VAN BK U« TOT M «■ E E UW*.

\" R HET NEDERLANDSCHE VOLK GESCHETST

Dr. J. VAN VLOTEN;

5T14T JfM'i .> VTIiTtG IIOUTSNIiiiKS EN KEN ɼ��'��.� V \�^� REMBRANDT,
01' ��1. iUÏKTS'l' DOOI; J \V, KAISER.

ÏEEDAM. � I'. N; VAN KAMPER

NEDERLANDS SCHILDERKUNST.

�3��Ժ
33ITE1T.___J

KUNSTHISTORISCH
DER RUkSUNlVEP

VAN DE 14e TOT DE 18^e EEUW

VOOR HET NEDERLANDSCHE VOLK GESCHETST

MET RUIM VIJFTIG HOUTSNEDEN EN EEN PORTRET VAN REMBRANDT,
OP STAAL GE�TST DOOR J.W. KAISER.

AMSTERDAM/
P. N. VAN KAMPEN & Zn.

Gedrukt bij Gebr. van Asperen v. d. Velde, te Haarlem.

De Schilderkunst � schreef, v��r vijfdhalfhonderd jaar, de
Italiaan Alberti reeds � is het schoonste sieraad der menseh-
heid, hare "beoefening de taak van een vrijen geest, hare ge-
wrochten geletterden en ongeletterden welkom. � Zoo sprak hij,
meer dan een halve eeuw v��r Rafae'ls geboorte, en wat is er
sedert, in alle landen en onder alle volken, niet al door 't
kunstpenseel gewrocht! � Het italiaansche gloorde toen nog
eerst in zijn aanvankelijken luister, in Duitschland ontkiemde
nauw een zelfstandig germaansche schiidertrant, en in Vlaan-
derland, ja, in Vlaanderland, daar had zich hoofdzakelijk uit
het miniatuur-penseelwerk een nog veel eigenaardiger kunst
ontwikkeld. Ook door de middelen, waarmee deze haar
smaakvolle verwen op 't paneel bracht, wist zij er een duur-
zaamheid aan te verschaffen, tot dusver veelal maar al te licht
gederfd, en die het door �lberti zoo te recht geroemde "sie-
raad der menschheid" vervolgens alom des te krachtiger en
glansrijker zou doen stralen. Hoe "welkom" het intusschen
o�k zonder dat aan ieder reeds was, en van nature zijn
moest, behoeft wel geen betoog. Geen kunst toch, die door
de levendige kleurenpracht van haar gewrochten het oog zoo aan-
trekt en boeit, den ook nog onontwikkelden mensch aanlokt
en streelt. Die kleuren zijn dan ook voor haar ten naastenbij,
wat voor de toonkunst haar klanken zijn, het hoofdmiddel
van haar werking, zonder welks rijke schakeeringen zij allen
levensgloed missen zou. De omtrekken van haar beelden en voor-

■'t'. ■'■'.■ ' ■^l ■'■�■'.'"■■'.'

stellingen, hoe onmisbaar op zich zelf, strekken toch vooral om
die kleuren als binnen hare perken te houden, er de harmoni-
sche speling van te leiden en bepalen.

Bonifacius, de bekende Apostel der Friezen, wist dus ook wel
wat hij deed, toen hij vraagde, dat men hem op zijn bekeerings-
tocht een met goud en kleuren versierd handschrift zou zenden,
opdat de text der heilige bladen op 't zinnelijk oog en gemoed
zijner bekeerlingen des te krachtiger werken zou. Schilderwerk,
in schrift en op den tempelwand, strekte zoo tot een weiko-
men steun bij de eerste prediking der Kristenleer in de ne<-
derlandsche wouden en dreven, gelijk elders in G-ermanje, en
op 't voetspoor van wat er reeds vroeger in Brittanje mee"
bewerkt was \ Doch niet in dezen ruwen staat slechts, en op
geheel andere wijs nog, spreekt het levensvolle schilderkunst-
werk tot den mensch, en ziet de eischen er aan gesteld, met
's menschen ontwikkeling en beschaving, verfijning en veredeling,
voortdurend toenemen en klimmen, doch ook zijn eigen wer-
king des te verhevener en genotvoller worden. Er ligt in dit
opzicht een gansche afstand tusschen de eerste pogingen tot
opluistering der nederlandsche Kristen-tempels en schrifturen,
door bont- en goudkleurig schilderwerk, en de schoone kunst-
gewrochten der verschillende schilderscholen, later op ISTeSrlands
beweldadigden bodem ontsproten. En het is voor zijn bewoners
van later dagen daarom de moeite overwaard, haar achtereen-
volgende geboorte en veredelende werkzaamheid; tot bescha-
ving en ontwikkeling van hun eigen kunstzin, verfijning van
hun smaak, en verruimende loutering van hun gemoed, van
meer nabij'g� te slaan. Vier eeuwen, met het vruchtdragendste
gevolg, de gelukkigste uitkomst, aan de onverdroten beoefe-
ning der schilderkunst gewijd, zijn een schouwspel den land-
zaat des te verblijdender, als hij er de gedachte aan eigen
grond me� paart, waar zooveel schoons tot stand kwam.

¹ Zie Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland v��r de Mervorming, I,
bl. 385, en verg. voor het oude iersclie en angelsaxisehe schilderwerk, de
rijke en kostbare verzameling in kleursteendruk, v��r weinige jaren te Lon-
den uitgegeven, en in slechts 200 exemplaren verspreid.

Twee volksgroepen, zegt Taine *, waren bij de europeesche be-
schaving werkzaam, de roniaansche aan de eene, de germaan-
sche aan de andere zij ; en gelijk bij de eerste de Italianen,
waren bij de laatste de Nederlanders � de Vlamingen en Hol-
landers � het vaardigst met het penseel. Van waar die over-
eenstemming bij anders zoo geheel verschillende geaardheid?

Om de schilderkunst te vatten en te beminnen, haar met
warme aandrift te beoefenen, moet het oog gevoel hebben voor
kleuren en vormen, moet het van nature en uit eigen aan-
drang er vermaak in scheppen, kleurschakeeringen en tinten
naast en in elkander te zien werken en versmelten, moet het
Ivoor eiken indruk en gewaarwording van den gezichtszenuw
kiesch en fijn gevormd zijn. Het oog van den schilder, en wie
zich in zijn werk vermeit, moet keurig zijn, als de mond van
den lekkertand ; het moet zich vergasten in 't genot der rijke sa-
menstenjming van een rood en groen kleurenspel, der afnemende
helderheid eener allengs verflauwende lichtwerking, der schit-
terende schakeeringen van een wit satijnen kleed, dat, al
naarmate van zijn vouwen, zijn plooyen, en verdiepingen, een
blinkenden weerschijn, schitterende weerkaatsing, en blauw-
achtig gloeyende tinten krijgt. Zulk een oog werd den Neder-
lander , in Noord en Zuid, in Vlaanderen en Holland geschon-
ken , en daarom heeft hij, zoodra de uitwendige omstandig-
heden er toe medewerkten, niet minder dan de Italiaan, een
grootsche schilderkunst in 't leven geroepen; een kunst, die
daarbij echter niet minder zelfstandig dan grootsch was, en
zich in haar eigenaardig karakter, tegenover de italiaansche,
wist te uiten. Alleen waar zij deze, omstreeks de helft der
16^de eeuw, een korte poos zocht na te bootsen, en niet in
karaktervolle zelfstandigheid wist werkzaam te blijven, was
zij zwak en raakte op den doolweg ².

¹ J?hilosop7rie de Vart dans les Pays-Bas; een boekjen dat bij al zijn
oppervlakkige en belachelijke overdrijving, waar het buiten zijn eigenlijk onder-
werp treedt, en zich met de letterkundige en karakterbeschrijving van den
landaard bezig houdt, menig lezenswaarde opmerking bevat.

³ Zij ging toen, als �hor� zegt, ^tcse d�former au del� des Alpes et dispa-

Het was echter vooral ook door 't koloriet, dat zij uitblonk.
Dat had zij met de veneciaansche School gemeen; en van
Brugge en Gent, tot Amsterdam en Utrecht, zijn dan ook
de "lage landen bij de zee" � als men ze plag te noemen �
aan de waterrijke veneciaansche landstreek gelijkvormig, en
als op gelijke kleurwerking aangelegd. Terwijl in een hoog
en droog land de scherp uitkomende omtrekken zich op den
helderen hemel als afteekenen, bergen en gebouwen zich in
volle klaarheid voordoen, en alle voorwerpen zich met sprekende
lijnen afronden ; doorschrijdt het oog een vlakke streek tot den
schemerenden gezichteinder, waarbij alle omtrekken verflau-
wen, verstompen, en versterven in het onnaspeurbre nevel- >
waas, waarvan de lucht als doox'trild wordt. Wat zichtbaar
is, doet zich slechts als een grooter of kleiner plek voor, op
den vlakken bodem merkbaar geworden, zonder daaruit
met kantige scherpte te voorschijn te treden, noch zich .krach-
tig af te scheiden van zijn omgeving¹. Uit stroomen, vaarten,
zee en weiden rijst als onophoudelijk een grijsachtige nevel,
die al de voorwerpen in den omtrek als in een luchtig gaas
hult ; en 's ochtends en 's avonds vopral zweven, als een witte
sluyer, uit het water stijgende dampen over de velden. Aan
den gezichteinder ziet men de wolken, als een bleeke schim-
menschaar, de voorbode van een onafgebroken regen, klimmen. -
In 't westen tintelen zij, bij de avondzon, in purpergloed,
en de zonneschijf zelf daalt daar, bij helder weder, als een
vuurbol, die dampend uitgaat, in zee. Zee en hemel kennen
dan geen grens meer, en laten geen anderen indruk dan dien
hunner rijke kleurschakeering na. Het water toch verandert
ieder oogenblik van tint, en doet zich dan eens als een vaal-
rood , dan als een krrjtachtig wit, dan weder als een grijs-
achtig geel, dan als een glinsterend zwart, soms ook als een

ra�tre dans un pastiche banal des Italiens". (Mus�es de la Hollande, etc.
Introduction.)

¹ Of, gelijk f�or� het uitdrukt, "dans le Nord la forme ne s'accuse pas
par le contour, mais par le relief. Les objets ne se pr�sentent jamais en sil-
houette, mais en plein pour ainsi dire".

donker paarsch met breede groenachtige strepen, voor. Een
natuur met dergelijke lichtspelingen is voor een grootsche ver-
scheidenheid van tinten en tegenstellingen, schakeeringen en
versmeltingen , berekend en ingericht.

En hoe rijk en vol zijn daarbij al die tinten ! � Een drooge
landstreek is eenvervig van aanblik. Zuid-Frankrijk en 't ita-
liaansche bergland geven 't oog slechts den indruk van een
grijs en geel geschakeerd veld. Alle tinten van grond en hui-
zen gaan in den schitterenden gloed te loor van hemel en
luchtruim, In een vochtigen beemd daarentegen, als die der
Nederlanden, wordt het groene veld, door tal van levensvolle
her en der verspreide tinten verlevendigd, die gcenerlei schade
lijden door een alverdovenden hemelgloor. De bonte kleuren-
tooi der verschillende voorwerpen in 't landschap kan onge-
hinderd werkzaam zijn. In 't Zuiden ��n onveranderlijk vaste
"tint, door het onveranderlijke hemellicht uren aaneen, en gis-
teren als heden, gehandhaafd. In 't Noorden, in Vlaanderen
en Holland, een altoos gewijzigd, van alle voortdurende licht-
en luchtsverandering afhankelijk koloriet. Buiten op 't veld,
�zoowel als in de steden, altoos de grootste verscheidenheid van
tinten. Gelijk in deze de roode daken en de lichtgekleurde
gevels der huizen, in de lichtblauwe of grijze lucht, het oog
aangenaam aandoen, en de spiegelende weerschijn in gracht of
stroom verlevendigend werkt; zoo is ook het frissche groen van
't veld niet schril noch eentonig, maar wordt door de ver-
schillende tinten van bladgroen en heesters rijk geschakeerd,
en door de afwisselende verandering van dampkring en wolken
getemperd. Een zoo beweeglijk en veranderlijk luchtruim, een
hemel, zoo bij uitnemendheid geschikt, de kleurwerking van
aard en bodem in al haar volheid te laten gelden, moest als
een voorbestemde oefenschool voor schilders en koloristen zijn,
en in de Nederlanden dus � als te Veneci� � had de kunst
/de natuur maar te volgen, en werd de hand als gedwongen,
door 't penseel den indruk we�r te geven, door 't oog ont-
vangen en tot haar overgebracht.

En met welk een voldingende kracht, en veelzijdige be-
gaafdheid , heeft zich die hand van de haar van nature opge-

legde taak gekweten! Welk een betooverende macht oefent,
in de schoonste harer gewrochten, van de 15^e t�t de 18^e eeuw
haar keurig kunstpenseel uit ! Eerst in 't Zuiden vooral, ver-
volgens , met meer oorspronkelijke kracht nog, in 't Noorden.
In drie afdeelingen laat zich het best het overzicht harer
werkzaamheid, haar aanlokkelijke gewrochten-schouw splitsen.
De eerste van de 14^e tot de 16^e eexiw, waarbij Vlaanderen en
Brabant tot hoofdterrein strekken, Noord-Nederland meer op den
achtergrond blijft; de tweede en derde, waarin de zoogenoemde
vlaamsche Schilderschool in 't Zuiden, en de hollandsche in 't
Noorden nagenoeg te g�lijker tijd uitblinken, doch de laatste
daarmeG nog blijft aanhouden, ook nadat de eerste door 's Lands�
mingunstigo verhouding reeds kwijnend te niet is gegaan.

Mag de grondslag der kunst in 't algemeen bet levendigst
gevoel voor de volle waarheid en 't leven der dingen hee-
ten; is bet kunst-, gelijk 't natuurschoon, in hoofdzaak
niet anders dan de uitdrukking van het volste en rijkste leven
zelf ' ; der schilderkunst staat, om dat schoon tot stand te
brengen, dat waarh�idvolle leven te doen stralen, tweederlei
middel in de onmisbaarste samenwerking ten dienst: kleu-
ren en lijnen, koloriet en teekening. De laatste geeft den
vlakken omtrek der dingen in de ruimte, de grenzen hunner
lichamelijke verhouding aan, en schetst voor 't oog hun uiter-
lijken, kennelijken vorm. Om daaraan 't noodige leven bij te
zetten, ben in hun volle kracht en wezen voor ons te doen
optreden, neemt echter de teekenaar niet alleen de ver-
dere medewerking zijner stift te baat. Om voor de na-
tuurlijke werking van licht en schaduw, in de onderlinge ver-
houding en 't zelfstandig uitkomen der dingen, door enkele
trekken een kunstmatige in de plaats te stellen, ter ophoo-
ging en verdieping van 't geen �f krachtiger te voorschijn tre-
den of meer op den achtergrond wijken moet, en ter ronding
voorts van 't geen anders slechts een plat vlak zou blijven ; �
roept hij er ook de rijke verscheidenheid der kleuren van zijn palet,
in haar zelfstandigen en dooreengemengden staat, bij te hulp,
om alles zoo natuurlijk doenbaar te laten uitkomen. In de

¹ Zie Aesthetika, 2e druk, I. bl, 5 en 6.

werkelijkheid doen zich die kleuren als met een doorschijnend
waas aan ons voor, welks tinten, al naar den staat van den
dampkring, elkander afwisselen en vervangen, en die hij dus,
bij het teruggeven op paneel of doek, nauwlettend in 't oog
vatten moet. Ook de we�rkeerige werking der verschillende
kleuren zelf mist haar invloed op hare wijziging en voorkomen
niet, en moet niet minder het onderwerp zijner belangstel-
lende aandacht uitmaken, zal zijn werk niet falen. Zoo leert
hij allengs den eigenlijken aard en den onderlingen afstand
bevroeden van 't geen hij voorstellen wil, en de doorschijnende
stof kennen, die het in de natuur omwademt. Doorzichtkunde en
we�rschijnkennis zijn hem onmisbare vakken van studie, om de
kracht van zijn penseel en de deugdelijkheid van zijn gewroch-
ten te bevorderen en verhoogen. Dikwerf hangt voor deze de
belangrijkste werking van de welaangebrachte, schijnbaar on-
beduidende tintwijziging van een bijkomend voorwerp af.

Waar teekening en koloriet in de eenstemmigste verhouding
samenwerken, de een van gelijk gehalte, volkomen evenredige
kracht met het andere is, wordt het toppunt der kunst bereikt.
'Slechts zeldzaam is dat echter het geval, terwijl de schaal
veelal naar de eene of andere zij overhelt, en of de teekening
voor 't koloriet verwaarloosd woi'dt, of de levendige waarheid
van 't koloriet voor de juistheid der teekening onderdoet. In
de eerste onredzame proeven der schilderkunst � haast nog
nauw zoo te noemen � laten beiden voorts nog maar al te
veel te wenschen over, en treden ons de welmeenende, maar min
geslaagde pogingen voor oogen, om van den levendigen indruk,
op den nog on ontwikkelden kunstzin gemaakt, met ongeoefende
hand, in kleuren en omtrekken rekenschap te geven.

Zoo was het grootendeels met dat muurschilderwerk � al
fresco, naar zijn italiaanschen kunstnaam � die met waterverf
op kalk aangebrachte tafreelen ', tot opsmukking der kerken

¹ Deze kalk wordt daartoe met wat zand vermengd, en daar zij bij 't be-
schilderen nat moet zijn, telkens slechts bij kleine gedeelten op den munr
gelegd, terwijl de verf, geheel getemperd, in al de noodige kleuren gereed
gehouden en met spoed aangewend wordt.

en tot prikkeling van den geloofszin harer bezoekers, die in
de laatstverloopen jaren, in verschillende steden en dorpen
ook van Noordnederland, door belangstellende tusschenkonist
veler kunstvrienden weder te voorschijn gekomen, en op nieuw
voor 't oog des bezoekers blootgelegd zijn. Uit de 13^e tot de
15^e of zelfs 16^e eeuw dagteekenend, zijn die uit beide eerste
eeuwen even ruw van vorm als onredzaam van teekening,
en kenmerken zich door hun grofheid van lijnen en omtrek-
ken , bontheid van kleuren, en volkomen gebrek aan lichtwer-
king en doorzicht. Alle aanduiding van schaduw zelfs wordt
er in gemist, en de indruk, dien zij maken, kan dan ook het
best bij die van een beschilderd bas-reli�f in het halfdonker
van een slecht verlichte kapel vergeleken worden. De verschil-
lende beelden zijn, ook in de ruimte zelve, als in een snijwerk
op elkander gedrongen, als ware 't er op toegelegd, zooveel
hunner maar immer mogelijk op een kleine ruimte bijeen te
brengen. Men meent daaruit dan ook te kunnen opmaken, dat
zij, die ze schilderden,, zich als door den indruk van 't beeld-
houwwerk lieten leiden, van dit hun kunst, wat den vorm
betreft, afkeken, als zij geroepen werden het te beschilderen ¹,
Daaruit toch verklaart zich het best de bouwkundige omlij-
ning , de rangschikking der groepen en voorstellingen, de stijve
houding der beelden, de hoekige vormen van hun gewaad, en
de overmaat van 't licht. Zij prijkten op de zijwanden en pijlers
van koor en langhuis, op de westelijke muren bij den ingang,
in de kapellen, op de gewelven, overal � in een woord �
waar het penseel maar geschikte ruimte vond. Hun onderwer-
pen ontleenen zij aan 't Oude en Nieuwe Verbond, de Heiligen-
legenden, en de fantastische voorstellingen der middeneeuwsche
menschheid, omtrent bovennatuurlijke dingen, Hemel, Hel, en
derg., gevoed ². Tot de 13^e eeuw reeds schijnen die te behoo-
ren, welke in de St. Jans- of Kapittelkerk te Gorinchem ontdekt
werden, en deels naieve schetsen der schepping van wereld en

¹ J. A. � Crowe, die JSntmiclclung der niederlandischen Malerei. {lm
neuen Eeich, 1873, 2).

³ Verg. MolPs Kerkgeschiedenis van Nederland, enz. II. 3. bl. 186.

mensch en andere oudjoodsche, deels ook oudkristelijke voor-
stellingen � de drie Koningen, de Opstanding, den.H. Kristoffel,
enz. � bevatten. Minder onredzaam dan hun schilderwerk, is
dat in de kerk van Driel bij Bommel, en in St. Baafs te
Haarlem, dat in de veertiende of vijftiende eeuw werd aange-
bracht, maar op zijne beurt weder door dat in de bommeler
kapittelkerk zelve overtroffen wordt. Verreweg het schoon-
ste echter wordt in een voormalig klooster te Maastricht ge-
vonden, en stelt schetsen uit het leven van den H. Thomas
van Aquinum voor.

Daarmede hebben wij echter tevens de grenspalen reeds over-
schreden , die de Zuidnederlanden van 't Noorden scheiden, dat
minder dan zij in de kunstweelde dezer dagen deelde. Hier in
't Zuidoosten, aan de grenzen van Limburg, vond zich Karel
de Groote's rijksstad Aken, en niet verre van daar de abdij van
Stavelot, een brandpunt der middeneeuwsch-belgische bescha-
ving. Deze Nederrijn- en Maasstreken vormden aan de eene
zijde, gelijk de vlaamsche aan de andere, in nog zoo veel rijker
en weidscher mate, een uitgangspunt der kunst-ontwikkeling,
waardoor deze bepaaldelijk met Duitschland in verband stond.
In de 10^e en lie eeuw hadden daar de groote Keizers uit het
saxische huis byzantijnsche schilders en kunstenaars in hun
dienst, die ook aan den Eijn werkzaam waren, terwijl een
eeuw vroeger de byzantijnsche schildertrant uit de rotsen van
den Libanon, in de kloostergebouwen van den Athos, een ge-
wijzigden vorm had overgeplant, waarin de langwerpige en
magere hoofden, de stijve en gerekte lichamen, het met bloed
bevlekte lichaam van Kristus, en de zwartgetinte Moeder-
maagd, met haar onbehaaglijk kind, weinig of geen vergoeding
vonden in al hun overdadigen kleedertooi, de tallooze plompe
en stijve plooyen van hun omhulsels, en den goudgrond waarop
zij geschilderd, of al de goudkleur waarmee ze overdekt
waren. De handschriften der abdij van Stavelot, nog in de
borgondische boekerij te Brussel bewaard, dragen in hun met
zorg bewerkte miniaturen daarvan blijk. Toch is uit diezelfde
abdij een Evangelieboek, terzelfder boekerij, tot ons gekomen,
dat van een smaakvoller kunstvorm getuigt, en waarin ken-

nelijk italiaansche en dnitsche invloed een bevalliger uitdruk-
king wist aan te brengen. ^x

Even als in Noord-Nederland, waren ook in de vlaamsche
streken angelsaxische en iersche geloofspre�kers het Kristen-
dom komen verkondigen, en hadden er ook van hun betrek-
kelijke kunstbeschaving de sporen achtergelaten. Handschriften,
met miniaturen opgeluisterd, "verlucht" als men 't in 't Ne-
derlandsch dier dagen noemde, uit de van hen herkomstige
abdijen, St. Bertijn, St. Ainand en and., getuigen van een
anderen dan byzantijnschen geest, en doen vooral van de 13^eeeuw af van een gewijzigd kunstkarakter blijken. Zij getuigen
van meer oorspronkelijkheid, zij 't ook al niet altoos beval-
ligheid, van voorstelling. De lichaamsgestalte is slanker, het
gelaat meer eirond, de oogen wijder geopend, de wimbrauwen
meer gebogen, de neus rechtstandig gevormd, de mondhoeken
min of meer ingetrokken, het gansche gelaat van meer kracht
en adel voorts, dan zachtheid van uitdrukking ; voeten, armen
en handen daarbij overmatig lang, maar de vouwen van 't
gewaad minder plomp, en hier en daar zelfs niet zonder smaak
geplooid. De teekening blijft wel nog altijd zwak, maar de ge-
stalte ontbeert geen welgevallige grootschheid van uitdrukking.
De gansche voorstelling is in gouden of zilveren lijnen gevat,
met vierkante of geruite, door elkander geslingerde figuren,
en medaljons met heiligen-beeldjens aan de hoeken versierd.
De hoofdletters dier handschriften vormen als miniaturen op
zich zelf; en zij geven daarbij tot allerlei dartele uitspattin-
gen van een levendig vernuft aanleiding, dat niet schroomt
zijn ondeugende luimen bot te vieren. Reeds begint in een en
ander die zelfstandige vlaamsche of, wil men, nederlandsche
geest, die zin voor werkelijkheid en leven als door te sche-
meren, die zich in de latere nederlandsche kunstgewrochten
zooveel treffender en glansrijker nog zou uiten.

Toen Vlaanderen, in de 14^e eeuw, door zijn vrijheid, zijn
nijverheid en scheepvaart, zijn graven, zijn abten, en poorters
nog in rijkdom en kunstzin bleef toenemen, en er Engeland

¹ Zie over een en ander Dehaisnes De l'art chr�tien en Flandre (Douai, 1860).

en Frankrijk zelfs de loef in afstak, blonken ook zijn minia-
tuurschilders of �'verluchters" boven allen uit. Het juk der over-
levering afschuddende, die zij nog slechts in enkele hemelsche
voorstellingen huldigden, gaven zij hun verschillenden personen
elk zijn eigenaardige uitdrukking, en lieten hun penseel ge-
heel door de zucht naar waarheid en werkelijkheid leiden. Van
nu aan beginnen zich reeds die gelaatstrekken aan ons voor
te doen, zoo innemend en sprekend van uitdrukking, die ons
de groote meesters der volgende eeuw steeds te aanschouwen
geven : het breede en hooge voorhoofd, als zetel van 't verstand ;
de slapen, waarop de aanvang van 't hoofdhaar zichtbaar is,
en die min of meer onevenredig zouden zijn zonder de blonde
lokken, die het gelaat al golvend omringen; de neus, bij de
vrouwen de voorhoofdlijn voortzettende, bij de mans min of.
meer gebogen; de onderhelft wat smal, en het vleesch altoos
nog wat zwak van bewerking. Zoo de lichaamsvorm nog wat
lang en mager is, de houding is kalmer en warer geworden,
en de weidsche plooyen altoos minder zwaar en hoekig. De
gouden of bont geschakeerde grond, die in de eerste helft der
eeuw nog blijft heerschen, begint dan hoe langer zoo meer
voor een landschap, gebouw, of binnenvertrek zelfs met zijn
meubels, plaats te maken. In den rand nemen arabesken en
bloemwerk evenzeer de plaats der dooreengeslingerde ruiten
in, en worden vervolgens zelfs door de inheemsche bloemen
en vruchten, bontgewiekte vogels en fladderende insecten ver-
vangen, met een bevallige losheid op den gelen met goud
doorstikten grond aangebracht. De kleuren weet men veel zach-
ter ineen te doen smelten en te wasschen.

In de vijftiende eeuw steeds meer waarheid, verheffing, en
verfijning. Op haar midden bereikt het miniatuur schilderwerk
zijn hoogste volkomenheid ; niet alleen het gelaat, maar ook al 't
bijwerk, stoffen, meubels, bloemen, doen zich met de spre-
kendste waarheid voor. De beelden der hemelsjphe en heilige
personen hebben daarbij een verheven adel van uitdrukking,
<"ie in de volkomenste overeenstemming met hun erkende ka-
rakter is. Reeds beginnen ook enkele van de opmerkelijkste
kunstenaars haast meer zelfs van den Vlaming, dan van den

Kristen in hun werk te laten doorstralen. Hoe meer men dat
voorts nog verder tot in zijn minste bijzonderheden beschouwt,
des te meer reden vindt men ook hun meesterlijke kunstgaaf
te bewonderen. Oogen, haren, de toevalligste eigenaardigheden
der huid, de plooyen en schakeeringen van 't gewaad, de weer-
schijn der gouden en zilveren voorwerpen, de nauw zichtbare
bloemen in 't landschap, de doorschijnende helderheid en flik-

I kering van 't licht in 't verschiet, alles is met een fijnheid,
een kieschheid, een keurige juistheid van penseel behandeld,

l< als men slechts bij deze vlaamsche schilders kan aantreffen.
Wat de uitvoering aangaat, zij verrukt en betoovert niet min-

j der door de schitterende frischheid van schakeering en vleesch-

j tint, als de begaafdheid van den kunstenaar, om de tinten
ineen te doen smelten, en den arbeid van 't penseel te ver-
helen. De miniaturen der 15^e eeuw zijn inderdaad meester-
stukken , en daarbij van te grooter waarde, als de groote schil-
ders dier eeuw zelf � de Van Eycks, Memling, en Van der
Weyden � haar, zonder aanmerkelijke wijziging, op de altaar-
bladen zelf zullen overbrengen, waarmee zij kerken en kapel-
len versieren. De vlaamsche schilderkunst mag daarom ook
gerustelijk de dochter der miniatuurkunst heeten, en de
groote vlaamsche meesters dezer eeuw hebben, in 't "verluch-
ten" der handschriften, hun kunstrijk penseel geoefend en
volmaakt ¹.

Eeeds Lodewijk van Male, welk een slecht regent hij moge
^] geweest zijn, had door zijn kunstzin althans dat penseel gele-
genheid gegeven, zich aan 't kostbaar opluisteren van een en
ander handschrift te wijden. Eene fransche vertaling der Staat-
kunst van Aristoteles, aan hem opgedragen en in de Staats-
boekerij te Parijs bewaard, geeft ons voortreffelijke voortbreng-
selen der vlaamsche verluchtkunst te aanschouwen ; terwijl
tal van andere "verluchte" handschriften uit dezen tijd, voor
de borgondische en fransche vorsten gemaakt, van dezelfde
kunstvaardigheid der vlaamsche verluchters getuigen ². Toen

¹ Dehaisne, t. pi. p. 66.

³ Waagen, Kunstwerke und K�nstler in Paris, S. 290.

echter na Lodewijk, hertog Filips de Stoute van Borgondi� ,
met zijne dochter gehuwd, in 1384, zelf het Graafschap Vlaan-
deren aanvaardde, 'ging dit in zijn schilderkunst den tijd zijner
hoogste weelde te gemoet, en werd daarin door den nieuwen
Landheer ijverig geschraagd. Hij, de grondlegger der bekende
borgondische boekerij, schepte geen minder behagen in rijk
verluchte handschriften ; en al toonde ook zijn zoon Jan zonder
Vrees minder smaak in dergelijke zaken, zijn kleinzoon, de
welbekende Filips de Goede, in 1420 met de vlaamsche
Gravenkroon versierd, en weldra door aankoop en sluwheid
de eerste Heer van genoegzaam al de Nederlanden, deed zich
des te meer als bewonderaar der schilderkunst, op kleine en
groote schaal, kennen. Van zijn eerste regeeringsjaren (1424)
dagteekent dat vermaarde gebedenboek voor den gemaal zijner
zuster Anna, den Hertog van Bedford, vervaardigd, dat
zich thans mede te Parijs bevindt, en in welks talrijke minia-
turen men de hand der twee of drie broeders Van Eyck en
hunner zuster Margriet meent te herkennen. In zijn regeerings-
tijd werd er ook aan dat andere parijsche handschrift¹ voort-
geschilderd, dat reeds onder zijn voorgangers in de Grafelijk-
heid en 't Hertogdom, in de 14o eeuw begonnen was, en ook
in de volgende nog niet voltooid zou worden. Een fraayepen-
teekening, de heilige Hieronymus in een gothisch gebouw
voor zijn schrrjflessenaar gezeten, met een leeuw aan zijne
voeten, de hem in de voorbaat toegekende Cardinaalshoed bij
hem opgehangen, en de heilige Geest over hem stralende,
opent de reeks, terwijl voorts ieder blad niet minder dan twee
kolommen miniaturen bevat; de 33 eerste uit de 14e, de 36
volgende uit de 15e eeuw. Mogen ook niet allen even schoon
heeten, � de 34^e tot 39^e steken zelfs vrij ongunstig bij de voor-
gaande af �■ die van de 40^e tot de 49^e kunnen onder de mees-
terstukken der penseelkunst dezer eeuw geteld worden. Har-
monische samenstemming van tinten en kleuren, smaakvolle
behandeling van kleedij en tooi, rijke verscheidenheid van uit-
drukking, fijnheid en zuiverheid van teekening, alles vereenigt

¹ N°. 6229 der Staatsboekerij. ² Zie daarover Waagen, t. pi,

er zich, om ze daartoe te stempelen. Weinig minder fraai is
een ander handschrift verlucht, de Kroniek van Jeruzalem, thans
te Weenen, om de oorspronkelijkheid van opvatting, kracht
van uitvoering, en verheffing van gedachte geroemd, en welks
bewerking aan Johan van Eyck, Rogier van der Weyden, en
Joost van G-ent wordt toegeschreven. Van de tweede helft der
' eeuw (1470) dagteekent het onder den naam Grimani bekende
Getijdeboek', dat voor Pilips kleindochter Maria, door de groot-
ste meesters van den tijd, Memling, Hugo van der Goes,
G�rard van der Meir, enz. verlucht werd, en dat onder zijne
1660 bladzijden niet ��ne telt, die niet met miniaturen, sier-
lijke omlijsting, of rijkversierde hoofdletters prijkt. Die, welke
de twaalf maanden voorstellen, worden te recht als een der
opmerkelijkste gewrochten van de oud-vlaamsche schilderschool
beschouwd, en munten door levendigheid van kleur, harmoni-
sche schoonheid, en fijnheid van bewerking uit. Duitschers,
Italianen, Franschen, niet minder dan de Vlamingen en Neder-
landers, hebben slechts �ene stem over dit voortreffelijke kunst-
gewrocht. Weken zouden er noodig zijn om 't naar behooren
te bestudeeren, doch wie ook maar gelegenheid vond, het bij
een kort bezoek te doorbladeren, vergeet den indruk nooit,
door al dat rijke kunstschoon op hem gemaakt: de boomen,
vruchten en vogelen, de landschappen en de kapellen in zijn
gouden omlijsting gevat; de sierlijke reeks van jonge Isra�lie-
ten , van kluizenaars met witte baarden, pausen in schitteren-
den dos, en jonge maagden van het bevalligste en stemmigste
schoon ; de heilige DrieSenheid te midden van een gulden licht,
en, in het schoonste landschap, Maria een kus ontvangende
van haar goddelijken zoon. VenecitJ, dat dit handschrift van
den Cardinaal Grimani ten geschenke ontving, bewaart het
als een onwaardeerbren schat, in zijn boekerij van Sint Mar-
cus, in een ebbenhouten kistjen met edelgesteenten versierd ¹.
De Boekerij te Doornik is in 't bezit van een uit het begin

¹ Dehaisne, t. pi. p. 77 S. Eenige welgeslaagde proeven in kleurdruk er
uit, zie in Lacroix' Moeurs, usages et costumes, en Vie militaire et
religieuse au moven �ge, Paris, 1873.

der eeuw dagteekenend G-etijdeboek, door Hendrik VIII van
Engeland, bij een oponthoud aldaar, in de hoofdkerk achter-
gelaten, en sinds naar zijn naam genoemd. Het bevat een
negental miniaturen, allen in der tijd door oud-vlaamsche meesters
geschilderd. Een schoone en edele voorstelling van den Apos-
tel Joannes op Patmos opent de rij, die door eene schets
van Lazarus' opwekking gesloten wordt. Tusschen twee groe-
pen, de een van personen in 't kostuum der 15^e eeuw, de
andere door Martha en Maria gevormd, ziet men hier het zacht
en edel beeld van den Heiland, met de linkerhand zijn mantel
opheffende, terwijl hij de beide voorste vingers der andere naar
het graf van Lazarus uitstrekt, en deze zelf zich ten halve
lijve uit zijn grafstee verheft. Verder treft men er een voorstel-
ling der drie Koningen, een paar uit het leven van Maria, een
biddenden David, een nederdaling van den Heiligen G-eest, aan.
Omstreeks de helft der eeuw werd een ander handschrift
voltooid, het eerste deel eener kroniek van Henegouwen, dat
zeker onder de schoonste voortbrengselen der vlaamsche pen-
seelkunst geteld mag worden, en daarenboven ook om de ge-
schiedkundige voorstelling zijner aanbieding aan Hertog Filips
zelf belangrijk is. De schets daarvan vult een geheele bladzij,
in een rand van bloemen, en een door de wapenborden zijner
verschillende gewesten gevormden boord, gevat. Hij zelf, onder
een verhemelte gezeteld, ontvangt de hulde van het handschrift,
maar treft ons vooral door de sprekende uitdrukking zijner
trekken, geheel overeenkomstig die zijner raadsleden; terwijl
zijn zoon, de jonge graaf van Charolois, zijn nieuwsgierig oog
met een kalme vrijmoedigheid op de plechtigheid richt *■'. Waar-
schijnlijk is het een gewrocht van Van der Weidens penseel,
naar de overeenstemming van dit schilderwerk met dat der Heil-
middelen te Antwerpen te oordeelen ^J, en de gelijkvormigheid
van den daar voorkomenden priester met den geestelijke, hier

¹ Zie eene gelijksoortige voorstelling, naar een haagsch handschrift, door
Van Wijn in de Bijlage zijner Bijvoegsels en Aanmerkingen, op 't derde
deel van Wagenaar, meegedeeld.

² Voor zoo ver dit zelf althans aan V, d. W. mag toegekend worden.

naast den jeugdigen Karel gezeten. Op een ander blad
de doop van den Frankenkoning
Clovis voorgesteld, met die in-
nemende argeloosheid, die het
vlaamsche penseel dezer dagen
kenmerkt. Op een derde ziet
men een afgevaardigde van Kei-
zer Commodus in een gallische
stad een belastingbrief voorlezen,
maar � even als ⁷t vorige tafe-
reel � geheel in den borgon-
disehen tijd verplaatst. Een an-
der weer geeft ons de heilige
Ursula en hare maagden te zien,
en roept Memlings schoone kunst-
gewrocht te Brugge voor onze
gedachten. Veelal wordt dan ook
aan hem, als maker van deze en
gene althans dezer aantrekkelijke
schetsen, gedacht Κ Andere ech-
ter zijn van minder allooi, en
die van het tweede deel door den
Brugschen verluchter Willem
Wyelant vervaardigd, in wien
men � naar Labordes opmer-
king � al de goede met al de
kwade eigenschappen van zijn vak
vereenigd vindt: overdadig gebruik
van,schitterende kleuren, schrille
tinten, eenzijdige voorkeur voor 't
blauw in kle�ren en daken, een-
tonigheid van gelaatsuitdrukking
en gestalte, enz. ²

Van denzelfden Hertog Filips,

¹ Zie o. a. Les Splendeurs de Vart en Belgique, p. 152 s. " Zie Deha�snes
t. a. pi. p. 76 ; het handschrift zelf berust thans ter borgondische boekerij.

wien deze Kroniek gewijd werd, zijn ter koninklijk-nederland-
sche boekerij in den Haag, een G-etijdeboek en de W�nder-legende
van den Jachtheilige, Sint Huibert, bewaard gebleven, die niet
minder van de keurigheid der miniatuurkunst zijner dagen
getuigen. Blijkens de mededeeling aan 't slot werd de laatste,
op zijn last, in 1457 door zijn schrijver David Aubert te Brugge
voor hem te boek gesteld, nadat hij haar zich, op aanbeveling
van een burger, die zijn vermaak in de kennisneming dezer
dingen kende, uit een boekjen, hem tevens aangeboden, had
laten voorlezen. De maker der miniaturen, die ten getale van
dertien Aubert's pennevrucht opluisteren, wordt echter niet
vermeld. Even frisch van kleur, als sprekend van uitdrukking
en uitvoerig van teekening, doen zij zich aan den beschouwer
voor. Op de eerste zien wij den Heilige aan koning Pepijn van
Erankrijk voorstellen, te midden van een dozijn personen, allen
met de meeste zorg behandeld, en in rijke verscheidenheid van
tooi en stand voor ons optredend. Pepijn zelf, in een blauw
gewaad met bonten rand gehuld, en met kroon, scepter en
ordeketen (als ware hij borgondisch hertog) versierd, is van
zijn troon geklommen, en steekt de hand naar den zich voor
hem buigenden Heilige uit. Een grijs opperkleed met wijde
mouwen omhult hem, onder 't welk zijn goudlaken ondertooi,
zwarte beenkleed, en gele schoenen uitkomen. Achter hem staat
zijne moei, 's Hertogs weduwe van Aquitani�, Sinte Oda, in
schitterend rood getooid, en wier schoothondjen haar, door
een in 't wit gekleede vrouw, wordt nagedragen. Op een andere
miniatuur vinden wij den Heilige in eene kerk een krankzinnige
genezende, die ons daartoe in driederlei toestand wordt voor-
gesteld. Op den achtergrond zien wij hem door eene poort met
kracht van handen naar binnen sleuren, terwijl zijne trekken
en gebaren maar al te kennelijk zijn onzinnigen staat verraden ;
op. den middengrond daarentegen doet hij zich, als door de
heilzame nabijheid van Sint Huibert reeds tot meerdere rust
gebracht, voor; terwijl op den voorgrond eindelijk de Heilige
zelf zich met hem vertoont, die nu reeds geheel genezen voor
ons staat. De zevende miniatuur verplaatst ons aan het sterf-
bed van Sint Huibert. In een keurig geteekend binnenvertrek

van gothischen bouwtrant, met blauw plaveisel, een tralieraam
in den achterwand, en een houtvuur op den haard, ligt de
Heilige, met de bisschopsmyter op en de handen gevouwen,
in 't witte doodsgewaad; twee geestelijken staan voor zijn
legerstee, een derde beweent hem, en een vierde zit zich bij
't vuur op een verguld houten bankjen te warmen. Een gele
waskaars brandt boven den schoorsteen en verlicht een Maria-
beeldjen, waarvan het de schaduw op den muur doet uitko-
men. Op de laatste miniatuur ziet men een schaar ongelukkigen
in een openstaande kerk hun gebed tot den Heilige richten:
een kreupele komt genezen terug, een blinde wordt ter gene-
zing aangebracht. Aan de rechterzij doet zich een gasthuis voor,
waarin een zieke in zijn krebbe ligt, en een kreupele voort-
strompelt. In het verschiet vertoonen zich de straten van een
stad, waar, op den achtergrond, een dienstmeid bezig is water
te putten. Alles, tot het minste bijwerk van den put en de
putster, is met de zorgvuldigste netheid bewerkt, en de kun-
stenaar heeft zelfs niet verzuimd, zijne zieken en genezenen
met de plaatjens voor hunne mutsen, de bekende Lazarusklep-
pen, of de platte houten lepels te voorzien, die hen als me-
laatschen kenmerken. � Filips' Getijdeboek schijnt aan het
penseel van den uitstekenden brugschen "verlichter" Jehan
Dreux te danken ¹ ; zijn anderhalfhonderd grijs op grijs �
en grisaille of cama�eu ² � geteekende miniaturen doen van
de keurigste kunstgaaf blijken. Zij openen met een twaalf-
tal , de verschillende bedrijven en vermaken der twaalf maan-
den voorstellende, allen even keurig bewerkt. Onder de ver-
dere, die ons herhaaldelijk het beeld van den Hertog zelf,
in den gebede geknield, voor oogen stellen, munt al aan-
stonds de eerste, de heilige Veronica met haar bekenden zweet-
doek, door teekening en penseelbehandeling uit; niet minder
de later volgende, voor een bidbank geknielde Maria, door
Oabri�ls blijde boodschap gezaligd, en de Driee'enheidsvoorstel-

¹ Pinchart, Archives des arts, sciences et lettres I. p. 201.

² De laatste naam is aan den bekenden tweekleurigen Sardouyx-steen ont-
leend, in welken de zoogenoemde came�'n gesneden worden.

ling, waarin alles � tot de baardhaartjens van Grod den Vader
toe � met de uitvoerigste kunst gepenseeld is. Als een duitsch
keizer, op een weidschen gothischen zetel prijkend, heeft hij
er den gekruisten Zoon voor zich, terwijl de duive des Geestea
tusschen beider hoofden prijkt. Zijn kop evenaart in adel van
uitdrukking dien van den Kristus op een Veronica-doek, dien
ons een volgend prentjen te aanschouwen geeft. Ben ander weer
schetst ons de opstanding van Kristus, ten aanschouwe van
een vijftal personen, in een bevallig geplooid lijkkleed, eu
treffend door de waarheid, waarmee er de spierwerking is weer-
gegeven. Weer een ander stelt ons Lukas iu zijn schilderkamer
voor, met zijn paneel op een bank voor zich, of vertoont ons �
meer gebrekkig van doorzicht trouwens � St. Benignus wan-
delende. Uitstekend van teekening, doorzicht, tooi, en licht-
en schaduwwerking, is daarentegen Sint Nicolaas, drie naakte
kinderen, met geschoren kruinen, in een tobbe zegenend ; en
niets evenaart in levendigheid van voorstelling het dartelende
Kristuskindjen, dat op Sint Kristoffels schouders den breeden
stroom doorschrijdt. Onder de afbeeldingen van den bidden-
den Hertog munt vooral die uit, waarin hij, de hoed op den
rug gehangen, in een gothisch vertrek met tralievensters en
behangseltapijten, voor een bidbank knielt, op welke een doek
en opengeslagen boek liggen. Op eene andere ziet men hem,
mede met afhangenden hoed, onder de toehoorders van een
priester geknield, die bezig is de mis te lezen, en herkent
duidelijk zijne gelaatstrekken, van hoe geriugen omvang het
kopjen wezen mag. Een derde afbeelding schetst hem ons ter
rechterzij van 't kruis geknield, aan welks voet zich Maria
en Johannes bevinden ⁱ. .\\

¹ Een niet minder keurig miniaturen-handschrift (ter Haagsche boekerij)
dan een dezer beiden, is dat van Christine de Pisans Brief van Othea aan
Hektor, met een kleine honderd miniaturen, in de smaakvolste omranding
van anjelieren, vergeet-mij-nietjens, aardbeyen, en andere planten eu bloe-
men, doch dat van fransche herkomst schijnt. De miniaturen zelf stellen een
reeks van personen en feiten uit de geschiedenis en fabelleer der Oudheid
voor, die in een vierregelig rijm en daaruit afgeleide text herdacht, dan in
een uitlegging of glosse verklaard, en ten slotte nog in een zinnebeeldige

Welk een onderscheid, wanneer wij even het oog rugwaarts
wenden, tusschen deze volheid der vlaamsche verlicht-kunst,
en de aanvankelijk zich reeds zoo gunstig ontwikkelende der
vorige eeuw. Een drie- of viertal in Noordnederland bewaarde
en met de namen der makers voorziene handschriften kunnen
ons daar de beste voorstelling van geven, en haar in die
ontwikkeling doen gadeslaan. Omstreeks 1330 toch "verlichtte",
naar zijn eigen uitdrukking, zekere Michiel van der Borch
Macrlants Eijmbijbel en Geschiedspiegel, gelijk men die thans
nog in den Haag en te Amsterdam ziet '. Kinderlijke, nog
onredzame proeven van kleur- en teekenkunst, waarbij de
�etschheid der eerste aan den beperkten omvang en te kort-
schietende kracht der laatste beantwoordt. De weinige ver-
scheidenheid van gestalte en uitdrukking, de telkens terug-
keerende vaststaande gelaatsvorm vooral, toonen de geringe
mate van kunstvaardigheid, waarover de teekenaar nog te
beschikken had. Dien zelfden gelaatsvorm nu vinden wij, een
veertig jaar later, doch met hoeveel meer verscheidenheid,
met welk een heldere frischheid van kleuren, een levendig-
heid van bewegingen en waarheid van uitdrukking, ook in
iden franschen Bijbel nog, ten jare 1371, door Jan van Brugge
ten dienste van Koning Karel V van Frankrijk "verlicht",
en hem door zijn kamerheer Jean Vandetar aangeboden ².
Eerstgemelde, daar tevens als "'s Konings schilder''' aange-
duid, werd zeker bij zijn werk door verschillende handen on-
dersteund ; van daar dan ook de ongelijkheid der bewerking,
in welke zich echter steeds dezelfde trant verraadt. Tot de voor-
treifelijkste afbeeldingen behooren die, welke de Spreuken Sa-

toepassing of allegorie besproken worden. Oorspronkelijk waren er juist hon-
derd, aan welke er echter thans twee ontbreken.

¹ In 't Museum Westreenianum en de Kon. Akad. Boekerij; in den
Eijmbijbel alleen teekende hij zijn naam ("Doemen scref in 't iaer MCCCXXXII
verlichte mi M. v. d. B. ; bit voer hem, dat God sijns ontfarmen moete").
De "verlichting" van 't andere werk is echter kennelijk van dezelfde hand.

² Gelijk dat op 't eerste blad door den "schilder" sierlijk is afgebeeld, en
aan 't slot uitvoerig in rijm beschreven wordt.

lomo's en de geboortelegen.de van Kristus opluisteren. Een
ander handschrift van gelijke herkomst en bestemming is dat
der Zedekunde van Aristoteles, met grijs op grijs, doch met
gekleurde vleeschtint geteekende miniaturen, en in 1376 door
dezelfde hand, die van zekeren Raoul van Orl�ans, geschre-
ven. Geestig van vinding, vrij en bevallig van opvatting,
laat er zich ook in de te kort komingen voor lichaamsdeelen
en gelaatsvorm Jan van Brugge's penseel duidelijk her-
kennen. Boomen en randversieringen zijn voorts nog geheel
in den overgeleverden, stijven trant. Voor het derde boek
komen drie ridders te paard in vollen ren aandraven, met het
bijschrift trop hardi, preux, couard; daaronder ziet men twee
manslu�, waarvan de een zich met zijn liefste zit te vergas-
ten. In 't tiende boek heft de als vrouw belichaamde Zede-
kunde zelve het bezielde oog tot God den Vader, die, van
zeven Engelen omgeven, haar zijn zegen geeft. Uitnemend is
de licht- en schaduwwerking op zijn gelaat, en ook de roze-
roode grond met te�re gouden vierkantjens is van den keu-
rigsten smaak. Nog in een ander vlaamsch handschrift, te Gend
in 1366, door zekeren antwerpschen priester en verlichter
Laurens vervaardigd, laat zich de overgang uit een meer on-
redzamen tot een losser en vrijer kunstvorm in verschillende
punten opmerken. Men vindt er o. a. de omtrekken der kop-
pen en andere lichaamsdeelen niet meer met de pen, maar
met het penseel getrokken ; meer uitdrukking voorts in de �
gelaatstrekken en natuurlijkheid in den lichaamsvorm. De
kleuren zijn zacht en frisch, en 't gewaad schilderachtig geplooid.
Op den rand ziet men hier en daar vluchtig geschetste, maar
welgeslaagde boertige voorstellingen, en in zijn verdere ver-
sieringen niet alleen een wat losser; en bonter gebladert dan
vroeger, maar daartusschen ook reeds bontgekleurde vlinders
en vogels, zooals ze tot dusver nog niet voorkwamen, en
zich later zoo veelvuldig voordoen. De nederlandsche edele,
die 't opluisteren liet, was Arnout Heer van Rummen en.
Baron van Quaedbeek.

Zoo min toch als de vlaarnsche graven en borgondische herto-
gen , lieten zich de andere edelen van hun gewest en omgeving ook

onbetuigd, waar bet bet voorstaan der kunst gold, en zagen zich,
op hunne beurt, weer door de rijk geworden burgers gevolgd ^J.
Vooral was het, in de 15^e eeuw, de Heer van Gruithuizen
Lodewijk van Brugge, die een aantal handschriften "verlichten"
liet, gelijk dat nog heden in hun verzameling ter fransche
staatsboekerij blijkt. Jan Paradijs en Jan van Kriekenborch
waren daartoe voor hem werkzaam ², en de laatste liet ons on-
der anderen, in de wijsgeerige vertoogen van Bo�tbius , die
hij in 1491 voor hem volschreef, vijf belangwekkende proeven
van zijn kunstgaaf na ³. In de eerste wordt ons Vrouw Wijs-
begeerte zelve afgebeeld, de golvende blonde lokken met een
kroon versierd, en op een troon zittende, welks treden de
namen der zeven vrije kunsten dragen. Haar beeld houdt het
middendeel der bladzijde, terwijl in beide anderen Bo�thius
zelf gezien wordt, in het eene zijn boek der Vertroosting
schrijvende, en in 't ander op zijn leger uitgestrekt en bezig
een werk te lezen, hem door Vrouw Wijsbegeerte zelve voor-
gehouden. De tweede miniatuur stelt in twee afdeelingen BoU-
thius voor, in een slaapvertrek op een ruimen stoel gezeten, en
door Vrouw Wijsbegeerte weder op zijn boek gewezen; twee
andere edele vrouwen, met fraai geteekend gelaat, wenden de
oogen naar hem toe, de lessen der wijsheid van zijn lippen
wachtende, terwijl aan de andere zij de Fortuin, een beval-
lige en slanke schoone , in een met hermelijn gevoerden man-
tel gehuld, en een doorzichtig gazen sluyer voor de oogen,
haar welbekende rad draagt, waarop een viertal personen
rondgewenteld worden. Op de derde miniatuur zien wij Bo�-

¹ "Les trois grands pouvoirs de l'Etat", zeggen dan ook Crowe en Caval-
easelle te recht, "la cour, le clerg� et les communes contribu�rent chacun de
son c�t�, � faire fleurir les arts en Flandre sous les comtes de la maison de
(Bourgogne)." Histoire des anciens peintres Flamands I. p. 86.

.² Twee andere begaafde verlichters dezer dagen waren Simon Marmion
van Valencijn, die o. a. in 1467 een Getijdeboek voor Karel den Stoute ver-
vaardigde, en Class Spierinc, die in 1469 belast werd met de taak, Karels
nieuwe ordonnanci�n m�t "istoires, vignettes et lettres dor�es" te versiereu.
Zie Pinchart Archives, etc. II. p. 207 et 210.

³ N° 26810 van gemelde boekerij. Verg. Dehaisnes t. pi. p. 81.

■'.■■■'* ,; ^,:Λ ■"-■:.: ■■■" ■'■*■"'■'■'' '*�'■<', '■■■-'-''ι

'■% ²⁴ - ;./.

thius., altijd in gezelschap van Vrouw Wijsbegeerte, bij den
veldarbeid toekijken, terwijl op den voorgrond een landman
aan 't ploegen is, een jonkman achter hem koren zaait, een
ander wat verder op maait, en in de verte een huis en wat
boomen gezien worden, blauw gekleurd en met de teerste fijn-
heid gepenseeld. Op de vierde afbeelding richt Vrouw Wijs-
begeerte Bo�th�us' gedachten ten Hemel, terwijl zij hem vleu-
gelen aanhecht, en hij gereed schijnt omhoog te stijgen. Bui-
ten 't vertrek, in een groenend landschap, waar eenschuitjen
in 't meer wiegelt, en in de verte een kasteel prijkt, zweeft
een Engel in minzame majesteit, verwonderlijk schoon gemo-
deleerd. In de vijfde eindelijk wijst Vrouw Wijsbegeerte, met
haar scepter, Bo�thius twee mannen, die nabij een paleis den
grond omspitten, terwijl zich daarnaast een straat laat zien,
met haar oude vlaamsche huizen, als twee droppelen waters op
die van Brugge gelijkend. De omlijsting wordt door een bree-
den geelen rand gevormd, met goud doorsprenkeld, en waarom
zich eiken lofwerk slingert, uitnemend schoon bewerkt. Hier en
daar heeft er de kunstenaar, met de treffendste waarheid en
de bevalligste losheid, pauwen, uilen, en ijsvogels, rozen, vi-
ooltjens , aardbeyenplanten en erwtenbloesein, vogelnestjens,
allerlei gebladerte, en daar overal doorheen mortieren en kogels
geschilderd, met het devies van den huize: Plus est en vous.
Met het kleefsche wapen vinden wij daarentegen den rand
der handschriften versierd, die, omstreeks denzelfden tijd, voor
Maximiliaans veldheer Pilips van Kleef verlicht werden, en
in de boekerijen te Grotha en in Den Haag bewaard worden.
In de akademische te Utrecht zien wij een keurigen Augusti-
nus (de civitate Dei), voor den Heer van Borselen van der Vere
verlicht, wiens geslachtswapen op den gouden rand der hoofd-
prent tusschen bloemen, aardbeyen, slakken, en enkele vo-
gels prijkt; daarbij ook een exter, wiens wit en zwart geve-
derte kennelijk op 't zilver en sabel van 't wapen doelt. Op
andere verlichte bladzijden zijn arabesken en figuren zonder
goudgrond aangebracht. In de hoofdletters der verschillende
boeken worden miniaturen in Memlings trant � en deels wel-
licht van zijne hand � gevonden ; gelijk voor 't vierde die met

een vaartuig vol ridders met goud- en zilver-gestreepte harnas-
sen, en een vergezicht over de van andere vaartuigen door-
kliefde, met hoogten en heuvels omboorde rivier; voor 't zes-
tiende een schrijver, die, met een bisschop naast zich, in een
gaanderij een of ander te boeken zit, terwijl in de verte een
kasteel in aanbouw gezien wordt, met daarbij ijverig arbei-
dende werklui. In een andere letter weer zien wij God den
Vader de handen van beide eerste menschen ten echtband
ineensluiten, waarbij echter beide echtelingen wel wat ma-
ger en schraal zijn uitgevallen. Even als in dit handschrift
de miniaturen zelve van andere hand, en eerst na de verdere
versieringen vervaardigd zijn, zien wij in een klein maar rein
getijdeboekjen uit wat later jaren, in 't aartsbisschoppelijk
Muzseum te Utrecht, en vroeger aan den Heer Vos d� Wael
toekomende, op ��ne na, al de miniaturen, die er in moes-
ten voorkomen, nog ontbreken, en alleen de gouden randen
met hun keurig geteekende bloemen, vogels, rupsen, vlin-
ders, schelpen, enz. geheel gereed. In 't Muzseum Westree-
nianum en de Haagsche boekerij, leeren wij, in beider rijke
verzameling, het best die randversieringen van haar eenvou-
digsten tot haar weelderigsten staat kennen *. Onder die van
den laatsten munt in 't eerste een keurig misboekjen uit, met mi-
niaturen van fijnste penseelkunst en de gevoelvolste uitdruk-
king tevens, en als titelprent een Kristuskop van 't edelste ge-
halte en de keurigste kunst. Aan 't slot meldt een onder-
schrift in roode letters, dat het door "Hansken van Bommel"
{per me de Bomalia Hanskin) vervaardigd is, waarmee echter
waarschijnlijk wel alleen de schrijver bedoeld zal zijn, zoodat
de naam van den kunstenaar zelf�gelijk bij haast allemis-
en getijboeken �■ in 't duister blijft. Een drietal andere de-

¹ Waagen, in zijn verslag der eerste in 't Kunsiblatt (1841), spreekt
daarbij van noordnederlandsche ontwikkeling ("Entwicklung der Miniatur-
malere� in Holland"): intussehen is het zeker, dat er alleen van die in
Zuidnederland (van Antwerpen en Brugge tot Atrecht en Valencijn) kan sprake
zijn ; de nederlandsche taal der handschriften zelve verleidde hem ten onrechte ,
ze aan het Noorden toe te kennen.

zer laatste uit bet laatst der 15_e en 't begin der 16e eeuw
onderscheiden zich mede door bun weelderige penseelkunst. Het
eene, in klein 12°, bevat een reeks miniaturen in Johan van
Eycks trant en van bet schitterendste koloriet. Het tweede,
in grooter formaat, is in zijn voorste gedeelte met enkele
kleine afbeeldingen op de plaats der hoofdletters versierd,
terwijl verder op een reeks van keurig bewerkte heiligen voor-
komt, onder welke vooral de heilige Katharina uitblinkt. De
smaakvol met bloemen versierde gouden rand is hier en daar
van 't ongemeenste schoon. In het derde, in 12°, zijn som-
mige der talrijke miniaturen in tedere kleuren, de meeste
grijs op grijs gepenseeld, en velen daarvan in de hoofdletters
zelf aangebracht. Een borstbeeld der Moedermaagd met het
Kristuskindjen kenmerkt zich door de zachtheid der uitdruk-
king, terwijl de eenvoudige rand zich door zijn eigenaardig
karakter, zwarte met goud omwonden boorden, onderscheidt,
onder welke van tijd tot tijd de zinspreuk van den oorspron-
kel�jken eigenaar sans envie prijkt.

Ook bisschoppeu en abten droegen � als wij zeiden � het hunne
tot bevordering der miniatuurkunst bij. Uit de abdijen van St.
Amand en Marehiennes zijn te Valencijn, Douai en elders , in de
zestiende eeuw verlichte handschriften bewaard gebleven _j door
valencijnsche, gentsche, en brugsche kunstenaars bewerkt. Tot
de laatste van dezen behoorden Simon Bering, die in 1537
de vlaamsche graven van Eilips den Goede tot Karel V, en
de wapenschilden der gulden vliesridders van 1429 af, pen-
seelde, en Huibert Cailleau, die zich vooral in de jaren
1563 tot 1582 werkzaam bewees. Na hem raakte het mi-
niatuurpenseel, door de vereende werking van hervorming,
staatsberoerte» en drukkunst, in den achterhoek, om er niet
weer uit voor den dag te komen. Wel zocht men nog op
sommige plaatsen, met het oiide geloof, ook de oude verlicht-
trant in e ere te houden, maar zonder baat. Andere tijden,
andere zeden; de vlaamsche kunst zelve had toen reeds sedert
lang een anderen werkkring voor haar vaardige hand weten
te vinden, waarbij zij, in den aanvang vooral, met de spre-
kendste trekken toonen zou, van welke oefenschool zij was

uitgegaan, v��r zij 't perkament met het paneel verwisselde,
en zich van de schrijf- en verlicht-tafel aan den schilderezel zette.
Gelukkig voor den nazaat, dat, al wijzigde zich haar werk-
trant, haar onsterfelijke werken echter behouden bleven.

Niets evenaarde de weelde van Vlaanderen in het borgon-
dische tijdperk. Sedert Filips de Stoute er in 1384 de grafe-
lijkheid aanvaard had , legden hij en zijn opvolgers er zich op
toe, die van 't fransche hof te overschaduwen, en het nijvere
en voorspoedige land, met zijn uitgebreiden handel en rijke
burgerij, was geheel in staat, in die zucht naar schitterenden
luister zijner Vorsten van zijne zijde te deelen, en tot haar
voldoening me� te werken. Dat waren de gunstige uiterlijke
omstandigheden, waaronder de aanleg van den landaard yoor
de schilderkunst zich , in deze dagen, zoo glansrijk ontwikkelen
zou. Vlamingen en Hollanders � als men heeft opgemerkt * �
was van nature een zin voor kleuren en kunstvormen aange-
boren, die zich in het teekenachtige van hun steden- en huis-
bouw reeds van oudsher kennelijk uitte, en nooit verloochend
beeft. Met Italie' was den eersten thans die bloei, die voor-
spoed en rijkdom, die veiligheid en vrijheid gemeen, die dien
kunstzin zijn volle ontwikkeling gunde en ongedwongen wer-
ken liet. Brugge wedijverde met Veneci� in handelsrijkdom,
en toen iEneas Sylvius � later Paus Pius II � het in dezen
tijd bezocht, roemde hij 't als een der drie schoonste steden van
de wereld. Sierlijke en kunstrijke kerken en gebouwen ver-
rezen er, en volvaardig werd er iedere gelegenheid aangegrepen,
zijn luister voor aller oog te doen stralen. Het nieuwe Graven-
huis riep er allen heen, wier kunstvaardige hand, op een of
ander tijd, den glans van zijn bof verhoogen kon, en onge-
loofelij k haast is het aantal schilders en verluchters, goud-
en zilverwerkers, beeldhouwers, bouwmeesters, tapijtwevers en
borduurders, die er werden gevonden. Om ons hier, als 't on-
derwerp meebrengt, tot de eersten te bepalen, Brugge, Grent,
en Yperen telden, als Doornik en Antwerpen, in de laatste
helft der 14^e en in de eerste der 15^e eeuw, talrijke leden

¹ Taine, in 't aangehaalde werkjen, p. 52,

hunner St. Lukas- of Schildersgilden, die in allerlei kunst-
trant van hun aanwezen blijk gaven. Van 1338 tot 1410 vin-
den wij er te Gent niet minder dan 230 aangegeven, waaron-
der verschillende met schilderwerk voor kerk- en kloosteralta-
ren belast '. Te Brugge worden ons hun namen en bepalin-
gen wel eerst tegen 't midden der 15e eeuw bekend, maar in
een zijvertrek der St. Salvatorskerk bestaat nog heden een
reeds in 1350 geschilderd stuk van de looyersgilde, dat een

. kruisiging voorstelt, en, hoe't voor de vlaamsche meesterstuk-
ken moge onderdoen, niet van talent ontbloot is. Vorm en
uitdrukking van gelaat en hoofd mogen te recht edel heeten ;
de lichaamshouding is, met weinig uitzondering, eenvoudig en
natuurlijk, en de teekening voor een goed deel ontleedkundig
juist. Te Doornik bloeide in 1425, naast een beeldhouw- een
schilderschool, waar men zich van elders � Rysel, Douai,
Valencijn, Brugge, Holland, Engeland , ja zelfs Spanje � heen
begaf. Yperen leverde in 1468, bij 't huwelijk van Karel den
Stoute, negentien kunstschilders; en te Antwerpen was de
St. Lukasgilde waarschijnlijk reeds ouder zelfs dan die van
G-ent, al worden ons de namen van haar dekens, gezworenen,
en meesters eerst sedert 1434 kenbaar. Voor 't borgondische Huis
waren, als schilders, bepaaldelijk ook twee Nederlanders , Jan
van Hasselt en Melchior Broederlein (1386�1398), werkzaam.
De eerste, die � even als de tweede trouwens � ook reeds voor
Lodewijk van Male geschilderd had, werd door Filips den Stoute

.met het maken van een schilderij voor de Kerk der Cordelie-
ren te Gent belast; de tweede met het schilderwerk buiten
op de altaarbladen der Karthuizerkerk te Dijon, die van bin-
nen het beeldhouwwerk van den Termondenaar Jacob van de
Baerse bevatten \ Hij schilderde er vier tot de geboorte van
Jezus betrekkelijke tafereelen, waarin bevalligheid en gemak
van uitdrukking en beweging, op sommige punten, zich met
platheid van voorstelling en linksheid van bewerking op andere
paren. Ook koloriet en lichtwerking laten er maar al te veel

¹ Zie hunne min bekende namen bij Dehaisnes, t. pi. p. 105,
³ Zie Dehaisnes, naar Laborde, t. pi. p. 111.

te weiischen over. Beide schilders hingen in hun vorming waar-
schijnlijk met de keulsche schilderschool samen, die, in 't laatst
der veertiende en den aanvang der vijftiende eeuw, in Meester
Willem (van Heerle) en Meester Steven twee zulke verdienste-
lijke schilders telde ^l. Zeker valt in de gestaltenis hunner boelden,
met name die van Willem, het gerekte en onjuiste der teekening
te misprijzen, de stijve houding en groepeering af te keuren; hun
bevalligheid en innemende vroomheid van uitdrukking laat zich
echter niet ontkennen. Het zachte koloriet is wat te bleek, en
vooral in de vleeschtint�n weinig warm, al weet Meester Ste-
ven er meer kracht in aan te brengen, gelijk hij Meester
Willem ook in natuurlijkheid van houding, groepeering, en
kleeding overtreft ². Blijkbaar is hij dan ook wel de grootste
aller keulsche meesters, en had hunne school in hem haar
toppunt bereikt, om thans in Vlaanderen door die van
Brugge � als men ze pleegt te noemen � en haar even kracht-
als gevoelvolle gewrochten in de schaduw gesteld te worden ',
't Is onzeker in hoever deze in haar eerste vertegenwoordi-
gers , Huibert en Johan van Eyck, met de keulsche samenhing.
Hun waarschijnlijke geboorteplaats Mazeik zou reeds eenig ver-
band doen vermoeden, en temeer indien men de aangifte van 't ge-
boortejaar des eersten zco vroeg zou moeten stellen, als sedert
Karel van Mandera Schilderboek te geschieden pleegt. Dat deze
echter op zulke dagteekeningen niet zeker ging, erkent hij zelf.
Ze juist aan te geven, zegt hij in zijne Voorrede, "valt dik-
wijls zwaar en ondoenlijk; want al vraagt men iemand van
zijn eigen vader, wanneer hij geboren en gestorven is, hij
weet er t'somtijden weinig van te zeggen; ik mag tenminste,
als 't nauwt, met Varro en Plinius zeggen: dezulke leefde

¹ Zie over hen en hunne werken, vooral Crowe en Cavalcaselle, in hua
aangehaalde Histoire L- p. 91, ss.

² "Chez "Wilhelm les figures sont remarquablement allong�es et maigres;
chez Stephan elles sont courtes et repl�tes" (Aid. p, 95).

³ "De bonne heure l'�cole flamande supplanta celle de Cologne ; elle modifia
le sentiment religieux de celle-ci, et lui imprima son propre r�alisme. Toute-
fois les tableaux de l'ancienne �cole Colonaise ont un charme que nous ne pou-
vons nous emp�cher d'admirer". (Aid. p. 91).

in zulk jaar, of zijn werken waren van zulk een tijd, of ten
tijde van zulken Keizer, Hertog, of Graaf". Hij schrijft dan
ook alleen: "bij dat men gissen kan, most Hubertus wel ge-
boren wezen omtrent anno 1366, en Joannes etlijke jaren
daarna". Daar het nu echter, uit andere omstandigheden , voor
Johan vrij zeker is uitgemaakt, dat hij eerst na 1390 geboren
werd,«naakt zulk een groot verschil van jaren tusschen hem en
zijn broeder de door van Mander vermelde gissing minder waar-
schijnlijk , terwijl zij ook door geen enkele verdere omstandigheid
gesteund wordt Κ Wij zouden dus eer geneigd zijn, Huiberts ge-
boortedag een twintig jaar te verschuiven, en hem liever vier
of vijf dan vijfentwintig met zijn broeder, in de kunst als in
den bloede, te doen verschillen. Van geen van beiden hoor en wij
verder iets, v��r zij met Vlaanderen in betrekking staan. In 1421
vernemen wij, dat beiden, ter liefde van Filips overleden ge-
malin, Michelle van Frankrijk, bij de gentsche St. Lukasgilde
worden ingeschreven; waren zij v��r dien tijd reeds te Brugge
woonachtig, of uit Limburg overgekomen, of reeds wat langer
in Gent? Het is ons niet bekend. Wij weten alleen, door
Pincharts nasporingen ², dat Johan in 't gevolg van Jan van
Beyeren � Jaeoba's beruchten oom � omstreeks denzelfden
tijd naar Holland kwam, eu van Sept. 1422 tot Sept. 1424,
als "mijns Genadigs Heeren schilder" in Den Haag werkzaam
was. Wat hij daar wrocht, is almede niet bekend geworden ;
wellicht dat in deerlijk gehavenden staat thans in 't bisschoppe-
lijk Muzseurn te Haarlem voorhanden tafreel der Afneming van
't Kruis op goudgrond, dat althans in werkelijkheid van op-
vatting en uitdrukking geheel zijn trant verraadt ³, en voorts

¹ Integendeel zou zich die zooveel vroegere geboorte, bij zoo uiterst wei-
nig stukken van Huiberts hand, des te moeilijker laten verklaren.

² In zijn zaakrijke annotations acuter de fraascbe vertaling vau Crowe en
Cavalcaselle, II, en elders.

³ De personeu, die het doode lichaam omgeven, zijn daarbij niet alleen
geheel in den vlaamschen tooi zijner dagen gehuld, maar een van hen draagt
zelfs om zijn hoofddeksel dien rooden doek gewonden, dien men ook uit zijn
herhaaldelijk uitgegeven eigenhandig portret in 't Lam Gods kent. De uitdruk-
king van smart op Maria's gelaat, en de adel, die in de lijkkleurde trekken

miniaturen en ander opluisteringswerk. Aan die laatste werk-
zaamheid , het miniatuurschilderen, zal men 't voor een goed
deel moeten toeschrijven, dat den nazaat van Huibert �
door Johau zelf, in zijn gedachtenisverzen, als een "door
niemand overtroffen schilder" {major quo nemo repertus) ge-
roemd � v��r zijn beroemde outerstuk in Sint Baafs te Gent
niets met kennis onder 't oog is gekomen. In den tijd, dat zijn
broeder nog in Holland verbleef, in 1424, leverde hij, op last van
'tgentsche stadsbestuur, een ontwerp voor eengroot schilderwerk
in, en vond zich kort daarop met een plechtstatig bezoek der Over-
heid in zijn werkplaats vereerd, om een groot stuk, dat hij schil-
derde , te bezichtigen. Waarschijnlijk dat grootsche outerstuk,
hem door Joost Vijdt besteld, en na zijn dood (1426) door zijn
broeder voltooid, waarover wij straks nader moeten handelen.

MJIBEHT VAN E�CK. JOHAU VAN EXCK.

(Kaar de portretten op de schilderij te Madrid; zie beneden, Mz, 42).

Die broeder overleefde hem ruim veertien jaar ; vandaar dat
hij zooveel beter bekend raakte, en een langen tijd zelfs, met
miskenning van Huiberts verdienste, uitsluitend geroemd en

van den Kristns doorstraalt, doen van den zuiversten smaak en 't verneven-
ste kunstschoon blijken. Zoo niet van hem, is het zeker van iemand (Mostaert
misschien?), die zich naar zijn stukken vormde.

gevierd werd. Nu hij eenmaal � even als zijn broeder � het ,
miniatuurpenseel met dat van den schilder in eigenlijken zin
verwisseld had, raakten, al bleef hij dat eerste ook van tijd
tot tijd nog hanteeren, zijn kunstgewrochten meer algemeen ver-
maard. Zoo erlangde hij, vooral ook door de algemeen aangeno-
men verbeterde verfmenging, die hij, op zijn broeders voetspoor,
was blijven toepassen, een zeker welverdienden naam, doch dien
men onrecht deed, dien grooten broeder zoo lang te onthouden.
Sedert men de manier der Ouden, om de kleurenenkaustisch
in te wrijven, of in te branden, eerst gewijzigd, en vervolgens,
omstreeks de vijfde eeuw, vaarwel had gezegd, was men ge-
woon de verf a tempera � als de Italianen 't noemden � te
bereiden of aan te lengen, waartoe men snippers perkament
tot een soort van lijm in water afkookte, daaraan een ei
toevoegde, en met het aldus verkregen vocht de verven wreef.
Van daar de naam lijm- en ei-verf, door Van Mander veelal
gebruikt, en met dien van waterverf afgewisseld. Het aldus
geschilderde wist men vervolgens, door een soort van vernis,
nog wat glanziger te maken. In dezen trant zijn alle mini-
aturen bewerkt, en arbeidden ook beide Van Eycks, v��r zij
die lijm- en ei-verf door de zoogenaamde olieverf vervingen,
die na hen algemeen in praktijk werd gebracht. Dat men er ook
v��r hen reeds niet vreemd aan was, olie bij 't kleurwrijven te ~
bezigen, is bekend; men ging daarbij echter niet zoo beredeneerd
en doortastend te werk, en had bovendien, bij 't aanwenden,
met allerlei moeilijkheden te worstelen. Men zocht daarom
naar een nieuwe en doeltreffender manier, totdat Huibert van
Eyck op den inval kwam, lijn- en noten-olie, met andere zelf-
standigheden vermengd, bijeen te koken. Dit verschafte hem
kleuren, die niet alleen spoediger, dan de tot dusver aange-
wende, droogden, maar ook aan 't water den besten weer-
stand boden, en daarenboven een kracht en glans verkregen,
die alle verder- vernis overbodig maakten. Hoewel ook later
nog sommigen, deels uit gehechtheid aan 't oude, deels om en-
kele zwarigheden, waarmee zij te kampen hadden, voortgin-
gen in waterverf te schilderen, drong toch Van Eyck's verf-
bereiding onmiddellijk door, en werd niet alleen door zijn

leerlingen � als Pieter Krist of Kristi reeds in 1417 � en
jongere kunstbroeders en landgenooten � Van der Weiden,
Joost van Gent, Van der Meir, en Van' der Goes � toege-
past , maar ook door Antonello van Messina weldra haar Ita-
li� overgebracht, om nu voortaan algemeen in zwang te
Tiomen.

In 1420 had de gentsche patrici�r, Joost Vijdt, Heer van
Pamele, Huibert de vervaardiging van een outerstuk opgedra-
gen, voor zijn kapel in St. Baafs, waardoor de schilder de ruimste
gelegenheid kreeg, van zijn verheven kunstgaaf in al haar om-
vang te doen blijken, en die gelegenheid zich dan ook in den
�uitgebreidsten zin te nutte maakte, tot de dood zelf hem, na
zes jaren arbeids, van zijn werkplaats afriep. "Door de dood,
die 't al doodt, moest hij 't staken", gelijk zijn Geuzen kunst-
broeder der l�e eeuw, Lukas d'Heere, van hem schrijft, en,
in zijn kunstelooze rederijkersrijmen, niet genoeg tot lof van
dit gewrocht zijner hand weet te tuigen. "Komt", roept hij
pv, met niet minder treffende waarheid, dan kinderlijke opge-
togenheid en trouwhartigen eenvoud, uit:

Komt hier, gij Konstbeminners van alle geslachten, ,
En beziet deze kostelijke schat ofte pand,
, Waarbij gij Krezus' rijkdommen niet en zult achten ��
WaDt 't is een hemelsche schat in Vlaanderland.

Komt, zeg ik , maar met aandacht en verstand,

En let vrij op alle zaken; zoo merkt gij mits dezen,

Dat het is een zee van graci�n abondant,

Daar elk zich om 't schoonst voordoet en wil zijn geprezen.

Bemerkt des Vaders godlijk en Joannes' wezen,
Met Maria, togende een lieflijk gelaat:
't Schijnt dat men heur mond ziet dcvotelijk lezen,
En hoe w�l is gemaakt die krone en al 't cieraadl

Hoe verschrikkelijk en levendig Adam staat!
Wie zag ooit vleeschelijker verve van lichame?
't Schijnt dat hij weigert en ontzegt Eva's raad,
Die hem presenteert een vijge, haar aangename.

Maar deur d'hemelsche Nimfen en Engels bekwame,
Zingende discant, een elk verjolijst,
Wier diverse voizen inen kent naar den betame,
Want elk mondeken en oogsken dat klaar uitwijst.

Maar te vergeefs men iet in 't byzonder prijst,
Daar 't al zijn op 't konstigste en schoonste juweelen;
Set schijnt dat het al leeft, roert, gaat, of uitrijst
't.Zijn spiegels, en geen geschilderde tafreelen.

Wie en zoude in die maagdekens niet zijn verblijd,
Daar de onze wel mochten eerbaarheid aan leeren!
En aanmerkt, hoe triomfant in de deuren rijdt
De bende der Koningen, Prinsen, Graven, en Heeren l

Ter rechter ziet men onder de zulken verkeeren
Den prinslijken schilder, die dit werk volde�,
Met den rooden pater-noster op zwarte kle�ren�,
Zijn broeder Hubert rijdt bij hem in d'hoogste stee.

Maar opdat wij t' onzer materie geraken,
Wilt dees excellencie in dit werk gadeslaan,
Dat hij de aanzichten al ongelijk koste maken,
Hoewel dat er nochtans driehonderd zijn gedaan.

Ten anderen moet hetzelfde veel lofs ontva�n,
Van wegen zijne schoone blinkende coleuren,
Die in honderdvijftig jaren niet en zijn vergaan,
't Welk men nu ter tijd niet veel en ziet gebeuren.

Somma : 't Is yol perfection, achter en veuren .

en terecht heeft men 't een "kristelijk epos in kleuren"
genoemd ², waar de gansehe. feitenreeks der bijbelsche en ker-
kelijke overlevering en legende in een kunstrijke voorstelling
is saamgetast, en met de meesterlijkste kunstvaardigheid ge-
penseeld. Wat Huibert door zijn dood onafgewerkt moest laten,
werd door Johan voltooid, tot het geheel in 1432 gereed was.
Het stelt de aanbidding van het Lam Gods voor, dat in 't mid-

¹ Den hof en boomgaard der Po�sten, te Gentbij Man�ius, 1565, bl. 35.
^s Dehaisnes t, pi. p. 149.

den van het hoofdpaneel is afgebeeld, liggende op een met wit
� linnen overdekt, en met een rood voorkleed versierd altaar,
en uit welks borst een bloedstraal vloeit, die in een kelk wordt
opgevangen. Daarboven zweeft de Heilige G-eest, terwijl God
de Vader, met scepter en pauselijke driekroon, in een weid-
schen donkeirooden mantel, op zijn troon gezeteld het boven-
middenpaneel inneemt, met een gelaat vol verheven majes-
teit de hand opheffende, om zijn geliefden zoon en de schaar
der uitverkorenen te zegenen. Op 't paneel aan zijne rechter-
hand zit de heilige Maagd, het hoofd zacht gebogen en de
oogen en gedachten in de H� Schrift verdiept, die zij in hare
handen gevat houdt. Op haar hoofd draagt zij een gouden
/ kroon, met een krans van rozen en leli�n doorvlochten; haar

blauwe mantel is met goud borduursel versierd, en met een
agraaf vastgehecht. Op 't paneel aan 's Vaders linkerhand zetelt
Johannes de Dooper, in zijn kemelsharen kleed, en met een
groenen mantel omhuld ; zijn linkerhand omvat een boek, en
met de rechter wijst hij naar Hem, die hem gezonden heeft.
Wendt men dan het oog weder naar 't hoofdpaneel omlaag ,
dan ziet men, aan den voet van 't altaar, de bron der levende
wateren wellen, die de bloemen weerkaatst aan haar boord
ontsproten, en met meesterlijke fijnheid geschilderd. Daarom-
heen ontrolt zich een groenend veldtapijt, met leli�n, viool-
tjens, en madelieven doorzaaid, en hier en daar met een palm- of
andere boom bezet; de grond rijst allengs, en toont ons in 't ver-
schiet aan de eene zij een blauwe bergstrook, aan de andere
de vesten van 't hemelsche Jeruzalem. Licht en warmte stroo-
men er ons van alle zijden uit toe, en overstralen de verschil-
lende groepen, die er zich aan ons oog .voordoen. Om het
altaar liggen Engelen geknield, deels in bespiegelende aanbid-
ding, deels het wierookvat zwaayende of Kristus' marteltuig
dragende. Lager op den voorgrond ziet men de profeeten, die
geknield het Lam aanschouwen, met geopende boeken in de
hand, en achter hen, onder een schaar breedgemantelde lieden,
twee gelauwerde grijzen, in welke Virgilius en Dante schijnen
afgebeeld. Aan de linkerzij Paulus en de verdere apostelen,
barrevoets en bruin gemanteld, en achter hen een drom pau-

sen en kerkvoogden, lezende in de Schrift. Op den achtergrond
vertoont zich aan beide zijden een schaar martelaars en
martelaressen, die, in spijt van den afstand en de kleinte
hunner verhouding, zich duidelijk laten onderkennen. Op de
vier bladen ter rechter en ter linkerzij van 't hoofdpaneel zijn
groepen uitverkorenen geschilderd. Op 't eene treden tusschen
rotsen en boomen heilige kluizenaars te voorschijn, van twee
edele grijzaards voorafgegaan, en door twee heilige boetelin-
gen gevolgd, in eene van welke men de boetvaardige Magda-
* lena, met haar zalfnesch, herkent. Op 't andere ziet men, in
't heuvelachtig verschiet, een helder water vlieten, en de om-
trekken eener stad, van waar een stoet pelgrims komt nade-
ren, door den Eeus der Kristeulegende, den heiligen Kristof-
fel, met zijn reisstaf, begeleid, die met wijde schreden voort-
stapt. Op een der beide andere zijbladen, aan de linkerhand,
komen de Kristenridders aangereden, in blinkend.harnas ge-
huld en met lauwerkransen versierd ; op het andere een schaar
rechtvaardige vorsten en heeren, aan twee van welke � ge-
lijk wij reeds van Lucas d'Heere vernamen � de gelaatstrek-
ken van beide schilders gegeven zijn. In de beide vakken naast
de heilige Maagd en den Dooper, prijken de Heilige Cecilia,
in 't een, voor haar orgel gezeten ; terwijl achter haar, en in
't ander, een koor van Hemelgeesten den lof van't Lam zingt,
en die "diverse voizen, oogskens, en mondekens" toont, die
Lucas d'Heere zoo "verjolijsden". Ter rechter- en linkerzij dier
beide laatste vakken, treden ons ten slotte nog Adam en Eva
voor oogen, met de natuurlijkste waarheid en de aanschou-
welijkste argeloosheid geschilderd. Boven hen zijn, in twee
kleine vakjens, twee grauwtjens aangebracht, Abel en Ea�n's
offer en moord voorstellende. � Worden de bladen gesloten,
dan ziet men, op de acht paneelen der buitenzij, aan de eene
zij de Heilige Maagd, in haar bidvertrek, de armen op de
borst gevouwen, zich als de dienstmaagd des Heeren betui-
gen; tegenover haar, aan de andere zij, den Engel Gabriel in
langen witten sleepmantel, der Maagd geknield den groet
brengen. Tusschen beiden in zijn de Sibyllen van Gum® en
Erythrix geschilderd, en daarboven, in twee kleine vakjens, de

profeeten Micha en Zacharias, In beide middenvakken omlaag
beide Johamiessen, de Dooper en de Evangelist ; aan hun
linker- en rechterzij, in beide uiterste vakken, Joost Vijdt en
zijn echtgenoote, Isabella Borluut, zoo sprekend van uitdruk-
king, dat zy te recht nog altoos voor een meesterstuk van
portretkunst doorgaan.

Ongelukkig is thans het schoone stuk als geheel niet meer voor-
handen , maar in den loop der tijden her en der verspreid ge-
raakt. In den beeldstorm was het bewaard gebleven, maar
in 1794 namen de Franschen de middenvakken me�, terwijl
de bisschop van Gent de zijluiken verborgen hield. In 1816
kwam alleen het hoofdpaneel naar Gent terug. Zes andere
paneelen werden uit de derde hand aan den Koning van

- Pruisen verkocht, en berusten thans in 't berlijnsche Muzgeum,
Adam en Eva werden met veel moeite en kosten door de bel-
gische regeering weder voor 't Muzseum te Brussel verworven
na lang in een sacristie te Gent verborgen te zijn gebleven. Den
indruk echter, door 't voorhandene ook thans nog gemaakt, schetst
ons de kunstkeurige Vitet ¹ naar zijn eigen bevinding, toen hij
voor 't eerst het stuk zag: "Geheel onvoorbereid meende ik een
dier gewrochten te zullen zien, als men ze uit dezen tijd op zijn
best verwacht, hoog en schitterend van kleur, kunstig geschil-
derd , maar hoekig, droog, en plat. Doch hoe vond ik mij
verrast ! Ik had een heerlijk tooneel voor mij, een hemelsch
ι vizioen, met engelen- en serafijnen-trekken; en daarbij een

kunst, een teekening en koloriet, even lenig als degelijk, even
malsch als juist, en die alle vereischten der hoogste schilder-
kunst, en de meest tegenstrijdige hunner, vereenigde. Zonder
de wat al te evenmatige schikking der groepen, de wat al te
bepaalde omtrekken der bekoorlijke landschappen, zou ik nooit
hebben kunnen zeggen, uit welken tijd het dagteekende. En
dat het niet slechts mijn eerste verrassing was, die 't mij zoo
bewonderend deed aanstaren, bleek mij bij ieder hervatting
van mijn (bezoek, zoodat ik van de laatste nog den leven-
digsten indruk meenam".

Algemeen worden thans, en niet zonder grond voorwaar,
de drie hoofdpersonen � God de Vader, Moedermaagd, en Doo-
per � aan Huibert van Eyck toegekend ; zij maken hem ten volle
den grooten naam waardig, hem door zijn broeder gegeven.
Zijne Maria laat zich � naar Waagens juiste opmerking �
slechts met die van een Lionardo da Vinci en Rafa�l vergelijken,
zoo bevallig zacht en zuiver is zij van uitdrukking en vorm. Zijn
God is niet die grijzende Hemelvader, dien wij elders zoo vaak
aantreffen, maar een indrukwekkend monarch in de volle kracht
des levens , een soort van Oostersch Keizer in priesterlijken
praal ; in zoover bleef de byzantijnsche overlevering nog aan
de boorden der Schelde bewaard. Buiten 't geen hij aan dit
gentsche werkte, is ons van Huibert geen ander bekend

¹ Etudes sur Vhistoire de Vart, III p. 199.

schilderstuk overgebleven, dan zijn Sint Hieronymus te Napels,
wiens hoofd, handen, en bruine mantelplooyen een kennelijke
overeenkomst hebben met die van den Dooper in 't Lam Gods,
Ook verdere kleine byzonderheden stemmen verwonderlijk over-
een , gelijk zich het letterschrift op het geopende boek bijv.
als ��n toont met dat op het boek, door de Maagd bij hare
begroeting door Gabriel gehouden. De roodbruine vleeschtint
verder, en de glans van 't koloriet, alles, tot het hout der
paneelen toe, doet onwillekeurig en onweersprekelijk aan Hui-
bert denken, en Waagen, die de eerste was om het napelsche
stuk aan hem toe te kennen, heeft daarin zeker niet gefaald.
Is ons echter weinig van Huibert bewaard, des te meer is
�er van Johan � ook buiten zijn gentschen arbeid, in mede-
werking en ter voltooying van dien zijns broeders � tot ons
gekomen. Nadat hij uit Holland terug gekeerd was, werd hij,
na Jan van Beyerens dood, door Filips van Borgondie'n zelf
in dienst genomen. Drie jaar later, in 1428, zond deze hem
met het gezantschap naar Lissabon, om er het portret der infante
Isabella te vervaardigen, dat in Febr. 1429 naar Vlaanderen
werd overgemaakt. De schilder zelf doorreisde inmiddels, met
de gezanten, nog Galicie*, Nieuw-Castili�, en Grenada, om eerst
met Kerstmis daaraan, na een stormachtige zeereis, in Vlaan-
deren weer te keeren, waar hij in 't landschappelijk bijwerk
van 't Lam Gods kennelijke herinneringen aan het spaansche
natuurschoon en geboomte bewaarde. Na zijn terugkeer kocht
hij zich te Brugge een huis aan 't Torre-brugsken, dat hij tot
zijn dood bewonen bleef. In 1435 en '36 droeg hem Filips
nieuwe zendingen en werken op; voor zijn kanselier liollin
schilderde hij een Madonna, voor de kerk van Autun bestemd,
en thans in den Louvre prijkend; voor een rijken Bruggeling
zijn portret en dat van zijn vrouw; voor den kanonnik Van
der Paele (1434) een thans nog te Brugge voorhanden Moe-
dermaagd ; voor den deken De Leeuw het portret, dat thans
het Belved�re te Weenen siert (1436). Ook uit de volgende
jaren zijn ons nog werken van hem bewaard gebleven: eene
onvoltooid gelaten Heilige Barbara te Antwerpen van 1437, een
Kristuskop te Berlijn (1438), een Heilige Maagd met het kind

Jezus te Brugge, en het portret van zijn eigen vrouw t� Antwer-
pen ; een tweede Kristuskop van 't jaar 1440 is niet echt ge-
bleken. In den zomer van 't volgende jaar overleed hij.

Buiten 't genoemde is er nog veel, welks dagteekening zieh
minder bepalen laat, doch dat men, terecht ofte onrecht, mede aan
zijn penseel meende te moeten toekennen. Pinchart wist zelfs,
v��r eenige jaren, nog een Sint Franciscus van zijne hand
te vermelden, door den brugschen edelman Anselmus Andornes
in 1470 aan zijne dochters vermaakt, doch sedert vermist Κ

Met onaardig is het, met de Moeder Gods van zijn broe-
der , de zijne te vergelijken, gelijk zij zich op 't brugsche Muzseum
aan ons vertoont. Zoo edel, zacht, bevallig, en verheven zich
gene voordoet, zoo burgerlijk weldoorvoed, als een echt vlaam-
sche schoone, treedt ons deze voor oogen. Toch is de kunst,
waarmee zij geschilderd is, zeker niet geringer, de tint niet
minder malsch, de ronding niet minder fijn; maar welk een
huismoederlijke welgedaanheid in deze gezonde zus! In haar
arm houdt zij 't kind Jezus, dat met een papegaai en wat
bloemen speelt, en waarin niet minder de alledaagsche wer-
kelijkheid gevolgd is. Aan de rechterhand staat St, Donaat,
met schitterende myter en mantel, en een verheven en vroom
gelaat. Dat van den kanonnik, voor wien 't stuk geschilderd
werd, komt er in zijn kleurige volheid en rimpelige trekken
eigenaardig tegen uit; het is een meesterstuk van schilder-
kunst, en toont ons het penseel van den maker in zijn volle
kracht. Waarschijnlijk zijn dan ook aan hem, en niet aan zijn
broeder, de Adam en Eva op 't gentsche stuk te danken,
uit welke geen mindere werkelijkheidszin spreekt. Zelfs onder
de drommen zijner profeeten, heiligen, en apostelen vallen ons
gelaatstrekken in 't oog, wier gulle rondheid en boertige uit-
drukking ons onwillekeurig een glimlach op de lippen brengt
en in welke zich de toekomst van 't nederlandsch penseel, van
zijn schertsende zij, in zijn kiem reeds openbaart. Het land-
schap , waarin hij ons zijn Moeder Gods te Antwerpen schil-
dert, doet daarentegen in zijn keurige behandeling aan Van

¹ Archives des arts, sciences et lettres, Gand, 1860. I. p. 265.

Huisum denken. De Madonna in den Louvre heeft hetzelfde
vlaamsche voorkomen als die te Brugge, maar haar fijne blonde
lokken, op 't voorhoofd door een zwart lint tegengehouden,
golven in lange vlechten over haar schouders, en brengen ons
den miniatuurschilder in de gedachten.^ Ook het kinderkopjen
herinnert wel in zijn uitdrukking aan dat te Brugge, maal-
laat , onder zijn zachte en veerkrachtige huid, het vleesch als
doorschemeren. Moeder en kind zitten in een gaanderij, die
op drie gothische bogen uitloopt, en waarachter zich een tuin
vertoont met leli�n en ander gebloemte beplant, en van pauwon
en eksters doorschreden. Op den achtergrond vloeit een rivier
tusschen heuvelen, waarop zich een kasteel met hoekige daken
en sierlijke torentjens verheft ; ter rechterzij ziet men een stad
met kaayen, straten, kerken, en huizen, en een drom van in-
woners, slechts met het vergrootglas te onderscheiden; aan de
linkerzij een lachend landschap, waarin zich in de verte deels
blauwende, deels sneeuwige bergen voordoen, 't Is vooral de
fijnheid van teekening van al deze kleine bijzaken, die het
stuk een hooge kunstwaarde geven, en het penseel van den
miniatuur-schilder voor ons geheugen herroepen.

Een opmerkelijk, hier tot dusver nog niet vermeld stuk, van
grooten omvang prijkt in 't Muzaeum te Madrid, na vroeger
do hoofdkerk van Palencia versierd te hebben. Het stelt den
Triomf der Kerk over de Synagoog voor, in drie boven elk-
ander gestelde verdiepingen. Een gothisch verhemelte van den
zuiversten stijl verheft zich, in de bovenste der drie, op den
achtergrond, terwijl op den voorgrond twee slanke torentjens
prijken. Onder dat verhemelte troont de Verlosser der wereld,
met mantel en kroon versierd, in zijn linkerhand een scep-
ter, terwijl de rechter naar de aarde is uitgestrekt; aan zijn
rechter- en linkerzij zitten de Moedermaagd, in de Heilige
Schrift lezende, en Johannes, die de Openbaring schrijft. Het
Lam ligt v��r den Kristus op de trappen van den troon, en
de zinnebeelden der Evangelisten zijn aan weerszijden afge-
beeld. Uit de voetbank voor den troon vloeit een beek, wel-
ker water een rijkbebloemd veld, in de tweede afdeeling, door-
vliet, waar twee groepen Engelen, met stem en instrumenten,

den Triomf der Kerk zingen. Op den voorgrond omlaag is in
't midden een fontein geschilderd, aan welks linkerzij zich de
joodsche hoogepriester, met een gebroken standaard in de
hand, en zijn hoofd afwendende aan ons voordoet, terwijl
Schriftgeleerden en Farizee�n zich wanhopend om hem scharen.
In krachtige tegenstelling vertoont izich daar tegenover, aan de
andere zij der fontein, een groep zegevierende Kristenen, met
een Paus aan het hoofd, die in de eene hand een schitterende
kruisbanier draagt en met de andere op het waterbekken met
heilige Ouwelen wijst; achter hem staan een cardinaal en tal
van bisschoppen, naast welke een keizer, koning, en macht van
leeken knielen. Onder de laatsten komen weder Huibert
en Johan, en misschien ook hun jonge. broeder Lambert,
voor. De eerste in rooden mantel gehuld, eene blauwe muts
op het hoofd,' en een medaljon aan een rijke ketting om
den hals, de tweede stemmig in het zwart gekleed Κ De
uitvoering van 't geheel is die van 't gentsche outerstuk
waardig.

/Buiten hun broeder Lambert, van wien men slechts bij
gissing enkele stukken vermeldt, hadden Huibert en Johan nog
eene zuster Margaretha, "die ook" � als Lukas d' Heere van
haar zingt � "in schilderijen dede groote zaken" , maar van
welke buiten de haar toegekende miniaturen, niets met name
bekend is. Blonk Huibert door den adel en de grootschheid van .
zijn penseel uit, Johan deed het bovenal door de natuurlijke
waarheid en werkelijkheid van 't zijne. Om met Dehaisnes
echter in zijn naturalisme � als men 't noemen kan � een
"gebrek" te zien ², ware een kerkelijke misvatting te huldi-
gen, die voor een meer gegronde beschouwing geen stand
houden kan. Veel liever beamen wij ten volle Thor�'s opmer-
king ³, dat dit realisme, deze werkelijkheidszin, �n verre van
ondichterlijk is of daarom te misprijzen ware, �n er juist de

¹ Zie beider koppen iuhoutsne� hiervoor (bl. 31).

³ "L'�cole flamande" (schrijft hij, p. 157) "lui doit ainsi son d�faut prin-
cipal, le naturalisme'.

³ Salons de T. Thor� (Paris, 1868), Pr�face, p. XXX.

oorspronkelijkheid der vlaamsche en hollandsche schilderkunst
in uitkomt, die zich � naar Taines uitdrukking ' � ook
door 't meest alledaagsche en onhebbelijke van 't leven niet
laat afschrikken noch van de wijs brengen.

Als eigenlijk kweekeling der Van Eycks, met name van
Huibert, heeft zich welbeschouwd alleen Pieter Krist of Kristi
doen kennen, hoeveel anderen men vroeger ook tot hun leerlingen
heeft willen maken, en hoezeer gewis de studie hunner wer-
ken op die anderen ook van invloed geweest is. Te Baerle in
Brabant, in 't laatst der 14e eeuw geboren, schilderde hij in
1417 reeds, naar den nieuwen trant, met olieverf. Later �
iu 1443 � vinden wij hem te Brugge, waar hij den 6en July
van 't volgende jaar burger werd. In 1446 vervaardigde hij het
portret van den Engelschman Edward Grinston, in 1449 het*
huwelijk der H. Godeberta ². Fraayer dan dit is echter een ander
tafreel van zijne hand, thans in Stadels stichting te Frankfort, en
dat de heilige maagd met het Jezuskindjen voorstelt, door St. Hie-
ronymus en St. Franciscus gehuldigd. Het verhemelte, waaronder
de �groep zich vertoont, en het landschap, waarop men door een
open deur het oog heeft, zijn geheel in vlaamschen stijl. De om-
trekken zijn zeker wat hard, maar de krachtige, ofschoon wat
donkere tinten, en de schoonheid van 't vloesch, ofschoon mede
wat sterk geschaduwd, kenmerken den maker als een volge-
ling van Huibert van Eyck. Hetzelfde karakter uit zich ook
in een altaarstuk te Madrid, dat in vier afdeelingen de Be-
groeting, 't Bezoek van Elizabeth, Kristus' geboorte, en de
drie Koningen schetst. Ten onrechte heeft men den schilder lan-
gen tijd met meester Pieter Kristoffelsz. van Keulen verward, die
daarin 1471 bij de Karthuizers werkzaam was. Hij schijnt steeds
te Brugge verbleven te zijn, waar hij ook in 1463 een zoogenoem-
den Boom van Jesse schilderde. Een ander schilderij, te Frankfort

¹ Philosophie de l'art, etc. p. 54: "vous croiez que l'artiste vise au laid
de parti pris: la v�rit� est qu'il n'est point rebut� par les trivialit�s et les
irr�gularit�s de la vie." &>

³ Zie dit laatste thans afgebeeld en beschreven in De KristelijTce Kunst
in Vlaanderen en Holland (Amsterdam, Buffa, 1873). \.

van hem bewaard, is niet alleen geheel in Johan vanEycks manier
geschilderd, maar stelt ons ook de beide aan hem ontleende beel-
den van Adam en Eva, en zelfs het smirnasche tapijt voor oogen,
door Johan in der tijd uit Spanje meegebracht, toen hij er het
leger van den Moorenkoning bij zijn verblijf te Grenada bezocht Κ
In November 1473 overleed hij. Zijn toenaam Krist of Kristi
ontleende hij waarschijnlijk aan 't schilderen van een Kristuskop.
Hoe weinig men daarentegen recht had, den gelief koosden
brusselschen schilder Eogier van der Weyden tot een leerling
der Van Eycks te maken, is thans algemeen erkend. Sedert
Wauters in 1841 zijne geschiedenis uit het stedelijk archief
heeft opgedolven, en ook. elders de belgische archieven opzijn
naam zijn nagelezen, weten wij, dat hij zich geheel onafhan-
kelijk van hen vormde, en dan ook eerst in later tijd hun
olieverven leerde gebruiken. Wanneer men hem � gelijk
waarschijnlijk is � voor ��n mag houden met den Eoger de
la Pasture , van wien de doorniksche bescheiden spreken, dan
werd hij daar ter stede geboren, er van 1426 tot 1432 tot
schilder opgeleid, en ontving in dit laatste jaar er den
meestergraad. In 1436 werd hij tot stadsschilder te Brussel
aangesteld. Hij schijnt zich lang met het beschilderen van
beeldhouwwerk te hebben bezig gehouden, gelijk dat nog een
geruimen tijd in den smaak bleef. Zijn eerste bekende schil-
derwerk, een Doop van Kristus, en een outerstuk uit Mi-
raflores herkomstig, en later in 't bezit van Koning Willem'
Π, beide thans te Berlijn � een Maria bij het lijk van haar
zoon � dragen daar dan ook de kennelijke blijken van. Het snij-
werk, in de gothische omgeving aangebracht, de rood, blauw,
en paarsch getinte Engelen, die er om rondzweven, de vuur-
roode God de Vader, verraden duidelijk zulk een werkkring.
En ook in later jaren liet hij er zich nog me� in. In 1449
maakte hij een kunstreis naar Itali�, waar hij te Ferrara een
hem verwante richting vond, die van den Paduaan Squarcione
was uitgegaan. Zijne komst droeg er zeker toe bij, het gebruik
der olieverf daar meer bekend te maken. Hij zelf schilderde

', Zie het stukjen van Crowe, Grenzboten S. 47.

er het portret van den Markgraaf en eene afneming van 't Kruis,
en bezocht vervolgens Florence en Rome ; zijn schilderwerk
verspreidde zich over Bologne, Milaan, Genua, en Napels. Hij
bleef er zich echter in zijn volle zelfstandigheid handhaven,
en ook 't geen hij na zijn terugkeer in 't Vaderland schil-
derde, doet van geenerlei wijziging door uitheemschen invloed
blijken. Met een zijner schoonste gewrochten versierde hij toen
de eerst onlangs gestichte St. Pieter- en Pauluskerk te Mid-
delburg in Vlaanderen, een voorstelling van Kristus ge-
boorte , de aanbidding der herders, en de drie koningen
{het oorspronkelijke thans in 't Muzseum te Berlijn). Dit stuk,
en een te Frankfort (in Stadels Stichting) prijkende Moeder-
maagd � die hij voor de Medicis te Florence schilderde �
behooren tot zijn uitstekendste werk, en overtreffen, wat de
verdienste der uitvoering betreft, zijn anders belangrijkste
■ schepping, het grootsche outerstuk te Beaune. Maria, haar
kind aan 't hart drukkende, treedt ons op het frankfoorder
stuk, in 't gezelschap van Petrus en Johannes den Dooper,
en de beide beschermheiligen der Medicis, St. Cosmus en St.
Damianus voor oogen. Onder haar voeten bloeyen, in een
groenend grasperk, tal van leli�n en andere bloemen. De adel,
die overal uit Petrus' trekken spreekt, de weidsche plooyen
van Joannes' mantel, de karaktervolle eigenaardigheid der
verdere personen, de krachtvolle warmte eindelijk der tinten
en kleuren, maken het geheel tot een even keurig als volledig
kunstwerk. Dat te Beaune omvat niet minder dan negen bin-
nen- en zes buiten-vakken. Boven in 't middenvak, dat het
grootste en hoogste van allen is, prijkt een krachtvolle
Kristus, die met de rechterhand de uitverkorenen zegent, en
met de linker de verdoemden afwijst. Als hoogste en laatste
rechter zit hij � naar de voorstelling der middeneeuwsche
handschriften � op een weidschen regenboog, het hoofd met
een drievoudigen stralenkrans omringd, en de voeten op den
aardbol gevestigd. Twee kleine vakken, ter rechter- en linkerzij
van 't andere, geven ons Engelen te zien met het marteltuig
van zijn lijden. Onder het Kristusbeeld blazen vier Engelen
de bazuin, die de levenden en dooden opwekt, en in hun

midden wijst de Aartsengel Micha�l twee zielen af, van welke
de eerie onschuldig, de andere verdorven blijkt. De wolken,
waarop de regenboog straalt, verspreiden zich over de zes ver-
dere paneelen, die ze in twee deelen scheiden. In 't eene ziet
men het uitspansel, waarin ter rechterzij de heilige priesters
en apostelen, met de Maagd aan 't hoofd; ter linker, konin-
gen en koninginnen met verdere uitverkoornen, door den in
vrome aanbidding verzonken Joannes vooraigegaan. Het tweede
en lager gedeelte dier paneelen vertoont, op vier hunner, de
opstanding der dooden, die zich , naarmate hunner verdiensten
of misdadigheid, Hemel- of Helwaarts keeren, gelijk deze in
de beide laatste vakken zijn afgebeeld. Op den buitenkant
der luiken ziet men den Heiligen Sebastiaan, met ongelukkig
wat al te lange en magere handen en voeten, en den patroon
van 't beauner G-asthuis, den heiligen Antonius, een beeld
van 't edelst en verhevenst karakter.; daaronder de Engel-
groete, geheel naar den vlaamschen trant geschetst, terwijl
de twee overige vakken, den besteller en schenker van 't stuk �
den borgondischen kanselier Rollin � en zijne echtgenoote
bevatten; hunne koppen toonen, hoe meesterlijk Rogier van
der - Weyden, als portretschilder, het penseel te hanteeren wist '.
Indien hij echter zoowel daarin, als in de groepeeriug der
verschillende personen zijner stukken uitblonk', zijn geest bleek
niet machtig genoeg om geheel den omvang zijner ontworpen
tafreelen te beheerscheri. Hij staat daarin bij de Van Eycks

¹ Op 't Stadhuis te Brussel waren vroeger vier van oudsher algemeen ge-
roemde historische schilderijen van Van der Weiden, waarvan de eerste een
tooneel uit het leven van keizer Trajanus, de tweede Paus Gregorius voor
't altaar geknield, met het oog op 't hem voorgehouden hoofd van dien kei-
zer, voorstelde, en beide andere Hertog Herkcmbald van Brabant vertoon-
den, op de aanklaeht eener misleide schoone zijn eigen oomzegger overhoop
stekende, en op zijn sterfbed daarin van hooger hand gerechtvaardigd. Bij
't bombardement van 1695 schijnen echter alle vier vernield te zijn; maar
van beide laatste bleef de herinnering in een te Bern berustend vlaamsch
tapijtwerk bewaard, dat de Zwitsers in den slag bij Nancy op Karel den Stoute
buit maakten. Zie Pincharts mededeeling in de Bulletins de VAead�mie
royale de Belgique voor 1864. II, 17. 1.

achter, en had noch die verheffing, noch die treffende waar-
heid van kunst, die ieders volle bewondering afdwingt. Al-
gemeen geliefd bij zijne tijdgenooten, lokte hij ook vreemde-
lingen � gelijk den Duitscher Maarten Schon � tot zijne
studie uit, en hielp schilders als Dirk Bouts van Leuven, en
den keurigen Hans Memling ¹ vormen. Hij overleed in 1464.

Over Memling is, tot in de laatste jaren toe, de meest
romantische overlevering in omloop geweest. Ieder, die het
Sint Jans Gasthuis te Brugge bezocht, of de daar bewaarde
meesterstukken zijner hand ook maar in prent gezien heeft,
weet daarvan te spreken. Ook daaromtrent intusschen heeft
de tijd eindelijk de waarheid aan 't licht gebracht, of liever �
want nog altijd blijft zijn levensloop in veel opzichten onbe-
kend � de onjuistheid der met zijn naam en lot verbonden
legende aangetoond. Wij weten nu, dat hij zeer zeker in't jaar
1477, en waarschijnlijk reeds vroeger, als welgesteld kunstenaar
te Brugge leefde, er een eigen huis aan den Vlamingdam
(thans St. Jorisstraat) bewoonde, er in 1479 zijne geldelijke
bijdrage tot de krijgskosten voor Maximilaan van Oostenrijk
betaalde, en er in 't begin van December 1495 overleed. In
1472 schilderde hij een thans voor de helft te Munchen be-
rustend stuk, dat de Heilige Maagd met den Dooper voorstelde ;
in 't volgende jaar leverde hij dat verwonderlijk schoone
"Laatste Oordeel" af, dat te Sluis ingescheept, in 't kanaal
door den zeeschuimer Paul Beneke gekaapt werd, en zoo naar
Danzig kwam, om er de St. Joriskapel in den Dom te ver-
sieren. Hij stond toen op de volle hoogte zijner kunst, gelijk
dit stuk zou kunnen volstaan te bewijzen. Zijn schilderij van
Maria's Zeven Vreugden te Munchen, dat oorspronkelijk voor
de kapel der brugsche looyersgilde bestemd was, voltooide hij
omstreeks 1480. Negen jaar later doen ons de jaarboeken van
't Sint Jans gasthuis blijken, dat de heilige beenderen van Sint

; ' Dat de naam z��, en niet Hemling, moet luiden, staat vast; reeds dooi"
Van Mander, Goltzius en Sanderus werd hij dan ook zoo geschreven, en de
H door een vreemdeling (Descamps), die ter nauwernood Vlaamsch kende,
eerst een paar eeuwen later, in de plaats der M gesteld. De naam zelf zal
wel zoon van Memmo beduiden.

Ursula en hare maagden toen in de wijdvermaarde kas ge-
sloten werden, door Memlings keurig penseel beschilderd. Voor
de boekverkoopersgilde had hij, reeds twaalf jaar vroeger,
een stuk gemaakt, dat de "Zeven Wee�n van Maria" voorstelde,
en bovendien het portret van den schenker en zijne vrouw
bevatte. Lang werd dit verloren geacht ; het is echter, hoewel
zonder beide zijvleugels, in de gallerij te Turijn teruggevon-
den, en blinkt niet minder door zijn meesterlijk kunstschoon
dan eigenaardige schikking en bewerking uit. Het geeft ons
namelijk een proef van de wijze, waarop het ook bij Van der
Weyden opgemerkte verband der schilder- en beeldhouwkunst
dier dagen, op de eerste werkte. Het bracht er toch een samen-
vatting en rangschikking der voorgestelde onderwerpen te-
weeg', als voor alle snij-werk vereischt werd, en kennelijk
ook bij dit stuk van Memling � gelijk 'trouwens ook bij
zijn tegenhanger, het munchensche der "Vreugden" � plaats
heeft. Reden te meer, hem als een oorspronkelijk bij Van
der "Weyden gevormd schilder te herkennen, waartoe ook zijne
erkende medewerking aan dezen en genen arbeid zijns meesters,
van de andere zijde, reeds noopt '.

Buiten deze opleiding te Brussel is ons van zijn vroeger
leven en omstandigheden niets bekend, en maken wij eerst in
zijn latere jaren te Brugge met hem kennis. Van zijne kunst
is echter ook van vroeger dagteekening genoeg bewaard ge-
bleven, om hem in zijn ontwikkeling als schilder ga te slaan.
Dat hij daarbij ook de keulsche meesters, Willem en Steven,
bestudeerde en hun zalvende zachtheid van uitdrukking van
hen afkeek, wijzen zijne latere stukken overvloedig uit; de
juiste tijd is echter onzeker. Tot de vroegere ons bekend ge-
worden vruchten van zijn penseel behooren de portretten van
den brugschen Schepen Willem Morel en zijne vrouw (thans
in de verzameling-Van der Schrieck te Leuven), en de zooge-
no�inde Sibyl Sametha in het Sint Jans Gasthuis, door de

¹ Zoo o, a. in de thans te Londen berustende Kruisiging met portretten der
Sforza's, en het stuk, waarvan het middenvak door Rogier, beide zijvakken
door Memling, geschilderd waren ; verg. Crowe ,t. pi. S. 50, enBehaisnes p. 178.

overlevering wel op later dagteekening gesteld, maar kennelijk
te veel bij de andere daar berustende stukken achterstaande,
dan dat zij niet uit vroeger tijd zou spruiten. De gerekte
vormen en koelheid van toon, die in alle drie deze stukken
heerschen, en zich *ook in de Afneming van 't Kruis in 't Sint
Janshuis openbaren, maken het zoo voor 't een als 't ander
duidelijk. In al zijn verheven kracht zien wij hem daarentegen
in het kleine stukjen der Drie Koningen (1479) in 't zelfde
Gasthuis, en, de overeenkomstige Moedermaagd te Chiswick.
De Sibyl stelt ons een vrouw voor oogen, met bleek en kwij-
nend gelaat, maar wiev trekken alle uitdrukking en diepte
missen. Het fletsche koloriet wordt door geen schaduw verhoogd ,
en bij alle fijnheid van zijn penseel, derft het blijkbaar nog
de noodige kracht. Welk een verschil daarin met het outer-
stukjen der Drie .Koningen, in al de bekoorlijkheid van zijn
onberispelijk schoon! In zijn, harmonische voleinding wint het
dit dan ook voorzeker van het anders zooveel grootschere
stuk, dat in zijn hoofdvak Sint Katharina's mystisch huwelijk
voorstelt, en door zijn ernstige schoonheid en aantrekkelijke
diepte telkens weder het oog tot zich lokt '. De bevoorrechte
Heilige ligt, aan den voet van 't verhemelte, waaronder de
Moedermaagd troont, voor 't Jezuskind geknield, dat haar den
trouwring toesteekt. Tegenover haar staat Sinte Barbara, een
misboek in de hand. Beide dragen den tooi der edelvrouwen
van 't borgondische hof. Aan weerszijden van 't verhemelte
ziet men de Engelen, met ontplooide vleugels, als getuigen
van den echt, en achter hen twee edele Heiligen-beelden, beide
Joannessen, Apostel en Dooper, de schutspatroons van 't ge-
sticht. Aan de binnenzij der luiken dezelfde Heiligen, maar de
een op Patmos, de ander bij zijn onthoofding. Aan de buitenzij

¹ "Si d'abord on se passionne pour Γ Adoration des Mages", schrijft
Vitet, "parce qu'elle est plus irr�prochable, ou ne veut plus quitter le
Mariage de St". Catherine quand une fois on y revient; on s'y attache, on
s'en p�n�tre; sans cesse on y de'couvre quelque chose de plus. C'est une de
ces symphonies qui semblent plus nouvelles � mesure que l'oreille les entend
plus souvent". (Etudes, t. pi. p. 221).

twee gasthuisbroeders, knielende in den gebede, met wat
minder zorg en wat losser hand geschilderd," doch zoo mo-
gelijk met meer adel en waarheid nog, en bijgestaan door
hun beschermheiligen Sint Jacob en St. Antonius. Tegenover
hen twee knielende en biddende zusters, met Sinte Agnes en
Sinte Klara, beiden verwonderlijk schoone koppen van een
onuitsprekelijke uitdrukking.

Memlings hoofdwerk echter is die door zijne hand beschil-
derde "ryve'Vgelyk de Bruggenaars ze noemen, "zoo heel uit-
nemende kunstig", als Van Mander't uitdrukt, "dat er menig-
maal is voor geboden geweest een ryve van fijn zilver", 't Is
de verguld houten kas, die den arm der heilige Ursula heet te
bevatten, en op welke de schilder, op zes paneelen en twee
medaljons, hare legende, van haar inscheping te Keulen tot
haar verheerlijking in den Hemel, met de fijnste en keurigste
kunst, miniatuur-kunst zou men haast zeggen, heeft afge-
beeld. Elk dezer paneelen is een meesterstuk' van 't fijnste schil-
derwerk, met beeldjens ter grootte van hoogstens elf duim,
en toch vol uitdrukking en leven, en de meest argelooze groot-
heid. Men weet niet wat meer te bewonderen, het gemak en
de netheid der uitvoering, of de frischheid en kracht van'
koloriet, als door een zilveren gloed overstraald. Zachtheid,
kalmte, en bevalligheid kenmerken zoo dit, als alle verdere
werken uit Memlings bloeitijd. Niet, dat het hem aan kracht
ontbreekt, waar het er op aankomt, deze te doen uitkomen;
zijn St. Kristoffel � in 't Muzseum te Brugge ^l �- alleen reeds zou
volstaan, om het te bewijzen; maar zijn penseel legt zich bij
voorkeur op wat zacht en bevallig is toe, en zijn Jezuskindjens
en Maria's � gelijk zijn vrouwenkoppen in 't algemeen � komen
daardoor, tegenover die van anderen, zoo innemend en be-
koorlijk uit. Men leert bij hem het vlaamsch penseel als van
zijn minst stoffelijke zijde kennen, terwijl er tevens toch een
leven en beweging, een natuurlijke waarheid van uitdrukking

¹ Een ander daar berustend schilderstuk^ de Doop in den Jordaan, is ge-
bleken niet van zijne hand te zijn, en eerst in 1508 door eeu tot dusver
onbekend gebleven meester geschilderd.

in zijn schilderwerk is, dat ons met de meest karaktervolle
eigenaardigheid toespreekt. Wanneer � naar Dehaisnes' opmer-
king � de varensla�, bij St. Ursels inscheping, de touwen
losmaken, is het, als gingen de zeilen zich ontplooyen. Bij
Sint Katrijnes echtviering meent men de orgeltonen te hooren ,
door Engelenhanden uit de toetsen te voorschijn gelokt ; en
Maarten Nieuwenhoven, de schenker dier mede in 't Sint Jans
Huis bewaarde Moedermaagd, met zijn donkere lokken, man-
nelijk gelaat, en diepen blik, schijnt zijn trillende lippen te
willen ontsluiten, om haar ook bij monde af te bidden, wat
zijne levensvolle oogen haar smeeken.

Hoewel Memling zich ook van Huiberts vinding bediende ,
en zijn verven met olie mengde, bezigde hij daartoe gewoonlijk
toch een mengsel van gom en eiwit; hij bestreek dit vervol-
gens met een vernis, dat er niet weinig toe bijdroeg, zijne
kleuren proefhoudend te verduurzamen. Zijn tinten zijn hel-
der en glansrijk, en zijn koloriet zoo luchtig tevens aange-
bracht, dat men er vaak de lijnen der inktteekening onder
waarnemen en volgen kan. Wars van all� schrille verven,
geeft hij de hoofdtrekken met een krachtige en stoute hand
aan, en verspreidt over 't overige een zachte en toch de fijn-
ste schakeeringen rijke tint. Zoo Johan van Eyck de krachtigste
kolorist en sprekendste tolk der oude vlaamsche school mag
heeten, Memling is er zeker de bevalligste en dichterlijkste
uitdrukking van.

Met Dirk Bouts � d. i. Boudewijns � van Leuven heeft
de kunstgeschiedenis zonderling omgesprongen. Hem met een
minbeduidenden gildebroeder , Huibert Stuerbout, en zijne zonen
verwarrend, heeft zij hem den naam Stuerbout (vanHaarlem)
gegeven, tot dat v��r weinige jaren zijn persoonlijke rechten
erkend zijn, en hij, en geen ander, voor den schilder verklaard
is der belangrijke stukken, uit de jaren 1466 tot 1475, die
eerst op dien anderen naam gingen. Als Dirk van Leuven
werd hij echter reeds door Vasari vermeld, en was omstreeks

¹ Zie Pineharts uiteenzetting achter Les anciens peintres flamands

(Bruxelles, 1863), p. CCXXVII ss.

1460 als stadsschilder daar werkzaam. De Leuvensche overheid
droeg er hem meer dan een werk op, en plag zich gezamen-
lijk naar zijn werkplaats te begeven, om de vruchten van
zijn arbeid in oogenschouw te nemen. Zoo schilderde hij m
1468 twee stukken *, een gerechtelij ken moord onder Keizer
Otto III voorstellende, en de strafoefening, ten gevolge daar-
van aan de Keizerin zelve, voor hare valsche betichting vol-
trokken. Wanneer men van Memlings gewrochten het oog
naar deze wendt, spreekt zeker het onderscheid van opvatting
en voorstelling niet in hun voordeel, en ook de lange en stijve
lichaamsgestalten kunnen hoogstens bij die uit zijn eersten
tijd vergeleken worden. Toch ontbreekt het den leuvenschen'
koppen niet aan levendige waarheid en verscheidenheid van
uitdrukking, is de vleeschkleur natuurlijk teruggegeven, en de
aangebrachte schaduw krachtig en diep. Hetzelfde geldt van
het Heilig Avondmaal van zijne hand in Sint Pieters te Leu-
ven, dat lang voor een Memling heeft doorgegaan. Een ander
schilderij van zijn maaksel (naar 't schijnt) � een St. Kristof-
fel � heeft mede lang voor een werk van Memling zelf ge- '
golden, en was dat, door zijn verheven karakter, argelooze
voorstelling, en dichterlijke bewerking, niet onwaardig. De
flikkerende stroom op den achter- en middengrond, met zijn
rotsige oevers en schepen in 't verschiet, door een onder-
gaande zon verlicht; de Heilige op den voorgrond, in blauw
onderkleed en rooden mantel, zich langzaam een weg banende
door de bewogen wateren, die hem tot de kni�n reiken, met
een gelaat vol uitdrukking; het Kristuskindjen op zijn rechter
schouder gezeten, met even edele als bevallige trekken, recht-
vaardigen ten volle den lof, er steeds aan toegekend, en ver-
klaren de onwillekeurige vergissing. Ook een paar andere stuk-
ken nog, de heilige Hippolytus te Brugge, en Sint Erasmus
te Leuven, hem vroeger ontzegd, kunnen thans waarschijnlijk
op zijne rekening gesteld worden; zij doen van zijn zonder-
lingen smaak voor gruwelijke voorstellingen blijken. In 't bui-
tenland, te Frankfort, Berlijn en elders, worden nog verschil-

Thans iu-'t Muz�nm te Brussel.

lende werken gevonden, die men niet ten onrechte met zijn
naam meent te kunnen doopen. Hij overleed in 1475, met
een nieuw stuk voor de leuvensehe regeering bezig, dat hij
onvoltooid achterliet.

Evenals Van der Weyden waren ook twee gentsche schil-
ders dezer dagen, die men voor kweekelingen der Van Eycks
plag uit te geven, onafhankelijk van hen gevormd, al lieten
zij niet na, zich hun vinding eigen te maken: Geraerd van
der Meire en Hugo van der Goes. De eerste was in 1452
meester, en werd in 1472 gezworene der Sint Lukas gilde;
in 1447 had hij eene Clarisse geschilderd, later een Heilige
Maagd voor Sint Baafs, en eene Lucretia, die echter alle drie
te loor zijn geraakt. Een outerstuk, de Kruisiging voorstel-
lende en te G-ent berustend, schijnt van zijne hand, ovenals
een paar stukken in 't Antwerper, en twee andere in 't
Berlijnsche Muzgeum. Hij was echter niet de Greraerd van
Gent, van wien 125 der miniaturen in 't Getijdeboek te Ve-
neci�n herkomstig zijn '.De van hem overgeleverde stukken her-
inneren aan Van der Weydens schildertrant ; zij onderscheiden
zich door zachtheid van uitdrukking, krachtig gewelfde voor-
. hoofdteekening, en het spitse eirond der koppen. Bij hun ko-
loriet is de tegenstelling opmerkelijk van de als wegsmeltende
bleeke vleeschtint, en de scherpgotoekende weinig geschakeerde
tinten van 't gewaad. De heldere lucht, zonder zon noch wol-
ken, die ze overstraalt, schijnt van meer vlijt dan natuurbe-
schouwing te getuigen. Van der Meires meesterstuk is � naar
Crowe � ongetwijfeld dat, hetwelk de sternburgsche gallerij
te Lutschena bij Leipzig versiert, en vooral ook van zijn pen-
seelverwantschap met Van der Weyden doet blijken ².

Hugo van der Goes, in 1465 lid der gilde geworden, en
drie jaar later haar onderdeken, was reeds vroeg als schilder
opgetreden, en had voor den rijken Gentenaar, Jacob Weytens,
een Abiga�l en David gemaakt, waarin hij � naar de over-
levering zegt � Weytens dochter, die hij beminde, afgebeeld
had, en dat lange jaren de bewondering zijner stadgenooten

¹ Zie daaromtrent verder beneden. " Qrenzhoten, t. pi., S. 47.

uitmaakte. Het stuk is echter, evenals ettelijke andere schil-
derijen, later in 't ongereede geraakt. Daaronder ook een krui-
siging, die hij voor de St. Jakobskerk schilderde, en die, na
door de beeldschuwe Geuzen met een laag zwarte verf over-
dekt , en door een tafel der Tien Greboden in gouden letters
vervangen te zijn, vervolgens weer, zoo goed doenlijk, her-
steld was. In 1468 werd hij naar Brugge geroepen, om er in
de huwelijksfeesten van Karel den Stoute en Margaretha van
York te deelen, en bereidde daarna ook te G-ent alles voor, om.
hen met weelderigen praal te verwelkomen. Als kunst-, bla-
zoen- en wapenschilder teffens werkzaam, tooide hij markten
en straten in de schitterendste kleuren, en beschilderde breede
stukken doeks, tot opluistering van het feest. Van 1472 tot
.1474 is hij als oudste der gilde werkzaam., en wordt dan
eensklaps van een wereldschuwen zin bevangen, die hem zijn
toevlucht tot een klooster doet nemen, zonder hem tot rust
te kunnen brengen. Als wijdvermaard meester in zijne kunst,
blijft hij echter steeds gevierd en ontvangt hooge bezoekers,,
die zijn werk komen bewonderen. De agent der Medicis te
Brugge, Tomas Patinari, die lang in Vlaanderen huisde, zette
zoowel hem als Memling aan 't werk. Daaraan danken wij
't, dat te Florence althans dat groote outerstuk � de ge-
boorte van Kristus � bewaard bleef, dat hem in zijn volle
waarde d�et kennen. Door een treffende lichtwerking ver-
spreiden de stralen, die van 't jonggeboren Kristuskindjen
uitgaan, hun gloed over Maria en Jozef, de eene in vroom
gebed verzonken, de ander tegen een pijler geleund. Niet ver
van daar ziet men drie herders, twee zingende Engelkooren,
en een schaar van Hemelgeesten, die, zich in 't zwerk verhef-
fende, in 't doorschijnend avonddonker nauwlijks zichtbaar
zijn. In 't verschiet vertoont zich een nederlandsche beemd,
met wat vlaamsche boerenhuizen en een hoogte, waarop een.
Engel den herders de geboorte des Heeren aanzegt. Hoewel
de rijke dosch der personen, en een vaas met bloemen, die
er zich voordoet, niet van overlading zijn vrij te pleiten, i&
de uitvoering toch zoo keurig en fijn, als zich van den kunst-
vaardigsten vlaamsehen meester maar verwachten liet. De zij-

vakken, waarop eenige Heiligen en de schenker van het stuk,
met zijn zoon, evenaren echter het grootsche middenvak niet.
�ok is de vleeschtint, ofschoon veelal helder en levendig,
elders donker en mat, en doet voor de gloedvolle warmte der

h. Van Eycks verre onder.

Na eenigen tijd verzaakte de kunstenaar, door het genot
van den wijn verlokt, zijn kloostergelofte , en werd daarop door
zijn oversten een poos verwijderd. Bij zijn terugkeer in zwaar-
moedigheid vervallen, wordt hij op nieuw in 't klooster verpleegd.

: Daarna ziek geworden, sterft hij in 1482. Hoewel er meer

dan een schilderstuk op zijn naam gaat, laat zich met zeker-
heid alleen dat te Florence aan hem toekennen.

Veel minder zekers nog valt er ook omtrent het werk van
een ander groot schilder van zijn stad en tijd te zeggen, meester
Joost van Grent, die, van daar naar Itali� getrokken, zich, in
de jaren 1462 tot '75, te �rbino aan de vlaamsche schilder-
kunst wijdde, en er in dienst van den Hertog werkzaam was.
In die betrekking schilderde hij er wellicht de reeks van.fan-
tastische portretten, die thans voor een deel in den Louvre
berusten, en in teekening en koloriet den vlaamsehen stijl
verraden'. In 't algemeen stond de vlaamsche kunst in deze
dagen zeer hoog aangeschreven. Niet alleen dat de Si�nnees
Parrasio, in 1499, stukken van Johan van Eyck en Van der
Weyden copi�erde ; reeds tien jaar vroeger was de Napolitaan

«.'' Colantonio del Fiore voor den stijl der vlaamsche meesters

en hunne gewrochten zoo bezield geworden, dat hij besloten
had ze ten hunnent te gaan bestudeeren, terwijl Koning Renier
van Napels zelf zich er me� belastte hem te vormen. Van
Antonello's reis naar Vlaanderen � in 1445 � vernamen wij
vroeger reeds. Na zijn terugkomst te Venecie* gevestigd, bracht
hij daar den smaak voor de vlaamsche schilderschool en hare
werken � de qpere ponentine (gewrochten van 't Westen) als
men ze er noemde � over ; terwijl in Midden-Itali� de bewon-
dering voor de vlaamsche kunst zoo klom, dat Giovanni Santi

¹ Zie de Geschichte der �talieniscTien Malerei van Crowe und Cawl-
caselle, III, S. 337.

haar, in zijn Rijmkroniek, "boven allen doorluchtig" roemde,
en haar "uitstekend koloriet'' als "de natuur zelf te boven
gaande" verhief. Niet minder werd zij in Spanje verheven,
waar Van der Weyden, in 1445, als groot en doorluchtig
meester geroemd werd, en zijn schilderwerk het karthuizer
klooster te Miraflores versierde. Koning Filips II liet dan
ook niet na, in 1552, het Lam Gods der Van Eycks in al
zijn uitvoerigheid door Uoxcie voor zich, te laten afschilderen,
ten einde het te Madrid niet geheel te derven.

Met de vlaamsche schilderkunst, gelijk zij sedert de dagen
der Van Eycks zich werkzaam toonde, waren, bij allen Kris-
tenzin, die haar kenmerkte, de eerste stappen op 't gebied
der natuur en der werkelijkheid gedaan. Hare beelden waren
geen zinnebeelden meer, maar wezens van vleesch en been,
bezielde lichamen vol geest en leven. Ontleed- en doorzicht-
kunde werden er bij inachtgenomen, de minste byzonderheden
van omgeviug en tooi, bouwkunst en landschap, in 't oog
gevat en gevolgd.

De schillen begonnen van de oogen te vallen, en deze zich,
voor al wat er leeft en zweeft, met de deelnemendste belang-
stelling te openen, 't Is als ontdekte men de natuur, om haar
voortaan in steeds voller mate te huldigen; de eeuw der zin-
nebeeldige kunst is voor die der werkelijke geweken; men
wenscht geen schoolsche afgetrokkenheden meer, maar de vol-
heid des levens, in lijnen en kleuren, voor oogen te zien.

Toch zou het daarbij niet zoo geleidelijk nog toegaan, als
zich bij dezen eersten krachtigen aanloop verwachten liet. Er
zou weldra een tijd, niet van stilstand zoozeer en teruggang,
als van zijlingsche af doling en verbijstering volgen, die een
poos lang een kunstmatige wereld, in plaats der aanvanke-
lijk nagestreefde natuurlijke, in 't aanzijn roepen zou. Er zou
vervolgens een ommekeer ook in 't gansche gemoedsleven moe-
ten plaats grijpen, v��r men den weg der natuur en dei-
waarheid, met verdubbelde geestkracht, weer in zou slaan.

Van Itali� uit, waarheen men zijn eigen nieuwe richting
en vinding had overgebracht, zou men, als bij wederwerking,
een invloed ondergaan, die, in plaats van op de ingeslagen

baan te schragen, op een tijdelijken doolweg leiden zou. Slaan
wij echter, v��r wij daar nadere kennis van nemen, een blik
op hetgeen ook in de Noordergewesten tot dusver gewrocht werd.

Van het daar voorkomende, in onze dagen weder aan 't licht
geroepen muurschilderwerk spraken wij reeds. In de 13^e en
14^e eeuw kwam daar de, sedert de 11^e en 12^e eeuw in Duitsch-
land en Frankrijk aanvankelijk reeds beoefende glasschilder-
kunst bij ¹. Omstreeks 1350 althans werd er in de kerk te
Sparendam een beschilderd vensterglas aangetroffen, en in 't
laatst der 14^e eeuw schonk Hertog Albrecht van Beyeren aan de
Karmelieten te Haarlem een groot en schoon beschilderd glas,
waarmee zij het koor hunner kerk opluisterden. De kerken te
Telp, Arnhem, en Nijmegen, werden, in 't laatst van deze en
de eerste helft der volgende eeuw, door den gelderschen her-
tog met beschilderde glazen begiftigd, en bisschop Eudolf van
Diepholt versierde verschillende kerken op gelijke wijs. In den
loop dezer eenw werd het voorbeeld der wereldlijke en gees-
telijke vorsten en heeren door rijkgegoede burgers gevolgd. Hun
ijdelheid vond er zich door gestreeld, de afbeeldingen hunner
overledenen op de vensterglazen te zien prijken, 't geen echter
den oodmoedigen geloovigen somtijds vrij wat ergernis baarde \
Eerst in de 16^e eeuw echter zou, zoo in Zuid- als Noordne-
derland de glasschilderkunst zijn hoogste vlucht nemen, en
daarvan in verschillende steden, in 't Noorden te Gouda vooral,
in de schoonste gewrochten doen blijken.

De oudste miniatuur, die wij van noordnederlandsche hand
aantreffen, is wel de gekleurde afbeelding van graaf Dirk II en
zijne vrouw, door een egmonder monnik, achter in 't Evan-
gelieboek geteekend, dat beiden aan de abdij vereerd hadden,

¹ Wanneer men uit de woorden van den kroniekschrijver, dat de Utrecht-
sche bisschop Ansfried, bij zijn sterven, een blik op het "kruis in 't ven-
ster" zijner cel sloeg, heeft willen afleiden, dat dit van een glasschilderstuk
gold, en dus reeds in 't begin der elfde eeuw daarvan sprake was, is men
zeker wat te ver gegaan; het kan of een daarop gehangen kruis, of wellicht
slechts de in kruisvorm zich voordoende vensterlijn geweest zijn, die de vrome
kerkvoogd aanstaarde.

² Zie Moll, Kerkgeschiedenis, enz. II. 3. bl. 188, v.

en dat zelf waarschijnlijk van angelsaxische herkomst was *.
Zij biedt ons de eerste onredzame proeve der kunst, die later ook
hier, ofschoon veel minder weelderig dan in 't Zuiden, zooveel
vaardiger beoefend worden zou. Bij 't afschrijven der boeken
van kerkelijke inhoud en strekking vooral, lel men er zich
voortdurend op toe, er door sierlijk "verlichte" hoofdletters,
randen, en afbeeldingen, luister aan bij te zetten. Zulke boe-
ken toch achtte men, naar Thomas van Kempen's woorden,
"het wapentuig der klerken, de schatkist der leeraren, de
troost der geloovigen, de erflating der heiligen, het werktuig
van den heiligen geest des Allerhoogsten". Zij konden dus
niet te fraai worden opgesierd, en slechts waar 't wereldsche
schriften, zoogenoemde "studeerboeken" gold, waren hij en
zijn geestverwanten daar minder op gesteld. Verschillende per-
sonen worden ons in de klo o sterkronieken en elders als "ver-
luchters" vermeld, zonder dat wij voor 't meerendeel nadere
kennis erlangen van de werken, waaraan zij 'hun penseel-
kunst wijdden. In de eerste helft der dertiende eeuw reeds _rkomt de abt Emo van Wittewerum als afschrijver en verluch-
ter beide voor; uit de laatste helft dier eeuw dagteekent een
evangeliehandschrift met miniaturen, uit een klooster bij Deu-
tichem herkomstig en te Arnhem bewaard. In de volgende
hield zich Godfried van Kempen, op den Sint Agnietenbergbij
Zwol, met het schilderen van outerstukken en 't verlichten van
handschriften bezig. Hendrik Mande, eerst te Windesheirn,
daarop in de Beverwijk als monnik gevestigd, Gozewijn Here,
G�rard van Vollenhoven, Hendrik Wachtendonk, en and. te
Windesheim, legden zich toen allen op die kunst toe, en een
diepenveensche zuster, waarschijnlijk Lubbe S waves, schreef
en verlichtte een latijnschen bijbel, die nog thans in de pas-

¹ Thans ter koninklijke boekerij in den Haag. In de akademische boekerij
te Leideu, het bisschoppelijk Muzseum te Haarlem, en 't aartsbisschoppelijke
te Utrecht, zijn soortgelijke angelsaxische Evangeliaria-, in het laatste een
van den heiligen Lebuinus, nit de achtste eeuw, herkomstig. Een handschrift
uit de elfde eeuw aldaar, mede van angelsaxische herkomst, is met tal van
gekleurde afbeeldingen, in den trant der muurschilderijen, versierd.

59
'"■'* ^: ' " ' ■- " ■� ν � ■ "', .■



			!ί

los, aardig, en overvloedig wel geordonneerd en geschilderd" roemt, de Genezing van den Blinde van J�richo, niet meer voorhanden is. In Engeland bezit de graaf van Pembroke, op Wil- tonhouse, een stukjen van geheel anderen aard van Lukas' hand : een negental ten halven lijve geziene mans en vrouwen, die zich met kaartspelen vermaken, min of meer hoekig van omtrek, maar kenschetsend van uitdrukking en karakter. Onder de omstreeks tweehonderd echte kopersneden, die van hem bekend zijn, blinken � naar zijn natuurlijken aanleg � die het meeste uit, die van wereldschen aard zyn en voorvallen uit het dagelijksche leven schetsen. Ongedwongen doen er zich zijne personen, hoe talrijk en opeengedrongen, voor. Meester- lijk weet hij er ook de afstanden te berekenen en door ver- schil van toetsen en tinten weer te geven; te doen wijken wat meer verwijderd is, en nader te brengen wat meer te voorschijn moet treden. Met de kunstvaardigste uitvoerigheid werkte hij er tot de minste byzonderheden uit, en wist er, in 't algemeen, alles zoo voortreffelijk te behandelen, dat men 't � naar 't getuigenis van Vasari � "met de verve niet anders en zoude gedoen". In 't jaar 1520 kreeg hij lust, zyn vlaamsche en brabantsche kunstbroeders en hun gewroch- ten uit eigen aanschouwen te leeren kennen, en reisde over Zeeland naar Vlaanderen en Antwerpen, waar hij, behalve zijne nederlandsche broeders van den gilde, ook den Duit- scher Albrecht Durer, hem in penseel en graveerstift het meest gelijkvormig, aantrof en in zijn herberg onthaalde '. Klein en tenger van lichaamsbouw, en minder sterk van ge- stel, schijnt de vermoeyenis en goede sier dezer kunstreis � hoe bevorderlijk zij anders voor zijn kunstervaring was � voor zyn gezondheid minder voordeelig geweest te zijn, en zyn dood bespoedigd te hebben. In den zomer van 1533 kwam hij, nauw 39 jaar oud, te overlijden, tot in zijn laatste dagen met het graafijzer werkzaam.

	¹ "Meester Lukas, die iu koper snijdt", schreef Durer in zijn bekende Dag- verhaal, "heeft mij te gast genood; een klein manneken, van Leiden in Hol- land geboortig, en die nu te Antwerpen is".

		/$h



			74

	paneel¹ � zitten op 't een hun geldschat te boeken of te tel- len , met al die schraapzieke nauwlettendheid, die dergelijke wezens kenmerkt, terwijl de magere hand van een of ander slachtoffer hun een schuldbriefjen toesteekt.

Op het ander is een minder geldgierig dan levenslustig rijk- aard bezig, zijn welgevulden geldbuidel voor den boozen aan- slag van een jong meisjen te beveiligen, terwijl om de ge- opende deur een jonkman staat te gluren, met de meeste be- ♦ langstelling naar den afloop uitziende, die hem waarschijnlijk persoonlijk niet onverschillig is. Uit zijn eerste huwelijk, met Aleid van Tuilt � in 1509 her- trouwde hij met .zekere Katharina Heyens � had hij een zoon,

		¹ Zie Burger, Tr�sors d'Art en Angleterre, p. 162.



		100

krachtigst, en 't schitterendst en kleurrijkst tevens zou uiten, was dezelfde, wiens vonkelend schilderbeeld geheel deze nieuwe vlaamsche school overstralen zou � Pieter Paulus 'Rubens.

				lilillli SP

			^scawv

	Van "stralen" inderdaad mag men bij Rubens jwel spreken; enkel licht haast gaat, tot overdrijvens toe, van hem uit, en



		105

thans in het Antwerper Muz�uni prijkt. In 't volgende voor- jaar begaf hij zich naar Itali�, waar hij zich eerst te Veneti�

ophield, maar van daar weldra door een mantuaansch edel- man , die er zijn werk was komen bewonderen ¹, naar 't Hof

	¹ Wellicht, ouder meer, dat geheel in Venetiaansehen stijl geschilderd stukjen,



			116

zijn Pannen en Sileenen, in hun groven lichaamsbouw en wanhebbelijke vormen, komt dat uit. Een stuk wijn in de kraag, zoeken zij elkanders onvaste enkelen te schragen, en waggelen, elkanders machteloos streven belachend, door het veld.

		mSmsXK

Veel liever dan met hen, verkeeren wij daar steeds met hun schilder, als hij het in November 1635 door hem aan- gekochte slot Steen met zijn omstreken, tusschcn. Meche- len en Vilvoorde, op 't paneel brengt, of het van den regen- boog overstralen laat, die er zich in den kronkel enden stroom weerspiegelt '. Een andermaal noodt hij er ons met zich ter

	¹ Hij schilderde het zoo, met verschillende wijzigingen meer dan ��ns; ge- lijk het bijv. in den Louvre gevonden wordt, is het geheel anders van bij- werk , dan in Engeland in de Hertford-verzameling en de National gallery.



		&CH%

	looi iU- ATUi", z/j/jn?

Gedrukt bij Gebr. van Asperen v. d. Velde, te Haarlem.



		; De Schilderkunst � schreef, v��r vijfdhalfhonderd jaar, de Italiaan Alberti reeds � is het schoonste sieraad der menseh- heid, hare "beoefening de taak van een vrijen geest, hare ge- wrochten geletterden en ongeletterden welkom. � Zoo sprak hij, meer dan een halve eeuw v��r Rafae'ls geboorte, en wat is er sedert, in alle landen en onder alle volken, niet al door 't kunstpenseel gewrocht! � Het italiaansche gloorde toen nog eerst in zijn aanvankelijken luister, in Duitschland ontkiemde nauw een zelfstandig germaansche schiidertrant, en in Vlaan- derland, ja, in Vlaanderland, daar had zich hoofdzakelijk uit het miniatuur-penseelwerk een nog veel eigenaardiger kunst ontwikkeld. Ook door de middelen, waarmee deze haar smaakvolle verwen op 't paneel bracht, wist zij er een duur- zaamheid aan te verschaffen, tot dusver veelal maar al te licht gederfd, en die het door �lberti zoo te recht geroemde "sie- raad der menschheid" vervolgens alom des te krachtiger en glansrijker zou doen stralen. Hoe "welkom" het intusschen o�k zonder dat aan ieder reeds was, en van nature zijn moest, behoeft wel geen betoog. Geen kunst toch, die door de levendige kleurenpracht van haar gewrochten het oog zoo aan- trekt en boeit, den ook nog onontwikkelden mensch aanlokt en streelt. Die kleuren zijn dan ook voor haar ten naastenbij, wat voor de toonkunst haar klanken zijn, het hoofdmiddel van haar werking, zonder welks rijke schakeeringen zij allen levensgloed missen zou. De omtrekken van haar beelden en voor- ■'t'. ■'■'.■ ' ■^l ■'■�■'.'"■■'.'



		3 Twee volksgroepen, zegt Taine *, waren bij de europeesche be- schaving werkzaam, de roniaansche aan de eene, de germaan- sche aan de andere zij ; en gelijk bij de eerste de Italianen, waren bij de laatste de Nederlanders � de Vlamingen en Hol- landers � het vaardigst met het penseel. Van waar die over- eenstemming bij anders zoo geheel verschillende geaardheid? Om de schilderkunst te vatten en te beminnen, haar met warme aandrift te beoefenen, moet het oog gevoel hebben voor kleuren en vormen, moet het van nature en uit eigen aan- drang er vermaak in scheppen, kleurschakeeringen en tinten naast en in elkander te zien werken en versmelten, moet het Ivoor eiken indruk en gewaarwording van den gezichtszenuw kiesch en fijn gevormd zijn. Het oog van den schilder, en wie zich in zijn werk vermeit, moet keurig zijn, als de mond van den lekkertand ; het moet zich vergasten in 't genot der rijke sa- menstenjming van een rood en groen kleurenspel, der afnemende helderheid eener allengs verflauwende lichtwerking, der schit- terende schakeeringen van een wit satijnen kleed, dat, al naarmate van zijn vouwen, zijn plooyen, en verdiepingen, een blinkenden weerschijn, schitterende weerkaatsing, en blauw- achtig gloeyende tinten krijgt. Zulk een oog werd den Neder- lander , in Noord en Zuid, in Vlaanderen en Holland geschon- ken , en daarom heeft hij, zoodra de uitwendige omstandig- heden er toe medewerkten, niet minder dan de Italiaan, een grootsche schilderkunst in 't leven geroepen; een kunst, die daarbij echter niet minder zelfstandig dan grootsch was, en zich in haar eigenaardig karakter, tegenover de italiaansche, wist te uiten. Alleen waar zij deze, omstreeks de helft der 16^de eeuw, een korte poos zocht na te bootsen, en niet in karaktervolle zelfstandigheid wist werkzaam te blijven, was zij zwak en raakte op den doolweg ².

			¹ J?hilosop7rie de Vart dans les Pays-Bas; een boekjen dat bij al zijn oppervlakkige en belachelijke overdrijving, waar het buiten zijn eigenlijk onder- werp treedt, en zich met de letterkundige en karakterbeschrijving van den landaard bezig houdt, menig lezenswaarde opmerking bevat. ³ Zij ging toen, als �hor� zegt, ^tcse d�former au del� des Alpes et dispa- 1*



			ι 4 Het was echter vooral ook door 't koloriet, dat zij uitblonk. Dat had zij met de veneciaansche School gemeen; en van Brugge en Gent, tot Amsterdam en Utrecht, zijn dan ook de "lage landen bij de zee" � als men ze plag te noemen � aan de waterrijke veneciaansche landstreek gelijkvormig, en als op gelijke kleurwerking aangelegd. Terwijl in een hoog en droog land de scherp uitkomende omtrekken zich op den helderen hemel als afteekenen, bergen en gebouwen zich in volle klaarheid voordoen, en alle voorwerpen zich met sprekende lijnen afronden ; doorschrijdt het oog een vlakke streek tot den schemerenden gezichteinder, waarbij alle omtrekken verflau- wen, verstompen, en versterven in het onnaspeurbre nevel- > waas, waarvan de lucht als doox'trild wordt. Wat zichtbaar is, doet zich slechts als een grooter of kleiner plek voor, op den vlakken bodem merkbaar geworden, zonder daaruit met kantige scherpte te voorschijn te treden, noch zich .krach- tig af te scheiden van zijn omgeving¹. Uit stroomen, vaarten, zee en weiden rijst als onophoudelijk een grijsachtige nevel, die al de voorwerpen in den omtrek als in een luchtig gaas hult ; en 's ochtends en 's avonds vopral zweven, als een witte sluyer, uit het water stijgende dampen over de velden. Aan den gezichteinder ziet men de wolken, als een bleeke schim- menschaar, de voorbode van een onafgebroken regen, klimmen. - In 't westen tintelen zij, bij de avondzon, in purpergloed, en de zonneschijf zelf daalt daar, bij helder weder, als een vuurbol, die dampend uitgaat, in zee. Zee en hemel kennen dan geen grens meer, en laten geen anderen indruk dan dien hunner rijke kleurschakeering na. Het water toch verandert ieder oogenblik van tint, en doet zich dan eens als een vaal- rood , dan als een krrjtachtig wit, dan weder als een grijs- achtig geel, dan als een glinsterend zwart, soms ook als een

		ra�tre dans un pastiche banal des Italiens". (Mus�es de la Hollande, etc. Introduction.) ¹ Of, gelijk f�or� het uitdrukt, "dans le Nord la forme ne s'accuse pas par le contour, mais par le relief. Les objets ne se pr�sentent jamais en sil- houette, mais en plein pour ainsi dire".



		t Mag de grondslag der kunst in 't algemeen bet levendigst gevoel voor de volle waarheid en 't leven der dingen hee- ten; is bet kunst-, gelijk 't natuurschoon, in hoofdzaak niet anders dan de uitdrukking van het volste en rijkste leven zelf ' ; der schilderkunst staat, om dat schoon tot stand te brengen, dat waarh�idvolle leven te doen stralen, tweederlei middel in de onmisbaarste samenwerking ten dienst: kleu- ren en lijnen, koloriet en teekening. De laatste geeft den vlakken omtrek der dingen in de ruimte, de grenzen hunner lichamelijke verhouding aan, en schetst voor 't oog hun uiter- lijken, kennelijken vorm. Om daaraan 't noodige leven bij te zetten, ben in hun volle kracht en wezen voor ons te doen optreden, neemt echter de teekenaar niet alleen de ver- dere medewerking zijner stift te baat. Om voor de na- tuurlijke werking van licht en schaduw, in de onderlinge ver- houding en 't zelfstandig uitkomen der dingen, door enkele trekken een kunstmatige in de plaats te stellen, ter ophoo- ging en verdieping van 't geen �f krachtiger te voorschijn tre- den of meer op den achtergrond wijken moet, en ter ronding voorts van 't geen anders slechts een plat vlak zou blijven ; � roept hij er ook de rijke verscheidenheid der kleuren van zijn palet, in haar zelfstandigen en dooreengemengden staat, bij te hulp, om alles zoo natuurlijk doenbaar te laten uitkomen. In de

			¹ Zie Aesthetika, 2e druk, I. bl, 5 en 6.


		■SOI

ι Kristen in hun werk te laten doorstralen. Hoe meer men dat voorts nog verder tot in zijn minste bijzonderheden beschouwt, des te meer reden vindt men ook hun meesterlijke kunstgaaf te bewonderen. Oogen, haren, de toevalligste eigenaardigheden der huid, de plooyen en schakeeringen van 't gewaad, de weer- schijn der gouden en zilveren voorwerpen, de nauw zichtbare bloemen in 't landschap, de doorschijnende helderheid en flik- I kering van 't licht in 't verschiet, alles is met een fijnheid, een kieschheid, een keurige juistheid van penseel behandeld, l< als men slechts bij deze vlaamsche schilders kan aantreffen. Wat de uitvoering aangaat, zij verrukt en betoovert niet min- j der door de schitterende frischheid van schakeering en vleesch- j tint, als de begaafdheid van den kunstenaar, om de tinten ineen te doen smelten, en den arbeid van 't penseel te ver- helen. De miniaturen der 15^e eeuw zijn inderdaad meester- stukken , en daarbij van te grooter waarde, als de groote schil- ders dier eeuw zelf � de Van Eycks, Memling, en Van der Weyden � haar, zonder aanmerkelijke wijziging, op de altaar- bladen zelf zullen overbrengen, waarmee zij kerken en kapel- len versieren. De vlaamsche schilderkunst mag daarom ook gerustelijk de dochter der miniatuurkunst heeten, en de groote vlaamsche meesters dezer eeuw hebben, in 't "verluch- ten" der handschriften, hun kunstrijk penseel geoefend en volmaakt ¹. Eeeds Lodewijk van Male, welk een slecht regent hij moge ^] geweest zijn, had door zijn kunstzin althans dat penseel gele- genheid gegeven, zich aan 't kostbaar opluisteren van een en ander handschrift te wijden. Eene fransche vertaling der Staat- kunst van Aristoteles, aan hem opgedragen en in de Staats- boekerij te Parijs bewaard, geeft ons voortreffelijke voortbreng- selen der vlaamsche verluchtkunst te aanschouwen ; terwijl tal van andere "verluchte" handschriften uit dezen tijd, voor de borgondische en fransche vorsten gemaakt, van dezelfde kunstvaardigheid der vlaamsche verluchters getuigen ². Toen

	¹ Dehaisne, t. pi. p. 66. ³ Waagen, Kunstwerke und K�nstler in Paris, S. 290.



	\j

15 iy er zich, om ze daartoe te stempelen. Weinig minder fraai is een ander handschrift verlucht, de Kroniek van Jeruzalem, thans te Weenen, om de oorspronkelijkheid van opvatting, kracht van uitvoering, en verheffing van gedachte geroemd, en welks bewerking aan Johan van Eyck, Rogier van der Weyden, en Joost van G-ent wordt toegeschreven. Van de tweede helft der ' eeuw (1470) dagteekent het onder den naam Grimani bekende Getijdeboek', dat voor Pilips kleindochter Maria, door de groot- ste meesters van den tijd, Memling, Hugo van der Goes, G�rard van der Meir, enz. verlucht werd, en dat onder zijne 1660 bladzijden niet ��ne telt, die niet met miniaturen, sier- lijke omlijsting, of rijkversierde hoofdletters prijkt. Die, welke de twaalf maanden voorstellen, worden te recht als een der opmerkelijkste gewrochten van de oud-vlaamsche schilderschool beschouwd, en munten door levendigheid van kleur, harmoni- sche schoonheid, en fijnheid van bewerking uit. Duitschers, Italianen, Franschen, niet minder dan de Vlamingen en Neder- landers, hebben slechts �ene stem over dit voortreffelijke kunst- gewrocht. Weken zouden er noodig zijn om 't naar behooren te bestudeeren, doch wie ook maar gelegenheid vond, het bij een kort bezoek te doorbladeren, vergeet den indruk nooit, door al dat rijke kunstschoon op hem gemaakt: de boomen, vruchten en vogelen, de landschappen en de kapellen in zijn gouden omlijsting gevat; de sierlijke reeks van jonge Isra�lie- ten , van kluizenaars met witte baarden, pausen in schitteren- den dos, en jonge maagden van het bevalligste en stemmigste schoon ; de heilige DrieSenheid te midden van een gulden licht, en, in het schoonste landschap, Maria een kus ontvangende van haar goddelijken zoon. VenecitJ, dat dit handschrift van den Cardinaal Grimani ten geschenke ontving, bewaart het als een onwaardeerbren schat, in zijn boekerij van Sint Mar- cus, in een ebbenhouten kistjen met edelgesteenten versierd ¹. De Boekerij te Doornik is in 't bezit van een uit het begin

		¹ Dehaisne, t. pi. p. 77 S. Eenige welgeslaagde proeven in kleurdruk er uit, zie in Lacroix' Moeurs, usages et costumes, en Vie militaire et religieuse au moven �ge, Paris, 1873.



		17

naast den jeugdigen Karel gezeten. Op een ander blad de doop van den Frankenkoning Clovis voorgesteld, met die in- nemende argeloosheid, die het vlaamsche penseel dezer dagen kenmerkt. Op een derde ziet men een afgevaardigde van Kei- zer Commodus in een gallische stad een belastingbrief voorlezen, maar � even als ⁷t vorige tafe- reel � geheel in den borgon- disehen tijd verplaatst. Een an- der weer geeft ons de heilige Ursula en hare maagden te zien, en roept Memlings schoone kunst- gewrocht te Brugge voor onze gedachten. Veelal wordt dan ook aan hem, als maker van deze en gene althans dezer aantrekkelijke schetsen, gedacht Κ Andere ech- ter zijn van minder allooi, en die van het tweede deel door den Brugschen verluchter Willem Wyelant vervaardigd, in wien men � naar Labordes opmer- king � al de goede met al de kwade eigenschappen van zijn vak vereenigd vindt: overdadig gebruik van,schitterende kleuren, schrille tinten, eenzijdige voorkeur voor 't blauw in kle�ren en daken, een- tonigheid van gelaatsuitdrukking en gestalte, enz. ² Van denzelfden Hertog Filips,			wordt


	¹ Zie o. a. Les Splendeurs de Vart en Belgique, p. 152 s. " Zie Deha�snes t. a. pi. p. 76 ; het handschrift zelf berust thans ter borgondische boekerij.

				2



			20 � ling, waarin alles � tot de baardhaartjens van Grod den Vader toe � met de uitvoerigste kunst gepenseeld is. Als een duitsch keizer, op een weidschen gothischen zetel prijkend, heeft hij er den gekruisten Zoon voor zich, terwijl de duive des Geestea tusschen beider hoofden prijkt. Zijn kop evenaart in adel van uitdrukking dien van den Kristus op een Veronica-doek, dien ons een volgend prentjen te aanschouwen geeft. Ben ander weer schetst ons de opstanding van Kristus, ten aanschouwe van een vijftal personen, in een bevallig geplooid lijkkleed, eu treffend door de waarheid, waarmee er de spierwerking is weer- gegeven. Weer een ander stelt ons Lukas iu zijn schilderkamer voor, met zijn paneel op een bank voor zich, of vertoont ons � meer gebrekkig van doorzicht trouwens � St. Benignus wan- delende. Uitstekend van teekening, doorzicht, tooi, en licht- en schaduwwerking, is daarentegen Sint Nicolaas, drie naakte kinderen, met geschoren kruinen, in een tobbe zegenend ; en niets evenaart in levendigheid van voorstelling het dartelende Kristuskindjen, dat op Sint Kristoffels schouders den breeden stroom doorschrijdt. Onder de afbeeldingen van den bidden- den Hertog munt vooral die uit, waarin hij, de hoed op den rug gehangen, in een gothisch vertrek met tralievensters en behangseltapijten, voor een bidbank knielt, op welke een doek en opengeslagen boek liggen. Op eene andere ziet men hem, mede met afhangenden hoed, onder de toehoorders van een priester geknield, die bezig is de mis te lezen, en herkent duidelijk zijne gelaatstrekken, van hoe geriugen omvang het kopjen wezen mag. Een derde afbeelding schetst hem ons ter rechterzij van 't kruis geknield, aan welks voet zich Maria en Johannes bevinden ⁱ. .\\

		¹ Een niet minder keurig miniaturen-handschrift (ter Haagsche boekerij) dan een dezer beiden, is dat van Christine de Pisans Brief van Othea aan Hektor, met een kleine honderd miniaturen, in de smaakvolste omranding van anjelieren, vergeet-mij-nietjens, aardbeyen, en andere planten eu bloe- men, doch dat van fransche herkomst schijnt. De miniaturen zelf stellen een reeks van personen en feiten uit de geschiedenis en fabelleer der Oudheid voor, die in een vierregelig rijm en daaruit afgeleide text herdacht, dan in een uitlegging of glosse verklaard, en ten slotte nog in een zinnebeeldige



		25 een vaartuig vol ridders met goud- en zilver-gestreepte harnas- sen, en een vergezicht over de van andere vaartuigen door- kliefde, met hoogten en heuvels omboorde rivier; voor 't zes- tiende een schrijver, die, met een bisschop naast zich, in een gaanderij een of ander te boeken zit, terwijl in de verte een kasteel in aanbouw gezien wordt, met daarbij ijverig arbei- dende werklui. In een andere letter weer zien wij God den Vader de handen van beide eerste menschen ten echtband ineensluiten, waarbij echter beide echtelingen wel wat ma- ger en schraal zijn uitgevallen. Even als in dit handschrift de miniaturen zelve van andere hand, en eerst na de verdere versieringen vervaardigd zijn, zien wij in een klein maar rein getijdeboekjen uit wat later jaren, in 't aartsbisschoppelijk Muzseum te Utrecht, en vroeger aan den Heer Vos d� Wael toekomende, op ��ne na, al de miniaturen, die er in moes- ten voorkomen, nog ontbreken, en alleen de gouden randen met hun keurig geteekende bloemen, vogels, rupsen, vlin- ders, schelpen, enz. geheel gereed. In 't Muzseum Westree- nianum en de Haagsche boekerij, leeren wij, in beider rijke verzameling, het best die randversieringen van haar eenvou- digsten tot haar weelderigsten staat kennen . Onder die van den laatsten munt in 't eerste een keurig misboekjen uit, met mi- niaturen van fijnste penseelkunst en de gevoelvolste uitdruk- king tevens, en als titelprent een Kristuskop van 't edelste ge- halte en de keurigste kunst. Aan 't slot meldt een onder- schrift in roode letters, dat het door "Hansken van Bommel" {per me de Bomalia Hanskin)* vervaardigd is, waarmee echter waarschijnlijk wel alleen de schrijver bedoeld zal zijn, zoodat de naam van den kunstenaar zelf�gelijk bij haast allemis- en getijboeken �■ in 't duister blijft. Een drietal andere de-

		¹ Waagen, in zijn verslag der eerste in 't Kunsiblatt (1841), spreekt daarbij van noordnederlandsche ontwikkeling ("Entwicklung der Miniatur- malere� in Holland"): intussehen is het zeker, dat er alleen van die in Zuidnederland (van Antwerpen en Brugge tot Atrecht en Valencijn) kan sprake zijn ; de nederlandsche taal der handschriften zelve verleidde hem ten onrechte , ze aan het Noorden toe te kennen.



					ktur ****" � ... 1

		NEDERLANDS SCHILDERKUNST.



		32 gevierd werd. Nu hij eenmaal � even als zijn broeder � het , miniatuurpenseel met dat van den schilder in eigenlijken zin verwisseld had, raakten, al bleef hij dat eerste ook van tijd tot tijd nog hanteeren, zijn kunstgewrochten meer algemeen ver- maard. Zoo erlangde hij, vooral ook door de algemeen aangeno- men verbeterde verfmenging, die hij, op zijn broeders voetspoor, was blijven toepassen, een zeker welverdienden naam, doch dien men onrecht deed, dien grooten broeder zoo lang te onthouden. Sedert men de manier der Ouden, om de kleurenenkaustisch in te wrijven, of in te branden, eerst gewijzigd, en vervolgens, omstreeks de vijfde eeuw, vaarwel had gezegd, was men ge- woon de verf a tempera � als de Italianen 't noemden � te bereiden of aan te lengen, waartoe men snippers perkament tot een soort van lijm in water afkookte, daaraan een ei toevoegde, en met het aldus verkregen vocht de verven wreef. Van daar de naam lijm- en ei-verf, door Van Mander veelal gebruikt, en met dien van waterverf afgewisseld. Het aldus geschilderde wist men vervolgens, door een soort van vernis, nog wat glanziger te maken. In dezen trant zijn alle mini- aturen bewerkt, en arbeidden ook beide Van Eycks, v��r zij die lijm- en ei-verf door de zoogenaamde olieverf vervingen, die na hen algemeen in praktijk werd gebracht. Dat men er ook v��r hen reeds niet vreemd aan was, olie bij 't kleurwrijven te ~ bezigen, is bekend; men ging daarbij echter niet zoo beredeneerd en doortastend te werk, en had bovendien, bij 't aanwenden, met allerlei moeilijkheden te worstelen. Men zocht daarom naar een nieuwe en doeltreffender manier, totdat Huibert van Eyck op den inval kwam, lijn- en noten-olie, met andere zelf- standigheden vermengd, bijeen te koken. Dit verschafte hem kleuren, die niet alleen spoediger, dan de tot dusver aange- wende, droogden, maar ook aan 't water den besten weer- stand boden, en daarenboven een kracht en glans verkregen, die alle verder- vernis overbodig maakten. Hoewel ook later nog sommigen, deels uit gehechtheid aan 't oude, deels om en- kele zwarigheden, waarmee zij te kampen hadden, voortgin- gen in waterverf te schilderen, drong toch Van Eyck's verf- bereiding onmiddellijk door, en werd niet alleen door zijn



		33 leerlingen � als Pieter Krist of Kristi reeds in 1417 � en jongere kunstbroeders en landgenooten � Van der Weiden, Joost van Gent, Van der Meir, en Van' der Goes � toege- past , maar ook door Antonello van Messina weldra haar Ita- li� overgebracht, om nu voortaan algemeen in zwang te Tiomen. In 1420 had de gentsche patrici�r, Joost Vijdt, Heer van Pamele, Huibert de vervaardiging van een outerstuk opgedra- gen, voor zijn kapel in St. Baafs, waardoor de schilder de ruimste gelegenheid kreeg, van zijn verheven kunstgaaf in al haar om- vang te doen blijken, en die gelegenheid zich dan ook in den �uitgebreidsten zin te nutte maakte, tot de dood zelf hem, na zes jaren arbeids, van zijn werkplaats afriep. "Door de dood, die 't al doodt, moest hij 't staken", gelijk zijn Geuzen kunst- broeder der l�e eeuw, Lukas d'Heere, van hem schrijft, en, in zijn kunstelooze rederijkersrijmen, niet genoeg tot lof van dit gewrocht zijner hand weet te tuigen. "Komt", roept hij pv, met niet minder treffende waarheid, dan kinderlijke opge- togenheid en trouwhartigen eenvoud, uit: Komt hier, gij Konstbeminners van alle geslachten, , En beziet deze kostelijke schat ofte pand, , Waarbij gij Krezus' rijkdommen niet en zult achten �� WaDt 't is een hemelsche schat in Vlaanderland. Komt, zeg ik , maar met aandacht en verstand, En let vrij op alle zaken; zoo merkt gij mits dezen, Dat het is een zee van graci�n abondant, Daar elk zich om 't schoonst voordoet en wil zijn geprezen. Bemerkt des Vaders godlijk en Joannes' wezen, Met Maria, togende een lieflijk gelaat: 't Schijnt dat men heur mond ziet dcvotelijk lezen, En hoe w�l is gemaakt die krone en al 't cieraadl Hoe verschrikkelijk en levendig Adam staat! Wie zag ooit vleeschelijker verve van lichame? 't Schijnt dat hij weigert en ontzegt Eva's raad, Die hem presenteert een vijge, haar aangename.



		36 sen en kerkvoogden, lezende in de Schrift. Op den achtergrond vertoont zich aan beide zijden een schaar martelaars en martelaressen, die, in spijt van den afstand en de kleinte hunner verhouding, zich duidelijk laten onderkennen. Op de vier bladen ter rechter en ter linkerzij van 't hoofdpaneel zijn groepen uitverkorenen geschilderd. Op 't eene treden tusschen rotsen en boomen heilige kluizenaars te voorschijn, van twee edele grijzaards voorafgegaan, en door twee heilige boetelin- gen gevolgd, in eene van welke men de boetvaardige Magda- * lena, met haar zalfnesch, herkent. Op 't andere ziet men, in 't heuvelachtig verschiet, een helder water vlieten, en de om- trekken eener stad, van waar een stoet pelgrims komt nade- ren, door den Eeus der Kristeulegende, den heiligen Kristof- fel, met zijn reisstaf, begeleid, die met wijde schreden voort- stapt. Op een der beide andere zijbladen, aan de linkerhand, komen de Kristenridders aangereden, in blinkend.harnas ge- huld en met lauwerkransen versierd ; op het andere een schaar rechtvaardige vorsten en heeren, aan twee van welke � ge- lijk wij reeds van Lucas d'Heere vernamen � de gelaatstrek- ken van beide schilders gegeven zijn. In de beide vakken naast de heilige Maagd en den Dooper, prijken de Heilige Cecilia, in 't een, voor haar orgel gezeten ; terwijl achter haar, en in 't ander, een koor van Hemelgeesten den lof van't Lam zingt, en die "diverse voizen, oogskens, en mondekens" toont, die Lucas d'Heere zoo "verjolijsden". Ter rechter- en linkerzij dier beide laatste vakken, treden ons ten slotte nog Adam en Eva voor oogen, met de natuurlijkste waarheid en de aanschou- welijkste argeloosheid geschilderd. Boven hen zijn, in twee kleine vakjens, twee grauwtjens aangebracht, Abel en Ea�n's offer en moord voorstellende. � Worden de bladen gesloten, dan ziet men, op de acht paneelen der buitenzij, aan de eene zij de Heilige Maagd, in haar bidvertrek, de armen op de borst gevouwen, zich als de dienstmaagd des Heeren betui- gen; tegenover haar, aan de andere zij, den Engel Gabriel in langen witten sleepmantel, der Maagd geknield den groet brengen. Tusschen beiden in zijn de Sibyllen van Gum® en Erythrix geschilderd, en daarboven, in twee kleine vakjens, de



		38 - Pruisen verkocht, en berusten thans in 't berlijnsche Muzgeum, Adam en Eva werden met veel moeite en kosten door de bel- gische regeering weder voor 't Muzseum te Brussel verworven na lang in een sacristie te Gent verborgen te zijn gebleven. Den indruk echter, door 't voorhandene ook thans nog gemaakt, schetst ons de kunstkeurige Vitet ¹ naar zijn eigen bevinding, toen hij voor 't eerst het stuk zag: "Geheel onvoorbereid meende ik een dier gewrochten te zullen zien, als men ze uit dezen tijd op zijn best verwacht, hoog en schitterend van kleur, kunstig geschil- derd , maar hoekig, droog, en plat. Doch hoe vond ik mij verrast ! Ik had een heerlijk tooneel voor mij, een hemelsch ι vizioen, met engelen- en serafijnen-trekken; en daarbij een kunst, een teekening en koloriet, even lenig als degelijk, even malsch als juist, en die alle vereischten der hoogste schilder- kunst, en de meest tegenstrijdige hunner, vereenigde. Zonder de wat al te evenmatige schikking der groepen, de wat al te bepaalde omtrekken der bekoorlijke landschappen, zou ik nooit hebben kunnen zeggen, uit welken tijd het dagteekende. En dat het niet slechts mijn eerste verrassing was, die 't mij zoo bewonderend deed aanstaren, bleek mij bij ieder hervatting van mijn (bezoek, zoodat ik van de laatste nog den leven- digsten indruk meenam". Algemeen worden thans, en niet zonder grond voorwaar, de drie hoofdpersonen � God de Vader, Moedermaagd, en Doo- per � aan Huibert van Eyck toegekend ; zij maken hem ten volle den grooten naam waardig, hem door zijn broeder gegeven. Zijne Maria laat zich � naar Waagens juiste opmerking � slechts met die van een Lionardo da Vinci en Rafa�l vergelijken, zoo bevallig zacht en zuiver is zij van uitdrukking en vorm. Zijn God is niet die grijzende Hemelvader, dien wij elders zoo vaak aantreffen, maar een indrukwekkend monarch in de volle kracht des levens , een soort van Oostersch Keizer in priesterlijken praal ; in zoover bleef de byzantijnsche overlevering nog aan de boorden der Schelde bewaard. Buiten 't geen hij aan dit gentsche werkte, is ons van Huibert geen ander bekend

			¹ Etudes sur Vhistoire de Vart, III p. 199.



		39 schilderstuk overgebleven, dan zijn Sint Hieronymus te Napels, wiens hoofd, handen, en bruine mantelplooyen een kennelijke overeenkomst hebben met die van den Dooper in 't Lam Gods, Ook verdere kleine byzonderheden stemmen verwonderlijk over- een , gelijk zich het letterschrift op het geopende boek bijv. als ��n toont met dat op het boek, door de Maagd bij hare begroeting door Gabriel gehouden. De roodbruine vleeschtint verder, en de glans van 't koloriet, alles, tot het hout der paneelen toe, doet onwillekeurig en onweersprekelijk aan Hui- bert denken, en Waagen, die de eerste was om het napelsche stuk aan hem toe te kennen, heeft daarin zeker niet gefaald. Is ons echter weinig van Huibert bewaard, des te meer is �er van Johan � ook buiten zijn gentschen arbeid, in mede- werking en ter voltooying van dien zijns broeders � tot ons gekomen. Nadat hij uit Holland terug gekeerd was, werd hij, na Jan van Beyerens dood, door Filips van Borgondie'n zelf in dienst genomen. Drie jaar later, in 1428, zond deze hem met het gezantschap naar Lissabon, om er het portret der infante Isabella te vervaardigen, dat in Febr. 1429 naar Vlaanderen werd overgemaakt. De schilder zelf doorreisde inmiddels, met de gezanten, nog Galicie*, Nieuw-Castili�, en Grenada, om eerst met Kerstmis daaraan, na een stormachtige zeereis, in Vlaan- deren weer te keeren, waar hij in 't landschappelijk bijwerk van 't Lam Gods kennelijke herinneringen aan het spaansche natuurschoon en geboomte bewaarde. Na zijn terugkeer kocht hij zich te Brugge een huis aan 't Torre-brugsken, dat hij tot zijn dood bewonen bleef. In 1435 en '36 droeg hem Filips nieuwe zendingen en werken op; voor zijn kanselier liollin schilderde hij een Madonna, voor de kerk van Autun bestemd, en thans in den Louvre prijkend; voor een rijken Bruggeling zijn portret en dat van zijn vrouw; voor den kanonnik Van der Paele (1434) een thans nog te Brugge voorhanden Moe- dermaagd ; voor den deken De Leeuw het portret, dat thans het Belved�re te Weenen siert (1436). Ook uit de volgende jaren zijn ons nog werken van hem bewaard gebleven: eene onvoltooid gelaten Heilige Barbara te Antwerpen van 1437, een Kristuskop te Berlijn (1438), een Heilige Maagd met het kind

			g



		40 Jezus te Brugge, en het portret van zijn eigen vrouw t� Antwer- pen ; een tweede Kristuskop van 't jaar 1440 is niet echt ge- bleken. In den zomer van 't volgende jaar overleed hij. Buiten 't genoemde is er nog veel, welks dagteekening zieh minder bepalen laat, doch dat men, terecht ofte onrecht, mede aan zijn penseel meende te moeten toekennen. Pinchart wist zelfs, v��r eenige jaren, nog een Sint Franciscus van zijne hand te vermelden, door den brugschen edelman Anselmus Andornes in 1470 aan zijne dochters vermaakt, doch sedert vermist Κ Met onaardig is het, met de Moeder Gods van zijn broe- der , de zijne te vergelijken, gelijk zij zich op 't brugsche Muzseum aan ons vertoont. Zoo edel, zacht, bevallig, en verheven zich gene voordoet, zoo burgerlijk weldoorvoed, als een echt vlaam- sche schoone, treedt ons deze voor oogen. Toch is de kunst, waarmee zij geschilderd is, zeker niet geringer, de tint niet minder malsch, de ronding niet minder fijn; maar welk een huismoederlijke welgedaanheid in deze gezonde zus! In haar arm houdt zij 't kind Jezus, dat met een papegaai en wat bloemen speelt, en waarin niet minder de alledaagsche wer- kelijkheid gevolgd is. Aan de rechterhand staat St, Donaat, met schitterende myter en mantel, en een verheven en vroom gelaat. Dat van den kanonnik, voor wien 't stuk geschilderd werd, komt er in zijn kleurige volheid en rimpelige trekken eigenaardig tegen uit; het is een meesterstuk van schilder- kunst, en toont ons het penseel van den maker in zijn volle kracht. Waarschijnlijk zijn dan ook aan hem, en niet aan zijn broeder, de Adam en Eva op 't gentsche stuk te danken, uit welke geen mindere werkelijkheidszin spreekt. Zelfs onder de drommen zijner profeeten, heiligen, en apostelen vallen ons gelaatstrekken in 't oog, wier gulle rondheid en boertige uit- drukking ons onwillekeurig een glimlach op de lippen brengt en in welke zich de toekomst van 't nederlandsch penseel, van zijn schertsende zij, in zijn kiem reeds openbaart. Het land- schap , waarin hij ons zijn Moeder Gods te Antwerpen schil- dert, doet daarentegen in zijn keurige behandeling aan Van

			¹ Archives des arts, sciences et lettres, Gand, 1860. I. p. 265.



			ΐΤ

		van hem bewaard, is niet alleen geheel in Johan vanEycks manier geschilderd, maar stelt ons ook de beide aan hem ontleende beel- den van Adam en Eva, en zelfs het smirnasche tapijt voor oogen, door Johan in der tijd uit Spanje meegebracht, toen hij er het leger van den Moorenkoning bij zijn verblijf te Grenada bezocht Κ In November 1473 overleed hij. Zijn toenaam Krist of Kristi ontleende hij waarschijnlijk aan 't schilderen van een Kristuskop. Hoe weinig men daarentegen recht had, den gelief koosden brusselschen schilder Eogier van der Weyden tot een leerling der Van Eycks te maken, is thans algemeen erkend. Sedert Wauters in 1841 zijne geschiedenis uit het stedelijk archief heeft opgedolven, en ook. elders de belgische archieven opzijn naam zijn nagelezen, weten wij, dat hij zich geheel onafhan- kelijk van hen vormde, en dan ook eerst in later tijd hun olieverven leerde gebruiken. Wanneer men hem � gelijk waarschijnlijk is � voor ��n mag houden met den Eoger de la Pasture , van wien de doorniksche bescheiden spreken, dan werd hij daar ter stede geboren, er van 1426 tot 1432 tot schilder opgeleid, en ontving in dit laatste jaar er den meestergraad. In 1436 werd hij tot stadsschilder te Brussel aangesteld. Hij schijnt zich lang met het beschilderen van beeldhouwwerk te hebben bezig gehouden, gelijk dat nog een geruimen tijd in den smaak bleef. Zijn eerste bekende schil- derwerk, een Doop van Kristus, en een outerstuk uit Mi- raflores herkomstig, en later in 't bezit van Koning Willem' Π, beide thans te Berlijn � een Maria bij het lijk van haar zoon � dragen daar dan ook de kennelijke blijken van. Het snij- werk, in de gothische omgeving aangebracht, de rood, blauw, en paarsch getinte Engelen, die er om rondzweven, de vuur- roode God de Vader, verraden duidelijk zulk een werkkring. En ook in later jaren liet hij er zich nog me� in. In 1449 maakte hij een kunstreis naar Itali�, waar hij te Ferrara een hem verwante richting vond, die van den Paduaan Squarcione was uitgegaan. Zijne komst droeg er zeker toe bij, het gebruik der olieverf daar meer bekend te maken. Hij zelf schilderde ', Zie het stukjen van Crowe, Grenzboten S. 47.



		47 achter, en had noch die verheffing, noch die treffende waar- heid van kunst, die ieders volle bewondering afdwingt. Al- gemeen geliefd bij zijne tijdgenooten, lokte hij ook vreemde- lingen � gelijk den Duitscher Maarten Schon � tot zijne studie uit, en hielp schilders als Dirk Bouts van Leuven, en den keurigen Hans Memling ¹ vormen. Hij overleed in 1464. Over Memling is, tot in de laatste jaren toe, de meest romantische overlevering in omloop geweest. Ieder, die het Sint Jans Gasthuis te Brugge bezocht, of de daar bewaarde meesterstukken zijner hand ook maar in prent gezien heeft, weet daarvan te spreken. Ook daaromtrent intusschen heeft de tijd eindelijk de waarheid aan 't licht gebracht, of liever � want nog altijd blijft zijn levensloop in veel opzichten onbe- kend � de onjuistheid der met zijn naam en lot verbonden legende aangetoond. Wij weten nu, dat hij zeer zeker in't jaar 1477, en waarschijnlijk reeds vroeger, als welgesteld kunstenaar te Brugge leefde, er een eigen huis aan den Vlamingdam (thans St. Jorisstraat) bewoonde, er in 1479 zijne geldelijke bijdrage tot de krijgskosten voor Maximilaan van Oostenrijk betaalde, en er in 't begin van December 1495 overleed. In 1472 schilderde hij een thans voor de helft te Munchen be- rustend stuk, dat de Heilige Maagd met den Dooper voorstelde ; in 't volgende jaar leverde hij dat verwonderlijk schoone "Laatste Oordeel" af, dat te Sluis ingescheept, in 't kanaal door den zeeschuimer Paul Beneke gekaapt werd, en zoo naar Danzig kwam, om er de St. Joriskapel in den Dom te ver- sieren. Hij stond toen op de volle hoogte zijner kunst, gelijk dit stuk zou kunnen volstaan te bewijzen. Zijn schilderij van Maria's Zeven Vreugden te Munchen, dat oorspronkelijk voor de kapel der brugsche looyersgilde bestemd was, voltooide hij omstreeks 1480. Negen jaar later doen ons de jaarboeken van 't Sint Jans gasthuis blijken, dat de heilige beenderen van Sint ; ' Dat de naam z��, en niet Hemling, moet luiden, staat vast; reeds dooi" Van Mander, Goltzius en Sanderus werd hij dan ook zoo geschreven, en de H door een vreemdeling (Descamps), die ter nauwernood Vlaamsch kende, eerst een paar eeuwen later, in de plaats der M gesteld. De naam zelf zal wel zoon van Memmo beduiden.



		52 1460 als stadsschilder daar werkzaam. De Leuvensche overheid droeg er hem meer dan een werk op, en plag zich gezamen- lijk naar zijn werkplaats te begeven, om de vruchten van zijn arbeid in oogenschouw te nemen. Zoo schilderde hij m 1468 twee stukken *, een gerechtelij ken moord onder Keizer Otto III voorstellende, en de strafoefening, ten gevolge daar- van aan de Keizerin zelve, voor hare valsche betichting vol- trokken. Wanneer men van Memlings gewrochten het oog naar deze wendt, spreekt zeker het onderscheid van opvatting en voorstelling niet in hun voordeel, en ook de lange en stijve lichaamsgestalten kunnen hoogstens bij die uit zijn eersten tijd vergeleken worden. Toch ontbreekt het den leuvenschen' koppen niet aan levendige waarheid en verscheidenheid van uitdrukking, is de vleeschkleur natuurlijk teruggegeven, en de aangebrachte schaduw krachtig en diep. Hetzelfde geldt van het Heilig Avondmaal van zijne hand in Sint Pieters te Leu- ven, dat lang voor een Memling heeft doorgegaan. Een ander schilderij van zijn maaksel (naar 't schijnt) � een St. Kristof- fel � heeft mede lang voor een werk van Memling zelf ge- ' golden, en was dat, door zijn verheven karakter, argelooze voorstelling, en dichterlijke bewerking, niet onwaardig. De flikkerende stroom op den achter- en middengrond, met zijn rotsige oevers en schepen in 't verschiet, door een onder- gaande zon verlicht; de Heilige op den voorgrond, in blauw onderkleed en rooden mantel, zich langzaam een weg banende door de bewogen wateren, die hem tot de kni�n reiken, met een gelaat vol uitdrukking; het Kristuskindjen op zijn rechter schouder gezeten, met even edele als bevallige trekken, recht- vaardigen ten volle den lof, er steeds aan toegekend, en ver- klaren de onwillekeurige vergissing. Ook een paar andere stuk- ken nog, de heilige Hippolytus te Brugge, en Sint Erasmus te Leuven, hem vroeger ontzegd, kunnen thans waarschijnlijk op zijne rekening gesteld worden; zij doen van zijn zonder- lingen smaak voor gruwelijke voorstellingen blijken. In 't bui- tenland, te Frankfort, Berlijn en elders, worden nog verschil-

			Thans iu-'t Muz�nm te Brussel.



		53 lende werken gevonden, die men niet ten onrechte met zijn naam meent te kunnen doopen. Hij overleed in 1475, met een nieuw stuk voor de leuvensehe regeering bezig, dat hij onvoltooid achterliet. Evenals Van der Weyden waren ook twee gentsche schil- ders dezer dagen, die men voor kweekelingen der Van Eycks plag uit te geven, onafhankelijk van hen gevormd, al lieten zij niet na, zich hun vinding eigen te maken: Geraerd van der Meire en Hugo van der Goes. De eerste was in 1452 meester, en werd in 1472 gezworene der Sint Lukas gilde; in 1447 had hij eene Clarisse geschilderd, later een Heilige Maagd voor Sint Baafs, en eene Lucretia, die echter alle drie te loor zijn geraakt. Een outerstuk, de Kruisiging voorstel- lende en te G-ent berustend, schijnt van zijne hand, ovenals een paar stukken in 't Antwerper, en twee andere in 't Berlijnsche Muzgeum. Hij was echter niet de Greraerd van Gent, van wien 125 der miniaturen in 't Getijdeboek te Ve- neci�n herkomstig zijn '.De van hem overgeleverde stukken her- inneren aan Van der Weydens schildertrant ; zij onderscheiden zich door zachtheid van uitdrukking, krachtig gewelfde voor- . hoofdteekening, en het spitse eirond der koppen. Bij hun ko- loriet is de tegenstelling opmerkelijk van de als wegsmeltende bleeke vleeschtint, en de scherpgotoekende weinig geschakeerde tinten van 't gewaad. De heldere lucht, zonder zon noch wol- ken, die ze overstraalt, schijnt van meer vlijt dan natuurbe- schouwing te getuigen. Van der Meires meesterstuk is � naar Crowe � ongetwijfeld dat, hetwelk de sternburgsche gallerij te Lutschena bij Leipzig versiert, en vooral ook van zijn pen- seelverwantschap met Van der Weyden doet blijken ². Hugo van der Goes, in 1465 lid der gilde geworden, en drie jaar later haar onderdeken, was reeds vroeg als schilder opgetreden, en had voor den rijken Gentenaar, Jacob Weytens, een Abiga�l en David gemaakt, waarin hij � naar de over- levering zegt � Weytens dochter, die hij beminde, afgebeeld had, en dat lange jaren de bewondering zijner stadgenooten ¹ Zie daaromtrent verder beneden. " Qrenzhoten, t. pi., S. 47.



		59 '"■'* ^: ' " ' ■- " ■� ν � ■ "', .■ torie te Stralen bij Venlo berust '. Bij de Sint Jans Hoeren te Haarlem werd een Bijbelvertaling van Hieronymus met miniaturen versierd, thans met eenige andere handschriften dier Heeren ter stadsboekerij bewaard ². In 't bisschoppelijk Muzseum aldaar, en het aartsbisschoppelijke te Utrecht vooral, vindt men tal van Getij deboeken met noordnederlandsche mi- niaturen, die echter, het een meer, het ander minder, allen ook van de betrekkelijke laagte doen blijken, waarop, tegen- over de vlucht in Zuidnederland door haar genomen, de mi- niatuurkunst in 't Noorden bleef. Men ziet er de kennelijke poging in, die van 't Zuiden na te streven, zonder ze te bereiken. Toch zijn er onder die verschillende afbeeldingen, enkele die reeds Van een kunstvaardiger hand doen blijken. De kroon boven allen spant een formulierboek, in de tweede helft der 15^e eeuw voor den utrechtschen bisschop vervaardigd, en uit de Sint Mariekerk herkomstig, dat door zijn weelderige versiering, en miniaturen van oorspronkelijke vinding en eigenaardig, zelf- standig kunstkarakter uitblinkt. Met ondeugend vernuft zin- speelt er de maker op de praalzucht der geestelijke heeren,. en stelt ons den ijdeltuitigen pronk van hun gewaden klee- dertooi onder 't beeld van een pronkenden pauw voor, of beeldt ons den toestand der om hunnentwil geplukte leeken, in het tafereel van een tot op de huid geschoren schaap, en een vrouw, die op een geldzak wijst, af. Jammer, dat ons zijn naam niet bekend is. In zijn spotzieke voorstellingen zou men de hand van dien schilder der Sint Jans Heeren te Haar- lem willen herkennen, met wiens schalksche gelaatstrekken ons v��r eenige jaren Dr. A. van der "Willigen, naar zijn por- tret op een lang verloren stuk van zijne hand, heeft bekend gemaakt ³. Als Geertjen van Sint Jans was hij te Haarlem

			ι Zie Moll, t. pi. II. 3. M. 190. ² Fol. 9; ongelukkig is het boek allerjammerlijkst gehavend, daar er zeker meer dan de helft der miniaturen, met de bladen, waarop zij voorkomen, uit weggesneden is. ³ Voor de eerste uitgave van zijn Aanteekeningen over de haarlemmer Schilders.



			60

		algemeen bekend en werkzaam, en om zijn kunstgaaf ook buitenaf vermaard. Was hij dezelfde met dien Grerard Jan-Da- vidsz. van Oudewater, die zich in de jaren 1483�1523 te Brugge ophield, en in wien men dan tevens dien O�water �der overlevering zou moeten hervinden, die anders voor zijn leermeester doorgaat? Men moet dan veronderstellen, dat hij van Haarlem- naar Vlaanderen vertrokken, en daar in hoogen ouderdom overleden is, al meldt ons Van Mander, dat hij reeds ■op zijn 23e jaar stierf. Men zou dit laatste dan voor 't jaar moeten houden, waarin hij de Sint Jans Heeren verliet, om naar Brugge te gaan. Zeker is het, dat, naar Van Manders getuigenis ¹, de omstreeks 1475 geboren Jan Mostaert zeide, hem noch O�wa- ter ooit gekend te hebben. Van beider werken vermeldt hij een en ander, dat of bij den beeldstorm vernield of door de Spanjaards na 't beleg der stad in 1573 is weggeroofd. Alleen in de Groote Kerk is nog altoos een "conterfeitsel" �dier kerk van Geertjens hand te zien, "zeer vast en aardig gehandeld". Van G�rard Jan-Davidsz. weten wij, dat hij in 1484 als vrijmeester in de St. Lukas en Eligiusgilde optrad, in 1496 met een middelburgsche schoone huwde, die hij in de omgeving zijner Moedermaagd � thans te Boaan � afbeeldde, en in Aug. 1523 overleed. In 1488 werd hem eene voorstelling vau den eer- vergeten Rechter besteld , die hij op twee paneelen in 1498 vol- tooide , en die thans nog te Brugge gevonden wordt. Als kleur der of verlichter werkte hij in 't bekende Brevier te Veneti�n, en 't Ge- tijdeboek van Karel V 's moeder mede; en zijne Maria met het Kris- tuskindjen, in de verzameling van den B¹¹ Oppenheim te Keulen ², is dan ook volkomen geschikt, ons den overgang van het minia- tuurpenseel tot dat van den eigenlijken schilder te doen kennen. Op oen zodenbank, waarnaast een lelie en ander gebloemte prijkt, zit er de maagdelijke moeder, met haar min of meer misteekend kindjen, terwijl de achtergrond door een boomrijk landschap met stroomend water, en een klooster, kasteel en gebergte in 't ver- schiet gevormd wordt. V��r Geertjen en (of van) O�water wordt nog zekere "Dirk de ¹ Schilderboek, f. 1281), 2 Afgebeeld in �e KristelijTce Kunst in VI. en Ef.



			61

		maler" vermeld, die in 1428 voor de Nieuwe Kerk te Delft eert St. Kristoffel schilderde ', en dien men ten onrechte met den zoo- veel later werkzamen Dirk Bouts van Haarlem of Leuven heeft willen vereenzelvigen. Op vaster grond, dan bij deze eerste Haar- lemsche overlevering, treden wij, in de tweede helft der vijf- tiende eeuw, te Leiden, waar wij Huig Jacobsz. en Cornelis Bngelbrechtsz. als schilders werkzaam vinden. Van den laat- sten bevat het Leidsch Muzseum ² een groot outerstuk, dat in 't midden de kruisiging, op beide zijluiken Abrahams offer- ande en de koperen slang in de woestijn voorstelt, terwijl op een onderblad nog een liggend Krisfcuslijk geschilderd is, uit welks lijf de boom des levens opschiet. Hoewel even krachtig als donker van kleur, is het weinig aantrekkelijk van indruk; de lichaamsvorm is stijf en de beweging hoekig; alleen de weemoedige groep vrouwen ter zij van Maria werkt, door haar zachtheid van uitdrukking, wat gunstiger op den beschouwer» Haig Jacobsz, wiens schilderwerk-zelf te loor is gegaan, zag uit zijn huwelijk met Beatrix Florisd^r, in Juny, 1494, een zoon geboren worden, die, als Lukas Van Leiden, door penseel en graveerstift beiden zich even eigenaardig als vaardig onder- scheiden zou. Reeds vroeg, als kind, begon hij alle twee te- hanteeren, en schilderde en sneed velerlei; terwijl echter van zijn "graafijzer" � als men 't op zijn hollaudsch noemde � nog menig gewrocht bewaard bleef, gingen die van zijn pen- seel voor 't meerendeel verloren, en later meer dan een op� zijn naam door, waar hij geen deel aan had. Bij den leidschen beeldstorm, werden in 't Wlttenonnenklooster verschillende- stukken van zijne hand vernield; en wellicht had ook een ander in Sint Pieters een gelijk lot ondergaan, wanneer niet een der burgemeesters het voor geld had weten machtig te worden ³, om het .later ten Raadhuize op te hangen , Zoo bleef ¹ Zie Pincharts Annotations* t. pi. p. CLXXVL, ³ Sedert korteu tijd in de Lakenhal aldaar gevestigd. Het stuk was vroe- ger in 't klooster te Marienpoel, waar men het, in 1566, voor de vcrnielende- hand van 't Geuzengrauw had weten te verhergen. ³ Zie Mr. Rammelman Elzevier in 't Kerkhistorisch Archief. III. hl. 441. * Thans is het natuurlijk mede in de Lakenhal te vinden.



			62

		ons tot den dag van heden zijn vermaarde Laatste Oordeel behouden, dat hem ons in al zijn eigenaardigheid kenschetst. Al is de uitdrukking van zijn lateren kunstbroeder, den leid- schen stedebeschrijver Van Mieris, zeker wat sterk : "Wie 't Oordeel ziet, die staat verbaasd en bidt het aan", dat er � gelijk hij mede rijmt � "de wereld van waagde", laat zich niet ontkennen ; evenmin dat Keizer Rudolf II het tegen goud van de stad wou inwisselen. Zij sloeg het hem, tot haar eer, af en deed daardoor deze karaktervolle proeve van zelf- standige noordnederlandsche kunst voor 't land en den nazaat bewaard blijven. Lukas Huigen had, als schilder, zoo bij zijn vader als bij Cornelis Engelbrechtsz. ter school gegaan, maar �onderscheidde zich meer dan zij, vooral door zijn streven naar werkelijkheid en zijn aangeboren toeleg, natuurlijk en levendig te zijn. Adel en verheffing schiet, met name in dit Oordeel, daarbij wel wat te kort. Van Hel en Hemel, die het, op beide zijluiken, omgeven, is de laatste dan ook wel het minst geslaagd en laat den beschouwer koel; slechts de vleesehtint zijner opstandelingen geeft van de gelukkige wijze blijk, waarop hij 't naakt wist terug te geven, doch de lijnen zijn kantig «n snijdend. Onder zijn helsche doemelingen en geesten daar- entegen treffen velen door hun krachtige uitdrukking, terwijl hij in de voorstelling der laatsten zijn verbeelding den vrijen teugel liet. Gelijk vooral uit dien ten voeten uit geschilderden Duivel blijkt, met oog en aanzicht in den buik, die bezig is een doemeling, met zijn vuurvork, in de vlammen te stoo- ten, sloot hij er zich bij de fantastische vormen in aan, die ook het kinderlijk vernuft der miniatuurschilders bij dergelijke tafereelen bezigde, en die zich � als wij zien zullen � in 't fraai "gespook" van Hieronymus Bosch en zijne volgelingen, �n al hun weelde, ontvouwden. Op de twee buitenluiken van Lukas' schilderstuk zijn de beelden van Petrus en Paulus aangebracht, "ongelijk fraayer" � gelijk reeds Van Mander opmerkte � "als het werk van binnen", en waarvan vooral de laatste door zijn waardige voorstelling uitmunt, 't Is te betreuren, dat ,een ander kerkelijk stuk, van 't welk ons Van Mander zooveel schoons vertelt, en dat hij als "wonderlijk



		64

	Een omstreeks 1470 uit een Akenschen vader-in's Hertogen- bosch geboren schilder, en daarom gewoonlijk Hieronymus of Jeroen Bosch geheeten, bleef zich daar tot zijn dood, in 1516, toe ijverig aan de kunst wijden \ en maakte zich vooral door zijn fan- tastische voorstellingen en helsche gedrochten vermaard. Hoe- wel, naar Van Man-~ ders uitdrukking, "dikwijls niet alzoo vriendelijk als gru- welijk aan te zien", waren zij bij land- genoot en vreemden met name ook in Spanje, zeer gezocht, en zijn dan ook daar te lande nog altoos de meeste zijner bewaard gebleven stukken voorhan- den. Naar Pater Si- gu�nza laten zij zich in drie rubrie- ken splitsen : die, welke op 't leven en lijden van Kristus betrekking hebben ; die , waarin de ver- zoekingen van den heiligen Antonius, de Hel met haar Duivelen, het Vagevuur, draken, viervoetige monsters en bo- vennatuurlijke vogels zijn voorgesteld ; en die, waarin onder

¹ Zie Pincharts mededeelingen in zijn Archives (I. p. 267, ss.), door welke aan alle vroegere onjuiste voorstellingen, omtrent zijn herkomst en levensloop, een einde gemaakt wordt. Men ziet daar tevens, dat de hem toegeschreven kopersneden allen het werk van Allard du Hameel uit Leuven zijn.



		65

	zinnebeeldige vormen de menschelijke ondeugden geschilderd, en 's menschen binnenste buiten gekeerd wordt. Aanleiding genoeg

voor wat "daar al te zien is van oubollig gespook", en dat niet alleen na hem, bij zijn nederlandsche kunstbroeders op den

			5



		66

duur in zwang bleef, maar ook in Duitschland bij Lukas Cranach en Albrecht Durer navolging vond. Even oorspronkelijk van vinding, als zijne grillige verbeelding in hare fantastische gewrochten, was het minder "oubollige" dan bevallige penseel van een paar in 1515 te Antwerpen ge- vestigde , uit Namen geboortige schilders, Joachim Patenier, uit Bovignes, en Hendrik met de bles, uit het daar tegen overge- legen Dinant '. Beiden legden zich, in hun schilderen, op het tot dusver steeds geheel als bijzaak behandelde landschap toe, en zochten de frissche wateren en boschrijke hoogten van Luik en Namen op hun paneel te brengen, om er trouwens nog altoos geheel uitheemsche of louter overgeleverde feiten en voorvallen in te schetsen, en verre dus nog van de levensvolle waarheid, die er, in Noordnederland, later den beschouwer zoo bezielend uit toestralen zou ²Γ In Zuidnederland was men intusscheii � als wij reeds op- merkten � sinds den .aanvang dezer eeuw begonnen, zich door een onzelfstandige zucht tot nabootsing van 't italiaansche kunst- schoon te laten vervoeren, en zou daar, bijna te gelijkertijd, ook door de Noordergewesten in gevolgd worden. Als eerste verte- genwoordiger dezer richting treedt de vruchtbare Jan Grossart op , uitMaubeuge in Henegouwen herkomstig, en daarom veelal Ma- buze genoemd. Omstreeks 1470 geboren, stak hij reeds op 25 ja- rigen leeftijd, als gezocht kunstenaar, naar Engeland over, om er het echtverbond van Hendrik VII met Elizabeth van York te schilderen, en er vervolgens nog in verschillende welgeslaagde proeven van zijn kunstgaaf blijk te geven. Het voortreffelijkste daarvan is wel dat tafereel der drie Koningen, in de verzameling van Lord Carlisle, even als een paar stukken van zijne hand

	¹ Zi� daaromtrent Pincharts Annotations op Crowe en Cavalcaselle, p. CCLXX. ^s Van Mander noemt Hendrik ''den meester van den uil", omdat (naarhij schrijft) hij "in al zijn werken een uilken stelde, dat somtijds zoo verborgen zit, dat de luiden malkander lang geven te zoeken, en wedden't niet te kun- nen vinden, en alzoo hun tijdverdrijf nemen met dit uilzoeken". Van Patenier zegt hij, dat hij "voor gewoonte had, in al zijn landschappen ergens temaken een manneken, zijn gevoeg doende ; welk kakkerken somtijds te zoeken (is) als 'tuilken van Hendrik". (Schilderboek, f. 140, v.).



		67

te An�verpen (de heilige Vrouwen en rechtschapen Eechters) geheel in den trant der oudvlaamsche meesters, en even edel van opvatting als krachtig van koloriet en uitvoerig van bewer- king. Acht jaar later nam hem echter Filips de Goede's kunst- lievende basterd en naamgenoot, als keizerlijk gezant tot Paus Julius II afgevaardigd, naar Itali� me�, en lei hij zich daar nu op de studie van 't naakt en de toepassing der ontleedkunst toe, kreeg smaak in bouwkunstig bijwerk en zinnebeeldige voor- stellingen, en liet die voor natuur en werklijkheid varen. Naar Nederland teruggekeerd, bestelde hem de oomzegger vau "zijn begunstiger, de middelburgsche abt, Maximiliaan van Borgon- di�n ', voor zijne kerk te Middelburg � waar hij nu veelal ver- bleef � die afneming van 't kruis, die er door Albrecht Durer nog gevonden werd. Op 't slot te Duurstede en te Utrecht was hij vervolgens voor den inmiddels tot bisschop benoemden Filips werkzaam, terwijl hij, na zijn dood, behalve door Karel V's voortvluchtigen zwager, koning Kristiaan II van Denemarken ², vooral door den Heer van der Vere, Antonie van Borgondi�n, "begunstigd werd, die hem tot zijn hofsehilder op 't slot Zan- denburg aanstelde, en wiens vrouw hij tot model zijner Moeder- maagd koos ^:i. Door Lukas van Leiden, bij zijn kunstreis, te Middelburg bezocht, vergezelde hij dezen op zijn verderen tocht, en braste met hem te Gent, Mechelen, en Antwerpen, waarbij hij zich steeds op 't weelderigst in goudlaken plag te tooyen. Een slordige en ongeregelde levenswijs bleef hem op den duur eigen, al rekte hij zijn leven tot in 't najaar van 1632, toen hij te Antwerpen overleed. Zijn latere schildertrant was geheel op italiaansche leest geschoeid, en grootendeels aan de voorstel- ling van feiten uit de grieksche godenleer � een Neptunus en Amiitrite, een Dana�, en derg. � gewijd, of bij die uit de kriste-

	¹ Zonderling dat men dezen gewoonlijk met zijn oom, den gezant en bis- schop , verwarde-, en niet li�m, maar Filips tot middelburgsch kerkvoogd maakte, Reedo Van Mander toch had wel degelijk Maximiliaan reeds genoemd, doch heette zich dan verschreven te hebben. Maximiliaan was de zoon van Boude- wijn, een auderen basterd van Hertog Filips. ² Pinchart, Archives I, p. 181, ³ Op het schilderij, thans in de Pinakotheek te Munchen.


r

	68 telijke op 't vertoon zijner kennis van 't naakt en der snijkunde uit. In uitvoerigheid van bewerking en sprekende gelaatsuit- drukking doet zich veelal zijn vlaamsch penseel nog kennen > maar hoofd en houding zijner personeu derven alle waardig- heid , zijn koloriet is fletsch en krachteloos , en de inhoud zijner tafereelen maar al te vaak aan de bouwkunstige byzonder- heden en vergezichten opgeofferd. Wat toch hij en zijne mede- strevers, in Zuid- en Noordnederland, uit Italie' medebrachten _rwas niet de oorspronkelijke, aangeboren kracht van een Michel- Angelo, de levensvolle bevalligheid van een Rafa�l, maar de nabootsing van hun lijnen, hun vormen en bijwerk, waarbij alle eigen leven te loor ging, zonder het door een ander, laat staan een beter te zien vervangen. Wat men zich van Itali� voorstelde, laat zich het best uit de woorden afmeten, door Karel van Mander in zijn Schilder- boek, nog een honderd jaar later, geuit : "toen eindelijk Bome haar begon beter te voelen onder de vredige heersching der Pausen, heeft men gevonden, en uit haren grijzen schoot gehaald eenige schoongestaltige marmeren en koperen beelden, welke uit den donkeren komende voor den dag, hebben onze schilderkunst een groot licht gegeven, en de oogen geopend om te onderschei- den , wat leelijk en schoon en 't allerschoonste in 't leven ot in der naturen was, aangaande de gestaltenis der menschen en der dieren lidmaten ; zoodat de Italianen, dus verlicht wezende, hebben vroeger getroffen den rechten aard en welstand der beel- den , als wel onze Nederlanders, die zoo, hen zelven met het gemeen leven te volgen vergenoegende, zaten genoeg donker of met weinig lichts, totdat (men) hun uit Italien het wezen van de beste wijze of gestalte onzer kunste bracht en voor oogen stelde" '. Zonder nu echter op de geheel verschillende italiaan- sche en nederlandsche aard en zeden, omgeving en levenswijs te letten; zonder het onderscheid in acht te nemen, dat er in alle opzichten tusschen dezen zuider en den noorder trant van denken en doen bestond ; zocht men zich den schildertrant eigen te maken, in dat Zuiden met zooveel luister allengs toege-

		¹ Fol. 154, b.



		69

past, en dien men waande maar zoo voetstoots te kunnen over- nemen. Dit bracht intusschen weinig anders te weeg, noch kon ook iets anders in 't aanschijn roepen, dan een wansmakelijke bast- aardkunst , die noch 't een noch 't ander, italiaansch noch neder- landsch was, waarin veelal van beider opvatting �n voorstel- ling van leven en dingen, in wanhebbelijke samenflansing, doorschemerde, zonder de eene noch de andere natuurlijk tot eigenaardige, krachtige werking te brengen. Een tweeslachtige misgeboorte, die veel meer geschied- dan kunstbelang heeft. Men ziet er den nederlandschen stijl, door den italiaanschen ver- drongen , als met geweld hier en daar ten onpas in bovenkomen. Bouwkunstig bijwerk, marmeren pijlers en nissen, triomfbo- gen en karyatieden soms, dikwerf ook krachtige en edele vrou- wengestalteu, in antieken tooi en welgedane naakte lichamen ; ziedaar wat men uit Itali� naar Nederland overbracht, doch waarbij men zich voor 't overige aan de nederlandsche overle- vering hield, en waarvoor men tevens maar al te dikwerf aan een overdreven zucht naar ontleedkundige vormen, verkortin- gen, en overmatig vertoon van spiervverking den vrijen teugel vierde. Het was, naar Taine's opmerking ¹, als brabbelde men italiaansch met een uitheemschen klemtoon en allerlei barbaar- sche woorden. Het koloriet � gelijk wij 't bij Mabuze reeds opmerkten � werd daarbij fietsch en dof; het ving aan, allen oorspronkelijken glans en gloed te derven. Behalve Mabuze, zijn het vooral Bernard van Orley en zijn leerling Michiel van Coxien, Lambert Lombard en Frans Floris, Pieter Poerbus, in Brabant en Vlaanderen, Jan van Schoorl en zijn leerling Maarten van Heemskerk in Holland, in wie deze kunstvorm vertegenwoordigd is , die er in hun gewroch- ten, bij al hun begaafdheid, de mingelukkige blijken van geven. Bernard van> Orley, uit Brussel geboortig, waar zijn vader en verwanten tot de schilder- en tapijtweversgilde behoorden, oefende zich eerst naar den vaderlandschen trant, maar trok vervolgens naar Itali�', waar hij zich voornamelijk naar Bafa�l

	' Philosophie de l'art dans les Pays-las, p. 113.