|
u> ? : Tr öc^ CoLq
|
||||||||||
|
......ideaal voor het wassen
van kinderen en spinazie
|
||||||||||
|
Honderd jaar woningwet in IJsselstein
|
||||||||||
|
door Hans Jonkers, Theo van de Voorn en Saskia Raue
|
||||||||||
|
INLEIDI^fG
Honderd jaar 'Woningwet' in IJsselstein, een onderwerp dat zeker past in het
belangstellingsgebied van de Historische BCring IJsselstein. Het is dan ook niet toevallig dat in het jaar dat deze historische einddatum valt een werkgroep van de HKIJ de bouwkundige gebeurtenissen van de afgelopen eeuw onder de loep heeft genomen. Bijzonder voor de HKIJ is dat deze geschiedschrijving tegelij- kertijd ook de actualiteit betreft. Uitgave 91 van juni 2000 was gewijd aan de geschiedenis van het Imminkplein, waarmee een voorzet werd gegeven voor de studie waarvan dit artikel de vrucht is. De aanleg en bouw van het Immink- plein (1910) was voor de gemeenschap van IJsselstein het eerste grote project dat in het kader van de Woningwet werd gerealiseerd. Maar er is meer: de geschiedenis over de uitvoering van de Woningwet valt nagenoeg samen met de ontstaansgeschiedenis van de 'IJsselsteinse Woningbouwvereniging' (IJWBV). De archieven van de IJWBV vormen een ware schatkist vol tekeningen, bouwbestekken en plannen waaruit ten behoeve van deze bijdrage is geput. |
||||||||||
|
DE ^VONINGWET
De aanneming van de Woningwet in 1901 betekende de eerste grote stimulans
voor de verbetering van de nieuwbouw in het kader van de volkshuisvesting. Verderop in deze bijdrage wordt uitgelegd hoe deze wet niet alleen als kader- wet voor de nieuwbouw fungeerde, maar ook hoe deze aan gemeenten moge- lijkheden bood om stedenplanning ter hand te nemen en de bestaande woning- voorraad kritisch te bezien. In lang niet alle Nederlandse gemeenten kwam het daar daadwerkelijk van. De economische crisis in de twintiger jaren bracht met zich mee dat er heftig met grondprijzen gespeculeerd werd, zodanig dat het voor gemeenten onmogelijk was het gemeentelijke grondgebied uit te breiden. Daarnaast werden bouwmaterialen kostbaar en moeilijk te verkrijgen waardoor nieuwbouw vertraging opliep zoniet tot stilstaan kwam. We zullen zien dat deze tendens zich ook in IJsselstein aftekent, hoewel daar, mede dankzij de |
||||||||||
|
ié........
|
. ideaal voot het wassen van idndeten en spinazie
|
|||||||||
|
bevlogen ontwerpershand van Albert Poot, toch nog wel het een en ander werd
gebouwd( zie HKIJ uitgave 78/79 uit 1996) . |
||||||||||
|
DE ^VEDEROPBOU^V
De tweede belangrijke ontwikkeling die voor een golf van nieuwbouw rond
oude binnensteden zorgde, was die van de 'Wederopbouw'. Deze periode wordt ongeveer tussen 1945 en 1965 gesitueerd. De Wederopbouw behelsde niet alleen het herstel van de oorlogsschade aangericht aan het huizenbestand, maar ook het algemene herstel van de bouwproductie die tijdens de oorlogsja- ren stil had gelegen. Dit hernieuwde elan ging hand in hand met stads- en dorpsuitbreidingen, de zogenaamde vroeg na-oorlogse wijken; grootscheepse aanleg van industrieterreinen, havengebieden en niet te vergeten: infrastruc- tuur in de vorm van een wegennet. Doordat de stad IJsselstein vrijwel geen schade had geleden tijdens de Tweede
Wereldoorlog werd de stadsuitbreiding energiek ter hand genomen, niet in de laatste plaats om de stedelijke verkommering het hoofd te kunnen bieden. Zoals burgemeester Abbink Spaink het in zijn beschrijving van IJsselstein ook aangeeft, was voor de oorlog de gemeentelijke kas niet genoeg gespekt om onderhoud aan de huizen te plegen. Na de oorlog werd IJsselstein net als een groot aantal andere Nederlandse gemeenten aangewezen als groeikern. Dit betekende dat op grote schaal nieuwe woningbouw zou verrijzen. Bovendien werd de wereldomroep te IJsselstein gevestigd en werd de Gerbrandytoren voor televisie, - de 'zendmast'- gebouwd. Naast het huisvesten van de eigen bevol- |
||||||||||
|
IJsselstein met
zendmast aan het einde van de jaren '60. Linksboven de oude binnenstad met aan de zuid- zijde de in de vijf- tiger jaren bebouwde 'Nieuwpoort' en aan de noordzij- de het begin jaren '60 gebouwde 'Kasteelkwartier'. Rechtsboven de eerste bouwfase van 'plan IJsselveld': het 'Europakwartier'. Latere nieuw- bouwwijken zijn: 'IJsselveld -oost' en 'IJsselveld- noord', 'Achterveld' en 'Zenderpark'. Links van de zen- mast een gedeel- te van de 'Hoge Biezenpolder'; de locatie van het tegenwoordige 'Zenderpark'. Bij de zendmast het industriegebied 'Lage Dijk' met daarboven het nog onbebouwde weiland aan de Paardenlaan. |
||||||||||
|
kingsaanwas werd de eerste naoorlogse uitbreiding van IJsselstein ook ingezet
om de werknemers van de wereldomroep, de binnenlandse radio-omroep (Lopiks grondgebied op de grens van IJsselstein) en die van de zendmast te huisvesten. Het bouwterrein werd gekozen aan de Lopikse kant van IJsselstein, in de Nieuwpoort, dat al in de veertiende eeuw bedoeld was om bebouwd te worden. Vanaf de zendmast is prachtig te zien hoe de opeenvolging van nieuwbouwwij-
ken om de stadskern van IJsselstein heen waaiert. |
||||||||
|
VINEX-LOCATIES
In 1993 werd in de 'Vierde Nota ruimtelijke ordening EXtra' (VINEX) door de
rijksoverheid een plan ontvouwd dat voorziet in de planning van de woning- bouw tot 2015. In deze tijdspanne moeten 634.800 woningen worden gereali- seerd in steden die door het ministerie van VROM als uitbreidingslocaties zijn aangewezen. Provincies, regio's en stadsgewesten hebben ieder een bepaald quotum opgelegd gekregen dat in 2015 gereed moet zijn. Het rijk heeft de sub- sidies gekoppeld aan een zogenaamde 'prestatie-verplichting', hetgeen inhoudt dat de bijdragen worden uitgekeerd op het moment dat de provincie of stadsge- westen ook daadwerkelijk aan hun bouwopgave voldoen. Aanvankelijk werd IJsselstein aangemerkt als reservelocatie voor een dergelijke uitbreiding. Door een krachtige lobby van 'Gemeente en Provincie' lukte het om een definitieve status te verkrijgen en kon het plan 'Zenderpark' vorm worden gege- ven. In 1995 ging dit omvangrij- ke project van start, waarvoor een uitgestrekt weide- en boom- gaardgebied in de Hoge Biezen- polder in directe omgeving van de (Lopikse) zendmasten op de schop werd genomen. De naam 'Zenderpark' herinnert aan de talloze zenders van de Wereld- omroep die van 1954 tot 1988 op deze plaats hebben gestaan. Het voormalige zendgebouw in het hart van de wijk herinnert rechtstreeks aan de
periode van de wereldomroep. Dit gebouw, in de stijl van de 'wederopbouw' stamt uit de vijftiger jaren en heeft inmiddels een woon- en kantoorbestem- ming gekregen. Evenals in vorige stadsuitbreidingsprojecten betekende Zenderpark voor vele IJsselsteiners een kans om hun 'droomhuis' te vinden. Tegelijkertijd trok en trekt de wijk veel mensen van buiten IJsselstein aan, waaronder veel forensen. |
||||||||
|
De polder van
het latere Zenderpark in de jaren '60. Weiland, zend- masten, koeien en boomgaar- den. |
||||||||
|
........ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
||||||||||
|
VOORGESCHIEDENIS
In de tweede helft negentiende eeuw gaf de industrialisatie in de grote steden
de directe aanleiding tot herbezinning op het wonen van de arbeiders van deze industrieën. Die herbezinning kwam niet vanzelfsprekend. De overbevolking van wijken en huizen moesten eerst tot rampzalige omstandigheden leiden voordat de noodzaak tot ingrijpen ook in politieke kringen doordrong. De eer- sten die verontrust alarm sloegen waren de huisartsen die geconfronteerd wer- den met de gevolgen van de mensonwaardige omstandigheden waaronder arbeiders leefden. Men schreef toen 1870 en latere jaren. |
||||||||||
|
De 'IJsselsteinse
Bouwmaatschap- pij' bouwde rond 1900 o.a. 3 huizen aan het Kronenburgplant- soen en 2 aan de IJsselstraat. |
||||||||||
|
In IJsselstein was het notaris Immink die uit
mensenlievendheid en een groot godsdien- stig besef tezamen met nog zes andere nota- bele heren rond 1850 het initiatief nam tot de oprichting van de 'IJsselsteinsche Bouw- maatschappij'. Het doel was om woonhui- zen te bouwen en te exploiteren onder prote- stants bestuur, waarbij de maatschappij zich richtte op de grote groep minder draagkrach- tigen die in IJsselstein woonachtig was. Zij bouwden een aantal huizen aan het huidige Kronenburgplantsoen, de Kloosterstraat en de IJsselstraat. Redenen voor de teruglopen- de welstand in IJsselstein waren de achter- uitgang van het onderwijs en de trek naar de grote steden waar mensen zich als arbeiders vestigden. |
||||||||||
|
In 1899 werd het wetsontwerp voor de
Woningwet bij koninklijk besluit openbaar gemaakt. Het betrof een voor die tijd liberaal besluit dat enerzijds paal en perk stelt aan het particulier initiatief dat met het oog op winstbejag zou kunnen handelen. Anderzijds vormde de wet de basis voor woningbouw door niet commerciële vereni- gingen en gemeenten. Tegelijkertijd werd in een toelichting de vermanende vinger geheven naar gemeenten die hun bestaande woningvoorraad hadden laten verkommeren door achterstallig onderhoud, of door bij na-krotten toch weer opnieuw te verhuren zonder te investeren in vernieuwingen en reparaties. De nieuwe wet kwam de gemeen- ten belangrijk tegemoet in het tegengaan van slechte woonomstandigheden. De gemeente mocht voortaan huiseigenaren manen achterstallig onderhoud in orde te brengen; wanneer dit niet gebeurde kon zij tot (gedeeltelijke) ontrui- ming opdracht geven. Daarnaast kreeg zij de mogelijkheid stadsuitbreiding ter hand te nemen waarvoor de regering zonodig subsidies gaf In de discussie |
||||||||||
|
over woningbouw die op politiek niveau werd gevoerd, waren ook tegenargu-
menten te horen die vooral betrekking hadden op een al te grote bemoeienis van de overheid. Deze bemoeienis betekende een reëel gevaar voor kleine beleggers in huizen die leefden van de huuropbrengst; doch charitatieve ver- enigingen konden met behulp van deze wet forse winsten behalen. De regering veegde deze argumenten van tafel en stelde zich op het standpunt dat de strijd tegen sociale misstanden niet mocht stagneren uit verregaand respect voor het eigendom. Het duurde tot 1901 voordat de Woningwet werd aangenomen. Deze wet had
de vorm van een kaderwet, die de gemeenten de vrijheid liet hun bouwverorde- ning te formuleren op basis van de plaatselijke situatie. De gemeentebesturen kregen hiervoor twee jaar de tijd. Tegelijkertijd kwam er de gelegenheid woningcorporaties op te richten die bij de gemeente voordelige leningen kon- den sluiten voor de bouw van goedkope woningen. Deze initiatieven waren over het algemeen particulier, hetzij van bouwondernemingen en fabrieksdi- recties, hetzij zoals in IJsselstein van kerkelijke instelhngen. De Woningwet voorzag in volume- en oppervlaktematen waaraan de nieuw-
bouw minimaal moest voldoen, richtlijnen voor rooilijnen ten aanzien van de voor- en achtergevels, de toevoer van licht en lucht, en de plaatsing van sanitai- re voorzieningen in huis. De toepassing van de wet was voor de grote steden eenvoudiger uit te voeren dan voor kleinere gemeenten: de uitvoering leidde dikwijls tot moeilijke aanpassingen aan de lokale situatie. Met de aanneming van de Woningwet werd het startschot gegeven voor de sociale woningbouw. De grote steden waar de omstandigheden het schrijnendst waren namen het voortouw, waarbij de ontwikkelingen in Amsterdam voorop gingen. |
||||||
|
IJSSELSTEITSr VOOR DE 'WONING^VET
Voor wat betreft de woningvoorraad was het in het IJsselstein van rond 1900
niet veel hoopgevender gesteld. Op last van de gezondheidscommissie van Wijk bij Duurstede, waaronder IJsselstein viel, werd een rapport opgesteld over de toestand van de woningen met drie kamers of minder. Dit door externe ingenieurs tussen 1903 -1905 uitgevoerde onderzoek geeft inzicht in aantallen, de verspreiding over de stad, het beschikbaar woonoppervlak, het al dan niet aanwezig zijn van een privaat. Tegelijkertijd wordt opgave gedaan van de staat van onderhoud, of beter gezegd achterstallig onderhoud, tot en met onbewoon- baarheid van de woningen. Van de 509 aan deze criteria beantwoordende woningen, binnen en buiten IJsselstein gelegen, waren er 105 slecht, bouwval- lig of onbewoonbaar. Dat betekent dat in de loop van de negentiende eeuw maar liefst 20% van de voor de arbeidende klasse beschikbare woningen in ver- val was geraakt. De woningen lagen o.a. aan de Koningsstraat (20 in aantal), het Plantsoen (12), de Panoven (10), Eiteren (9) en de Achtersloot (6). Maar er was meer. De leefomgeving van de inwoners van IJsselstein aan het einde van de negentiende eeuw ontbeerde zelfs het hoogstnoodzakelijke. In |
||||||
|
A, T I;
|
|||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
|||||||||||
|
^ J
|
|||||||||||
|
Linksboven krot-
woningen aan de IJsselkade met daaronder een voorbeeld uit de Koningstraat. Daarnaast een woonliuis aan de Walkade. De huisbaas is juist op visite. Deze woonomstandig- heden duurden tot de zestiger jaren van de vorige eeuw. |
|||||||||||
|
^t?m=.iL^,. .». «:-v - ^
|
|||||||||||
|
1892 toen een grote cholera-epidemie over ons land trok, vielen in IJsselstein
naar verhouding de meeste slachtoffers. Uit 1900 is een briefwisseling bewaard, ondertekend door zeven IJsselsteiners, waarin het gemeentebestuur met alle egards wordt verzocht toch haast te maken met het reinigen van de stadsgracht ter hoogte van de Rooms Katholieke kerk. De vervuiling was daar dusdanig dat de stank en de overlast van insecten niet meer te verdragen waren. De gracht werd inderdaad leeggehaald. Bovendien werd in enkele jaren tijds de bestrating herzien waarbij de riolering werd vervangen. In 1901 werden, vanwege de uitvoering van de 'Gezondheidswet', gezondheids-
commissies ingesteld belast met geneeskundige inspecties. Doel was onder andere om de risico's voor de volksgezondheid, veroorzaakt door het gebrek aan schoon drinkwater te beperken. In IJsselstein had meer dan de helft van de 509 onderzochte woningen geen regenwaterbak of weiwaterpomp. De bewo- ners schepten hun water uit de grachten die tegelijkertijd als riool en afval- plaats fungeerden. Als alternatief werd gewezen op regenwater als bron van schoon drinkwater, maar de voorwaarde daarvoor was dan wel dat de daken en de goten regelmatig schoongehouden werden. Maar ook deze raad vond bij het toenmalig gemeentebestuur onvoldoende gehoor. Het duurde tot 1910 voordat het gemeentebestuur raad schafte en besloot tot de oprichting en bouw van een gemeentelijk water- en gasbedrijf |
|||||||||||
|
AMSTERDAMSE SCHOOL
De meeste literatuur over de uitwerking van de
woningwet op de sociale woningbouw in Nederland heeft betrekking op de situatie in de grote steden. In Amsterdam dat vanuit vroeger eeuwen al op een rijke architectonische geschiedenis kan bogen, vie- len de noodzaak tot stadsontwikkeling en uitbrei- ding samen met de aanwezigheid van een groep jonge vooruitstrevende architecten. Tezamen vorm- den zij de Amsterdamse school en stonden garant voor innovatieve ideeën en planologische oplossin- gen die achteraf beschouwd een bijzonder stempel op de Nederlandse vooroorlogse bouwkunst hebben gedrukt. Hun invloed is aan de woningbouw in IJsselstein voorbij gegaan. De enige voorbeelden van bouwen in de geest van
de Amsterdamse school zijn te vinden in het tegen- woordige stadsmuseum dat in 1902 als 'School met den Bijbel' gebouwd werd door de Utrechtse archi- tect E.G. Wentink, en de bekroning van de Nederlands Hervormde kerk die werd ontworpen door de Amsterdamse architect De Klerck. Voorts is in 1927 het voormalige pension/rusthuis 'St Joseph' (het tegenwoordige 'Isselwaarde') in deze stijl gebouwd. Tenslotte was er voorheen op het Kronenburgplantsoen ter hoogte van de Hofstraat een muziektent, gebouwd door architect Herman Baanders. Deze sloot qua stijl aan op de bekroning van de kerk, maar is in de zeventiger jaren door de sloophamer geveld. |
|||||||
|
Drie voorbeelden
van Amsterdamse stijlbouw. Boven het voormalige rusthuis/pension, gebouwd in 1926. In het midden de muziektent met op de achtergrond de toren van de kerk en daaronder de voormalige 'School met den Bijbel' uit 1923. |
|||||||
|
'stae)Sbou\vmeester' albert poot
Natuurlijk betekent dit niet dat er in het eerste decennium van de twintigste
eeuw geen bouwactiviteiten in IJsselstein te bespeuren waren. In het Oud IJsselsteins Archief dateren de eerste bouwaanvragen geheel con- form de Woningwet uit 1902. De toenmalige ambtenaar ten stadhuize belast met bouwzaken was de heer Albert Poot (1856-1925), die tegelijkertijd ook ondernemer en architect was. Hij stamde uit een familie waar de aannemerij van vader op zoon was overgedragen. Dat betekende wel dat hij om belangen- verstrengeling te voorkomen ook op schrift moest verklaren zijn ambtelijke taken en zijn betrokkenheid bij het familiebedrijf te zullen scheiden. Overigens zijn over zijn leven als 'stadsbouwmeester' en zijn bijdragen aan de woning- bouw in IJsselstein allerlei feiten bekend en ook beschreven door een werk- groep van de HKI (uitave 78/79). Wie nu een stadswandeling door de stad maakt kan nog een aantal gebouwen van zijn hand bewonderen. Voorbeelden |
|||||||
|
■iW ........ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
||||||||||||
|
zijn te vinden aan de Sint Nicolaasstraat
1-5, de Achtersloot 40, 44-46, 55 (allen tussen 1901 en 1910) en aan de Noord IJsseldijk 93 (1913), waarbij overeenkom- sten in het siermetselwerk en sommige neo-renaissancistische details in de gevels herkenbaar zijn. Vast staat dat Albert Poot als geen ander op de hoogte was van de voorschriften door de Woningwet bepaald en hij was degene die bij elke bouwactivi- teit controleerde of deze voorschriften inderdaad werden opgevolgd. |
||||||||||||
|
SOCIALE \VONINGBOU\V
Huizen die in IJsselstein werden gebouwd in het kader van de sociale woning-
bouw: de vijf zogenaamde Utrechtseweghuisjes (1907), 32 woningen aan het Imminkplein (1910) en de 65 woningen tellende Julianawijk (1920). Het oud- ste, meest complete document uit die eerste jaren is het bestek van de Utrechtseweghuisjes van de hand van Evert de Graaf in opdracht van de IJsselsteinsche Bouwmaatschappij. De Graaf was in de jaren 1898-1901 gemeente-opzichter en derhalve voor-
ganger en collega van Albert Poot. Dit project omvatte de bouw van vier woon- huizen en een winkelpand gelegen aan de kruising van de Utrechtseweg en de Poortdijk. Aan de hand van de tekenin- gen en gegeven maten kan een indicatie worden verkregen van het leefoppervlak dat op grond van de Woningwet aan een arbeidersgezin was toegedacht. |
||||||||||||
|
Boven :
Achtersloot 44- 46, gebouwd door A. Poot. Onder de Utrechtseweg- huisjes. |
||||||||||||
|
Spijtig genoeg is hierbij niet vermeld op
hoeveel personen de berekeningen zijn geënt. De aanduiding 'slaapplaats' in de tekening geeft aan dat het een bedstede betreft voor twee personen, waarbij voor de kinderen andere slaapplaatsen moe- ten zijn ingeruimd: in het bestek heet het 'verder in elke woning de nodige slaap- plaatsen en kasten [...]. Kinderen sliepen afhankelijk van hun leeftijd in een lade (op wieltjes) die onder de bedstede kon worden geschoven. Voor de nog kleinere kinderen werd wel een bakje aan een van de wanden van de bedstee getimmerd. |
||||||||||||
|
L
|
||||||||
|
Plattegrond met
indeling van de Utrechtseweg- huisjes. |
||||||||
|
De afmetingen van de woonkamer (i8 m^), de voorkamer (10.20 m2) en de keu-
ken (9 m^) tezamen geven een binnenmuurse leefruimte van ca.38 m^. Volgens het bestek is er onder de bedstede en de kastruimte een kleine kelder gebouwd. Voor het winkelpand was een groter plan getrokken van 60 m^. Zowel de woonhuizen als het winkelpand hadden een zolderverdieping die mogelijk een indeling in slaapkamers bevatte. In de woon- en voorkamers waren stookplaatsen aangelegd, terwijl bij ieder huis een apart opgemetseld schuurtje van 2.5ox3.5om werd ingericht als privaat, compleet met stankafsluiter en een draaiend luchtkozijntje. Deze Utrechtseweghuisjes zijn in gebruik gebleven, zij het deels verkrot en
dichtgetimmerd, tot zij in 1984 werden gesloopt ten behoeve van de nieuw- bouw aan het Hazenveld en de Turfschouw. |
||||||||
|
IMMINKPLEIN
De bouw van de huizen aan het Imminkplein gebeurde in opdracht van de
IJsselsteinsche Bouwmaatschappij. Dit project werd in 1910 in de vorm van een prijsvraag uitgeschreven en vergeven aan de winnaar, de Utrechtse archi- tect K. van den Berg. In zijn ontwerp werden 32 woningen gegroepeerd rond een T-vormig binnenterrein. De toegang tot de hof kon vanaf de weg worden afgesloten met draaiboom, zodat
er een betrekkelijk besloten buurtschap ontstond. De hechte band tussen de bewo- ners onderling heeft alle decennia standgehouden. Tot op heden wonen er nog altijd aan de eerste bewoners verwante families en onderscheidt het plein zich van alle andere pleinen bijvoorbeeld door het jaarlijkse pleinfeest. |
||||||||
|
ié
|
||||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
||||||||||||
|
Tekeningen van
de woonhuizen
aan het
Imminkplein met
een foto uit
1912.
|
||||||||||||
|
In de tijd van ontstaan was de bebouwing
aan het Imminkplein de eerste uitleg van IJsselstein buiten de stadsgrachten en stadspoorten en had door de ligging op een moerasachtig enigszins achterafgele- gen terrein ook het karakter van een apar- te gemeenschap. De 32 woningen werden uiteraard gebouwd in overeenstemming met de in 1905 opgestelde voorschriften voor de woningbouw. Daardoor wijken de indeling van deze huizen, de gehanteerde oppervlaktematen en de sanitaire voorzie- ningen weinig af van die van de Utrecht- seweghuisjes. Tijdens de bouw was het de voornoemde gemeente-opzichter Albert Poot die de opvolging van de voor- schriften controleerde. |
||||||||||||
|
JULIANA'WIJK
Vanaf de oprichting tussen 1850-1860 tot en met het eerste decennium van de
20e eeuw bemoeide alleen de IJsselsteinsche Bouwmaatschappij zich met de sociale woningbouw. In het eerste decennium van de twintigste eeuw ontstond er in rooms katholieke kringen de behoefte tegenwicht te bieden en zich ook sterk te maken voor de bouw van arbeiderswoningen. Doelstelling daarbij was vooral ruime huizen te bouwen waarin een groot gezin van gemiddeld acht per- sonen goed zou kunnen wonen. Dit initiatief werd gedragen door een aantal doortastende leden van de Katholieke Arbeidersbeweging (KAB). In de zomer 1913 werd het huishoudelijk reglement opgesteld van de 'Roomsch Katholieke Bouwvereniging IJsselstein' en werd de samenstelling van het bestuur geko- zen. Het zal niet verbazen dat een van de bestuursleden, echter zonder |
||||||||||||
|
10
|
||||||||||||
|
bestuurlijke functie, de heer Albert Poot (hij was van katholieke huize) was. De
activiteiten van deze bouwvereniging bleven de eerste jaren op een laag pitje: door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werden plannen en projecten vooruitgeschoven. Men oriënteerde zich wel op bouwgronden van een dusdani- ge afmeting dat men er de royale huizen ook inderdaad zou kunnen bouwen. Daarbij viel de keuze uiteindelijk op een lap grond aan de overzijde van de IJssel, achter het fabrieksterrein van Schilte, in de directe omgeving van de hof die later Imminkplein zou gaan heten. In 1919 was het dan zover dat de bouwplannen voor 65 huizen werden goedge-
keurd. De stedenbouwkundige planning en de huisontwerpen waren van de hand van Albert Poot. |
|||||||||||||||||||
|
-ft-
|
|||||||||||||||||||
|
ÖL.....,,...^:^.^,.......^^^.^
|
|||||||||||||||||||
|
"lil
|
|||||||||||||||||||
|
m iïïi m
|
|||||||||||||||||||
|
=1____>i____I
|
|||||||||||||||||||
|
V. i/.a
|
|||||||||||||||||||
|
_jas
|
|||||||||||||||||||
|
Bouwtekeningen
van het Julianawijk met
een foto uit de vijftiger jaren. |
|||||||||||||||||||
|
Wanneer men de indeling, maatvoering en gevelontwerpen vergelijkt met die
van de Utrechtseweghuisjes en de huizen aan het Imminkplein, lopen de vele overeenkomsten meteen in het oog. Vanzelfsprekend waren deze het gevolg van de uit te voeren bouwvoorschriften en het kleinschalige karakter van |
|||||||||||||||||||
|
11
|
|||||||||||||||||||
|
',J...
I y ........ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
|||||||||
|
IJsselstein. Ter onderscheiding van de met rode dakpannen belegde daken van
het Imminkplein, werden voor het Julianawijk blauwe dakpannen gekozen. Burgemeester Kronenburg legde op 12 juli 1920 de eerste steen waarmee hij de bouw van start deed gaan. De voorspoedige voortgang van de bouw maakte het mogelijk om in september van datzelfde jaar de sleutels van de eerste huizen al aan de nieuwe bewoners te overhandigen. Met de voltooiing van het Julianawijk begon een decennialange controverse tussen het Rode Dorp, dat wil zeggen het Imminkplein met haar over het algemeen hervormde bewoners, en het Blauwe Dorp met haar hoofdzakelijk roomskatholieke bevolking. Maar de saamhorigheid die de Imminkpleinbewoners kenmerkt, valt ook op in het Julianawijk: kinderen trokken samen naar de school in de Kloosterstraat of naar het zwembad bij Jannigje van Dijk; de Oranjefeesten werden altijd uitbun- dig gevierd; en tenslotte werd lange tijd eenpaarlijk tegenstand geboden aan de voorgenomen sloopplannen. |
|||||||||
|
DOOR BURGEMEESTERSOGEN
Mr J.M. Abbink Spaink, burgemeester van IJsselstein van 1929 tot 1962, geeft
in zijn boek 'IJsselstein verleden en heden' een indruk van de situatie zoals hij die bij zijn aantreden aantrof. Hij noemt de vijf Utrechtseweg huisjes uit 1907, de 32 woningen aan het
Imminkplein uit 1911, de 65 woningen tellende Julianawijk en daarmee is blijk- baar het grootste goed gegeven. Er blijkt weinig woningaanwas te zijn gepleegd, terwijl de bevolking wel gestaag toenam. Van de bestaande woningen was een groot deel verder in verval geraakt. De schrijver verwijst zelfs naar een brief van het gemeentebestuur aan gedeputeerde staten met betrekking tot de slechte woonsituatie waaruit blijkt dat de 105 woningen die in 1905 al als onbewoonbaar en bouwvalling waren aangemerkt, nog onveranderd in de verhuur zijn. Abbink Spaink geeft een aantal uiteenlopende oorzaken voor de hortende voortgang in de stedenbouwkundige ontwikkelingen in IJsselstein in die jaren. Enerzijds ontbrak het aan ervaring in het bouwen volgens de Woningwet. Anderzijds waren de landschappelijke aspecten niet altijd gunstig. Na de uit- breidingen buiten de stadskern doorsneed de IJssel de nieuw ontstane stad. De nieuwe wijken waren slecht te bereiken via een brug over de IJssel en dan ver- der langs drassige wegen. Hoewel de gemeente beoogde door de aanleg van deze nieuwe wijken de druk in de stad te verlichten, ontbrak het aan financiële middelen en materiaal om renovatie en krotopruiming aan te pakken. Voorts bleven door de Tweede Wereldoorlog renovatieplannen liggen. Dit heeft er wel toe geleid dat tot na de Tweede Wereldoorlog de binnenstad betrekkelijk onge- schonden bleef voor wat betreft de bebouwing, al ging dat wel ten koste van de huisvesting. Als een echte burgervader en met groot respect brengt Abbink Spaink zich de vrouwen in herinnering die poetsten wat ze konden om hun armoedige behuizing zo goed mogelijk op orde te houden. Ook verhaalt hij over de zogeheten 'opgegeten huisjes', van mensen die zo arm waren dat ze hun huis als onderpand gaven aan de leverancier bij wie ze schulden hadden uitstaan. Deze nieuwe huiseigenaren hadden zelf ook niet genoeg geld |
|||||||||
|
12
|
|||||||||
|
Woonsituatie
aan 't Wed', de latere Schuttersgracht
in 1910. Hier trof men veel 'opgegeten' huisjes aan. |
|||||||||||
|
om aan onderhoud van eigendom te besteden, temeer omdat de huuropbrengst
meestentijds laag was of in het geheel niemendal. Het verschijnsel van de opge- geten huisjes schijnt speciaal in deze buurt regelmatig te zijn voorgekomen. |
|||||||||||
|
NIEU^V ELAN
Ten tijde van de 'Wederopbouw' en daarna zijn er veel veranderingen doorge-
voerd. Tezamen met nog een heel aantal andere gemeenten werd IJsselstein als groeikern aangewezen. Er moest daarom op grote schaal nieuwbouw gepleegd worden onder andere om onderdak te kunnen bieden aan nieuw aan te trekken (politie-)ambtenaren en werknemers bij de toenmalige wereldomroep. |
|||||||||||
|
Luchtfoto uit
1939. De IJsselsteinse bin- nenstad ligt nog omsloten door het weidege- bied. Het Julianawijk en Imminkplein zijn niet zicht- baar. Duidelijk is de omtrek van de latere Nieuwpoort te |
|||||||||||
|
13
|
|||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
|||||||||||||||||
|
Het terrein dat daarvoor het eerst in aanmerking kwam, was de Nieuwpoort, gesi-
tueerd aan de 'Lopikse kant' van IJsselstein waar het gebouw van de wereldom- roep al in 1939 was gebouwd en vanwege de historische bestemming van dit gebied. In de veertiende eeuw waren de
heren Van IJsselstein al voornemens |
|||||||||||||||||
|
ElUWin iSLEOEi VEiWOESTr
WERI^ HE? STAI^SËEOEiaf 01 HtEuisrPiefir wmm mumm^
[ mtmmÊm mimn dooé
ii0.3»iyiiiiiKle»Aiiiic |
geweest om dit gedeelte voor bewoning te
bebouwen. IJsselstein zou in hun concept dus tweemaal zo groot hebben moeten worden. Ze zagen hier van af om prakti- sche redenen zoals de slechte verdedig- baarheid van de stad . Om nog te zwijgen over de kosten verbonden aan bebouwing |
||||||||||||||||
|
van dat deel. De Nieuwpoort maakte dus
traditiegetrouw deel uit van de plattegrond van IJsselstein, maar hier waren weilan- den en bouwlanderijen gelegen. |
|||||||||||||||||
|
In de volgende beschrijving van de aanleg van de nieuwe wijken rond de stads-
kern van IJsselstein is steeds een greep gedaan uit de veelheid van nieuwbouw- projecten die werden aangepakt. Er is geprobeerd uit ieder decennium een representatief voorbeeld te beschrijven, hoewel het natuurlijk zo is dat menig IJsselsteiner hier zijn eigen verhaal of anecdote aan kan toevoegen. |
|||||||||||||||||
|
Eerste steen bij
de bouw van de Nieuwpoort. Deze steen bevindt zich in de gevel van het huis op de hoel< Abbinl< Spainkstraat/ Vrouw- Baertestraat. Hieronder bouw- teicenlng en foto van 3 woonhui- zen in de Abbink Spainkstraat, gebouwd in 1949. |
|||||||||||||||||
|
DE NIEUWPOORT
De bebouwing van de Nieuwpoort, kleinschalig en harmonieus als zij is in ver-
houding tot de binnenstad, kreeg tussen 1948 en 1956 zijn beslag. De Heer Arnoldstraat, de Heer Gijsbrechtstraat en de oneven zijde van de Abbink Spainkstraat werden in 1948 - 1950 gebouwd. De architecten Adriaans uit Amersfoort, De Clercq uit Utrecht en de beide heren Pothoven uit Amersfoort kregen ieder een straat te ontwerpen. Richtlijnen voor de rooilijnen en de binnenmuurse indeling van de huizen wer-
den als vanzelfsprekend volgens de plaatselijke verordeningen op grond van de |
|||||||||||||||||
|
14
|
|||||||||||||||||
|
woningwet ontworpen. Nieuw is de
planning van sanitair, dat wil zeggen de W.C in huis (en niet meer in een apart stenen bouwsel of een uitbouw- tje aan het huis) en de douche. Het is de vraag of bij de aanduiding 'dou- che' in de tekeningen uit die tijd ook daadwerkelijk gedacht moet worden aan een douche zoals wij die kennen. De badkamer was de plaats waar een badkuip of teil kon worden opgesteld en waar de gezinsleden hun weke- |
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Boven: de eerste
huizen op de Nieuwpoort zijn opgetrol<ken in de Delftse- Schoolstijl. Hiernaast bouw- tekening en foto van de hulzen in de Heer Arnoldstraat en daaronder die van de huizen in de IVIaria van Henegouwen- straat. Let op de teke-
ning van de plat- tegrond Er is wel ruimte voor een douche maar deze is pas 25 jaar later inge- bouwd! |
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
D
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
m
m |
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
lijks bad namen. Het bijzondere
schuilt hierin dat er een deels betegel- de ruimte werd gecreëerd, die was berekend op water. Eerst in de volgen- de nieuwbouwwijk 'Kasteelkwartier' zien we een vaste badplek met warm en koud water binnenshuis. |
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
15
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Éf I
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
HET KASTEELKWARTIER
De volgende stap in de ontwikkeling van de badkamer kwam met de uitvinding
van het lavet, een grote kuip opgenomen in een aanrechtblad op zithoogte. Multifunctioneel omdat je er de was in kon doen, maar even zo goed tanden poetsen '...en ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie', zo verzuchtte een bewoonster van de Vicarielaan die als
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
een van de eerste bewoners zo'n
gloednieuwe maisonnette betrok. 'Je kon er zelfs in douchen'. Hoewel veel mensen een grauwe herinnering heb- ben aan deze betonnige en terrazzo ruimte typerend voor de zestiger jaren, was de introductie van het lavet een mijlpaal: de aanleg vereist een royale toevoer van schoon water en een even zo goede afvoer van de grote hoeveelheid water die een gevuld lavet kan bevatten. Daarmee was de stap naar de badkamer met douche, zoals die nu algemeen gebruikelijk is voorbereid. Tijdens de renovatie. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Boven: het lavet
zoals die voor- kwamen In de eerste hulzen van het Kasteelkwartler. Hiernaast bouw- tekening en foto van de malsonet- tes aan de C. Joh. Klevletlaan. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
.iJ_
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
I I
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
begin jaren '90, van de woningen aan de Herman de Manlaan, de Vicarielaan en
de C.Joh. Kievietlaan zijn de lavetten vervangen door wastafels en douches. Opvallend in deze wijk van maisonnettes, twee of drie verdiepingen hoog een bal- konnetje aan de voorgevel en een galerij aan de achterkant, is de kleinschaligheid waarmee de aansluiting op de stedelijke aanblik van IJsselstein is gewaarborgd. De oppervlaktematen van de ruimten zijn gemiddeld genomen 18 m-^ voor een woonkamer en 8m-^ voor een slaapkamer, geheel volgens de maatvoering van de vooroorlogse woningwetbouw. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
16
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ONDERHOUD EN NIEU'WBOU'NV
Eind vijftiger- en begin zestiger jaren van de vorige eeuw werden de wijken
Nieuwpoort en Kasteelkwartier voltooid. Daarmee kwam de groei van IJsselstein aan deze kant van de IJssel voor een aantal decennia tot stilstand. Maar in de jaren na de oorlog nam de Nederlandse bevolking gestaag toe ter- wijl de woningvoorraad om al die gezinnen te huisvesten ontoereikend was. Nederland kampte met woningnood. In talloze Nederlandse gemeenten wer- den stadsuitbreidingen op grote schaal ten uit- voer gebracht. Zo ook in IJsselstein en wel aan de overzijde van de IJssel waar het Julianawijk en het Imminkplein tot dusver waren gebouwd. De eerste wijk waarin voor het eerst hoogbouw in de vorm van flatgebouwen verrees, strekte zich uit vanaf het Julianawijk tot halverwege de hofstede van Rijpikerwaard. |
|||||||||
|
De situatie daar was niet florissant. De 65 hui-
zen van het Julianawijk waren in 1960 drin- gend aan renovatie toe, zowel aan de buitenkant als binnenshuis. In 1952 was in een deel van de woningen een wc geplaatst en waren er aan- rechten in de keukens aangebracht. Nu voorza- gen de plannen in grootschalig onderhoud en in woningverbeteringen, zoals het vervangen van rioleringen, het aanbrengen van dakkapel- len, de herziening van electrische bedrading en zelfs de installering van nog 26 wc's. De kosten vielen echter zo hoog uit dat de wc's uiteinde- lijk droog bleven en loosden op beerputten. De gemeente was verplicht ieder huis van stro- mend water te voorzien. Daartoe werd een stopkraan aangelegd op een halve meter achter de voordeur waarvandaan de leiding werd door- getrokken naar de keuken. Al met al werden de verschillende onderhouds- en renovatiewerk- zaamheden aanbesteed doch ook weer afgelast. Zo raakte 'het wijk' gaandeweg
in verval als gevolg van achterstallig onderhoud en voortdurend geldgebrek. Het eerste gat in de wijk viel toen in 1965 tien huizen werden gesloopt ten
behoeve van de aanleg van een tweebaansweg vanaf de Poortdijk naar de toen- malige Prins Hendriklaan. Deze ontsluiting van het gebied westelijk van IJsselstein maakte deel uit van een groot bestemmingsplan dat de gemeente in dat jaar had aangenomen. De renovatieplannen die de 'RK Woningbouwvereniging' voor het Julianawijk had opgesteld kregen van de overheid niet de subsidie die voor de uitvoer nodig was en derhalve lag er wei- nig meer in de weg van de uitvoering van het bestemmingsplan. |
|||||||||
|
De laatste 3 huis-
jes van het Julianawijl< wor- den in 1975 ge- sloopt. Op de achter- grond premie- koophuizen gebouwd in de jaren '60. |
|||||||||
|
17
|
|||||||||
|
iilx
|
|||||||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
|||||||||||||||
|
HOOGBOU\V
|
|||||||||||||||
|
Het bestemmingsplan voor Noord-West IJsselstein behelsde de ontwikkeHng
van Oranje- en Europakwartier. De bebouwing kwam als het ware als een lint langs Julianawijk en het Imminkplein te lopen. Het laaggelegen terrein achter deze buurten en het fabrieksterrein van Schilte moest daarvoor worden opge- |
|||||||||||||||
|
hoogd. Het benodigde zand werd ter plekke opgedolven uit een immense put,
die tenslotte de 'stadsvijver' zou worden. In opdracht van de gemeente verrezen in 1968 de flats aan Utrechtseweg, de Oranje Nassaulaan en de Prins Willem Alexanderdijk. De IJsselsteinse architecten Aling en Van de Bogaard tekenden de ontwerpen van deze naar IJsselsteinse begrippen royale appartementen: woonkamers van 20 m^ en slaapkamers van gemiddeld 10 m^, ruime keukens en dito doucheruimte. De maximale hoogte van vier woonlagen werd niet over- schreden waardoor de verplichte aanleg van een lift kon worden omzeild. In datzelfde jaar werd een
begin gemaakt met de aan- leg en bebouwing van het Europakwartier. Twee jaar later, tijdens de bouw van de woningen aan de Nederlandlaan, ging het aannemersbedrijf failliet. In diezelfde tijd kwam een
fusie tot stand tussen de in 1966 opgerichte 'Christe- lijke Woningbouwvereniging' en de 'Rooms Katholieke Bouwvereniging IJsselstein'. De eerste had tot dat moment nog niet zelfstandig woningen gebouwd. De naam van de nieuwe vereniging werd en is 'IJsselsteinse woningbouwvereniging', ook wel de 'IJWBV'. De gemeente verzocht de IJWBV het stilgelegde bouwproject te willen overne- |
|||||||||||||||
|
Bouwtekening en
foto van de por-
tiekflats aan de
Oranje
Nassaulaan.
|
|||||||||||||||
|
Nieuwbouw-
huizen op de plek van het oude Julianawijk. |
|||||||||||||||
|
18
|
|||||||||||||||
|
men die op haar beurt stelde dat zij dan ook alle woningen uit het gemeentelij-
ke bezit onder haar hoede moest krijgen. De gemeente stemde daarmee in en zo werd de IJWBV in 1973 en 1974 eigenares van de, door de gemeente ver- huurde, woningen in de Nieuwpoort, het Kasteelkwartier, Oranje- en Europakwartier. In 1976 herrees een klein gedeelte van Julianawijk aan weerszijden van de hui-
dige Utrechtseweg, maar het uiterlijk van deze woningen herinnert nergens aan het oude Julianawijk. Het ontwerp van deze huizen ontstond op de tekentafels van de technische dienst van de IJWBV onder leiding van architect Morsink. |
|||||||||
|
SCHUIVENDE PANELEN
Noord-West IJsselstein moet in die jaren de aanblik hebben gegeven van een
uitgestrekte bouwput. Niet alleen Oranje- en Europakwartier kregen gestalte, ook het tegenwoordige IJsselveld-Oost werd in hoog tempo opgebouwd. De in die jaren heersende opvattingen over vrijheid en ruimte binnen- en buitens- huis werden op de tekentafel van de Bouw- en Woningdienst onder regie van architect Janssen vertaald in een ruime wijk met afwisselend hoog- en laag- bouw, grote pleinen en veel groen. De blokken laagbouw waren in beginsel bedoeld voor de bewoners van het Julianawijk die hun huizen moesten verla- ten in verband met de sloop. De opzet van de appartementen in de hoogbouw was voor die tijd opzienbarend: de bewoners werden uitgenodigd tot het spe- len met ruimte door middel van grote schuifwanden waarmee kamers bij el- kaar konden worden getrokken. Met een woonkamer van 30 m^, de grote woonkeuken en slaapkamers van gemiddeld 10 m^ behoren deze appartemen- ten tot op heden tot de grootste woningen die IJsselstein rijk is. |
|||||||||
|
Bouwplattegrond
en foto van de portiekflats aan de Televisiebaan. Op de indeling is aangegeven welke wanden kunnen schuiven. |
|||||||||
|
De jonge aanplant van snelgroeiende bomen en struiken was destijds bedoeld
om in de loop der jaren geleidelijk te worden vervangen door andere bomen zodat een gevarieerde begroeiing zou ontstaan. Dit streven werd niet gehaald, maar niettemin is IJsselveld-Oost een van de groenste buurten van IJsselstein. Zeker in die eerste jaren legden veel bewoners van appartementen op de bega- ne grond er hun persoonlijke eer in hun tuin er keurig en kleurig bij te hebben staan. De woningbouw stimuleerde dit onderhoud van de tuinen door jaarlijks |
|||||||||
|
19
|
|||||||||
|
iti
|
|||||||||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
|||||||||||||||||
|
prijzen uit te reiken aan de eigenaars van de meest verzorgde tuin.
Architect Janssen tekende ook voor de bouw van de schakelflats die qua opzet
nog meer aansloten op de tijdgeest van het begin van de zeventiger jaren.
|
|||||||||||||||||
|
..fi.
|
|||||||||||||||||
|
Niet alleen kreeg de bewoner de
eigen hand in de indeling van het appartement ook de gemeenschappelijke ruimte werd zo opgezet dat de bewo- ners van de appartementen op dezelfde etage bij elkaar betrok- ken werden. Zo stond bij de oplevering in de hal van iedere verdieping een pingpongtafel!, |
|||||||||||||||||
|
Aanzichttekening
met foto van ingang en front- gezicht van de Schalcelflats. Deze flats waren door hun indeling en woonbeleving zeer vernieu- wend. |
|||||||||||||||||
|
was er ruimte voor een zitje, een gemeen-
schappelijke groentetuin-in-potten en werd er heel tersluiks wat nederwiet gekweekt. Ieder appartement ongeacht de grootte kreeg een royale serre die deels van glas was en die deels door middel van schuiframen kon worden afgesloten. Door het grote aantal woonlagen, zeven in totaal, moest worden voldaan aan de eis van de installatie van een lift, waar- mee deze flats ook binnen het bereik kwamen van de oudere bewoner. De ligging aan de stadsvijver, het omrin-
gende groen en de goede bereikbaarheid door verschillende vormen van vervoer maakte dit deel van de wijk bijna ideaal. De beleving van vrijheid, mogelijkheden van communicatie en ruimte ook in kos- mische zin kwamen ook tot uitdrukking in de naamgeving: Maanlanderhof, Lanceerplaats, Zenderhof Televisiebaan, Eurovisieplein, Mercurius, Jupiter, Venus en Poolster. |
|||||||||||||||||
|
20
|
|||||||||||||||||
|
AVOONERVEN
Aan het einde van de zeventiger jaren diende zich de volgende grote uitbrei-
ding aan. We keren terug naar deze zijde van de IJssel: in aansluiting op het Kasteelkwartier strekten boomgaarden zich uit tot aan het vroegere buurtschap Eiteren. Als het ware geleid door slingerende paden langs de gewassen verre- zen de eerste huizen van de wijk Achterveld ie fase. De bochtige wegaanleg door de Haanderik en de Dissel ontmoedigde de gemobiliseerde bewoner om met hoge snelheid op huis aan te koersen. |
||||||
|
Daardoor werd enerzijds het effect van een woonerf beoogd, anderzijds werd Huizen aan de
door het behoud van grote stukken boomgaard als openbaar groen de sfeer van Haanderik. De landelijkheid bewaard. De nieuwbouw betrof koopwoningen en huurhuizen wijlt kenmerkt ontworpen door het architectenbureau Knoop en Nieuwveld uit Nieuwegein, zich door de waarbij een deel van de huurhuizen speciaal bestemd was en nog altijd is voor kruip-sluiproute ouderen. De koophuizen werden gebouwd in een kleine ring rond de laatste en sobere front- stroken boomgaard, het openbare groen. De huurhuizen, afgewisseld met uitstralirig. De koophuizen kwamen daar in een grote lussende ring omheen. De korte, bin- tuinomvang is nenste ring kreeg de oneven nummering, terwijl de lange buitenste ring de echter uitbundig even nummering kreeg toebedeeld. Dat heeft menige bezoeker van de wijk tot en de planopzet wanhoop gedreven bij het vinden van een adres: doordat de even en oneven is gericht op de nummering niet gelijk oplopen, waant hij zich verdwaald en gaat op zoek naar integratie in de de doorgaande weg door de wijk. Het is een weet: de goot in de weg is als het wijk van oude ware de rode draad door het labyrinth ... wie de goot volgt, komt tenslotte bij fruitboomgaar- een uitgang uit de wijk. den. Opvallend in deze wijk is de 'stenige' aanblik van de straten. De roodgeklinker-
de weg loopt ononderbroken door een stoep van gevel tot gevel, alleen langs de gevels is een randje aarde waarin wat kleingoed kan gedijen. Maar zo sober als het straatbeeld is, zo uitbundig zijn de achterzijden van de huizen waarvan de tuinen uitlopen in het openbaar groen. |
||||||
|
21
|
||||||
|
. ideaal voor het wassen van icinderen en spinazie
|
||||||||||||||
|
MAAT EN SCHAAL
Tegelijkertijd bouwde de IJsselsteinse Woningbouw Vereniging ook in de bin-
nenstad. Waar vroeger de gewraakte onbewoonbare pandjes stonden, werden kleine woningen gebouwd die qua maat en sfeer goed aansluiten op de bestaande bebouwing. We schrijven dan 1977. Ook deze woningen ontstonden op de tekentafels van de IJWBV onder leiding van architect Morsink. |
||||||||||||||
|
Bouwtekening
van 3 kleine
woningen aan
de Havenstraat
op de plek van
verkrotte huizen.
De huisjes zijn in
1978 gebouwd.
|
||||||||||||||
|
AANLEG VAN DE SNELTRAM
Van doorslaggevend belang voor de ontsluiting van de aangebouwde wijken
rond de binnenstad is de sneltramverbinding met Utrecht die in 1985 werd aangelegd. Aanvankelijk reed de tram niet verder dan Achterveld waar een voorlopig eindpunt was gemaakt naast het winkelcentrum met diezelfde naam. Deze rechtstreekse, zij het niet al te snelle verbinding met Nieuwegein en Utrecht maakt het wonen in de nieuwbouwwijken aantrekkelijker. De aanleg van Achterveld, waar verschillende bouwmaatschappijen en architecten aan bij- droegen, bestond van meet af aan uit een groot plan dat voorziet in de woon- |
||||||||||||||
|
Bouwtekening
en foto van hui- zen aan de Kerspellaan in de wijk Achterveld. |
||||||||||||||
|
huizen, een winkelcentrum en een groot complex van scholen en een sportac-
comodatie. De wijk laat een schakering zien van uiterst luxueuze koophuizen tot koophuizen in de rij en huurwoningen in verschillende prijsklassen: zowel eengezinswoningen als appartementen in een groter complex. |
||||||||||||||
|
22
|
||||||||||||||
|
De aanleg van de sneltram rechtvaardigt de stadsuitbreidingen, net zoals de
stadsuitbreidingen de uitleg van de sneltram rechtvaardigt. Het verhaal gaat dat een voorwaarde voor de aanleg van de tramhalte bij Eiteren was dat er een wijk zou worden gebouwd die deze halte van voldoende gebruikers zou voorzien. Daarom, vertelt het verhaal verder, werd de hele buurt rond de Bedevaartweg, de Pelgrimsweg en de woonerven vernoemd naar oude ambachten om die reden gebouwd. In de jaren 1989 -1991 worden in hoog tempo de verschillende buurten achter-
een opgeleverd. Een een schier eindeloze stroom van nieuwkomers meldde zich bij de poorten van IJsselstein om neer te strijken in een van de nieuwe wij- ken. Wie in de decembermaand rondwandelde door Achterveld zag achter nagenoeg ieder raam een piramidevormige kaarsenstandaard met zeven elek- trische lichtjes branden. Deze kandelaars waren waarschijnlijk door de woning- bouw aangeboden aan de nieuwe bewoners bij wijze van welkomstgroet. |
|||||||
|
RENOVATIE
Nieuwe huizen blijven niet nieuw: bewoning, maar ook veranderende eisen en
normen met betrekking tot veilig en comfortabel wonen maken dat woningen bij tijd en wijle moeten worden aangepast. De in rasse schreden voortijlende technologie zorgde ervoor dat aanvankelijk luxueuze snufjes voorbehouden aan de rijken steeds gemakkelijker bereikbaar werden voor minder draag- krachtigen. Ook in IJsselstein werd de wet van de remmende voorsprong aan- getoond: in de naoorlogse wijken waar de huizen destijds als eersten een lavet kregen, werd pas een aantal decennia later een echte douche met glanzende kranen aangelegd. Bovendien legden maatschappelijke ontwikkelingen de mens aanpassingen eenvoudigweg op. Om een voorbeeld te noemen: door het toenemende verkeer werd de geluidsoverlast in de woningen als dermate sto- rend ervaren dat de noodzaak tot het aanbrengen van dubbele beglazing ont- stond. Een niet minder belangrijk effect van deze aanpassing was dat door de isolatie van grote glazen oppervlakten de stookkosten beperkt konden wor- den wat weer gunstig is voor het energieverbruik. Echter, zo bleek tijdens een recent gehouden onderzoek in IJsselveld-Oost, door de wering van straat- geluiden worden de leefgeluiden van de buren binnenshuis weer meer als overlast ervaren. Renovatie en aanpassing van woningen is in de eerste plaats bedoeld om tege-
moet te komen aan het welbevinden van de bewoners, zoals de installatie van een nieuwe keuken of nieuw sanitair daaraan vanzelfsprekend bijdraagt. Maar er is meer. In de loop van de jaren tachtig en negentig blijkt dat mensen zich op straat steeds vaker onveilig voelen, waardoor de behoefte ontstaat zich in huis veilig te weten. De politie speelt op deze ontwikkeling in en brengt gratis advies uit over het aanbrengen van inbraakwerend hang- en sluitwerk. Deze ontwikkeling mondt onder andere uit in de instelling van het 'Politiekeurmerk Veilig Wonen' dat kan worden toegekend aan woningen die volgens de eisen van dat keurmerk zijn beveiligd. |
|||||||
|
23
|
|||||||
|
li-
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Het is de tendens dat bij het ontwerpen van nieuwbouw aan de eisen van dit
politiekeurmerk wordt voldaan. Dit is bijvoorbeeld gebeurd bij een aantal bouwprojecten in het Zenderpark. Voor oudere wijken is aanpassing noodzake- lijk. Dan kan blijken dat in de kunststof kozijnen die destijds waren gekozen om de geluidswerende kwaliteit en de milieuvriendelijkheid, de aanbrenging van inbraakwerend hang- en sluitwerk niet mogelijk is. Een andervoorbeeld van de wet van de remmende voorsprong. Het is in de loop van de eeuw voor gemeenten, woningbouwverenigingen, architecten, maar ook huiseigenaren steeds ingewikkelder geworden te plannen en te bouwen, en in overeenstem- ming te blijven met de steeds nauwkeuriger gestelde eisen. Bovendien wordt de naleving daarvan op de voet gevolgd door diezelfde instellingen, en ook ver- zekeringsmaatschappijen en energiebedrijven die met premies en subsidies belonen wie zich aan de richtlijn houdt. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Bouwbrochure
van de eerste sociale koopwo- ningen in Zenderpark, gebouwd door de IJWBV. De wervingsteksten in de brochures voor het wonen in Zenderpark kenmerken zich door het geko- ketteer met de cultuurhistori- sche identiteit van IJsselstein. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ZENDERPARK
De krans nieuwbouw rond de oude binnenstad van IJsselstein nadert intussen
in rasse schreden haar voltooiing met de aanleg van het Zenderpark. Deze inmiddels gevleugelde 'werknaam' verwijst
rechtstreeks naar de locatie van de laatste grote stadsuitbreiding van IJsselstein in de twintigste eeuw. In de schaduw van de Gerbrandytoren, de grote zendmast, en de lagere zendmasten van Lopik werd in 1995 de eerste paal geheid voor dit vinex-project, waarmee de bouw van ruim 4000 woningen gemoeid is. In 2004 zal de gehele |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
soeiaie
3woningen |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
inrichting naar verwachting klaar zijn.
^^" schakering van verschillende huizen typen |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
kOOD
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
binnen de afzonderlijke projecten moet garant
staan voor een levendige aanblik van de wijk. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
3
1
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
'T
|
Een bijzondere collectie van fruitbomen in het
openbaar groen legt het verband met de oudere wijken van IJsselstein waar immers stukken |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Jl
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
31 ifii;pi
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
boomgaard als plantsoenen zijn bewaard. De
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ruimte en rust van de polder, de landelijkheid
van de directe omgeving moeten werken als een verademing in het drukke leven dat de bewoners van deze nieuwe wijk ongetwijfeld leiden. En het |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
^'
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
D E TUINEN
|
moet gezegd worden dat de projectontwikkelaars
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
en architecten dit streven om het hardst pogen
te realiseren door onder andere te luisteren naar de wensen van de beoogde bewoners. De variëteit van woningen beweegt tus- sen uiterst luxueuze watervilla's en sociale koopwoningen, gewone huurhuizen en woningen voor speciale doelgroepen als ouderen en mensen die speciale woonvormen behoeven. 'Zenderstein' is zo'n project van 42 sociale huurwo- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
24
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
De 69 sociale
koopwoningen voltooide fase 1 van het plan 'de Tuinen' in Zenderpark kwa- men gereed in 1997. De koop- prijzen varieer- den voor de, in die tijd al, lage prijs van fl. 145.000,- tot fl. 159.000,-. |
|||||||
|
ningen speciaal bedoeld voor ouderen. De appartementen zijn in de vorm van
een gesloten carré gebouwd rond een gemeenschappelijk binnentuin. Een bij- zondere ingeving van de architect leidde tot de plaatsing van de lift midden in de tuin. Door de liftschacht en de ballustrade in glas en staal is in de ruimtelij- ke beleving de tuin een eenheid gebleven. De combinatie van scholen en sportaccomodaties, en allerlei medische voorzie-
ningen bijeen is een geslaagde keuze, waarmee niet alleen een efficiënte, maar ook sociale functie is bereikt. Hierbij valt te denken aan de 'Meridiaan' waar, door de combinatie van medische faciliteiten, het Wijkinformatiecentrum en een grote supermarkt, een voor ouderen comfortabele leefomgeving is gereali- seerd. |
|||||||
|
25
|
|||||||
|
^
|
||||||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
||||||||||||||
|
Het senioren-
complex 'Zenderstein' in Zenderpark. De bewoners, die een woongroep vormen, leven zo zelfstandig mogelijk rondom een binnentuin. Lifthuis en balus- trades zijn gemaakt van glas. Dat voor- komt dat het complex in tweeën wordt gesplist. De ontwikkeling van het project is gerealiseerd door de IJWBV. |
||||||||||||||
|
MILIEUBEWUST EN DUURZAAM
Een aantal doelstellingen die de bestuurders aan de bouwprojecten in het kader
van de Vierde Nota Extra hebben gesteld zijn in het Zenderpark ook verwezen- lijkt, zoals het gebruik van duurzame materialen, zonnepanelen voor de win- ning van natuurlijke energie, de inrichting van de waterhuishouding zodanig dat een deel van het huishoudwater uit regenwater wordt gewonnen. Dankzij de installatie op grote schaal van zonnepanelen mocht de gemeente IJsselstein in het jaar 1997 naast haar stadswapen het logo van de zonneboilerfabrikant voeren en zich een jaar lang Nêerlands voortrekker weten. |
||||||||||||||
|
BESLUIT
Het is hier niet de plaats uitvoerig in te gaan op de kritische kanttekeningen
die inmiddels bij het idee en de opzet van de Vinexlocaties te berde zijn gebracht. Door het efficiënte gebruik van de beschikbare grond is sprake van monotonie in de bebouwing: lange rechte straten met aan weerszijden een rij eenvormige huizen stralen nu eenmaal weinig levendigheid uit. Echter, aan het einde van de negentiende eeuw werd vergelijkbare kritiek geuit op de lange rijen woonkazernes in, met name, Amsterdam. Er is in de afgelopen eeuw een toenemende vraag naar goede en goedkope
huisvesting. De overheid en de gemeente hebben maatregelen getroffen om aan die aanvraag te voldoen binnen de bepalingen die de wet stelt. Er zijn wij- ken gebouwd die in de loop van de volgende decennia succesvol bleken, andere wijken haalden de lat niet, om welke reden dan ook. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg heeft vorig jaar een onderzoek aangekondigd naar Wederopbouwwijken, waarbij vragen aan de orde komen met betrekking tot de filosofie, de planologische opzet, de leefbaarheid toen en nu van dergelijke wij- ken in verschillende Nederlandse steden. |
||||||||||||||
|
Tijdens de discussies over de invoering van de Woningwet die in 1901 kamer-
breed werden gevoerd, stak het kamerlid De Savornin Lohman (CHU) zijn weerstand tegen deze wet niet onder stoelen of banken. Hij meende dat de wet |
||||||||||||||
|
26
|
||||||||||||||
|
iets deed ten bate van een deel van de bevolking en ten nadele van een ander
deel van de bevolking. Zijn verdere kritiek is veel meer persoonlijk gekleurd: .....er wonen mensen in woningen van turf, die woningen heb ik gezien en
ik zou die verre verkiezen hoven sommige kamers in één van de grote kazemegehou-
wen in de grote steden, waar men wel leeft tussen stenen muren, maar waar men ove- rigens alle vrijheid mist, waar men buiten zijn kamer op geen enkel punt zijn eigen baas is. In een woning op de hei, al is die dan ook van turf, is men evengoed beveiligd tegen kou of warmte; men is er zijn eigen baas en heeft er ook geen last van buren , pianisten en dergelijke. Rond 1900 was er een groot
gebrek aan goede en goedkope huizen voor de gewone werkende man. Landschappelijk gezien was er ruimte genoeg om nieuwbouw te plegen, maar de middelen waren lang niet altijd in voldoende mate beschikbaar om uitbreidings- plannen uit te voeren. Kijken we naar de nieuwbouwprojecten die voor de Tweede Wereldoorlog in IJsselstein werden uitgevoerd dan valt op dat deze over het algemeen kleinschalig zijn en tegelijkertijd berekend op de bewoning door grotere gezinnen met meer dan twee kinderen. Na de oorlog is er sprake van
woningnood: de nieuwgebouwde woningen worden royaler van opzet, alsof men de beschikbare terreinen optimaal wil benutten. De gedach-
tengang is dat wanneer men hoogbouw plaatst op de oppervlakte die de huizen en tuinen van eensgezinswoningen in beslag zouden nemen, dit moet worden gecompenseerd in de planning openbaar groen. Vandaar de ruime opzet van een wijk als IJsselveld-Oost die op sommige plekken parkachtige accenten heeft. De planologische opzet van Zenderpark is in dat opzicht aanzienlijk krapper bemeten. Aan het einde van de 20e eeuw zijn er vele duizenden men- sen meer te huisvesten op steeds minder grondgebied. De leefruimte van woningwetwoningen keert terug naar de oppervlakte die de mens aan het begin van de eeuw werd toebedeeld. Dat stuit op verzet, want ieder mens heeft een toenemende behoefte aan armslag en privacy. Eén van de tendensen die zich voor de toekomst aftekent is dat de mens van de
2ie eeuw zich gaandeweg meer zal terugtrekken in de beschutting van zijn woning waar hij zich de architect, de baas en de kasteelheer weet. |
|||||||
|
De oppesvlakte
van de woon- ruimte van de sociale koopwo- ningen uit 1997 in Zenderpark (links) vertoont opmerkelijke gelijkenis met die van de ver- dwenen Utrechtseweg- huisjes uit 1907 (rechts). |
|||||||
|
27
|
|||||||
|
iti
|
||||||||||||||||||||||||
|
. ideaal voor het wassen van kinderen en spinazie
|
||||||||||||||||||||||||
|
VERANTWOORDING
Deze bijdrage is voortgekomen uit onderzoek gedaan in de archieven van de
Gemeente IJsselstein, de IJsselsteinse Woningbouwvereniging en de Stichting Historische Kring IJsselstein. Wij zijn dank verschuldigd aan de heer H.W. Luten, gemeentearchivaris van
IJsselstein die ons met raad en daad terzijde heeft gestaan. Bronnen:
- J.J. Abbink Spaink, IJsselstein, verleden en heden. [Uitgave van de gemeente
IJsselstein], IJsselstein, 1963. - Uitgaven van de Stichting Historische Kring IJsselstein: 29 (1984), 78-79 (1996),
81-82(1997), 91 (2000). - Jaarverslag 1999 van de IJsselsteinse Woningbouwvereniging. IJsselstein, 2000.
- A. Kluiters, 'Gesloten carré rond gezamenlijke binnentuin'. In: Aedes-Magazine, 6
(2001) p. 28-31. -1. Montijn, Monumenten van het wonen; huis en haard. Amsterdam, 2001.
- 69 Sociale koopwoningen. Brochure van de IJsselsteinse Woningbouwvereniging
en Zenderbouw. IJsselstein, z.j. - Ik moet verhuizen naar een kleiner huis omdat mijn gezin te groot wordt.
Jubileumuitgave van de Amsterdamse Woningbouwverenigingen. Amsterdam, 1985. |
||||||||||||||||||||||||
|
im
|
||||||||||||||||||||||||
|
S. van Lexmond
Koperwiekweg 5 3403 ZT IJsselstein tel: (030) 656 00 28 e-mail: sandra.van.lexmond ©webbox.com Libertas Grafische
Communicatie, Bunnik 1384.704X
|
||||||||||||||||||||||||
|
Redactie:
|
||||||||||||||||||||||||
|
Uitgave:
Voorzitter: |
nr. 95, september 2001
J.C.M. Klomp
|
|||||||||||||||||||||||
|
tel: (030) 688 28 52
Secretariaat: M.E.J. Winkelaar-Wulfert
Herteveld 2, 3401 HL IJsselstein, tel: (030) 688 40 80 Penningmeester: J.G. Klein
Bank: Postbank, nr.: 4074718
Redactie: B. Rietveld
|
||||||||||||||||||||||||
|
Drulc:
|
||||||||||||||||||||||||
|
ISSN:
|
||||||||||||||||||||||||
|
Donateurs ontvangen het periodiek (4 uitgaven
per jaar) en worden op de hoogte gehouden van de activiteiten. Nieuwe donateurs kunnen zich aanmelden bij de penningmeester waar tevens mutaties kunnen worden doorgegeven. Voor inwoners van IJsselstein is de bijdrage minimaal f 20,- (voor bedrijven f30,-). Voor hen die buiten IJsselstein wonen is de bijdrage resp. f 29,50 en f 39,50. Losse nummers, voor zover voorradig zijn è f 7,50 verkrijgbaar via het secretariaat. Voor dubbelnummers is de prijs f 10,- |
||||||||||||||||||||||||
|
28
|
||||||||||||||||||||||||