven. Ook Schilte ondervond veel onge-
mak van de Duitse bezetting. Er was nauwelijks electriciteit beschikbaar en veel
machines moesten worden verstopt, omdat de Duitsers het hierop voorzien
hadden. Met een eigengemaakt wiel en een fiets waarop een autodynamo was
gemonteerd, werd enige stroom geproduceerd, maar dit was natuurlijk bij
lange na niet genoeg om het bedrijf op volle kracht draaiende te houden.
Er moest dikwijls gewerkt worden voor de Duitse bezetters, maar hier voelde
het personeel eigenlijk weinig voor. Op hun manier probeerden de werkne-
mers de Duitsers tegen te werken. Zo doet een verhaal de ronde over twee
werklieden die hout stonden te zagen en ondertussen met elkaar praatten. Een
soldaat die de wacht hield en dit zag, snauwde hen toe: 'Was sagen sie da?',
waarop een van beiden antwoordde: 'Brandhout'. Deze brutale opmerking
moest de man bekopen met een klap van het geweer van de soldaat op een wel
zeer gevoelige plaats...
Tijdens de gehele oorlog werd lijdelijk verzet gepleegd; nu eens was er geen
energie, dan weer was het materiaal 'ondeugdelijk'. In mei 1943 brak er -met
goedvinden van de directie- een staking uit, als protest tegen de avondklok die
door de Duitsers was ingesteld. Een NSB-er was van de staking te weten geko-
men en hij bracht het nieuws over aan de IJsselsteinse SS. Deze wilde om dit
'ongehoorzaam gedrag' als voorbeeld te stellen een aantal vooraanstaande
IJsselsteiners gevangen nemen om hen vervolgens te executeren.
Dankzij de bemiddeling van burgemeester J.J. Abbink Spaink kon deze ramp
echter voorkomen worden en het werk werd na enkele dagen weer hervat. De
burgemeester, die later bekend zou worden om zijn publicaties over het stadje
IJsselstein, moest echter zijn ambt neerleggen en plaatsmaken voor een NSB-
burgemeester.
12
-ocr page 13-
De naoorlogse periode (1945-1960)
In de jaren na de oorlog kon hout aanvankelijk alleen door middel van distribu-
tiebonnen worden verkregen. Om het tekort aan hout enigszins te compense-
ren, was Schilte een van de deelnemers aan de zogenoemde 'Combinatie
Walcheren'. Aan het einde van de oorlog hadden de Engelsen Walcheren onder
water gezet om de Duitsers tot overgave te dwingen, hetgeen succesvol bleek te
zijn, maar waardoor alle bomen in het gebied waren afgestorven. Het hout was
echter nog zeer goed te gebruiken voor productie en de Combinatie Walcheren
zorgde ervoor dat de bomen werden gekapt en gedistribueerd, opdat het mate-     Het fabriekscom-
riaal niet zomaar verloren zou gaan.                                                                      plex rond 1930.
De jaren vijftig stonden in het teken van wederopbouw en herstel. Het waren     Het bedrijf heeft
geen gemakkelijke jaren, met veel concurrentie en hinder van personeelstekort.     dan 4 locaties
Het gebrek aan personeel was een groot probleem in de jaren na de oorlog,     waarvan we er
toen in alle sectoren sprake was van vraag naar arbeiders. Het aantal werkne-     hier 3 zien. De
mers was afgenomen tot 83 personen. Bijna veertig procent hiervan was boven-     grote locatie
dien ouder dan vijftig jaar. Schilte probeerde op alle mogelijke manieren een     rechtsboven is
oplossing te vinden voor dit probleem:                                                                  dezelfde als de
'Vermeld kan worden, dat hiermede bereids een begin is gemaakt in dien zin, dat     huidige plaats
maatregelen zijn genomen en worden voorbereid welke het aantrekkelijk maken bij     van de fabriek.
onze n.v. in dienst te treden en te blijven o.a. door invoering van een spaarsysteem en     Let op het
de oprichting van een personeelsvereniging'.                                                               'bomengat'.
De bedrijfsresultaten schommelden nogal; het ene jaar werden grote winsten     Op deze plek
behaald, het andere jaar was er sprake van stagnatie of soms zelfs verlies. In     staat nu het kan-
1957 daalde de omzet fors en de directie van Schilte zag zich genoodzaakt ver-     toor.
( :•
13
-ocr page 14-
Van 'deurkruk' tot 'klimgym'
De locatie in de
binnenstad werd
begin jaren '60
verlaten.
schillende werknemers te ontslaan. Het verlies was voor de directie zelf ook
pijnlijk te voelen, zo blijkt uit het jaarverslag: 'De in 1956 aangeschafte Pontiac-
personenauto werd op ji december ig^j verkocht, omdat deze overbodig was'.
Eind 1955 overleed G.C. Pompe, de enig overgebleven directeur. De laatste
Schilte was al in 1933 uit het bedrijf verdwenen, toen pastoor G.B.W. Schilte
overleed. Een nieuwe directie trad in 1956 aan. De directeurs waren A.G.M.
Pompe en B.G.M. Pompe, beiden zoons van Bernard, die al talrijke jaren in
dienst waren van het bedrijf Aan het eind van de jaren vijftig voegde de heer
W.J.L. Kamerbeek zich bij de directie. De goede samenwerking tussen de
heren bracht een stabiliteit in de leiding van Schilte die voorheen nog wel eens
had ontbroken.
In het midden van de jaren vijftig vond een groot aantal ingrijpende verande-
ringen plaats. Zo werd een aantal automatische draaibanken aangeschaft en
afzonderlijke productielokalen werden met elkaar verbonden. De afzuiginstal-
latie en de centrale verwarming werden verbeterd. Tussen 1960 en 1965 wer-
den de organisatie, de administratie en de prijsbewaking aanzienlijk verbeterd
en het machinepark opnieuw grondig vernieuwd. De periode van herinrichting
werd in 1962 min of meer afgesloten met de bouw van een nieuw kantoor bij
de 'IJsselfabriek'. Daarmee was het bedrijf definitief uit de binnenstad van
IJsselstein verdwenen.
Een avisselvallige tijd: de periode 1960-1980
Met de nieuwe leiding van het bedrijf braken de jaren zestig aan. Nog altijd
was er sprake van een sterke schommeling in de bedrijfsresultaten. In 1961
was er bijvoorbeeld een omzetstijging van 10 procent, terwijl er het volgende
jaar weer een lichte omzetdaling te betreuren viel. De directie weet deze daling
14
-ocr page 15-
Het Schilte voet-
balelftal uit
1964.
aan de slechte resultaten van de groep 'postorderartikelen'.
Ook was er nog sprake van een personeelstekort vanwege de krappe arbeids-
markt in Nederland. In 1961 was het aantal personeelsleden gedaald tot 66, in
1962 zakte het verder tot 58 personen. Nog steeds was het merendeel van het
personeel ouder dan veertig jaar, hetgeen volgens de directie het relatief hoge
ziekteverzuim bij het bedrijf veroorzaakte.
Ondanks alle veranderingen binnen het bedrijf was er in 1966 weer een
omzetdaling ten opzichte van het voorgaande jaar. Deze daling was vooral te
wijten aan de sector toeleveringsartikelen, want met de afzet van schoolartike-
len ging het nog altijd bijzonder goed. Om de omzet te vergroten besloot
Schilte tot vergaande samenwerking met het bedrijf Du Buy in Amsterdam, dat
onder andere etuis, koffers en cassettes ver-
vaardigde. De productieovername werd op
december 1967 gerealiseerd.
Schilte had nog steeds veel moeite om
genoeg personeel aan te trekken. In 1967
was weliswaar het IJsselsteinse meubelbe-
drijf Van Rooijen door een faillissement
werriG gedcponeeiio
gesloten, waardoor enkele werkkrachten
vrijkwamen, maar toch was het aantal werk-
nemers inmiddels gedaald tot 48 personen.
De eerste gastarbeiders begonnen in deze
periode naar ons land te komen en ook
Schilte had er in de jaren zestig enkele in
dienst.
In de loop van 1970 werd duidelijk dat de
van het bedrijf Du Buy n.v. overgenomen
De schildpad
staat al decen-
nialang symbool
voor Schilte.
USSELSTEIN HOLLAND
15
-ocr page 16-
élJ
Van 'deurkruk' tot 'klimgym'
cassette-productie weinig perspectieven
bood. Het atelier kwam bijna geheel
zonder werk te zitten, waardoor een
groot deel van het personeel moest
afvloeien. Uiteindelijk zou in 1973 de
ruimte die werd gebruikt als atelier voor
de cassette-productie worden omge-
bouwd en ingericht als toonkamer,
waarin verschillende producten en een
aantal oude documenten uit de begintijd
van Schilte werden uitgestald.
In het begin van de jaren zeventig was
er wel nog steeds sprake van een omzet-
stijging in de schoolmeubelenbranche,
met name in het kleuteronderwijs. Dit
was mede te danken aan een samenwer-
kingsproject, 'Het Zuiden' genaamd,
met vertegenwoordigers van een bedrijf
uit Beek (Limburg). In 1970 en 1971
ging het vanwege deze samenwerking
zeer voorspoedig met de verkoop van schoolmaterialen. In 1972 moest de
samenwerking met 'Het Zuiden' echter verbroken worden, vanwege een over-
name van het Limburgse bedrijf Dit vertaalde zich onmiddellijk in een scherpe
daling van de omzet van de schoolproducten, die niet meteen kon worden
opgevangen door de industrie-producten.
De
Schilteklassieker.
Al meer dan 40
jaar wordt dit
schoolmeubel-
stel geleverd.
Met de produc-
tie van gymtoe-
stellen voor de
kleintjes werd
de term 'klim-
gym' geboren.
16
-ocr page 17-
De rest van de zeventiger jaren was het bedroevend gesteld met de bedrijfsre-
sultaten van Schilte. Dit was grotendeels te wijten aan de alom heersende laag-
conjunctuur. In 1973 was wereldwijd de oliecrisis uitgebroken, waardoor de
grondstoffen en brandstoffen zeer in prijs waren toegenomen, hetgeen de kos-
ten voor een bedrijf als Schilte natuurlijk hoog opvoerde.
Eind 1979 werd de juridische structuur van het bedrijf wederom veranderd:
'Op ]i december igjg heefi een statutenwijziging van de vennootschap plaatsgevon-
den, waarbij de naam van de vennootschap is gewijzigd in Schilte Beheer h.v.'.
Eveneens werd de firma B. Schilte en zonen's Houthandel en Houtwarenfa-
briek b.v. als dochteronderneming opgericht.
Een gedeelte van
de oude fabriek
vlak voor de
nieuwbouw.
Het jongste verleden (vanaf 1980)
In de afgelopen decennia is het bedrijf alleen maar gegroeid en heeft het een
zeer modern machinepark aangeschaft. Schilte was in de jaren tachtig een van
de eerste bedrijven met computergestuurde machines en de automatisering zet
zich nog altijd voort. Ongeveer 40% van de productie richt zich op schoolarti-
kelen, maar een opkomende afnemer zijn de kinderdagverblijven, die ook veel
houten producten vragen. Veel kleuterscholen en kinderdagverblijven in
Nederland, en zelfs daarbuiten, zijn ingericht met de artikelen van deze
IJsselsteinse firma. Maar daarnaast heeft het bedrijfin de loop der jaren allerlei
halffabrikaten geleverd, veel gezinnen van sjoelbakken voorzien en kinderen
blij gemaakt met jojo's en ander speelgoed.
Op 25 november 1987 maakte Wilbert H.M. Pompe zijn entree als directeur
van Schilte Beheer b.v. . Als zoon van B.G.M. Pompe -die ook nog steeds direc-
17
-ocr page 18-
É"Ll Van 'deurkruk' tot 'klimgym'
Chronologisch overzicht Schilte-bestuurders
Geboortedatum
Functie
Datum intreden
Datum uittreden
Roepnaam
Naam
1825 ')0 ">•: '40 '45 '50 '55 '60
10-9-1805
1841
4-6-1850
)l-5-185i
1-11-1845
18-7-1879
5-4-1884
4-3-1888
12-10-1879
25-2-1888
4-10-1898
25-1-1920
25-5-1923
18-7-1927
14-1-1924
20-12-1914
25-5-1914
10-7-1954
8-1-1930
23-4-1939
131-12-1979)
(2-1-1995)
Nard
Bart
8er
Hein
Gert
Willem
Ber
Gerard
(pastoor)
loep
1     Bernardus Schilte
2    Atbertus Schilte
3    Bernardus Henricus Sctlilte
4    Henricus )oannes Schilte
5    Gerardus Antonius Schilte
6    Wilhelmus Bernardus Pompe
7    Bernardus Gerardus Pompe
8    Gerardus Cornelis Pompe
9    Gerardus Bernardus W, Schilte
10    losephus Hubertus Kamerbeek
11    Antonius Petrus v.d. Brink
12    Antonius Gerardus Maria Pompe
13    Bernardus Gerardus Maria Pompe
14    Petrus Leonardus Maria 't Hoen
15    Willem lohan Leonard Kamerbeek
16    lohannes Adrianus Hendriks
17    Wilhelmus Antonius Maria Pompe
18    Willibrordus Henricus Maria Pompe
19    lan Hendrik van Zutphen
20     Adrianus Cornelis van Kats
SB     Schilte Beheer (131
SH     Santweg Holding (181
O
D
D
C-D
C-D
C-D
C
C
C
D
D
D
D-C
C
C
D
C
C
D
D
119131
(19131
(1913)
1913
1913
1913
13-2-1924?
13-2-1924 ?
21-8-1952
1-11-1956
1-11-1956
22-6-1957
1-9-1960
24-5-1972
24-5-1972
25-11-1987
25-11-1987
2-1-1995
1-1-1980
2-1-1995
7-2-1919 t
27-9-1923 t
23-8-1952
23-8-1952
10-11-1955 t
16-4-1933 t
25-5-1972
28-9-1971
1-4-1958
1-9-1960
2-1-1995
25-11-1987
25-11-1987
3-1-1995
2-1-1995
Wim
Wilbert
I 'Schilte Beheer'
I Directeur (D)
'B.Schilte en Zonen's'
! Commissaris (O
In de stamboom ziin de in dit overzicht gebruikte persoonsnummers vermeld.
iaS8 0vernj|
draw|
1829 Start als zelfstandig
ondernemer
Overzicht van de
Schiltebestuur-
ders met
stamboom van
de Schilte-
Pompe-lijn tot
aan 1809.
18
-ocr page 19-
7i '80 '85 '90 '95 1900 '05 '10 '15 '20 '25 ')0 'J5 '40 '45 '50 '55 '60 '65 '70 '75 '80 '85 '90 '95 2000
1995 Verkoop aan
Santweg H.
1980 B.V.-Beheer en
B.V. - 'Schille en Zonen's'
1880 V O F.- 'BSchiltc en Zonen's'
IB-CA-B.H.-enHI.Schiltel
191) N.V. - 'B.Schilte en Zonen's'
Houlhandel en Houtwarenfabriek
Het nieuwe com-
plex anno 1998.
De oude schoor-
steen is behou-
den en Is nu een
gemeentelijk
monument.
Foto:
George Terberg
19
-ocr page 20-
MhX Van 'deurkruk' tot 'klimgym'
&é
VHHm^l
è
Hart voor hout
■J^
s^ ^9k
«H
f 140 jaar houtbewerking ^^^9B
fc.v W
Hr
^1
Willfni van den Broek*
£11» van NifdcrMwn
teur is van Beheer- vertegenwoordigt
hij de vijfde generatie van de
Schilte/ Kamerbeek/ Pompe-dynas-
tie.
Sinds de bouw langs de Utrechtse-
weg in het begin van deze eeuw was
er in de huisvestingssituatie van het
I                                                ^ bedrijf slechts weinig veranderd. De
M^U belangrijkste veranderingen sinds-
'dC^, s dien bestonden uit de sloop van
rU^H overbodig geworden gebouwen,
^j^^^^^Jfr^,^H enkele verbouwingen en de nieuw-
^^^--^ÉBHpBBBBr^--^ bouw van het kantoor in 1962 en
een houtloods met droogkamer in
1980. Toen de nieuwbouwplannen
aan het eind van de jaren tachtig
vorm kregen, was er sprake van dat
het bedrijf, vanwege zijn ligging
midden in een woonwijk, zou moe-
ten worden verplaatst naar een
nieuw te bouwen industrieterrein of dat het IJsselstein moest gaan verlaten. Bij
de bouw, die in 1993 begon, zijn echter de nodige voorzorgsmaatregelen tegen
overlast genomen en de gebouwen zijn smaakvol ontworpen en gebouwd. Zo
komt het dat anno 1998 Schilte staat waar het 140 jaar geleden begon: midden
in de IJsselsteinse samenleving!
'Hart voor hout'
is de titel van
het, 92 pagina's
tellende, fraaie
boekwerk dat
ter gelegenheid
van 140 jaar
Schilte door het
bedrijf in novem-
ber 1998 is uit-
gegeven.
Redactie:
Stichting
Historische Kring
IJsselstein
nr. 86, december 1998
L. Murk, tel: (030) 688 16 27
C.J.H, van Dijk-Westerhout,
Omloop West 42,
3402 XP IJsselstein,
tel: (030) 688 36 99
B. Rietveld
Meerenburgerhorn 10
3401 CD IJsselstein
tel: (030) 688 74 74
email: bariet@knoware.nl
Libertas, Bunnik
1384.704X
m
Drul<:
Uitgave:
Voorzitter:
Secretariaat:
ISSN:
Donateurs ontvangen het periodiek (4 uitga-
ven per jaar) en worden op de hoogte gehou-
den van de activiteiten. Nieuwe donateurs
kunnen zich aanmelden bij de penningmees-
ter waar tevens mutaties kunnen worden
doorgegeven. Voor inwoners van IJsselstein is
de bijdrage minimaal f 20,- (voor bedrijven
f30,-). Voor hen die buiten IJsselstein wonen
is de bijdrage resp. f 29,50 en f 39,50. Losse
nummers, voor zover voorradig zijn a f 7,50
verkrijgbaar via het secretariaat. Voor dubbel-
nummers is de prijs f 10,-
Penningmeester: W.J. van Vliet
J.W. Frisolaan 7,
3401 AX IJsselstein,
tel: (030) 688 16 60
Bank:
Postbank, nr.: 4074718
20