' um de adquirendo reriim do-
minio, cum de ufufru£bu, a-
liiique id genus caufis, agiturj
j frequenfc eit, ncc inelegans,
f dubitatio, ii flumen fundum
alicujus occupavcrit, deinde-
que rurfus deferueritj utrum omnino extin-
xifle li;cc jura, an tantum {ufpendifle^ videa-
tur. eam dubitationem deiinit Gajus his vcrbis
/•7- §• f 6. D. de aclquir-endo rerum dominio.
£)jiod fi toto mturdli aheo reliffo flumen alias
jluere cosperit: prior quidem aheus eorum
cfl, qui prope ripam pr<zdia pojjident, pro
7tiodofcilicet latitudinis cujufque pradii, qiice
\latitudo] prope ripam fit: novus autcm al-
veus ejus juris ejfe incipit, cujus & ipfum
flumen, id efl, publicus juris gentiunh ghiod
. fi pofl aliquod temporis ad priorem aheum
rcverfum fuerit flumen: rurfus nwvus ahetts
eorum eJJe incipit, qui prope ripam ejus pra-
dia pojfident. Gujus tamen totnm agrum
no-vus ahcus occupaverit : licet adpriorem
aheum revcrfumfuerit flumen^ nontamen
is,cujus is agerfueratj flritta ratione qu'ul-
quam in eo aheo habere potefl: quia & ille
ager, qui fuerat, defiit ejfe, amijjd propria
forma j & quia vicinum pr<edium nullum
habet, non potefl ratione vicinitatis nllam
partem in eo alveo habere. Sedvixefl, ut
id obtineat. §. <5. Jliud fane efl^ fi cujus
ager totus inundatus fucrit: namque inuncla-
tio fpeciem fundi non mutat: & ob id^ cum
recejferit aqua, palam efl ejufdcm effe., cu-
jus & fuit.
Hazc Gajus. qure autem fit ejus fententia,
u.que adhuc eil qiucftioni viris doctis. Accur-
fius, ne una conje&ura minus fufficeret tol-
lcnds difficultati, complures attulit: quarum
pnma rigorcm juris feparat ab a:quitate: altera
dillinguit, uirum aliquo modo appareat pri-
mi agri qualitas, an non apparcat: tertia putat,
Gaji fententiam procedere, niii aqua cum im-
petu receilerit. Sic Accurfius. Franciicus
vero Connanus, V. Cl. ceniet lib.5. Comment.
jur. chil. c. f. 2. Gajum rem totam dubiam
atque ancipitcm reliquiile: cum nihil habcrct,
quod pro certo refponderet j poilulantc aliud
icquitatc, aliud fumnii juris rationc. Mihi
proclivc cit, docerc, non efle temcre rece-
ucndum a fecunda Accurfii rcfponfione : ne
proptcr illa quidcm Gaji vcrba, flritla rationc:
quibus vidco turbari doctos viros. Non enim
iigniiicant, quod illis vidctur, rationem fub-
nixam fubtilitatc, quam utilitas atque ufus ju-
risrefutetj fcd cam, quic cum publica utili-
tate atque ufu juris confentiat. Eam rationem
Juitinianus appellat jus Jlriclum \ eiquc oppo-
nit mollem animurn l. ult. C. de compenfationibus:
id cit, animum 11011 viriliter, nequeex vero,
i fed folutius, quam par fit,fcquentem vim hu-
¹ manitatis. Ulpianus in expofitioiic Scnatus-
confulti Maccaoniani eamdem rationem dicit
feveritatem Senatusconiulti /. f). §. 1. D. de Se-
natufconfulto Macedoniano Modcitinus alibi ri-
gorem juris indigitat /. ip. D. de appellationibus
tf relationibus ■> & addit, fententiam, expref-
iim contra hunc latam, fine appellatione re-
fcindi. Unde apparct, flritlam rationem apud
Gajum eflc rcgulam, feu dcfinitionem, &au-
ftoritatcm juris: quo fenfu Ulpianus in Fra-
gment. tit. zf. §. 1. Fideicommiffum, inquit,*^
quodnon chilibus verbis,fed precatiDe relwquitur:
nec ex rigore Juris Civilis proflcifcitur, fed cx
voluntate datur relinquentis. Ac proinde, cum
alicubi fit mentio flricli juris^ aut flritta ratio-
nisi autfiveritatis, aut rigoris juris j nonuti-
que fignificatur, cam rationem aut inani fub-
tilitate niti, aut ut iniquam, duramve, scqui-
tate mutari aut tolli. Ncc tamen negem, irri-
ctam rationem, etfi ob publicam utilitatem

A .re-

receptam, tamen, propter quam fiibnafcen-
tem imjorem utilitatem, aliquando infringi,
aliquando laxari, una aut altera in fpecie, ma-
nente in cceteris rigore juris. fit hoc in /. 43. D.
tle religiofis & fumptibus funerum. & §. 10. Infi.
ele mandato. fed in propofita fpecie nihil tale
cft: imo utilitas fervandarum ripamm adver-
fusvim fluminum, quam Ulpianus commen-
dat /. 1. §. 1. D. de ripa munienda^ & in primis
Veterum Fragmenta, qiue paulo ]3olt adfe-
ram, hanc ftri&am rationem in ea 6c probant
£c tuentur. Igitur neque ha!:c verba, fed vix
eft) ut id obtineat, eo pertinent apud Gajum,
ut corrigant eam five regulam, five ftnctam
rationem, quafi minus confentaneam aut hu-
manitati aut ufui> fed ut reftringant eam ad
fubjeftam fa<5ti fpeciem: perinde, ac fi dicat
Jufifconfultus, vixefle, ut id obtineat aliter,
quam in terminis mutati agri; five, vix efle,
ut id femper atque indillin<5te obtineat, ubi
fundum occupavit aqua fluminis: fallere enim,
fi tantum inundatus proponatur ager, non
ctiarn mutatus: denique fummam diiputationis
efle: ut, fi fluminis alluvione mutata fitagri
forma, mutatus quoque ejus receflu dominus
intelligatur : quia vcrum eft, fublata ■ forma,
alium efle agvum reftitutum, quam qui ante
extitit: at fi ager folum inundatus fingatur,id
cft, ad tempus magis opertus aqua, quam fub-
latus, quam converfus in alveum: tunc ager
receflu fluminis ad eum cujus antea fuit, re-
vertatur. Habes meam fentcntiam , ipiam ,
nifi fallor,planam: fi quidem advertas adGaji
verba j inque his ad conncxioncm d. §. f. &6.
ftatim fublequentis: tum prxterea ad auctori-
tatem Vetcrum, prcefcrtim Alfeni Vari in /.
38. D. de adquirendo rerum dominio, itcmja-
voleni /. 24.D.Quibus modis ufusfrvMus amitti-
tur, nec non Pomponii in /. 23. D. eod. tit. &
Ulpiani in /. I. §. 7. & §. p. D. de fluminibus:
omnes enim in eamdcm mccum decurrunt fen-
tentiam: nec hi tantum 3 fed & Tribonianus
in §. 23.24. Inft. de rerum divifwne. quid
enim ? nefcis, curipie eo inloco, qui totus
Gaji cft, deleverit verba hax, fcd vix eft^ ut
idobtineat? dicam, ne incogitantiam ejus ac-
cufes foite cum Theodoro Marcilio ad d. §.
23. dclcviflc, ut Gajo lucem accenderet; de-
nique, ne quis imprudentior, contra Gaji
mentem, aliam efle caufam a:quitatis, aliam
ftrifti juris, fufpicaretur.

2. Id mihi feaet. Aliis,quosinterHugoDo-
nellus lib. 4. Comment.jur. civil. c. 28. & Fran-
ciicus Connanus ditto loco, familiam ducunt,
magis placet tertia conjeftura Accurfii; exi-
ftimantis, fi flumen latente primum alluvione
agram occupavit, eumdemque in alveum con-
veitit, & deinderarfus deftituit, 11011 minu-
tatim, fed uno velut impetu; tunc eum fimi-
liter, ut in temporali fit inundatione,ad prio-
rem dominum reverti: nam ficut juftum cft,
111 re dubia locum dari adquifitioni per allu-
Vionem j ita cum patet, alienum efle agrum
quem flumen tenuit, fuflulitque, iequitatis
cile, ne domino vicinus praeferatur, ne quis
cum alterius ja£tura locupletetur; nec verbis
ad id demonftrandum opus eflejfed a Pompo-
nio declarari in /. 30. §. 3. D. de adquirendo re-
rum dominio, qiue fic habet.

Alluvio agrumreftituit cum, quem impetusflu-
minis totum abftulit. Itaquc f ager, qui in-
ter viam publicam £5? flumen fuit, inunda-
tione ftuminis occupatus efjct (Jive paulatim
occupatus eft^ftve non paulatim), fed eodem
impetu receffu fluminis refiilutus^ ad prifii-
num dominum pertinet: flumina enim ccnfi-
torum vice funguntur, ut ex privato inpu-
blicum addicant, & ex publico inprivatum.
Itaque ficuti hic fundus^ cum alveus flumi-
nis faffius efjet, fuij/et publicus : ita nmic
privatus ejus efje dcbet, cujus antea fuit.

3. Verum luec mc de ftatu meo non facile
dejeccrint j cum rationem juris, cum fenten-
tias tot Jurifconliiltorum , mecum reputo :
quoram nemo dubitavit, quin definitio hujus
caufe non tam ex obfcuritate dominii, quam-
quam & haec poteil concurrere, quam ex for-
nne mutatione,petenda fit. quare heic asquum
efle quifquam ait, fuum cuique tribui, & ne-
minem cum alterius jactura locupletiorem fie-
ri ? equidem fcntio, vera amitti rerum voca-
bula; '6c quia jequitatem magis ad merum jus
gentium icftimamus, quam cum pneccptis ci-
vilibus & praetoriis; eo in quxftionibus de bo-
no & a:quo plerumque fub au£toritate Juris
fcientise perniciofe errari. Principio enim ne-
go , quidquam alieni occupari eo in fundo,
cujus ipecies quse ante fuit, poteftate fluminis
fuolata eft d. I. 7. §. f. cum ftmilibus. Deinde
nafcuntur iibe alluviones przefeitim ex ncgli-
gentia dominomm: qui (quod ripas fuas, cum
pollunt, &debent, non fatis muniunt adver-
lus vim fluminis) quidquid aqua lambendo au-
fert, id omne ofcitantia fua, quafi voluntate,
alienare videntur arg. I. 28. D.de verborum fi-
gnificatione: ialtem, fi quod fentiunt damnum,
nonintelliguntur fentire; per /. 203. D. de re-
gulis juris.

4. Ad Pomponium venio, quo prcefertim
nititur conje&ura diflentientium Interpretum.
Quid dicarn ? diflentire Pomponium & reli-
quos Jurifconfultos, cum Francifco Hotma-
no ad d. §. 23 ? non video, qui potuerint in
re certa atque explorata diflentire. An potius
de inundatione loqui Pomponium, non loqui
de mutatione alvei, cum viro fummo, Jacoba
Cujacio, Notis ad d. §. 23. ? praefente obruor
au&oritate. nam aperte Pomponius ,five paula-
tim occupatus cfl, five nonpaulatim. An faciam,
quod in rebus dubiis folet ? jurabo, parum li-
querc ? at jurabo non iatis liquido. eft enim
mihi fufpicio, cui animus intenm adquiefcat,
donec alicunde quid aut certius aut probabilius
adferetur. opinor, veram efle Cujacii fenten-
tiam: fed, quod ipfe non obfervavit Cujacius,
Pomponium interpolatum efle Glofla alicujus

Stu-

Studiofi Juris: qui cum in pnncipio d. §. 3. /. 30.
]egiilet voculam alluvio, & paulo poit verba
immdatione jluminis.nzc animadvertiflet, Pom-
ponium alluvionem abufive dixifle pro receflu
fluminisjut Accurfius notavit & Gothofredus:
llatim credidit, Jurifconfultum agere de utra-
que fluminis occupatione. caufa meie opmio-
nis connexio ejus loci longe peliima. nam
ijuid, quaefo, iiludeil, quod ait Pompoilius,
Jivc paulatim occmatus efi, five non paulatim ?
numquid ex verio impetus, quo bis utitur in d.

3. obicure colfigitur, magis efle, ut ibidem
ngat tantum de inundatione, fed momentanea>
non etiam de mutatione alvei, quae latenter
& paulatiin facta, poft deinde fubito fluminis
j cceflu emendatur ? funt certe contraria, fun-
dum fublatum efle fluminis impetu, & fun-
dum a flumine efle lente occupatum. praeter-
ea non video, quemadmodum aqua dicatur
eodem impetu rcccdere > cum fundum lam-
bendo ambedit: niil Pomponius dixit, fun-
dum eodem impetu reititui, pro nno impetu :
quod voluit doftiflimus Connanus diclo loco.
icd vix cit, ut hoc poftrema h;ec admittant
Pomponii verba, Sicuti hic fundus, cum alveus
fluminis fatlus effet, fuiffet publicus: ita nunc
pi ivatus ejus effe debet, cujus antea fuit. Seni us
enimcft, Hunc funduin, quo de agitur, non
mutafle dominium , quia alveus fluminis non
efr factus: qualem tamen necefle fuiflet ficrij
aut latente alluvione foret fublatus, aut
j inundatione diuturniore. Itaque coftfequens
eft, in d. §. 3. non agi de latente alluvionej
fedtantum de momentanea inundatione 5 de-
nique, rejefta Glofla in locumfuum, Pom-
ponium reftitiiendum efle hoc modo.

Alluvio agrum refiituit eum, quem impetus flu-
minis totum abfiulit. Itaque fiager^qui inter
viam publicam & flumenfuit, inundatione
flmninis occupatus efjet^ f fed eodem impetji
receffu fluminis refiitutus j ad prifiinum do-
mimm pertinet :flumina enim cenfltorum vi-
ce funguntur, ut exprivato in publicum ad-
dicant, £5? cxpublko in privatum. Itaque
ficuti hic fundus , cum alveusfluminis faftus
effet ^ fuiffctpttblicus: ita nunc privatus ejus
effe debet, cujus anteafuit.

Nec opus habeo lucem faccre lectioni per
fc ckne. ialtem hoc eam commendabo nomi-
ne: quod idcm refert, quod ipfe Pomponius
md.l. 13. D. Quibus modis ufusfruElus amitti-
tur. Verba Pomponii fubjeci.

Si agcr, cujus ufusfruftus noficr fit ,flunrinc vel
mari inundatus fuerit, amittitur ufusfruElus:
ctm etiam ipfa preprietas eo cafu amittatur:
ac ne pifcando quidem retinere poterimus u-
fumfruttum. Sed qucmadmodum, fi eodem
impctu difceffcrit aqua, quo venit, refiitui-
tur proprietas, ita& ufumfruttum refiitui
dicendum efi.

t Sivepaulatim occapatus eft, five non paulatim.

¹' f~)'^lotiens (inquit Pomponius in /. 1 f. T).
^cijle fcrvitutibus) nec hominum nec pr<edio-
rum fervitutes funt, quia nihil vicinorum
interefi, nonvaict: vduti, nc pcr fundum tuum
eas, aut ibi confiftas. £5? ideo, fi mihi concedas,
jus tibimn cffc fundo tuoutifrui, nihil agitur:
diter atque fi concedas mihi, jus tibi non 'cffe in
jundotuo aqua?n quarere, minucnd<e aqu<e mea
gratia.^ Ha:c Pomponius: optime definieixs,
ctiam m prsdiomm fervitutibus tenendam ef-
icregulam, qua demonftratum & flxum eft,
qmdquid ab homine fiat, id habere opoitere
iuas caufasi ncque adeo eflb quemquam ara-
tionc alienum oporterc, ut aut noccre alteri,
iut irnmmuere alienam libertatem, prafumatj
ad eum aliqua utilitas pervenut, atque in
ipuus comrnodLtute fubiide^

2. Saltem dubitari folet ; utrumea utilitas
iit accipienda ftrifte, ut tantum comple£tatur
qu;e aa prsedii dominantis ufum neceflitatem-
que pertinentjan kte,ut etiam contineat qua;
magis ad domini commodum aut voluptatem
fpcdtant, quam ad utilitatcm neceflitatemque
pnedii. Dubitandi ratio duplex eft: una, quod
ad voluptatem comparata, plerumque haoent
plus oneris, quam commodi: altera, quod
icrvitutes reales funt jura, non homims, fed
pnedii: ut oftendit non modo auftoritas Juris
t.zo. §. ult. D. de fervitutibus pradiorum rufii-
corum. 1. 86. D. de verborum fignificatione; fed
& fequcns Lapis apud Gruterunj, pag. ZOi>
Infcript. X.

PER HANC
, VIAM FVNDO ;

' ■ Ai "

4 G E R A R D"

C. MARCt CL
PHILERONIS
ITER. ACTUS
DEBETUR.

Et ideo nec fine praEdiis intelligi has fendtutcs

Inji. de fervitutibuspradioram. 1.6. §.2.
^.D. Sifervitus vindiceturjneque ultra prasdii
neceffitatem extendi poflunt l.f. 1.1.6.1.24.
D. de fervitutibus pradiorum rufiicorum. Po-
jftremo ait Paulus /. 8. D. de fervitutibus, Ut
pomum decerpere lkeat₉& ut fpatiari^ ut cosnare
in alkno pojfimus^ fervitutem imponi non poffe.
Sedplacet, quodFrancifco Connano,V.CL.
vifum lib.4.Comment.jur. civil. cap.j. n. 3.ma-
gis efle, ut ea utilitas non utique ex vero pre-
«tio, fed magis ex utentis ftudio affe&uque, a>
itimari debeat: nam etfi voluptatis materia in
.alienis negotiis a domini utilitate feparetur /. 3.
,§.2.3.4. D. de in rem verfo: in perfona tamen
domini qui commodo fuo ftudet, non damno
alterius, reftius dicetur, fiue quemque rei,
etiam in abutendo, moderatorem efle & arbi-
.tram: ideoque utilia ei videri non tanturn hxx
quce habentplus lucri, quam oneris: fed illa
quoque quibus plus impenditur, quam inde
trahitur, commodi -_y fi jucunditatem prasftent,
ft delicias, fi quamvis non bono domini ce-
dant, tamen in ejus negotium cedant d. /.3.$.
6.1.19. D. de fervitutibusut vivaria, ut du-
ctiones aquarum, ut plantationcs, utalialu-
xuriae inftrumenta. Itaque refponfum eft, li-
cet praedia quzedam talia fint, ut magis in ea
impendamus, quam de iis adquiramus, tamen
ufumfruftum eorum relinqui pofle /.41. §. 1,
D. de ufufrutlu: nam pofle dici, fructuarii in-
terefle propter voluptatem /. 16. §. I. D. §>uod
vi aut clam. Idem eft in imaginibus & ftatuis:
quia & ipfse habent aliquam utilitatem, fi quo
opportuno loco ponantur: ut refeit Marcia-
nus in d. /.41. inpr. E contrario putat Ulpia-
nus in l. z. §. 11. 12. D. Ne quid in loco pu-
blko, damnum pati eum,qui amittit commo-
durn, quod ex publico confequebatur, quale
quale fit: ut fi cui profpe£tus, fi cui aditus
fitdeterior, vel anguftior. Atque hanc five
amoenitatem,five utilitatem,non tantumcum
Iiomine conjungii(ut credidit GulielmusFor-
nerius lib.z.Sekffionum cap. 28.)fcd etiam cum

}3rsedio, tina tamliquide arguit fervitus pro-
pe£tus, ne profpechii officiatur, ut nihil
nltra requiram. quidquid enim renituntur In-
terpretes j numquam tamen efficiunt,ut amoe-
aiitas ejus fervitutis non modo caufa, fed &
fola caula, efle definat: nam poteft ex infe-
riore loco cflej nec patitui", fieri quidquam,
quod. gratiori Hberoque profpeftui adverfetur:
utFaulus&Ulpianus meminere in l. if.&? 16.
D. de fervitutibus pradiorum urbanorum. acce-
dit_? quod hoc iure utimur, utetiamnon ad
arrigandum, fed pecoris caula vel&mcenitatis
yel ufus 6t commodi noftri, aqua duci poffit
1.1. §.xi. /. 3. D. de aqua quotidiana & <eftiva-_y
«juod a£tio confelToria mihi competit adverfus
t N 0 O D T

eum, qui ceffit mihi talem fervitutem, ut in
parietem ejus tigna mihi immittere liceat, fu-
praque ea tigna, verbi gratia, porticum am-
Dulatoriam tacere,fuperque eum parietem co-
lumnas ftruftiles imponere, qua^ tectum por-
ticus ambulatorise mftineant /.8. §. 1. D. St
fervitus vindicetur 3 quod iter eft jus eundi, am-
bulandi homini > denique, via defiuitur jus
eundi, agendi, & ambulandi /, 1. D. defervi-
tutibus pradiorum rufticorum. «

3. Clamabunt forte hic liferpretcs, cum
Francifco Hotmano, V. Cl. in d.l.i, fic ac-
cipiendum efle ambulandi vcrbum 5 quafi dicc-
rctur, commeandi ad res vicino priedio necef-
farias, non fpatiandi animi caufa ac valetudi-
nis. Sed relpondebo, non efle temere rece-
dendum a proprietate verborum ,a qua Jus Ci-
vile non abhorret: differre autem (ut Aufonius
Popma jam animadvertit lib. 1. De differentiis
verborum) ire Sc arnbularc hnctenus: quod qui
it, is porro pergit, feu tranfit, fere plenus
negotii: isvero, quiambulat, plerumque o-
tioflis fpatiatur, & fpatiis factis in flia veftigia
revertitur , fanitatis amoenitatisve caufa : • at-
que eo fenfu Suetonius in Augufto c. 8 3; Mox _y
inquit, nihil aliud^ quam vettabatur, & de-
ambuUbat, ita ut in extrcmis fpatiis fubfultim
decurreret.

4. Clamabunt quoque cum do6tiffimo Cu-
jacio lib. 22. Obferv. c. Zf. 11011 denegandam
habenti iter eflc ambulationem: quamvis alio-
quin jus ambulandi fpatiandique per fe non fit
fervitus aut jus prasdii: non enim continere
pricdii utilitatem , ncdum neccffitatem j fed
tantum hominis amoenitatcm, aut fanitatem ,
refpicere. At non magis aulculto : nam ut
omittam ea quie de aqiucductu, &de profpe-
ctu, d.i£ta funtj teftis eftUlpianus in d. I. 8.
§. 1. valere fervitutcm; ut liceat mihi, tigna
immittere in vicini parietem, fupraque eati-
gna porticum ambulatoriam facere. at fi ea
valet, cur non fimiliter valeat fervitus,ut fpa-
tiari, ut ambulare , mihi in tuo liceat ? non
enim intereft,utrum in poiticu, an in fundo,
ambuletur > ncc magis ambulatoria porticus
ad praxlii utilitatem aut neceflitatem pertinet,
quam jus in alieno fpatiandi fine poiticu. His
adjice,,quod confequcntkc , quia plcrumquc
parum in ufu juris confiderantur, paflim a de-
finitionibus removentur. itaque n jus ambu-
landi foret annumerandum his,quae magis per
confequentiam, quam principaliter, veniunt;
idem vire atque itineris definitionibus nonfuif-
fet infertum: ut vel ex collatione nctus vi;e-
que intelligitur apud Ulpianum l.i. D. dcfcr-
vitutibus rufticorum pradiorum: quamquam c*
nim is qui actum habet, iter quoque habeat,
eoqueuti fine jumento poffit, fimiliter ut in
via obfervatur: conftat tamen, eundi facul-
tatem ab actus definitione excludi j non cxclu-
d-i a dcfcriptione viie : quia tam iter, quam
a£tus, viae natui-aliter ineftj neque magis via
fine itinere, quam fine actu, conftituitur.

Scd"

Scd c contrario jus agendi in a&u venit ex vi
" ac proprietate vcrbi; juseundi tantum cx prx-
liimpta pacifcentium mente: ldeoque poteft
aftus fine itinere, ficut iter fine actu, haben:
ut belle difputat Francifcus Duarenus iib. i.
Difpntat. annherf. cap. 31. & ipie Cujacius di-
tto loco non ignorat. quod fi eft: perfoicuum
eft, quoddixi, fervitutem praedii rccte con-
ftitui ob amcenitatem aut aliud quale quale
commodum: quod etfi principaliter non rc-
fpiciat fundi ncceffitatem > fundi tamen efle
creditur: modo idaftumfit, ut pofleflorem
cjus perpetuo fequatur; & fic connexum cum
fiindo,eum quacumque ratione faciat pretio-
liorem.

' f. At, Utpomum clecerpcre liceat, [6?] ut
fpatiari, [&''] ut ccenare in alieno poffimus, fer-
vitus imponi non potefi 1. 8. D. de fervitutibus.
Hic locus docliflimum quemque Interpretem
turbavit adeo : ut alii proptcr eum negave-
rint, jura pomi decerpendi, itemque coenan-
di, & fpatiandi, in alieno praediorum fer-
\'itutibus annumerari: alii ea ne perfonarum
quidem fenntutibus accenferi voluerint. vid.
ylccurfius, & Duarenus ad d.l. 8. Fornerius di-
II0 locoj Cujacius d. lib. 22. Obfervat. cap. 3 f-
{y lib. 24. Obferv. cap. zz. Vcrum cum mani-
feftiora fint argumcnta qure fupra attuli pro
contraria paitc, quam ut diflimulari queantj
calculum meum hifce non adjicio. Ncc ma-
gis aflentior viris clariflimis, Johanni Corafio
& Eguinario Baroni: volentibus, hanc c(]c
Pauli lententiam, Ut pomum deccrpere, ut
ipatiari, ut cociiare,in alieno liceat, fervitus
imponi non potcft; fi conftituatur ab aliquo
qui non fit fcivientis pra:dii dominus j aut fi
conccdatur alicui qui 11011 habeat pracdium,
vcl non habeat pnedium vicinum. Eft enim
hxc mera fictio, ncque verbis Jurifconfulti
fubnixa , ncc alias habens rationem. utiquc
cum fit commune vi;e, actui, itineri, ccete-
rifque omnibus fervitutibus3 ut ncque poflrnt
ab alio concedi, quam a fcivientis fundi do-;
mino, ncquc ab alio adquiri, quam cui vici-
num prxdium eft: quid opus fuit, fpecialiter
in his exprimi, quod omnibus inhaeret ?Pro-
babilius eft, (hcec mca conjc£tura) hoc loco
ufuvenire, quod Julianus icribit /. f 1. §. 1.
D. Ad legem Aquiliam, multa cfle Jure Civili
contra rationem difputandi recepta j idcoquc
utalibi, ita hic, feparandam cflc regulam a
eonfuetudine regulx contraria: quippe ctfi
ab initio ita jus tuerit,ut fervitutibus non an-
numerarentur qux tantum haberent caufam
voluptatis ; quia prcedia pncdiis propter ipfius
praxlii utilitatem feivirent, nec prodefle vi-
deretur fervntus, quoquo modo profutura,'
arg.l. 13. D. de patlis: deindc tamen fuifle
confuctudini datum, ut feivitus non minus
ad amocnitatcm, quam ad ufum pnedii,con-
Jtitui poflet. Et movct me, quod Pompo-
niuslib.34. AdSabinum, Ifoc, inquit, jure
utimur^ ut etiam non ad irrigandum, fed pecoris
caufa vel ammntatis, dqua duci poffit l. 3. D-
de aqm quotidiana &f tefiiva. Item, quod Ul-
pianus in /. 1. §. xi. D. eod. tit. Illud^ infit,
quceritur, utrum ea tantum aqua his interdi-ctis
contineatur^ qua ad agrum irrigandum pcrtinct,
an vero omnis, etiam ea₉ qua ad ufum & com-
modum nofirum ? Et hoc jure utimur, ut hac
quoque contineatur. Propter quod, etiamfi in
urbana pradia quis a^uam ducere velit, hoc in-
terdictum locum habere potefi. Senfus enim eft,
moribus obtinuifle adveifus rigorem juris, ut
non tantum ad imgandum, id eft, "ad uiiim
neceflitatemque prxdii; fcd etiam ad quod-
libet commodum noftrum, ut pecoris ,. vcl
amocnitatis, caufa aqiutductus poflit corifti-
tui. Quareperinde habenda res eft,ac fi Pau-
lus hoc fcripfiflet modo: Ut pomum decer-
perc, utfpatiari, ut cccnare in alieno liceat,
fervitus quidcm imponi non poteft: attamen,
fi imponatur, utilis erit impofitio: hoc enim
jure utimur.

6. Quod miror non efle obfemtum a vlris
doctis: qui alioquin optime habuere comper-
tum id quod res eft, omne pcne Jus noftrum
conftare centonibus: in quibus pleraqire com-
pluribus locis, fed non eadem penequc dex-
teritate, tradita, chimaeras continent incx-
tricabilcsj fi fola fine aliis penfitcntur: intel-
lectum vcro non cifugiuntj ii, omnium lo-
corum fa£ta comparatione, is qui parum rc-
cte aut minus plene defcriptus eft, opc plani-
orisadjuvctur: proutetiam in cmerfuris quan-
doque contranetatibus obfcrvari, jam olim
voluitjuftinianus in/. 2.§. if. C. de vetcre jure
enuclcando: & prceterea facile potcft clarefcere
ex collatione §. 4. Inft. ^ui tcftamento tutores
dari poffunt cum /. 27. D. de tutoribus datis ab
his: quibus locis nihil obfcurius, ubi disjun-
cta: negat cnim Juftinianus, tutorem certie
rci vcl caufe dari: at idem aflirmat Hermo-
eenianus. e contrario illis nihil tranquillius,
ii conjuncta : regulam cnim habct Impera-
torj confuetudinem Jurifconfultus j fcd po-
fteriorem, fed utilem. Non folvcre hoc, in-
quis, cft nodumj fcd implicare: nam cum
omnia fua fecerit Imperator, necefle eft,tam
fuam fecifle regulam, quam confuctudinem.
Vcrum id cft, (fic cnim cgo puto) cur po-
tius conjungcnda fingula, quam univerfa di-
vidcnda , videantur : neque enim temere hi
hocjuftiniani opere captafidaeft fufpicio con-
tradictionis: qux fi alibi abftirda, praeterea'
in legibus periculofa, cft: dcniqae in propo-
fitis fpccicbus , non dicam , poteft evitari
commodc, fed finc calumnia non potcft fta-
tui : niii quis de Imperatoris fcnrcntia turrt
ctiam dubitandum cenfetjubi ipfe, quid fcri-
tiat, exponit. Atqui in l ii. & fcqq. t). de
teftamentaria tuteh confiictudinem hanc cum
rcgula conjungitj fcd ita, ut regulae virii a.C
poteftatemmoribusfolutam efle appareat. fic
enim ex Ulpiano, ex Pomponio, ex Mar-
ciano, icribit. Certarum rerum Wl ccttifartm
A 3 te-■

iejiamenfo iuior dari non poteft, nec deduttis,
febus, fi datus fuerit^ tota datio nihil vale-
bit, quia perfona, m vel caufie tutor da-
tur. Si tamen tutor detur rei Africana vel rei
Syriaiica, utilis datio ejt: hoc enim jure uti-
mur. Simile exemplum occurrit in accepti-
latione: nam quamquam conftet, acceptila-
tionem efle a£bum legitimum /. 77. D. de re-
gulisjuris, civilem iolutioncm, non natura-
lem/. 107. D. de folutionibus j tamcn Gnece
poteft fieri, & tollere honorarias obligatio-
nes, & fervum accepto liberare : quia hoc
jure utimur, ut Juris gentium fit acceptila-
tio /. 8. §. ult. D. de acceptilatione. Similiter
conneftenda clt /. 23. D. depaflis cum /. zf.
§. z. D. eod. tit. ne cui doius fuus per occa-
fionem Juris civilis profit. /. 1. §. 1. D. de
doli mali metus exceptione.

f. /^\uod fuperiore dixi capite, fervitutes
V^ praediorum voluptatis amocnitatifque
caufa non inutiliter conltituij adhuc minus
planum videbitur diflcntientibus Doctoribus:
nifi hic paulo fufius explicetur vetus dubita-
tio, utrum fervitus prasdii ultra ejus necefli-
tatem extendi poflit. nemo enim dixcrit, ob
amocnitatcm prsedio rite imponi fervitutem,
quae ultra ejus neceflltatem porrigi nequit:
nifi idem priedii neceflitatem cum amoenitate
confundendam efle exiftimet: quod non vide-
tur. Sed quid eft ? dividenda rcgula a coniue-
tudine, quK regulx derogavit. Placuit, pnc-
dii fervitutem ejus neceflitate terminari: & cft
ratiodefinitionis:quiafervitutis nullaeft fervi-
tus/. i.D. deufu & ufufruEl. legat. denique, fer-
vitutes prasdiorum funt jura prxdiorum, non
hominum 1.6. §. z.& 3.Z). Sifervitus vindice-
tur.l.zo.%.ult.D.de fervitutibuspradiorum ru-
fticorum: & ideo dicuntur pra:dia qualiter fe
habentia; id eft, qualitates qusedam prccdiis
perinde inhserentes, uti his lalubritas, bonitas,
amplitudo, inhicrent /. 86. D. de verborum fi-
gnificatione. I. 12. D. Sjhiemadmodum fervitutes
amittuntur. Hxc regula. Sed regulam limi-
tavit confuetudo: maxime, fi id quod fundi
neceflitatem excedit, aut ufum habet innoxi-
um, aut pa&is conventis nititur. Eft vero ejus
cxceptionis duplex ratio: una, quod nihil eft
tam congruum fidei humanas, quameaqux
inter eos placuerunt, fcivari: altera, quod
a&emo poftulat invidiofum jus: quod fibi pro-
futumm eft, & alteri non nociturum : uti-
que, malitiis, qttibus aihil latui-us quis eft,
nifi ut alteri officiat obftct, indulgcndum
noneflc, etiam sequitas fuadct 5 etfi jurcde-
ficiamur: ut infra latius traditum capite fep-
timo} & ab Ulpiano indicatum in /. 1. §. ulf.
& l. 3 .pr. & §. 2. D. de rivis.

2. Nec repugnat hoc Pomponii iii /. 24.
D. de fervitutibus pradiorumrufticorum.

Ex meo aquaduUu Labeo fcribit^cuilibetpof-
fe me vicino commodare. Proculus contra^
ut ne in meam partem fundi aliam, quam
ad quam fervitus adquifita eft, uti ea pof-
fim. Proculi fententia verior eft.
Eft enitp Pomponio verior Proculus : cum
non intervenit pactum, ut liceat alteri com-
modare, & interim fervienti fundo nocet a-
qux commodatum. caiterum fi innoxium fit
commodatum, aut alioquin pactum dc com-
modando intei-venerit 3 Pomponio vcrior vi-
detur Labco. ita, fi ad iiibtile exaininentur
fingula Proculo accedit Pomponius: fin ad
acquitatem & ufum > magis Labeoni. Indi-
cavi Pomponii fenfum meo modo. fuum fe-
quuti funt Viri Clariffimi, Jacobus Cujaci-
us, ad d. I. 24. in Oper. Pofth. tom. 4. part. 1,
& Jacobus Labittus, Ufu quarto Indicis ad
' Pand.leg. n. ^f. dclufi Pomponii verbis,Pro-
culus contra , & Proculi fententia vcrior eft:
quibus Labeonem reprehendi credidere. Scd
•aliter fe res habet. nam ha* loquendi formulx
apud Veteres non utique funt reprehendcntis
fcntentiam falfam: fope funt nolentis capuiri
vcram. id, poft hxc tcrtium edita oftcndi
libro De forma cmendandi doli mali c. 1. ad
finem: ubi, fivacat, vide. Interim non fi-

lcbo:

lebo: (eft eiiim firmum mex interpretationis
munimentum) quod a Labeone in propohto
adeo non abhorret Pomponius, ut ejus ien-
tentiam manifeite probet apud Paulum l.z.

D.derivis.

3. Sed & Ulpianus utramque Pomponn
fpeeiem quam follicite,tam convenienterLa-
beoni, trachit /. 1. §. 16. D. de aqua quotidiana
£5? aftiva. quod eo diligentius moneo: ne
quis vel hic corrampatur aucfcoritate Cujacii
& Labitti exiftimantium, Labeonis feiiten-
tiam ufu Veterum fiaifie negleftam j ideoque
proponi ialtcm apud Ulpianum -, cum a Pro-
culo apud Pomponium d.l. 24. reprehendatur.
Verba Ulpiani ex d. I. 1. §. 16. hicc funt.
lllud Labeo dicit, omnes partes illiusfundi, in
qucm loci aqua ducitur, ejufdem numero ef-
fe. Ergo & ft forte a6lor confinem agrum
emerit, ifj cx agro, in quem hoc anno aquam
duxcrit jpoficafundi empti nomine velit aquam
ducere: ita demum eum recie hoc InterdiElo,
ut de itinere atiuque, uti putant: ut femel
in fuum ingreffus, inde egredi qua ve/it ^pof-
fit. nifi ei nocitum fit, ex quo aquam ducit.
Ulpianus utramque Pomponii fpeciem, quam-
quam fubobfcure, tamen convenienter mcx
cc Labeonis, fententise interpretatur: & po-
ileriorem quidcm; cum iic fcribit. Illud La-
bco dicit, omnes partcs illius fundi, in quem io-
ci aqua ducitur, ejusdem numero cjjj. Senfus
cnim eit, Labeonem vellc, Titium, verbi
gratia,fi habeat aqiucductum tantum ad ccr-
tam fundi partcmj poile etiam ad aliam fun-
di paitemcuifendtusadquifita non fit,aquam
ducercj modo fi, ut in nne adjicitur, fundo
fervienti non noceat: itaque in hoc cafu om-
ncs partcs illius fundi in quem ducitur aqua
loci, id cit, aqua faltem debita loco,feu por-
tioni fundi (diitinguitur enim locus a fundo,
ut hic, ita in /. 16. D. de adquirenda pofjeffio-
nc. /.64. §. /?«. D. de evittionibus &C cit locus,
teite Ulpiano in I.60. D. de vcrbormn fignifi-
cationc, non fundus, fed portio aliqua fundij
fundus autcm integrum aliquid) omnes, in-
quam, paites illius fundi in qucm iine damno
fundi fcrvientis ducitur aqua, loco quidem,
fcd non fundo dcbita, ejufdem numcro efie:
hoccit,ejusdem lociac portionis jure,condi-
tione,&modocontineri_;etfi alioquinuniver-
iic partes non habcant fcrvitutcm. Hactcnus
VUpianus cx Labeone dc aqua loci: dc qua in
d.i. Z4. agit poitcrior Pomponii fpecics. At-
quc inde in d.l. 1. §. 16. porro fic inferteti-
am ad alteram Pornponii fpeciem. Ergo & fi
forte attor confinem agrrnn emerit, & ex agro,
in qucm hoc anno aquam duxerit, poftea fundi
empti nominc velit aquam ducere , ita demum
cum rccte hoc interdicto, ut de itincre attuque,
utiputant, ut femel infuum ingreffus inde egre-
dt, qua veiit, poffit. nift ei nocitum fit ex quo a-
auam ducit. Senfus Ulpiani eft: Si aqua loci,
u1 cit, fi aqua non integi-₀ Titii fundo debita,
certo cjus fundi loco,poteft aTitio com-
modari etiam alii loco, quam cujus eft aquae-
ductus: crgo Titius, ii aquazdudiim com-
paravit fundo Tufculano, verbi gratia j &
deinde emat funduni Cornelianum ei confi-
nem: etiam poterit huic fundo aquam cedere
ex aqua:ductu, etfi alioquin ad eum non per-
tinente: modo nec fic noceat fervienti fundo.
quemadmodum iter afhimve habens ad cer-
tum fundum, cum eum ingrcfliis eit, poteft
inde quo velit, egredi etiam ad alios fundos,
ad quos iter aut a<5tus alioquin 11011 pertinet:
ufque adeo, ut fi impediatur fic ire agere,
cum interim non nocct fcrvientifundo j ctiam
re6te interdifto de itinere actuque uti pofiit.
quod fi eft: idem dicendum de interdicto de
aqua quotidiana & ceftiva: proifus, ut a6tor
qui hoc annoaquam duxerit infundum fuum,
fi deinde emerit agrum ei confinem, & ex
agro in quem hoc anno aquam duxerit, poll-
ea, etiam fundi empti nomine velit aquam
ducere, poifit interdi<5to dc aqua quotidiana
experiri j fi prohibeatur, aquam ex fundo,
quafi poflidente aquicductum, ducere ad fun-
dum alterum qui eum non poflideat: utique,
nifi nocitum fit fundo ei ex quo aquam ducit-
4. Scio, alios alio pergere itinerc 5 idcoquc
lucc Ulpiani verba , lliud Labeo dicit, omnes
partes iilius fundi, in quem loci aqua dncitur,
cjufdem numero ejfe, rcfcrre ad /. 9. D. dc fcr-
vitutibus, & /. 13. §. 1. D. de fervifutibus pra-
diorum rufiicorum. Etiamfcio, ex verbis, ut
fcmcl in fuum ingreffus inde egredi, qua velit,
poffit, fic colligi, quafi dominantis fundi do-
minus non poflit quidem quidquam ex aquce-
ductu aliis aut fibi gratificari, antequam in
fuum fundum aqua pervenit; fed tamen poflit:
fibi aut aliis cedere aquam, poiteaquam ad
fundum fuum penetravit. Verum mihi neu-
tra placet fententia. non prior : quia, fi ea
verba iic interpreteris, quafi tantum velit La-
beo , fervitutcm , fundo debitam, omnibus
ejus partibusdeberi :non erit fenfus verboruna
(in quem loci aqua ducitur) ■, nec conftabit fe-
quens illatio in veifu, Ergo & fi forte: cum
ca illatio ab Ulpiano ibi perinde fiat a parte
ad totum ut a Proculo & Pomponio cit fa-
cta in d.l. 24. eoque pertinet ad infringcndam
aut molliendam juris rcgulam: cui in d. I.14.
inlucrcri volebat & Proculus & Pomponius j
nifi ex fententia Labeonis aliud fuaderet aut
innoxius ufus, aut pa6tum conventum : ut
fupra di£tum. Non magis placet mihi po-
iterior fententia: quiautdemus, aquam de-
mum pofle vicinis cedi, cum ad fundum do-
minantem pcrvenit:eatamen gratificatfo non
magis ad pncdii ufum ac neceflltatem perti-
neret, quam ubi aqua ad fimdum nondum
pei-venit. Scd & tralatirium eft, non efie ift
iitis Jurifconfultorum Fragmentis temerc ar-
gumentandum a contrario fenfu. ita non fe-
quitur, Ulpianus ait, aquam, in fundum in-
greflam, vicinis commodari pofle: proinde,
antequam ingrcfla fit ftindum, commodari

non

non poteft.nam adjecfo, exceptio,«/72 nocitum
fit fundo fervicnti, generalior eft , quam ut
eamferatconfequentiam. prazterea refertPau-
lus, atque ex Pomponii fententia, in l.z. D.
derivis, polfe aquam & ex rivo (id eft, ex
itinere aquae 1.19. D. Qucmadmodum fervitu-
tes amittuntur) domino fundi in quo rivus eft,
dari a domino fundi dominantis. Non igitur
dubium eft; quin aqua vicinis etiam prius
commodari poflit, quam ad fundum domi-
nantem profluxit: hoc eft, quin regulam Ju-
ris confuetudo mitigarit,vel Pomponio tefte:
cujus eft: d. I. Z4. D. de fervitutibus pradiorum
rufiicorum.

f. In primis cum & Africanus ipfi adftipu-
letur /. 33. §. 1. D. de fervitutibus prcediorum
rufiicorum ubi fic fcribit.
Per plurium pradia aquam ducis quoquomodo
impofita fervitute nifi pacimn vel fiipulatio
etiam de hoc fubfequuta efi , neque eorum
cuivis, ncquc alii vicino poteris hauftum ex
rivo cedere: pacto enim vel ftipulatione in-
tervenientibus ) & hoc concedi folct: quamvis
nullum pradium ipfum fibi fcrvire, neque
fervitutis fruttus conftituipoteft.
Hax Africanus: manifefte oftendens, regulis
Juris neque fuce rei fervitutem j neque fcrvi-
tutis fruchim feu fervitutem, cOnftitui pofle:
ideoque per plurium prxdia aqua ducta, ali-

3uando ha;fitatum efle> liceatne ei cui aquce-
uctus compctit, prsediomm dominis, vici-
nisve aliis, ex aquxduftu gratificari 3 five,
ut Africanus loquitur, hauftum ex rivo ce-
dere: nam fi. illis concedatur aqua 5 rcfiftere
regulam qua: fuam cuique rem negat fervire:
fin iftis> Ixdi aliam qua prohibetur fervitutis
fervitus, feu femtutis fructus, conftitui. pla-
cuifle tamen utilitatis caufa _? hujufmodi rc-
gulis tuncdemum locum efle> fi fimpliciter
iit conftituta fervitus } id eft, nifi in coniti-
tutione fervitutis aliter convenerit: nam pactis
& ftipulationibus intervenientibus &hoccon-
cedi folere > ut qiue fervitus- ex rigore Juris
non valet ultra ufum praedii, ea ninilominus
prastoria tuitione fubiiftat.

<5. Denique, ut non modus prsediomm,
fed fervitus, aquae ducendiu terminum fiiciat
l.iz.C.de fervitutibus & aqua: id eft,ut ego
interpretor, 11011 praediorum modus aut ne-
ceifitas aut quantitas, fed conftitutse fervitu-
tis placitum. Ita fane feiTitutem & Ulpianus
accipit in /. 3. §. 14. D. de itinere attuquepri-
vato: cum, Uti, inquit, jus cft, hoc eft, ficuti
per fervitutem impofitam licet: pro per pa£tum
conventum quoa in imponenaa femtute in-
tervemt.

7. At praster fuperiora adhuc probat u-
tramque, quam dixi,non regulam modo,fed
Sc confuetudinem ei contranam, Ulpianus /.
I. §.xi. D. de aqua quotidiana & afiiva: nam
agens de interdi£to de aqua quotidiana & x-
itiva, quod ad tuendam quafi pofleflionem
ferYitUtis aqujeduftus peitinet, fic loquitur.

Illucl quoque quaritur, utrum ea tantum aqua
his interdittis contineatur, qua ad agrum irri-
gandum pertinet, an vero omnis, ctiam ea, quce
ad ufum quoque & commodum noftrum ? Et hoc
jure utimur, ut hac qtioque contineatur. Propter
quod, etfi in urbana prcsdia quis aquam aucere
velitj hoc interdiUum locum habcre potefi. Sic
Ulpianus: addo & Pomponius lib. 34. ad Sa-
binum. Verba Pomponii /. D. cod. tit. IIoc
jure utimur, ut etiam non ad irrigandum, fcd
pecoris caufa vel amoenitatis aqua chci poffit.
Uterquc fignificat, hoc jure nos uti, tametfi,
ratiojuris adverfetur: ut aqua ducipoffit non
tantumadirrigandum agrum,id eft,non tan-
tum ad agri neceflitatem: de qua ita Colu-
mella lib. z. Dererufiica c. 17. Ejus igitur (pra-
ti) animadvertimus duo genera, quorum alterum
eft ficcaneum, alterum riguum. Lato pinguique
campo non defidcratur infiuens rivtts, meliufqus
habetur foenum quod fuapte natura fuccofo gigni-
turfolo,quam quod irrigatum aquis elicitur ^qtne
tamen funt neceffarite, fi macies terra pofiulat.
Significat, inquam, uterque, & Ulpianus, &
Pomponius, hoc jure nos uti: ut aqua duci
poffit non tantum ad irrigandum agmm, pro-
pter quod aquxductus, etiam id interdi<5tum
ab initio receptum videtur ex §. 1 t,. d.l. 1.3
fed etiam ad amcenitatem & aliud qualecum-
quc commodum noftrum quo occafione live
urbani, five ruitici pncdii ,non noftro bene-
ficio, fmimur: idelt, ut dicitur in d. §. 13.
(J 14. quamvis ad rigandos agros non iit ne-
ceflaria, & five intra urbem, five extra ur-
bcm iit. Tantum ufus valuitj poitquam ha-*
bcre cceperunt Vetercs 11011 modo ad rigan-
dos agrosj id eft, ad eorum neceflitatem, fed
in hortis quoque, & ,ne de his dicam, ctiam
in xdibus fuis ac tricliniis & cubiculis, euri-
pos fuos & flumina cum ad diverfos ufus, tuni
ad amcenitatem. De his Seneca lib. 3. Natu-
ral. qucefi.c. 17. ffuanto incrcdibiliora funt opcra
luxuria, quotiens naturam aut mentitur aut vin-
cit? In cubili natant pifccs^ & fub ipfa mcnfa
capitur, qui fiatirn transferatur in menfam.
Etiam Plinius lib. f. Epifi. 6. Verba Plinii. Eft
& aliud cubiculum a proxima platano viride 6?
umbrojimi, marmore exfculptum podio tenus: nec
cedit gratia marmoris ramos infidentefquc ramis
aves imitata piftura, cuifubeft fonticulus. In hoc
fonte crater, circa fiphunculi plures mifcent jucun-
diffimum murmitr. Statius, in Tiburtino.

An pitturata lucentia marmora vcna

Mirer, an emiffas per ctinZia cubilia lymphas ?
Rurftis Scnccd/ib. i.Natural. qineft. inprafat.
Nonpoteft ante contemnere porticus & lacunaria
ebore fulgentia C5? penfiles fylvas & derivata in
domos flumina, quam &c. Idem De tranquilli-
tate animi c. 1. Jam domus ctiam qua calcatur
pretiofa, & divitiis pcr omnes angulos dijjipatis,
tctia ipfa fulgentia i & afjettator comefque patri-
moniorum pereuntium populus. £fttid perlucentcs
adimum aquas circumfluentes ipfa convivia ^
qttid epulas ioquar ? Vidcs delicias & luxu-

riani

riain civium Romanorum , lmmane quan-
tum, recedentem a vetere iimplicitate, five
rafticitate. Illatamen poilquam invaluit, quid
mirum, li qui graflati funt permores tales,
tandem neglexerint majorum feveritatem, at-
que adeo cceperint hoc jure uti contra regu-
lam Jurisj ut qux aqua ad domini five amoe-
nitatem five aliam qualem qualem utilitatem
pertineret,.ea viderctur ad dominantis priedii
utilitatcm ac fervitutem referri , & idcirco
etiam interdicto contineri. At in interdi&o
quo de agunt Jurifconfulti in d. §. xi. & d. I.
3. non rcfpicitur j utrum utilis & ncceiTaria
praedio fit aqua j an ad voluptatem aut aliud
qunle quale commodum dufta: quemadmo-

dum nec quxntur, utrum aqua jure,

cus, dcbeatur /. i. §. 10. D. eod. tit. fcilicet,
quia in actionibus quas de fervitutibus fant ,
jus vcriatur, in intcrdictis factum /. 2. §. fin.
D.Si fervitus vindicetur /itaque ex illo titulo,
qiue praedii, quarque perfonas, fit aut fer-
vitus, aut obligatio, parum re£te evincitur.
Vemm quis non videt, hcec magis diverfa,
quam contraria elle ? In interdictis fa£tum
veriatur, non jus: numquid ergo obtinet in-
terdictum , fimul atque aqua ducta cft ? in
interdicto non qiueritur, jure debeatur aqua:
ergo nihil refcrt,fcrvitusjure Civili efle pof-
fit, necnc ? Qiiin potius dicimus, fi conftet,
ductam ctlc aquam qiuc feivitutem non ref-
puit: tum non qiueri; utrum jure debeatur
aqua ex domini voluntate j aniine jure ducta
fit: alterum enim, quia fafti eft, in interdi-
£tum j altcmm , quia juris , in proprietatis
quaeftionem, venire. Ipfe certe Ulpianus au-
ctor cit in /. 1. §. f. £5? 6. D. cle aqua quotidiana
tff aftiva^ Pnetorem loquide ca fola aquaqiue
pcrennis cit: nec de percnni tantum, icd qtue
duci poteft. Et in §. 7. ejufdem loci ait, h;ec
intcrdicta dc aqua, item de fonte, pertinere
ad eam aquam quae a capite ducitur, non ali-
unde: nam harum aquarum etiam fervitutem
Jure Civili pofle conftitui. Unde confequens
eit, ut quibus cafibus jure Givili potcit vale-
rc fervitus aquceduftus, iifdcm quoque inter-
dictum locum habeat: quib.us autcm fervitus
non poteft valere,nec iis quidcm intcrdiftum
obtineat: quippe ad obligationcs perfonales
non pertinens arg. I. 2. D. Quorum bonorum.
Poftremo, cum volunt Jurifconfulti, ad inter-
dictum omncrn pcrtincrc aquamj five habeat
amcenitatein j flve pecoris ufum j five aliud
qualccumque pnedii commodum quod non
utique ejus ncccflitatem concernit: tUm ne-
cefleeft, ut pofle etiam omnium harum a-
quarum conftitui feivitutem cutn praxlii,
tuin perfonae, fignificent: nam dc utraque
Pi-cediali fenntute, hoc eft, &ruil ica & ur-
bana, agi m d. §.xi, de perfonali vero in d.
§•12. ibidem fequente, clare intelligitur ex
connexione cjufdem loci: certe ubi dixit Ul-
pianus 111 fine §.xi. Propter quod, etiamfi quis
wurbam pradia aquam ducere velit, hoc inter-
dichim locum habcrcpotcft j ckindc (ubjungit iii
§. 12. Pneterea Labeo fcribit, etfi quidam du-

tius aquarum non fint fundi, quia quocunque
(in aliis libriseft, quia a quocunqiie) dtici poj-
funt, tamen ad hoc intcrditium pertinere: id eit,
ad interdictum non tantum pertinent praedio-
rum fervitutcs, enarratas in d. §. xi j fed
Labeo fcribit, praeter eas, etiam huc perti-
nere aquaxiuctus, qui non funt fundi, fed per-
ion;e j quia quocumque poflimt duci, ut in
/.37. D. de fervitutibuspradiorum rufiicorum,
vel, fi mavis, a quocumque, fubinteilige,
pnedium non habente.

8. Qiiid tamen? Ait Neratius apud Ulpia-
num in /. f.§. i.D. coclem titulo, Ut maxime
calcis coquenda £5? creta eximendte fervitus con-
fiitui pofiit) non ultra pofje, quam quatenus ad
eum ipfum fundum opus fit. Sed id fic acci-
piendum cft, ut 11011 ultra poflit ex regula
Juris, vel certe, il fimpliciter conftituatur
fervitus j eo quod tum contrahentcs id dum-
taxat voluifle creduntur, propter rcgulam /.
^j.D.de obligationibus & aftionibus: poflit vcro,
ii omnia fint contraria j quamquam 11011 ipfo
jure, fed tuitione Prxtoris: ut curioie obier-
vateque animadvertit vir do£tiilimus,Jacobus
Cujacius lib.^.Obferv. cap. 28.

9 Nec obitat,quod ex Paulo fubjicitur in
1.6. D.eod. tit.
Veluti fi figulinas haberet, in quibus ea vafa
fierent, quibus frucius fundi cxportarentur ;
ficut in quibusdam fit, ut arnphoris vinum
evchaturj aut ut dolia fiant, vcl tegule [vel\
ad villam adificandam. Sedfi, ut vaja ve-
nirent, ftgulina cxcrcercntur, ufusfrucius erit.
Nam,fi fequentia Pauliverbacum his con-
fercsj apparebit, cum, quoquo eum modo
conveitas,eo incapite nilnlaliud agere,quam
ut ollcndat, omncm difiicultatam, iitnc rcalisi,
i an perfonalis fervitus,eflchac una componen-^L
I dam diftin£tione: utrum prsedio coluereat,
[fervitus, an perfonie j eamque diftin£tionem
11011 tantum in iis obtincre fpeciebus qiue ad
j ufum pnedii referuntur, fed in hifce quoque
, qux habent aut commoditatem aut quam ali-
! am utilitatcm perfonx: ut evenit in figulinis,
; arcnariis,&lapidicinis,verbi gratia jquce pro-
prie non funt rei rufticse j nec tamcn ob id a
bono patrefamilias ruftico negliguntur,ifi ha-
beri pofllnt. Varro lib.i.De rerufticac.4.. Sed
neque lapidicince, neque arenariaad agriculturam
pertincnt, fic figulince, ncque ideo non in quo agro
idonea pofftnt efj<?, non exercenda atque ex eisca-
piundi frutlus. Tamen, ne quem fallam, non
eft hoc Pauli Fragmentum nimis planum: ve-
reor fane, ne in co conturbatus efle videatur
fcripturas ordo: quo facilius verba legis quin-
t;c acfextae cohaererent, & Jurifconfultus aiite
verfum {ffhiidergo &c.) tra£tarit nonnulla quce
magis aut fru£tum pnedii augent , aut homi-
nem utilitate aliqua aut cOmmoditate beant,
quam ut ad fundi neceflitatem defiderentur.
abfque enim iiseflet,parum re£teeonjungere-

R ' tur

tur cum fuperioribus, quod in fequentibus
dicitur de jure tugurii in alieno habendi: nam
id, fi verum amamus, non tarn facit fupplen-
das fundi necefEtati, quam ibi exigere vulgo
creditur Paulus quam ad evitandam aeris m-
clementiam, ideft, ad hominis commodita-
tem , pertinet. Varro lib. z. De re ruftica

c. 17. £hti autem funt in faltibus, & fylveftribus
locis pafcunt, & non villci^ fed cafis repentinos
imbres vitant. Itaque fufpicor, Paulum,pene
retentis iifdem verbis quce exftant in d. I. 6.
fibi reftitui pofle ad hunc modum.

Item longe receditab ufufriiilu jus calcis coquen-
dce & lapidis eximendi & areyia fodienche
tedificandi ejus gratia , quod in fundo eft:
item fylvce cadua, ut pedamenta in vineas
non defint: item cretce eximenda, veluti fi
figulinas haberet, in quibus ea vafa fierent,
quibus fruttus ejus fundi exportarentur •> ficut
in quibufdam ftt, ut amphoris vinum eveha-
tur^ aut ut dolia fiant vel tegula [yet\ ad
villam adificandam. Sed_/?, ut vafa veni-
rent, fgulimc exercerentur, ufusfruffus crit.
Quid ergo, fi pradiorum meliorem caufam
hac faciant? Non cft dubitandum, quin fer-
vitutis fit. Et hoc [£5?] Macianus probat:
in tantum ut & talem fervitutem conftitui
poffe putet, ut tugurium mihi habere liceret
in tuo^ fcilicet fi habeam pafcui fervitutem^
aut pecoris appellendi, ut fi hiems ingruerit^
habeam, quo me recipiam.
Ea fi placet reftitutio: jam docebit Paulus,
quod & ipfe alibi & cxteri auctores fupra al-
Jegati, fine fcrupulo tradidere, pofle in o-
mnibus hifce fervitutibus non minus hominis
commodum atque utilitatem, quam prxdio-
rum neceflltatem contineri > & tamen nas pr:c-
diorum fervitutes appellari: quia ad perfonam
non ipfius cauia, iedbeneficio prsedii, def-
cendunt: denique, meliorem faciunt prxdii
caufam > eo quod plerumque ejus & pretium
& reditum augcnt. cseterum, fi quis fui qui-
dem cauta, non atitcm prxdii rationc, habeat
jus faciendi aliquid in fundo alterius; ei de-
bcri illud non vi peifonalis obligationis, (ut
voluit Accurfius ad l. 8.D. de fervitutibus in
verb. Non potefi lit. N. & ad d. I. 6. in verb.
nfusjrubtus lit. I. item Jacobus Cujacius lib.
24. Obferv. cap. zz.) fedjure perfonalis fervi-
tutis.

10. Nam hoc nomine defignatur in/.4.D.
defervitutibuspradiorum rufticorum, &I.I.D.
de ufufruclu legato: & pnctcrea ufus appella-
tur 5 fi quidem ad folius perfonx neceffitatem
refpiciat I. 37. D. de fervitutibus rufiicorum
pradiorum: imo ufusfructus dicitur inprincipio

d.l. 6. fi ad quemlibct perfonx ufum ac fru-
£tum, id ell, ad commodum ejus quodcum-

ue permittatur, nonad folam neceffitatem.
uod fi eflet mihi confilium cavillari; opti-
me oftenderem arg. d. I. f. inprinc. etiam vin-
dicari. Sed non feit inftituti mei ratio, ina-
nibus verbis ftudiofo lectori imponerc ; &

verumeft, quod eruditiffimus Labittus, Ufu
fecundo Indicis fui ad PandeElarum leges n. 1.
obfervat ex titulis capitum, opoitere eutn lo-
cum connecti, non cum capite quarto prx-
cedcnte, fcd cum fine capitis tertii ; fcnfum
autem efle: Ergo fecundum cum (Neratium)
& vindicari poterit iter ad flumen publicum:
de quo Ulpianus in §. 3. d. c. 3. difleruerat con-
venienter fententiae Neratii libro tcrtio Mem-
branarum.

11. Plane, fi qux incidant ex quibus cla-
reat, hanc fuifle aut teltatoris aut contrahen-
tium voluntatem ; ne conftituerent fervitu-
tem in rem, nequc in perfonam: tunc exifti-
maverim, dumtaxat perfonam aut heredis
aut promifloris illi cui datur, obligari. Idque
eft, curannuus reditus, defundo promiflus
in/. ult. §. 1 . D. de contrahenda emptione, vendi-
to eo fundo, emptorem fundi non oneret > &
cur annua ex pnediis Potitianis legatapraediis
Lutatianis, mortua legataria, finiantur in
/. 12. D. de annuis legatis: tametfi in rerum
fervitutibus utrumque aliud fit I. 47. D. de
contrahenda emptione^ /.36'. D. de fervitutibus
pradiorum rufiicorum: quin & in perfonarumt
fervitutibus fic obfervetur; ut, cui hse com-
petunt, is a£tionem confefloriam habeat ad-
verfiis quemcumque pofleflorem I. f. §. 1 - D.
Sifcrvitus vindicetur. I.Z.& 3.§• 1 - Cod.de ufu-
fruftu. Principio enim multum intereft :
utrum prxdium ita dcfignetur aut a teftatore
aut a venditore, ut potius prxdium , quam
perfona, obligetur reditus nomine; anidem
prasdium tantum dcmonftrandi caufa nomi-
netur arg. /.27. %.fin. D. de Icgatis lib. 3. /.12.
D.de alimentis legatis: &viciffim, utmm per-
fonte detur reditus propter praedium fiium;
an praedio detur propter perionam /.4. D. de
fervitutibus pradiorum rufticorum : quod po-
ltrcmum magis eft in d. 1.12. D. de annuis le-
gatis: quia ibi prxdia proponuntur fuifle in
diverfispagis;id cft,pnediacrant non vicina:
qualia in materia realium fervitutum requiri,
notiffimi juris eft. Deinde notandum, quod in
iifdem fpeciebus non ipfe legatarius, emptor-
ve reditus, jubetur eum percipere; fed ju-
betur reditus prxftationein ab herede aut
venditore cxfpe£tare; id vero relu£tari na-
turse fervitutum , nemo eft qui non videat.
Saltem quod ad praediales fervitutes attinet,
perfpicuus locus eft in /. 1 f. §. 1. D. de fervi-
tutibus ;& de perfonalibus quid habendumfit,
apparet ex collatione /.20. D. de ufufruttu.
cum I. 38. D. deufufruftu legato: ut & ipfe
Accurfius bene notavit ad d. I. 20. in verb.fi
quis ita lit. g). & ad d. I. 12. D. de annuis le-
gatis in verb. Neque perfonam lit. H. nam cum
in altera dixiflet teftator, fru£tus annuos fun-
di Corneliani Gajo Mxvio do lego; ref-
pondit Ulpianus, perinde accipiendum hunc
fermonem, ac fi ufusfra£tus fundi eflet lega-
tus: idemque confirmat Javolenus in /. 41 .D.
de ufufruftu Iegato: caufatus, quod videtur ea

fuiift

fiiifle mcns teftatoris. Sed hxc unde ? ex
verbis do , lego : qua: cum direfta fint ad
legatarium (tefte Ulpiano tit. 24.) lntelligi-
tur teftator, legatario his facere poteftatem
vindicandi fumendique fibi fruftus annuos 5
& adeo indubio magis ufumfmfbum, quam
fructus, id eft, magis jus, quam corpora,
lcgarc: quia qui jure poteft aliquid facere m
alieno, invito domino , huic comparata eft
fcrvitus j fiad vicini pncdii commodum, in
rem > fin ad ufum fm<5tumve perfonas, vel u-
fus vel ufusfrudus. Porro cum in altera. lege
teftator e contrario dixific proponeretur,/«/;-
di Albutiani reditus uxori mea, quoad vivat^
dari volo j refponfiim eft, differre illud a le-
gato ufufruftu. nimimm, quia non fuit hic
teftator directis verbis ufus, fed obliquis: ux-
ori, inquiens, dari volo: neque igitur voluit,
legatariam fructus jure fuo percipere aut
vindicare j magis voluit, illam fru£tus ab he-
rede petere: ulusfructus autem non eft jus aut
pcrcipiendi aut petendi fructus ab hereaejfed
jus utendi fruendi re aliena.

T Tipianus /. f. §. 2. D. Commodati vcl contra
fic dcfinit. Ubi utriufque utilitas vertitur,
ut in pignore, ut infocietate, & dolits & culpa
praftatur. Commodatum autem folam utilitatem
pierumque continet ejus , cui commodatur, &
ideo verior eft jS^. Mucii fentcntia exiftimantis
& culpam praf andam & diligentiam. Sic Ul-
pianus: cum quo paria facit Gajus in /. 18. Z).
eod.tit. IdemtamenUlpianus /. 13. §.fin.D.dc
„ piigneratitia aclione refert, Venire in hac attione
(pigncratitia) dolum culparn, ut in com-
modato j venire & cuJiodia?n: vim majorem non
venire. Imo capitc fequente 14. fcribit rur-
fum Paulus, Ea igitur, qua diligens paterfa-
milias in fuisrebusprafiare Jolct,a creditore exi-
gi. Scditioncm hanc, utcumque manifeftam,
difiimulat Accurfius variis modis. Primum
fic interpretatur verba Ulpiani in d. 1.13. §. 1.
quafi veniat in actione pigneratitia & dolus
& culpa, utin commodato utriufque gratia
contracto > non accipientis, non dantis tan-
tum : quia culpa illo cafu major, hoc levior,
pncftatur. Deindeputat, culpam quidem in
pignore venire, ut in commodato: non ta-
men tantam, quanta venit in commodato: id
cft, non tamen, ut diligentia modum excedens
a creditore, ut a commodatario, per omnia
exigaturj fcd quam diligens paterfamilias in
fuis rcbus pncitare folct. Ita Accurfiusj fed
magis fubtiliter, quam vere: ut cenfct An-
tonius Contius ad /. 2.3. D. de rcgulis juris :
ipfc dicens porro, Gnccos candidiores anno-
taflc, creditorem ante folutum pignus pric-
ftarc diligcntiam cxaftifiimam, <k qualem
commodatariusj fed poft folutum pignus cul-
pam tantum levem : nam hoc caiu pignus,
non ut pignus, fed ut depofitum, apud cre-
ditorem manere. SicContius. Verum &htcc
refponfio pridcm rejcfta cit a Jacobo Go-
thofrcdo, Jurifconfulto egrcgio, ad d. I 23,
ut mihi videtur, non temere: quia audoreft
t ipianus in d. I. f. §. 2. in depofito, ubi nul-
^{ia vc}«atur utilitas ejus apud quem deponitur,
merito dolum folum prxftari : nifi forte &
merces accefleritj tunc enim conftitutum, ut
& culpa cxhibeaturj aut ii ab initio conve-
nit, ut & culpam & periculum cxhibeat is
penes quem deponitur. Quamquam, fi lisec
concedas Grazcis, itemque Contio , adhuc
vereri poflis, ut oporteat ea accommodari ad
verba d. I. 13. §. I: nam quoquo modo Ul-
pianum accipias, five fingas, cum regulam
tradere,fivefingularespignoris ac commodati
fpecics, femper ex iifdcm verbis plus in pi-
gnore, quam in commodato, eflc fatearis,
necefle elt, Numquid aliud fignificat illud,
Venit autem in hac attione & dolus & culpa, ut
in commodato, venit & cujioclia ? enimvero, ii
in ea culpa venit, ut in commodato, fi prie-
terea etiam venit cuitodiaj coniequcns erit,
ut in commodato dumtaxat culpam levem,
in pigncratitia vero actione leviflimam quo-
que, pncftari oporteat. At tantum ea dili-
gentia, quam infuisrebus adhibere folet di-
ligcns paterfamilias , a creditore exigitur d.
/.13. non talis, qualem quifoue diligentifll-
mus patcrfamilias fuis rebus acihibet, & qua-
lem obfervare etiam dcbet commodatarius d. I.
18. d.l. f. §. 2. Ergo inconftantiam Jurifcon-
fultorum, imo Ulpiani, accufamus, cum Ja-
cobo Gothofredo? an,cum viro fummo, Ja-
cobo Cujacio lib. xy. Obferv.c. 24. exiftima-
mus, ut in commodato, ita in pignore, di-
itingucndum efle, utrum dantis, an acci-
pientis, an utriufque, gratia contrahatur j &,
fi dantis caufa fiat five commodatum, five pi-
gnus, dolum folum & latam culpam venire;
fin accipientis, etiam leviflimamj denique,
fi utriufque gratia, non ulterius, quam ad
levcm, obligari ut creditorem, ita fimiliter
commodatarium ? Non videtur: quia & Cu-
jacii fententia incidit in fuperiora Contii in-
commodaj &vereor, ut Gothofredo adfen-
tiendum fit. Quidtandem? unius, quod mi-
reris,literul2e non deprehenfa corruptiotantas
caufam difiicultati obtulit. Cum fcripfiflet
B 2 Ul-

fz. G E R A R D

Ulpianus, at in commodato feftinans Libra-
rius pro at repofuit ut: lapfus fortaife fimi-
litudine literamm al$u. quamobrem, muta-
tis rurfus literis, tranfpofitaque diltinftionc,
non tantum non Gajo ac Paulo, fed neque
ipfe fibi, Ulpianus adverfabitur. reftituetur
vero, quod & ipfa evincit connexio d. I. 13.
§. 1 d.l. 14. pene hoc modo. Venit autem
in hac aSlione & dolus £5? culpa j at in commo-

I N O O D T

dato venit & cuflodia: vis major non venit. Id
eft, venit in hac actione doius, lata & levis
culpa: at in commodato hoc pluseft, quod
in eo quoque venit cuftodia: verum prceterea
vis major non venit neque in commodato ,
neque 111 pignore. Itaque procedit Pauli col-
lectio d.l.\i\. Eaigitur^ quce diligens paterfa-
milias in fuis rebus praftare folct, a creclitore ex-
iguntur. plura infra lib. 4. c. 3.

Marcus Tullius loco illo notiflimo Pro
Milone ait, hanc cffe non fcriptam, fed
natamlegem, quam non didicimus, accepi-
mus, legimus: vemm ex natura ipfa arripui-
mus, haufimus, exprefiimus: ad quam non
doiti, fed facti: non inftituti, fed imbuti
fumus: ut, fivita noftra in aliquas infidias,
fi in vim, fi in tela aut latronum aut inimi-
corum indidiflet, omnis honefta ratio eilet
expediendas falutis. Neque vero id folus Ci-
cero, fed ctiam pleriquc alii, cum Philofophi,
tumJurifconfulti,quafi exploratum tradidcre.
Adeo credebant, id jusnec ratione indigere,
nec difputatione: fentiri enim, ut calere
ignem, nivem efle albam, dulce mel, quo-
rum nihil oportere exquifitis rationibus con-
firmare, tantum fatis eife admonere. Itaque
Paulus ait in /. 4f. §.4. /). adlegem Aquiliam^
vim videfendcre omnes leges, omniaquc jura,
permittcre. Et idem Cicero libro 1. De offi-
ciis vult, ejufdem jurisefle defenfionem fui,
cujus eit maris & feminae conjun£tio, cujus
procreatio & educatio liberorum, quas juris
naturx,& quidem primarii,efle,hodie nemo
dubitat Interpretum. Verba Ciceronis appo-
fui. Principio generi animantium omni eft a na-
tura tributum, utfe^ vitarn corpufque tueatur^
cleclinetque ea, qua nocitura videantur^ omnia-
que^ quts flnt ad vivendum neceffaria inquirat
& paret, ut paftum latibula, ut alia ejufdem
generis. Commune item animantium omnium efl
conjiwttionis appetitus procreandi caufa^ & cura
quadam eorum, 'quce procreata funt. At ficut
maris & feminae conjunctionem liberommque
educationem a natura defcendere, cun£ti lar-
giuntur, propter do£trinam Ulpiani in /. 1.
§. 3. X). dejuftitia &jure:ita timent complu-
res, tefte Francifco Connano lib. 1. Comment.
jur. civil. c. 4. n. 7. £5? feqq. ne in injuri;c pro-
pulfatione aliud dicendum fit; eo, quod Ul-
pianus in declaratione juris naturalis tantum
enumerat matrimonium, & curam cum pro-
creandar, tum educandrc, prolis, omifla fui
defenfionej perinde quafi illa fere ejus juris
exftent exempla, ifta ad aliam jurispartem,
id eft, ad jus jgentium pertineat. Sed hi in
manifefto veriantur errore: licet enim Ulpia-
nus in recitandis naturae effe£tibus prjeterierit
defenfionem iui j vcrius tamen eft, eum id
alio, quam creditur, fecifle confilio. S,i fi-
dem di£ti quasris: dabo tcftem gravem, &,
quod dici folet, exceptione majorem: neque
enim cuiquam potcft in hac fpecie dubia efle
Ulpiani au£toritas, dc cujus fententia ambi-
gitur : is vero libro 6p ad Edi£tum refert,
vim vi repellere licere, Caflium fcripfifle,
idque jus natura comparari /. 1. §. 27. D.
de vi & de vi armata: hoc eft, ex primis
naturae nafci, non ex difputatione rationis.
Quamobrem fic ccnfeo, non cfle hic faci-
le argumentandum ab inclufione unius ad
exclufionem altcrius: poitremo, nil aliud e-
gifle Ulpianum in d. l. 1. §. 3, quam ut ne-
gle£tis iis qiuc perfpicua eflent, filtem de
obfcurioribus diflererct : nam, cum apud
omnes in confeflo eflet, quo referri debe-
ret injurix propulfatio, tamen dc conjun-
£tione maris &feminre, dcque procreatione
& educatione liberomm, a Philoiophis difpu-
tabatur, utrum a natura eflent, nec ne: ut
docet Cicero De flnibus libro 4. ubi fic fcribit.
IIoc fummwm bonum , qtiod certa fignificatio'ne
intelligitur, eaque vita qua ex funmo bono de-
gitur, quia conjuntta ei virtus c//, in fapientem
folum cadit. ' Ifque finis bonorum, ut ab ipfis
Stoicis fcriptum, a Xenocrate atque ab Arifiotele
confiitutus efi. Itaque ab iis confiitutio illa pri-
ma naturte, a qua tu quoque primum ordiebare,
his prope verbis exponitur. Omnisnatura vult effe
confervatrix fui, ut falva fit £5? in genere
confervetur fuo. Ad hanc rem ajunt artes quo-
que exquifitas, quce naturam quoque adjuvarent,
inquibus ea numeretur in primis, quce efi vivendi
ars, ut tueatur, quod a natura datumfit, quod
defit, adquirat: iidemque diviferunt naturam
hominis in animum £5? corpus, quumque eorum
unumquodque per fe expetendum effe dixiffent,
virtutes quoque utriufque eorum perfe expetendas
effe dicebant, quurn animum quadam infinita
laude anteponeient corpori^ virtutes quoque ani-
mi bonis corporis anteponebant. Sed qtium fapi-
entiam totius hominis cuftodem & procuratricem
effe vellent, qu£ eflet naturce comes & adjutrix>
hoc fapientice munus efje diccbant, ut eum tuere-

tur^

Ulpianum libro tertio De omnibus tribu-
nalibus fic fcripfifle, legimus in /. 3f .D.

de injuriis.

Si quis injuriam atrocem fecerit, qui contemnere
injuriarum judicium poffit ob infamiam fuam
£5? egefiatem, Prator acriter exequi hanc rem
debet, & eos, qui injuriam fecerunt, coercere.
Ait, Prastorem acriter exequi hancremde-
bcre, & eos qui injuriam fecerunt, coercere)
cum qu;cri poflit, unde hazcPraetori cocrci-
tio? in provinciis cnim ad Prxfidcm , Rom.c
ad Prxfc£tumUrbis,pcrtinuiflc,non adPrse-
torcm, ex eodcm Ulpiano intelligitur in /.1.
§. 3. D. de paenis^ &: Modcftino in l.ult. D. de
in jus vocando. quin irno, fi quis ob facta a-
trociora in tutela admifla apudPraetoremfue-
rit accufatus,ab eodem rcmitti debet ad Pne-
fcctum Urbis graviter • puniendus > ut ipfe
Ulpianus refert in /. 1. §. 8. D. de fufpetiis tu-
toribus, item /. 1. §.7. D. de officio Prafefli
Urbis. Igitur Ulpianus fccum diflldet ? an a-
liud eft in injuriis, aliud in cseteris caufis? an
(quodvifum Scipioni Gentili, Viro Clariffi-
mo, Dejurifdiftione lib. 3. cap. xi.) intercit,
quod Jurifconfultus in d. I. 3f. conjunctim
loquitur de peifona & egena & infami ? Ni-
hil horum: gencralis fermo eft Ulpiani in /.
1. in pr. & §.3. D. de officio Pr<efefli Urbis,
Prafechiram Urbis omnia omnino crimina
fibi vindicafle: & igituromnia tam privata,
quam publica crimina d.l. \ .%.ult.D.depamis,
nec minus injuriarum caufam, quam furti ,
quam tutelae. Adhasc certi juris eft, inju-
narum damnatos generaliter infames fieri E-
dicto Prastons, Ktamen tantum humiliori-
bus perfonis infligi corporalem poenam; fcd
a Prxfe£to Urbis aut Pra*fidc> c;cteros vero
non coerceri ea poena, fed vcl exilio tempo-
nth, vel intcrdi£tione certie rci, vel alia con-
fimih rafone, etiam Hennogenianus memi-
mt m l. ult. D. de injuriis, & Calliftratus in
2.8. §. 2. D. de pcenis. Quid ergo? emen-
uandus eft textus, atque cx Notis pro Pr<e-
tore rclbtucndus PrafeStus? id mavult Anto-
nius Faber, vir acuti & prseftantis ingenii,
lib. 4. ConjetJur. cap. 8. Sed cgo a reccpta le-
£tione 11011 recedo: quia novum non eft , ut
Pnctoris appellatio non Prxtorem modo pro^j
prie fic di£tum fignificet, led & Proconfu-
lem, fed 8c Legatum Cxfaris, feu Praefidem,
fed & Pnefe£tum Vigilum, & iEdilem. Jta-
que apudTacitum legitur Jib. 1. JnnaJium cap.
74. Granium Marcellum Pnetorcm Bithy-
nix majeftatis poftulatum eflc aQuxftore ip-
fius Cxpione Crifpino. Ncc quidquam ibi
mutandum; tamctfi dc fcriptura ambigat do-
£tiflimus Lipfius poftMcrcerum: quod Sal-
mafius monuit au Julii Capitolini Marcum
Antoninum pag. 32. verf. 7. Sed &c idem Ta-
citus lib. 2. AnnaJ. cap. f6. ait, Comagcnis
Q^ Scivxus pneponitur tum demum ad jus
Pnctoris tranflatis: pro ad jus provincix cui
pnccrat Pncfes aut Proconful} ut etiam Lip-
iius ibidem vidit. Similiter apud Ulpianum
legitur in /. 13. §. 1. D. de jurijdittione. Magi-
firatus ve.J is, qui in potefiate aJiqua fit, ut puta
ProcorfuJ,' veJ Prator^ vcJ aJii^ qui provincias
regunt, judicare jubere eo die, quo privatifituri
effent, nonpojjunt. Ubi ProconfuJ vcl Prator
eftProconfi.il vclProprxtor,vei Legatu.sQc-
laris, feu Prxfcs. nec opus, cum Antonio Go-
vcano ibidemnum. 13. reponere, Proprsbtor,
vcl Pro prxtore 3 ut nec, cum Cujacio, Con-
ful vel Pnetor. Pomponius quoque in /. f.
D. de verborum obligationibus ait, Prxtorias
ftipulationes fic exaudiri oporterc,ut iri hifce
& contincantur xdilitia?. Scd & Paulus Jib.
1. Sentehtiamm tit. if. Si quadrupes damnum
intuJerit fic loquitur : Feram bcftiam iri ea
parte, qua populi iter eft, colligari Praetor
prohibet. ubi Prxtorem Cujacius re£tc inter-
pretatur yLdilcm. Prxtcrca in Notis Valerii
Probi exftat, PR. VIGIL. id eft, Prator
VigiJum veJ Prafetlus: cumdemquc etiam ju-
ftinianus in Novell. 13. Praetorem plebis ap-
pellitat. Quare quid ceflo, Praetorcm latiore
fignificationc accipere apudUlpianum in d. I.
3 f: ut quos in d. J.i. §, uJt. D. de ptxnis in ea-
B 3 dem

dem fpeeie diftinxit Praefcctos & Prjefides,
eos in d: l. 35*. generali Prxtoris voeabulo
compledatur: nam de hifce loquutum eo loci
efTe Ulpianum, indicio efl: ipfius capitis In-
fcriptio, qux habet Ulpianus lib. 3. De omni-
bus tribunalibus.

₄I. uadam (inquit Tribonianus in pr. Infi.

V^ de rerum divifione) naturali jure commu-
ma fiunt omnium , quadam publica, quadam
univerfitatis, quadam nullius, pleraque fingu-
lorum. Et quidem naturalijure communia Junt
omnium hac, aer, aqua profiuens , £5? mare ,
& per hoc littora maris. Nemo igitur ad littus
vnaris accedere prohibetur, clum tamen a villis
monumentis & adificiis abfiineat^ quia non
funt juris gentium, ficut efi mare. Flumina
autem omnia £5? portus publica funt. Ideoque jus
■pifcandi omnibus commune efi in portu fluminibuf-
que. Riparum quoque ufus publicus efi juregen-
tium, ficut ipfius fluminis. Itaque naves ad eas
appelkre, funcs arboribus ibi natis religare, onus
aliquod in his rcponere cuilibet liberum <?/?, ficut
per ipfum flumen navigare, Jed proprietas earum
illorum cfi, quorum prcediis harcnt: qua de caufa
arbores quoque in iifdem nata eorumdem funt. Lit-
torum quoque ufius publicus efi & juris gentium _y
ficut (fj ipfius maris, ob id cuilibet liberum
cji cajam ibi poncre, in quam fe recipiat: ficut
retia ficcare, £5? ex mari deducere : proprietas
autem eorumpotefi intelligi nullius effe:fed ejuf-
dem juris efi, cujus 13 mare £jf qua fubjacet
mari terra vel arena. Hxc Tribonianus: cu-
jus definitio poftquam jufta efle & convenicns
Veterum fententice credita eft j inquirere cer-
tatim in vera publicarum & communium re-
rum difcrimina ccepemnt, qui tum ejus, tum
affinium aliquot locorum interpretationem
mcditati funt praeftantiffimi viri, Cujacius,
Donellus, Zanus, Marcilius, Vinnius, alii.
Sed hi,quamquam laboriofe ac fubtiliter ple-
raque fint perfequuti, non tamen potuere
adferre quidquam, quod folidam earum re-
rum faperet differentiam: fimul atque enim
ad exempla fingularam pervenitur; apparet
ftatim, qua: communia, eadem publica, 8t
qux publica, eadem commimia, a Veteri-
bus appellari: ex nominum vero ufu ac con-
fuetudme judicatu eft non admodum difficile,
quid de effcftis quoque hujus diftin£tionis ha-
bendum fit. Inter quas circumfertur vulgo,
fed nullo juyre, publica, quoad proprietatem,
cfle populi Romani, quoadufutn, omnium;

communia vero ufu omnium , proprietate
nullius, efle. Hinc ex communibus, qiue
occupari pofliint, occupanti in medio pofita
efle, ex publicis non item: & ideo, qui mare
aut littus asdificat, jure gentium fuum xdifi-
cium facere > qui vero in flumine xdificat,
nullo modo fuum opus facere fine publica au-
£toritate. Porro, flumen ab aqua fluminis
feparari: aquam communem cfle omnium ho-
minum; flumen publicum: denique, aquam
fluminis ad lavandum, ad potandum,univer-
fis fine difcrimine permitti; non permitti ad
navigandum, ad pifcandum iis qui funt altc-
rius civitatis.

z. Veramenimvero, ut tandem ipfedicam,
quod fentio , Veteres publica & communia
parili poteftate acccepeinnt: ncque interefle
arbitrati funt, utram quid publicum voca-
rent, an commune:fed quod publicum eflet,
idem commune, & quod commune eflet,
idem publicum efle, voluere. quamquam ,
fivc quid publicum fimpliciter dicerent, five
commune, fi nil prceterea adderent, non mi-
hi viderentur plena ufi efle oratione. adeo,
cum & diitin£te loquerentur & pleno fermo-
ne,dixerunt,qiuedam jure naturali cfle com-
munia omnium hominiim > eaquc alio nomi-
ne appellarant publica jure naturali: qiuedam
dixerunt efle communia jure civili, qiue alias
publica jure civili, aut etiam univerfitatis ap-
pellaraiit: ut ex fequentibus apparebit. com-
munia autem jure naturali vocarunt,non tan-
tum luec qux in §. 1. dici. tit. Infi. rccitan-
tur j fed ea quoque qux de fluminibus, por-
tubus, ripis, in fieqq. §§. adduntur : ut Mi-
chael Attaliates indicat tit. z. Pragmatico-
rum^ hisverbis. ^uadamfunt tmiverforum,
ut aer_y aqua jiuens, mare, littus marinum, £5?
amnes. propemodum £s? portus communes funt.
Neque hoc Attaliates tantum, fed & Pru-
dentius, probat lib. z. Adverfus Symmachum.
Verba Pradentii.

Nunc adfunthomini datamuneralegibus iifdem,

fueis conceffafemel-^fons liquitur^amnis inundat,
elivolum ratibus mare finditur ^infiuit imber,

Aura volat tenuis, vegetatur mobilis aer,

Et

Et tes natura fit publica promptaquc cunllis ,
Dumfervant elementafuum famulantia curfum.
Prudentius fontem, mare, imbrem, auram,
& aerem, etiam amnem, five fluvium, vocat
res naturse publicas & promptas cun£tis: ld
eil, jure gentium publicas feu communes o-
mnium hominum : ut idem loquitur paulo
ante. Praeter hos teftatur Ulpianus quoque
/. 24. D. de damno infetto, Fluminum publico-
rum communem ufum efje, ficut viarum publica-
rum & littorum. Sed illa, & prxterea por-
tus, acripas, a Vetcribus communia & pu-
blica dici pari fenfu,adeo vemm eft: utMar-
cianus libro 3. Inftitutionum, id eft, eo ex
quo defcripfit Tribonianus qure fupra attuli
Inftitutionum Fragmenta, res omnes divi-
dat: non in quinque partes-, nempe, com-
munes, publicas, univeriitatis , nullius, &
iingulorum: fed in paites quatuorj fcilicct,
communes, univeriitatis, nullius & fingulo-
rum: publicamm autem rerum quas a rebus
comihunibus, & univerfitatis, diveriic fejun-
cticque, & inter utrafque mediae fint, no-
minatim non meminerit: fic enim fcribit /. 2.
D. de rerum divifionc. Qutedam naturali jure
communia funt omnium, quadam univerfitatis,
quadam nullius, pkraque fingulorum, quce va-
riis ex caufis cuique adquiruntur. Pari igitur
fenfu acceperunt Veteres communia publi-
ca jure naturali': dixeruntque illo jure publi

ca, fivecommunia,

eftufusj atque uunuui ««^m,

quam profiuentem , mare, & littora maris,
qiuc enumerantur in §. 1. Infi. de rerum divi-
ftone; fed ea quoque (]u;c in fequentibus ibi
§§. de fluminibus, portubus, ripis, adduntur:
utique, quatenus innoxiam habent utilitatem:
nam huc ducunt d. 1.24. D. de damno infeEio,
/, fo. D. de adquirendo rerum dominio, & l. y
§- i _; D. Ne quid in loco pubiico : neque alio
fenfu Virgilius lib.-j. JEneicl. verf. 2,29.

- Littusque rogamus
Innocuum, £5? cunttis auramque, undamque
patentem.

Hoc amplius, Veteres etiam csctcra privata
bona , cum habcnt utilitatem domino non
gravem , ncc damnoftm, communium no-
mine & jure complexi funt. Itaque gencrali-
ter definit Marcus Tullius lib. 1. De Ojficiis,
omnia communiahominumvidcrica qu;c funt
gcncris ejusdcm quod ab Ennio pofitum in
una re transfem per multas potcft.

Ut homo, qui crranti comiter monfirat viam,
^uafi de fuo lumine lumen accendat, facit,
Ui nihilominus ipfi luceat^cum illi accenderit.
additque idcm Cicero, una ex re fttis perci-
pi, ut quidquid fine detrimento potcit com-
modan, id tribuatur cuique, vel ignoto: in-
de llla communia eiTe non prohibere aqua
profluente, pati ab igne ignem capere,fi quis
velit, confilium fidele dcliberanti dare; qux
untns utilia, qui accipiunt, danti non mo-
ieia: ldcoque & his utendum efle, & fem-
per aliquid ad communem utilitatem adferen-
dum. fed quoniam copise parvic fingulorum
funt, eorumautem, qui his cgeant, infinita
eit multitudo, vulgarem liberalitatem refe-
rendam efle ad illum Ennii finem: Nihilo-
minus ut ipfi luceat, ut facultas fit, qua in
noftros fimus liberales.

3. Harcille, qiuc ne quis putet, cum do-
ftifiimo Seldeno lib. 1. De mari claufo^five de
dominio maris^ cap. 20. & cap. 23. efle merae
liberalitatis, ieu mcri beneficii, quod nullam
habeat necefiitatcm , ne naturalem quidem,
aperte diftinguit Seneca lib. 4. De Benejiciis
cap. 28. ca qiuc in beneficiis numerantur, ab
illis qu;c funt communia jure naturalij idque
primum, quia communia funt infra hujus no-
minis menfuram 3 deinde , quia non utique
dignis tribuuntur, & tamquam beneficium ;
fed negligenter, tamquam parva, & nonho-
minidamus, fed humanitati: id eft, philan-
thropnc feu dexteritati cuidam benevolentise-
que erga omnes homines promiicuaj : ut id
verbi Gellius lib. 1 ^.Nocl. Attic.cap. 1 f. item
Nonius De proprietate fermonis cap. 1. & Ifi-
dorus lib. x. Etymologic. lit. II. interpretantur:
vel ut noftrorum lingua utar, obligationi na-
turali, ac juri generi humano communi: eam-
dem enim efle philanthropiam cum jurc na-
turas, peripicuumeftcx Ulpiano: quirenuii-

da putavi: ea ex c. x. hcec funt. Dixi, quid
debeatur Dco: dicam nunc, quid homini tri-
buendum fit: quamquamid ipfum, quodho-
mini tribueris , Deo tribuitur , quia homo
Dci fimulacrum eft. Sed tamen primum ofli-
cium juftitiae eft, conjungi cum Deo,iecun-
dum, cum homine. Sed illud primum religio
dicitur: hoc fecundum mifericordia vel hu-
manitas nominatur. Quas virtus propria eft
juftorum & cultorum Dei, quod ea fola in
fe vit;c communis continet rationem. Deus
cnim, qui cictcris animalibus iiipientiam non
dcdit, naturalibus ea munimentis ab incurfu
& periculo tutiora generavit. Hominemvero
quianudum, fragilemque formavit, ut eum
(apientia potius inftrueret, dedit ei praeter
castera hunc pietatis affcctum, ut hpmo ho-
minem tucatur, diligat, foveat, contraque
omnia pericula & accipiat ,• & pncftet auxi-
lium. Summum igitur inter ie hominum vin-
culum cit humanitas: quod qui difruperit,
ncfarius & parncida cxiftimandus eft. Sic
capite x. La£tantius. capite autem X1. inter
alia fcribit, confemndam efle humanitatem,
fi homines recte dici velimus. Id autciii

confervare humanitatcm , nihil

l6 Cl E R A R D

quam diligere hominem, quia homo fit, &
idem quod nos fumus. Pneterca verum efle
illud Ciceronis, quod ait, hominem naturas
obedientem homini nocere non pofle. Pro-
inde, fi nocere homini contra naturam efl:,
prodefle homini fecundum naturam fit, ne-
cefle efle. Quod qui non facit, eum homi-
nis fe appellatione difpohare, quia humanita-
tis officium eil, neceflitati hominis ac peri-
culo fubvenire &c. Nec aliter Seneca adLu-
cilium epifi. pf. Ecce (inquiens) altera quas-
ftio , quomodo hominibus fit utendum. quid
agimus? quae damus pr;ecepta ? ut parcatur
fanguini humano ? quantulum eft ei non no-
cere, cui debeas prodefle ? magnafcilicetlaus
eft, fi homo manfuetus homini eft. prtecipie-
mus, ut naufrago manus porrigat, erranti
viam monftret, cum efuriente panem fuum
dividat? quando omnia, qux pneftanda funt
acvitanda, dicam, cumpoflimbreviterhanc
formulam humani oflicii tradere ? omne hoc,
quod vides , quo divina atque humana con-
clufa funt, unum eft: membra fumus corpo-
ris magni. natura nos cognatos edidit, cum
cx iifdem, & in eadem gigneret. hcec nobis
•amorem indidit mutuum, fociabiles fecit:
illa tequum juftumque compofuit: ex illius
conftitutione miferius eftnocere, quam lxdi:
ex illius impcrio paratcefuntadjuvandumma-
nus. ifte verfus & in pectore , & in ore fit >
Homo fum, humani nihil a mc alienum pu-
to. habeamus in commune, quod nati fumus.
Atque inde, quod Cicero refert lib. 3. Dc
officiis, Athenis aliquando execrationibus pu-
blicis fmcituin, ut erranti via monftretur. Et
quod Auguftinus cenfet, apud Gratianum in
c.notandum 2.3. quafi. z. juftum bcllum gc-
ilum efle a fihis Ifrael contra Amorrhxos,
quia innoxius tranfitus denegabatur, qui jure
humanx focietatis xquiflimo patere debebat.
de quo etiam Hugo Grotius, Vir Clarifli-
mus, lib. z. De jure belli & pacis cap. z. Sed
fk Seneca pater lib. 1. Controv. 1. Qucedam
(inquit) juranonfcripta, fedomnibus fcriptis
certiora funt. quamvis filiusfamilias fim, li-
cet mihi & ftipem porrigere mendico & hu-
mum cadaveri.iniquum eft, collapfis manum
non porrigere. commune hoc jus generis hu-
mani eft. nemo invidiofum juspoftulat, quod
alteri profuturum eft.

4. Sic Philofophi Veteres. Qiiid noftri illi
Juftitice Sacerdotes quos boni & xqui noti-
tiam profeflos , ac veram , non fimulatam,
philofophiam affe£tafle , Ulpianus ait ? non-
ne & ipfi haec efle communia jure natura-
li voluerunt ? Videtur : extant iane hujus
vinculi etiam apud ipfos non dubia veiti-
gia, atque ea interdum non fine neceflita-
te Juris Civilis. Nam etfi provinciae Prx-
fes ufu aquae pluvise vel quam ex fonte juris
tui profluere allegas, contra ftatutam con-
fuetudinis formam carere te non permittetj
cum fit durum & crudelitati proximum ₃
1 N o o D t

ex tuis pnediis aqux agmen oitum , fitien-
tibus agris tuis, ad aliorum vicinorum inju-
ria propagari /. 1. §. 4. J). de aqua & aqurt
pluvice arcenda attione^ l. 6. & 7. Cod. defer-
vitutibus & aqua : refpondcrunt tamen Sa-
binus & Caflius, eamdem fuperficientem ex
vicini derivare in fuum, dum opus in alie-
nononiiat, omnibus jus efle: prodeileenim
fibi unumquemque , dum alii non noceat,
11011 prohiberi d. I. 1. §. 4. xi. /. 1. §. 16.
D. de aqua quotidiana & cefiiva^ juvMa l. 1 .§.
fin. /. 3. in pr. & §. z. D. de rivis. Scd &
Paulus nofter l. z. §. f. de aqua & aquce plu-
vice arcenda, cum vis aquce aggerem qui in
vicini fundo erat, dejecifle diceretur ; inde-
que cfFcftiirn eflet, ut aqua pluvia mihi 110-
ceretj & dubitaretur, poifemne vicinum in-
diftincte cogcre aqux pluvia.' arcendx actione,
ut aggerem vel ipfe reponerct, vel ipfc repo-
ni fineret: appoiite refpondit, dcficere qui-
dem in quibufdam qux recitat, aquae pluvix
arcendx actioncm 3 attamen in h is utilem actio-
nem vel interdictum mihi compctere adverilis
vicinum, fi velim aggerem reftituere in agro
ejus, qui fa£tus mihi quidem prodefle poteft,
tibi vero nihil nociturus eft: nam hxc xqui-
tatem fuggerere, etfi jure deficiamur. credo,
quia ut in plerifque pa£tis, ita in dominio-
rum diftinaionibus, quxdam tacite excepta
intelliguntur l. 9. D. de fervitutibus j deniqiie
malitiis indulgendum 11011 elt, neque adeo
quifquam abcrrare a ratione debet , ut ni-
hil agat, quam ut noceat, & tantum in va-
cuis ludat inanitatis erroribus arg. I. 38. D.
de rei vindicatione , & /. 3. D. de operibus pu-
blicis quibus etiam publica lege , quatenus
potelt, occurri & iolerc & oportcre, Ari-
itoteles prudenter monuit, cujus lib. z. De
Republica cap. f. verba luec funt. Quomo-
do autem nunc vivitur, (fcilicet fine patrimo-
niorum communione) hoc fi & bonis mori-
bus ornatum atque in orclinem adductum, £5?
reciis legibus temperatum fuerit, non paulo pra-
fiiterit. Ilabcbit enim id quocl ex utroque pro-
ficifcitur commodi. Commodum autem ex utroque
proficifcens dico, & quod ex bonorum communi-
one, £<? quod ex proprietate oritur. Oportet enim
bona quodammodo communia cfije, fimpliciter £5?
univerfe propria. Curationes enim bonorum di-
vifie criminationes & querelas inter eos non gi-
gnent fed potius illa amplificabuntur & crefcenty
unoquoque tanquam rei propria affixo atque in*
cumbente. Propter virtutem vcro acl utendi fa-
cultatem bona, ut efi in proyerbio , amicorum
erunt communia. Cum autem etiam nunc in qui-
bufidam civitatibus hujuficemodi confuctudinis in-
formata defcriptio efi, quafi hoc non ficri poffit;
tum vero maxime in urbcs celcbres £5? civitates,
qiicebene gubernantur^ pariim hujufcemodi viven-
di confuetudo introduBa cfi , partim introduci
pojfit. Proprio enim quifique & privato jure bo*
na pofiidens eafacit^ ut fint utiiia amicis, par-
tim iis utitur ut communibus: exempli gratia,

etiam

etlvn Laceclemone & fervisutituralteraUcrw,
fene dicam, utfuis: tf pr<eterea equis tf cam-

bus 6? fi f^ortc in as^{ns mmis} y

minus infiruflus opprimatur tfc. Atque ejus
gcneris quoque eit, quod ait Divinus Moles
//; Deuteronom. cap. 23. adfin. Si ingrediaiis
vineam proximi tui, tunc comedere quidem
u\-as tibi pro defiderio tuo ad faturitatem li-
cere ; at initrumento tuo indere non licere.
Et li fegetem proximi ingrediaris, decerpere
quidcm fpicas manu tua poffe, at falcem agi-
tare in fcgetem proximi non pofle. Et rurfus
cap. 24. verf.19. fiqq- Quum metes mef-
fem tuam in agro tuo, fi oblitus eris manipuli
inagroipfo, ne reveititor, inquit, ad acci^
picndum illum; peregrini, pupilli & viduar
cllo, ut benedicat tibi Jehova Deus in omni
opere ipanuum tuarurn. Quum excuties oli-
vas tuas, ne racemos figiflatim recognofcito,
poflquam excufleris, peregrini, pupilli
vidux eltov

T. TTx his, qux dicta funt fuperiore capite,
JCpalamefl, hoc efle naturxjus, ut in
plerifquc qu;e habent commodum conce-
-dcnti ncquc noxium ncquc molefturn , iive
ca nullius in bonis fint, five in alicujus domi-
nium conccflerint, quodammodo priitina fer-
vctur communio. quamquam fateor, perex-
cellentiam mari, aqux profluenti, aeri, lit-
toribus maris, fluminibus, portubus, ripis,
& iimilibus, id jus adfcribi iolcrc: quia in il-
lis frcquentius ufu venit, ut una rcs pofllt
pluribus prodefle fine alterius damno, atque
adeo c;e potiflimum videntur natie ad coin-
muncm hominum ufum, qucm Vctcrcs alio
nominc ufum publicum appellavere, & indc
rcs ipfts publicas, item plenius, publicas ju-
rc gcntium,ut flumina publica jure gentium,
ripas publicas jure gentium , littora publica
jurc gentium d. t. Infiit. De rcrum divifione §.
2.4.5-. Curita?

2. Hujus appcllationis ha£tcnus in obfcuro
pofita ratio eit; ideoquc crux allegatis fupra
1 nterpretibus ea vocabula ; atquc inter eos
etiam Viro Clarifllmo, Johanni Seldcno d. lib.
1. Demari claufo c. 14. aclfin. Sed cruccm tollit
Seneca lib.4. DejBeneficiis cap. 28. fic fcribens.
Rex honores dignis dat, congiarium & indignis.
Frumentum publicum tam fur, quam perjurus
& adulter accipiunt, (3 fme deletlu morum,
quifquis ciyis efi : cum aliquid eft , quod tan-
quam civi, non tanquam bono datur, ex aquo
bom ac maliferunt. Deus quoque quoedam in u-
mvcrfum gencri bumano dcdit^ a quibus cxcludi-
tur nemo. Nec enim potcrat fieri^ utventusbo-
ms vtris fecundus efiet^ contrarius malis. Com-
muneautem bonum erat patcre commercium ma-
& regnum gcneris humani relaxari. Nec
poterat lex cafluris imbribus dici, ne ia malorum
improborumque rura deflucrent. HxcSeneca,
plane pulchre, atque ad rem adcommodate:
nam & marc & vcntum & imbres vocat coin-
munia bona & in univerfum data, fic prxterea
citat rcgnum gcneris humani. Inde , quas
communia bona, cadcm publica iimt, quia
ad unumqucmque qui cit fub regno generis
humani, pcrinde pcrtincnt,ut publicum fru-
mcntum & congiarium fpc6tat ad univerfos
qui funt in numero civiumRomanorum. Ita-
quccit, bona publica & communia cadcm
lunt; fcd quemadmodum duplcx eft refpubli-
ca 3 major una qu;c cft omnium hominum
Deorunique} altcra minor qu;e cft uniufcu-
jufquc populi, aut civitatis ■ ita bona, iive
publica, fivc communia, dupliciter accipien-
da: funt enim vel omnium hominum jure
gentium publica fivc communia} vel funt pu-
blica fivc communia jure civili populi Ro-
mani, vcl cujufque alterius civitatis} five fint
in ufu cjus populi aut civitatis} five fint in
ejus pccunia, feu patrimonio : nam utraque
publica appellantur 1.6. D. de contrahenda em-
ptione} & proprie quidem, fi fint populi Ro-
mani} abuiive vero, fi fint altenus civitatis
1. 1 16. D. de vcrborumfignificationc. Cx-
terum, qux funt jure civili publica, qualia-
cumquc fint, ea Marcianus /. 2. (3 /• 6. §. 1.
D. de rerum divifione, & , qui.Fragmenta
fua ex illo defcripfit, Tribonianus pr. §.
1. Infi. eod. tit. in rerum omnium divifione
non appellat publica, fed univerfitatis} neque
his aut aercm annumerat, aut aquam proflu-
entcm, aut mare, aut littora maris,aut etiam
flumina 8t portus, aut fimilia, qux habent
innoxium ufum. Non igitur voluit, ea jure
civili populi Romani, ia eft, minoris reipu-
blicx, publica cfle, fed jure gentium, id eft,

jure

C

jure majoris reipublicce omnium hominum
publica efle. Nec tamen negem , flumina
etiam publica,vel populi Romani, dici fenfu
eo quo omnia quas lmperio ejus contincn-
tur,vel populiRomani,vel publica appellan-
tur. Verum is ufus hujus verbi, etfi elegans
fit, nec fine ratione receptus, tamen non per-
tinet ad propofitam five Marciani, five Tri-
boniani, divifionem: quiamare, littora, &
fimilia quae fub imperio populi Romani funt,
perinde publica five populi Romani videntur,
ac flumina qua; finibus ejufdem populi con-
tinentur. Neque igitur flumina a mari &
littoribus, quantum ad eum fenfiim attinet,
difiinguuntur. quin univerfa illa, cum vocan-
tur publica vel populi Romanij non ita ejus
dicuntur, ut haec qiuc in ejus proprietate aut
patrimonio funt > (nam is ea, quatenus habent
innoxium ufum, in medio reliquit ufiii omni-
um) fed ut ea quic tantum in imperio & pote-
ilate ejusfunt. Interqiuc quanta diflcrcntia fit,
multis oftcndit Seneca De Beneficiis lib. y.
c. 4. f. £5? 6. cx quibus fequcntia adfcribam.
Jure civili omnia Regis fiunt, £5? tamen illa,
quorum ad Regem ■pertinet univerfa pojfjeflto,
mjingulos dominos defcripta funt, & unaquce-
que res habet poffcfforcm ftium. Itaque dare Re-
gi & domum £5? mancipium & pecuniam pofju-
mus, nec donare illi defuo dicimur. Ad Regcs
cnim poteftas omnium pertinet, adfingulos pro-
prietas. Fines Athenienfium aut Campanorum
vocamus, quos deinde interfe vicini privata ter-
minatione diftinguunt, & totus ager hujus aut
illius reipublicce cft: pars deinde Juo domino quce-
que cenfetur, ideoque donare agros noftros reipu-
blicce pofliimus, quamvis illius cffe dicantur; quia
aliter illius funt, aliter mei. Etpoft. Cafar
omnia habet, fifcus ejus privata tantum ac fua,
£5? univerfa in imperio cjus funt, inpatrimonio
propria. quid ejus fit, quid non fit, fine dimi-
nutione imperii quceritur: namid quoque, quod
tanquam alienum abjudicatur, aliter iUius eft.
Clara hax, opinor, & vera: fed clariora e-
mnt j fi aliquanto plenius oftendero Veterum
fententiam de duplice republica, & dc bonis
utriufque, fimul rationem loquendi ipfis ea in
re ufitatam. Deutraque rcpublicateitaturSe-
neca, De otio fapientis cap. 31. VerbaSenecce.
Hoc ab homine exigitur, ut profit hominibus, fi
fieripoteft multis^ fi minuspaucis, fi minusJibi.
Nam cum Je utilem cceteris cjjicit, commune agit
negotium. Duas enim respublicas animo comple-
Bamur, alteram magnam £5? vere pulchram, in
qua Dii atque homines continentur, in qua non
adhuncanguhimrefpicimus aut adillumffed ter-
minos civitatis noflrcecum fole metimur: alteram^
cuinos adfcripfit conditio mfcendi. Item Ci-
cero lib. 1. Academicarum quceflionum. Homi-
nem ejfe cenfebant quafipartem quandam civita-
tis {j? univerfi generis humani, eumque effe con-
junEium cum hominibus humana quadam focieta-
te. Idem Cicero De finibus lib. 3. Mundum
cenfent regi numine Deorum, eumque ejje quafi
conmunem urbem civitatem hominum £5? De-
orurn, £ff unumqucmque nofirum ejus mundi eflje
partem^ex quo illudnatura confequi, ut commu-
nem utilitatem noflrce anteponamus. Et paula
poft. Prceclare Chryflppus, ccetera cjfe natct
caufa hominum & Deorum: eos autem commu-
nitatis & focietatis fuce, ut befiiis homines uti
ad utiiitatem fluam poffint flne injuria, quoniam-
que ea eftefnatura homimm, ut cum gencre hu-
mano quafi civile jus intercederet, qui id confer-
varet, eum juftum , qui mutarct, eum inju-
flum fore. Poflem h;cc adftruere pluribus;
in quibus jus five gentium, five natura;, ap-
pellatur jus civile generis- humani, mun-
dus hic dicitur civitas communis hominum
Deorumque: nifi hax fufficerent. Tamen,
fi qtiis non tantum fententiam eam, fed
ejus rationem quoque atque origitiem , re-
ccnfere volet; ejus honoris caufa etiam hoc
Ciceronis adfcripfi ex lib. 1. De legibus. A-
nimal hoc providum , fagax , multiplex, acu-
tum, memor, plenurn rationis confiiii, qucm
vocamus hominem, prceclara quadam conditione
generatum eft a fummo Deo. Solum eft enim ex
tot animantium generibus atque naturis particeps
rationis £5? cogitationis: cum ccetera fint omnia ex-
pertia. ffhfvi efl autem non dicam in homine^ fed
inomnicceloatqueterra rationedivinius?quce cum
adolevit atque pcrfctta efl₉ nominatur rite fcien-
tia. Efl igitur, quoniam nihil eft ratmie meli-
us, caque in homine £5? in Deo, prima ho-
mini cum Dso rationis focietas: intcr quos autem
ratio, inter eofdem ctiam rccta ratio communis
cfi: quce cum flt lex, lege quoque confociati ho-
mines cum Diis putandi fumus. lnter quos porro
efi communio legis, inter eos communio juris eft:
quibus autem hcec funt inter eos communia, £s?
civitatis ejufdem habendi. Si vero iifdem impe-
riis parent, multo jam magis parent huic coclefti
defcriptioni, mcntique divince prcepotenti Deo,
ut jam univerfus hic mundus um civitas commu-
nis Deorum atque hominum fit exiftimanda.

3. Oftendi duplicem rempublicam: fequi-
tur, utoftendam, nil prieter meritum efic,
quod dixi, Veteres in hac divifione qua de
agimus, publicorum appellatione non utique
publica populi Romani, ieu publica jure ci-
vili, fed omnium hominum publica, intelle-
xiilc, quod neque a communibus publica,
neque a publicis communia , diftingui, fed
qiuc publica,eadem communia,& qiue com-
tnunia, eadem publica, cfle voluifle : dcni-
que, cum flutnen, cum poitum, cum lit-
tus, cum mare , cum aquam profluentem,
&fimilia, qiue habent innoxium ufum, vo-
cant publica feu communia, fere velle, ea
efle publica feu communia jure gentium,non
autem publica five communia jure civili, nifi
imperio: ut fupra monui. Ei fane rei Nera-
tius firmum atqtie clarum perhibet teftimo-
nium in /. 14. D. de adquirendo rerum dominio^
fic fcribens. ghiod in littore quis cedificaverit,
ejuserit. Nam littora publica non ita funt, ut

ea,

la, qu£ inpatrimonio funt populi ,fed ut ca, qu^

primum a rntura prodita ftmt, & in nuilius ad-
huc dominium pervenerunt. Nec difjtmilis eorum
conditio eji atque pifcium tfferarum , qute fimul
atque apprehenfa funt: ftne dubio ejus, incujus
potcjiatcm pervenerunt, dominiifiunt. Quo ex
loco patet, ut civitates, ita bona publica-,
bifanam dici: alia enim haberi in patrimonio
popuh Romani: aliacontra, ut littora, ver-
bi gratia,imperio quidempopuli Romani pa-
rere j & hactenus populi Romani videri j ut
dicetur §. f. infra h. c. fed tamen non efle iri
patrimomo populi Romanij verum a natura
ita prodita, ut a quolibet occupari, atque u-
fu:pari queant, licet is civis Romanus non
lit > cum publica fintj hon quidem contem-
platione reipublicae Romanae, fed jUris gen-
vium, id elt, rcipublicce ejus quce eft uni-
vtMi ^eneris humani. Atque ut Neratius, fi-
nniiter Ovidius, resjure naturse publicas &
res ;ure naturce comihunes confundit Ub. 6.
Metamorph.

l^uid prohibctis aquas? ufius communis aqua-
rum eft.

Nec joiem proprium natura, nec aerafecit,

Nec tenues undas: aclpublica munera veni.
Ecce,quae ante jure naturse communesaquce,
eiedcm poft publica munera. Similiter Ta-
citus iib. 13. Annal. c. f f. Sicut coelum Diis, ita
terras gencri mortalium datas, qticeque vacua,
eas pubiicas efje. Ubi publicae funt juris natu-
ra- pubhcce, five magnas illius civitatis quce
eft Deomm & hominum: ideoque addit^o-
lem deirtdc rcfpiciens & catera fyderit Vvcans,
quafi coram intcrrogabat, vellentne contueri ina-
Ttc Jolum, potius mare fuperfunderent adverfus
tcrrarum ereptores. Narti ,ut uiundum civita-
tem, ita fidera cives faciebant & magiftratus:
iit Plutarchus meminit in Communibus notitiis
adverfus Stoicos; addens, folem etiam Con-
fulem ,, luciferum Praetorem aut Pnefcctum
ejus civitatis appellatum fuifle. Similiter Pe-
tronius, §>ui f inquit, non commune eft ,quod
natura optimum fecit? Sol omnibus lucet. Luna
innumerabilibus comitata fidcribus etiam feras
ducit ad pabulum. quid aquis dici formofius po-
teff ? in publico tamcn manant, Ecce , quod
optimum eft, id modo commune vocat,' mo-
do publicum. Similiter ait Seneca epift. 73.
Stulta avaritia mortalium poffefjionem prbprieta-
temque difcernit, ncc quidquam fuum credii ejfe,
qmdpubiicum eft. At ille fiapicns nihil fiuum ju-
dtcatmagis, quam cujus illi cum humano genere
confortium eft. Nec cnim effent ifta communia
ntfi pars ilhhim pertineret adfingulos. Idem Se-
neca mcpift. 88. Negant Jurifconfulti, quid-
quamufucapi, quod publicum efi: publicum eft
5 quod tenes, quidem generis humani. Si-
mihtcr in epift. 8. voces Epicuri publicas no-
mmat, eo quod editae ad ufum omnium, oc-
cupanti cedunt. Poteftfieri, inquiens, utme
wterroges, quare ab Epicuro tam multa bem diEta
referam poiius, quam noftrmm, Quidtamen
eft, quare tu iftas Epicttri voces putes cjje-non
pubiicas? Nec minore elegantia Symmachus
lib. 1. epift. 31. Cum femel a te carmen profe£lum
cft, jus ornne pofuifti, oratio publica, res libera
eft. Pari ratione Scievola de communi litto-
rum ufu loquens, In littore, inquit, juregen-
tium adificarc licere, nifi ufius publicus impediret
l. 4. D. Ne quid in hco publico. Pomponius
quoque in l. penult. D. de rerum divifione. A-
rifio ait , ficut id, quod in ntari <edificatum fit,
fieret privatum, ita quod mari occupatum fit,
fieri publicum. ItemPaulus 1.14. D. de injuriis.
Si maris proprium jus ad aliquem pertineat, uti
pofjidetis intcrdicium ei competit, fi prohibeatur
jus fuum exercere , quoniam ad privatam jam
caufam pertineat hac res, non ad publicam: id

eft, adcommunemj nam mare naturali jure
commune eft.

4. Sive, ut pleiiitis dicit Crajus in '/-. f. D.
de rermn divifione, de uiu riparum diflerens,
publicum jure gentium, vel, ut Tribonianus
ex antiquo Jurifconfulto in §. f. Infi. eod. tit.
loquitur de littoribus, publicum & juris gen-
tium : nam quod D. Arnoldus Vinnius ifta
diftingui voluit, mihi non probatur: qui di-
dici ex Papiniano, parum interefle , utmrn
dicas, publicum jure gentium, an publicum
juris gentium: nam in /-4f, D. de ufurpationi-
bus & ufiucapionibus flumina publica & littora
publica appellat urto ore loca jxiris gehtium
publica. Sed & Gajus in /.7. §. f. D. dc ad-
quirendo. ferum dominio aperte pronuntiat, al-
veum & flumen publicum efle juris gentium.

f. Itaque res communes &publicae_l) five
de aere, aqua profluente \ mari, littoribus
niaris, five de fluminibus, & portubus $ qux-
ratur, parem haberit poteftatem: nec eit ra-
tio ulla, cur rhirius dicamus jus navigandi pi-
icandique, & reliquos fluminum publicorum
uius innoxios, in his jure gentium compete-
reomnibus; maxiine , cum id clare tradatur
§. z. Inft. de rerum divifione: id eft, non tan-
tum civibus Romanis $ quomodo vin docti
limitamnt d. §. i. fed etiam iis qtii fuht pere-
grini: Nec hioror , quod flumina qu;e conti-
nentur finibus populi Romani $ oile videntur
fub imperio populi Romani j" & de fc ipfo fic
Daniibius apud Aufonium loquitur.
Danubius penitis caput occultatus in undis

Totus fuh veftra jam ditione fluo.
£>>ua gelidum fontem mediis effundo Sttevis,

Imperiis gravidas qua feco Pannomas _f
Et qua dives aquis Scythico folvo oftia ponto *
Omnia fub veftrum flumina mitto jugum.
Nam id, ut jam monui fupra, ad tutelam
fluminum, & imperium feu jilriidictionem fpe-
ctat i hon autem pertinet eo , ut etiam tunc,
cum innoxiam habent utilitatem, uni pateant
populo Romano, cxteris claudantur: paritef
enim Celfus, littora in qux populus Roma-
nus imperium habet, populi Romani effcj
arbitratur in /. 3. D. Ne quid in loco publico>
& de mari idem refpondent infiniti au£tores
C z apud'

2,Q G E R A R D

apud do<5liflimum Grotium lib.z. Dejure belli
&pacis c. 3. §. 13. £5? ibi in Notis: nec tamen
aVeteribus Juris-peritisqui de his ex profelTo
difieruere, umquam dubitatum eft, quin ma-
re & littora non ita publica fint, ut ea qiuc
funt in patrimonio populi, fed ut ea qux a
natura primum prodita funt, & in nullius ad-
huc dominium pervenerunt d.l.14.. D. de ad-
qulrendo rerum dominio : hoc eft, quin mare
& littora omnibus jure naturali communia
iint l. 13. jD. Communia pradiorim d. §. 1.
f. Inji. de rerum diviftone. Omitto, quod ipfe
Celfus probat /. 3. §. i. D. d.t. Ne quid in loco
publico, Maris communem ejfe ufum omnibus ho-
minibus, ficut aeris, jablafquc in id pilas ejus
ejfe^ quijecerit: Jed id concedcndum non ejje, fi
deterior littoris marifive ufus fit futurus. Atque
ut ifta de littore & mari ad hunc modum dif-
putantur apud Ceifum: ita legitur apud Ul-
pianum in /. 24. D. de damno infecto, Flumi-
num publicorum communem ejfe ujurn, ficut via-
rum publicarum & littorum; in hifce igitur pu-
blice licete cuilibet adificare & defiruere, dum
tamen hoc fine incommodo cujufquam fiat. Ait,
fluminum publicorum communem ufum efle;
ait, flumina littoribus ac viis publicis aflimi-
lari. Exfpecto , quid poflit rei plancc fine
cavillatione objici : littora enim communia
cum mari, cuinque aere haberi, certi juris
eft; neque aliter de viis publicis fentiendum,
docet Auguftinus, apud Gratianum in c. no-
tandum cauf. 23. quafl. 2. Proinde negat quif-
quam, flumina omnibus efle communia jure
naturali ? negat, fluminum innoxium ufiim
pertinere ad hos qui non funt cives ? neget
etiam, fluminum publicorum communem u-
fum efle, ficut viarum publicarum & litto-
rum : neget, publice licerc cuilibet in his
jedificarecc deftruere, dum tamcn hoc iine
incommodo cujufquam fiat;quod apertisvcr-
bis aflirmat Ulpianus ; & infra plenius dc-
monftrabo lib. 4. c. 1.

6.Quibus hic accedit cumulus,quodMar-
cianus in /. 2. D. de rerum divifione res omnes
non in quinque genera diftribuit j fed, omif-
fis publicis, folum meminit earum quar com-
munes funt jure naturali omnium, deinde qme
univerfitatis, tum quae nullius, deniquc qu:c
iingulorum privatar iiint; eafque deinCeps eo-
dcm ordine perfequitur. Nam fi fuftinuiflet,
naturas publicarum communiumque rerum
dividere: nihil cauile habuiflet; cur, expun-
6ta una parte, divifionem propofuiflet haud
perfe6tam. Utique leve eft, quod a nonnullis
fingitur, publicarum rerum fimilitcr, ut
communium, fecifle mentioncm; quac deindc
rariiis, nefcio quo fato, interierit. Sed nec
illud fapit, quod aliis placet, argumento par-
ticuUc adverlativic, fecf (qiue cft in l. 4. §. 1.
D. eod. tit.) non id fedifle Marciano, ut pu-
blicas res excluderet: quas, etfi in divifione
non adfcripferit in d. /. 2, tamen in ipfo tra-
ftatu omififle non videatur. N:un & huic

I N O O D I

conje6tunc obftat ratio divifionum; obftat:
ufus verboram; obftant imprefla Accurfii ex-
emplaria: in quibus non nuda vocula ^fed^ ve-
rurn addita conjuncttone legitur, fed &: at-
que ita qtiidem facta ieu fpccies utriufque loci
aiftinguuntur; verumjura feparationem non
adgnofcunt. Quamquam efto verior le£tio _s
fed Jlumina-y num idcirco Marcianus, alia eiic
flutninum portuumque, alia marium & litto-
rum jura, oftendit? Quid fi enim flumina &
portus non littoribus rebufque cxteris com-
munibus, fcd villis, fed sedificiis, fcd monu-
mentis, opponat? quid ii, Jecf ufurpet pro
fedtf? '

7. Extant apud noftros cxempla in quibus
ea particula ratione fumitur haud diipari: ut
apud Ulpianum in /. f. §. ult. D. Ad legem A-
quiliam. Dicit igitur Julianus > injuriarum qui-
dem aUionem non competere. An ex locato dubi-
tat; quia levis duntaxat cafiigatio concejjd efl
docenti. Sed lege Aquilia pojje agi non dubito.
Id eft, fed &lege Aquilia: utramque enim
actionem, & locati, & legis Aquili;e, in ea
fpecie venire, idem Ulpianus refert/. 13. §.
4. D. Locati concluBi. Juftinianus quoque in
§. 6. Infi. de interdiStis fic infit. Recuperandce
pojfejfionis caufa folet interdicij fi quis ex pojfef-
fione fundi vel adium vi dejeElus fuerit. Sed ex
confiitutionibus facris, fi quis remper vim occu-
paverit dominio ejus privatur &c. Ubi fied ex
confiitutionibus dicitur pro fed £5? ex confiitutio-
nibus: ut apparet ex /. 1. §. 2. D. de vi £5? de
vi armata. Ulpianus l. 9. §. 1, D. de ufufruSlu.
Et fi apes (alii legunt lapides) in eofmido fint_y
earum quoque ufusfruElus ad eumpertinet. Sedfi
lapidicinas habeat lapidem cadere velit, his
ufurum Sabinus ait quafi bonum patremfamilias.
Sedfi hac metalla poft ufumfruttum legatum fint
inventa, continentur Iegato. Id eft, fed&il
lapidicinas habeat, fed & fi h;cc metalia: quodf
Accurfii exmplar exprimit. Facileeflet, in-
finita alia ejus generis cxempla in medium
adferre; nifi ex hifce pauculis intclligeretur
plus fatis, fic accipiendum efle Marcianum
dicto loco,quafi dixiflet, non tantum aerem,
fontes, mare, & per hoc littora maris eflc
omnium jure naturali communia, fed & flu-
mina pene omnia & poitus publica fcu com-
munia efle.

8. At Tribonianus publica & communia
diftinguit in d.pr. Infi. de rerum divifione, fic
fcribens. fjhi£dam naturalijure communia funt
omnium, quwdam piblica, quadam univerfita-
tis, qucedam nullius, pleraque fingulorum &c.
Quid dicam? aliquid turbatum efle? vix du-
bito. Peccatum tamen fit impradentia Tri-
boniani qui iupplere atque interpretari Mar-
cianum cum veilet, perdidit; an,quodante
me fufpicatusFrancifcus Hotmanus, Vir Cla*
riflimus, lateat fcripturse vitium, legendum-
que fit, qiicedam naturali jure communia funt
omnium, (qua eadem publica) quaclam univerfi-
tatis, quadam nultius &c. nondura conftituL

Quidquid cft, mirum fane cft, quantopere
ea, quam dixi, Marciani fcntentia adjuvetur,
fi membra illa quie Tribonianus ex Marciam
libro tertio Inftitutionum laceravitacdiicerp-
fit fub titulo Pandedarum, De rerum divifto-
ne, capite 2. 4. & 6, lxc pene quafi poftlmn-

nio coalcfcant.

Ghidedam naturalijure communia Junt omnium,
quadam univerjitatis, qucedam nullius, plc-
raque fingulorum, qua variis ex caufis cui-
que adquiruntur. Et quidem naturali jure
connnunia omnium funt illa, acr, aqua pro-
fluens, & per hoc littora maris: ne-

mo igitur ad littus maris accedere prohibetur
pijcandi caufla, dum tamen villis & adiflciis
& monumentis abjlineatur ^quia non flunt ju-
ris gentiumj flcut cfi mare, idque & Divus

5.1

Pius pifcatoribus Formianis & Capenatis re-
fcripjit. Sed (vel fled fiumina penc orniia
portus publica flunt 3 in tantum ,ut&floli
domini confiituantur, qui ibi adificant 3 fled
quamdiu tcdificium manet: alioquin cedificio
dilapjby quafijure pofiliminii rcvertitur lo-
cus in prijtinam cauflam, & fi alius in eo loco
adificaverit, ejus fiet. Univcrjitatis flunt,
non Jingulorum-yvelutiquaincivitatibus flunt
theatra fiadia Jimilia, & fi qpa alia>
flunt communia civitatum. &c.
Qiue tantum non eadem funt iis, quce a Nc-
ratio md. I. i^.D.de adquirendo rerum dominio^
item ab Ulpiano in d. I. 24. D. de damno infe-
tto, & Michaele Attaliate tit. 2. Pragmatico-
rum, Prudentio, & aliis fupra funt tradita.

1. /A ui aliquando mentem animi ad homi-
w num di£ta fa&aque paulo diligentius
adjicit: nce is experiundo facile comperiet,
quam ilcpe univerfis cveniat, ut in mera luce
coecutiant 3 & qux ipfi re£te intellexerint,
ea prodere, ficut intelle£ta funt, nequeant:
five quod fortior aliquis affc&us impedimento
eit, quo minus fua pcrceque conitet ratio me-
mori-je: five quod nimia acceleratio ilcpc ef-
ficit, ut animus , dum pluribus intenditur,
varict, atque ad alia aberret, quam fibi di-
cenda faciendave initio propofuerat.

2. Vidit hoc, ut eft gravis morum cenfor,
Plautus: vidit atque etiam belle in Cafinam
tranftulit acl. 2. flcen. f. alnorem fenilem in-
troducens his verbis.

St. /Ippone hic fltellam, flortes cedo mihi^ a-
nimum advertite.

Atque egocenfluiabs te poflfe hoc impetrare, uxor
mea,

Cafina ut uxor mihi darctur-, & nuncetiamcenfleo.

Cl. Tibi daretur illa? Sr. Mihi enim. Ah
non id volui dicere !

Dum mihi volui, huicdixi: atque adeo, dum
mihi cupio, perperam

Jam dudum hcrcle fabulor. Cl. Pol tti qui-
dem atque etiam facis.

St. IJiuic, imo hercle mihi. Vah tandem redii
vix veram in viam.
Cl. Per polflapepeccas. St. Ita fit, ubi quid
tantopere expetas.

Hanc autem mdmorise inconftaritiam
ficut in plebe Comicus animadvertit: itain
Virgilio Higinus obfervat aliquoties j tefte
GelUo lib. 10. N06I. Attic. c. 16. Refert quo-
que Suetonius in Augufio c. 88. eum faepe in-
ter fcribendum non literas modo, fed fyllabas
quoquc practcrirc, aut permutare, communi
hominum errore. Sed 8t ipfe Gellius lib. 1 f.
cap. 6. feribit, in libro M. Tullii, qui eft lc-
cundus De gloria, manifeftum errorem eilc
non magna: rei, quem errorem eile, poffit
coguofcere non aliquis eruditorum , fed qui
tantum legerit r0 tj: nam Ciceronem
verfus quofdam Homeri quos in eo libro in
linguam Latinam vertit, Ajacem faeere lo-
quentem ^ Cum eos apud Homcmra non A-
jax dicat, fed Hcctor: additque Gellius, nort
tam id mirandum, erraffe in ea re M. Tul-
lium, quam non eile hOc poftea animadver-
fum vel ab ipio, vel a Tirone liberto ejus,
diligentiffimo hoinine, Sc librorum patroni
fui ftudiofiffimo.

4. Sed puterii, Gelliuin mirari rem, rie-
quenovam, ncquc infolitam: qui aliquando
fenfi, & Jurifconfultos iloitros eiToribus iif-
dem fiiiffe obnoxios atque opportunos: eos-
que dcinde ncc ab ipfis, nec ab Intcrpretibus
eorum effe poft tot fecula difpunftos. Ex
Ulpiani certe, horiiinis alioquin do£ti & gra-
vis, hominis tamen, &, quod magis, occupati,
libro 18. Ad Edictum leguntur vulgo h;ec
C 3 ver-«

Z% G E R A R D

verba,apud Licinium Rufinum in 77/.7. Col-
lationis legum Mofaicafum& Romanarum, quo-
rum pars extatin <f.D. Ad legem Aqiii-
liant.

Injurict occifum ejfe merito adjicitur: non enim
fufficit occifum, fed ojportet injuria id efje
fablum. Proinde Ji quis fervum latronem oc-
ciderit, lege Aquilia non tencbitur, quia non
mjuria occidit. Sed & quemcumqUe alium
ferro fepetentem qui occiderit, non videbitur
injuria occidiJfe-,proinde ft furem nofturnum,
quem lex duodecim tabularum omnimodo per-
mittit occidere, aut diurnum j quem ca quo-
que lex permittit j fed ita demum, ft fe ielo
defendat, videamus, anlege Aquilia tenea-
tur. Et Pomponius dubitat, (ita

editur, htec^ iedlegendum, hic: id eft,
in hoc cafu: ut Ad Legem Aquiliam cap.
v. demonftravi) lex non fit in ufu. Et fi
quis nottu furem occiderit, non dubitamus,
quin lege Aquilia non teneatur. Sin autem
cum pojfet apprehendere, maluit occidere ,
mugis eft) ut injuria fecijfe videalur, ideo-
que etiam lege Cornclia tenebitur. Injuriam
autem hic accipere nos oportet non quemad-
modum & circa injuriarUm attionem contu-
meliam quandam, fed quod non jure faUum
efi, hoc eft , contra jus^id eft^ fi ctclpa quis
occiderit. Et ideo interdum utraque aftio
concurrit £5? legts Aquilia injuriarum :
fed dua erunt aftimationes, alia damni, alia
contumelice. Igitur injuriam hic accipiemus
damnum culpa datum etiam ab eo,qui nocere
noluit.

Quid hic ait Ulpianus? fi quis futem noftur-
numj cum poflet apprchendere, maluit oc-
cidere: magis efle, ut injuria fecifle videaturj
idcoque etiam lege Gornelia teneatur. Poteft-
ne vero quidquam ineptius, aut Ulpiano mi-
nus conientaneum proferri ? Ego fane a ge-
nio meo numquam impetravi j quo minus ea
iegis Cornelice mentio imprudentis efle videre-
tur, & ejus qui dicere legem Aquiliam, iti-
ilineret: nam huc totum illud Ulpiani Frag-
mentum pertinere, non dicam, colligitur ex
Titulo, aut Infcriptione illius loci, aut ex
connexiOnc rerum, quamquam illa fuflice-
rent:' fed apparet ex claris Ulpiani verbis. in-
terpretatur enim legis Aquilise caput primumj
in eocjuc verba hsec , injuria occiderit. unde
cum prseiiimeret , ire in nonnullas fpecies, in
quihus venire poflet dubitatio, utrum cxdes
perinjuriam fafta videretur, nec nej atque
adeo incideret in furem nodrurnum: dubium
non eft, ubi primo loco dicit , videndum
cflc, an lege Aquilia teneatur, qui furem telo
fe defendentem oCciderit j Sc deinde fubjicit,
eum qui furem noftu occidit, fed metu mor-
tis , (ut paulo plenius exprimitur in d. I. f.)
lege Aquilianon tenerij quin incontraria quo-
que fpecie in qua quis maluit, furem occide-
te, quam, cum poflet, apprehendere, po-
tius indieare legem Aquiliam, quam Corrie-

I N 60 D T

liam, voluerit: primum, quia ante nihil qua:^;-
fivit de lege Corneliaj neque oportuit eum
aliter, quam ad interrogata,refpondere: de-
inde in ejufdem quceftionis explicatione mox
iterum legis, non Cornelix , fed Aquilias,
meminit d. I. f. §. 1. tertio proponitur casdes
efle per injuriam commifla: injuriam autem,
ut Ulpianus utroque in loco fcribit, hic ac-
cipere nos oportct non, quemadmodum circa
injuriarum aftionem, contumeliam quam-
dam, fed quod non jure fa6i"um eftj hoc eft,
contrajus, five fi culpa quis occiderit, etfi
noluerit d. /.f. §. 1. d. t.-j.

f. Quamquam enim in lege Aquilia fuffi-
ciat culpa qualifcumque,etiam leviflima /. 44.
D. eod. tit. in lege tamen Cornelia dolus pro
fa6to accipiturj nec culpalata, nedum levis,
aut leviflima, pro dolo habetur I. 7. D. Ad
legem Corneliam de ficariis. Et proinde legi
quidem Aquiliie, item natune, culpae nomi-
ne obligabitur qui no£turnumfurem,ubi pof-
fet apprehendere & fcrvare, maluit perdere,
invita & vetante humanitate d. I. f. & d. t. 7.
verum lege Cornelia non tenebitur, quafi
commiflo dolo: cum utique ei lege Duode-
cim Tabularum cardes nofturni furis (ut Ul-
pianus ait) omnimodo, id eft, fine diftin-
£tione atque in infinitum, permittatur: puto,
quod dolo non delinquat cujus ratio, turbata
aut metu, aut iubita atque improvifa ira, non
fuijuriseftj ut confilio potius, quam impe-
tu, videatur decernere: nam (utPerfius ait
Sat. 3.)

— Face fuppofita feruefcit fanguis^ &? ira.

Scintiiiant oculi, dicifque, facifque ^ qu,od ipfe

Non fani ejfe hominis, non fanus juret Oreftes.
Idque fine dubio eft, quod Auguftinus lib. 1.
De libero arbitrio fcribit, Ea vindicanda fibi
iegempopuli affumere, qua fatis fint conciliandce
paci hominibus imperitis, £5? quanta poffunt per
hominem regi: illas vero culpas alias paenas ha-
bere, a quibus fola liberare poffe videtur fapien^
tia. Et paulo poft. Videri tibi legem iftarn,
quce regendis civitatibus fertur, multa concedere^
qute per divinam providentiam vindicantur, £s?
retle: neque enim j quia non omnia facit, ideo
quce facit improbanda effe. Vera hccc & certa:
in primis poftquam Paulus libro f. Sententia-
rum, Ad legcm Corneliam de ftcariis £<? vcneficis,
apudLiciniumRufinum in d. Tit. 7. rcm aper-
te & his quas dixi convenientcr definit: cum,
Si quis, inquit, furem noElurnum veldiurnum,
cum fe telo defenderet, occiderit, hacquidemle-
ge non tenebitur, fed melius fecerit, qui eum
comprehenfum, tranfmittendum ad Prafidem
Magiftratibus obtulerit. Nam fenfus Pauli eit,
Eum qui furem no£turnum,vel diurnum telo
fe defendentem, occiderit tum, cum poflet
apprehendere, lege Comelia non teneri. Id-
que & Cicero Pro Milone probat j Duodecim,
inquiens, tabulte nofturnum furem quoquomodo,
diurnum autem, fi fe telo defenderit, interfici
impum voluerunt. Cicterum, quia jure natura:

quisque cogitur, abitinere a ca:de hominis,
quamquam legibus licita, tamen non ncceila-
riaj atque, ut Sencca ait lib. 2. De ira c. 27,
angufta innocentia eft, ad lcgem bonum cilc;
certe latius patet officiorum, quamjuris, re-
gula j multaque pietas, humanitas, liberali-
tas, juftitia, fides, exigunt, qme extra pu-
blicas tabulas funt: putat Paulusconveniens
efie officio viriboni, nontam infpicere hic,
quid legc Cornelia fit impune , quam quid
natura fit honeftum: ideoqiie melius faCtu-
rumj fifurem, cum jure poflet, nonocci-
deritj fed comprehenfum , transmittendum
ad Prsefidem Magiftratibus obtulerit. Quod
omnino eft fuadentis Jurifconfulti j id eft,
cjus qui inftituit tradere neceflitatem non ju-
ris civilis, fed natunc: nam & Cicero fimili-
ter Pro §)uintio, Jugulare, inquit, civem ne
jure quidern quifquam bonus vuit: mavult enim
commemorare fe, cum poffct perdere, peperciffe,
quarn, cum parcere potuerit, perdidtffe. Hac
in homines alicnijjimos, dcnique inimicifftmos viri
boni faciunt £5? hominum cxiftimationis £f? com-
munis humanitatis caufa, ut, cum ipft nihilfci-
entes aiteri incommodarint, nihil ipfts jure in-
commodi cadcrc_tpojjit. Ea plana funt; & tamen
a Pithoeo non animadveria, Notis ad di&. T'it.

7. ut ncc a Cujacio lib. 14. Obfervat. c. if.
& in Opere pofthumo ad l. 3. D. de juftitia &
jure, aliovc Interprete qui ad mcas manus
pervenit.

6. Necmirum: nam ipfe quoquc Tribo-
nianus , deceptus, ut mihi videtur , nudo
illo lcgis Cornclije fono in d.l. f. & aliud con-
fimileUlpianiFragmentum ex libro ipfius 37.
Ad Edifrum tranitulit in Titulum Digefto-
rum, Ad lcgcm Corneliam de ficariis, capite
nono: quaii volucrit Ulpianus, eum qui fu-
rcm nodturnum occidit, cum poflet ei par-
cere finc fuo periculo, lcgi Cornclix de fica-
riis fieri obnoxium. Scd quam rc£tc, id ratio
lcgis Corneliae, id Paulus dicto loco, often-
dit. Qiiibus adjici poteft, quod Ulpianus
libro 37. AdEdictum nec de judiciis publicis
cgit, ncc de legeCorneliaj fed de furtis,fed
dc noxalibus a£tionibus, aliifque forte id ge-
nus privatis caufis: ut teftes funt complures
loci qui inde defcripti,reperiuntur hodie in /.

8. 36. 38. 42. D.de noxaiibus attionibus. I. 16.

2-3

D. de interrogationibus in jure facicndis. I. fo.
£9* f 2. D. de furtis. Itaque verifimile elt,
impune ferrc, apud Ulpianum in d. I. 9. idem
fere efie, quod Paulo, innoxium efje, in /. 4f.
D. Ad legem Aquiliam, hoc cft,impune ferre
vel innoxium efle lege Aquilia: ncque necefle
elt, cum G uli elmo' Budxo, Viro Clariflimo,
Notis reliquis ad Pandettas, editionis Pariften-
fts anni 15*43. pag. 39. £f? feq. fufpicari, eum
locum mutilatum efle, atque ita reftituen-
dum. Furem noclurnum ft quis occidcrit, omnino
impune crit, ft diurnum, ita demum impune
feret. & reliqua.

7. Prxiagit mihi mens mea, fore quibus
ea qux hoc icripfi capite, paflim difplicitura
fint, non aliam ob caufam, quam quiaexi-
ftimant, non coli fitis comiter majeftatcm
civilis fapientix: fi quis vel in Tribonianum
vel Prudentum aliquem interdum cecidifle
humani quidpiam autumet, non tam odio
ductus eomm aut novandi libidine, quam ra-
tione & ftudio veritatis ad quam omnes bonos
collimare, fas jufque eft. Sed hi, velim res
fuas fibi habeantj &, fi Diis placet, fan£te
tueantur errores Vetcrum. ego interim cu-
rabo,ne fiicilc iuperftitioni donem artcm pul-
cherrimam j nevc levibus atque inanibus cflii-
giis ludibria qucedam excitando efficiam, ut
corpus Juris enervetur, & cadat, animiquc
juvenum ad magna furgcntcs, ut ille ait, ca-
lumnia, velut peltilenti fidere, aiHentur. Sed
finio,& adfcribo fequentia exQuintiliano lib.
10. Inft. orat. c. 1. p. 732. Neque id Jiatim le-
genti perfuafum fit, omnia qiue magni auftores
dixerint, utique effe perfecta: nam labuntur.
aiiquando oneri cedunt & indv.lgent ingeniorum
fuorum vohiptati, nec femper intcndunt animum,
cum Ciceroni interim dormitare Demofthenes,
Horatio vero Ilomerus ipfe videatur. Summi
enim funt, homines tamcn , acciditque iis, qui
quidquid apud illos repererunt, dicendi lcgem pu-
tant, ut deteriora imitentur, (id enim eft faci-
lius)ac fe abunde fimiles putent, fi vitia magno-
rum confequantur. Modefte tamen circum-
fpccio judicio dejantis viris pronuntiandum eft j
ne, quod plerifque accidit, damnent quce non in-
| telligunt. Ac fi nccejje eft in alteram errare par-
j tem, omnia eorum legentibus placere, quam mul-
' ta difplicere, maluerim.

Sublatus eft error unus Ulpiani in d. /. f. D.

Ad legem Aquiliam, d. Tit.j. Collationis
legum Mofaicarum £5? Romanarum : fequitur
alter ejufdem Jurifconfulti haud diflimilis lap-
fus in/. f.§.4. D.de his qui dejecerint vel effti-
derintj quce fic habet.

Cum autcmkgis Aquilia attione propterhoc quis

condemnatus efi, mcrito ei, qui ob hoc, quod
hofpes j vel quis alius de ccenaculo dejecit,
dammtus eft, infaBum dandam efje Labeo
dicit adverfus dejeclorem. Quod verum eft.
Plane fi locavcrat dejeclori, etiam ex hcato
habebit attionem.

Hic re£te quidem Ulpianus regreflum con-

cedit

cedit ei qui eft propterea condemnatus, quod
hofpes velquis alius ex ejus coenaculo dejecit;
non enim porrigi debet poena, nifi adveifus
auctorem culpx j etfi Prxtor actioncm in E-
di&o promittat non adveifus dejicientem,
fed adverfus inhabitantem ; & hofpes aliave
fimilis perfona non inhabitet, fed tantifpcr
hofpitetur l.i.pt.D. eod. tit. At male
Ulpianus primam eam a£tionem qux adverfus
habitatorcm datur, legis Aquilias vocat:cum
fit a£tio in fa£tum de deje£tis & effufis; qua-
rum & fubftantia, & appellatio, diftin£tifil-
ma-eft: ut idem fatetur Ulpianus d. 1.1. §. 4.
/.f. §. 3. D. eod. tit. cum eo igitur §. 3.
fpecies hujus §. procul dubio eft conne£tenda
hoc modo.

Si horrearius aliquid dejecerit, *vel effuderit,

aut conduclor apotheca ^ vel qui in hoc dm-
taxat conducium locum habebat, ut ibi opus
faciat, vcl cloceat, in facium aciiorii locits
eji : etiamfi quis operantium dcjecerit, vel
effuderit, vel fi quis difcentium. Cttm autem
infattum afftone (fic enim icribo) propter
hoc quis condemnatus efi, merito ci, qui ob
hoc, quod hofpes vel quis alius de ceenacufo
dejecit, damnatus cfi, infabium dandam effe
Labeo dicit adverfus dejeclorem. jjhtod ve-
rum efi. Plane Ji locaverit dcjeflori, etiam
ex locato habebit aUionem.
Sic prorfus fentio: nam & Cyrillus ita inNo-
tis ad hunc locum Bafilic. lib. 60. tit. 4. fcri-
bit. At vero qua ratione hoc ita fit, ut dam-
nentur lege Aquilia, non ex hoc cdiclo in fatlum
atiionc.

1. '"Tpollam quoque hoc capite aliud men-
X dum quod habet caufam fuperioribus
non diiiimilem corrumpendx fcripturos in li-
bro 14. Inftitutionum Marciani, ubi ait.

Lege Pompeja de parricidiis caveri, utfii quis
patrem, matrem, avum, aviam, fratrem,
fiororem, patruelem, matruelem, patruum,
avunculum, amitam , confiobrinum , confo-
brinam, uxorem, virum, gcnerum , fiocrum,
vitricum ^privignum, privignarn, patronum,
patronam, occiderit, cujufve dolo id faitum
erit, utpoena ea tcneatur, qua efi kgis Cor-
nelia deficariis. &c.
t.X.D.de lege Pompeja de parricidiis. Diipli-
cent hic poftrema verba, legis Cornelia de fi-
cariis. Scribo legis Cornelia de parricidiis. nam
alia fuit pamcidii poena, alia homicidii: in
homicidam exilio ex lege Cornelia de ficariis
/. 3. §. f. D. Adlegem Corneliam deficariis, in
parricidam culleo primum ex lege vetere,de-
mde ex lege Cornelia de parricidiis, animad-
verfum fuit; ut probat Sigoriius Dejudiciis
lib. z. cap. 31. ejufque legis Cornelix de par-
ricidiis etiam Pomponius /. z. §. 3 z. D. de ori-
gtnejuris, & Imppp. Valens, Gratianus, &
Valentinianus I. ult. Cod. Theod. Ad legem Cor-
neliam de falfio meminere. Porro pcenam ,
a majoribus inftitutam, fervavit Pompejus;
nonfuftulit, quod plerique putant, nova fi-
cariorum fubftituta. De ea re figna atque
argumenta qux habeo, paucis verbis eloquar.

In primis Colligitur ex ordine Titulorum qui
funt in Digeftis Ad lcgetn Corneliam de li-
cariis, & De lege Pompeja dc parricidiis,
item ex infcriptione capitis primi utriuique
Tituli, Marcianum ab Interpretatione legi.s
Cornelix de ficariis tranfiifie ad legem Pom-
pejam de parficidiis: ita quid novum, fi ejus
memoria in d. I. I. D- de lege Pompcja dc par-
ricidiis videatur reveifa potius ad priora qui-
bus adfueverat aliquatenus, quam rccentiori-
bus & vix tum inccptis inhxfifle. Jam & no-
minum Vicinitas, & difRifior cjus locl cnai-
ratio, oftendit, quam facile potuerit occu-
patus artimusaCorneliade parricidiis abeirarC
ad Corneliam de ficariis. ' His accedit, quod
Marcianus iii d. I. i. £5? fieqq. diligentius cnu-
mcrat plerafque perfoftas qux nuncupatione
panicidii continentur, quam ut fas fit dubi-
tari; an voluerit, ipfarum cxdem alia expiari
poena, quam legis Cornelix dc ficariis: nam
ea fine difcrimine graflatur in univerfos qui
cepere occidendi hominis confilium nec vi-
detur magnopere defidcrare hanc five Mar-
ciani, fivePompcji, definitionem. Ergo ju-
vant meam conjc£turam cum ordo Titulo-
rum, atque Infcriptio, tum ipfe Marcianus.
Etiam adde teftimonia aliorum.

Z. In quibus Paulus lib. f. Sentent. tit.zt.
§. 1. Lege, inquit, Pompeja de parricidiis te-
netur , qni patrem , matrem , avum, aviam,
fratrem, fororcm, patronum, patronam occide-

cafu ad beftias datos parricidasj illo refeiva
tam pamam, more majorum inftitutam. Ita,
opinor, Modeftinus per morem majorum non
confuetudinem, fedlcges, intelligit; cafque
nec inepte, nec obfcure. Noninepte: quia
leges etiam mores dici, non dubium eife, au-
£tor Servius ad illud Virgilii lib. i. JEneidos
verfi. 268.

--Morefique viris & mccnia ponet.

Et Livius lib.z6. c. VerbaLivii. Tribuni ple-
bis appellati negarunt fe in mora ejfie, quo minus,
qaod ei more majorum permiftum efict, feu /egibus,
feumoribus mallet,anquircret. Apulejus quoque
lib.x. Mctamorph. Magiftratus, iriquit, com-
pefccrc populareis, ut rite & more majorum ju-
dicio reddito , utrimque fiecus aliegationibus
examinatis , civiliter fententia promeretur, nec
•ad infiar barbaricz feritatis, vel tyrannica im-
potentia damnaretur aliquis inauditus. Quod
Salvianus De providentia , & ex eo Diony-
fius Gothofredus ad /.2. D. Ad legem Cor-
neliam dc ficariis legibus Duodecim TabuJa-
i'um inftitutum cautumque memorat. Non
obfcure: quia ait Modeitinus, culleum per-
duravifle ad Hadrianum; pcrdurare autem,
nifi rcceptus lege & Cornelia & Pompeja,
vix potuit: non enim patitur ratio; ut,quod
prius confuetudine receptum eft, id lege po-
itenore fit potentius: nec facile probabitur,
(quod voluit Cujacius ad ditl. loc. Pauli, &
ad%. 6. Inft. de publicis judiciis, item Tacobus
Gothoftedus ad /. unic. Cod. Theod. de parrici-
dio) fublatum lege Pompeja fuifle cullcum;
eamque legcm rarfus aut ufu non receptam

efle, aut contrario faltem ufu abolitam.

4. Quinimo difcite ait Tribonianus in d. §.

ricidiis, & Jacobus Cujacius ad d. lib. f. Scn-
tentiarum Pauli tit. 23. §. 2. ajunt, Tribonia-
num legi Pompejas adfcripfijfle poenam c]ua:
non Pompeji iit > fed Conitantini in l. unic.
Cod. de his qui parentes vel liberos occiderunt: id-
que hinc colligi, quod Tribonianus in d. §. 6.
etiam filium occiai vetuit: cum tamen filii
non Pompejus, fed Conftantinus, memine-
rit. Efto enim, ut Conftantinus filii casdem
patri ea lege prohibuerit; primufque juflerit,
eam vindican parricidii poena. efto, ut id jus
Pompejo adfcripferit Tribonianus: quid tum
poitea ? cupiunt viri do£ti, quod in filii cx-
de aConftantino innovatum eft, hoc genera-
liter ad parricidii poenam porrigere? nihil a-
gunt: negant enim id ha£tenus di£ta: neganc
Suetonius in vita Augufii cap. 3 3. Seneca Pa-
ter lib. 3. Controverfiarum cap. 16. Seneca Fi*
lius lib. t. De Clementia cap. 1 f. 6? 23. Ovi-
dius lib. 8. Metamorphof. fabula 1. Juvenalis
Sat. 8. verf. 214. Sat. 13, verf 1 ff. pleri»
que au£tores alii qui vel floruerant circa £eta-
tem Pompeji, vel proxima ab eo tempora,
hoc eft, illa quibus lex Pompeja videtur ob-
tinuiife, literis commendarant, negant_? in-
quam: & ideo quotiens memorant pamcidii
poenasj non exilium, non beftias₇non ignes^
iedculleum, fed ferpentes, fed fimiam, no-
minant. quodmetuo, ut futuram fuerit > £
pcena quas parricidio more majorum impofi-
ta, deinde lege Pompeja fublata, & denuo a
Conftantino magis reftftuta, quam confirma-
ta, fingatur.

6. Haec mea eft dc d. 1.1. fententia. alio-
rum ut fequerer, induci non potui. & qui
poflim ? Nam quod Francifcus Hotmanus,
D in

cidas pertinet: • id vereor, ne fua fponte cor-
ruat: quia ex Pomponio l. z. ■§. 32. D. de ori-
gine jurisi & Imperatoribus l. uJt. Cod. Theod.
Ad legem CorneJiam de falfo, intelligitur, di-
ftinftam a lege Cornelia de parricidiis efle le-
gem Corneliam de ficariis: eoque alteram ad
alteram non magis pertinere, quamlexjulia
de adulteriis ad legem Juliam de annona, aut
de repetundis, aut fimilem, pertinet.

7. Ejufdem farinx efl:, quod fcribit Sigo-
nius Jib. 2. De judiciis cap. 31. Marcianum
& Modeftinum, (quorum alter parricidas o-
Itendit pcenam legis Cornelias de ficariis; al-
terculleum, gallum, viperam) ajuftiniano
exponi in d. §.<S. Inft. item quod Paulus Ma-
nutius De Jegibus Romanorum, cap. de parri-
cidii Jegibus, & Didacus Couvarruvias in CJe-
mentina, fi furiofus, p. 2. n. 12. ajunt, lege
Pompeja de parncidiis non tantum teneri qui
patrem matremve occiderint; fed etiam qui
cognatis, quique patronis, intulerint violen-
tas manus: ita tamen , ut hi poenam lcgis
Corneliae de ficariis fuftineant} illi magis cul-
leo infuantur arg. d. I. 9. & d. _§. 6. Nam his
quoque multa adverfantur. primum obftat,
quod generaliter ait Marcianus, lege Pom-
peja caveri, ut parricida fa£to parricidio, ea
ple£tatur poena quie eft legis Corneliae de fi-
cariisj, parricidiumque intelligi, five quis pa-
trem aut matrem occiderit, five fratrem aut
fororem , five quamvis aliam perfonam quas
in d. J. 1. exprimitur. deinde ac1verfatur,quod
nec ipfa parricidii diftin£tio quam fiiciunt do-
£ti illi viri, fatis convenit tum Moddtini,
tum Juftiniani, verbis. non enim eft alia eo-
rum fententia, quam parricidium commit-
tere eum qui de medio fiiftulerit patrem, aut
matrcm, autejus qdfectionis pcdonam quic
parricidii appellatione continetur: cxterum,
fi quis alias necaverit perfonasj tantum ho-
micidium, non parricidium videri. nempe,
quia legiflator id verbum intra certas coarcta-
vit pedonas : qux Modeftino d. I. 9. funt ,
pater, mater, avus, avia j nec tamen
iolx funt: voluit enim Modeftinus, magis
exemplo uti, quam excludcrc eas qua: aMar-
ciano d.J. 1. quxque a Paulo d. Jib. f. Sentent.
tit. 24. prseterea recitantur. atque huic fen-
tcntuc etiam facit Ifidorus Jib. f .Originumcap.
26. Parricidii, inquiens, a£tionem non fo-
lum in eum dari qui parentem , id cft, vel
patrem vel matrem interemiflet: fed & in
eum qui fratrem occiderat: & di£tum parri-
cidium quafi parcntis caedium. Notat enim
Ifidorus, parricidium proprie quidem dici
quafi parentis caedium j fed juris poteftate la-
tius accipi etiam pro fratris casde. id vero cx
Apulejo quoque intelligitur: nam is huc al-
ludens lib. x. Metamorphof. aperte nominat,
Inceftum paterno thaJamo (3 parricidam frater-
no exitio & incomminata novcrca nece ftcarium.
Tum fubjungit paulo poft. Ncc quifquamDe-
curionum tam aquus remanferat juveni, qum
eum evidenter noxa compertum infui cuJleo pro-
nuntiaret. Plane, cum ait Apulejus, incom-
minata noverca nece ftcarium, impropria locu-
tio eft: nam etfi novercas acdcs non compre-
hcndatur vcrbis legis Pompcjx dc parricidiis:
non tamen vidctur omifla efle legis fententia:
tefte Marciano in I. 3. D. de Jege Pompeja de
parricidiis. Utcumque erit 3 apparet, ubi !o-
cum habet parricidii appellatio , ibi folem-
nem parricidii pcenam obtincre: ubi ceflat ea
appellatio, ibi non aliam efle pcenam, quam
advcrfus homicidas lege Cornelia de iicanis
conftitutam.

Haud raro accidit in rerum divifionibusj
ut au£tores cum noftri, tum alii, ex iis
quam trium generum efle non ignorant, duas
ponant fpecies, tertiam qiue mixta eft,omit-
tant: nontamquod hanc efle negent, quam
quod velint eam in compluribus articulis in-
clinare ad alterutram fimplicium j & fic fequi
Caturam atque appcllationem ejus qute in ipfa
prsevalet. Ex hac nota eft quod Annceus Se-
neca lib. z. Natural. quceftion. cap. 2. de cor-
porum divifione agens , Aliquid eft, inquit,
c.ontinuum, aliquid commijfum: continuatio eft
partium inter Je non intermiffa conjunElio: uni-
tas eft ftns (LommiJJura mtinuatio &duorum in-
ter fe conjunfforum corporum taclus. Numquid
dubium eft, quin ex his corporibus qua videmus
traffamufque, qua aut fentiuntur aut fentiunt j
quadam fint compofita ? IJla conftant aut nexu,
aut acervatione: ut pata funis, frumentum, na-
vis. Rurfus non compoftta: ut arbor^ Japis. Ita
Seneca: inftituens duplicem corporum divi-
fionem j non quafi tertium eorum genus non
exiftat j (nam triplicia efle refert Pomponius
in /. 30. D. de ufurpationibus ufucapionibus)
fed quod tertium illud genus, quod conftat
ex diftantibus, ut popuhis, legio, grex, quo-
dammodo mixtam ex unito cc connexo ha-
beat naturam: id enim eft, quod is ipfe quem

dixi,

PROB A BlLiUM Juk

•dixi , Scneca ad Lucilium fcribit cpiji. 102.
ghiideft) quod pradicere velim ? Qucsdam con-
■tinua ejje corpcra, ut hominem: queedam com-
pofita, ut navrm , domum , ommum denique,
quorum diverfie partes junStura in untim funt co-
afta : qutedam cx diftdntibus , quorum adhuc
membra feparata fttnt, tanquam exercitus ^popu-
lus, fenatus : ilii enim, ^r quos ifia corpora
efficiuntur, jure o fficio coharent, natura di-
dutti autJingulifunt. Exemplum hoc unum
clt. addam altemm. Hemiogenianus 111 /. i.
pr. §. i. & t. D. de muneribus honoribus,
Munerum, inquit, civilium quadam funt pa-
trimonii, aiia perfonatum. Patrimonii funt mu-
■nera rei vehicularis, /Ye?» navicularis, decem-
primatus: ab ifiis enim pericuh ipforum exattio-
ncs folennium celebrantur. Perfonalia civilia funt
viunera, defenfto civitatis^ id eft, Syndicus
fiattkc. Sed quamquam Hermogenianus tan-
tum duo enumeret munerum genera, patri-
monii unum, alterum perfonre; non tamen
h;cc fola cfle, ex Arcadio Charifio difcimus:
qui in l. 18. />r. §. i. 18. z<5. 27. Z>. eodem
titulo tertium quoque adducens, Munerum,
ait, civilium triplex divifio eft: nam munerum
qticedam perfonaUa funt, quafddm patrimoniorum
dicuntur, aiia mixta: caquc deinde ordiilc¹ ex-
plicat dictis locis. Aliud exemplum occuitit
in /. ].D. de ftatu hominum: ubi ait Gajus: |
Summam de jure pcYfonarumdivijionenihanceJJc:
quod omnes homincs aut libcri funt, aut fervi. \
Efie enim, pra:ter fervorum & Uberorum lio-
minum perfonas, etiain cas quu: mcdiam te-
neant fortunam, auetor elt lmperator Con-
ltantinus in/. 3. Cod. Theod. Ad Senatufconful-
tum Claudianum his verbis. Sin mulier ingenua
vcl ignara vcl etiam volens cum fervo fifcali con-
veneritj Hullum eam ingenui ftatus damnum fuf-
iinere. Soboienl tvro, qu<e patre fervo ffcaii,
matre nafcetur ingenua, ntediam tcnere fortunam,
ut fervorum iibcri fpurii libcrorum Latini
fint, qui licct fervitulis neceffitate folvantur,pa-
troni tamen privilegio tenebuntur. Eit crgo du-
plex hominum divifio, in liberos & iervos:
lmo triplex, in liberos, fervos, & eos qui cx
utrifque mutuantur, quales Latini: quos & Ta-
citus notat lib. 1 f .Annal. c. 27. Manumittendi,
inquiens, duas fpecies inftitutas, ut relinquere-
tur pcenitcntue aut novo beneficio iocus-,quos vin-
ditta patronus non iiberaverit, vclut vinculo fer-
vitutis attineri: id elt, (ut eleganter & verbis
Juris Seneca lib. 3. Natural.quafiion.) folum
.jure naturce liberos efie, non ex jurc Qui-
ritium : fivej ut ait auctor cujufdam Frag-
menti, (_qUod Pithccus Notis fuis ad Colla-
tionem leguYn Mofakarum & Romamrum, tn
fine, pag. 237. fubjecit) non eiTeliberos; fed
domim voluntate in libertate morari, & tan-
tum ferviendi mctu dimitti. Addit idem auc-
tor:quod hipnncipio manebantquidcm fei-vi,
& manumiifores audebant eos denuo in fer-
vitutem per vim ducere: interveniebat tamen
i rator i & non pcrmittebat, manumifilim

is CrviLis Lib. i. i?

fcn-ire: fed deinde lege Junia propriam liber-
tatem acccperunt, & Latini Juniani fa6tifunt:
ita tamen, ut quamqUam liberi vitam fuam
pcragefent, ipio tamen ultimo fpiritu fimul
aiiimam & libertatem amitterentj & manu-
mifiores eorum bona quaii fervOrum jure quo-
dammodo peculii dctinerent. §. 4. Inft. de fuc-
cefftone libertorlint.

Aliud exemplum eft iri §. 3. Inft. dejure m-
turali, gentium, & civili: in quo ex Uipian6
docetlmperator, jus aliud eife lcriptum, aliud
fine fcripto venire : cum tamen mixti quo-
que juris meminerit Paulus lib. y. Sententia-
rumtit. 4. De injutiis, lnjuriarum, inquiens,
aftio autlege^ aut more, autmixtojure intro-
dubia efi. Lege duodecim tabularum de famofis
carminibus, membris ruptis, offtbus fraftis.
Moribus, quotiens faEtum pro qualitatc fui ar-
bitrio judicis eeftimatum congrucntis poena fup-
piicio vindicdtur. Mixto jtlre injuriarum aitio
cx lCge Cornelia conftituitur, quotiens quis puifa-
tur, vel ctijus domus introitur ab his, qui vulgo
direftarii appellantur &c. Qtiid vcro mixtum
jus cit? cgo puto, id pofle duobus modis ap-
pellari: uno, fi lex fcripta fubfcquente dein-
dc ufu recipitur; quo fenfu omnes leges qui-
bus obligandi viseft, mixti jurisfuntj currt
lcgis non rccepta: vis nulla fit:utjulianus 110-
tat in /. 32. §. 1. D. de kgibus j & Pructici no-
runt, Mcnochius lib.z. Pfcefimption. 2. n.i.
Lconinus confil. 10.num. 1. altero modo jus
mixtum appellatur,cum confuetudo legi non
dat au£toritatem, fedoriginem: ideit,cum
Virideiii vigentemque confuetudinem fubfe-
auens poftea lcx firmat: eoque fcnfu pofiit
fortc lcx Cornelia mixti juris vidtri, apud
Paulum dicto loco.

Pariter dicendum eft de fcnfu /. 2f. D. de
obligationibus & attionibus: in qua Ulpianus,
ex eoquc Imperator in §. 1. Inft. de attionibus,
duplicem fecit omnium a£tionum divifionem,
inrem, &in perfonam. Nam prasterea mix-
tas efle actiones tam in rem, quam in perfo-
nam , refert idem Imperator in §. 20. Inft.
eod. tit. Credidit quideiti Antonius Faber De
Erroribus Pragmaticorum p. 4. Decad. 94. cap.
f. & feq. a Gloflis violatum efle eum locum.
fcd male:ajunt quippe Diocletianus &Maxi-
mianus fimiliter in /.7. Cod. de petitione here-
ditatis. Petitionem, qua adverfuspro herede vel
pro poffeffore poffidentes excrccri poteft, prafcri-
ptione longi temporis non fubmoveri nemini incog-
nitum ejfe, cum mixta perfonalis attionis ratio
hoc refpondere compeliat &c. Sed & Paulus /.
1. D. Einium regundorum. Finium, inquit,
regundorum actio in perfomm eft, licet pro vin-
dicatione reifit. Hoc cft, etiam in perfonam
efta£tio, licet rei vindicationem contineat:
five, ut de petitione hercditatis refpondit Ul-
pianus in /. 2f. §. 18.D. de petitione hereditatis,
Etfi in rem actio fit, tamen praftationes habet
perfonales: id eft , utrimque mutuatur. Id-
que de communi dividundo,ac familias ercif-
D 2. cun-

3,8 G E R A R D

cundte, judiciis fimiliter dicendum efle, vult
jLJlpianus in l. 4. §. 3. D. Communi dividundo,

l. zi.§- D. familia ercifcunda: quo minus
dubium fuerit, quin praster aftiones qux in
rem , quseque in perfonam , funt, tertium
quoque veniat aftionum genus: quibus ex
utrifque participantibus, fimul rem noftram
efle, 8c prxterea adverfarium dare facere o-
portere, intendimus. De quo Hotmanus ad
d.§. zo. quem vide.

Ha£tenus de iis divifionibus a quibus mix-
tae fpecies penitus exclufe, dixi ktis: proxi-
mum eft, ut annotem etiam nonnullas 111 qui-
bus, praemifla bipartita divifione, deinde &
tertium genus quodmixtum efl;, fubjicitur,
quafi enumcratum ante, tametfi non fit enu-
meratum. Exemplum habet Modeftinus in
1.4. §. z. D. de gradibus, fic fcribens. Cogna-
tionis fubfiantia bifariam apud Romanos intelli-
gitur: nam quadam cognationes jure civili, qua-
dam naturali conneclunlur , nonnunquam utro-
quejure concurrente, & naturali £5? civilfcopu-
latur cognatio &c. Eccej dupliciter dividitur
cognatio, & tamen tria funt cognationis ge-
nera.

AHud exemplum habet Gcllius lib. z. No-
ttium Atticarum cap.-j. ficloquens. Onmia,
qiue in rebus humanis fiunt, ficut dotti cenfue-
runt, aut honefia funt, aut turpia. Qua fua
vireUafunt, aut honefia, ut fickm colere, ut
patriam defenckre, ut amicos diligere, ea fieri
oportet, five imperet pater , five non imperet.
Secl hisj qua contraria, quaque turpia & omni-
no iniqua, eane^ fi imperet, quidem. Qua ve-
ro in medio funt, £5? a Gracis tum ,

tum y.icct, appellantur, ut in militiam ire, rus
colere, honores capefjerc, caufas ckfendere, «#0-
ducere, quoniam /W £5? his fimilia per
fefe ipfa neque honefia funt, neque turpia, fed
proinde, ut&c. Quas locutiones ideo obfer-
vandasfunt, nequisvelit, quodvideo com-
pluribus, iifque gravibus, Interpretibus pla-
cere, facile properare aut ad reprehenfionem
aut ad emenaationem tum Florentini in /.49.
.§. 1. D.de heredibus infiituendis, tum Juftinia-

I N O O D T

ni in §.4. Infi. de heredum qualitate & differen-
tia-y ubi fic fcribunt. In extraneis heredibus
illud obfervatur, ut fit cum eis tefiamenti fatiio^
five ipfi heredes infiituantur, five hi, qui inpo-
tefiate eorum funt: Et id duobus temporibus in-
fpicitur: tefiamenti fatti, ut confiitcrit infiitu-
tio: mortis vero tefiatoris, ut effeclum habeat.
IIoc amplius, & cum adit hereditalcm, effe de-
bet cum eo tefiamenti faSlio, five pure^ five fub
conditione heres infiitutus fit. Nam jus heredis
eo vel maxime tempore infpiciendum efi^ quo ad-
quirit hereditatem : medio autem tempore inter
fattum tefiamentum & mortem tefiatoris, vel
conditionem exifientern, mutatio juris heredi nort
nocet, quia, diximus, tempora infpici
debent. Ha:c illi: primum duo exigentes tcm-
pora quibus cum heredc fit teftamcnti fa£tio:
ueinde & tertium. Necmale: eftenim, ubi
infpicitur aditse hereditatis tempus; eft, ubi
non infpicitur : five eft, ubi tempus adita^
hereditatis conjungitur cum mortis tempore:
eft,ubi feparatur. conjungitur autem,quate-
nus vitium, incidens inter tempus mortis &
tempus aditas hereditatis, ubi puraeft infti-
tutio, vel poft exiftentcm conditionem, ubi
conditionalis, aditionem impedit, utcumque
ante eam fuerit rurfus fublatum 3 lecus ac fie-
ret, fi idem inter tempus conditi teftamcnti
& mortis contigiflet. leparatur vero, quate-
nus teftamcnti fa£tio non tantum cum herede
tempore fa£ti teftamenti mortifque exigitur j
fed pncterca etiam temporc aditionis: hoc
eft, feparatur, quatenus illa, quam dixi, u-
triufque temporis conjun£tio non operatur
ha£tenus, ut qui tempore mortis capax fuit,
idem etiam tunc, cum poftea capax efle de-
fierit, fi£tione juris adliuc capax intelligatur.
Idque eft, quod in fine d. §. 1. dicitur, Me-
dio autem tempore• inter fattum tefiamentum &
mortem tefiatoris, vel conditionem infiitutionis
exifientem, mutatio juris non nocet heredi, quia,
ut diximus, tria tempora infpici debent. Nam
feniliseft, quia ha£tenus tria ha;c tempora,
nempe fa£ti teftamenti, mortis & conditionis
exiftentis infpici debent.

1. \ pud Ulpianum fub titulo D. de ver-
x\.borum fignifieatione fic fcnptum eft
c. 42,.

Probrum opprobrium, id eft, probra qua-
dam natura turpia funt, qucedam civiliter
quafi more civitatis, ut puta fiirtum &
aduiterium natura turpe eft. Knimvero tu-
tela damnari hoc non natura probrum eft ,
quodpotcft etiam inhominemidoneumincidere.
Hoc Fragmentum difficile eftj & interpreta-
tionem plcniorem exigit. Ait Ulpianus, Pro-
brurn £5? opprobrium. Hcec verba quid velint,
latius tradidere Cujacius & Gcedaaais ad tit.
D. de verborum fgnificatione. Dcinde ait Ul-
pianus, ideft. Accurfius legific videtur,/V/m
eft ut fcnfus fit, probrum & opprobrium
idem effc: itaque nonnulli reftituunt; & be-
ne, ut Albericus Gentilis monuit poft For-
nerium: addens, id eft, pro idem eft, dimi-
nute fcribi folere : cjulquc rei etiam Pctrus
Diaconus meminit: apud quem Nota lixc
ID\ E. explicatur idem cft ₀ IDQ. pro idcm-
que fcribitur.

z. Ait porro Ulpianus, Probra quadam na-
tura turpia funt, quadam 8cc. Ccnient viri
docti, hifce verbis nihil aliud fignificare Ul-
pianum, quam probrum Sc opprobrium cfle
auum gencrum: unum natura, alterum civi-
liter & quafi more civitatis: natura quidcm
furtum & adulterium fed more civitatis da-
mnationem tuteke. Sic viri do6ti: icd infe-
liciter.

3. Tutor enim aut doli aut latioris culpas
damnatur. Et fi doli damnatur; palameft,
eum non minus natura, quam jure civili,no-
tari : nam absque legibus foret; tamen illa
juris gentium ratio, & quam natura inter ho-
rnincs conftituit, repugnarct focietas , quo
minus hominem hommi infidiari jusfafquc ef-
fct. Pulchre Cicero, De ofticiis iib. 3. Ra-
tionem, inquit, hoc poftulare, ne quid infidio-
fe, ne quid fimulate, nc quid fallaciter. Id ve-
ro fi generaliter & in omnibus placet: quan-
to magis dicendum; cum fraus cft pupillo in-
nexa a tutore: cujus is curas fidcique idcirco
eft commifliis, quod fe ipfe per impuberem
tctatem defendere non poteft? Sed, ut La-
ftantius ait lib. 6. Divin. Inft. c. 11, magnum
cft juftitias opus, pupillos & viduas deftitutos
& auxilio mdigentes defendere:idque univer-
fis natui-ali lege prasfcribi, non tantum Chri-
ftiani novimus, ne quis putetjfed StGentili-
bus procul dubio fuifle, ex Lucretio lih. f.
Rcrmn naturaiium, & Juvenali Sat. xv. verf
i?i. &feqq- item A. Gellio lib. f. No£lium
Atticarum cap. 13. intelligimus. Necjue adeo
potuit Laftantius diflimiflare d. loc. illos fen-
tire, natura juftum efle, tueri eos qui tutela
carent. Poflent hxc ftabiliri pluriutn audto-
rum pun£tis quibus tutoris dolus anumeratur
fceleribus jure naturali aut gentium illicitis:
fed cur conabor, folem facibus illuftrare ? He-
fiodus tamen, quia omnium initar eft,audia-
tur. Verfus Hefiodi in vulgata interpretatio-
ne in Operibus & diebus verf. 318. & feqq. fic
habent.

Opes vero non rapicnda: divinitus enim dat,e

muito meliores:
Si quis namque 13 manibusper vim magnas 0-

pes traxerit,
Aut iingua fpoliarit, (qualia multa
Fiunt, quamprimum lucri amor mentem deceperit
Hominum: pudorem vero impudentia expulerit)
Facile £5? illum ubficurant Dii, minuuntur vero
familia

Viro ilii: exiguum vero ad tempus divitia adfunt.
Par efi delihum, fi quis fiupplicem tfj hofipitem

malo adficiat,
Quique fratris fiui cubilia adficenderit,
Furtivi caufia concubitus uxorisfceleratapatrans,
fjfuique mala cujufipiamfraude deceperit orphanos
Uberos.

fjjhftque parcntem fenem mifiero in fenetta limim
Probris adfecerit, gravibus incejfens verbis,
Huic certe Jupiter iraficitur, ad extrcmum vero
Pro operibus iniquis gravem exhibet talioncm.

4. At ficut in fupcriore fpecie in qua ob
dolumcondemnatur tutor,locum nonhabent
Ulpiani verba; quia tum non minus jure gen-
tium, quam morc civitatis, infamatur : ita
falfa funt,fi adlatamaccommodenturculpam:
quia ob hanc damnatus, ncque jure gentium,
neque more civitatis, probrofus eft. etfi fa-
tear, fi fola confiderentur Edi£ti verba quar,
extant in /. 1. D.de his qui notantur infamia,
vix efle, ut ab infamia poflit excufari tutor,
quacumque ratione fuo nomine damnatus di-
rc£to judicio. interim ut inplerifquealiis cum
Legibus, tum Edi£tis, factum : ita in hoc
obfervafle videntur Jurifconfulti; ut Edi£ti
vcrba ab ejus mente difcernerent; & cum ge-
neraliter ediGeret Prastor, infamia notari eum
qui tutelas fuo nomine non contrario judicio
damnatus erit; multum refcrrc exiftimarent,
D 5 * litrum

G £ R A R t>

utrum ob dolum, an ob culpam, ob maliti-
am, an ob ignorantiam, damnareturj ignof-
cendumque effe illi, fx ad peccatum ignoran-
ter, imprudenter, incauteque labereturj ve-
niam vero habere, ix fciens peccaret, non o-
portere.

f. Hujus Obfei-vationisquoe habeoteftimo-
nia documentaque, paucis adfcribam verbis.
Primum erit, quod paflim explofa eft fenten-
tia eorum qui defimunt, omnia peccataefie
paria j neque fapientis eile, ignofcere : vel
Seneca tefte lib. z. De clementia c. f. £5? fcqq-
& Cicerone pro Murana, ne quid de noftris
dicam, apud quos ea res certimma eft.

6. Alterum argumentum eft, quod Prae-
tor ipfe, quamquam in Edi£to generaliter at-
que indiftinfte loquitur de notandis his qui
(uo nomine damnati erunt tutelx direftis ju-
diciisjtamen abinfamia liberatdamnatos con-
trariis judiciisj ac, nifi fallor, oftendit illo
exemplo, quis animus ejus fit etiam in dire-
dis jtidiciis : prxfertim cum neque dubium
fit j quin fi unum vel alterum lege introdu-
£tum cft j bonaoccafio fit, cxtera quas ten-
dunt ad eamdem utilitatem, vel intei-pretati-
one vel jurifdi£tione fuppleri /. 12. & 13. D.
de legibus. Sed Ulpianus animum Prxtoris il-
ltim quem dixi, ex eodem principio vere &
pulchre exprimit 1.6. §.7. D. de his qui notan-
turinfamia: Contrario, inquicns, judicio dam-
natum non effe infamem, nec immerito j natn in
contrariis (judiciis) non deperfidia agi, fed de
calculo, qui fere judicio fiolet dirimi. Clare enim
Ulpianus duo, quafi certa atque explorata, tra-
dit: primum, Prastoris Edicto notari perfi-
diamj excufari erroremj 8t quidquid perfi-
diae appellatione non continetur: deinde,non
efle infamem, qui eft damnatus contrario tu-
telx judicio. clarC, inquam: nam damnatus
eontrario tutelx judicio, nonfit infamis ex
Ulpiani fententia: Steft ratio, quiaincon-
trariis judiciis non folet agi de perfidia. quare
prius eft, ut tutor propter perfidiam fiat in-
famis: neque hoc tantum 3 fed etiam, ut prop-
ter folam : absque enim illo eflet j vana fo-
ret Ulpiani conclufio: dicentis, Edi£tum ad
contraria non pertinere: quia in hifce non fo-
let quxri de perfidia. quod fi autem Prxtor
folam notat tutoris perfidiam: fine dubio pro-
batum eft, eum ob latam culpam damnatum,
non modo non jure gentium, fed nec more
civitatis, notari.

7. Siquidem alia eft lata culpa j alius dolus,
jfeu perfiaia: dolus nafcitur ex confilioj lata
culpa ex focordia, ex fimplicitate: dolusfci-
cntiamhabetj lata culpa xgnox-antiam: dolus
eft omnis calliditas, fallacia, machinatio ad
circumveniendum, fallendum, decipiendum
alterum adhibitft /. 1. §. z.D. de dolo malo-frxvx
culpa eft nimia negligentia: id eft, nori in-
telligcre quod omnes intelligunt /.213. §. ult.
D. de verborum fignificatione: itaque Terentius
ia Httyra 2. x. operam a culpa leparat, tefte

I N 0 O D T

Donato : qui ait, operarri efl*e, fi fcierlteS
lxferimus j culpam , fi nefcientes : aiteram
fceleris, alteram ftultitix , efle. Sed quid
multa? ipfe in hunc fenfum Ulpianus /.3. §.
ult. D. de fufpettis tutoribus.
£>ui, inqUit, ob fegnitiem, vel rufiicitatem,
inertiam, fimplkitdtem, vel ineptiam, re-
motus fit, in hac caufa efi^ut integra exifii-
matione tutela vel cura abeat.
E re erit, fingula Ulpiani verba exponere:
quia molefta funt Studiofis Juris. Primum
quid fegnities, nifi animi hebetatio, nifi ftu-
piditas: id eft, ldtaculpa, five non intelli-
gere quod omnes intelligunt ? Hoc fenfu fe-
gnitiem accepit Juftinus lib. 34. Rex, inquierlS,
Syrite Antiochus Ptolomao, majoris fororis fiue
filio, Regi JEgypti, bellum infert, fiegni admo-
dum & quotidiana luxuria ita marcenti, ut non
fiolum regia majefiatis ojficia intermitterct, ve-
rum etiam fertfu hominis nimia fagina careret.
Non mirius clara apud Ulpianum ineptia flg-
nificatio eft. nam, ut IfidorUs, lib. 10. O-
riginum, Ineptus apto contrarius efi, quafi in-
aptus. Et Donatus, in Auttoribus Latina lin-
gute pag. 13 f4. Ineptum, inquit, quod a quo-
vis reprehendi potefi. Et pag. 13 f 7. Ineptum
efi tantum fiultum. Idem defimplicitate dicam,
vel Juftiniano tefte I. uit. §. i. C. Arbitrium
tutela, fequentibus verbis. Neque enim fic ho-
mo fimplex, imo magis fiultus invenitur, ut in
publico inventario fcribi contra fe aliquid patia-
tur. Apulcjus Apologia, fimilifenfu, ^ua^
inquit, ab illis ad ofiendendum crimen objetta
funt vana £5? inepta 6? fimplicia. Simplicitatl
jungit Ulpianus rufiicitatem: quomodo Ovi-
dius, Heroid.Epifi.i6.

Ah nimium fimplex Helene, ne rufiica dicam.
Eam autem rufiicitatem cum imperitia a doh
feparat Ulpianus I. 7. §. 4. D. cle jurifdittione.
Sed nec inertiam Ulpianus d.l. 3. §.«//. a lata
culpa diftinguit. nam, fi Ifidoro credimus d.
lib. lo.pag. 1078. Iners fine arte, £s? ob hoc m
operis quidem ullius. quin Hoi-atius lib. 1. Epiji.
x 1. inertiam pro fiultitia dixit fequentibus ver-
bis.

Strenua nos eicercet inertia: navibus atque

Quadrigis petimus bene vivere.
Oviaius quoque Ub. j.Fafiorum. Verba Ovidii.

Venerat in morem populi depaficere fialtus:
Idque diu licuit, poenaque nullafuit.

Vindice fervabant nullo fiua publica vulgus,
Jamque in privato pafcere inertis erat.
Sed apparet, fegnitiem, rufiicitatem, inertiam^
fimplicitatem, ineptiam, Ulpiano d. 1.3. %.ult.
efle latairi culpam: ac proinde, cum ei infa-
mis non habetur tutor, obfegnitiem, rufti-
citatem, inertiam, fimplicitatem, vel inep-
tiam, remotus: quid reftat,nifi ut infamis ei
non habeatur tutor,a tutela ob latam culpam
remotus ?

8. Ulpiano addam Imp. Juftinianum §.
Infi. de fufpefctis tutoribus j aut enim me fallit
conje£tura, aut fenfu plane fimili, Sufpeftut,

in-

inouit, remotus , fi quidem ob dolum, famofius
tfi: fi ob culpam, nonaque. Dolum certc op-
ponit culpaej ac doli nomine perfidiam, opc-
ram, coufilium , compleditur j culpa; vero
verbo non aliam ,quam latam, fignificat. At-
tjue huic meas interpretationi quod iirmius
certiuive dabo argumentumj quam quod tu-
tor a tutela nufquam in totojuris Corpore ob
levem culpam removeturj cum ne caufa qui-
dcm fit virum bonum & idoneum ab ea re-
movendi ob errorem levem :fed ob fegnitiem,
rufticitatem, ineptiam, fimplicitatem j iner-
tiam, id eft, ob id quod idoneus non eit ad
adminiftrandum, five, ut dixi, ob latam
culpam, eum a tutela integra exiftimatione
abire, rationis eit, & ex Ulpiano mox de-
monitratum eft ? Sed & idem Ulpianus in
quadam Severi Conftitutione qux eft in l. z.
%.z.D. Qui petant tutores, £5? /. z. §. Z3. D.
yld Semtufconfiuitum Tertyllianum, tutores re-
jetios exponit, fufpecios remotos, vel ob ne-
gligentiam vel ignaviam repulfos d.l.z. §. 41.
D. eod. tit. Id vero indigitat, vel ob dolum
malum rejcftos, velobculpam latam. riam,
fi Nonium audimus, Jgnavum & fiegne, tor-
pidum, effemimtum & fine igni. Feftus autem
Ncgligcntem exponit, nonlegentem, neque ele-
ttum habentem quid debeat facere. Ciccyo lib.
z. Dc inventionibus c. 3 z. Non hanc impruden-
tiam, aut caufiam, aut nccefiiiudincm, fied iner-
tiam, ncgligentiam, fatuitatem nominari opor-
tere. Qualem in Claudio negligentiam ob-
fervat Suetonius in ejus vita cap.4.0. hisverbis.
Sermonis vero rerumque tantam fiepe negligen-
tiam ofiendit, ut ncc quis, ncc inter quos, qttove
tempore ac loco, verba faceret, ficire ac cogitare
exijiimaretur. Eam negligentiam Ulpianus /.
7. §. t. D. de adminiftratione tutorum vocat,
latam negligentiamj & in /. zi 3, §. ult. D. de
verborum fignificatione, latam culpam : Lata,
inquiens, culpa efi nimia negiigcntia, id efi, non
intelligerc quod omnes intelligunt. Atque hoc fi
cft: (cft autem vcrifiimum) probatum eft,
Juftinianum d.%.6. cum ait, SufpeMum remo-
tum, fit quidcm ob dolum , famofum efje: fi ob
culpam, non ceque, nihil aliud velle j quam
tutorem ob dolum remotum, infamem efiej
ob culpam latam, non asque: fcilicet, quja
numquam tutor ob levcm culpam remove-
turj Iatas vero culpar talis cohceret ignoran-
tia, ut dolo careat /. z.§. f.D. de dolimaiiex-
ceptiortc.

9. Videamus tamen, (inquies) nehoc fal-
mm fit: nam etfi culpa lata non fit dolus j fo-

r f?r^{n dol}° ^comP^urari /- * • §• 1 •-£>• Si men-
forfalium modum dixerit, prope dolum efie I.

Zp. IX Mandati, in doli crimen cadere /. 1.

§. f. D. de obligationibus & attionibtts, dolus

efle I. 126. D. de verborum fignificatwne. Nec

adeo miran quifquam debet: fi Imperator d.

6. dr.ii vocabulo cum dolum comprehen-
dcnt , tum latam culpam. I_n primis, cum
& Ulpianus hoc faciat in /. 7.5.1. D. defitifi-
peciis tutoribus, £5? /.4Z. D. de verboruVn figni-

ficatione.

10. Sed difcutio illam nubem j & dico,
latam culpam a noftris filb dolo quandoquti
comprehendi: nonquiaeftj (nihil enim, fi
bene ponitur calculus, icquc dolo adverfatur,
quam erroris & ftultitiae fufpicio, perGhJjant
in 1.1. in fine D. de abigeis, £s? textum in 1.1 z.
§. z. 3. D. de libcrali canfid) iW quia per
culpam dolo proximam dolus rcpneientatur,
au£tore Ulpiano in /. 1. §. z. D. Si is qui tefia-
mento liber: hoc eft, quia lata culpa prx-
fumptionC dolus eft: ut bene Viri Clariuiini,
Andreas Alciatus ad d. I. zz6. D. deverborum
fignifuationc, 6c Johannes Corafius lib. 4. Mifi-
cellan. cap. 1. £s? 1. num. 10. Prasfumptione,
inquam: dolus enim quia plerumque fit laten-
ter, verfuteque, ideo difncilis habetur con-
jecturx j &, ut dicit l. 6. Cod. de dolo malo_y
ex peifpicuis indiciis, vel, ut legit alicubi
Vir Summus , Jacobus Cujacius, infidiis ,
fufficienter oftenditur: ne, il ccrtiora & ple-
niora defideret argumenta , quam ratio aut
temporis aut negotii produci patitur, dolus
ieveritatem Juris iola probandi aifficultate aut
moretur, aut inanem fatiat. At quod poteft
dari commodius machinationis argumentum,
quain kta culpa ? Solet dici, qualitatem na-
turalem intelligi unicuique homini naturali-
ter inefie. Quod fi eft j qtucfo, an cui fano
homini videbitur non affe£tata efie ignorantia
ejus qui quidem fatctur, fe alii nocuifiej fed
quia 11011 intellexit id quod omnes homines
intelligunt? Non puto, neque aliud velleju-
rifconiiiltos in d. /. zp. D. Mandati. d. /. zz6.
D. de verborum fignificatione. d.l.l. §. f. D. de
obligationibus & attionibus. I. 8. §. 3. D. depre-
cario, /. 8. D. de edendo. Quamquam , cum
conje£tura cedat conje&urce, & prcefumptio-
nem quse levior, viricat gravior prasfumptio,
haud idcm dicendum cenfeo: fi aliunde ap-
parcat de hominis ineptia, five vitio naturce,
iivefequiore educatione, five fimiliter con-
tra£ta: ut in /. z 13. '§. fin. D. de verborum fig-
nificatiorte. /. 3Z. D- Depofiti. d. I. 1. §. 1. D,
Si menfior falfium modum dixerit. I. 3. §. ZZ. D.
de Senaiufconfulto Silaniano. 1.7. §.4. D. deju-
rifidiftiom. I. i. §. ult. D. de edendo.

11. Sed quorfum hcec ? nimirum, ut pa-
teat, quotiens dolo proxima eft nimia' negli-
geiitiaj totiens eam xque ac dolum infamia
puniri utroque jurC, ideft, gentium & ci-
vili: quia non minorem, quam dolus, ma-
litiam continet: imo creditur dolus efie, fed
ferre fpeciem ignavice non veram, Atque it$
inteliigo Ulpianum in d. I. 7. §. 1. D. de fuf-
peEiis tutoribus j ubi, Si, inquit, fraus non
fit admiffa, fied lata negligentia, quia ipfaprope
fraudm accedit, removeri hunc. quafi jufpeBurii
oportet. Seniiis enim eftAd rertlotiofti

tutoris fufpe£ti nort utique necefiafiam efle
probationein fraudis apertas &manifeftae j fed
fufficere latam culpam: qux etfi pfoprie fton

fit

ytf ; G E R A R D

fifdolus} tamen ex ea, quafi cx conjectura
fatis idonea, plerumque dolum ac fraudem
colligi. cceterum, fi culpa lata nihil habeat
praeter meram fegnitiem, mfticitatem, iner-
tiam, fimpiicitatem} ut fi tutor, verbigra-
tia, probet, fe ad fuum modum verfatum
efie in tutela: (neque enim ipfe fedecipere,
aut fibi nocere quifquam facile praefumitur)
putem, magis efle, ut nec jure gentium,
ncc more civitatis, probrum exiftat: ut fu-
pra dixi 3 & optime difputat Tiyphoninus /.
ult. D. Ubipupillus educari vel morari debeat,
ScUlpianus in /.3.$. ult. £5? I.4..D. defufpettis
tutoribus.

12. At nimis aperte adverfaturUlpianus in
d. I. 42. D. de verborum fgnificationej cum,
Enimvero, inquit, tutelce damnari hoc non na-
tura probrum eft, fed more civitatis. Nec enim
natura probrum eft, quod poteft etiam in homi-
«tem idoneum incidere. Falleris. non adverfa-
tur Ulpianus 3 fed manus Interpretis: qui
cum videret, furtum atque adulterium appel-
lari probra jure naturali turpia, ab iifque tu-
telam feparari 3 dcdufto a contrario fenfu ar-
gumento, docuit, eam non natura quidem
notari, fed tamen more civitatis infamiam
non effugere: quafi probro dupliciter divifo,
inillud, quodcivili, quodque naturali, jure
probrum eft, tutelx condemnari fiiceret pof-
terioris membri exemplum, cum non eflet
prioris. Ergo Gloflam tollej & fana ac tran-
quilla erit mens Jurifconfulti: tolletur autem
haud improbabiliter hoc modo.

Probrum opprobrium idem eft: probra qu<e-
dam natura turpia funt, qucedam civiliter
& quafi more civitatis, ut puta furtum,
adulterium natura turpe eft. Enimvero tu-
tela damnari, hoc non natura probrum eft.
* Nec enim natura probrum eft, quodpoteft
etiam in hominem idoneum incidere.
Nihildici nequetam apte, neque tam con-
venienter Ulpiano , poteft. Probmm bifa-
riam dividit; fed, quod novum non eft in
iftis Pande&arum Fragmentis,divifioni unius
dumtaxat fpeciei exemplum fubjicit, non u-
triufque: fenfus vero elt,Probra quaedam na-
tura turpia funt, quaedam civiliter & quafi
more civitatis j ut puta furtum & adulterium
natura turpe eft: hoc eft, natura femper tur-
pe eftj quia, nifi dolusadfit, nec furtum,
liec adulterium, dici poteft: tefteUlpiano in
/. f 1. D. Pro focio, Gajo in l.pen. D. Ad le-
gem Juliam de adulteriis, & Auguftino a-
pud Gratianum in c.fi virgo. 34. quaft. 1. fed
tutelas damnari non natura probrum eft: nec
cnim natura probrum eft, quod poteft etiam
in hominem idoneum incidere: hoc eft, tu-
telae damnari non femper natura probmm eft:
nam tutor tutelae non utique ob dolum feu
perfidiam, fed etiam ob culpam, ob igno-
rantiam, obfegnitiem, mfticitatemque,na-
turalem damnatur: qute natura probmm non
eftj cum plemmque iucidat iu homiuem ido-

* Sod Bior.t civitatis.

I N 0 0 D T

neum: id eft, ut Paulus loquitur in /. 4. D.
de popularibus. actionibus , in perfonam inte-
gram, five in perfonam integrse exiftimatio-
nis. nam&Pomponius hoc fcnfu ait in/. 11 2.
§. 1. D. de verborujn obligationibus, rcum ido-
neum non tam patrimonio, quam fide quo-
que, seftimarij & Javolenus in /. ult. D. de
tabtilis exhibendis, de tabulis exhibendis inter-
dictum competere non oportere, ii hercdita-
tis controverfia ex his pendet, fed in sede ia-
crainterimdeponendas efle,aut advirum ido-
neum. Ita mihi videtur, &novitcr. Aliter
de hifcejacobus Cujacius, Albericus Gentilis
& Johannes Gceddxus ad d. I. 42. item An-
tonius Contius & Jacobus Gothofredus ad /.
23. D- de reguiis juris, Francifcus Duarcnus
adtit. Pandecl. de in iitem jurando, num. ^f.
Francifcus Hotmanus, Arnoldus Vinnius,alii
ad d. §.6. Inft. de fufpettis tutoribus.

13. Planeante, quam hinc difcedam, ad-
huc monendum eft, ne fortafle paulo durior
videatur conje£tura noftra, nihil aeque fami-
liare efle plerifque fcriptoribus, quam uti lo-
cutionibus quse multo fint, quam eas efle o-
portet, latiores: nec tamen ufquam facilius
labi etiam fiimmos Interpretes j quam cum
incidunt in ejufmodi verba qiuc adhibita mo-
deratione, five,ut vulgo dicitur, potius fecun-
dum quid funt capienda, quam fimpliciter.

14. Ex hoc genere adfcribam locum unum
atque alterum j tum, quia prsefenti fpeciei,
itemque capiti primo hujus libri,videntur in-
fervirej tumetiam, quia habcnt fententiam,
omnibus non seque perfpicuam. Divus Pau-
lus in Epiftoia ad Hebraos cap.j. §. 3. de Mel-
chifedeco loquens, ait, eum fuifle iine patre,
fine matre, fine generej nec initium dierum,
neque vitse finem habentem. Quidita? tan-
tum quia Mofes, VirDivinus, cumdeMel-
chifedcco loqueretur, necante, nec poftea,
parentum ejus nomina adfcripfit. Ea eft
Vetemm Interpretum frequentior fententia:
quse licet aliis vix fapiat 3 mihi tamcn cur dif-
pliceat, non fatis liquet: ubi de iis qiuc non
apparent, ita fere folet judicari, ac fi non ef-
fent: ut Javolenus meminit in l.jj.D.de con-
trahenda emptione. In primis vero fentio, ab
ea loquendi ratione ne Senecam quidem abf-
tinuifle inEpiftola ad Lucilium 108. ubi fic in-
fit. Cum ad hanceandem ieBionem philologus ac-
cefjit, hoc fubnotat, duos Romanos reges fuijfe,
quorutn alter patrem non habet, alter matrem.
Nam deServii matre dubitatur, Anci pater nul-
lus, Numa nepos dicitur. Adverte. negat Se-
neca, altemm patrem, altemm matrem,ha-
buifle: non quia non habuere j fed quia igno-
rantur, literis non proditi. Sed & idem Se-
neca /. 1. Natural. quaftion. cap. 1. §)uid fi di-
cam (inquit) fiellas interdiu non effe, quia non
apparent? Quemadmodum illa latent, & folis
fulgore obumbrantur: fic faces quoque tranfcur-
runt, etiam interdw., fed abfcondit eas diurnt
luminis claritas.

if. Ex-

1 f. Exemplum hoc unum cit: 'fequitiir al-
terum. Modeltinus in /.7. D. de teftibus ait,
Servi refponfo tunc credendnm cfe, cum aliapro-
batio aderuendam veritatem non eft. Ac con-
venicnter Modeltino Paulus in /.7. D. de pro-
bationibus. Cum probatio prioris fuga dcficit,
fervi quceftioni credendum efje. Quin imo apud
Marcianum legitur in 1. 9. D. de quceftionibus.
Divum Piumrefcripfifie, pofie de fervis haberi
quccftionem in pecuniaria catifa, fi aliter veritas
inveniri non poffit, quod & aliis Refcriptis ca-
Secl hoc ita ejfc, ut nonfacile in re pecu-
ria qtueftio habeatur; fed f alifer veritas in-

ntan

vcniri non poftit, nifi per tormenta, licere habe-
re qutefiioncm, ut Ifj Divus Severus refcripfit.
At e contrario fcribit Ulpianus in l.i. D. eod.
tit. Non effc a tormentis incipiendum, & Di-
vum Augufium conftituiffe, -neque adco ftdem
qttceftioni adhibendam efje. Prxterea, epijiola
Divi Hadriani acl Sennium Sabinum contineri,
Ad tormenta fervnrum ita dcmum veniri oporte-
re, cum fufpectus eft rcus, & aJiis argumentis
ita probationi acJmovetur, ut foJa confefiio fervo-
rum deefie videatur. Idemque Paulus confir-
mat in /. 20. D. cod. tit. in tantum, ut a tor-
mentis incipi putet, it cx unius teftimonio
habeatur qiucltio: additque , decreto Impc-
ratoris ex fa£to pronuntiatum efie, ejufmodi
quadtionem illicite habitam, & unius tcfti-
monio non efic credcndum. Sed &; 12)ioclc-
tianus & Maximianus refcribunt in /. 8. §. i.
Cod. dilil. tit. Oportere judices nec in his crimi-
fiibus: qu<e publicorum judiciorum Junt, adin-
vefiigationcm 'verifatis a iorm&ttis initium funtc-
re: fed argumentis prirnum verifimilibus proba-
bilibufique uti, fi his veJuti certis indiciis du-
cti, inveftigandce vcritatis gratia ad tormenta
putaverint effe veniendum, tunc id demum facere
debere, fi perfonarum conditio patiatur. Quid
ergo ? dicitur in fuperioribus • locis dchceve
probatio: non qiue penitus nulla eft fcd qu;c
collata cum pleniore, pro nulia habetur: tan-
tum quod fola ad condemnationem non fuffi-
cit; licet alioquin idonea fit ad quceftionem.
Idque, puto, elt quodidem Paulus dicit in
/. f8. i-fin, D. de JEdiUtio ediclo, Si & aJia
indicia prioris fugte non deficiunt, tunc etiam fier-
•vi refponfo credendum efie. Nam fcnfus eft,
ilcna probatione dcficiente, indiciis veriiimi-
ibus & veluti certis non deficientibus, etiani
eile icrvi refponio crcdendum,&deeo qtucfti-
onem haberi pofie. non enim eife fer\'o homi-
ni teftimonii dictioncm fine tormcntis, etiam
Terentius monuit in Phormione, & traditur
in J.^.Cod.defervisfugitivis. Plutarchus quo-
quc in Qttcefiionibus Romanis, qiucrens, cur
Flamini Diali non liccat jurare, hanc adfert
caufam, qnia jusjurandum eit liberorum tor-
meritum,iacerdotis autem & animum.& cor-
pus torturse expers efie oportet. idque Cu-
jacio, Viro Clariffimo, iuboluit ad PauJum
Jib. z. Sententiarum tit. 17. qui tamcn rurfus
diflentit Jib. z. Objerv. c. 32. & Jib. 20. c. 28,
ut & Samuel Petitus: qui eam feditionem 110-
va interpunftione componendam efie, exifti-
mat ad leg. Attic. lib. 4. tit. J.pag. jfz.

uctor Juftinianus eft§-4.Inft.
de fidejufjbribus, fi plures fi-
dejuffores fint: quotquot e-
runt numero, fingulos in fo-
lidum teneri, itaque liberum
creditori efle, a quo velit,
folidum petere: fed ex epiftola Divi Hadriani
compelli creditorem,a fingulis qui modo fol-
venao funt litis conteftatx tempore, partes
petere. Hujus vero reirationem egohanc effe
iemper exiftimavi, quod ea obligatio excep-
tione, nonipfojure, inter plures fidejuflores
dividitur l. z.6.1. z8. D. eod. tit. folet autem
exceptio poftulari in jure a Prxtore; ab eo-
que fcrmulas litis conteftatre tempore inferi:
quo fafto, in judicio & probari areo^, & ad-
mitti a Judice", poteft : qtiod "fi in jure petita
aPrtetore non fit, deinae poft litem conte-
ftatam apudjudicem objici non poteft:prop-
ter naturam fidejuflxonis qu;e ftricli juris eft:
ftipulatione enim conftat} ex qua fi agitur,
Judicem formula includit, & certos quos non
excedat, terminos ponit : tefte Scneca, De
beneftciis lib. 3. cap. 7. denique ait Cicero, lib.
z. De inventione, in jure plerumque & ex-
ceptiones poftulari, &c quodammodo agendi
poteftatem dari, & omnem conceptioncm
privatorum judiciorum conftitui.

z. Hoc liquidum & veram. Sed unus tur-
bat Imperator, Alexander, /. 10. C. de ftdejuf-
foribus mandatoribus. Verba Alexandri.

Fidejuffor, feu mandator, ft in ufuras quoque
obligatus eft juftam caufam recufandi eas fol-
vere non habet. XJtautemis, qui cum altero
fidejuftit, non folus conveniatur 3 fied divida-
tur aUio inter eos, qui folvendo fnnt, ante
condemnationem ex ordine pofiulari folet.
Ea eft editoraln librorum conftans le£tio:
vult autem, nifi fallor, neceffe non effe, ut
exceptio divifionisante litem conteftatam im-

■ Mm.:: i
petrctur: nam & in jure omiffam, deinde in
judicio coram Judice ufque ad fententiam re-
<5te atqueordine poftulari. Quod mirumeft ni
moribus Veteram tam repugnet, quam quod
maxime: 6c ideo hanc domi mecum feci con-
jecturam, mendam latere eo in loco: efle e-
nim pro condemnationem literis totidem legen-
dum contefiationem 3 itaque Alexandrum fcrip-
fiffe: fed quemadmodum evenit in /. f 1. §. r.
D. de fidejufioribus, ut illic exemplaria qux-
dam, omiflo verbo contefiationis, tantum fa-
cerent mentionem litis 3 cum utrumque & li-
tis 8c contefiationis, fi Accurfianx credimus
cditioni, Papinianus exprefllffet: fic verfa vi-
ce evenifle in cl.l. 10. §. 1. quod ibi a manu-
fcripto eodicc abeflet vocabulum litis 3 &
adeo pro ante litis conteftationem habcretur an-
te contefiationem: ut Librarius verbum iftud,
quafi aUcnum a loquendi ufu, commutaret in
condemnationem: tum porro Gloflator aliquis,
quia hxrebat ci fcrupulns ex fequiore fcriptu-
ra, nec caufa mali in promptu erat, eo malo
defvmgi fibi videretur pcrexplicationemverbi
fidejuffor, eamque ob rem ad marginem adji-
ceret , fieu mandator: perinde quafi Imperatori
fermo effet, non de fidejuflbre proprie di6to

3ui tenetur judicio ftrifti juris 3 fed de man-
atore qui tenctur judicio bonas fidei 3 & quia
exceptiones bonte fidei judiciis iniimt /. 3. D.
de refcindenda venditione, /. 84. §.4. D. de lega-
tis lib. X.l.zx.D. Soluto matrimonio3 idcirco
eas in his a Pnctore in jure fpecialiter impe-
trari & permitti,nihil attincret; quin (utSe-
iieca ait d. lib. 3. c. 7.) arbitri libera & nullis
adftri£ta vinculis religio & detrahere aliquid
poflet & adjiccrc-, & fententiam fuam, non
prout lex aut juftitia, fed prout humanitas
& mifericordia impulit, regere. Sed ld etfi
verum fit: qui tamen huic refpondeat locoj
equidcm vix poffum ad conje£turam evadere:

diftat

dUtat cnim fidejuflbr a mandatore toto ccrlo
l. 32. D. Mandati: etfi in quibufdam fpecie-
bus comparentur l. 10. C. eod. tit. & /. ip. C.
de fidejujjbribus. certe verbum de mandatore
nullum in §. 1 .d. I. 10. C. eod. tit. tantum agi-
turdeeo qui cum alio fidejuflit. probabile igi-
tur eft, idem faclum efle in principioj ubi
occcepta primum eft fpecies qu« deinde con-
tinuata in §. 1. His accedit, quod pars hiec
principii,/ in ufuras quoque obligatus eft, fapit
ilipulationem, qua ufune in judiciis ihifti ju-
ris fpecialiter promitti confuevere: at eae liiu-
rse in mandato Sc caeteris bona; fidei judiciis
ex mora debentur officio Judicisj tum gene-
raliter, quotiens is ex zcquo ac bono arbi-
tratur /. 12. §. 9. D- Mandati. Adeo, ficut
aliud eft, ufuras oflicio Judicis; aliud, ufuras
ex obligatione, deberi /. f4.D. Locati conduc-
ti: ita prope abeft, ut ha:c verba, fi in ufu-
ras quoque obligatus eft, ad fidejuflorem fpec-
tcnt; iita autem (feu mandator) pro fpuriis
vel difpungenda fint, vel rejicienda in margi-
nem ex qua in textum nullo jure irrepferunt.
Sic mihi fedet: fed ne aliis quandoque relin-
quatur occafio dubitandi: hoc agam, addam
alia paucula quce habent caufam juvandas con-
jecturx noftrae haud levem. In quibus hoc
primum eit,quod Imperator hic utitur verbo
poftulari: Ut, inquiens, dividatur aclio inter
ios, qui folvendo funt, ante litis conteftationem
(ficlego, vcl, ante conteftationem, utin/. to.
C. de adquirenda poffeffwne) ex ordine poftttlari
foiet. Poitulare autem eft, ut Ulpianus refert,
defiderium fuum vel amici fui in jure coram
eo qui junfdictioni pnccit, exponere, vel al-
terius defidcrio contradicere /. 1. §. 1. D. de
poftukndo. 1.4. §.8. D. de damno infeSto. De-
inde ait Imperator, poftuiari ex ordine folere:
ncc dubito, quin defignetur certiflimus judi-
ciorum ordo quem fupra oitcndi vellc,ut ex-
ceptio in judiciis itricti juris a Pnctore nomi-
natim impetretur, & formuke inferatur: for-
mulam vero fimul cum Judice, ante litem
conteftatam, peti & dari confuevifle, notius
eft, quam ut probatione indigeat. Quamob-
remcenfui, ni fallor,recte_} pro condemnatio-
ncm rcftitucndum cfc,conteftationem litis,ver-
bum idoneum valde in hac parte&prope afli-
duum. Id, ne alia adfcribam, uno faltem
loco dcmonftrafle contentus ero: qui locus in
Accurfii exemplari cujus ante mentionem fe-
ci, fic habet. Fidejuffor, qui partem pccunia
fuo nomine vel rei promittendi folvit, qilo minus
refiduifaUa diviftone portionis judicium accipiat^
recufare nondebet: eamenim quantitatem inter
eos, quifolvendo funt, dividi convenit, quam li-
tis conteftata tempore finguli debent: fed huma-
nius eft, ft & aitcr folvendoftt, iitis conteftatio-
nis tempore per exceptionem ei, qui folvit, fuc-
curri. I. f 1. §. I. D. de ftdejufjoribus.

Expofui meam conje&Uram de fcriptura
Imperatoris,Alexandri,ind.l.io. Sedan ne-
ceflariam? poflitambigi, propter /. 4. C. de
exceptionibus: qiuc eft ejufdem Alexandri j ne-
que videtur habere fenfum illi, fed inemen-
datse, diflimilcm in fequentibus verbis. Cuni
nondum finitam fententia caufam fed dilatam al-
legetis, non eft dubium omnes integras defenftones
vobis effe. Verum dicam, Alcxandrum eo iii
loco refcripfifle ad fa6tum. in quo erat judi-
cium bonx fidei: cui exceptiones infunt,etfi
a Praetore fpeCialiter non fint impetratae. U-
tique nolim, eum locum referri ad a6tionem
itri£ti juris: nifi in ea ponatur exceptioaPra;-
tore antc poftulata & lftipetrata efie: quo cafii
conftat, eam reo etiam in ftri<5ti juris judiciis
intcgram efle ufque ad fententiam. Quid, il
idem fingatur in fpecie d. 1.10. §. 1? velim, fi
poflim bona fide, ne habeam opus emenda-
tioiie. fed intercedit loci tenor: qui eft de ex-
ceptionis five divifionis poftulatione, ut ex
verbis ejus apparet: cum fermo d. 1. 4. fit de
poftulatic & impetratae exceptionis ufu: inter
qux plurima diffcrentia eft. poftulatur enim
exceptio in jure apud Pnctorem ante litem
contcftatam: at poftulata & impetrata in jure
apud Praetorem, deiilde poft litem contefta-
tam ufque ad fententiam ufum invenit apud
Judicem a Praetore datum. Ita obtiiiuit tem-
pore Imperatoris Alexandri cujus eft utraque
allegata lex : etiam tempore Imperatomm
Dioclctiani ac Maximiani : quamquam hoc
coepcrint Prasfides ipfi per fe Cognofcere,niii
multitudine litium negotiorumve impediren-
tur l.z. C. de pedaneis judicibus: quantum eniin
ad exceptiones aut Conteftandas aut opponen-
das attinet, adhuc nihil mutatum fuit; ut li-
quet cx /. 8. 6? 9- C. de exceptionibus: ac pro-
inde non erravero, fi fimiliter acceperim /. 2.
C. Scnjentiam refcindi non poffe: quae eft eo-
rumdem Imperatomm; & prscterea rem de-
finit au£toritate Edifti perpetui quo hasc,
qu:c dixi, certiifima fuere. Sed de his plura
lib. I. De jurifdiftione imperio cap. ult.

t. -rjoftquam ufu venit, ut qui populi Ro-
X mani, aliammve gentium, leges mo-
resve interpretati funt, fepe alia, quam in
commentariis fuis tradiderant, confulentibus
de jure refponderent: quseri coepit, utrum
potius eorumrefponfis,an commentariis,cre-
dendum foret? Et placuit Nicolao Boerio,
Decif. i f f. refponfis fidem adhibere , velut
maturioribus,& magis digeftis,atque expen-
fis. Udalricus autem ZaTius lib. i. Singular.
refponf. c.7. n.xi.aliique paflim in contrariam
partem abierunt: neque, ut mihi videtur, te-
mere: eft enim experiundo compertum, ifta
confilia faepe fordibus, faepe gratias, dari: tum
omnes qui momenta azqui bonique regunt,
ab his atienos efie oportet: haud enim facile
mensvemm fequitur; cum illa pra-cipiunt;
neque quisquam libidini fimul & ufui fcrviit:
ubi animum intenderis, is abunde potens eft>
jfi libido folvit, ea imperat, animus obnoxius
eft. Igitur multi olim hodieque, dum eos mo-
deftiae fequitatisque prius, quam gratix atque
amicitias, negligentia tenuit, prope confiliis
liiis perdiderunt, quam commentariis invcne-
runt, gloriam. faltem fama eflent apud po-
fteros fecundiore, fi tantum ipfomm com-
mentaria, non item refponfa, haberemus: fin
& hifce utendum eflet> anquifitius circum-
fpefliusque egiflent eorum amici, cum ea pu-
blici juns facerent: nam poftquam illi,au£to-
ris deliniti celebritate ac nomine, id fedulo
caverunt, ne poft ejus mortem vel tantillum
interiret j fxpe operam dedere, utin luccm
prodcrent qua; honeftius delituiflent, quam
ruiflent edita.

z. Hoc in Interpretibus primi ordinis ab
Alciato notatum eft libere lib. 1 i.Pareg.c. 1z.
idem ego fi in antiquis Juris au£toribus expe-
riarj fortafle verear, ne multis gravis fim,
paucis pcrfuadeam: funt enimeoingenio mul-
ti, ut antiquitatis etiam vitia, non tantum
re£te fa£ta, venerentur: quorum alteram mi-
hi dignum bono atque ingenuo viro, alteram
fordidumatqueilliberale,videtur. Tamen ut-
cumque erit, juvabit me, vel in hac paite
Civili Prudcntia; adfuifle; £c fi cui fenio fit,
etiam Veteres in ordinem redigi, opinione
defun£ti muneris me defendam. Res eft pras-
terea, quie & conditionis humana; compara-
tione, cc Veterum prieceptis ac difputatio-
nibus de officiorum juftiti;cquc exiftimatione
apud A. Gellium lib.i. Noklium Atticarum c.
3.tum autem Scasvolae refponfo quodam,ad-
Jtmatur: inquo peccatum ejus Jureconfulti
tam manifeftum eftj ut mirer,id eruditorum
obfervationem ufquc adhuc poit tot fecula ef-
fugere. Verba Scsevolas ex libro fecundo
Refponforum Florentiae forma hac funt /. 14.
£>. de transaElionibus.

fontroverfia inter legitimum & fcriptum here-
dem orta eft, eaque, iransactionc facla, certa
lege finita efi: quaro creditores quem conve-
nire poffunt? Refpondit, fi iidem creditores
ejjent: qui transaitioncm feciffent. Si alii
creditores efient :propterincertum fucceffionis,
proparte hereditatis ,quam uterque in trans-
aEtione exprefierit, utilibus conveniendus cfi.
Sic Florentias: led defunt qmedam perfc£to
Refponfi fenfui: quas in Accurfii 2c Haloan-
dri editionibus hoc fere fupplentur modo.

Refpondi, fi iidem creditores effent, qui trans-
attionem feciffent, icl obfervandum efje de cere
alieno, quod inter eos convenijfet; fi alii cre-
ditores efient, propter incertum fucceffionis,
pro parte hereditatis, quam uterque in trans-
aclione exprejjerit, utflibus conveniendus efi.
Non male: quamquam non dubito, quin prior
fcriptura quie Florentina eft, ipfius Scxvoke
fit: idque ut putem, movet me in primis ejus
locutio seque imperfe£ta, ac mutila, ne di-
carii, abftirda, atque ex fubje£ta refponfione
demum conjicienda in I. z9. §. 1 z.D. de liberis
& pofihumis. Sed in pnefcntiarum me non
tam ratio fcripturas, quam refponfi, follici-
tum habet. fpecies enim de qua Sccevola con-
fulitur, fi ad verum exigitur,neque difticilis,
neque obfcura eft. Proponitur Titius, tefta-
mento fa£to, dcceflifle: deinde controverfia
fuper eo orta inter legitimum &: fcriptum he-
redem. ab hac controverfia rccefliim rarfus;
ea lcge, ut utrique jus eflet partis ex heredi-
tate auferend;e. Quxritur, quem creditorcs
convenire dcbcant,utrum heredem fcriptum,
an legitimum, an utmmque ? hiec fpecics ac
ouveftio. Ad hanc ita Scievola, Autfuntii-
cicm creditores qui transa£tionem fecemnt,
aut funt*alii. fi iidem crcditores funt ; id ob-
fervandum eft dc icre alieno, quod inter eos
convenit. fi alii creditores funt; conveniendi
ambo funt pro parte hercditatis, fed utilibus,
non dire£tis aftionibus. H;cc Scaevolae: mihi
alia mens eft.ille mihi pnefatus videtur de in-
certo fiicceflionis, atque ea caufa ad a£tiones
utiles decurrifle, quafi ex aequo & bono. rcs
autem fuadet,eum quiteftamento fcriptus cit,
heredem efle, & creditoribus teneri dire£tis
a£tionibus: idque & Grascus Scholiaftes lib.
xi.Bafilic. tit.z.p.807.tom. 1 .ad hunc locum
veriflime annotavit. quippe heres fcriptus an-
te, quam decidit, hereditatem adiit. alioquin
qui ei controverfia fuit cum herede legitimo?
Sed id conftat, illum pro herede geififle vel
ante pa£tum. ifte etiam cum in transa£tione
faceret felegitimum, licet perperam, illum
tamen pro parte heredem efle oc pafliis facile
eft & confefltis. at primum is, qui femel he-
res fuit,deinde non potuit hanc perfonam de-
ponere /.88. D. de heredibus infiituendis. Imo
etfi hereditatem in jure cedat, tamen here-
dem permanere, & ob id creditoiibus defun£ti

obligatum manere, Ulpianus refert in Frag-
went. tit. 19. qui igitur hic pa&um nudum ime
lege hereditatem transferat pro parte ? nem-
p<?, quod civile jus non mutat, ld gentium
jure mutabitur ?' haud ita eit: neque pafto
refcinditur teilamentum, nec hereditas defer-
tur, nec amittitur l.ult.D. de fuis £5? legitimis
heredibus. §. 6. InJt.per quas perfonas cuique ad-
quiritur. his adde, quod quamdiu aut heres
elt, aut futurus fperatur ex defuncti volunta-
te, tamdiu legitimus non admittitur /. 89. D.
de regulis juris. non patitur etiam Jus noitrum,
eumdem in paganis & teftatum & inteftatum
deceilifle l.j.D. eod. tit. Atque lisec quo magis
confidero, co magis cenfeo, Scsevolam non
ex animi fui fententia refpondifle: fed, ut a-
mico rem gratam acceptamque faceret, a ju-
re certo longius quam oporteret, recefiifle.
quod ii enim alter teftamento heres in aflem
hictus eit, & transactionc talis neque ex afle,
neque pro parte, eflc defiit j alter contra nec
ex lege quivit pro herede gerere, impediente
teftamento, nec transadtionc fuccedere,defi-
cientejure: equidem 11011 fatis animadverto,
qui hic obfcura fit fucceflio j aut in quxftione
cuiquam, legitimumne creditores, anfcrip-
tum, an utrumque,& quibus aftionibus con-
venire debeant:nifi is fit foitafle tam incptus,
ut neiciat, heredem in omne jus mortui, non
tantum in fingularum rerum dominium, fuc-
cedere. Nam quid dicam, creditorum peti-
tionem debitomm pactionibus nec tolli pofie,
nec mutari /. 2f. C. de paclis ? divifa tamen
actione, hoc eifc confequens fententias Scx-
volx,ecquis ambigitPfinge enim,qui ex lege
vcnit, eum inopem efle} fingc eo,qui ex te-
ftamento venit, potentiorem : nonne a6tio
illic pro parte inanis fict ob egeftatcm adver-
farii; iftic durior propter potentiam ? jam,
ut par fit utriufque conditio, nonne inique dif-
tringetur in plurcs adverfarios is, qui ab uno
conicqui jus iuum & melius poflit & facilius?
ianc fic efle, vel ipfe ScEevola fatetur.