Ecte atque ordine monet
Ulpianus in limine Inllitutio-
num , (nam ex lib. i. eft /. i.
h. t.) Juri operam daturum
prius nofle oportere , unde
nomen Juris defcendat. lllud
durius: quod dicit, jus efle a juftitia appella-
tum : caufatus, jus efle artem boni & <cqui.
nam ad praecepta Grammatices refpicientibus,
juftitia a jure, & jus a jubendo, dicitur. nec
improbabile eft, Yeteres, nondum reperta li-
tera R, juia pro jura dixifle: eoque Feftum
refpicere: apud quem juffajura. Nolim ta-
men, idcirco reprehendi Ulpianum. noneft
eniin una Grammaticorum etymologia. eft &
altera Philofophorum , a fuperiore diverfa.
illi fe£tantur origines verborum : hi rerum,
au£tore liidoro lib. x. Origin. pag. 1067. Igi-
tur ficut Grammatici juftitiam a jure, jufque
a jubendo, derivant: iic Ulpianus, Philofo-
phos imitatus, jusajuilitia appellatum efle,
exiftimat: hac adje6ca ratione: Quodjuseit
ars boni & sequi. fenfus: Qiiod finis artis x-
qui Sc boni , quam jus appellamus, eil jufti-
tia , ipfa natura prior arte , ad obtinendum
finem comparata. Pari forma Ifidorus, ho-
mo,inquit,dicitur ab humanitate: quia prior
eit humanitas, quam homo : etfi homo ab
hutno, fecundum Grammaticos , derivetur.
Efle igitur jus a juftitia appellatum, Ulpianus
ait. Ut vero intelligeretur dignitas artium
principisj ad ejufque itudium, faneianctum,
Sc humano generi utiliilimum, nobiles inci-
taret homines j non minus egregie , quam
opportune, fubjicit §.\.d.l.i. quod hujus,
id eft, juftitiae, meritc quis nos Sacerdotes
appcllct : juftitiam (inquiens) namque coli-
mus, & boni Sc sequi notitiam profitemur :
arquum ab iniquo feparantes: licitum ab illi-
cito difcerncntes: bonos non folum metu
poenarum , verum prxmiorum quoque ex-
nortatione efficere cupicntes: veram (nifi fal-
lor) philofophiam, non fimulatam, aflcdantes.

H;cc juititia (qua de eft prior Rubricae
pars) ab Ulpiano /. 10.h.t. definitur, con-
ftans & perpetua voluntas jus fuum cuique
tribuendi. Pulchra hercle definitio! paucis
tamen examinanda. Prima verba , Conjians
& perpetua voluntas, (ut oftendi lib. 3. Proba-
bilium c. 1.) habitum animi feu voluntatis in-
digitant: fimul, quod juftitia non asftimatur
adione, quantumvis jufta: fed voluntate con-
ftante ac perpetua jufte agendi > nec alio fi-
ne, quam ut juftitia exerceatur. proinde fi
fpes, aut metus, auterror, hominem impro-
bum ac nefarium invitet trahatve ad a'qui
bonique obfervantiam i is idcirco non mere-
tur viri boni ac jufti nomen. contra quoque,
fierror, aut impetus, neceflitasve, impellat
eoquonolit, virumjuftumj nec is ideo talis
efle definet atque injuftus fict. neuter enim
quod fecit, voluit: fed alter fpe aut metu ,
alter errore aut neceflxtate, ad id quod noluit,
eft abreptus: atque intcrim manfit utriufque
animus, qualis fuit, bonus aut malus. fed hoc
quia pluribus executus fum d. c. 1. lib. 3. fuf-
ficit hic attigifle obiter. Eft igitur juftitia
Ulpiano conitans & perpetua voluntas jus
fuum cuique tribuendi. nec dubitoj quin juris
appellatione comple£tatur dignitatem, ieu fa-
cultatem , unicuique legibus aut moribus
competentem. nam jus a Veteribus hoc ufur-
parifenfu, multis obfervavit V. Cl. Guliel-
mus Budicus Annotat. in Pandett.p. 2.12.. rem
autem indicat Cicero lib. 1. De invention. Jiis
verbis: Jujiitia eji habitus animi, communi uti-
iitate fervata, fuam cuique tribuens dignitatem.
Sic Cicero. nec adfpernor hanc adje£tionem,
Communi utiiitate fervata .'cujus etiam fequen-
te meminit definitionc Ub. f. De finibus. Ju-
Jlitia efi animi affeEtio, fuum cuique tribuens, &
hanc focietatem conjunhionis humana mirifice £5?
aque tuens. At enim Ulpianus hanc claufulam
in fua definitione omifit. Sed nec vetuit, in
ea fubaudiri. non enim putavit, efie juftitiae
fuum cuique tribuere, ut perdatur, fed ut ju-
vetur, utilitas humanse conjunftionis: alium
finem, quam procurandi cujufque falutem ,
non habentis. res certa & dudum notata A-
riftoteli lib. f. De moribus c. 3. quem ut alias,
A ita

ita in propoflto, fequitur Ulpianus /. 12. §.
11. D. Mandati, /. 4. §. i. z. jD. T^wi/.
wcifc. quas cum aliis adduxi d. lib. 2.

Habes juflitise definitionem. exfpeftas di-
vifionem. eft celebris hsec Ariftotelis d. lib. f.
c. z. & quod alia eft univerfalis, alia par-
ticularis. Univerfalis compleftitur virtutes
omnes. eftenim fortitudojcum jubet,in acie
locum tenere, non fugere, non arma abjice-
re. eft tempcrantiai cum vetat, alicui inferri
ftuprum, aut adulterium. eft lenitas feu man-
fuetudo; cum vetat, aliquem verberari, aut
ei irnle dici. & fic in caeteris. hanc igitur ju-
ftitiam Ariftoteles facit eamdem perfe&as vir-
tuti; etfi non fimpliciter ; fed quatenus refer-
tur ad alterum. lcilicet animadvertens, jufti-
tiam efle virtutem ad alterum} fundionefque
cxteraram virtutum fimiliter pofle referri ad
alterum: eo refpeftu, inquit, pofle juftitiam
fe illis mifcere,& quodammodo virtutem dici
totam vel perfe&am. quod & Juftinianus pa-
titur Novell. 69. Particularis juftitia confiftit
in fervanda inter homines sequalitate. hanc
juftitiam Ariftoteles vocat fuperioris partem:
eo quod plerasque ejus adiones ita funt ad al-
terum 5 ut ad fortitudinem, temperantiam ,
manfuetudinem, aliafve virtutes, referri ne-
queant. continet igitur juftitia latiore fenfu
omnia officiorum genera: ac nefcio, an hoc
fenfu fic fcribat Macrobius ln fomnium Sci-
pionis lib. 1. c. 8. Juftitia eft, fervare unicuique^
quod fuum eft. dejuftitia veniunt innocentia, a-
micitia, concordia, pietas^ reiigio, ajfcElus, hu-
manitas. His virlutibus vir bonus primum fui,
atque inde reipubiica reStor ejftcitur ,jufte acpro-
vide gubernans humana , divina non deferens.
Stridtiore fignificatione juftitia fola compre-
hendit munera quibus alicui tribuitur, quod
ipfi aliqua caula debetur. fic vero dividitur in
diftributivam & commutativam. altera dici-
tur confiftere in diftributione honoris, pra>
mii, aut cujufcumque rei cujus participes fint
omnes ejufdem civitatis cives. altera dicitur
occupari corre&ione eorum quas in rebus
contrahendis contingunt j five fponte, ut in
contra&ibusj five involuntarie, ut in deli&is.
hsec dicitur fervare proportionem arithmeti-
illa geometricam. eft autem , ut hoc

cam

addam, arithmetica proportio, ubi numeri a
fe paribus diftant fpatiis , hac forma: duo,
quatuor, fex, o£to. contra obfervatur in ge-
ometrica. fit enim inftituta comparatione :
hoc modo, ficut fe habent quatuor ad duo ,
fic fe habent fex ad tria. unde efficitur, ut in
juftitia commutativa in qua folas fpe&antur
res de quibus agitur, non merita hominum
quorum res fint, omnes homines fint sequa-
les. cefpitavit hic, quod segredico, ex Ve-
teribus Papinianus: caftigatus eo nomine ab
Ulpiano /. 20. D. de minoribus. lubentius lau-
do Senecam, fic fcribentem De benefic. lib.
4. c. 28. Jus fori omnibus dicitur: pace etiam
bomkida fruuntur: fua repetunt, etiamquia-
iiena rapuerunt. percuffores & domi ferrum e-

xercentes murus ab hojie defendit: legum praftdio

qui plurimum in ilias peccant, proteguntur. Sic

in commutativa juftitia. at in dtlhibutiva ,

quia hominb, eorumque merita, comparan-

tur: melior eft conditio viri nobilis, quam

plebeji, licet idem fiat abutroque: pulchra

ratione quam dat Seneca d. iib. 4. De benefic.

c. 30. verbis fequentibus: Inpetendis honoribus,

quofdam turpifftmos nobiiitas induftriis ^ fted novis

pratulit. non ftne ratione facra eft magnarum

virtutum memoria : & efte plures bonos juvat,

ft gratia bonorum non cum ipfis cadat. Et poft.

Hoc debemus virtutibus, ut non prafentes folum

illas^fted etiam ablatas e confpetlu colamus. quo-

modo illa id egerunt, ut non in unam <etatempro-

deffent y fed beneficia fua etiam poft ipfas relin-

querent: ita £5? nos non una <£tate grati fumus.

hic magnos viros genuit, dignus eft beneftciis, qua-

lifcumque eft^ dignos dedit. hic egregiis majoribus

ortus eft: qualiftcumque eft^ fub urnbra fuorum

lateat. ut loca fordida repercujfu folis ifluftran-

tur^ ita inertes majorum fuorum iuce refplendeant.

Satis de fententia Ariftotelis. tantum mone-

bo: quod ea non femper obtinet injureno-

ftro. Primum quis ignorat, pupillis, mino-

ribus, foeminis, militibus, fua dari privilegia

quae aliis negantur in juftitia commutativa ?

jam vero beneficium competentias quod mul-

tis conceditur, an alio pergit, quam ut hi in

folidum non teneantur, etfi fic caeteri obli-

gentur? praeterea ait Labeo, a&ionem de do-

lo non efle dandam liberis vel libertis adverfus

parentes patronoive,nec humili adverfus eum

qui dignitate excellit, puta, plebejo adverfus

confularem receptaz au6loritatis, vel luxurio-

fo atque prodigo aut alias vili adverfus homi-

nem vita; emendatioris /. 11. §. i.D.de dolo

malo. age vero quo pertinet, quod Juftinia-

nus /. z6. C. de ufuris jubet, ulitras pro di-

verfitate perfonarum alias atque alias prasfta-

ri? prxter ha:c habeo exemplum inquoju-

ftitia diftributiva cuftodit proportionem a-

rithmeticam, & ex diverfo juftitia commuta-

tiva proportionem geometricam. extat id in

/. 1. D. de his qua ut indignis: in qua propo-

nitur libertus legato honoratus a patrono ,

eum ad fifcum detulifle tamquam illicit»

mercis negotiatorem. tam vero ei datur prce-

mium de republica ob delationem patroni,

quam cuivis alii: ac licet prasmium acceperit

arepubiica, nihilominus repellitur a legato,

quod ei reliquit patronus. utrumque refte ad-

verfus Ariftotelem. non enim minus fuerat

reipublicae utilis, quod patroni memoriam

poft rempublicam habuerat. rurfus fecerat fe

indignum patroni benevolentia j quod fuerat

patroni proditor : etfi ejus ofFenfionem reipu-

blicae imputaret. quid, fi ne in pcenis quidem

Jurifconfultis placet Ariftoteles ? utique iHe

ficut delifta comparat contraftibus} (q^uo'J

etiam noftri faciunt /. fz. D. de re judic. oC

alibi) fic in utrifque fuadet proportionem A-

rith-

Ad Lib. t. Tit. I

rithmeticam, at noftri in delidis poenas taxant
proportione geometrica: honeiiiores levius,
yiliores gravius, punientes /. 16.1.3. %.fin. D.
Aclleg. Corn. de ficar. l.i.D. defiurib. baln. I.
1. §. r. fc? z. D. de effratt. ufque adeo ,ut fub-
inde delida «itiment, ex perfona ejus qui fc-
cit, & ejus qui paflus eft /. 16. §. 3. D. depcc-
nis. vice etiam verfa eft, ubi honeftiores gra-
vius, quam cxteri, pledtuntur : ut in pecu-
latu: ex quo morte punitur Magiftratus, eum
admittens, durante adminiftratione: cum alii
levius puniantur §. 9- Infi. depublic. judic.

Altera Rubric;e parseft Dejure. quodPau-
lus /.11. h. t. pluribus modis dici ait. non ex-
ponam omnes. iiiltem dicam, quod Ulpianus
l. i.h. t. Celfum fequutus, jus definit, artern
a:qui & boni: id eft , artem quse fit quaft in-
terpres legis primae & magnx, profecta; a ra-
tione naturali, illa divina, ad quam exigi om-
ne jus humanum oportet: quando (ut Paulus
ait d.l. 11) femper eft aequa & bona: ideo-
que fola hominibus in omni vita: colore iine
cxceptione falutaris. Hoc jus ab Ulpiano /.
1 o. §. ult. h. t. vocatur Jurifprudentia} de-
finiturque divinarum atque humanarum re-
rum notitia, julti atque injufti fcientia. cum
ait, elfe notitiam divinarum atque humana-
rum rerumj eam comparat Philofophite. at
cumaddit, efiejufti atque injufti fcientiam >
utramque diftinguit. nec improbo: natn ut
Juriiprudentia , lic Philofophia , occupatur
circa res omnes & divinas & humanas: hoc
difcrimine, quod Philofophus in his quasrit
caufis: Jurifconfultus, quid juftum aut inju-
ftum iit: atque ut Ulpianus d. loc. ait, Jurif-
prudentiam efle divinarum atque humanarum
rerum notitiam, jufti atque injufti fcientiam:
fic Cicero lib. z. De Ofiiciis , Sapientia, in-
quit, cft, rerum divinarum atquc humanarum,
caufiarumque quibus hce res continentur, fcientia.
Eodemque modo Seneca Epifi. 89. Sapientia
efi, nofie divina & humana, & eorum caufas.

Definitioni juris fubjicienda funt ejus prte-
cepta. Uipianus §. i.d.l. 10. Juris prcecepta
inquit, fiunt hcec: honefte vivere, alterum non
Uedcre, fiuum cuique tribucre. Senfus Ulpiani
fugit plerofque. mihi videtur Ulpianus Juris
appellatione defignave artem jequi ac boni: 5c
per prascepta -exaudire ejus artis exhortatio-
nes, monita, fuafiones,*ad juftitiam univer-
falem ; caque diftinguere a juris regulis qu«
ahbi legis virtutes dicuntur. has in foro habe-
re neceilitatem j eoque humanae conditioni
lndulgere multa a perfe6ta virtute & ofliciis
ahena. illa ad forum non pertinere: quin efle
voluntaria j exire ad virtutem perfedtam: lau-
dari, fi fcrventurj non puniri, fi negligan-
tur. lgitur hujus artisefle, docere non mo-
do, quid m foro regulis juris, id eft, legi-
bus, imperetur, vetetur, puniatur, permit-
tatur: fed in primis qttid conjun&ioni huma-
^n£E focietatis,qui _eft l_egUm finis, maxime de-
corum fit. ac fi reperiat quid legibus pcrmif-

Ue JuJtitia £S> Jure. 3

fum ob hominum focordiam, dum idem fit
inhoneftum,aut alterum la;dat,aut non fuum
cuique tribuat, ab eo perinde efle abftinen-
dum, ac ii legibus eflet vetitum. Hiec itim-
ma. plura tradidi Julio Paulo, fivc lib. fing.
depart. expoj. & nece cap. 10. £5? 11. ubi videj
nec pigebit vidifle, ab aliis, quantum recor-
dor, nondum tradita.

Tempuseft, tranfire ad Juris divifionem.
I ea ab Ulpiano /. 1. §. z. h. t. fic traditur: Hu-
jus fiudii duce funt pofitiones: publicum & pri-
vatum. Quid ftudium fit, fic exponit Cicero
lib. 1. De Invention. §. f 3. Studium eft animi
ajfidua & vehemcns ad aliquam rem magna cum
voluntate applicatio, ut Phiiofbphia, Poetices,
Grammatices, Literarum. Hujus igitur ftu-
dii, quod Ulpiano eft pars Philofophix d.l.
1. §. 1, dua: iunt pofitiones: id eit, thefes j
ut obfervavit Budteus Annot. in Pand. p. zi.
fenfus Theodoro Marcilio, & tandem etiam
jano a Cofta ad §. 4. hfi. h. t. duas efle Jurif-
prudentiae thefes, feu pofitiones : nam duo
efle de quibus omnium Jurifconfultorum fit
difputatio. unum eft de jure publico,altcrum
dejure privato. Jus publicum Ulpiano eit,
quod ad ftatum rei, id eft, reipublicas, Ro-
manx fpe£tat: privatum quod ad fingulorum
utilitatem refertur. & pro ratione lubjicit j
quod funt quxdam publice utilia , qua;dam
privatim: puta, principaliter. utique publi-
cum jus in facris, in facerdotibus, in Magi-
ftratibus confiftit. Sic Ulpianus. fed aliter
Quintilianus lib. z. Infi. Orat. c. 4. verba ejus.
Genera fiunt tria, facri, pubhci, privati juris.
\ Quintiliano accedit Aufonius, Edyll. xi.
Jus triplex, tabulce quod tcr fanxere 'quaternce,
Sacrum, privatum, & populi commune quod
ufquam eft.

At itulla contradiftio: nam Ulpianus,cum
jus iacit duplex, privatum & publicum j ftib
jure publico comple£titur facrum. ita pcrin-
dc cft, ac fi dicat, jus cfle vel privatum vel
publicum j & hoc rurfus vel in fpecie publi-
cum vcl iacrum : quorum illud confiftit in
Magiftratibus, hocinfacris& Sacerdotibus.
id vero huc redit , quod Aufonius & ante
Quintilianus dixit, jus efle triplex, privatum,
pubhcum, vel facrum. Sed hoc & alibi ine
obiervare, memini lib. z. Obfierv.c. zi.

Caeterum ait Ulpianus in d. /. 1. §. z. tri-
partitum efle jus privatum: colleftum etenim
cfle ex naturalibus prseceptis, aut gentium ,
aut civilibus. id vero non fic accipi fuadeam,
quafi jus publicum non cofdem habeat fontes
quos privatum: (contrarium cnim vcrum eft)
fed quod in libris Inftitutionum, unde eft Ul-
piani locus, non erat Ulpiano confilium , a-
gere de jure publico : ideoquc non opus erat,
hoc iis in libris dividere. Eft igitur jus pri-
vatum Ulpiano triplex, naturale, gentium,
& civile. an refte ? negant plerique omnes.
fed non idcirco timebo, ftare pro Ulpiano:
arbitratus, nihil efle in ejus fententia quod
A z

lm-

4 GerardiN

iraprobetur. itanc?confideretur homo,uCpo-
telt, triplicimodo:vel ut animal,vel uthomo,
vel utcivis. Primum occurrat ut animal in me-
roNaturce ftatu, fuis conftans membris & fa-
cultatibus quibus eft a Natura inftrudtus 8c fibi
commendatus, more cseterorum animantium,
in folitudine viventium. ejus hominis jus co--
gitans Ulpianus d. I. i. §. z. ait, Jus naturale
cjtfe quod natura omnia animalia docuit: puta ,
iito quodque modo, & genere. nec dubito ,
quin ejus juris appellatione defignet inclina-
tiones atque inftinftus uniufcujusque animalis,
fecundum quos unumquodque eft a Natura
determinatum ad exiftendum atque operan-
dum ejus ordini, inftituto , ac providentite,
convenienter. prorfus, ut utens facultatibus
motibufque, fibi datis a Natura a qua condi-
tum fit; fe Naturae fua: jure & lege regere
ac movere intelligi debeat. Veteres hoc jus
appellant prima Naturae j cenfentque folo
Naturx impulfu, fine colle6tione 8c difcepta-
tione rationis: arbitrati, id fentiri, ut calo-
rem, frigus, famem , fitim , alia : duofque
cfie ejus effc<5tus; unum appetere Naturae
confentanea j alterum declinare ei contraria.
efle vcro haec omnis divini 8c humani juris
principia, ipfa non a difciplina aut inftitutio-
ne, vel inde liquere: quod haec fine difcrimi-
ne agunt non modo omnes homines ftatim ac
nati funt, fed caetera quoque animalia, atque
ita, ut nihil aliud fciant, aut poflint, quam
fequi ipfis bona & fugere mala. Igitur fpec-
tetur homo, quatenus eft animal j ejus jus fi-
nitur naturali facultate fentiendi, appctendi,
fugiendi, edendi, bibendi, movendi, gc-
nerandi. ac nefcio, an huc intendat hoc Ul-
piani d. I. i. §. 3 : Hinc defcendit maris atque
fcemince conjuntlio quam nos matrimonium appel-
lamus: hinc libcrorum procrcatio , hinc educatio.
Videmus etenirn catera quoque animalia, fcras
etiam, ifiius juris peritia cenferi. Sic Ulpianus:
atque, opinor , ab Ariftotele : cujus lib. 1.
De repubiica c. z. verba haec funt. NecefJc igi-
tur eft: primum eos conjtmgi & copuiari, quorum
aitcrum fine aitero cfife non potcfi, ut marem &
foeminam procreationis caufia. atque hoc non ex
conftlio proficifcitur :fied quemadmodum Ifi in aliis
animantibus & fiirpibus naturaie efi, taie aite-
rum, quale ipfum fit, cupere relinquere. Aliquis
miretur, ab Ulpiano non fieri hic mentioncm
defenfionis fui. At nec fit caeterorum qua:
dixi, mentio: & jam notavi lib. 1. Probabili-
um c. f: quod affedtum tcndentem ad fui con-
fervationem primis Naturje deberi, ultro li-
quebat omnibus : fed de maris&foeminae con-
jun&ione, liberorumque educatione, a qui-
bufdam dubitabatur. alterum igitur moneri
oportebat: alterum moneri, nihil attinebat.
Interim non inutile fuerit fciri, tales Natu-
rse regulas motufque de quibusdixi, & fimi-
les, quiafe habent inftar legum, nonmale,
neque praeter ufum , leges & jura appellari.
nam Sc de apum a£tionibus , ab seterno Sc

oodt CoMM,

conftante Naturse motu inftin£tuque penden-
tibus, fic Virgilius iib. 4. Georgic. verfi. 1 f 4.
- - — Magnifique agitant fub iegibus avum.
Eodem fenfu Ovidius, De rcmeclio amor.
Vrrtere tu poteras homines in miile figuras.

Non poteras animi verterejura tui.
Seneca quoque lib. z. De ira c. zj. Nonnos
caufia mundo fiumus hiemem afiatemque referendi.
fuas ifia ieges habent quibus divina exercentur.
Idem lib. 4. De benefic. c. I z. Cum creditum di-
cimus, imagine ifi tranfiatione utimur. fic £5? ie-
gem jufii injufiique regulam efife. ad hac verba
clemonjiranda rei cauja defcendimus. Expoiui
Natune jus ex fententia Ulpiani.

Sequens tra£tatus eritde jure gentium: in
quo homincm 11011 ut animal, fcd ut horni-
ncm, focietatis, tamquam fibi utilis & necef-
fariae, appetentcm fpe£tari, Ulpianus poftulat
d.l. 1. §. 4. h. t. verbis fequentibus: Jus gen-
tium efi quo gentes hurnana utuntur. quod a na-
turali receclere, facile intelligere licet: quia illud
omnibus animalibus, hocfiotis hominibus inter fe
communefit. Atque ita cft, quod jus gentium
Ulpiano dicitur, proprium eft hominum. non
eft commune ca:terorum animalium : ficut
nec eorum eft re£ta ratio cujus examine vis
juris gentium intelligitur. dedit nimirum Di-
vina providentia unicuique homini animalcm
fenfum boni & malij ejus vero differentiam
quia Naturx inftin£tus non peraeque difcer-
nit, multis prima facie bonis qua; poft deprc-
henduntur mala, & contra malis primo ad-
fpectu qux bona efie deinde evcntu compe-
riuntur: idcirco voluit Natura, nos non mi-
nus ex animo, quam ex corpore, confiftcre;
hujufque miniiterio, illius imperio, uti: cer-
te ejus quod fequendum evitandumve fit pro
vero bono aut malo, alium judiccm atque ar-
bitrum non habere:quin contra nos,quod ille
probat,in infinitum lequi>& quod improbar,
in infinitum fugere , tamquarn lcge humanas
Naturye, id eit, a Dco, juflum aut vetitum.
Expofui Ulpianum.

Nunc Paulum attingam. /.11. h. t. is quia
foli homines utuntur praerogativa rationis,
ejufque expertia funt ctetera animalia, jus
gentium Ulpiani appcllat jus naturale, jam
non omnium animalium, led omnium homi-
num inter fereo quod fimplex Naturx influ-
xus hoc non docuit animalia omnia: licet na-
turalis ratio id perseque inter homines conlti-
tuit. prout igitur occurrit nobis homo, fic
confiderandum eft jus ejus naturale: nec mi-
rari quem oportet, jus quod trifariam divifit
Ulpianus, a Paulo fieri duplex; aliud natura-
le,aliud civile: quod &Gajus maluit /. 9. h.t.
licebitque eo referre qtuc de duplice civitate,
unamagna quie fit generis humani, altera par-
va qua; fit cujufque populi, ex Seneca 6cCi-
ceroneopportune attuli lib. 1.Probab.. Illud
diflimulare neque volo, neque dcbeo : quod
five duplex five triplex omne putemus jus:
qujeri poteft, quale fit quod Gajus d. I. ait,

inter

Ad Lib. I. Tit. I.

inter omnes naturali ratione con(litui> idque
inter omnes peneque cuftodiri: iteiri quod
Paulus cenfet d. /. 11, jus naturale femper
quum ac bonum cflc. fuerit hoc eo digmu?
cxplicari: quia vetus lis eft, nondum compo-
flta: fitne jus a Natura comparatum > ari ma-
gis hominum pa&ionibus inventum. poftcrior
tuit fententia Epicuri, Carneadis apud Lac-
tantium, lib. f. Divin. Infi. c. 17. Lucretii,
Dc rerum natura lib. f. Horatii, lib. 1. Serm.
fiat. 3. Mihi placet prior qua; fere eft Vete-
rum Jurifconfultorum : atque ipfam ex fupe-
lioribus fic demonftrari, mibi perfuadeo.

Natura dedit unicuique homini ftatim ac
natus cit, fenfum boni & mali. altcrum fe-
qui, alterum fugere, eum voluit: nec ci quid
in alteram partem reliquit liberum. adeo quif-
que quod ci bonum fit, amplectitur necefla-
rio •, ik a malo icquc neceflario abftinet. quod
ut iacit impulfu Natunc aqua cit fa£tus: jure
naturalt iacere intelligendus eit. interim quid
ci iit bonum aut malum in omni re, loco ,
tempore, non xque conftat Natunc motu.
eit enim in £i6to pofitum nec aliter , quam
rationis examine, difcernitur. ca porro ratio
cum unicuique homini a Natura icque datur,
ac animalis lenfus > quin a:que fit pars huma-
nieNaturae, dubitari nequit. nec magis, an
cuique quod ea probat, faciendum5 quod
improbat, omittendum fit: quia demum ei
bonum aut malum eft quod eum fugere aut
fequi vis humanx pnccipit Natura;: ci, prse-
terrationem, alium boni & mali, id eft, e-
jus quod eum facerc aut omittere velit, ca-
nonem non indicantis. igitur, ii de jure hu-
mano quxratur: apparct, rationis dictamine,
quafi tacita Natura; lcge, contineri: nec o-
portere aliud inveftiganj quam quid fua cui-
que ratio bonurn aut malum efle demonftret.
altorum enim Natura jubcrc > alterum vetare,
intelligitur. Hoc modo non fuerit injuftum,
fuum quemque corpus,ac fua membra,fuam-
que vitam, confervare ac tueri. cum enim ex
lus confiftat cjus integritas qua ejus falus arfti-
matur, (futurus quippe fine ca nullus) ei bo-
nam efle membrorum , corporis, vitxque ,
tutelam, non minus ratio evincit, quam Na-
tura: inftinftus. proinde fifc, fi iburn corpus,
ii iua membra,fuamque vitam,fuftineat con-
fervare in Naturae ftatu , quia facit audore
ratione, non ambigitur, quin id jure Naturce
tacere vidcri debeat. At ficut'Natura uni-
cuiquc conccdit jus ad fui confervationcm ,
tamqtmm bonam atque utilem: ita non fuerit
abiurdum , cam unicuique indulgere jus ad
omma , ei ad fui confervationem neceflaria.
fruitra enim daret ei jus ad fincm: nifi ci da-
iet jus ad ea fine qui.bus ad finem eum non fu
perventurus. Qua: _pt?rro ncceflaria cuique
lint, eorum judiccm a Natura, pra^tcr fe ,
nemohabet. anea, cum voluit, cunftos fe-
qui fibi bonqm, & fugere malum_; aliud egit,
quam ut fuas quemque cura: ac providentise

T>c JuJlhia & Juft. f

committeret? utique cum fuum cuique aftcc-
tum , fuum judicium, fuas denique vires jde-
dit :dubitojan putet, efle pares,quibus pares
dedit faciiltates. jam vero quos fecit paies,
cos a fe inviccm riori pendere, id eft, pcra:-
que liberos eflc, negare rion pofluinus: quia
vix eft jUt uni liceat quod non ccque liccat al-
teri. eft lgitur iii Naturx ftatu in quo omncs
peraeque liberi funt, fui quifque juris,' id cft,
fuaequifquc utilitatis atqtie indigentia:,judex:
habetque jusad omnia qu:c ad fui corifervatio-
nem ipfe iibi ncceflaria cfle exiftiriiat. atque
hoc fieft: habet jus ad omnia, a Natiira in
medio pofita ad communem omriium 'iifufri :
ac ii quis impcdimento ci fit, habet faculta-
tem vi coerccridi eum a quo fuo jurc uti pro-
hibeatur: utique, fi injuria fiat. imo,finul-
la. firige: par mea atque alterius eft indigen-
tia. uni pereundum, altcro falvo. rienipe par
cft utriufque caiifa fcrvandi fe: fuum quifque
jus exequitur. neuter vult nocerc altcri. riter-
que fe falvum cupit: fed non poteft , altero
incolumi. quid dicemus? non cfle contra ra-
tionem} fi malim me, quam alterum, ferva-
re. me enim Natura mihi j non mihi altcrum,
nifi propter me, commendavit. primum igi-
tur mei curam gerere me,icqutim eft: dcinde
alterius. ac fi non poteft falus cjus curii mca ,
falute confifterc: non vult ratio, ut ei confu-
lam curn pernicie mea: fed ut me quacumquet
rationc pofltm optime,confervein potius. Etfi
fi,me falvo, ci utilis efle poflim: nulla ratio-
ne perdam, kedam, aut incommodabo, ho-
minem faluti mcic minimc noxiurn. non enim
Natura mihi aut alii fceleris liccntiam fpecie
libertatis conceffit. abfit. fecit ea fingulos li-
berosjacfux quemque arbitrum utiliratis:fed
nulli permifit jus nocendi alii a quo illi non
noceatur.cum enimomnibusprovidcrit :cqua-
litate juris: quomodo cft probabile, cam vo-
luifle, alii ab alio de libertate moveri contro-
verfiam ?atqui propeeft: ut quibus non dcderit
tranquillum libertatis ufum , illis libertatcm
conceflifle non videatur. potius credairius,
Naturam omnibus benignam ac falutarem ,
procurato omnibus a^quali jure, non voluiflc,
aliosab aliis inejus ufu incommodari fine cau-
fa: fed e diverfo alios ab aliis, quantum licct
fine fuo, imo etiam cum aliquo, incommodo
mutuis ofliciis atque opibus adjuvari. Lique-
bithoc: putantibus, Naturam voluifle, ho-
mines quidem fua fcqui commoda, & cvi-
taremalaj amplius, ipfos htijus rci efle judi-
ces:fed non alias, quam fi eis bonum aut ma-
lum fit , monftrante ratione : cjufque hanc
efle providentiam: ut non impetu agat, fcd
confilio: nec ad pra;fentia attendat, quin £e-
que futura exploret: pncterca majora cum
minoribus,ac brevia cum diuturnis comparet.
prorfus, ut fi quid minus bonum fit, atque
idem majori praejudicet 5 aut fi quid in prae-
fenti videatur bonum, fed in futurum aliud
fit: id malum efle, ab eoque abftineri Natu-
A 3 * "ivs

legc oporterc, exiftimet. Sed apparet,
Naturam velle, fua quemque uti libertate j
nec ob id velle, fingulos fle£tere ad licentiam.
quam enim cuique dat libertatem, non alia
eft,quam quae ratione regitur. illa fervit com-
muni hominum conjunftioni j hanc certe non
evertit. fola enim eft omnibus bona & falu-
bris quas fe continet intra omnium cequalita-
tem$ nec minus aliis, quam fibi, permittit.
tiifi quis ignorat,omnes homines ita a Natura
fadtos efle: ut nemo fine aliorum focietate, (id
eft,mutua ope) poflitvivere tuto aut commo-
dejneque in ea cum aliis, nifi fervata juris as-
qualitate. fane fi aliis permittat quod fibi: ha-
bet caufam ab aliis exfpe&andi quod aliis pras-
ftat: quia illis non minus eft utilis,quam illi
invicem funt ipli. at fi non hanc teneat viamj
fed plus vindicat fibi, quam aliis relinquit: an
potefl: fieri j ne alii quod ipfe obfervat erga a-
lios, idem erga ipfum faciant, quippe cum
omnes fint xquales,nec poflit uni licere quod
non acque liceat alteri. ita difficile eft, agen-
te uno quod laedat alterum j ne hic illi refi-
llat, & pari,aut etiam meliore,jure j injuriam
a fe arcens. quod ubi fitj res fpe6tat ad litem,
rixam, vulnera, casdem, incendia, vaftatio-
nem : quae utrimque mala efle, ac naturali
lege vitanda, quis non videt? Sit igitur fixum
& demonftratum, efle univerfis qui humana
Uti Natura, id eft, ratione agere,ac fibi con-
fulere , poftulent, omni incumbendum ftu-
dio: uti, quantum licet, inter homines quas-
dam fit juris focietas: qua fiat, ut homo ab
homine minime alienus fit j alterque ab alte-
ro non folum non lasdaturj fed fi poflit, e-
tiam omni modo adjuvetur. Atque ad hanc
focietatem , tamquam bonam atque utilem ,
ficut unumquemque pergere Naturas lege o-
portet, quamdiu poflit eam obtinere: ita fi
non poflit > habet fuum quifque jus ad illam
tuendam j nec minus ad omnia ejus conferva-
tioni neceflaria: ufque adeo, ut qui hanc tol-
lere aut turbare prasfumatypoflit cui nocetur,
illum coercere eo jure ac modo quo fibi mala
ac noxia a fe arcet, permittente Natura. plus
dicam : ficut injuriam a fe avertere quilque
poteft j ita nec prohibetur alium, quod poflit
fine fuo periculo atque incommodo, adverfus
injuriam tueri: quia, utdixi, homohomini,
etiam fine pa£to, ratione quafi Naturas lege
ad mutuam virium opumque prceftationem
pro communi utilitate conjungitur. quid ref-
picis? quisquis alium injuria afficit fciens vo-
iens, ejus confilium eft, imminuere, ubi po-
terit, humani generis asqualitatem. ViditPu-
blius Syrus, Sentent. verf. 42,7. proclamans
olim;

Multis minatur^ qui unifactt injuriam.
Prorfus ita eft : omnium fecuritatem tollit:

3uifquis omnium requalitatem in periculum
ucit: neceft, cur fperet,ab aliis fibi fervari
jus quod ipfe intervertit aliis: cum omnes fint
rTatura paresj nec uni liceat quod non liceat
alii. poftremo qui non movet fe ratione quam
Natura pofuit regulam humanis actionibus,
is fe regit legibus aliis, quam humatut Nuttt-
ras: oitendcns, fe nolle uti communi omni-
um jure. ira, cum feparat fe ab humana con-
jun£tione: non potelt juris focietas cfle cum
illo qui ei rebus & faftis renunciat. nec ab-
horret a ratione confervandi fe lege naturali:
quo minus fas fit unicuique, commune ho-
minum malum a fe atque ab humano nomine
arcere: id eft, communem omnium hoftem,
quocum ipfi aut aliis nulla fit Naturx con-
jun£tio, eo quod fe non regit ejus lcgibus,
tamquam communi ornnium acqualitate per-
niciofum, compefcere aut occidere: quomo-
do perdit beftiam fibi atque aliis periculofam:
eo quod ei nulla cum hac eft rationis aut ju-
ris focietas: denique quo a fe aliilque quas-
cumque damna , mala , atque incommoda ,
amovet.

Poflim alicui longior videri-, fed mcrebatur
bona fide demonftrari, quod Gajus inter om-
nes naturali ratione conftitui, &: apud omnes
perjeque cuftodiri, ait /. <;. h. t. unum efle
ftudium divinac & humanse focietatis, omni-
umque ad hanc, quamvis diverfis viis, con-
tendentium, tamquam omnibus femper bo-
num & falutare. funt talia multa: fed fubfi-
ftam intra exempla /. 2. 3.4. f. h. t. in qui-
bus extra omnem dubitationem eft religio er-
ga Deum. item, ut parentibus, & patrice pa-
reamus, id eft, Magiftratibus, poft difcretas
gentes, & regna condita. eodem fpe&at fui
defenfio per bella, jam non qualia qualia, fed
jufta ex caufa, & ad juftum modum, intro-
du£ta. ab eodem jure gentium eft fervitus, Sc
fequuta manumiflio. item funt dominia di-
ftin£ta,& quod his confequens fuit,agris ter-
mini pofiti, tedificiaque collocata. indc &
commercia,emptiones, venditiones,locatio-
nes, conduftiones, obligationes, inftitutse ,
adjuvandce communis utilitatis c;iufa: excep-
tis paucis quas dicuntur a jure civili introduc-
tas: tantum quod inventx jure gentium, a
jure civili certam acceperunt formam , juri
gentium incognitam: ut in loco exponetur.
Poflint fufficere demonftrandte Veterum fen-
tentise amedi£ta: liquent enim omnia. noii
tamen a me impetroj ne ea firmem illuftrem-
que fequente Juvenalis teftimonio, etfi pro-
lixiore, tamen pulcherrimo, ex Sat. xv. verft
140 .&feqq.

' ■ 6)uis enim bonus, & face dignus
Arcana, quaiem Cereris vult efje facerdos,
Uila aliena fibi crcdat mala? feparat hoc nos
A grege mutorum, atque ideo venerabile folt
Sortiti ingenium, divinorumquc capaces,
Atque exercendis, capiendifque artibus apti
Senfum a ccelefti demiffum traximus arce:
Cujus egent prona, 6? terram fpettantia. mundi
Principio communis conditor illis
Tantum animas, nobis animum quoquc ^nmtuus
ut nos _M ,

AD Lib. I. TIT, I.

Jdfettus petere atmlium & praftarejuberet,
Difperfos trahere in populum, migrare vetufto
De nemore, £5? proavis habitatas linquere ftl-
•vas:

jEdiftcare domos, laribus conjungere noftris
tfettum aliudj tutos vicino limite fomnos
JJt coliata daret fiducia : protegere armis
Lapfium, aut ingcnti nutantem vulnere civem,
Communi dare figna tuba, defendier iifidem
Tmribus, atque una portarum clave teneri,
Tranfeamus ad jus civile. nam homo, ut dic-
tum fupra, non tantum ut animal, aut homo,
confideratur > fed etiam ut civis, pcndens a
lege £c imperio civitatis. ficut vero in Natu-
rx ftatu conveniebat iingulorum libertati,fui
quemque juris atque injuria; efle judicem ac
vindicem : ita ubi multi in civitatem coiere,
uniti fpiritufummi imperii, juris naturalis ob-
tinendi gratia: rationis erat, Populum, de
tuenda corporis fui falute & libertate cogitan-
tem, non finere, civesfuos fe deinceps mo-
verc fuo cujufque arbitrio , fed ex nutu ac
pra:fcripto civitatis ad fitiem, ejus providen-
tia omnium aut plurium utilitati pofitum.
De Romulo Livius, iib. i. c, 8. Vocata, in-
quit, ad conciiium multitudine qua coaleficere in
populi unius corpus, nulia re, praterquam iegi-
bus,poterat ^jura dedit. Hoc igitur modo Ga-
jus /. p. h. t. definit, jus civile efle quod quif-
que populus ipfe fibi jus conftituit: additque,
id vocari jus civile, quafi proprium ipfius ci-
vitatis. Cicero , Topicis c. z. fic exprimit:
Jus civiie efi cequitas confiituta iis qui ejufidem ci-
vitatis funt^adres fuas obtinendas. Ait vero Ul-
pianus l. 6. h. t. hoc jus neque in totum rece-
dere a naturali vel gentium jure, ncc per om-
nia ci fervire. itaque cum aliquid addimus vcl
detrahimus juri communi, jus proprium, id
elt, civile effici. Nempe qusedam imperat,
qtucdam vetat,qucedam permittit Natura. qua:
autem vetat vel imperat, adverfus hax, quia
vere&proprie funt juris Natur£e,tum femper
ac fine exccptione bona aut mala, nihil valet
civilis au&oritas, tantum ad ejus executionem
comparata. at quje permittit Natura, ea quia
in medio relinquit, proprie non funt jurisNa-
turx: licetper abufionem efle dicantur, eo
quod ei non repugnant, & ab initio fic ob-
tinuere, donec magis expedirent contraria.
eit tgitur 111 his materia humanarum legum :
quibus qua; ante erant indifferentia, cum
pro publica omnium vel plurium utiiitate im-
perantur aut vetantur, in civitate bona aut
mala cfle mcipiunt. atque hoc jus civile in
ipeciedicitur :nam generaliter fumptum,quin
etiam jus naturale fcu gentium compleara-
tur, non dubitat Gajus /. p. h. t. & clare A-
riitoteles lib. _r. De moribus, c.io. verba ejus
J^us ctviie aiiud naturaie efi, aliud legi-
timum. naturaie quod ubique gentium idem va-
' ^non 1^{Uia lta} vel decretum fit, velnonde-
crctum. legitimum autcm, quod ab initio hoc an
ttto modo fiat, nihil refert: cum confiitutum fue-

^De Juftitia. & Jure. 7

rit vero, tunc demum refiert. Efle igitur alte-
rum asternum, conftans, & immutabile j al-
terum, protempore, varium Sc multiplex ,
eodem loco obfervat Arilloteles. etiam Pau-
lus /.11. h. t. fed optime Imp. Juftinianus §.
11. Infi. dejure natur.

Poitquam fubftitit in Jure Civili Ulpianus j
deinde fubjicit ejus divifionem his verbis /. 6.
§. i.h.t. IIoc igitur jus nofinm confiat aut ex
fcripto, aut fiine ficripto. Senfusj quod Popu-
lus Romanus, dcfiniturus jus proprium fuse
civitatis, id eft, quid in ea pro communi u-
tilitate ab omnibus obfervari oporteat, vo-
luntatem fuam declarat vel palam, vel tacite:
palam, fi in comitiis rogatus a Magiftratu,
fuftragiis fuis jubeat, quod rogatur, legem
eife i &, ut moris erat, infcriptam tabulis,
celebri Urbis loco, quo omnibus innotefce-
ret, proponi. tacite, fi quid moribus, five
confuetudine, reciperet. nam vel fic ejus vo-
luntas, etfi non per fcripturam, utique rebus
8c faftis, intelligi poterat. quod fi eft: ap-
paret, jus fcriptum & non fcriptum dici ab
eo quod Romse folet fieri: atque inde idem
uno loco jus fcriptum Sc non fcriptum, alibi
leges fcriptas,aut fimpliciter leges, & mores,
appellari /. p. D. h. 1.1. ^z.pr. & §. 1. /. 35*.
& 7,6. D. de legibus. Jus fcriptum ab enume-
ratione partium (quie frequens Veteribus eft
definitio) a Juftiniano fic definitur §. 3. Infi.
de jur. nat. nefcio an ex Ulpiano. Scriptum
jus <?//, Lex , Plebificitum, Senatufconfaltum ,
Principum Piacita, Magifiratuum Edibta, Refi-
ponfia Prudentum. Prima juris fcripti pars eft
Lex : difta , ut Ifidorus iib. f. Origin. c. 3,
putat, a legendo j vel, ut mavult Cicero
iib. 1 .De iegibus, a deligendo. definitur autem
a Juftiniano §. 4. d. t. quod Populus Roma-
nus, Senatorio Magiftratu interrogante, ve-
luti Confule, conftituebat. Bene: nam fan-
ciendarum & abrogandarum legum potefta-
tem penesunum fuifle Populum, etiam Po-
lybius probat lib. 6. & erat rationis, leges fa-
cere aut tollere eum, cujus utilitas ea re qtix-
ritur. is eft Populus liber, & fibi commiffus
a Natura: cui eft utile aut noxium quod ipfe
fuis rebus utile aut noxium efle exiftimet,
tamquam dominus, arbiter, 8c moderator ,
rerum fuarum. Ait porro Juftinianus, quod
Populus legem conftituebat, Scnatorio Ma-
giftratu interrogante, veluti Confule: quia is
inter alios habebat jus agendi cum Populo.
quod eft, (ut docet Gellius lib. 15. Nott. dt-
tic. c. 14.) Populum rogare, quid fufFragiis
fuis jubeat. eoque modo , etiam Feftus dicit,
rogare efie, confulere Popuium, vel peterc
abeo, ut fcifcat, quid ferat. erat autem (ut
oftendit Briflonius lib.t. De formulis) formula
rogantis Magiftratus, Velitis Jubeatis Quiri-
tes: jubentis Populi , Uti rogas. Inde ro-
gatio pro lege: eo quod eft caput 8c origp 8c
quafi tons, & nifi populus aut plebs rogetur j
nullum populi aut plebis juflum fieri poteft :

auc-

au£tore Gellio c. 10.lib. 10. fimpliciter vero
ait Imperator, legem efle quod populus con-
ftituebat: cum Atejus Capito, apud Gellium
d. c. zo. dicat, Lex efi generale jufium populi
aut plebiS) rogante Magijiratu. fed Imperator
maluit, iub lege comprehendere privilegia :
qux ille a legibus diftinguebat: ficut Sc Fe-
ftus, quce privilegia funt, rogationes appel-
lans. Sed loquendi confuetudinem omnia illa
confudifle vocabula, & leges dixifle, teftis eft
Gellius d. loc. Non opus addi, Populum le-
ges conftituifle in comitiis centuriatis Sc cu-
riatis, & quemadmodum illa a le, 8c ab u-
trifque tributa, diftinguantur. nota funt haec
ex Gellio lib. if.c.zj.&c aliis quibus hoc pro-
pofitum erat.

Secunda fpecies juris fcripti eft Plebifci-
tum. idque ab Imperatore d. §.4. definitur,
quod plebs plebejo Magiftratu interrogante,
veluti Tribuno, conftituebat. & addit Im-
perator,quod plebs a populo eo differt, quo
fpecies a genere, id eft pars a toto: nam ap-
pellatione populi univerfi cives fignifican-
tur, connumeratis etiam patriciis £c ienatori-
bus. plebis autem appellatione fine patriciis &
fenatoribus casteri cives fignificantur. Sic
Imperator ex ufu antiquorum temporum :
quibus honores & magiftratus nondum erant
communicati cum plebej fub eaque etiam e-
quites continebantur. poftquam enim fenato-
res , magiftratufque etiam ex plebe fuerunt
creati} manfit quidem patriciorum & plebe-
jorum differentiaj fed fenatores plebi opponi
defierunt. tandem diftin£tis quoque a plebe
equitibus fub confulatu Ciceronis, (quod Pli-
nius refert, lib. 33. Hift. Nat. c. z.) tres fuere
Populi Romani ordines: Senatorius, Eque-
fter, & Plebejus. Inde apud Apulejum lib.
ix. Metamorph. Quidam de fublimi fuggejiu,
de libro, de literis faujia vota prafatus Principi
wagno, Senatuique & Equiti, totoque Romano
Populo. Et apud Ovidium lib. z. Faftor.

Sanble pater patrice, tibi plebs, tibi curia nomen

Hoc dedit, hoc dedimus nos tibi nomen eques.
Casterum ut fola plebs in tributis comitiis,
quas proprie plebis concilium dicebantur po-
tius, quam comitia, a Tribuno rogabatur}
ita fi refponderet} nonLex, fed Plebifcitum
appellabatui'} eoque non patricii tenebantur,
quia non confenferant, fed plebeji: donec Q^
Hortenfius Di£tator Legem tulit ad popu-
lum, ut eo jure quod plebes ftatuiflet, omnes
Quirites tenerentur. ita ex Laslio Felice A.
Gellius lib. if. c. zj. eique convenienter
Pomponius /. z. §. 8. D. de orig.jur. etiam Ju-
ftinianus d. §. 4. Plebifcita, inquiens , lege
Hortenfia lata, (fic legendum, dudum vidit
A. Contius lib. z. Subfeciv. lett. c. 8.) non mi-
nus valere,quam leges coeperunt.quin exinde
etiam leges appellata funt, ut ex fono Legis
Falcidias,& Aquilias,quas erant plebifcita,in-
telligitur. fed palam Atejus Capito d.c.zo.Iib.
10. apud A. Gellium. Lex efifmqmt^generale

juffum populi aut plebis_y rogante Magijlratu.

Tertia juris fcripti fpecies eit Senatulcoti-
fultum. idque (ut ait Imperator §. f. hifl. de
jur. nat.) eft quod Senatus jubet atque coniti-
tuit. hoc vero ut pro jure fcripto habeatur,
ejus ille hanc adfert caufam quas Sc Pompo-
nii eft d. I. z. §. 9. quod legis fanciendas caufa
plebs difficile, populus certe difficilius, con-
venire poterat in tanta hominum multitudine:
atque ita, inquit Pomponius, neceflitas ipia
curam reipublicas ad Senatum deduxit. Ju-
ftinianus dicit, £equum vifum efle, Senatum
vice Populi confuli. Quam illi adferunt cau-
fam, tantum eft color, caufa non eit. res ni-
hilominus vera eft: "£c Ulpianus I. 8. D. de le~
gibus clare: Non ambigitur Senatum jusfacere
poffe. Opinor, jam inde a principatu Tibe-
rii. Nolim tamen, quamquam multis vide-
tur, exiftimari, ex quo Senatus coepit pro
Populo adiri, idcirco defiifie rogariPopulum.
id enim falfum eft} 8c diu poft Tiberium ro-
gatas a Populo leges efle, evidenter oftendo
lib. 1. Obferv. c. 3. & infra fub tit. De Jdoptio-
nibus. Verius dixero, etiam in fpeciem fuifle
poteftatem illam Senatus, plane pendentis a
nutu Principis, nec aufi agere quidquam ali-
cujus momenti, nifi ejus permiflli. indicio
hoc Taciti lib. 13. Annal. c.z6. Confules re-
lationem incipere non aufi ignaro principe , per~
fcripfere tamen confenfum Senafus: ille auElor con-
Jiitutionis fieret. atque hinc paflim, ubi fa£ti
Senatufconfulti mentio, additur: quod Im-
perator, Oratione in Senatu habita, au£tor
fuit Senatui cenfendi, auteffecit, aut fimile.
exempla /. 32. D. de donat. int. vir. & uxor. I.
8. D. de tranfatt. I. f. C. de excufat. etiam
apud Suetonium , Vefpaf c. 11. Solet certe
Senatus Principum Orationes, de juris emen-
datione habitas, fuo decreto confirmare: in-
deque fa£tum, ut eadem res aliquando Princi-
pis Orationi, aliquando Senatufconfulto, im-
putaretur d. /. 20. §. 6. juntt. I. 22. /• 4o.
D. de petit. hered. item d. I. 8 .pr. §.8. 17. 13
20. juntt. I. 23. §. 2. D. de condici. indeb.

Quartam partem juris fcripti faciunt Prin-
cipum placita: de quibus ita Juftinianus §. 6.
Inft. dejur. nat. ex Ulpiano /. 1. D. de confi.
Princ. fjjhiod Principi placuit, (Pomponius in
/. 2. §. 11. D. de orig. juris ait, quod Prin-
ceps conftituit) legis habet vigorem: id eit,le-
gis ef¥e£tum habet. qua ratione? ait, fhmm
Lege Regia quce de cjus imperio lata eft, Popu-
lus ei & in eum omne imperium ftuum potefta-
tem concedat. Quid his verbis fignificetur,ex-
pofui lib. 1. Obfterv. c. 3. & poteft ibi videri a
curiofis talium. fumma huc exit:Quod Prin-
ceps juris faciendi poteftatem quas adhuc erat
unius Populi, ab eo accepit lege Regia, de
ejus imperio lata. Hoc & nihil praeterea il-
lis verbis indigitatur. nam quod iibi aliifqu^c
perfuafere Eruditiflimi quique Viri,illis figot-
ficari, Univerfam Populi poteftatem in Prin-
cipem ea lege privative efle tranflatam} eo-

Ad Lib. I. Tit. I.

quePopulum omne fuum juscum in aliis,tum
in faciendis legibus, amififle; indeque defi-
tum efle cum -Populo agi; ame d. c.y fic
refutatum; ut nil ultra ea in parte deinceps
defideretur. Igitur ut pergam, tantum dicam
quod elt hujus loci, Principem pro pubhca u-
tilitate jus facere tribus modis: per Epiitolam,
per Decretum , & per Ediftum: atque haec
ciTe qua: Conftitutiones appellantur. fic Ul-
pianus d.l. i, ex eoque Juftinianus d. §.<5. ait
vero uterque,tales Conftitutiones efle vel ge-
nerales, vel fpeciales: illas tenere omnesj has
efle perfonales, nec ad exemplutn trahi: prae-
fatus, quodnonhoc Princeps vult. primum
illis exemplum eft> fi Princeps alicui ob me-
ritum quid indulfit: id eft, fi quam alicui de-
dit immunitatem ab oneribus pubiicis. alte-
rum, fi quam irrogavit poenam, nempe ex-
tra, aut ultra, leges. tertium , fi cui fine
exemplo fubvenit. igitur ad confequentiam
trahi privilegium non oportet. ne ipfum qui-
dem ftatim,ut eft impetratum, idcirco obfer-
vandum: quid enim fi fit adverfus jus, vel pu-
blicam utilitatem? magis refutandum eft a Ju-
dicibus; quafi a Principe fit impetratum, non
quod dare voluit; fed quod ei obreptum eft
/. 3. 7. C. de precib. hnper. obiat. Aliter
eft, fi citra injunam alicujus concedatur, &
ita folct Princcps I. z. §. 10. D. Ne quid in loc.
public. tale vero bencficium quam pleniflime
mterpretari debemus l. 3. D. de confiit. princ.
Tamenvel hoc diflicultatem & quidem infig-
nem recipit, propter d. I. z. §. 16. cujus hrec
funt verba. Si quis a Principe fimpliciter im-
petraverit, ut in publico loco cedificct: non efi
credendusfic adificare, ut cum incommodo alicujus
idfiat: neque jic conceditur, niji forte quis hoc
impetraverit. Qtiid enim denunciant poftrema
vcrba, Nififortc quis hoc impetraverit ? turbant,
inquis, vehcmenter. fed quod remcdiumPnon
mcmini, adferri idoneum. fi tamen quid valeo
conje&ura: fic accipienda funt ea verba: Nifi
forte quis hoc impetraverit, non fimpliciter,
led caufa cognita. at nec fic in alterius inju-
riam. quando igitur? fi quidem petitio habeat
caufam squitatis, quia neceflaria eft : fed ju-
re iummo rcfutatur: eo quod is adverfus quem
ca nat, jure fuo acerbe utitur. quo cafu Prx-
tor, alligatus regulis juris, non poteft fe in-
terponere jure fuo ordinario, & tamen poteft
hoc facere extra ordinem, permiflu Principis,
legibus folutt, fuadente juris fine, etfi refiftat
juns torma. fic cenfeo >' & jam lib. 1. De ufiu-
fruUu c. 8. obfervavi complura talia: etiam o-
ltendi, iafta haec aliquando, adhibito fche-
matc perfuafionis, a Prxtorc faciend® ex Re-
lcripto Principis. Poftremo tenendum; quod
quardam pnvilegia perfbnis, aliacaufis, dan-
tur: quorum differentia in /. 68. & /. x₉6. D
de reg.jur.

juris fcripti fpeciem faciunt Prse-
torum Edicta. nimirum ait Pomponius l. i.
§. io. D. de orig.juris, folitos fuifle Prxtores,

T>e JuJlitia & Jure. ■ 9

quotannis Edi£ta proponerej ut fcirent cives
quod jus de quaque re quifque di£turus eflet,
feque prsemunirent. fecifle vero id in albo ,
deicriptis in co formulis quas in quaque caula
accommodari oporteret, ex Cicerone infra
demonitrabo, fub Titulo, De edendo. Inde
jusPnetorium feu Honorarium quodPra;tores
introduxifle adjuvandi vel fupplendi, vel cor-
rigendijuris civilis gratia, Papinianus fcribit
/. 7. h. t. Fa£tum, inquis, video. qui potuerit
fieri, quxro: fuit enim conftitutus Praetor,
ut leges exequatur. fed unde ei poteftas fup-
plendi vel corrigendi leges quibus tenebatur?
Prineipio ait Marcianus I. 8. h. t. Ipfttm jus
honorarium efle vivam vocem juris civilis.
Deinde erant qu£e vetabat, etiam quae in me-
dio relinquebat,jus civile. in his erat fons ju-
ris Praetorii. adverfus leges prohibentes nihil
id valebat. fic clare /. 1 z. §. 4. D. de Public. in
rcm att. & /• 1 z. §. 1. D. de bonor. pofieff. imo
Edi£ti, quod eit in /. 1. §. 1. D. ghiibus ex
caufi. majores,ita fonat poftremus vc\im ^ghiod
ejus per Leges, Plebificita, Senatuficonfuita, E-
diEia , Decreta Principum licebit. Nondum
habes omnia. praeterea notabo: quod & tum,
ubinihil prohibebat lex, Prsetor nil dire£to
agebat: magis verba mutabat, & colores
qua:rebat, quibus adhibitis, videretur intra
leges confiftere. ejus generis fi£tiones coloref-
queindicavi complures lib. 3. Probabil. c.ult.
nunc unum adferam ex §. 3. 4. £5? f. Infi. de
ablionibus: ubi fic fcribit Imperator: Plerum-
que ita permittit Prator in rem agere: ut vel ac-
tor dicat, fe quafi ufucepiffe, quod non ufucepe-
rit: vel ex diverfo poffefior dicat, adverfarium
fuum non ufiucepiffe quod ufuceperit. Addam 8c
alterum, aeque pulchrum, ex Ulpiano, Fragm.
tit. z8. §. 1 z. Verba. Hi quibus ex fuccefibrioE-
ditto bonorum pofieJJio datur, heredes quidcm non
fiunt ^fied heredis loco confiituuntur beneficio Pr<e-
toris. ideoque fieu ipfit agant, fiett cum his agatur,
fifticiis ailionibus opusefi: in quibus heredes ejfie
finguntur. AtEdi£tumnec fic lex erat,nifi an-
nua: ficut annuum erat Praetoris imperium pr.
Infi. de perpet. fj? temp. act. a cujus au£toritate
pendebat omnis Edi£ti vis & honor §. 7. Inft. de
jur. nat. Atque ea caufa dicitur fafli efle quod
ex Edifto defcendit; Scjuris quod exLegibus
venit /. 2.7. §. z. D. de paftis. proeterea inde
nomen a£tionis dire£ta: & utilis: item dicitur
inde aliud efle ipfo jure nullum, aliud excep-
tione infirmari. quidquid eft: quia Edi£ta ple-
rumque erant plena humanitatis: ideo Popu-
lus ea ultro fequebatur , negle£ta feveritate
Juris Civilis, mollioribus temporibus minus
apti. fic fiebatj ut Edi£tum per fe infirmum,
tandem jure non fcripto aeftimatum fuifle,
au£tor fit Cicero lib. z. De Invention. §. 171.
caeterum , ut nihil eft in rebus humanis per-
fe£tum j ita nec ab Edi£tis fperari id poteft
aut debet. Proponebantur ea quotannis: &
fequens Praetor priorum Edi£ta quae tralatitia
appellabantur, aliquando fervabat immutilata;

M ali-

I o

aliquando proponebat interpolata : formabat
quoque nova, pro re nat%, in ingreflu Magi-
ftratus: ut teflatur Cicero lib. 3. Ad Familiar.
Epift. 8. & lib. 6. Ad Attic. Epiji. 1. ampli-
us, quoties luberet, durante imperii anno :
faepe jufta, interdum injuftaj prout crat mo-
deftus & verecundus, vel improbus,dans for-
dibus aut gratiae. resliquet exCicerone, O-
rat. in Vcrr. De pratur. urb. nec alia fuit ratio
proponendi Edi6ti, Quod quifque juris in ali-
um ftatuerit, ut ipfe eodem jure utatur: quo
de agetur Tit. z. lib. z. seque hoc arguit Lex
Cornelia De Ediftis perpetuis: qua cautum
fuit, ut Prsetores ex Edidis fuis perpetuis jus
dicerent.eam certe Legem gratiam ambitiofis
Prjetoribus qui varie jus dicere afliieverant,
fuftulifTe, docet Afconius Pedianus, Arg.in
Orat. Ciceron. Pro C. Corneliop. 12.3. & Dion.
Caflius lib. 36. Ab hac caufa,fimul a naturali
hominum ad diflcntiendum affeftu , nata fuit
magna Edi£torum varietas atque incertitudo:
ideoque rationis fuit, cogitari de compofitio-
ne Edi&i perpetui. inftituit perfecitque eam
Salvius Julianus juflii Imp. Hadriani. a quo
etiam confirmatum eft id Opus, Orationein
Senatu habita, & fequuto Senatufconfulto /.
z. §. 18. C. de vet.jur. enuct. nec jam miror,
juri fcripto aJuftiniano annumerari §.7. Inji. de
jur. nat. ac circa ejus explicationem verfatam
efle Jurifconfultorum diligentiam: ut ex Gaji,
Ulpiani, Pauli, libris ad Edidtum conftat.

Poftrema pars juris fcripti continetur Ref-
ponfis Prudentum. de quibus ita Juftinianus
§.8. Inji. dejur. nat. Rejponfa Prudentum funt
fententia £5? opiniones eorum quibus permiffum e-
rat dejure refpondere. (in libris plerifque eft,
jura condere-y & melius, ut dudum ab aliis an-
notatum) nam antiquitus confiitutum crat, ut
ejfent quijura publice interpretarentur quibus a
Cafare jus refpondendi datum efi qui jurificonfiuiti
appeilabantur. quorum omnium fiententia & opi-
niones eam auftoritatem tenebant, ut judici rece-
dere a refiponfio eorum non liceret, ut efi confiitu-
tum. In his verbis triplex occurrit difficultas:
una,quomodo potuerint privati Jurifconfulti
fuis Refponfis, ideft, fententiis Sc opinioni-
bus, juscondere, (fic enim legendum in d.
§. 8.) eoque dici juris au£tores, & juris condi-
tores> item ftatuere, & conftituere 3 ipforum-
que opiniones appellari Conftitutiones /. <56.
D. Soluto matrimonio. I. i.D. deprivat. delitt.
I. 91. §. 3. 4. &? 6. D. de verb. oblig. altera dif-
ficultas, ipfa ex fuperiore profluens, eft j
quemadmodum ea Refponfa pro jure fcripto
habcantur. tertiaeftj quis fit fe,nfus poftremi
verfus, Quorum omnium fententia &c. Quod
ad primam difticultatem attinet 5 au6tor eft
Pomponius /. z. §. f. D. de orig. juris: quod
poft Leges Duodecim Tabularum , illas bre-
vesatque obfcuras, fi qux incideret dubitatio,
(ut naturaliter evenit, fuborientibus novis ar-
ticulis vel ex legum verbis, vel ex mente) fo-
liti fuere convenire Jurifconfulti: Difputatio-
ne Fori (fic dicebatur) quaefituri, quid recipi
oporteret. in ea vero Difputatione quod pla-
cebat omnibus vel pluribus, Regula Juris, i-
tem Fori Sententia,& Fori Definitio,appel-
labatur: eratque ea in judiciis pennagnx- auc-
toritatis fed quia erat privatorum hominum,
non habebat vim juris: nifi utentium moribus
approbata. quo cafu Recepta Regula, aut
Recepta Sententia, vocabatur: & apud Pa-
pinianum /. y.h. t. facit partem Juris Civilis,
at non fcripti: ut ex Pomponio intclligitur d.
I. z. §. f, & egregio excmplo a Juttiniano
confirmatur pr. Inft. de codicillis. Paucis oc-
curri difficultati primic. plura attulit V. Cl.
Jacobus Ricvardus De autt. Prudentum c. 14.
Sed hxc fuffecerint meo inftitu.to. Altera
quacftio eft: qua ratione poflint Refponfa Ju-
rifconfultorum juri fcripto annumerari a Ju-
ftiniano d. §. 8. Puto autem, hoc fero efle fac-
tum } & primum Conftitutione Imperatoris
Theodofii /. unic. Cod. fhcod. De rcfponfis Pru-
dentum: qua fcripta Jurifconfultorum, qui ibi
nominantur, omniumque quos illi celebra-
runt, au&oritatem le<5tionis acceperunt: im-
probatis tamen Pauli & Ulpiani Notis ad Cor-
pus Papiniani. quod fi diverfie fint eorum fen-
tentiae: (non enim femper confenferunt om-
nes) placet Theodofio, vincere au£torum nu-
merum. fin pares numero fint: potiorem efle
fententiam in qua fuerit Papinianus. Sic The-
odofius. eft autem id vel eo obfervandum :
quod inde lumen accedit Juftiniano: Veterum
Fragmentis quie funt in Pande&is, juris auc-
toritatem concedcnti via plane contraria /. 1.
§. f • £i? 6. D. De conceptione Digeftorum. Re-
ftat,quis fit fcnfus poftremi verfus d.%. 8. Inft.
dejur. nat. gent. civil. Sic autem cenfeo
quod Refponfa Prudentum , nifi moribus aut
Refcripto confirmata, ante d. i. unicam nul-
lam juris au£toritatem habuerunt. eoque fa-
cile credo Ciceroni Pro Murena c. 13: diccn-
ti, adverfus ea refponfi & decreta fazpe fuiffe
judicatum. nec potuit fieri aliter , diflidenti-
bus fententiis. Utique fupervacua fuiflet The-
odofii Conftitutio, fi quidquid aut fcriptum
aut refponfum a Jurifconfultis fuerit, jatn an-
te ejus Conftitutionem vim juris habuiflet.
Aliquem moveat: quod Auguitus, quo major
juris au£toritas haberetur, dicitur conftituil-
fe, ut ex audtoritate ejus refponderent Jurif-
confulti /. z. §. 47. D. de origine juris- Sed
hoc non alio perrinet, quam ut inde liceret
paucis, quod ante licebat omnibus, fiduciam
ftudiorum fuorum habentibus. Sic liquet,
cum ait Juftinianus in fine d.%.8. Quorum om-
nium fententia £5? opiniones eam aucioritatcm te-
nebant, utjudici recedere a refiponfio eorum non ji-
ceret , ut eft conftitutum) non aliam inteliigi
Conftitutionem, quam Theodofii in d.l. unica:
quando priefertim, quod a Juftiniano dicitur,

ante eam neque conftitutum, neque jus, fuit.

ti-

PArtes hujds Tituli tres funtromnes fcitu
dignae. in prsefentia tamen non explican-
dse. non prima, quia di£ta fuperiore Titulo
de fpeciebus juris fcripti, faciunt mihi otium
ab ejus expofitione. ne alteram attingam,
hanc habeo caufam: quod fuus veniet de ea
dicendi locus Titulo ix & fequentibus. po-
ilrema pars patet longiusj quam ut paucis ab-
folvidebeat. quid, fi nil opus, eXfcribere de
vitis Veterum Jurifconfultorum tradita a Vi-
ris Clariffimis, Johanne Bertrando, & Gu-
lielmo Grotio: qua; funt in manu omnium.
poterit etiam curiofior talium, uti Notis &
Commentariis Do£tiflimorum hominum qui
hunc Titulum jam dudum illuftrarunt.

PArtes hujus Tituli funt tres: prima efl:
de legibus, altera de Senatufconfultis, ter-
tia de longa confuetudine. fed de Senatufcon-
fultis iterum dici, nihil opus: quia de his jam
cgi in expofitione partium juris fcripti. Ibi-
dem legesquoque attigi: fed hiftorico more;
magis ut liqueret juris au£tor & conditor ,
quam ut legum natura intelligeretur. erit igi-
rur pretium opene, hic primum delegibus,
& deinde de longa confuetudine quse poftre*
ma Rubricx pars eft, paucis diflerere.

In /. z. h. t. ex Marciaiio ponitur duplex
legis definitio: una Chryfippi, altera Demof-
thenis. neutra vera,fed quas Gra;cis><$ tTras/vov,
id eftjfecundum laudem, appellatur, auftore
Ifidoro lib. z. Origin. c. 25». tantum in ea quic
Chryfippi elt, notabo: quod ait, legem o-
portcre efle regulam juftorum Scinjuftorum:
quomodo Seneca lib. 4. De benejic. c. iz.
Vcrba Senecre. Cum creditum dicimus, ima-
gitie & tranjlatione utimur.fic ifi kgem, jufii in-
jujiique regulam ejfe. Regula autem eit, quam
imitemur. Hoc fenfu Plinius lib. 34. Hift. nat.
e. 8. Polycletus, inquit, fecit quem canona ar-
tifices vocant, iineamenta artis ex eo petentes ,
velut a lege quadam ^folufque hominum artem ip-
fe fecijje artis opere judicatur. Non minus pla-
cet hoc in Demofthenis definitione: Lex efi
cui omnes obtemperare convenit: tum ob alia mul-
ta, tum vel maxime eo, quod omnis lex inven-
tum ac munus Dei efi. Nempe, quia omnia
ab hominibus fa<Sta naturali ratione,divinavo-
luntate fa£ta intelligi par eft: non eft dubi-
Um , quin humanse leges, pertinentcs ad tu-
endam civilem focietatem ratione naturali in-
ter homines inftitutam, ratione naturali, id
eft, divina voluntate, inventse conftitutceque
mtelligi debeant.

. T^{ranfeo ad} i.h.t. in qua eft fequens Pa-
pimani definitio, ei quae eft Demofthenis in
d.l. 1, non abfimilis. Lex efi communepra-
ceptum, virorum prudentium conjultum: delic-
torum qua fponte vel ignorantia contrahuntur
cvercttto: communis reipublica fponfio. Primum
wt Papmianus, quod lex eft, praceptum: non
quale quale j fed cui ineft coercitio, & (ut ab
illo dicitur /. 41. D. de poenis) additur fan£tio.
ita optime Seneca Epifi.yf. Leges, inquit,
fiiint minis mixta pracepta. Et ab hac caufa
apud.Ovidium lib. 1. Metamorph. in defcrip-
tione feculi aurei.

-- Nec verba minacia fixo <ere ligabantur.

Similiter apud Prudcntium lib. z. Adverfius
Symmachum.

-- Dicant, cur condita fit lex

Bis fiex in tabulis^ aut cur rubrica minetur
ghice prohibet peccare reos.
Eft igitur Lex, prseceptum, & minax : fed
commune. hoc enim addit Papinianus. Atejus
Capito, apud A. Gelliurh lib. 10. Nofit.< At-
tic.c. zo. Lex eft, inquit, generale jujfum po-
puli aut plebis, rogante Magtftratu. Et utrique
convenienter Ulpianus l.S. h. t. Jura non in
fingulas perfionas , fied generaliter confiituuntur.
In Duodecim quoque Tabulis fic cautum fu-
ifle, Privilegia ne itroganto^ Conftat cx Cice-
rone, De legibus lib. 3. c. ip, & Pro domo c,
17. Non tamen hoc eft fine difticukate ,
propter hoc Pauli, (quod in 1. 16 h. t. eft ex
ejus lib. fingulari Dejure fingulari) Jusfingu-
lare eft, quod contra tenorem rationis propter ali-
quam utilitatem auttoritate cdnfiituentium intro-
duttum eft. Nifi puramus, jus fingulare, etfi
adverfus rigorem juris Conftituatur ob publi-
cam utilitatem; tanien efle commune prx-
ccptum : quia non in unam conftituitur per-
fonam, fed in ejufderh conditionis perfonas
plures: ut evenit in jure fifci, dotium, prin-
cipis,creditorum,& his fimilium. Eft etiam,
ubi jus fingulare fpe£tat ad univerfos cives :
quale eft quod in pecunia credita eft receptum
/. 1 f. D. de rebus creditis. Major metus eft a
privilegiis, ad unum hominem pertinentibus:
cum fint privze leges. Sed intereft, utrum in
aliquem, an pro aliqUo, aUt de aliquo, fera-
tur privilegium. alterum fit in bonam partemj
forte fi prxmium datUr,aut poena remittitur:
alterum in malamj ut, fi nova ponitur poe-
na, autvetus gravatur. illud non vetuitLex
Duodecim Tabularum j & extant exempla.

B z hoc

12

hoc vctuit: non enim dicit, Privilegia ne ro-
ganto: fed, Ne irroganto. quo fenfu dicimus,
pcenam irrogari, muldtam irrogari, infamiam
irrogari /. 131. §. i.D.de verb.fign. I. zo. /.
41. D.de pcenis. "Tit. C. fjhiib. ex cauf. infam.
irrog. ita certe Cicero Ub. 3. De legib. c. 19.
Inprivatos homines legesferri noluerunt: id efi
enim priviiegium : quo quid efi injufiius ? Eo-
demque modo Ulpianus d. l. 8. Jura non in
fingulas perfonas , fed generaliter confiituuntur.
Fuerit pro ratione ejus fententias hoc Quinti-
liani, Declam. 339. ^uamquam rationem eti-
am, propter quod non liceat rogationem contra
fingulos ferre, illam video, quod peccata fingu-
lorum videantur habere leges fuas. homicidium
fecit aliquis, facrilegium, injuriam, cateraque
his fimilia: fuo jure punitur. Erat vero id ne-
celiarium, libera republica, & ibi nimia po-
tentia feditioforum Tribunorum plebis:ut in-
dicare etiam Cicero videtur. at mutata repu-
blica, minore periculo idjusfuiffe creditur,
nulla caufa odii Principalis in privatos, infra
Principem conftitutos, nefcio, an ab adula-
tione:cum & Principes fint homines, huma-
nis vitiis non minus, quam alii, obnoxii. ta-
men fic obtinuifTe, docet Ulpianus l. 1. §. z.
D. de Confi. Princ. Sed revertor ad definitio-
nem: ait Papinianus l. 1. h. t. quod Lex eft,
virorum prudentum confultum: non aliam ob
caufam , quam quod plerasque leges a fapi-
entibus funt decretas & latas. Confultum e-
nim Papiniano non eft, confilium aut fuafio:
led decretum. nam confulere, apud Veteres,
non modo eft fuadere, fed etiam judicare &
decernere: ut alibi indicavi Hb. z. Obferv. c.
18. Porro ait Papinianus, quod lex eft ,coer-
citio dciittorum qu<e fponte vel ignorantia contra-
huntur. Apud Marcianum /. z. h. t. fic trans-
fertur, Coercitio eorum quce fponte vel involun-
tarie delinquuntur. Utrumque eodern fenfu.
Pulchre Cicero 'Topicis c. 32. Omnium cau-
farum in aliis inefi confiantia, in aliis non in-
efi. in natura in arte confiantia efi, in
cceteris nulla. fed tamen earum caufarum quce
non funi confiantes, ali<e funt perfpicua , a-
iice iatent. perfpicua funt quce appetitionem ani-
mi judiciumque tangunt. latent quce fubjeffafor-
tuna funt. cum enim nihil fine caufa fiat, hoc
ipfum cfi fortuna eventus obfcura caufa qua la-
tenter efficitur. etiam ut ea qua fiunt, partim
fint ignorata^ partim voiuntaria. ignorata qucene-
ceffitate ejfefta funt ^voluntaria qua confiiio. quce
autem fortuna vel ignorata, vei voiuntaria. nam
jacere teium vohmtatis efi: ferire qucm nolueris^
fortunce. ex quo aries ifle fubjicitur in vefiris ac-
tionibus 5 fi teium manufugit magi's_r quamjecit.
cadunt enim in ignorationem atque in impruden-
tiam perturbationes arirni^ qua quamquamfint
voluntaria, ('objurgatione enim admonitione
dejiciuntur) tamen habent tantos motus, ut ea
qua voluntaria funt^aut neceffaria interdum^aut
certe ignorata videantur. Ex Cicerone appa-
ret, quod apud Marcianum eft fponte & in-
voluntarie, apud Papinianum fponte & igno-
rantia a:que refte dici. ita utrumque velle,le-
gem coercere delidta non modo facta dolo
malo, id eft, deliberato animo, feu integra
voluntate,fed etiam animo perturbato, id eft,
per imprudentiam, feu voluntatem noninte-
gram: ut fi culpa arguatur , aut res fit mali
exempli, etfi non fit mali animi. prioris gene-
ris exemplum in lege Cornelia de ficariis quas
folum punit dolum malum /. 1. §. 3. /. 7. D.
Ad leg. Cornel. de ficar. poftcrioris in lege A-
quilia, puniente culpam etiam levifiimam I.
44. D. Adieg. Aquii, item aliud /. 3. §. z. D.
Adieg. Corn. de fic. Poftremo ait Papinianus
/. 1. h. t. quod lex eft, communis reipublica
fponfio: quomodo apud Dionylium Halicar-
naffenfem lib. 10. Rom. antiq.c. 1. Confules
& Patriciorum potentiflimi ajunt, Leges effe
pacta ex communi civitatum , non partis civium
in iis habitantium, confenfu faSla. Etfi nefcio
an legem melius fic definiat Ariftotelcs, Rhe-
toric. ad Aiexandrum c. 1. Lex oratio quadam
efi qua communi civitatis confenfu definita^jubet^
quo patto unumquidque agendum fit. lnterelt
enirn inter legem & pa6tionem feu fponfio-
nem. nam lex eft juflum ex paftione profec-
tum. pa£tio feu fponfio eft Magiftratus ro-
gantis , Velitis jubeatis Quirites, & populi
refpondentis, Uti rogas. ex illa pa£tione ait
lex, Ne quis pofthac ftuprum adulterium fa-
cito fciens dolo malo /. 1 z. D. Ad kg. Jul. de
adult. Item, Uti legaflit, ita jus efto /. izo.
D. de verb. fign. Lex igitur proprie non eft
pa£tio, fed juflum fummas poteftatis; &, ut
optimc Ariftotcles, oratio quxdam quas com-
muni civitatis confenlu definita, jubct, quo
pa£to unumquodque agendum fit. Sed ha;c
confuderunt Vetercs.

Vidimus legis definitionem. videamus vir-
tutem. de hac ita Quintilianus lib.j.Iufi. orat.
c. 4. Lex omnis aut tribuit, aut adimit, aut pu -
nit, autjubct, aut vetat, aut permittit. Bre-
vius & elegantius fic Modeftinus, Legis vir-
tus cfi, imperare, vetare, permittere, punirel.
7. h. t. Poflit tamen vel hoc videri non fine
diflicultate : co quod non addit Modeftinus,
fuadere : cum in Pande£tarum Fragmentis
complura extent confiliorum fuafionumque
exempla: ut in /. 34. h. 1.1. 36. D. de rei vin-
dic. <k alibi. Sed Modeftini fermo eft de vir-
tute legis: Fragmenta autem illa non funt le-
ges; fed do£trinas Jurifconfultorum, etfi a Ju-
ltiniano acceperint legum au£toritatem. hoc
vero contigit poft Modeftinum, nec illi um-
quam venit in mentem. igitur non putavit
Modeftinus,efle legis, cives ornare virtute aut
fapientia: fed tantum vi atque imperio cavere
publicas quieti adverfus illorum ftultitiam aut
improbitatem.-animi autem ornamenta, ideft,
do£trinam & virtutem, relinquere prudenti®
Jurifconfultorum. atque illo fenfu Prascepta
Juris quae tantum hortantur,non cogunt,ncc
puniunt, diftingui a Regulis JurisquasMo-

de-

-deftinus hic virtutes legis appellat, multis o-
ftendi Juiio Paulo c.pen. tfi uit. Eil lgitur
Legis virtus, imperare utilia & vetare contra-
ria:illa prcefertim quae ut plurimum acciduntj
non quic ex inopinato /. 3. h. t. Celfus /. 4.
£5? c. ait,jus potius debere aptari ad ea qu# 6c
frequenter & facile,quam qute perraro eveni-
unt. quin Paulus l. 6 quod femel, mquit, aut
bis contingit, praetereunt legiflatores. Porro
dicit Modeilinus, Legis virtutem efle, per-
mittere. Atqui hoc efl, nihil agere. Seneca
lib. 3. De benefic. c.ti. Quadamfiunt qua leges
nec jubcnt, nec vetant. Vereri igitur quis poflifj
ne permiflio proprie non flt legis opus. Ta-
men hxc ad legem pertinet, quatenus demit
pcenam, fi indulget aliquid majoris mali evi-
tandi gratia: quod de concubinatu obfervat
Ulpianus l 3. §• i- D. de concubinis. idem efl:
animadvertere,fl lex cavet; ne quis in eoquod
permittitur, ab alio impediatur: ut fitj cum
jubet, ita jusefle, uti paterfamilias legaflit I.
izo. D. de verb.fignif. Poilrema Legis vir-
tus Modeftino elt, punire. puto,ne contemp-
tui pateat Lex, non munita terrore adverfus
ftultos aut feroccs,communem utilitatem po-
nentes poft privatam. St pertinet huc fanftio,
parsLegis certam pcenam irrogans iis qui non
obtemperaverint ejus prseceptis /.41. D. de
pcenis. Fuifle tamen leges fanftione carentes 5
eafque,quia non puniunt, aut non refcindunt
adtum contra leges fa£tum, imperfe£tas ap-
pellari iolitas, cum ex Livio, & Macrobio ,
tum ex Ulpiani Fragmentis tit. 1, aliifque o-
ftendit Fredericus' Brummerus Ad Legem
Cinciam c. 111. quem non defcribo. faltem ad-
dam, quod ab illo omiflum, lcgcs omncs ho-
die efle perfe&as ex Conftitutione Theodofli
& Valentiniani I. f. C. h. t. nifi forte malit
Legiflator, negotium qtiidem ipfo jure fubfi-
ftere, fed ci effe£tum a Praetore denegari: ut
in Senatufconfulto Macedoniano & Vcllejano
annotabo.

Quid igitur efficimus ? oportcre unumquem-
que ex prasfcripto legis, tamquam animse ci-
vilis corporis, mhibita declinare vcl permifla
le£tari, utique poitquam id manifcftius co-
gnovent /. 9. C. h. t. eft enim rede notatum,
legem tantum futuris dare formam negotiis₃
non ad prarterita facta revocari I. 7. C. h t
fcihcet, quia futura pofTunt evitari j prste-
nta non poflimt. futura autem negotia in d I
7. puta efle, non lites de negotio prsterito
orituras : fed futura negotia ex quibus lis naf-
c poflit^ nifi (« att /. ₇.) _{fit nominatim}

cautum de praetento tempore, & neeotiis ad-
huc pendentibus. finge: novalex inferpreta-
tur veterem. eft rationis, novam retrahi ad
veterem: cujus mens lege nova illuftratur •
cum utique foret inveftiganda Noveit 10 '

Nec hoc prasteribo: quod , ut omnes leei-

bus tn civitate teneantur,excipiturtamen lege

ahqua folutus a Populo, a Principe, aut a
oenatu. nam vel hoc obtinuifle, docet Afco-
nius Pedianus Argum. in Orat. Ciceronis Pro
C. Cornelio: nec mintts pulchre pleneque ex
eo intelligiturj quod una folutus lege, ex ufu
Latini fermotlis, legibus folutus dicitur. In-
notuit hoc etuditioribus. ego ignorare id nul-
lum volo. cur ertim finam, ftudiofos Juris,
cum legunt apud IJlpianum /. 31. h. t. Prin-
cipem iegibus jolutum efifie, falfa perfuafione exi-
ftimare, eum legibus nullis teriefi: tamquam
omnibus, fine exceptione, fit folutus? non
debet fic crude accipi d. /. Ulpianus. quin,fi
verum amamus, vivit c;eterorum more Prin-
ceps legibus omnibus: pnetcr eas quibus fpe-
cialiter folutus fit, quatenus attinet ad privata
vitac minifteria /. 4. C. h. t. etfi pro majeftate
imperii Ieges facientem aut corrigentem, po-
ftulante communi utilitate, ha£tenus legibus,
id eft, juris folemnibus, efle folutum, negari
nequeat I. 3. C. de tefiamentis. 1.23. D. de lega-
tis lib. 3. §. ult. Infi. §)uib. mod. tefiam. infirm.
Quid igitur iritendit d. /. 31 Ulpianus: Prin-
cepSj inquiens, icgibus folutus efl? nimirum ,
quod vult Ufus Latinae linguse , Frincipem
efle folutum Lege Julia & Papia: id eft, eum
a Senatu accepifle immunitatem ab illa Lege:
nihil aliud. primum de hac Lege eum cogi-
tafle, indicioeft Infcriptio d. I. 31: quit fic
habet, ldem lib. 13. AclIegem Juliam Pa-
piam. deinde conftat ex Dione lib. fp. pag.
747, Imperatorem Caligulam, ut nomina-
tim legc Julia & Papia folveretur, a Senatil
impetrafle. fcd in prirnis huc ducit pofterior
Ulpiani verfus: Augufia autem licet legibus fo-
luta non efi, Principes tamen eadem illi privi-
legia tribuunt qucs ipfi habent. Aut efiim me fal-
lit animus meus,aut ex hoc verfu apparet,>ab
Ulpiano non difputari, an Princeps fit omni-
bus legibus, fine exceptione, folutus: quod
vulgo prae fe fcrunt Inteijjretes: fed, art ha-
bcat privilegium a Lege Julia & Papia. poft-
quam enim de Principe dixit- Ulpianus; de-
indc ait, Auguftam quidem non cfle fblutam
legibusj ideit, non quidem a Senatu-acce-
pifle privilegium a Lege Julia & Papia; tan-
tum enim efle datum Frincipi: fcd Principes
Auguftae cadem tribuerc privilegia quse ipfi
habent. Id vero in fumma quid efficic? nifi
quod Augufta a Lege Julia & Papia eamdem
habet immunitatcm quam habet Princeps:fed
hic a SenatUj illa a Principe. Hxc nunc bre-
viter. plura dedi Dififiert. De jur.fiummi imper.
& lib: 1. Obfierv. c. 3. £5? 4.

Huc ufque egi de legis definitione, natura,
effe£tu. tempus eft, cogitare de interpreta-
jtione. fed primum monebo, legem certam at-
que indubitatam neque defiderare, neque pati,
interpretationem : uno reli£to ejus obfequio.
ita,fi liqueat legis ratio. imo, fi non liqueat:
modo certa fit voluntas. nam (ut egregie Ju-
lianus /. 2.0 h. t. & ipfe exemplo declaravi lib.
1. Obfierv. c. z) non omnium quas a majoribus
conftituta funt, ratio reddi poteft. Ain' tu?
pleraque legum ante, quam jubentur aut ve-
B 3 tan

14 GerardiN

tantur,funt indiffercntia. tantum folet exme-
diis eligi ad quod lletur > ne affidua de aequi-
tate lis fit. jam quod lege probatur,non fem-
per eft juftius eo quod lege negligitur. porro
miramur, in incerto parvi difcriminis aliquan-
do latere ele£ti juris rationem, etfi pareat ejus
fententia?potius putemus, intereffe rerum ci-
vilium, quoties eft certa legum fententia, non
inquiri rationes eorum quas conftituuntur: a-
lioquin futuro j ut multa jam certa everteren-
tur. Sic Neratius l.zi.-h.t. & clarc: nifi
monendum, quod dicit, Rationes eorum qua
eonftituuntur, inquiri non oportere, fimile effe
huic La&antii lib. z. Divin. Inft. c. 7. tfanta-
qtte eft auEtoritas vetuftatis, ut inquirere in eam,
fcelus effe ducatur. fic enim apparet, inquirendi
verbo apud Neratium, non aliam intelligi in-
quifitionem, quam corrigendi mutandique a-
nimo fa&am. Idobiter. Porro dicam, legem
certam, licet duram, ubi fcripta eft, fervan-
dam efle /. 1 z.D. ghii 6? a quibus manumifli:
ideoque nulli privato, five Jurifconfulto, five
Magiftratui, ejus interpretationem permitti,
ne prEetextu quidem inducendx aequitatis.
Subridcs: video: fed noli. nam legem inter-
pretarieft, ejus ambiguitatem regere, asqui-
tate petita ab ejus mente : at aequitatem legi
inducere contra mentem ejus, non eft, inter-
pretari legem: fcd aliam facere. quod non eft
privati Jurifconfulti,aut Magiftratus:fed Le-
giflatoris: id eft, Principis. Conftantinum au-
di /. 1. C. h. t. fic loquitur : Inter aquitatem
jufque interpofltam interpretationem nobis folis
oportet £s? licet infpicere. Certum autem (nam
hoc addam) intelligitur, quod fcmper habuit
certam interpretationcm /.23./. 37. £5? 38.h.
t. Satis de lege certa. Quid, fi dubia atque
ambigua fit ? jam adjuvandum interpretatione
eft ejus incertum: ut clareat voluntas,fola te-
nens omnes, quia fola lex eft.

Incidit vero dubitatio aliquando circa legis
verba, aliquando circa mentem. fed qualif-
cumque illa fit: bene monet Celfus /. 24. h. t.
Incivile effe, nifi tota lege perlpe&a, una a-
liqua particula ejus propofita , judicare, vel
refpondcre. idque in privatis quoque fcriptis
obfervari, aequum eft. Apulej us, Jpolog. Mul-
la funt qua fola prolata, calumnia pojflnt videri
«bnoxia.cujavis oratio inflmulari potefl :fi eaqua
«x prhatis nexa funt} principio fui defrauden-
tur :fl quadam ex ordine fcriptorum ad libidinem
fupprimantur. Ante omnia igitur cum expli-
candalcxeft, oportet infpici ejusverba, &
quidem univcrfa, mentem ex folido indicatu-
ra. funt vero vel fimplicia vel compofita. in
fimplicibus deprehenditur ambiguitas: fi plu
tcs fint verbi fignificationes, aut propria:,aut
improprias. in compofitis oritur cx ftru&ura.
utroque cafu comparanda funt praeeedentia
cum fequentibus} & retinenda proprietas,
quamdiu fervit legis fcntentise : alioquin arri-
picnda fignificatio rei gercndae aptior /. 67.
D. 4« reg.jw. quajjs dicitur vitio carere /. ip.

OODT COMM.

h.t. fanc, cum leges fint decreta pfudenturn
virorum, pro tuenda communi utilitate5 an

eft verifimile, legis auftorem in re gi avi &
feria voluiffe ftulte atque abfurde loqui? nc
puta. agendum igitur omni rnodo eft: ut evi-
tetur abfurditas. id Veteres diligenter obferva-
runt, & funt complura exempla: fed conten-
tusero, indicafle duo: unurn Pauli /. 3*5. §.
3. D. depetit. hered. alterum Ulpiani /. 3.5.
1. D. de donat. int. vir. 13 uxor.

At ambiguitas non femper hasret circa ver-
ba: aliquando penetrat ad mentem. quod fi
cft: placet hoc Pauli /. 1 p. D. Ad exhibendum:
Non oportet jus civile calumniari, neque verba
captare: fed qua mente quid dicatur, animad-
vertere. Ita non fit recedendum a legis verbis,
ejus menti congruentibus: interim lcire legcs
non eft, verba earum tenere, fed vim ac po-
teftatem /. 17. D. h. t. id eft, mentem & vo-
luntatem: qua una lex cenfetur: verbis magis
ad hanc defignandam comparatis. optime fic
Cicero, Pro Cacina c. 18. Quid? verbisfatis
hoc cautum erat ? minime. qua res igitur valuit ?
voluntas, qua fl tacitis nobis intelligi pofjet -_yver-
bis omnino non uteremur. quia non potefl -_y verba
reperta funt, non qua impedirent, fed qua indi-
carent voluntatem. Igitur huc paulatim deve-
nitur : ut non magis oporteat quem facere
adverfus legis mentem , quam adverfus eju«
verba: quia hoc modo facit contra legem _y il-
lofacitlegi fraudem, utrum autem fiatj in
fumma quid refert /. 2p. £5? 30. D. h. t. Non
minus egregic nos mcminiffe, fuadet Mode-
ftinus, nullam juris rationem, aut cequitatis
benignitatem patij ut quas falubriter pro uti-
litate hominum introducuntur,ea nos duriorc
intcrpretatione, contra ipforum commodum,
producamus ad fcveritatem /. Zf. h. t. Ne ex-
emplum defit, appofui /. 14. C. de procura-
toribus. & licet inlpicere. Sunt igitur benig-
nius interpretandae leges, quo voluntas earuitf
confei-vetur /. 18 .D.h.t. femper agentium,
ut profint: numquam, ut noceant. eft fenten-
tia hasc Conftantini /.8. C. dejudiciis: dicen-
tis, Piacuiffe in omnibus rebus pracipuam effe
juflitia aquitatifque, quam ftrilli juris, ratio-
nem. Non cft hinc aliena vel illa obfervatio:
quod evenit faepcj ut latius pateant legis ver-
ba, quam ejus fententia. contra cvenit quo-
que, ut fint anguftiora. illic reftri£tione, iftjc
cxtenfionc,opus eft: certo, pro lege habcrij
non quod fcripto, fed quod voluntate, con-
tinetur: igitur fi late pateant legis verba, &
angufta fit cjus fententia: perinde accipitur
lex, ac fi plus dixerit, minus fignificaverit.
id ufum invenit /. 3-§. ult. & l.D.de recept.
(3 qui arbitr. I. 2. §. 3. D. Ad Senatufc. VelU)-
Vice verfa, fi angufta fint legis verba, &
porrigatur ejus fententia: poteft interpreta-
tio, tamquam legis permiffu , ex co quoa
fcriptumeft, ratiocinando procedcre adnoo
fcriptum, nec cogitatum: modo fi effet co-
gitatum, probabiliter fuiflet fcripto comprc-

Ad Lib. I. Tit. III. T>e legibus

hcnfum. eft vero hsec interpretatio eo majo-
ris ufus: quia neque leges, neque Senatufcon-
fulta, ita fcribi pofliint; ut omnes cafus qui
quandoque inciderint, comprehendantur: fed
, --------—conti-

fufficit, eaquae plerumque accidunt
neri: & cum in aliqua caufa manfteita eit ien-
tentiai is qui junfdictioni praeeft, ad fimilia
procedere, atque ita jus dicere debet /. 10.
11. i z. & i 3 ■ h.1. Hecc vcro interpretatio
ficut fit ex mente legis: ita cautionis eftj ne
fiat adverfus eam : quando, certa legis vo-
luntate, nullus eft interpretatiom locus: ut
maxime prtetexatur sequitas. Res ultro clara.
Utinam iatis eflet animadverfa ab Interpreti-
bus! numquam perfuafiflent fibi aliifque, li-
citam parentibus efle liberorum exheredatio-
nem ob alias caufas, quam in Novell. i if. c.
3. a Juftiniano cxpreflas. eft enim falfa illa
lententia : non quod negem , potuifle alias
caufas a:que juftas addi. contra fcio,efle mul-
tas seque juftas, imo etiam juftiores expreflis.
illud me movet: quod Imperator alias cau-
fas, prseter expreflas, interpretatione induci
vetuit. nec ad rem pertinet, utrum ratione
fic ftatuerit, anfecus: cum ejus rei judicium
cxcedat modum privati Jurifconfulti aut Ma-
giftratus, alligati lcgibus: foliufque fit Prin-
cipis, legibus foluti. Servanda igitur eft ea
durities, donec a Principe immutetur: cum
adverfus lcgem certam , etfi iniquam aut du-
ram, privatis nihil permittatur: ut jam in an-
teceflum indicavi. Non minus obfervandum,
(eit cnim ab eodem principio) quod contra
rationem juris receptum eft, non efle produ-
cendum ad confequentias. fic Paulus /, 14. D.
h. t. & re£te: numquam enim debet lex cum
lcge interpretando committi. id vero futurum
eit : ii ad confequentias trahatur fingulari jure
conftitutum: non enim lex a privatis hoc fi-
erivoluitj ne fimilitudine quidem rationis/.
if. 16. h. t. Potius licebit eo cafu uti ar-
gumento a contrario. idque Papinianus /. 1.
D. de officio ejus cui mand.jurifd. vocat fortif-
fimum. rcctiflime in vera lege cujus fingularis
ratio fit: qualis eft lex Julia qua de loquitur.
Simile dicam de /.8. C. derevoc. donat. quse
eft lex Conftantini, fcripta ad Orphitum,
rrxiectum Prjetorio. ea lex fpecialiter patro-
no, propter liberos ei poftea natos, indulget
revocationem donationis, liberto ante fadce.
ln co exemplo & fimilibus poteft dici, Lex
noluit quod non dixit: item , lex non per-
mittendo exigere vetuit: ut ait Seneca lih. f.
De benefic. c.zi. Ex codem genere eft hoc
t.zz. b.t. Cum lex tn praeteritum quid in-
dulget,m fumrum prohibet. C*terum,quod
Papinianus fort.flimum cfle argumentum di-
xit m Lege Julia & ipfe confeflbs fum in
Conftitutione Conftantini: falfum atque in-
ane eft m Refcnptis Codicis qtuc funt ad fac-
tum certum: qualia pleraque funt. idemque
eft in Fragmenns Pandeftarum: qua: proprie
funt do£trinae Vetemm J.urifconfuItorum,etfi

,Senatufc. & longa confuetudine. 15-

jure novo acceperint vim legum. non minus
vana in his omnibus funt argumeiata quse ab
Interpretibus paflim fiunt a confequentia, p,u-
to, praeter Veterum Au£torum mentem, non
fine confufione juris noftri: ut in loco demon-
ftrabo ex /. iz. §. 3. D. de admin. tutorum, &
aliis exemplis ante hac demonftravi, Julio
Paulo c. 7.

Expofui omnem juris fcripti rationem. re-
liquum eftj ut de jure non fcripto difpute-
mus. idjus Rubrica noftra appellatione lon-
gae confuetudinis defignat. nam, ut in ante-
ceflum monui, jus eft populi juflum , id cft,
populi voluntas palam vel tacite declarata :
palam fcripto, ut lege: tacite fine fcripto re-
bus & fa£tis, id eft, moribus & confuetudi-
ne. Eft igitur confuetudo tacita populi vo-
luntas. quae ut liqueat, (eft enim fa£ti) tria
concurrere oportet: primum tempus diutur-
num, deinde a£tuum frequentiam, poftremo
ne abhorreat a ratione naturali. primum de-
fideravi tempus diuturnum. inde diuturni mo-
res, diuturna confuetudo, inveterata, longa,
& longaeva confuetudo, & fimilia §. $>. Infi.
dejur. natur. /. 52. §. 1. /. 33. /. 3f.h t.l. 1.
& z. C. 6)ua fit long. confuetudo. Quantum
autem debeat cfle tempus, ut longa fit con-
fuetudo, quia in jure non eft expreflum, Ju-
dicis arbitrio relinquendum eft /. 1. D. de jur.
delib. Dcinde defideravi a£tuum frcquenti-
am. hanc attingit d.l.i. C. ghue fiit long. con-
fiuetudo: Prafcs, inquiens, provincia prcbatis
iis quce in oppido frequenter in eodem controverfi-
arum genere fervata funt, caufia cognita fiatuet.
In /. 3. C. eod. tit. id fic exprimitur: Leges
quoque ipfias antiquitus probata & fiervata tena-
citer confiuetudo imitatur. Inde quaeritur, quam
dicamus frequentiam ? aliquis putet, fufficere
duos aut tres a£tus: quia pluralis numerus di-
citur duobus aut tribus efle contentus /.11.
D. de tefiibus. Sed non probo: nam ubi duo
aut tres funtj plures quidem uno funt, at fre-
quentia non eft. nifi quis pcteft fibi periuade-
re, frequentem efle Senatum, frequentem po-
pulum, aut frequens collegium: cum adfunt
duo aut tres de Senatu, de populo, aut de
collegio. fed id cenfentem fonus verbi refutet:
frequentia non paucos',fed multitudinem, fig-
nificante. Non magis poteft tenaciter ferva-
ta dici confuetudo j nifi faepiflime fervata.
interim quot a£tus faciant frequentiam, nec
ejus extat definitio. eft igitur vel ipfa Judicis
arbitrio relinquenda. Illud parvi refert, qualcs
fint hi a£tus : judiciales, an extrajudiciales:
modo ad intelligendam populi voluntatem
fint idonei. tantum confilii ac prudentiae eft
hoc Ulpiani /. 34. h. t. Cum de confiuetudine ci-
vitatis vel provincice confidere quis videtur: pri-
mum qiddem illud explorandum arbitror} an e-
tiam contraditla aliquando judicio confuetudo fir-
matafit. Ha£tenus legitur ,contraditto aliquan-
do judicio. fed verior le£tio eft, contradiSta ali-
quando judicio. obfervavit hanc Leunclavius,

V.

rebus ipfis Scfaais. plusaic Paulus, jus non
fcriptum in tantum probatum efle} ut non
fuerit necefle,'fcripto id comprehendere /. 36.
b. t. Ita dc cautis in quibus non utimur jurc
fcripto d. I. 31. pr. Uipianus l.tf.b.t. fic
exprimit : Diuturna confuetudo pro jure &
lege in his quse non ex fcripto defcendunt,
obiervari folet. Jam vero fi fit lex fcnpta,
& de ejus interpretatione quaeratur: ait Calli-
llratus /. 37. h t. efle in primis infpiciendum,
quo jure civitas retro in ejufmodi caftbus ufa
fiiit: optimam enim legum mterpretem efle
confuctudinem. fubjicitque /. 38, Imperato-
rem Severum refcripfifle, in ambiguitatibus
qua; ex legibus proficifcuntur, dcbere con-
fuetudinem , aut rerum perpetuo fimiliter ju-
dicatarum audloritatem, vim legum obtinere.
Leges igitur imitatur confuetudo.ad4p,etiam
retinet /. uit. C. Qua; fit long. confuet. Modeiti-
msi.^o.b.t. dicit,quod legem fcriptam con-
firmat. quia (ut Julianus ait d. I. 32. §. 1.) ip-
iie leges nulla alia ex caufa nos tenent, quam
quod judtcio Populi receptse funt. Quod fi
eit: an miramur , leges etiam tacita Populi
voluntate,id eit, defuetudine, aut contraria
confuetudine, tolli aut mutari? atqui Julia-
nus d.l. 32,. §. 1 re£tiflime,inquit, etiam illud
receptum efle> ut leges non folum fuffragio
legiilatoriSjid eft, exprefla ejus voluntate;ied
etiam tacito conienfu omnium per defuetu-
dinem abrogentur. Sic [ulianus: sequejufti-
nianus §. 11 Infl. de jur natur. nec opus plu-
ribus: re clara tk certa. faltem patere, mone-
ri> quod fi quid, exolefcente lege, interim
per confuetudinem recipiatur, id perinde ob-
tinet, ac fi nulla lex fcripta fuiflet. id apparec
egregio exemplo §. 7. Infi. de injuriis. Mora-
tur tamen multos /. z. C. §)ua fit iong. confue~
tudo. Verum hanc paulo ante expofui.

SUb hoc Titulo qui eft, de Conftitutioni-
bus Principum, non eit quod defideres o-
peram meam : expofita illa materia jam fu-
pra fub Titulo, De Jujiitia & Jure, in eriar-
ratione partiumjuris fcripti. I

Nvento Juris fonte atque origine, age,
_nunc de ipfo jure difputcmus. habct id tria
obje£ta. Gajus /. 1. h. t. ait, ornne jus vel ad
perfonas pertinere, vel ad res, vel ad a£tio-
nes. Qiias Gajus vocat perfonas, Rubrica ho-
mines indigitat, tradu£ta fignificatione a co-
mcediis: in quibus homo hic aut ille certo
oris indumento defignabatur. idque a perfo-
nando perfona vocabatur: au£tore A. Gellio,
lib. f. N06I. Attic. c.j, & in primis Boethio
lib. De perjon. & nat. Igitur cum hominum
caufa omne jus conftitutum fit, ex prsecepto
Hermogeniani /. z. h. t. primo de perfonarum
ftatu, id eit, conditione, ac poft decseteris,
ut rcs patitur, dicemus. F.ft autem perfona-
rum ftatus, & propter ftatum jus perfona-
rum, multiplex.

Primum funt aliqui nafcituri, alii nati. naf-
citun cum matre comparati, cum qua cohie-
rent , matris vel vifcerum portio habebantur,
nondum animalia, nec homines. idemque erat
circa natos, quamdiu non eftent fufcepti, ali-
que juih; atque inde non dicam honeftus aut
laudabihs, fed licitus, id eft, in foro Roma-

^imP«nitus,matri in fua vifcera fevienti ab-
ortus, donec Severi & Antonini Conftitutio-
ne temporali exilio coerceretur /. 4. D. de ex-
traord.crmin. tf l.^.D.depcenis. ^quelici-
^a ** ^impnnita parentibus fuit fanguinolenti
partus expofitio, abje£tio, fuffocatio atque eli-
«o, ulque ad Imppp. Vaientinianum, Valen-
tem, & Gratianum. res deteftabilis atque in-
credibilis: fed vera atque ab illis demum pro-
hibita /. 8. C. Ad leg. Cornel. de ficar. & /. z.
C. de infant. expof. ut demonftravi Juiio Pau-
io, frve Departus expof. & nece. Sic in patre
& matre. Alias noluerunt Veteres negligi
fpem nafcituri hominis: arbitrati, id non u-
nere finem humanse conjun£tionis : ad cujus
tutelam pertinet qui fe tueri nequit homo.
Ab hac caufa Paulus /. 7. h. t. (quse eft ex ii-
bro fmgulari De portionibus qua iiberis damnato-
rum relinquuntur) §Jui, inquit, in utero efi^pe-
rinde ac ft in rebus humanis effet^ cujioditur^quo-
ties de commodo ipftus partus quaritur. Non
longe petam exemplum : fic ante patris dam-
nationem concepti & poft nati, portiones ac-
cipiunt ex bonis damnati patris /. 1. §. 1. D.
de bon. damn. Efle hoc exemplum hujus loci,
apparet ex i.-j.D. de bonis damnatorum : nam
hic quoque locus eft ex eodem Pauli lib.ftn-
gulari De portionibus qua liberis damnatorumre-
iinquuntur: & videtur olim cohsefifle cum fu-
periore. plura cxempla attulit Julianus /. 16. b.
t. Cseterum aliis prodefle partum, antequam
nafcatur, negat Paulus d. 1.7. & fuerit exem-
plum in Senatufconfulto Tertylliano: de quo
ita Paulus lib. 4. Sentent. iit. p. §. 1. Matres
tam ingenua; quam libertinse cives Romanas,
ut jus liberorum confecutas videantur, ter 8c
quater peperifle fufficiet, dummodo vivos &
pleni temporis pariant. Primum vult Paulus,

C libe-

Gerardi N

liberos, ut matri profint in Senatufconfulto
Tercylliano, efle natos vivos. fane iple fic ait
l. izp. D. de verb. ftgnif. Qui mortui nafcun-
tur,neque nati, neque procreati videntur: quia
numquam liberi appellari potuerunt. Deinde
vult Paulus d. §. i, pleni temporis efle partus.
& §. f. ait, talem partum efle feptimo menfe
pleno aut decimo natum :de quo fequenteTi-
tulo diligentius. quid,fi monitrofus fit partus
aut prodigiofus ? ait Paulus d. tit. §.5^4,
(undfe defumpta eft/. 14. h.t.) Non efle liberos
qui contra formam humani generis converfo
more procrcantur, veluti fi mulier monftro-
fum aliquid aut prodigiofum fit enixa. addit
tamen, parttim qui membrorum humanorum
officia ampliavit, aliquatenus videri effcftum;
& ideo inter liberos connumerari. fic in Sena-
tufconfulto Tertylliano: in quo de lucro agi,
bene obfervavit Jacobus Cujacius ad d. Pauli
Joc. aliter vero obtincre in Lege Julia & Pia-
pia: ad quam refpicit /. 13f. D. de verb.fign.
nam in ea prodefle liberos etiam monftrofos,
ut evitentur poenae caducitatis qu« funt odio-
fo,eoque vifsc benigne accipiendae favorepa-
rentum quibus nihil poteft imputari: quod ut
potuerurtt, ftatutis obtemperarunt.

Altera hominum divifio venit a fexu. eft-
que is duplex /. ipf. D. de verb.fign. & ab eo
duplex homo: mas aut foemina /. rf 2. D. d. t.
Nifi praeterea eft hermaphroditus, idem mix-
tus ex utroque. Sed jam obfervavi lib. 1. Pro-
babil. c. 12, mixtas fpecies, ficut conftant ex
duabus fimplicibus, ac modo in hanc, modo
in illam, inclinant, ita re£te fub hac aut illa
comprdhendi j eoque duplicem fieri divifio-
ncm quse alioquin efttriplex: & rurfus quia
tertia fen mixta fpecies habet aliquid ab utra-
que fimplice feparatum j eo quie bipartita fuit
divifio, non minus refte fieri tripartitam. Ut
ut erit, ait in propdfito Papinianus /. 9. h. t.
in multis juris noftri articulis deterior elt con-
ditio fceminarum, quam mafculorum. Bene
ait,in multis: & funt exempla l. t. D. de reg.
jur. non defunt quoque e diverfo exempla in
quibuseft melior foeriiinarum, quam marium
conditio: ut in /. 12. C. ^uipot. inpign. item
in SenatufconfultoVellejano, & alibi. quam-
quam vel hoc,fi attendas,datur earum imbe-
cillitati, id eft, deteriori conditioni. De her-
maphrodito qtiaeritur, cui eum comparemus?
& putatUlpianus l.$.h.t. magis aeftimandum
ejus fexus qui in eo praevalet. quo modo Ci-
cero lib. f. De finibus c. 30. Ex eo^quod maxi-
mas partes continet, latiflimeque funditur, tota
res appellatur.

Porro ut fexus, fic Eetas, homines diftin-
guit. funtenimalii majoresnatu, alii mino-
res. majores dicuntlir cgrefli annum quintum
&vicefimum, ob completum virilem vigo-
rem. cx-teri minores appellantur l.i.D.de mi-
norib. hi vero funt aut impuberes, aut pube-
res. impuberes alii funt infantes, quia fari non
pofTunt /. 1. §. z. D. de admin. tut. quales om-

O O D T C O M M.

nes funt infra feptimum annum /.18. C. dejiir.
delib. quo compleri fandi poteftatem, refert
Ifidorus lib. 11. Orig. c. 2. alii proximi puber-
tati: qui funt propc pubertatem /. 4. §. 16. D.
de doli maii. (§ met. except. item qui non mul-
tum a pubere £etate abfunt l. 14. D. de Sena*
tufc.Silan. id eft, quijam funt tredecim an-
norum. aliis videtur aliud, at nullo antiqui-
tatis teftimonio. me in meam fententiam ifi-
ducit Servius Honoratus, Vetus Grammati-
cus, ad hoc Virgilii, Eclog. 8. verfi. 39.

Alter ab undecirno tum me jam ceperat annus.
Verba Servii. Id efi, tertius decimus. alter enim
de duobus dicimus. Et vuit fignificare, jam fie
vicinum fuifije pubertati, quod de duodecimo anno
procedere nonpoteft. Bene cum annisjungit habi-
tum corporis. Nam £5? in jure pubertas ex utroque
colligitur. Pubertas alia eft plena, alia minus
plena. illa contingit, impleto anno decimo
feptimo, & inchoato decimo oftavo. /. 40. §;
1. D.de adopt. hasc incidit, cotnpleto anno
decimo quarto, & inchoato decimo quinto:
fic enim obtinuit pr. Inft. Quibus mod. tut.fin.

At hominem rion Natura tantum dividit,

fedjus quoque. eft vero fumma de jure perfo-

narum divilio:(ut Gajus fcribit l.^.h.t.) quod

omnes homines aut liberi funt,aut fervi. Senr

fus fuadet, pluralem numerum converti in fin⁴

gularem: quafi fit, omnis homo eft aut liber,

aut eft fervus. Libertas autem a qua liberi

vocantur, Florcntino /. 4. h. t. eft naturalis

facultas ejus quod cuique facere libet, nifi fi

quid vi atit jure prohibetur. Flbrentinus rion

aliam definit libertatem j quam in hominem

cadere naturalis aut civilis ratio finat. eft enim

ambiguum libertatis vocabulum: prope com-

paratione conftans, & prout major aut mi-

nor, libertas aut fervitus. res exemplo claref-

cet. puta, aliquem unum ftare in pUnftoj nec

ei jus efle, ab eo recedere: pone, alterum pof-

fe inde abire 8c currere intra circulurn par-

vum: pone, tertium habere facultatem rece-

dendi nOn a pun£to tantum , fed a minore

quoque circulo^ quo velit. dicatri, fecundum

cum tertio comparatum, efle fervumj quia

minor eft ejus, quam tertii libertas: & tamen

cum primo comparatum, efle liberum j quia

poteft facere quod non licet primo. Poteft

igitur , ut intelligatur Florentini definitio ,

duplex fingi libertas: una abfoluta, altera re-

ftrifta. abfoluta eft,facultas ejus quod cuique

faccre lubet. reftrifta additnifi fi quid vi

aut jure prohibeatur. Hxc, inquies,eft fer-

vitus. Nec nego, rem aeftimantibus verbi fo-

no. fed intra hunc non conftitit Florentinus.

is, cum definit libertatemj quserit eam qu#

eft vera hominis aut civis. hsec vero num-

quam eft abfoluta: quia omne jus humanum,

id eft, omnis humana facultas, civili aut na-

turali ratione tcrminatur. ita dicatur fervitus:

at non eft hominis, fed rationis & legum fer-

vitus: quae eft una vera, & homini falutans

libertas; non comminuens ejus facukatem i

fed,

Ad Lib. I. Tit. V

fed, quod Natura praecipit, eam metiens re-
genfque ejus utilitate j nec minus confirmans
acconfervans eam adverfus fiultos aut feroces.
Optime Arilloreles lib. f. De republica c. 9.
Non oportet exiftimare , ftervitutem <#, vivere
ad reipublicx admmiftrand* formam accommo-
date, fed falutem. Idem cenfet Cicero Pro
Cluentio c. f3, Legum, inquiens, idcirco om-
nes fervifumus, ut liberi ejfe pofmus. Diftin-
guenda igitur a libertate eit licentia: mani-
fefto ex fupra di£tis, omne jus humanum in
Natura: ftatu naturali ratione, & m civitate
legibus, circumfcribi: ideoque non intelligi
libertatem , nifi naturali rationi aut legibus
conformem : vercque ac prorfus divine negat
Papinianus, facere nos poife ea quseabilla,
id eft, a pudore, pietate, denique a bonis
monbus fint aliena /. 1 f. D. de condit. inftit.
imo quifquis fuam poteftatem, ut oportet,in
Naturse ftatu ratione, aut in civitate legibus,
finit: is (utar verbis Senecse Epift. 90) tan-
tum, quantum vult, poteft: quia fe, niii quod
debet, non putat pofte. Hoc modo Cicero
Paradoxis. Verba Ciccronis. Dittum eft igi-
tur ab eruditiftimis viris , nifi fapientem , libe-
rum eftc neminem. quid eft enim libertas ? pote-
ftas vivendi, ut velis. quis igitur vivit, ut vult,
nifi profeflo qui recia fequitur, qui gaudet ojficio?
cui vivencli via conftderata atque provifa efi: qui
legibus quidcm non propter metum paret, fied eas
fequitur atque colit: quia id fialutare maxime efife
judicat. qui nihil dicit, nihil facit^ nihilcogitat
dcniquc niji liber ac libere. cujus omnia conlilia,
refique omnesquas gerit, ab ipfo proficifcuntur, eo-
dcmque referuntur, nec efi ulla res qu<e plus apud
eurn polleat, quam ejus voluntas atque judicium.
Ut remin pauca conferam : libertas cujufque
qui fehominem dici velit,eft jus cujufque na-
turale, five cujufque naturalis facultasj id eit,
facultasquam quifquehabet aNaturahumana:
jubente,omnes uniufcujufquea£tiones innatu-
rx quidem ftatu intra naturalem rationem, in
civitate vero intra leges ejus, confiftere. Ita
poflint hazc definitionis verba, Nifi fi quid vi
aut jure prohibetur, pro iifdem accipi: pari
modo,quo tutela dicitur vis acpoteftas I.i.D.
dc tutelis. Sed clare Perfius Satir. f. verf. 88.

Vinditta poftquam meus a Pratore recefii,

Cur mihi non liccat ^jujftt quodcunque voluntas^
. Excepto fi quid Mafuri Rubrica vetavit ?
;deft, excepto, fi quid jure & legibus vete-

Servitus Florentino eft conftitutio juris gen-
tium qua quis dominio alieno contra naturam
lubjicitur /. 4. §. r. h. t. Florentinus conftitutio-
nem dicit pro conftituto: quomodo Paulus /.31.
%.i.D. cle adq. rer. dom. thefaurum dicit vete-
rem pecunis depofitionem, pro pccunia anti-
quitus depofita. Cum vero addit ,qua quis do-
mimoalieno contra naturam fub jicitur;prim£e-
vum Natura: ftatum intelligit. adeo enim non
eft mventa contra jus naturas fervitus, ut fit
aaturali ratione introdufta admutuam domini

. ⁽De Statu Hominum. 19

Sc fervi utilitatem: cum interefiet utriufque,
bello vi£tum fervari potius,quam occidi. non
eft igitur comparata eo pa£to fervitus contra
jus naturse} fed contra primsevum naturae fta-
tum: quo omnes homines erant liberi j non ut
femper eflent tales 5 fed donec eis expediret,
fervos fieri. Hoc fenfu Florentinus d. 1.4. §. z.
ait, iervos appellatos ex eo: quod Imperato-
res captivos vendere, ac per hoc iervare, nec
occidere folent. quod & Ifidorus confirmat
lib. 9. Origin. c. 4. p. iof z. & ante utrumque
Horatius, lib. 1. Epift. 16. Florentinus d. I. 4.
§. 3. addit, mancipia di£ta : quod ab hofti-
bus manu capiantur. Idemque Varro docet
lib. f. De ling. Latin. dicit autem, manu, pro
vi: ut in hoc Plauti, Capteiv. z. 1. Perque
confervitium commune quod hofiica evenit manu.
Et ibidem z. z. Tammihiquam illi libertatem
hoflilis eripuit manus. Sequitur, utvideamus
modos, quibus fiant fervi. ait autem Marcia-
nus /. f. §. 1. h. t. eos in dominium noftrum
rcdigi aut jure civili aut gentium. primum
ait, jure civili: & ponit exemplum, Si quis
major viginti annis ad pretium participan-
dum venire fe paflus eft. Quod verum eftj fi
fiat, emptore ignorante I.-j,%.z.D.de Uberali
caufa. Nec tamen vel fic eit fine difficultate:
quia funt certi modi quibus jure civili confti-
tuitur & finitur fervitus, interque eos non cft
conventio /. 37. D. & 1.6. & I. 10. C. eod.
tit. At ita eitj nifi fi quis majorviginti an-
nis paflus fit fe venumdari, pretii participan-
digratia: nam is tum fervus fit, non quafi
conventione fervitus introducatur jure civili:
fed in pccnam, quafi is qui fivit, libertatem
fuam taxari certo pretio , ejus participandi
gratia, atque in injuriam tertii, propter ani-
mi vilitatem fraudemque, numquam liber fu-
ifle videatur. fic puto j poteftque haec mea
interpretatio illuftrari fequentiljus exemplis
fervitutis jure civili introdu£ta2, apud Cice-
ronem Pro Cacina. Jam populus cum eum
vendidit, qui miles fattus non ejf non adimit ei
libertatem :fied judicat, nm ejfc cum liberum, qui
ut liber fit, adire periculum noluit. cum autem
incenfum vendit, hoc judicat j cum is qui in fier-
vitute juftafuerit, cenfiu liberetur, eum qui cum
liber ejfet, cenfieri noluerit, ipfum jibi libertatem
abjudicajfe. Mutato tamen ftatu militias, re~
cefliim a capitis poena eft: quia plerumque vo-
luntario milite numeri fupplentur : au£tore
Menandro /. 4. §. 10. D. de re militari.

At non tantum jure civili fiunt fervi j icd
etiam jure gentium. exemplum unum Mar-
ciano in his qui ab hoitibus capiuntur d. I. f.
§. i.h. t. funt autem hoftes, ut Ulpianus de-
finit, quibus bellum publice Populus Roma-
nus decrevit, vel ipfi Populo Romano. cas-
teri, inquit, latrones aut pradones appellan-
tur. & ideo qui a latronibus captus eft j fer-
vus latronum non eft,nec poftliminium ei ne-
ceflarium eft. ab hoftibus autem captus, pu-
ta a Germanis aut Parthis, & fervus eft ho-
C z ftium,

ftium, 8c poftliminio ftatum priftinum recu-
perat /. 24. D. de captivis. Quid, fi quis cap-
tus fit civili bello? aliud cenfet Ulpianus /.
21. §. 1. D.d.t. qua ratione? quia civile bei-
lum proprie non eft bellum: fed civilis dif-
fenfio. nam verum bellum inter holles geri-
tur hoftili odio ad internecionem reipublicx:
contra in civili bello, etfi per id fcepe nocea-
tur reipublicas, pars utraque vult, eam falvam
efle : tantum diiTentiunt de modo fervandi.
non igitur funt hoftes, fed manent cives; nec
locum habent jura captivitatum. Sic Ulpia-
nus : etiam Cicero, ProLigario: verba ejus.
SeccJJioncm tu illam exiflimavijli, Cajar, initio,
non belium, non hojliie odium: fed civile dijji-
diurn, utrifque cupientibus rempubiica?n Jalvam:
fed partim confiliis, partim fiudiis a communi u-
tilitate abeuntibus. Idem Catiiin. 3. Civiles
clififenjiones erant hujufimodi qua non ad delendam^
fied commutandam rempublicam pertinerent. Al-
terum exemplum eorurn qui jurc gentium h-
unt fervi, ait Marcianus d. I. f. §. 1. h. t. efle
in his qui ex ancillis noftris nafcuntur. puto,
quia quifquis eft ancilke dominus, is eit do-
minus partium ejus. igitur eft dominus foetus
cum vifceribus ancilke cohasrentis: nam eit
pars ejus fcetus. fic ante nativitatem. idem
pofteam: quia hac nihil incidit, cur define-
ret efle domini cujus ante fuit.

lllud quale eft, quod Marcianus /. f. h. t.
fcribit, iervorum unam efle conditionem: li-
berorum autem hominum quofdam ingenuos
efle, qiiofdam libertinos. Mihi videtur velle,
non referre, quemadmodum fiant fervi , u-
trum nafcantur,an fiant: omnes enim quate-
nus ad rempublicam attinet, uno nomine fer-
vos appellari: cum in liberis hominibus non
fit idem. nam hos, fi liberi nafcantur, inge-
nuos j fi liberi fiant, libertos dici. Hoc egit
Marcianus.alioquin oportet,8c quod de fervis
dicitur, aliquo temperari modo. primum e-
nim fervos in magna familia diflerre officiis;
alios efle lautiores, alios minus; omnes tamen
fervos, commode obfervat Cicero, Paradox.
ghiodJapient. liberi & fiuit.fierv. Imo nec fic
omnes funt uniufmodi. eft enim alius abfolute
fervus, alius adfcriptitius, qui 2t agricola,8c
colonus, 8t cenfitus, appellatur. agricola qui-
dem (ut hoc addam) dicitur, quatenus agrum
colit, 8c in hunc finem gleba: eft adfcriptus.
colonus vero dicitur; cum aliquam domino
quotannis dat frudtuum portionem, exemplo
coloni partiarii. quod fi domino quotannis fol-
vat certam pecuniie penfionem , aut certarn
partem fruftuum; cenfitus vocatur, etiam in-
quilinus. Hic igitur adfcriptitius eft quodam-
modo mixrus ex libero 8c fervo. nam quate-
nuscum gleba cui adfcriptus eft, compara-
tur, in fervorum numero habetur /. 21. C. de
agricoiis cenfitis lib. xi. tit. 47. 8c /. 2. C.
In quibus cauf. col. cenfi dom. accufi poffi. iib. xi.
tit. 49. alias a fervis diftinguitur /. ult. C. de
tranfiaft. atque hinc, II confentiat dominus,

non arcetur a munere Clericorum /. 16. C.de
Epificop. & Cleric. quamquam aliud in fervis
obiervatur /. 37. §. 1. C. eod. tit. Eadem rati-
one non adimitur eis, propter fuam fuorumve
injuriam, accufandi licentia d.l. z. C. In quib.
caufi. col. cenjiti: etfi aliud fit in fervis aliis
/. pen. C. de his qui accujdr. non elt igitur om-
nino fervus, nec omninoliber, fed inter u-
trumque medius. Dixi pauca. plura dedit,
8c magna diligentia , V. Cl. Jacobus Go-
thofredus, Paratii. ad Tit. 9. Cod. Thcod. De
fugitiv. colon. & ferv. lib. f. tom. 1. p. 4fo.
& fieqq.

A fervis tranfeo ad liberos. hi Marciano d.

I. f aut ingenui funt aut hbertini. ingenuus di-

citur ab ingenio: quod naturam denotat apud

Nonium. mde ingenuus qui nullo prenutur

fervitutis vinculo ; nativa fruens libcrtate.

Hoc modo ingenuus Horatio lib. 1. Sermon.

fiat. 6 eft, libero patre natus. pariterque apud ,

Livium lib. 10. c. 8 Decius Muspatricios^ in-

quit, primo cfife faffos, non de ccelo demijfos ^Jed

qui patrem ciere pofient: id efi, nihii uitra quam

ingenuos. In quibuidam quidem editionibuseft,

patrem avumque:fed in veteribus libris non re-

periri hoc^avumque,jam obfervavit V.Cl.Jo-

hannes Fredencus Gronovius: eoque inducen-

dum videri etiam fibi, familiariter mihi nuper

fignificavit amicus meus, Johannes Barbeyra-

cus, Vir Eximius. Poftea mutatus eit ufusno-

minis: eoque re£te Juflinianus, pr. Infi. De

ingenuis, Ingenuus, infit, eft qui ftatim uc

natus eft, libereft; five ex duobus ingenuis

matrimonio editus eft; five ex libertinis duo-

bus, five ex altero libertino 8c altero ingenuo.

fed 8c fi quis ex matre nafcitur libera, patre

vero lervo , ingenuus nihilominus nafcitur :

quemadmodum qui ex matre libcra 8c incerto

patre natus cft, quoniam vulgo conceptus eft.

fuflicit autcm, liberam fuifle matrem eo tern-

pore quo nafcitur, licet ancilla conceperit.

8c e contrario fi libera conceperit, deinde

ancilla facta pariat; placuit,eum qui nafcitur,

liberum nafci: quia non debuit calamitas ma-

tris nocere ei qui in ventre eft. Ex his illud

quarfitum eft, fi ancilla preegnans manumifla

fit, deinde ancilla poftea pepererit, liberum,

an fervum pariat? 8c Marcianus probar, libe-

rum nafci: fufficit enim ei qui in utero eft,

liberam matrem vel medio tempore habuifle:

[ut liber nafcatur]. quod 8c verum eft. Sic

Juftinianus. locus autcm Marciani quem al-

legat, cft in I. f. §. 3. h. t. atque imperfeftus:

fed jam reftitutus a Rasvardo lib. f. Varior.

c. 13. Praetcr hunc qui ingenuus nafcitur,

funt alii qui ingenui fiunt jure civiii. hoc mo-

do Ulpianus I.zf.h.t. ait, Ingenuum acci-

pere debemus etiam eum de quo fententia lata

cft, quamvis fuerit libertinus. 8c addit pro ra-

tione: quia res judicata pro veritate habetur.

maxime autem id obtinet; fi, jufto contra-

diftore, ingenuus pronunciatus eft. alioqum

perinde inemcax eft decretum, atque fi nul-
j la

]a judicata res interveniflen l.^.D. de colluf.
detcg. ea ratione fi libertus alterius, alio agen-
te, ingenuus pronuntiatus efle dicetur, hne
ulla exceptione temporis, patronus ejus cog-
nitionem folet exercere l.i.D. Siingen. ef}. di-
cet. amplius cum eit juitus contradidorj ad-
huc oportet hoc judicium fine collufione efle
adum. & eit unicuique qui velit, jus ad eam
detegendam venire intra quinquennium : hdc
cfFectu i ut, fi iervus fuerit qui ingenuus
pronunciatus fit, fiat fervus ejus a quo de-
tectus eit: fin fuerit libertus > fiat ejus li-
bertus /. i. /. 4. &? /. 2. D. de colluf. deteg. Efl:
& alius modus accipiend;e jure civili ingenui-
tatis, impetrato a Principe jure auteorum an-
nulorum , aut impetrata reftitutione natali-
um. fed de his infra lib. 40. proprio tit. 10.
6? xi.

Libertini funt, ut Gajus definit,qui ex ju-
fta fervitute manumifli funt /. 6. h. t. Cum
dicit juftam fervitutem, intelligit legitimam:
quomodo jufta libertas §. 3. Infi. de iibert. eft
legitima: & teftamentum eft, voluntatis no-
ftne jufta fententia/. 1. D. ghii tejiam.fac.poff.
idcirco autem Gajus addit, ex jufta iervitute:
quia fi quis ingenuus natus, in fervitute fuitj
non officit ei, in fervitute fuifle, & poftea
manumiflum efle §. 1. Infi. De ingenuis. aliud
eft enim in fervitute eflej aliud iervum efle :
ficut aliud eft, in libertate eiiej aliud liberum
efle. ut autem libertus quis fit non fufficit,
infervitute fuifle; fed fcrvum fuifle oportet,
id elt, de julta fervitute manumiflum,. Ma-
numiflio porro eit de manu & poteftate de-
miffio. num quamdiu quis in fervitute eit,ma-
nui ac poteftati fuppofitus eft: & manufniflus
libcratur a poteftate^r. Inft. de libertin. ait au~
tem Juitinianus §. i.d.t. quod multis modis
manumiffio procedit: & prasfatur, quod aut
fit ex iacris Conftitutionibus in ficroianftis
ecclefiis, aut vindi«5ta, aut inter amicos, aut
perepiftolam, aut per teftamentum, aut per
aliam quamlibet ultimam voluntatem. fed &
aliis multis modis, inquit, libertas compete-
re poreft, qui tam ex veteribus, quam ex no-
ftris Conftitutionibus introdu6ti funt. nec ma-
^5e; interim redeunt omnes ad duos fummos.
eit enim alia manumiflio jufta, ideft, folem-
ms, five civilisi alia naturalis, five injufta.
juita fiebat tribus modis : cenfu, fed luftrali,
itetn vindifta, & teftamento. teftis Cicero
-optcis, & Ulpianus Fragtn. tit. 1. Conftan-
tinus addidit quartum : qui eft manumiffio in
iacrol_ana_ls ecclefiis I.i.&z.C. de his rni in
eccej. man. injufta five naturalis manumiflio
oiojure gentium fit qualicumque domini vo-
luntate, fi_ne folemnitate juris civilis: verbi

?rn^L^lnte7^micos' autperepiftolam. U-
trumque modum, & utriuique difcrimen, in-

& ibi m Notis Juftus Lipfius: fed plenius Frag-

fitum^Uno(l^>j^eriS J^u,ifconiuki a P Pithaso po-
poft Notas ejus ad Collationem legum

21

Mofiicarum 6c Romanarum. Summa eft ;
quod juita manumiflione, vindi£ta,verbi gra-
tia , manumiflus fervus , accipiebat liberta-
tem juftam > & fiebat civis Romanus, ficut
erat manumiflor j eoque non poterat ejus poe-
nitentia deinde revocari in fervitutem.quod fi
domini voluntate, fine forma juris civilis, ef-
fet manumifliis jure gentium , ut inter ami-
cos, neque civis Romanus, ncque liber iie-
bat: nifi eflet novo beneficio,^fper vindi£tam,
verbi gratia, rurfus manumiiius. interim non
dicebatur liber, fed domini voluntate in li-
bertate morarij poteratque a domino, quem
poeniteret data: libertatis, in fervitutem revo-
cari jure eivili. quod cum iniquum eflet, in-
terveniebat Pnetor Edi£to: vetans, manumif-
fiim fervire> id eft, a domino, praetextu juris
civilis, retrahi in fervitutem: etfi non impe-
diret, eum manumiflbri omnia , tamquam
fervum, adquirere. Hoc obtinuit ufque ad
Principatum Tiberii: fub quo lata Lex Junia
Norbana M. Junio Silano & L. Norbano CoiT.
talem manumifliim vocavit Latinum Junia-
num ad fimilitudinem antiquar Latinitatis
qu;e in colonias miffii eft I. unic. C. de Lat. lib.
toil. deditque ei, dum vivit, propriam, id eft,
perpetuam, libertatem: quamquam, ut mo-
riens haberet exitum fervi: domino ejus bona
jure peculii occupante: tefte Juftiniano §. ult.
Inft. De fucceff. libert. Sic habemus duas li-
bertorum fpecies, Cives Romanos & Latinos
Junianos. imo tres: nam in §. ult. Inft. de li~
bertinis Lex ALlh Sentia, audtore Auguito,
(nam huic eam imputat Suetonius Augufto
c. 40.) etiam fecit Dedititios: de quibus ita
Ulpianus, Fragm. tit. 1. §. 8. Dedititiorum nu-
mero ftunt qui pocna caufa vinEti funt a domino:
quibus veftigia ftcripta fuerunt: qui proptcr no-
xamtorti, nocentcfque inventi funt: quive tra-
diti funt, ut ferro aut cum beftiis dcpugnarent:
vel in cuftodiam conjvtti fuerunt: deinde quoquo
modo manumifti ftunt: idque Lex Aiiia Sentia
facit. Sic Ulpianus: & ante Gajus lib. 1. Infi.
tit. z. Erat vero (ut Juftinianus ait d.^.flt.
Inft. de Iibcrtin.)Ded ititiorum peflima conditio.
nam cum jufto modo manumifli fervi, utique
a civibus Romanis quorum erant ex jureQui-
ritium, haberent juftam libertatem, 8f cflent
Civesj (modo manumifli vindi£ta non eflent
minores triginta annorum, aut alioquin apud
Confilium caufa manumiflionis eflet probata,
ut ex Lege iElia Sentia obfervat Ulpianus d.
tit. 1. §. 9, Latini autem Juniani non habe-
rent quidem jus civitatis , fed minorem li-
bertatem , & infuper fpem fore, ut eivita-
tem certis acciperent modis, enumeratis ab
Ulpiano ti}:\. contra Dedititii (quod docei:
Gajus lib./i, Inft.tit. 2, & antc Suetonius d.
c. 40) ad civitatem numquam poterant adfpi-
rare. at hxc mutat Juftinianus d. §. 3: volens,
efleunam & fimplicem libertatem, ficut ab
initio fuit : fublata omni libertorum diffe-
rentia duabus Conftitutionibus: qme furtt in
C 3 /. unic.

%z

' l. unic. C. de deditit. libert. toll. & l. unie. C. de
Latin. libert. toll.

Porro liberi homincs alii funt cives, alii
peregrini. hi habent qiue juris gcntium funt j
quas juris civilis funt, non habent /.17. §. 1.
D. de pcenis. 1.1 f. D. de interd. 13 releg. illi &
jure gentium & jure civili fruuntur. de qui-
bus erudite Carolus Sigonius, De antiq. jur.
civ. Caeterum Ulpianus l. 17. h. t. In orbe,
inquit, Romano quifunt, ex Conftitutione Im-
peratoris Antonini cives Romani ejfetti funt.
Quis autem fit ille Antoninus, dubitatur. Ju-
ftinianus Novell. 78. c. uit. putat, efle Anto-
ninum Pium. fed mihi videtur Juftinianus ita
re fa&i efle quid humani paflus. id ei accidit
etiam alibi} & jam lib. 1. De ufufruftu c. 21
a me notatum ex Fragmentis Dionis, editis
a Valefio, au£torem hujus Conftitutionis fu-
ifle Antoninum Caracallam. Poflint plura ad-
ferri ad ufum ejus Conftitutionis pertinentia:
nifi ea pridem tra&aflet Ezechiel Spanhemius,
Vir Ampliflimus, eximio Opere quod in-
fcripfit Orbem Romanum, & nuper cariflimus
meus Collega, ac cognatus, Antonius Schul-
tingius, V. Cl. ad Pandedas h. t.

De jure perfonarum alia divifio fequitur.
nam (ut Gajus ait l.i.h. t.) quasdam per-
fona; fui juris funt, qua^dam alieno juri fub-
je£tas funt. fuadet autem Gajus, videri de his
qu£e fint alieno juri fubje£tas: prasfatus, fi
Cognoverimus, qua: iftae perfon£e fint, fimul
intelligi, qux fui juris fint. Gajum igitur fe-
quentes ducem, difpiciamus de his quae in a-
liena poteftate funt. fic infit §. 1. d. l.i. In
potejiate funt Jervi dominorum. qua quidempo-
tejiasjuris gentium ejt: nam apud omnes peraque
gentes animadvertere pojfumus, dominis in Jer-
'vos vita necifque poteftatem fuifje: £5? quodcun-
yueper fervum adquiriiur,id domino adquiritur.
Cum ait, domini poteftatem efle juris gen-
tium j fignificat, efle reli£tam in fimplicitate
juris gentium: non accepifle a jure civili for-
mam novam: ideoque tam peregrinis compe-
tere, quam civibus Romanis, ficut caetera
quas juris gentium appcllantur /. 17. §. 1. D.
depcenis & l.if.D. de interd. & reieg. Effe£ta
hujus poteftatis effe duo ait d. loco Gajus: u-
num, quod domino adquiritur quodcumque
adquiritur per fervum. adquiritur autem &
invito & ignoranti: quod ipfe fervus qui in
alterius poteftateeft, nihil fuum haberepo-
teft §. 3. Inft. Per qu. perfi cuiq. adq. ufque
adeo, ut ne momento quidcm fubfiftat in pcr-
fona ejus /. 79. D. de adq. her. hac ratione non
dicimus fervi bona, fed peculium; idque uni-
ufmodi, profe£tum quippe ex re & fubftan-
tia domini:cujus proinde dominium eftjcum
fervi adminiftratio fit, domino volente. Al-
ter dominicae poteftatis effe£tus eft jus vitse
& necis. ita dominus, fi occidat fervum
fuum, non eft reus legis Cornelia: de ficariis:
ufus jure fuo adverfus eum qui pro nullo ha-
betur /.32. D. de reg.jur. magis beftiis,quam
hominibus , aflimilatus /. 2. §. 2. D. Ad leg.
Aquii. clare Juvenalis, Sat. 6. verfi. 218.

Pone crucem fiervo. meruit quo crimine Jervus

Supplicium? quis tefiis adeft^quis detulit?audi.

Nulla umquam de morte hominis cunbtatio lon-
gaeft.

O demensj ita fervus homo efi ?

Sic jure civili: non zeque ratione naturali.
hac omnes homines aequales funt d. 1.32. inde
defervis Florus lib. 3. c. 20. Etfiper fortunam
in omnia obnoxii, tamen quajt fecundum genus
hominum fiunt. Et pulchre Cato, De moribus
lib. 4. Diftich. 44.

Cum fiervos fueris proprios mercatus in ufius,

Ut fiervos dicas, homines tamen efifie memento.
Tandem aequitati naturali etiam civilis accef-
fit au£toritas. Gajum audi d. l.i. §. 2. h. t.
Sed hoc tempore nullis hominibus, quifiub impe-
rio Romano junt, licet fiupra modum, & fine
caufia legibus cognita in fiervos fiuos fiievire. nam
ex Confiitutione Divi Antonini, qui fiine caufia
fiervum fiuum occiderit, non minus puniri jubetur^
quam qui alienum fiervum occiderit. Jed & major
ajperitas dominorum ejufidem Principis Confiitu-
tione coercetur. Sic Gajus, fed prudenter ac-
cipiendus. nam hic evenit, quod faepius j ut
in ufum revocans, aut confirmans, ampli-
ansve, ab aliis inventum, ejus au£tor dicatur.
Utique ante D. Pium (nam is Gajo D. Anto-
ninus dicitur) Seneca lib. 3. De benefic. c. 21,
De injuriis, inquit, dominorum in Jervos qui
audiat, pofitus eft: qui Jievitiam [fi iibidinern,
(3 in prcebendis ad viclum necejfariis avaritiant
compefcat. Lipfius ab Augufto id fa£tum pu-
tat, & indicari Praefe£tum Urbi: forte cau-
fam praebente crudelitate Vedii Pollionis cu-
jus iaem meminit Seneca lib. 1. De clement. c.
18, t3 lib. 3. Deira c. 40. Succeflit deinde
Lex Petronia, & Senatufconfultum ad eam
fa£tum: prohibens fub certa poena j ne do-
mini fervos fine Judice dent ad beftias: ut do-
cet Modeftinus /. 11. §. 1. £3 2. D. Ad leg.
Corn. de Jicar. quamquam poenam, fi contra
fiat, non exprimit. Poftea Hadrianus (apud
Spartianum, in ejus vita c. 18.) Servos a do-
minis occidi vetuit, eofique jufifit damnari per ju-
dices, fi digni ejfent. Lenoni & lanifta vendt
vetuit, caufa nonpraftita. Sed , utdixi , h«c
confirmavit & ampliavit D. Pius: nominatun
cavens, ut in d. I. i.§. 1. ait Gajusj ut qui
fine caufa fervum fuum occiderit, non minus
puniatur, quam qui alienutn fervum occide-

tingit Gajus l.^.h. t. fic fcribens: Item inpo-
teftate nojira funt iibri nojiri cpuos, exjuftis nup-
tiis procreaverimus. Plenius Ulpianus l. 4.
JJjhii, inquit, ex me £5? uxore mea nafcitur, in
mea potejiate eji. itemqui ex filio meo&uxoire e-
jus nafcitur, ideft, nepos meus & neptis, teque in
mea funt poteftate, pronepos & proneptis ,
& deinceps cateri. Ita quasrentibus, quis in
patris poteftate fit, quem filiumfamilias ap-
pellari, in d. I. 4. aitUlpianus, fere viden-
dum eft, quis fit filius. definit autem I. 6. fi-
lium, qui ex viro 8c uxore ejus nafcitur: id
eft, qui ex ejus uxore nafcitur, durante ma-
trimonio : tum enim eft uxor. Hoc fenfu
Paulus l. f. D. de injus vocand. ait, Patrem
efle quem nuptiae demonftrant. addit, matrem
femper efle certam , etiamfi vulgo concepe-
rit : optima diftindtione. nam poteft mater
demonltrari teftibus qui adfuerint partui. at
pater ex nuptiis praefiimitur: quia id hone-
jftius eft : 8c res aliter vix extricari poteft:
hominibus extraneis teftimonii gratia, gene-
rationi numquam praefentibus, ubi vero natu-
ra negat probationem certam 8c neceflariam:
rationiseft,admitti eam quae haberipoteft. ta-
lis eft haec praefumptio: non efteaveritasi fed
pro veritate habetur, donec contrarium li-
queat alicunde. quo cafunoneft ampliuspras-
lumptioneopus. finge,maritumabfuiflc, ver-
bigratia, per decennium: reverfum annicu-
lum invenifle in domo fua. placet Ulpiano d.
1.6. fententia Juliani: dicentis, hunc non efle
mariti filium: clara veritate, filium ab abfente
non fuifle generatum per epiftolam. quid, fi
cum uxore fua aflidue moratus, nolit filium
adgnofcere quafi non fuum ? negat Julianus,
ferendum : valente contra praefumptione, de
qua dixi. Tamen fi conftet, maritum ali-
quamdiu cum uxore non concubuifle, infir-
mitate interveniente vel alia caufaj vel fi ea
valetudine fuit paterfamilias, ut generare non
poflit: adhuc ait Ulpianus d. 1.6, non efle
filium qui in domo natus eft, licet vicinis
fcientibus: id eft, licet matrimonio contrac-
to, adhibitis vicinis teftibus. huc enim exit
ea locutio /. p.C. de nuptiis. Intellefto, quo-
modo probeturpater 8c filius: jam noneftne-
cefle probari, filium, ut filiusfamiliasdicatur,
in patrispoteftate efle. hoc enimprsfumitur,
cum filii more 8c jure civitatis femper fint in
patris poteftate: nifi dicant, fe aliquo modo
de ea demiflos efle. id verofa&i eft} 8c id-
circo ab illis demonftrandum /.8. D. depro-
bation. Sunt igitur liberi ex viro & ejus uxo-
re quasfiti, in patris poteftate. modofintnati
feptimo menfe poft contraftas nuptias: fic e-
nim jam receptum efle, propter auftoritatem
do6tiflimi viriHippocratis, docetPaulus/. 12.
D. de flatu hominum. nec tamen completum
efle vult menfem feptimum ; fed inchoatum
efle. indiftinfte enim ait, feptimo menfe naf-
ci perfe&um partum : nec addit pleno. fufE-
cit igitur, partum natum efle feptimo mcn-
fe, etfi non pleno. Atqui, inquies, ipfe Pau-
lus lib. 4. Sentent. tit. 8. §. f. contra fic fcri-
bit. Septimo menfe natus matri prodeft. ratio e-
nim Pythagorei numeri hoc videtur admittere, ut
aut feptimo pleno, aut decirno menfe partus ma-
turior videatur. Hoc certe argumento cre-
didit Antonius Vacca, vir dottus, Paulum
etiam in d. I. 11. fcripfifle, feptimo menfe
pleno nafci perfe£tum partum: fed Compila-
tores Pande£tarum verbum , pleno, ea in Jege
expunxifle ideo: quod nollet Juftinianus, ex-
fpe£tari plenum menfem feptimum : magis
probans contrariam Ulpiani fententiam Re-
fcriptoDivi Pii fubnixam I. 3. §. iz. D.dejuh
£5? legitim. hered. Sed quod dixit Vacca ad d.
I. 12, mihi non fapitj nec eft verum. Alia
attulit V. Cl. Jacobus Cujacius, Notis ad
Paulum: fed non magis idonea funt tollen-
da; difficultati. Mihi probabile eft, levem
mendam, ha£tenus non deprehenfam , no-
cuifle Paulo d. §. f. tit. p. lib. 4. Sentent. nam
voculam, aut, qua bis utitur Paulus, femel
locum mutafle errore Librarii: 8ceflelegen-
dum: ut aut fteptimo, aut pleno decimo menfe
partus maturior videatur. Ita fenfus elegans 8c
verus, Partum legtimum fecundum Hippo-
cratem efle, qui natus menfe feptimo five
pleno, five inchoato} aut decimo, etfi pleno.
Hoc mihi incidit: 8c convenit huic Auli Gel-
lii lib. 3. No5l. Attic. c. 16. Scepius numero de-
cimo menfe-f eumque effe hominem gignendi fum-
mum finem, decem menfesnon inceptos, fcd ex-
a6ios. idque Plautum veterem poetam dicere vi-
demus in comcedia Cifieltaria his verbis.

—— Tum illa quam comprefferat,

Decumo pofi menfe exaffo hic peperit filiam.
Sane ab Hippocrate diflenfifle Paulum, Hip-
pocratis au£toritate utentem in d.l. 12, non
putem} fi quidem fapiam: 8c de eo qui cente-
fimo ottogefimo fecundo die natus fit, ideft, initio
menfis fcptimi, Hippocratem fcripfiffe, & Di-
vum Pium Pontificibus refcripfiffe, jufio tempore
videri natum, clare Ulpianus tradit d. I. 3. §•
12. Nec hoc inutile fuerit obfervatu, quod
addit §. 11. pracedente d. I. Ulpianus, Pofi decem
menfes mortis natum non admitti ad legitimam
hereditatem: non efle fic accipiendum} quafi
dicat, Sub flnem decimi menfis, vel eo exac-
to in continenti, fed multo ferius: utex Hip-
pocrate pulchre interpretatur Gellius d. c.16.
Ca:terum (nam huc redeo) ut quis fit filius-
familias} non fufficit, natum efle ex viro 8c ejus
uxore menfe feptimo : nifi natus fit ex juftis
nuptiis d.I.iz. £5? d. I.^.h.t. nam alioquin
neque vir, neque uxor, nec nuptiie, neque
matrimonium,intelligitur. Itaquc ii,quiexeo
coitu nafcuntur, in patris poteftatenon funt:
fcd tales funt, quantum ad patriam potefta-
tem, quales funt ii, quos mater vulgoconce-
pit. nam nec hi patrem habere intelliguntur:
cum 8c his pater incertus fit. unde folent
fpurii appellari, % c-nopdv, 8c <*V«rapef»
quafi fi fine patre filii §. 12. Inft. de nuptiis-

quia ut poffint patrem demonftrare, tamen
eum habent quem habere non licet /. 23. D.
de ftat. hom. ideoque non patrem ,fed matrem
fequuntur /. ip. D.eod.tit. nifi aliud mducit
lex fpccialis /. 24. eod. tit. quae eft Lex Men-
fia, cujus mentio apud Ulpianum tit. f; ut
in Notis ibi indicat Cujacius. Sunt igitur li-
beri ex juftis nuptiis qusefiti, in patns aut avi
paterni poteftate. at in matris aut avi materni
poteftate non iunt §. ult. Inft. de patr. poteft. I.
196. §. 1. D. de verb. ftgn. traditumque mde
/• 1 Pf ■ §• ult. eod. tit. quod mulier familiae fua:
& caput & finis eft. Ahquis putet, hic ob-
ftare /. 4. D. de curat. fur. 6? al. extr. ord. dand.
Sed hanc explicui lib. 2. Obfterv. c. if.

Secundus modus adquirendse patrise pote-
ftatis Juftiniano §. ult. lnft. de nuptiis eft legi-
timatio. definitur illa, adtus quo liberi natu-
rales fiunt legitimi: id eft, (ut Marcianus lo-
quitur I. f7. §. 1. D. de ritu nupt.) quo confir-
matur ftatus liberorum qui non erant legiti-
mi, perinde ac fi legitime nati eflent. modo
volentes legitimentur;: nam invitos legitima-
negat Juftinianus Novell. 811. Ego

ri

addam , ne volentes quidem , nifi naturales
fint, legitimari. foli enim nominantur in hac
materia tales. funt vero hi, nati ex concubina
cujus matrimonium non eft legibus interdic-
tum /.10 13 11. C. denatur. liber. etfi alio-
quin fpurii, adulterini, inceftuofi, non mi-
nus fint naturales ; eofque Refcripto Divi
Marci legitimatos efle, conftet^/. I. fj. §. 1.
fed hoc extra ordinem fa£tum jure fummi
imperii, non debet trahi ad confequentiam
juris ordinarii & novi quo de nunc agimus.
quin hi, tamquam indigni, inde repellun-
tur Novell. 89. c. 1. c. if. Modi hujus le-
gitimationis Juftiniano duo funt: unus fit per
fubfequens matrimonium , alter per oblatio-
ncm Curias d. §. ult. Inft. de nupt.& §. 2. Inft.
de hered. qucc ab inteft. defer. Idem tamen Im-
perator Novell. 74. c. 2. Novell. 89. c. 9.
& feq. addit modum tertium, per Refcrip-
tum Principis. Primus legitimandi modus fit
per fubfequens matrimonium. is inventus a
Conftantino, ut refert Zeno /. f. C. de nat. li-
beris, deinde confirmatus ampliatufque aju-
itiniano I.10.& 11.C. eod. tit. item Novell.j^.

4. 6? Novell. 89. c. 8. Fit ea legitimatio j
cum pater naturalis concubinam cujus matri-
monium non eit interdiftum, ducit uxorem:
jcd intervenientibus dotalibus, feu nuptiali-
bus, inftrumentis. nain horum mentio fit, u-
bicumque de hac legitimatione agitur,&pro-
mifcue accipiuntur illa verba: ut apparet cx
§• 2. Inft. de hered. qua ab inteft. defer. d. §. ult.
Jnft. de nupt. tf alibi. Aliquis dicat, nuptias
contrahi rmdo confenfu; tabulafque magis ad
probationem, quam ad fubftantiam,pertinere
/. 4. D. de pignorib. Sed hoc leve eft. iunt enim
alia; nuptis jalia eft legitimatio nuptiis fubfe-
quentibus fa£ta.nuptise poflunt contrahi nudo
confenfu. at contradas, legitimos faciunt libe-
27

ros poftea nafcituros; ante natos non requej
njfi fint perfe£tie intervenientibus inftrumen-
tis. hoc modo Jegitimario nondebeturnuptiis;
fed legi, nuptiis danti facultatem liberos ante
natos retro legitimandi: cum eam per fe non
haberent.lex porro, nuptiis confirmatura ita-
tum liberorum ante natorum, ubique nuptia-
lia feu dotalia inftrumenta defiderat; &:, ut
mihi videtur, prudentiflime: poftquam fuit
ufu compertum, ex blanditiis amantum per
falfos teites fa:pe confingi matrimonia de qui-
bus numquam fuerat cogitatum. id malum
pertinere ad exemplum, credidit Juftinianus
Novell. 74. c. <\.pr. ideoque daturus ei reme-
dium, in §. 2. d.c. 4 porro ait, fe fufpe£tos
habere teftes omnes: necvelle, partes intel-
ligi nuptiali convenifle affe£tu; nifi omnino
caufa cx literis habeat teftimonium ; atque
his ita geftis, & nuptias & cx eis fobolem de-
mum fore legitimam. tantum in §. 3. d. c. ex-
cipit agricolas, milites caligatos, & alios vi-
les atque obfcuros: his concedens jus legiti-
mandi per matrimonium, etfi abfint inftru-
menta. Alter modus legitimandi fit per obla-
tionem Curise. is debetur Theodofio /. 3. C.
de natur. lib. & meminit Juftinianus NovelL
89. c. 2. Eft autem Curia , Ordo Decurio-
num. Plinio lib. 10. Epift. 83. 1 if. & 116.
Scnatus municipalis dicitur: iicut Curiales,
five Dccuriones /. 33. C. de Decurionib. funt
Senatores municipales. Fit vcro ha:c legiti-
matio, ubi pater naturalis filium naturalem
oftert Curia; : id cft, ut fiat Decurio; & fic
obnoxius nexibus curialibus: vel filiam natu-
ralem offert nuptiis Decurionis. Privilcgium
indicavi. caufam addi, nil opus: quia eam
dudutn dedere Barnabas Briflonius lib. 4. Se-
lett. antiq. c. 13. Janus a Cofta , M. Anto-
nius Muretus, ad d. §. ult. aliique. Tertius
legitimandi modus eftper Refcriptum Princi-
pis.eum quafi in fubfidium invcnitjuftinianus
Novell. 74. c. 2, £5? Novell. 89. c. 4. tum certe
obtinet demum, fi pater naturalis non habcat
liberos lcgitimos; & mulier, quacum habuit
confuetudinem, fit defun£ta; aut matrimo-
nium cum ea impediatur facerdotio; aut ea
peccaverit aliquid circa thorum, ut cum ca
honefte contrahi matrimonium nequeat; aut
fi ipfa non appareat. in his enim cafibus per-
mittitur naturali patri, Principem rogare per
libcllum ; ut naturalem filium faciat legiti-
mum. ac, fi ei fubfcribat Princeps; dicitur
filius efle legitimatus per Refcriptum. Idem
eft: fi pater in teftamento permiferit, id a fi-
lio peti. tum enim eft filio jus petendi legiti-
mationem; dum libello anne£tat patris tefta-
mentum d. c. 2. Novell. 74, & d. c. 4. Novell.
89. Expofui tres modos legitimationis. Re-
ftateffe£tus. non eft idem omnium : nam fi
per oblationem Curias, aut per Refcriptum
Principis, contingat: habetur quidem legiti-
matus pro legitimo, fed uni patri, non aliis
/. 9. C. de nat. lib. Novell.-j\. c. z,& Nov. 89,
D 2 c. 9.

c. p 6? io. Quod fi fiat per fubfequens ma-
trimonium , intervenientibus dotalibus five
nuptialibus inftrumentis: longius fe exferit
vis legitimationis. non enim jam foli patri le-
gitimus fit legitimatus, fed etiam refpe£tu
omnium confanguineorum talis habetur No-
vell. 12. c. 4, perinde ac fi ab initio legitimus
fuiflet Novell. 8p. c. 8.

REliquum eft, ut de adoptionibus videa-
mus: nam filiosfamilias (ut in l. i. h. t. a
Modeftino di£tum) non folum natura, fed a-
doptiones quoque faciunt. Adoptare vero eft,
adlegere: quando optare eft, legere vel elige-
re: auftore Servio ad hoc Virgilii iib. i. verf.
42p, Pars optare locam tcUo: & lib. 3. verf.
iop, Optavitque iocum regno. Pari fenfu di-
citur optio legari; cum ele&io legatur /. 2.
§. 3. /. 4. paffim fub tit. D. de opt. veleielil.
leg. nec mirum, legere vel eligere dici pro
adoptare: ut in hoc Aufonii, in Ccefaribus,
in Nerva. 13.
Nulia viro foboies, imitatur adoptio proiem:
Ghiam legiffe juvct, quamgenuiffe veiit.
Apud Vopiicum quoque Aureiiano. c. 14 eft:
jfpud majoresnofiros aboptimis quibufquein fiiio-
rum locum fortijfimi virifiemper ciebii fiunt, ut
vcl fieneficentes famiiias, vel foetus matrimoniis
jam caducos fubjiituta fioecunditas prolis ornaret.
Salluftius Bell. jugurth. c. 10 dixit, Liberos
fiumere. Igitur A. Gellius, lib. f. No£t. Attic.
c. ip, adoptionem definit, quurn in alienam
familiam, inque liberorum locum extranei fu-
muntur. Apparet autem, extraneum vocare,
omnem qui non fit in familia ac poteftate ad-
optantis. Ea porro adoptio /. 4. h. t.l. 3. D.
de ofiic. Proconf. I.x.D. de ofiic. Juridici voca-
tur legis aftio: in /. 2f. §. 1. h. t. appellatur
folemnitas. eftque inde confequens,(quod ob-
fervat Ulpianus d. loc. & /. 24. h. t.) ut neque
adoptare, neque arrogare, quis abfens, nec
per alium, ejufinodi folemnitatem peragere
poflit. . Ab eadem caufa adoptio neque diem
recipit,neque conditionem:exemplo csetero-
rum a£tuum qui legitimi dicuntur l. 77. D. de
rcg.jur. Hoc clare Paulus /. 34.Quajitum
efi) inquiens,/ tibifilius in adoptionem hac le-
gefit datus,utpofi triennium (puta) eumdem mi-
loi in adoptionem des, an aUio ulla fit? Et Labeo
putat nullam efife ablionem: nec enim moribus no-
firis convenit filium temporalem habere. Eft igi-
tur adoptio legis a&io : at non qualis qualis;
fed naturam imitans: ut Aufonius ait d. loc. &
Juftinianus §. 4. Infi. h. t. Papinianus /. 23. D.
de liber. pofi, dicit imaginem naturae. Ga-
jus lib. 1. tit. 7 fic exprimit, adoptioeftna-
turse fimilitudo: ut aliquis filium habere pof-
fit, quem non generavit. Filium ait Gajus,
exempli gratia: nam & filiaadoptatur, item
nepos & neptis. at in fratrem aut patruum
nullius momenti efle adoptionem, traditur/.
7. C. de hered. inftit. & re£te: ut eniro quis li-
beros generet; quis fratrem generat aut pa-
truum ? nemo. fed hoc obfervavit olim Har-
menopulus, lib. 4. Prompt. tit. 6. Non ma-
gis potelt minor natu majorem adoptare, aut
sequalis aequalem: pro monftro enim foret,
majorem efle filium, quam patrem. debet ita-
que is qui fibi filium per adoptionem vel ar-
rogationem facit, plena pubertate,id eft,de-
cem & o£to annis praecedere §. 4. Inft. h. t.
Ulud mirere, quod a Paulo ex lib. 1. Regula-
rum traditum I. 30. h. t. Et qui uxores non ha-
bent^filios adoptare poffunt. nempe poterat me-
tui; ne impedimento eflet juris regula. Sed
placuit fuificere, volentibus adoptare, fi uxo-
res habere poflint , permittente natura/. 16.
h.t. Igitur qui generare pofliint, qualesfunt
fpadones, adoptare quoque poflunt: caftrati
non pofliint §. p. Inft. h. t. ipfumque hoc dif-
crimen indigitavit Modeftinus /. 40. §. 2. h. t,
quamquam una tantum extat fpecies: cum fit
is locus ex iib. 1, Differentiarum. Simili mo-
do licet in locum nepotis vel neptis, prone-
potis vel proneptis, vel deinceps adoptare,
quamvis filium quis non habcat §. f. d. t. &
I. yj.D. h. t. modo per setatem habere poflit.
Prteterea tam poteft quis filium alicnum in
locum nepotis adoptare, quam nepotem in
locum filii §. 6. Itift. h. t. fi eum ante eman-
cipaverit. hoc cnim facit non ut avus, fed ut
quilibet /. if. §. 1. h. t. tantum defideratur ,
(quod in tranfcurfu annotabo) fi quem nepotis
loco adoptet, tamquam ex certo filio, puta
Lucio, velnaturali veladoptivo; ut eo cafu
filius Lucius confentiat; ne alioquin ei invito
fuus heres adgnafcatur %.-j.Inft. h.t. quod non
eft opus; fi eum adoptet, quafi ex incerto
filio natum: quia fic nulli adgnafcitur, tam-
quam fuus /. 44. h. t. ac fecundum ha:c ex-
plicanda l.6.h.t. Sed, uteo redeam, pofi-
quam placuit, foeminas nec naturales liberos
in fua poteftate habere, etiam fuit regulis ju-
ris receptum, ne poflint adoptare vel arroga-
re: quafi natura non patiatur, eas in fua po-
teftate habere liberos adoptivos, quae in pote-
ftate non poflimt habere fiberos naturaks. at-
queita ex ufu fui temporis Ulpianus in Fragm.
tit. 8. §. 8. obtinuit tamen adverfus regulas
juris, ut ex indulgentia Principis etiam adop-
tare poflint fceminae in folatium amiflorum h-
berorum §. 10. Inft. h. t. ac permifere id pri-
ii Diocletianus & Maximianus /. f- C.b. t.

mi

Longum fuerlt, fi adferam omnia, fimilitur

diiji naturae & adoptionis confequentia. non

fue-

fuerit tamen extra propofitum, monere, quod
& fecit Juttinianus. §. 8. Injt. h. t. in plurimis
caufis eum qui adoptatus vel adrogatus eft,
adfimilari ei qui ex legitimo matrimonio na-
tus eft. tranfit enim (ut di&um in definitio-
ne) in familiam patris adoptivi, & ibi fit fuus
heres /. i.§. 2..D.de ftuis & legitim. perinde
ac ii ex eo £c ex ejus matrefamiiias efiet natus.
ita Proculus /. 44 h. t. verba Proculi: Si fic
adoptavit, ut ctiam jure Icgis nepos fuus effet,
quaft ex Lucio (puta) ftlio ftuo & ex matrefami-
tias ejus natus eftjct. ita editur Florentias fitis
idoneo fenfu: etfi in quibufdam libris non in-
epte, imo aptius forte, legitur: Ut tam jure
legeque nepos effct quafe ex Lucio (puta) ftlio Juo
& ex matrefamilias cjus natus effet. idque ma-
lunt Balduinus Notis ad hunc fituium Pandec-
tarum,& Duarenus lib. z. Dijp. anniverf. c. 14.
Ut ut erit, ait Juftinianus d. §. 8, fieri ex hoc
principio ut fi quis per Imperatorem aut per
Prastorem vel Prxfidem provincias aliquem
adoptaverit,poflit eumdem aliiin adoptionem
dare: certo, quod eft per adoptionem in ejus
familiam tranflatus. Igitur emcitur quoque,
eum patri adoptivo fieri hercdcm nominis,
pecunia;, &iacrorum. clare Cicero Pro do-
mo c. 13. ^uas adoptiones hereditates nominis,
pecuriue, ftacrorum , confecutce funt. Et apud
Vopifcum Aureiiano c. 14. Jube igitur , ut
legc agatur , fttque Aurelianus heres facrorum ,
nominis {§ bonorum, totiufque juris Ulpio Cri-
nito. At ficut adoptivus filius adoptivo pa-
tri, in cujus familiam tranfit, fitfuusheres:
ita patri naturali in cujus familia efle definit,
fit extraneus. Quintilianus , Declam. 346.
Dando in adoptionem jus omne tranftatum efi.
Tantum retinetjus naturas, ideft, jus cog-
nationis, amiflo jure agnationis. Sic Uipia-
nus 1.4. §. 1 o. D. de gradibus. Qtiintilianus d.
loc. & apud Terentium Adelph. 1. z. verf. 46
Micio, Natura tu illi pater es, conjiliis ego. lta
quid mirum , quod obiervat Dion , lib. 46.
pag. 3 66, Oftav ium, adoptatum teftamento
avunculi, Caji Julii Cxfaris, deinde appella-
tum fuifle Cajum Julium Caefarem Octavia-
num. nimirum afliimpfit prtenomen, nomen,
& cognomen, patris adoptivi, retento fuo,
ied mflexo. Superioribus etiam confequens
fuit: quod ait Paulus I.z^.h.t. eum qui in
adoptionem datur, his quibus adgnafcitur,£c
cognatum fieri: quibus vcro non adgnafcitur,
nec cognatum. & hanc addit rationem: quod
adoptio non jus fanguinis,fed adgnationis, ad-
tert. ccideo, inquit, fi filium adoptaverim,
uxor mea illi matris loco non cft : neque enim
adgnafcitur ei,propter quod nec cognata ejus
nt. ltem nec mater mea aviae loco illi eit :
quoniam his qui extra familiam meam funt,
non adgnafcitur: fed filia; mcx is quem ad-
optavi, frater fit: quoniam in fiimilia mea eft
nlia. quod ab Ulpiano confirmatur /. 1. §. 4.
D Unde cognati.cseterum etfi adgnafcitur patri
adoptivo ejufque adgnatis: auttoritas tamen

eorum inter quos jura adgnationis confequun-
tur, eam in rem neceflaria non eft 1.7. h. t.

Illud quale: quod Paulus I. 3 f. h.t. digni-
tas, inquit, per adoptionem non minuitur,
fed augetur? & exemplum Paulo in Senatore:
qui a Plebejo adoptatus, nihilominus manet
Senator. fimiliter Senatoris filius a plebejo
adoptatus,adhuc quafi Senatoris filius videtur
/. f. 6.pr. & §. i.D.de Senatorib. vice c-
tiam verfa ii Senator hominem plebejum ad-
optet} placet, adoptivum Senatoris filium in-
telligi dd. II. ejufque privilegiis etim etiam in
poenis frui I. ult. §. 1. D. de poenis. Hasc ideo
noto: quia fic liquet, quas a CiceronePro domo
c. 14 contraClodii arrogationem a confufione
gentis patricix plebejieque producuntur, aut
oratorio more dici pro caufa,aut moribus po-
puli Romani deinde evanuifle. Sed talia pen-
dent magis ab arbitrio utentium,quam a natu-
rali ratione. Ut ut erit, quod cx Paulo dic-
tum, jus fuit conftante adoptione. finita e-
nim patris adoptivi poteftate , in omni fere
jure ex priftino nullum retinetur veftigium :
denique & patria dignitas per adoptionem
qutefita , ea finita deponitur. ita Papinianus
I. 13. h. t. additque Pomponius /. 14. etiam
nepotem ex filio apud adoptatum patrem
conceptum & natum , per emancipationem
jura omnia perdere.

Tantum de definitione adoptionis: fequi-
tur divifio. Eft enitn generale adoptionis no-
men, fed (ut Modeftinus ait I. 1. §. 1. h. t.)
in duas fpecies dividitur : quarum altera ad-
optio fimiliter dicitur: altera arrogatio. adop-
tantur filiifitmilias: adrogantur qui iiii juris
funt. Ait autem Gajus I. z. h. t. adoptionem
fieri imperio Magiltratus. A. Gellius lib. f. c.
ip. dicit, per Prastorem. addam, vclalium,
apud quem legis a£tio fit, ut Confulem, vel
Prasfidem /. 3. fc? 4. D. £5? l. 1. C. h. t. Non
igitur fit adoptio tabulis,licet per tabellionem
conficiendis, fed folemni juttis ordine apud
Prieiidem , verbi gratia, folet copulari 1.4.
C. h. t. Ordinem defcribit Juftinianus /. ult. C.
eod. tit. fuit autem talis. Filius a patre naturali
cujus in poteftate erat, per ces & libram patri
adoptivo venditus tamquam fervus, ab eo
manumittebatur. is manumiflus ex lege Ro-
muli relapfus in patris natuvjilis poteftatem ,ab
eo iterum patri adoptivo vendebatur nummo
imaginario, 8c fimiliter ab eo iterummanu-
mittebatur. relapfus autem in patris naturalis
poteftatem, tertio vendebatur patri adopti-
vo, tum vero ab eo non manumittebatur, ied
in jure coram Magiftratu cui ea legis a£tio
erat,yindicabaturexjure Quiritium tamquam
filius j & non contravindicante vel cedente
patre naturali, a Magiftratu cui ea legis a£tio
erat, addicebatur. atque hoc fenfu Gajus d. /.
z. ait, hanc adoptionem fieri imperio Magi-
ftratus. A. Gellius d. c. 15?. lib. f. fic expri-
mit. Adoptantur quum a parente in cujus pote'-
ftate funt, tertia mancipatione in jure ceduntur,
D 3 atque

30 Gerardi N

atque ab eo qui adoptat, apud eum apud quem le-
gis attio efi, vindicantur. Eodem fpedtat hoc
Suetonii, Augujio c. 64, Cajum & Lucium a-
doptavit domi per ajfem (§ libram emptos a patre
Agrippa. Sic in filio. at in caeteris liberis, id
cit, filia, nepote, & nepte, tantum unam
emancipationem fine manumiffione interve-
nifie , Juftinianus refert d. 1. ult. ibidemque
omnem mutat veterem folemnitatem: vult e-
tiim , licere parenti qui liberos in poteftate
conftitutos, in adoptionem dare defiderat, fi-
lie vetere obfervatione emancipationum &
tnanumiffionum hoc ipfum, a£tis interveni-
entibus, apud competentem Judicem mani-
feftare, praefente eo qui adoptatur, & non
contradicente , nec non eo qui adoptat. igi-
tur defideratur quidem adhuc in adoptione u-
triufque prasfentiaj fed fufficit filii confenfus
vel tacitus, quamvis non fit exprelfus. at in
arrogatione, ut mox dicetur, neceflaria eft
cxprefla voluntas l. f. h. t. vel (ut A. Gellius
ait d. c. ip. lib. f.) ipfe debet au£tor fieri.

Illud non indignum notatu: quod ut unum
hominem in judicio duas perfonas fuftinere
non oporteat /.13.§.4. D. AdSenatufc. Tre-
bell. tamen Paulus /. 3. h. t. Si, inquit, Conful
vel Prasfes fit filiusfamilias: pofle eum apud
femet ipfum vel emancipari, vel in adoptio-
nem dari, conftat: & fubjicitur ex Modefti-
no /. 4. Magiftratum apud quem legis a£tio
eft, & emancipare filios fuos, & in adoptio-
nem dare apud fe pofle, Neratii iententia eft.
Tantum ufus valet! Casterum, ut finem fa-
ciam huic parti ,liquet ex fupra di£tis, filium
a patre datum in adoptionem, jure civili
definere in ejus poteftate efle; & contra in
patris adoptivi poteftatem perinde transferri,
ac fi ex eo & ejus matrefamilias eflet natus.
Sed hoc mutavit Juftinianus /. 10. C.h. t. fua-
dente lubrico adoptionis, fi quis extraneo fit
in adoptionem datus. nam fi ab aliquo ex ad-
fcendentibus, puta, avo paterno aut mater-
no , adoptatus fit: jam quia duo concurrunt
vincula, & naturalia & civilia, placuit ei, jus
antiquum retinere.

Altera adoptionis fpjecies eft arrogatio :quse
eft eorum qui funt fui juris: di£ta (ut Gajus
l. z. h. t. ait) a rogando : quia & is qui adop-
tat, rogatur, an velit eum quem adoptaturus
cft, juftum fibi filium eflej & is qui adopta-
tur,rogatur,anid fieri patiatur. AulusGellius
lib. f No£l. Attic. c. ip. addit: quod arrogatio
fiebat etiam per Populi rogationem j ejufque
rogationis verba hasc fuifle. VeUtis. jubeatis.
£)uirites.uti. Lucius. Valerius. Lucio. Titio.tam.
jure. lege. q.filius.Jibi. fiet. quam. Ji. ex. eo. pa-
tre.matre. q. familias. ejus.natus. ejfes. uti. q. ei.
vita. necis. q. in. eo.potejias. fiet. utipatri. endo.
filio. efi. hac. ita. uti. dixi. ita. vos. Quirites.
rogo. In adoptione non erat hac rogatione o-
pus: quiapoterat pater filium quem in pote-
ftate habebat, occidere j nec minus poterat
eum alii vendere. at in arrogatione idcirco ne-
oodt COMM.

cefleerat, rogari Populum: quod civis Ro-
manus fui juris, non poterat ftatum fine Po-
puli confenfu mutarej eoque fe dare in alteri-
us poteftatem: ut bene obfervat Torrentius,
ad Suetonium Augufio c. 64. Debuit igitur in
arrogatione triplex fieri interrogatio, etfi
Gajus, quod offendit Andream Alciatum,V.
Cl. lib. p. Parerg. c. f, aliofque,tantum me-
minerit duplicis. Sed habuit hanc caufam
Gajus, meo judicio: quod omnibus erat cer-
tum, arrogationem quam per Populum fieri
oportebat, non procedere fine Populi roga-
tione: per ea quae alibi dixi ex Gellio lib. 10.
c. 20: led poterat dubitari, an ea procederet
fine rogatione ejus qui arrogat, quique inter-
rogatur: modo eos tacite vel palam confenfifle
appareret: ficut hoc in adoptione fufficit. ac
nefcio, an in propofito hanc utriufque diffe-
rentiam indigitet Celfus /. f. h. t. In adop-
tionibus, inquiens, eorum dumtaxat quifiua po-
tefiatis junt, voluntas exploratur. fin autem a
patre datur in adoptionem, in his utriufique arbi-
trium fipeftandum efi, vel confentiendo vel non con-
tradicendo. Non minus huc fpe£tat hoc Ul-
piani /. 24. h. t. Neque abfens, neque dijfenti-
ens arrogari poteft. Sed fepe fit apud noftros:
ut omifla re certa & indubitata, tantum trac-
tetur minus certa. & notavi fimile lib. 1. Pro-
babil. c. f.Ut igitur valeret arrogatio,oporte-
bat triplicem intervenire interrogationem,ar-
rogatoris, arrogandi, & Populi in comitiis
curiatis j eoque tantum Romas fieri folitam
arrogationem, Ulpianus refert in Fragm. tit.
8. Haec libera republica. quamutata, bifa-
riam fa£ta fuit arrogatio: vel more antiquo
apud Populum in comitiis curiatis, vel lege
regia apud Principem. utraque forma apparet
ex hiftoria & orationeGalbas,Pifonem arro-
gantis , apud Tacitum lib. 1. Hiftor. c. if.

fieq. adhuc more vetere ufus fuit Auguftus
apud Suetonium Augufio c. 6f. & Claudius
apud Tacitum lib. 12. Annal. c. 26. £5? 41.
etiam ejus mentio apud Gajum lib. 2. Infi.tit.
2, & Ulpianum, d. tit. 8. Novae formas me-
minit /. 19./.20. l.ult.h.t.cuzxn Gajus l.z.D.
h. t. quae eft ex ejus lib. 1. Infiitutionum: quam-
quam ibi tit. 7 nullum ejus hodie eft veftigi-
um. Tandem apud unum Principem refe-
difle arrogationem intelligitur ex /. 2. C. h. t.
Utrovis modo fiat arrogatio: verum eft hoc
Ulpiani /. 1 f. h. t. Si paterfamilias adoptatus
fit: omnia qua ejusfuerunt, adquiri pojfunt,
tacito jure ad eum tranfeunt qui eum adoptavit.
hoc amplius liberi qui in potefiate ejus funt, eum
fequuntur. Pofterius certe Juftinianus §. 11 •
Infi. h. t. in arrogatione Tiberii obfervat: u-
trumqueSuetonius Tiberio c. 1 f. Verba. Adop-
taturab Augufio (Tiberius) fimul cum fratre
eorum M. Agrippa: coattus prius ipfe Germant*
cum fratris fiui filium adoptare. Nec quidquam
pofteapro patrefamilias egit: autjus quod adop-
tione amifierat, ex ullaparte retinuit. Nam ne-
que donavit, neque manumifit: nee hereditatent

qtiidcm aut legata percepit ulla ahter, quam ut
peculio referret accepta. Caeterum ait Gelhus
d c. ip, quod apud Populum non temere fie-
bat arrogatio, niii arbitris Pontificibus_} id eft,
nifi caufa a Pontificibus cogmta. eoque ex-
emplo hodie,cum fit perRefcnptum Pnnci-
pis, debere intimariapud Praetorem vel Pra>
fidem, audlores funt Diocletianus fic Maxi-
mianus d. I. 2. C. h. t. Quid autem in caufe
cognitione vertatur, prster A. Crellium d. c.
ip, & Ciceronem, Pro domo c. 14, tradit
Ulpianus l. if. §. 2. & 3. & l 17- ^h-*; ^licet>
illos infpicere: nonenim adferam omnia. tan-
tum notabo, quod inter castera ait Gellius,
folitum fuifle tractan de liberto, an poflit ab
ingenuo arrogari. fed noitri diftinguunt pro-
prium ab alieno. hunc negant arrogari: ne
patrono injuria fiat d. I. if. §. 3. illum finunt
arrogarij fi precibus inferat juitam caufam ,
id eit, quod liberos non habeat I. 3. C. h. t.
ita tamen, ut publice maneat libertinus /. ult.
h. 1.1. ult. D. de fiat. hom. quamvis in familia
patroni arrogatoris mgenui jura fit coniecutus
1.32. D. de ritu nupt. Hoc ceque non filebo,
ab Ulpiano d. tit. 8. obfervari: quod foeminje
apud Populum non arroganrur. (fic ibi vere
legit Cujacius in Notis) Ldemque antea fuit in
pupillis: hac ratione quas eftA.Gellii, <$uo-
viam & cum faeminis nulla comitiorum commu-
nio efi, &? tutoribus in pupillos tantam efifie auc-
toritatem poteftatemque , fas non efitj ut caput
libcrum fiideifiune commifium aliena ditioni fubji-
ciant. Sic in fceminis, fi in comitiis Populi
celebranda fit arrogatio. at aiiter eft, fi fiat
ex Refcripto Principis. hoc enim modo eas
arrogari pofle, aitGajus I. zi.h. t. Idemque
nunc in pupillis efle ex Conftitutione D. Pji,
Ulpianus memorat d. tit. 8. Inde igitur fic
tutoribus au&oritatem intervenire, monet Ju-
ltinianus l. ult C. de auUorit. prafi. Video ,
etiam curatoris mentionem fieri a Modeitino
1. 8. h. t. eamque legem exponi a Cujacio lib.
26. Obfierv.c.j. at, meo judicio,dihgentius,
quam felicius. quae enimattulit de tutela mu-
liebri, Senatufconfulto Claudiano fublata ,
procul vero efle, ex his quce ad /. 2. Cod.
Theod. de tut. & curat. creand. annotavit Jaco-
bus Gothofredus, facile intelligitur. Ac nec
ipfe, quemadmodum lucem faciam Modefti-
no, adhuc potui ad liquidum deducere. do-
ceant eruditiores. habebo gratiam. fallere cer-
te juris ftudiofos fpecie vanas interpretationis,
non eft mei moris.

^ut ** q^uacfti°ne nafciturquEeftio:
poteft dubitari, an vel ei qui alicujustutelam
vei curam adminiftravit, arrogare permitta-
Huiarrogatur, fit minorannisquinque
ocvigmtiPnegat Ulpianus /. 17.h.t. & re£te :
prsfatus, ne forte ideo eum arroget, ne ra-
tiones reddat. Imperator tamenTitus Anto-
ninus (quod obfervavit Papinianus /. 32. §. 1.
'^relcf'Pfit₅ privignum fuum tutori adop-
tare permittendum. optima humanitatis ratio-
tius, quamin puberum arrogatione fierifolet.
vult enim Ulpianus, praeter fuperiora, etiam
fpeftari mores arrogatoris, item perfonarum
conjun6tionem, 8c facultates d. 1.17. 1. £s?
fieqq. Infuper ait Juitinianus §. 3. Inft. h. t.
hanc arrogationem fieri cumquibufdam con-
ditionibusj in cifqueefle, ut caveat arroga-
tor fe, fi intra pubertatem deceflerit pupillus,
ejus bona reftituturum illis qui, fi adoptio
fa6ta non eflet, ad ejus fucceflxonem venturi
eflent. quod 8c Marcellus probat /. 18. h. t.
Ulpianus cam cautionem vocat fatifdationem
d. I. 17. §. ult. vifa vero haec Marcello adeo
neceifaria} ut, etfi caufa arrogationis ob alia
probanda fit, non debeat fubfcribi aliter,
quam ca prxitita /. 18./^. /.formulam exponit
Ulpianus /. ip. h. t. ait autem, ea ficlibcrtati-
busprofpeftum efle quae fecundis tabulisdatcc
funt, fic multo magis fubftituto feryo, item
legatariis. ait, fubftituto fiervo. fed delendum
verbum ^ficrvo, quafi otiofum} ficfcribendum,
£5? muito magis Jubftituto, item legatariis. Res
clara:puto autemait, ideo proipici libertati-
bus fic legatis in ea fubftitutione datis: quia
alioquin una cum fubftitutione corruereqt,
propter arrogati capitis dcminutionem. quod
ii nullas fuerunt fecunda; tabulas} fatifdatio
proficiet his qui ab inteftato fuiflent ad arro-
gati bona venturi, nifi arrogatio incidiflet
§. 3. InJI. h. t. Habet igiturhtec fatisdatio lo-
cum, fi impubes decedat arrogatus/. 20. h. t,
ultra non, nempe quia pupillaris fubllitutio
pubertate extinguitur, poifetque tcftari pu-
bes, fi non eflet arrogatus. deinde perinde
habetur, ac fi ab initio pubes arrogatus fu-
iflet. quod fic ante Antoninum jfieri potui,fle,
ex A.Gellio d. c. ip. intelligitur. cavetur igi-
tur folum in cafum, fi impubes moriatur pu-
pillus, qui arrogatur: id eft, cum ipfe non
poteft facere teftamentum. Fere oblitus e-
ram , quod formula quamquam de pupillo
tantum loquitur j tamen fic in pupilla, fi illa
arrogetur, locum habet /.20. h.t. Quse dixi
vera funtj fi arrogatus filius impubes vivoar-
rogatore moriatur. Qiiid, fi arrogator de-
ceflerit, impubere reli£to filio adoptivo j fic
mox impubes decedat: an heredes arrogatoris
teneantur, quceritur ? fic putat Ulpianus, he-
redes quoque reftituturos fic bona arrogati, fic
praterea quartam partem /. 22. jj. t. Ulpia-
nus intelligit quartam qux in/. 8. §. if. D.
de inojficiof. teftam. &/.!.§. 21. D. de collat.
bon. quarta D. Pii appellatur. is enim Impe-
rator juflit, arrogatorem non modocavere,
reftituturum fe impuberis mortui bona his
ad quos, fi arrogatio non interveniflet, perven-
turafuiflent: fed praeterea eum fe non eman-
cipaturum, nifi caufa cognita fueritdignus
emancipationc judicatus j eoque cafuejusbona

ei

ei redditurum : fed & fi decedens eum exhe-
redaverit, vel vivus fine jufta caufa emanci-
paverit, ei relicturum fe quartam partem bo-
norum fuorum §. 3.Inft.h. t. Apparet igi-
tur, efle hanc cautionem ab arrogatore prte-
•ftandam, antequam arrogationi fubfcribatur:
five in nepotem quis adoptetur, five in locum
filii /. 22. §. ult. h. t. Supereft, ut videamus,
cui cavendum fit ? ait autem Marcellus /.18.
h. t. efle cavendum fervo publico. Juftinianus
d. §. 3. ait, perfonte publicae. Cur tam va-
rie? imo cur non his quorum interfit ? Sed
lia;c ratio adfertur: quod hi ad quos res fit
perventura j non peraeque certi funt. etiam
poteft evenire, ut hi abfint aut nequeant fibi
ftipulari. adhibitus igitur antiquitus ad Tabel-
lionis munus fuit fervus publicusjqui fit quafi
omnium fervusj eoque omnibus quafi domi-
nis ftipulari, & ex ftipulatu adquirere pote-
rat /. 2. D. Rem pupill. fah. for. Sed poft-
quam fervi a Tabulariorum muncre remoti
funt ab Arcadio & Honorio I. 3. C. de Tabu-
lar. fcrib. lib. 10. tit. 69 : Juftinianus d. §.3.
Inft. h. t. pro fervo pubiico reftituit perfonam
publicam:wt prjeter alios a Mureto ibi eft an-
notatum. Sic, fi interpofita fit cautio. quid,
fi omifla fit?adhuc placet, his quorum inter-
fit,utilem actionem adverfus arrogatorem dari
L. ip. §. 1. h. t.

Mifla ha:c faciam j fi addidero , quod in

37. §. 1. h. t. non incommode fic ait Pau-
lus, Eum quem quis adoptavit, emancipa-
tum, vel in adoptionem datum, iterum non
poteft adoptare. At qui eft patria potcftate
liberatus, eum poftea non pofle in poteftatem
honefte reverti, nifi adoptione, id eft, ar-
gatione , Ulpianus fcribit /. 1 z. h. t. Hoc
quoque cum evenit j placuit Veteribus, hunc
filium non pro adoptivo accipere, fed pro na-
turali. Papinianus l.z^.D.de liber. & pofth.
ficexprimit: In omni ferejure fic obfervari
convenit, ut veri patris adoptivus filius num-
quam intelligatur j ne imagine naturse veritas
adumbretur, videlicet, quod non tranflatus,
fed redditus videretur. idque & Ulpianus pro-
bat I. iz. §. 7. D. de bon.poff. contr. tabb.

Vidimus, quibus modis adquiratur patria
poteftas. videamus, quibus tollatur. indicat
autem Rubrica, fuifle complures. primus eft
adoptio, de qua jam di£tum fatis. alter modus
quem Rubrica adfert, ell emancipatio. fie-
bat ea jure vetere per tres imaginarias emp-
tiones venditionefque , & totidem manumif-
fiones, exemplo legis Duodecim Tabularum:
qua cautum erat j ne filius a patre fieret liber j
nifi ter venditus, terque manumiflus. potuifle
autem fingulas emancipationes fieri vel iifdem
vel aliis teftibus, item vel eodem die, vel in-
termiflo tempore ,Paulus refert Iib. 2. Sentent.
tit. 26. cseteri liberi, praster filium, una ven-
ditione & manumiflSone de patris poteftate
cxibant: ut nos docet Ulpianus tit. 10. §. 1.
££ Z.8.§. i, jD, de injufto rumpto. Solebat au-
tem pater, cum filium tertium manciparet,
paciicij ne manumitteretur ab emptorej fed
ut fibi ab eo remanciparetur. quo caiu dice-
batur vendi contrafta fiducia. ipfe vero pater
filium fibi remancipatum, manumittebat, uc
manumiflione fieret ejus patronus, jura pa-
tronatus haberet. Hac forma fiebat emanci-
patio vetere jure. alia non erat: eoque lic rc-
fcripfere Diocletianus & Maximianus/. 3. C.
de emancip. liber. JNon nudo confenfu patria- libe-
ri poteftate ^fied affiu folemni, vel cafu liberantur:
nec caufa quibus motus pater emancipavit fiiium^
fiecl a£lus folemnitas quaritur. Hunc rigorem
imminuit Anaftafius 1.5*. C. de emancipat. liber.
permittens, liberos a parentibus, quiidfpe-
cialiter per Refcriptum impetravennt, apud
Magiftratum competentem, fine folemnitati-
bus de quibus dixi, emancipari nuda volun-
tatepatris, confentiente tamen filio : nifi fit
infans, qui etiam fine cjus confenfu hoc modo
emancipatur. Longius ivit Juftinianus /. ult.
C.eod.tit. nimirum voluit, patri jus efle, e-
tiam non impetrato Principis Refcripto, li-
beros fuos confentientes vel non contradicen-
tes, apud judicem competentem , explofa
omni vetere fiftione, fola voluntatis declara-
tione a fua manu demittere: eoque fa£to, pa-
tri omnia pneftari jura quae patrono in bonis
liberti tribuuntur j nec minus cum , fi im-
pubes filius fit, legitimam ejus tutelam nan-
cifci.

Expofui tres emancipationis formas, vete-
rem legitimam , Anaftafianam , & Juftinia-
neam, ordine traditas §. 6. Inft. Quib. mod.jus
patr.pot.fiolv. qualiscumque autcm fit,tantum
inter volentes obtinct. ita neque liberi inviti
manumittuntur j neque parentes coguntur eos
manumittere: certa juris regula qua; ex Mar-
ciani iib. f. Regularum extat /.31. h. t. &
(ut intelligitur ex /.4. C. de emancipat. liberor.)
ne infringitur quidem Refcripto Principis:
non foliti bcneficia tribuere in cujufquam in-
juriam: Sic: fi nulla adferatur jufta caufa: nam
fi hcec fitj contraeft. & eft exemplum /. 32.
& tf.h.t. junfta l. 3. §. 6. D. de minorib. i-
tem /. 92. D. de condit. £5? demonjtr. praeterea
/. ult. D.fi, apar. quis manumiff. iff l. 12. C. de
Epifcop. aud.

Praeter adoptiones £c emancipationes, ait

Rubrica, efle alios modos quibus patria po-

teftas folvitur. Dioclctianus & Maximianus

certe /. 3. C. de emancip. liber. dicunt, id fien

a6tufolemni vel cafu. talis vero cafus eft,mors

naturalis qua de Juftinianus pr. Inft.

mod. juspatr. potefi. folv. & Ulpianus tit. 14-

§. 2. nec minus maxima & media capitis de-

minutio quae mors civilis appellatur d. tit. 10.

§. 3. nifi fi alterutram capitis deminuticnem

pafliis, ex indulgentia Principis reftitutus fit

peromnia:tum enim priftinum recipit ftatum

§. 1. & 3. Infi. d. tit. A capitis deminutione

feparanda eft captivitas hoftium: ea enim pa;

triam potcftatem non tam tollit, quam iui-

pen-

Ad Lib. I. Tit. VIII. De

pendic: intercedente fiftione juris poillimi
nii, & legis Cornelix §. f. d.tit.

Magis cafui comparetur dignitas} quam-
quam non omnis, etfi maxima, verbi gratia,
Confulatusj (ut alibi monui ex Dionyiio, &
apparet ex %. 4- Infi. d. tit. & l. i. §. ult.
D. de Senatufic. Macedon.) fed dignitas Flami-
nis Dialis, & Virginis Veftalis. nam utraque
tollit patriam potellatem, & quidem fine ca-
pitis deminutione:utex A. Gellio lib. i.Nott.
Jttic. c. 12, & Ulpiano d. tit. 10. §. ult. prte-
clare obfervavit in Notis Cujacius} fimul ex-
plicandum inde efle, quod in /.3. §. ult. D.
de Senatufic. Maced. I. z. §• i.D. Quod cum eo
qui in alien. potefi. & /. 1. §. 4. D. Quand. de
pec. att. ann. dicitur quis non modo morte,fed

'Divi/tone rerttm qualitate. 33

etiam alias, fui juris fieri fine capitis deminu-
tione. Interim , fublata Gentili fuperltitio-
ne, nulli funt Flamines Diales, nullie Virgi-
nes Veflales: ideoque nulla in jure Juftinianeo
mentio tollendae hoc modo patri^ poteflatis.
fimile tamen obtinet in dignitate Patriciatus:
qua Imp. Juftinianus voluit, patriam potefta-
tem folvi illico ab Imperialibus codicillis prce-
ftitis §. 4. Inft. §hdb. mod.juspatr. folv. & /. 3.
C. de Confiulibus lib. 12. tit. 3. idemque in No~
vella 81. c. 1 ftatuit in omni dignitate quse fi-
lium liberat a curia} & definitur /. ult. C. de
decurionib. lib. 10. tit. 31. In capite autem 3.
d. Novellae, vult euarn Epifcopos ftatim ab
ordinatione fui juris fieri.

HActenus enarravit Imperator varias per-
fonarum divifiones, 8c fingularum ju-
ra. proximum eft, uti lubjiciat rerum divi-
fionem & qualitatem. fcd rerum fumma di-
vifio Marciano /. 2. h. t. (unde defcriptum a
Juftiniano cft principium Infi.d. t.) quadri-
partita venit. fjhiadam, inquit Marcianus,
naturali jure communia fiunt omnium, quadam
univerfitatis, quadam nullius, pleraque fingu-
lorum. Prima Ipecies clt rerum qua; funt ju-
re naturali communes omnium. eafque in §.
i.d. I. 2. definit ab exemplis: ut fiepe Vetc-
res, Ifidoro tefte lib. z. Origin. c. 29. verfi.
Undecim. p. 882. Ea porro exempla funt,
aer, aqua profiuens, mare, littora, flumina,
portus. Sicmihi videtur: fimul d. 1.2.efle con-
jungendam cum /. 4. h. t. eft enim utraque
ex eodem Marciani lib. 3. Infiitutionum, &
cohiefic olim. Accedit quod Michael Atta-
liates, Grascus Jurifconfultus, tit. 2. Pragma-
ticorum, omnes eas res fimiliter vocat com-
munes, atque eodem jure. Nec minus Pru-
dentius lib. 2. Adverfius Symmachum verbis
quentibus.

Nuhc adfunt homini data munera legibus iifidem,
Quics conccfia fiemeffons liquitur, arnms inun-
dat,

Velivolum ratibus mare finditur, influit imber,
Aura volat tenuis, vegetatur mobiiis aer,

^res natura fit pubiica, promptaque cunclis,
Dumfervant elementa fuum famulantia cur-
fum.

Prudentius fontem , mare, imbrem, auram,
aeiem, Scamnem, appellat rem publicam ,
cc cuncte promptam. id vero quid aliud eft,
quam eiie communes omnium hominum ?
^onmecontundit, quod idem Marcianus*/.
r«f 1V- ^f'_a ^flumiria non vocat communia,
Z^d P^llbllca: & juftinianus d.pr. Infi. h. t. pu-
vrit? n°ⁿT^1Unibus manifefte diftinxit. nam
^{Ki ex} "^rudentio conftat, ne alios vocem
ad partes, quos habeo plurimos, publica 5c
communia idem fonare apud Veteres: idque
nec negant Jurifconfulti. Ex his Ulpianus /.
24. D. de damno infetto ait, fluminum ufum
efle communem, ficut littorum, & viarum
publicarum. E diverfo Juftinianus §. f. Inft.
lo.t. ait, littorum ufum efle publicum & ju-
ris gentium,ficut ipfius maris. Eodem modo
Ulpianus /. 13. %.fin. D. de injur. & Arifto
l.pen.h.t. publicam vocant maris caufam :
quamquam mare & littora funt communia.
Sed five communia, five publica,ea dicamus,
nihil addcntes prseterea, nihil dicimus: quia
non cft plena locutio, 5c fit demum integra:
fi dicamus,quorum 8c quo jure quteque com-
munia aut publica efle velimus. Veteres c-
nim duplicem fecere civitatem: unam majo-
rem totius mundi, id eft, Dei 8c omniutn
hominum : alteram minorem , Romanam ,
verbigratia, aut Athenienfem, aut fimilem.
inde quoque duplices fecerunt res publicas,
vel communes} alias jure naturali 8c genti-
um, aliasjure civili, utrique civitati conve-
nienter. ita, cum flumen, cum littus, cum
mare, aut eorum vfum, dicimus publicum,
omnium hominum jure gentium publicum
intelligimus. ea enim plena locutio ell. ac fic
Gajus /. 7. §. f. D. de adq. rer. dom. 8c Papi-
nianus /. 4f. D. de ufiurp. & ufiucap. etiam Ju-
ftinianus §.4. £5? f. Infi.h. t. Hoc porro cum
dicimus} quidvolumus, nifi communiajure
naturali efle omnium: id eft, efle publica,
non ita, uti ea quie funt in patrimonio Popu-
li} fed ut ea quce primum funt a natura pro-
dita, & in nullius adhuc dominium pervene-
runt. ita prorfus de littoribus Neratius /. 14.
D. de adq. rer. dom. Sed apparet, res commu-
nes 8c publicas jure naturali aut gentium efle
eafdem} 8c a Marciano non male fieri quadru-
plicem omnium rerum divifionem: etfi Jufti-
nianus pr. Jnft. h. t. feparatis rebus communi-
E bus

34 CerardiN

bus& publicis, facit quintuplicem omnium
rerum divifionem: fic fcribens j Quadam enim
naturaii jure communia funt omnium, quadam
publica, quadam univcrfitatis, quadam nullius,
pleraquejingulorum. Sed jam dudum fufpicatus
fum,laborare locum illum: quia eft manifefte
defcriptus ex Marcianoj cum eoque fi bene
habebit, convenire debet. nec me fallo; con-
jiciens, haec verba, quadam publica, profpu-
riisefle expungenda. nifi quis malit, fcribi,
quafi ex interpretatione alicujus, ghitfdam na-
turalijure commtmia funt omnium, qux eadem
publica, quadam unherfitatis. Marciani fane
in d. I. 2 non funt. fic conjeci lib. i. Probabi-
lium c.~j £5? 8 : mirumque eft, ni ea conjec-
tura adjuvetur conjun£tione Fragmentorum
Marciani quas Tribonianus ex ejus libro ter-
tio Inllitutionum fparfit per l.i. 4. 6. h. t.
Sed in primis id clarefcet, fi videamus, qua-
lia Veteres jure gentium cum communia,
tum publica appellent: fic enim cum nomine
ctiam res confentiet. docuit igitur me Cicero
lib. 1. De ojficiis, a Veteribus communia di-
ci omnia quorum innoxia fit utilitas: id eft,
quorura ufus, cum prodeft uni, non nocet
alteri. quo in numero pofuit Marcianus /. 2.
§. 1. /. 4. /. 6. h. t. (nam omnia illa Fragmen-
ta, ut funt ex eodem libro tertio Inftitutio-
num, conjungenda funt) aerem, aquampro-
fluentem, mare, littora maris, flumina, por-
tus. iifque ripas addit Gajus /. f. h. t. Prima
fpecies Marciano venit aer. is vero ita com-
munis eft omnium, ut etiam quie in eo agunt
fint communia. hac ratione ne aucupari qui-
dem quis prohiberi poteft> &, fi prohibea-
tur, competit ei injuriarum a£tio. quamquam
poteft quis prohibcri, ne alienum agrum in-
grediatur /. 13. §. ult. D. de injuriis: quia a-
ger cft privati dominii: ut avis quas in eo fit,
nullius fit.

Altera fpecies rerum jure naturali commu-
nium Marciano eft aqua profluens. Theo-
philus vertit aquam femper fluentem. Pru-
dentius tamen d. loco etiam imbris meminit.

Tertia fpccies rerum communium Marcia-
no eft mare. in eoque permittitur unicuique
inter alia jus pifcandi} & fi prohibeatur pif-
cari, ei competit adtio injuriarum , perinde
ut fi quis in publico lavare, aut in cavea pu-
blica, (id eft, intheatro, interprete Lipfio
De Amphitheatro c. 2) vel in quo alio publico
loco federe, agere, converfari, non patia-
tur, aut fi quis me re mea uti non permittat
d. I. 13. §. ult. D. de injur. 1. 2. §. p. D. Ne
quid inpublic. loc. Eft & ille ejus juris effec-
tus: ut pilae molefque in mare ja£tas, fint ejus
qui jecerit. ita Celfus /. 3. §. 1. D. eod. tit. ne-