LEE υ W Α R Ö fR

Gedrukt bi} Η Ε * ο NaüTa , Boekverkoper m de Peperftraat , bij de
Markt, in. de gekroonde Waarheü. MDCLXXXVL

voor dit tweede
deel niets byfonders
I voor te ftellen, ten wa-
re noch eenmael foude mogen
verinaenen:,het geene gedaen is
in de voorreeden van het eerite
deel, noopens de misitellingen
ofte verzinningen die my ont-
fchooten foüderi mogen zijn,
om geleegentheit te hebben
van die te mogen verbeeteren,
foo wanneer dit werk eens ten
tweedêmael mochte worden
opgeleg't. In de beginfelen van

ν ο ο R -R £ Ε D Ε Ν.
^laetfen reede tot dien einde
Dezorgt, om teegen fuik een
geval in acht te worden genoo-
men j van wien't afkoomt is
evenveel^ als 't maer tot verbee-
teringè itrekt. hoe langer in de
Rechten hebbe geftudeert^ hoe
meer my bekent is de nootwen-
digheit van op fijn hoede te
moeten zijn ende van niet ver-
zet te ftaen, veel min qiialijk te
neemen, ingevalle ons eenigi-
buis mochte worden aengewee-
fen. Daerom hebbe achter defe
voor-reeden wel willen itellen^
fodanige aenmerkingen alsmy
op verfock zijn toegezonden

vertrouwende iijn Eedelheit,
fulx niet qualik fal gelieven te
neenienalfoo nae^t afdrucken
van/t werk geen ander gebruik
daer van konde maken, om
met dit proefftuk te kennen te
geeven:, in wat voegen van an-
dre Heeren en vrienden geerne
foude worden onderrigt: waer
toe wy noch ruim foo veele ree-
den liebben,als een van deftieh-
ters onfer konit^ dieby de tach-
tig jaren oudt enVan een ander
begeerende oiiderrigt te wor-
den , voor reeden gaf, dat hy
den eenen voet in ''t doodtvat

hebbeiide,noch geen dingmeer
ter herten nam, als onderrigt te
worden. Behalven, ik bemerkc;,
dat in fodanig^ een duits konit-
werk vry meer gevaer is van be-
rifpingen te ondergaen, als wel
in de latijnfchefchriftenialwaer
de fwier van d' Aeademifche re-
derij kheit en de vry heit van dif-
puUeren,mxt{g^dQ,rs de vermen-
ginge van de verouderde Rech-
ten , als tot een kleedt en dekfel
van't geene verzint mochte zijn
kan itrecken; hier in tegendeel
itaet alles open en naekt,in voe-
gen de minfte fmetten aen ye-
ders oogen ilaen bloot geitelt.

Een ding wil hier noch wel by·'
voegen, dat in het eerβe deel 2.
boek kap, 23.». 46. en volg. wort
gedifputeert van de erfvolginge
der kinderen,bymy tegen woor.
dig wel wat anders foude wor-
den ingezien, het welke by an-
dere geleegenheit nader ial
worden verklaert j en hebbe'er
ondertuiTchen niet tegen, dat
ten aenzien van kinderen men
blijve by het geene daer van uit
Naiifa ter gezeider plaetfe by-
gebragt wort. Onder de druk-
fauten van 't i. deel is ook ver-
geetenpag. 3 3dat geleefen
moet worden aldus^de moeder.

als moeder. In dit ftuk zijn ook
wel eenige letterfauten j, maer
van weinig belang:, fooveelmy
gebleeken is-, en vertrouwe, dat
van de leefer wel fullen konnen
onderfcheiden worden.

Η Et Eerfle Deel pag. n. 55. dat een filiusfam: fchoon ouder
als 25 jaren buiten vaders confcnt niet trouwen kan is geoor-
deelt tuil ch en Antje Pieters Impetrante contra Hein Doeckes gedaegde
den go. May 1681. cnde van een dogter verhaelt Saekma 't felve en
allegeerc tot dien einde een decifie vandenajOdober löio.tuiTchen
Wilke Tjeerds ende Saep Tjeeyds.

Pag. 39. art.87. bannijjèmentdaernejfens) namelijk voör ibo veel de
nian aengaet ; doch de vrouw wort propter ignorantiam juris ge-excu-
feert, gelijk onder anderen geoordeelt is anno 1683. in de &ke van
Dirck^Everts ende Frouck^Pieters.

P. I.pag. 66. § 42. 'tContrarie deies is in vafte praétijcq by den Hovc,'
en onder anderen noch onlanghs gedecideert tuflchen I. B. Requiraut,
ende Riemer Teunis Erven Requireerden den 27. Marti 1685. Siet hier #

Pag. 121. art.g9.) de refolutie aldaer gedagt is van den 12, Mart. 1
art. 7. en wort ielf de Heeren Gedeputeerden hy^t i.artic.vanhaerm-
ftrucfcie verbooden daer van te difpeniêeren of ibdanige alumnen uit het
land te laten vertrekken.

Pag. 128. art. i 2, een eenige) daer is een tweede leen, Broerima leen ge-
riaemt, gelegen tot Collum, geconftitueert by CarolusF. anno 16^2.

En hebben de Heeren Staten anno 1678. daer van een refol utie genoo-
men, dat het felvealhier in de pro vintiefoude moeten worden verheft,

Pag. ly. art. la.) tegenwoordig is al het commiflie jagen vcrbooden,
volgens placet van den 23. Julii 1076. by psene van 2.5' gouden rijders.

Pag. 167. art. 59. ) in tegendeel is by 't HofF tuflchen Nicolaus Bruin-
fma in qualiteit Impetrant conv: gedaegde ree. contra Jenne Hanfes
cum fociisden if.jul. i684.geordeelt, dat een fodanigteftamentwaer
in verfeheidene broeders op; een papier reciprocè hadden getefteert nul
was. defe lententie ftaet te boek , dog is (om dat partijen accordeer-
denj niet gepronuntieert.

Pag. 295. art. uit.) ter contrarie is op den 20. december 1684. ^^
legataris die betoont wierde met de Teftatrice in overfpel geleeft te
hebben verklaert onweerdig het legaet ende vervolgens't felvelegaet
het Landfchap toegeweefen, m caufa van de Pr. Generael klager contra
Jan Jacob van Kikoll. gelijkerwijs ook in of ontrent het jger 1663
den Landfchappe is toegeweefen dc part erveniiTevan Hansjans, die
den Teftator Sakle Ruirds hadde doodgeftooken.

Ti4/eede deel, pag. 69» tHchthnys voor altoos) is nochtans anno
ten eewigen dage in 't tHchthuis gebannen eenen Sjoerd Giolts, ter oor-
iake hy (fchoon bequaem om te arbeiden) echter feer fobervanvcr-
ftand was: fonder 't welke hy had moeten onthoofd worden. Paft dit
ook op pag f25. n, 10.

Pag. 148. in fine , dat felden by ons gebeurt ) wanneer gebeuit iiils
oit ? lalmen de reconventie ftellen by de articulen, of by de remonftran-
tie ? of waer dan ?

Antw: Ais de conventie voortgaet, fonder nae de Reconventie te wachten ^
dat ongetwijveh dikwils gebeUrt, foogaet de reconventie Alleen. Sóo meine 00^
rechtens te x.ijn, dat nae de interlocutie , reconventie wordendegemaekt ^ de
eifcher· den %vedereifch 'finde moeten flaen, om reeden ». 4. ende 6. des fel ven '
kap. verhaelt; des op haer felf wordende befchreeven, edoch als gez^egt is ^
valt z,elden voor.

1682. tuflchen Molk leem Impetrant ende Excipieerde contra Tjamke
mens^ alwaer defe fake ex profefi ende allenig is gedifputeert.

P. 575. art. 15. Vrefe of hier in abuis mag zijn, alfoö Jan Franièn alt(i
vooren gepijnigt was.

Het gefielde vinde foo in mijne a£nteekeningenydoch.foHde konnen abms
in de tijt siijn,

Pag. 451. ir, Criminele fak^. Schoon ook ende voor iba^
verrede eiich pecuniair mogte zijn, gelijckalfoo by 't Hoff vcrflanden
is op 't Requeft van de Piocui'eur Generael tegen O. Belida den 18.
November 1664. ·

0'\>etgang tot de yerhandelinge der 0'\>erheeden, ende by gevolge y>dn het Staetncht,
dat de regeeringen de r\>olheren dlVoor den :(tindt'\>loet hebben begonnen, dat d'oor/a-
ken der Jeber ge-^eefi f^ee, ge'\y>elt ende o^>ereenfiemminge Van Veele huifge"
zinnen, f^an de reeden die de menfihen tot 'Wilkeurige Jiaets regeerïnge heeft
gebran ^ beVefiigt met het exempel \an Friejlandt^ dat d'oorfaek der Volks regee-
ringe\elis Van Godt filmachtig, maer niet fonder de f^eede oorfaek Vandcivillc
der burgerfcha^.

Ae het recht der peribonen ende der laken foude moe-
ten volgen de verhandelinge der gelijk wyw
de beginfen der Recht-kftnde hebben gedaen. waer nae wy
dan van Χλο,χ. proces ende voorbereidingen van dien fouden
moeten handelen ; maer alfoo de mifdaden ende aen-
klachte van dien van't Proces clviil t'eenemael verfchillen · foo fal het niet
II. Deel ' Α " vreemdj;

vreemdt 2,ijn , de mifdadeii op het laefte tê fparen, ende nu tot Het
Troces, aengaende het recht der perfoonen ende goederen over te gaén.
Dat ons in defen te bequamer fal vallen, om de verdeelinge vant werk^y
in gelijker dcelen te konnen affcheiden

2. Wy fullen dan in dit vierde boek fpreeken, van dingen die tot
voorkennifle ende uitvoeringe van het Proces nootwendig zijn, ende
voor eerft van de Overheeden ende haer macht, foo in het gemein, als.
in het byfonder met toepasfinge op den tegenwoordigen ftaet van Frte~
βandt 5 naer onfe befte kennifle, ende nae dc gronden, voor defen in^t
hoek^dat-wy irPt latijn hebben mtgegeeuen ^ vm^t recht der BfirgerfchaphxtQ'
der uitgehaelt, ende beweefen.

3. Het is noodig, dat wy dit voor af ende op defe plaetfe verhan-
delen, eenfdeels om dat het gerichte moet afkoomen van de hooge
Overheit, ende de macht deflelfs van de Oppermacht afdaelt; ander-
zins, om dat wel noodig is, dat de lieden een reedelijke kenniiTemo-
gen hebben, van de macht ende plicht der Overheeden, ende onder-
danen neevens malkanderen , uyt wankenniiïè van welke feer veele
gevaerlijke beweegingen voor defen zijn ontllaen, ende noch dagelijx.
konnen gebooren worden.

4. Hec is leeker , dat d'eerfte regeeringe van't menfchelijkgeflacht
is geweeft by de vaders der huisgezmnen j macr het is niet gelooflijk
dat het daer lang by isgebleeven,, veelmin^ foo mengemeinelijkvoor-
geeft, tot de tijden der z^mdvloedttoe..

f. Nademael £aengeboorene aert der menfchen , 'van te willen beheerfchen
de geen e die Jj over moogen^ foo wel voor, als nae de zundvloedt plaet-
fe gehadt heeft ^ ende het geene de Heilige Schrift verhaelt, van fierke
beroemde helden ende geweldenaers, kan anders nergens toe gebragt wor-
den , als tot fulke die Nimbrots gelijlie zijn geweeft , die een gewel-
dige jaeger wort genoemt, in geen andere zin, als dat hy de volkeren
met wapenen onder fijn jok, ende heerichappije gebracht heeft,

6. Men ziet ook,, dat in alle eeuwen tot den huidigen dach toe de
fterkere en machtige gewent zijn, andere van mindcrl<rachten onder
haer gebiedt met gewelt te brengen, foo datdeftaetvanhetmenfche-
lijk geflachte niet anders geweeft is^ en noch is, als een eeuwigeffaet
vm oorloge ende dat de vreede niet kan behouden worden ,, als door
onderlinge vreefe , foo dat het niet kan miilèn , of een volk dat ion-
der gevaer kan worden aengetaft,, ook fonder uitftel van fijne mach-
tiger nabuiren t'ondergebragt wort , ende niemant kan twijvelen,
of meiifchen die op haer felf leeven , fonder een machtige t'zamenr

voeginge vaii gewapende krachten , zijn een proije van rooyers êndc
gev\''elclenaers.

7. Defe bekende loosheit der menfchen, heeft ongetw ij velt terftont
niet de meenigvuldinge" des menfchelijken geflachts, de huifgezinnen
ende de vaders deilelfs genootiaekt, tot t'zamenvoeginge harer mach-
ten , om dieven ende roevers, iampt alle die hun hare vryheit, lec-
ven , ende goederen wilden beneémen , te konnen tegen ilaen, en-
de zich alibo te ftellen in ftaet van geriiftheit, ende verièekerheit.

8. Waer uit dan oogenichijnelijk is, dat ook voor de zuntvloedt, doen
de boosheit der menichen in <Je hoogftetopisgeweeft, Rcfublijquen
ofte Staten ende volks regeeringen hebben moeten ende ongetwijvelc
zijn geilicht geworden, eeril door gewelt, by die Γ00 genoemde mach-
tige ende fterke helden , ende naderhant of ook wel eer door veree-'
nmge van de huifgezinnen , ende van geheele volkeren tot gemeine
befcherminge.

9. Behalven defe twee reedenen is kennelijk, dat de meniche van
natuiren geneegen is tot gezelfchap , niet alleen uit haet van d'eenfaem-
heit , maer ook tot bnderling gerijf ende verfchaffinge van nootfakelijk-
heeden, die in het bloote gezelfchap van huilgezinnen, niet wel fou-
den zijn te bekoomen ende te genieten.

10. Maer d'eerile reedenen zijn van meer klem geweeft, om-de volks
regeeringe te doen ftichtenendetebeveftigen.

11. Alhoewel defe dingenklaer zijn, endeaeiiallen bekent, dat (on-
der dwang van Regeeringe ende vreefe der Overheit geen volk in vree-
de kan leeven, maer dat een flaet finder Regeerings macht, is een oorlog van
alle tegens alle, foo is ook het felve met exempelen wel te beveftigenj
ende om niet verre te gaen, ons eygen Friejlandt heeft daer van een
leevendig voorbeelt gegeeven.

12. Want als de Friefen nae de tijden van Carel de Groot het zy
door gunil-brieven desfelfs, hoedanige daer zjjngeweefi ^ Alhoewel bj veele
verdacht, of om d'afgeleegentheit in defen uiterilen hoek, waren geftelt
in den ftaet vaii vryheit, foo hebben fy haer ièlve veelé eeuwenlang
gemeentens wijfe geregeert, behalven dat fy uit het midden van haer
gewent waren te kiefen Opperhoofden, diefy naedewijfe van/i<i//V«en
met een Italiaeniche naem Podefiatennotmétn.

ig. Maer dit gebruik door lankheit des tijts in onbruik zijnde ge-
raekt, foo is de vryheit uitgebrooken tot ongebondenheit, ende men
heeft hier meer als hondert jaren lang geleeft fonder bant van'een
ordentlijke regeeringe ende iönder een hooft ofte gemeine yergade-

14. Waer door het gebeurt is , dat de Friefen zijn gevallen in een
krijg, fchier van alle regens alle, huis tegen huis, geilacht tegenge-
flacht, Scinfen ot Slooten tegen Stinièn, met geduirig onderling gewelc,
rqoven ende bloedt vergieten j lijnde wel twee Opperfaftien, Schie^
ringers ende Fetkoopers , maer die fodanig door het geheele landt on-
derfcheiden ende vermengt, dat men het feekerlijk niet als een krtjg van
alle tegen alle kpnde noemen, die niet heeft opgehouden, voor dat Her-
tog Albert van Saxen, met kennifle van de Keyièr Maximiliaenhem
meeiler van het Lant hebbende gemaekt, het Hofgefticht heeft, en-
de de regeeringe geveilicht , tot dat eindelijk ly niet machtig zijnde,
d ongetempertheit der natie in een vreedfame ilaet te houden iijn recht
op Keyfer Carel heeft overgedragen , die het Hot ende de juftitie
genoegiame kracht tot behoudeniflé der vreede hebbende konnen gee-
ven, löo IS eindelijk Frieilandt in dien ftaet gekoomen, daer het te-
genwoordig in is, ende behouden wort, welende met de vryheit wei-
nig of geen Veranderinge gemaekt, als dat d'eenhoofdige Oppermacht
is wechgenoomen, ende gebracht op de Staten.

15' Wy fullen dan dit kapittel fluiten met defe fbellinge , dat de
Staten of volks regeeringen zijn vrywillig ofte gedwongen, d'eerfte
door een voorzichtige zamenvoeginge van veele huiigezinnen, hetzy
in een Stadt vergadert, of in veele Steeden ende vlecken verfpreit.

16. De tweede door macht van wapenen, foo wel uit ο vermogen-
de heerfchens luil, als om miidaden van eenige volkeren, die reede-
nen van rechtveerdige wapens aen andere gegeeven hebben.

17. Edoch als men fpreekt van de tegenwoordige regeeringe eens
volks dat niet beheerfcht wort van een vreemde macht, maer dat fijn
Opperhoofdigheit binnen hem ièlf haelt, foo verilaet zich dat de re-
geeringe voor gewillig wort gehouden ende vloeijende uit het coniènt
van de burgerlchap.

18. Eenige brengen d'oörfake van de regeeringe der volkeren tot
Godt alleen , invoegen de wüle der menfchen voor geen tweede oorfaek,
foude ks^nen worden gehouden y gelijk de Heere Grafwinkelίηβ]η hoekjvan
de Oppermacht van Hollmdt wijdluftig beweert.

19. Maer de waerheit is, dat feekerlijk de Oppermacht eenes volks
is van Godt , edoch fonder uitfluitinge van de wille der volkeren felf,
weshalven d'Apoftel Petrus dOp^)ermacht of d'O ver heit uitdruckelijk
noemt een menfcheUjk^maeksely in iijn brief Cap-, 2. verf. 15. ^

10, Onmiddelijke Overheeden vm Godt hebben gehadt de Jooden»
voor het kieien van de Koning Saul , immers ibo veel Mofes ende
dOpperrichteren aengaet, tot dat fy op d'eygenwillige verkieiinge van
een Koning zijn vervallen, nae 't gebruik van andere volkeren, ende
fulx wel niet buiten, jae door het beftier van Godt aAlmachüg^ edoch
met klare blijk van d'eygene wille der volkeren ende van de burger-
fchap, daer onder ende tuilchen komende.

21. Wy fullen om uit te vinden de macht der Overheit ende het
recht der onderdanen eerft moeten zien , wat een burgerfchap ende
wat de regeeringe zy, met die kortheit, die de geleegentheit van het
Werk ende verltant der faken fal komen te vereyichen.

BeJchrijVmge Van de Burgerfchap ende uhkggmge Van dien. Wat een ^puhl^k nae
het gïbmik Van de T^chtkunde , ende "^aer uit men moet afneemen de eenigheit
ofte tneenigVuldigheit Van Staten ofte ï{epublijcquen.

DOor Burgerfchap verilaen wy alhier niet anders, als een
volkoomene vergaderinge z/an veel hmfgez.innen , om genot van
gemein recht, ende om een geimkig leeven onder een Oppermacht
te z.amen gevoegt.

2. Als wy zeggen een volkoomene vergaderinge, ίοο verilaen wy
niet fuik· een die alles heeft wat men kan wenichen, maer die in getal
ende goederen bequaem zijn tot het gemeine beft ende befcherminge.

Dat de Burgerfchap uit huiigezinnen beftaet , is reede gezegt
ende blijkt van lelf genoegfaem ; maer hoe veel die moeten zijn kan
niet worden bepaelt ; immers een groote breedte van getal wort in
defen beipeurt ^ men foude mogen zeggen, dat fy niet minder moe-
ten zijn, als tot befcherminge van Rovers ende Moordenaers genoeg
ende beftandig zy.

4. Om recht in't gemein ende fonder aenzien van perfoonen te
genieten , ende om tegens gewelt van binnen ende van buiten be-
Ichermt te zijn , hebben wy ook reede gezegt, dat de burgerfchap^
pen hun hebben te zaniengevoegt. '

f. Een geluckig leeven moet alhier burgerlijk^ verilaen worden ;
foodanig te weten , daer men in defe onvolmaektheitdermenfchelijke
dingen mede te vreeden behoort te zijn ende is dit geluk twee-
leedig : hec een beftaet in tijdelijke goederen, luifter ende roem van
een volk , het ander in deugt ende in de vreeiè Godts , waer op
d'Overheden behooren t'arbeiden om hare onderlaten de felve tc
doen genieten. - ^

6. Noch is'er in de befchrijvinge, onder een Oppermachtwant daer
defe niet wort gevonden , daer is ook om eygentlijk nae de konft te
ipreeken, geen burgerfchap ende geen RepubUj^, maer foodanige Stade
of volk, die geen oppermacht in haer felven heeft, is niet anders als
een lidt van een ander burgerfchap ofte Republijk.

7. Het woort ym Republijk^, wort dikwils genoomen voor een volk
dat by veelen ende niet van eenFurftgeregeertwort, hoedanigeook
meeften tijt vrije volkeren worden genoemt.

8. Maer in defe Rechtkunde ftrekt fich het woort van Republijl^
even foo verre uit als de burgerfchap , ende is niet anders , als
■ds ordonnantie van een volk^ , befiaende in de regeeringe van d^ Opper-
macht , ende enderu/erpinge der ingéz^etenen ^ door middel van mindere
Overheeden.

9. Waer uit blijkt, dat de RepubliJ/i^vcrfchedt van het burgerfchap
gelijk het verftant van het lichaem, ofte foo als eenige ipreéken, ge-
ijk d' harmonie van het fnaren^geflel, al waer dan foodanige ordonnan-
tie is, daer is een burgerfchap ende Republijk, daer die ordonnantiën
verfcheiden zijn, daer zijn ook verfchidene Repüblijcquen.

10. Weshalven de Switfers ende de Vereenigde Nederlanden makeix
geen een Republija^, maer foo veel in getal als 'er Cantons ofte Provin·'
tien zijn, om dat yder in haer felf, haer byfondere ordonnantie van
Oppermacht ende daer van afvloeijende Overheden ende rechten heb-
ben i niet tegenftaende fy door een nauwe verbintenifle die de Swit-
fers Liguen , de Nerlanders Vnie noemen , zijn gebracht tot een
Republijccj ende de gelijkenilTe van dien.

11. Het felve kart men ook bemerken in het hoogduitfche Rijk, al-)
waer yder Furilendom ende vrije Rijkftadt haer eygen Oppermacht
ende rechten van dien hebben , met dat onderfcheidt alleen , dat
d'Unie van Duitllandt wort beliiert door een peribon den Keyfer,
ende die van de Switfers ende Nederlanders door een vergaderinge
Van veele perfoonen.

gent is \ ool< een eenige burgerfchap ende Republijcque zy i want gelijk
met de 2-iel alleen maer ook het lichaein een menfche maekt , alfoo
iiioet ook d' eenigheit der Republijken, lbo wel uit het lichaem als uit
het Opperhooft worden aengemerkt ^ want in de burgerfchap is het
foo geieegen ^ dat veele lichamen een hooft konnen hebben , gelijk
de Monarchie van Spangien uit foo veel Republijken of Staten, als'er
fchier Koningrijcken ende Landtfchappen onder zijn beilaet, ibo is ook
Groot-Brittannien geen een maer twee of drie Koningrijcken ende
Republijcquen uitmakende.

©m ti'tt te \inden de deugt ende klem Ύαη Oppermacht foo '^ort y>oorgefteh ende ulp-
gehaelt d'eygenfchap y>an een Gemeentens-'^yje ^egeeringe y ende betoont die t^
beftaen in een Verbont Van alk de burgers» om te Vreeden te ende haer t^on-
der-^erpen aen alles Ίναί het meerder getal Van haer fal goedtVmden t het β di^
gelijk of ongelijk hebben, nochtans: onder feekere bepalingen.

Et is een vrage van groot verlange, hoe verre zjch de macht
van cf Oppermacht over een volk uitfirekt j want eenige zijn^
van gevoelen , dat by het volk altoos is d'Oppermacht,.
ende dat Furften ende Koningen niet anders zijn als dienaers van
het geheele volk.

2. Andere willen dat by de Koningen ende opperfte Regenten-
der volkeren is een oneyndige macht over de lichamen ende goederen
der onderzaten, fonder eenige uitneeminge , van wat faken of rech-
ten het ibude mogen zijn.

Wel te weten, deie vrage ftellen wy voorfoo veel aengaet een^
volk 'tvvelk een Oppermacht, het zy van een of veele Perfoonen.
over hem. heeft geftelt,. fonder eenig voorfchrift, uitilreckinge ofte be-
palinge, eenvoudiglijk indiervoegen als dat by die perfoon ofte by, die ver-
gader inge [oude zjjn d' Oppermacht des volkj,.

van een Oppermacht, Γοο fiallen wy voor af zeggen, dat alle volkeren
worden geregeert of door haer felf of door een vergaderinge van wei-
nige perfoonen , ofte door een perfoon, hoe hy genaemt moge zijn,
Kejfer, Koning^ Hertog^ Ρπτβ, Graef, Heer, want hetonderfcheidtder
namen geen veranderinge rnaekt in het recht.

y. Daer geen gedaente van defe drie regeeringen gevonden wort
foodanig volk zeggen wy te leven in haer namirlijke (iaet, foo als de men-
fchen geweeil: zijn , eer fy eenig verbont met malkanderen hadden
gemaekt, dienfvolgens is het ilichten van een Republijke niet anders
als een afgank^ ofte verUtinge van defe namirlijke flaet.

6. De gedaente der regeeringe die minft afgaet van defe natuirlijk-
heit, is de regeeringe van het volk. of van de meenigte, welkers aert ende
kracht hier in beftaet, dat alle burgers van fuiken Staet hier in over-
eenkoomen, dat zy te vreeden fnllen zjjn ende haer fullen onderwerpen aen
alles wat by het meerder gedeelte dffs volks fal -w-orden vaflgefielt, het wel-
ke dan een yegelijk burger aen den anderen verilaen wort te belooven,
ende toe te zeggen.

7. En dat ionder bepalinge van tijdt , om dat fy dit verbont aen-
gaen , ten eynde fy de gcmeene fake mogen houden buiten confufie^
€nde afweeren den krijg van alle tegens allen, waer in zy wel weten
onvermijdelijk te fullen vervallen, lbo haeil fy van dit verbont afge-
gaen fullen zijn.

8. Moet ook verilaen worden, dat dit verbont is fonder bepalinge
van faken , foo verre fy niets mtdrHckelij!^ hebben mtgenoomen ende ver-
klaert onder de gemeine ftemminge 'niet te willen begeeven.

9. Dit verbont moet ook gelden fonder onderfcheidt of het meerderge^
tal gelijk, of ongelijk^ fifide mogen hebben , foo dat het minder getal ver-
ilaen moet worden haer blindelink te onderwerpen de wille van het
meerder getal, by wettige ilemmen uitgevonden ende gebleeken.

10. De reeden hier van is openbaer , om dat wanneer het minder
getal nae gedane llemminge foude willen zeggen, dat fy gelijk hadden,
of dat fy in fulke faken niet gehouden waren het meerder getal te
volgen , foo foude men noyt een verfeekerde Staet hebben , maeu
t' elkens iil confufie ende in den ilaet des krijgs vervallen, het welke Jy
in 't fiichten van den Staet boven al hebben willen vermijden ende verzeeg gen.

11 . Hier uit volgt dan ook, dat het geene by het meerder getal
wort beflootenvoor het befuit van allen ende een yder int by fonder moet
worden gehouden, ook ten aenzien van de geene die in ander gevoe-
len' zijn geweeil, uit kracht van hun yoorgaendc belofte ende onder-
werpinge. Γ..............ii. Om

1%. Om dit met een exempel te verklaren; OtSi^dtvm Romen die
'^emeentens-wijfe wierde geregeert, was gedeelt in ipzlioopenoFtecü^i-
fagnien, die alle tot openbare ftemmin-geover de gemeine iuken wier-
<len geroepen ; maer als'er 97 comp3gnien eens waren die effen het
meerder getal uitmaekten , foo wierden d' andere niet eens gevraegt
noch haer ftemmen onderfocht, alfio krachtelijk^ te kennen geevende dat
de n/ille van het minder getal in het meerdere was hegreepen, ende de be-
iluiten waren des-niettemin wetten van het gantfch-e volk.

15. Niet tegenftaende ίη 't befluit dingen waren begreepen die
flrekteit tot naedeel van het minder getal of eenige van dien, om dat anders
al wederom t'elkens ftoffe van fcheuringe ende verval tot een krijg
foude gebooren worden, foo verre de geene die met ilemmen over-
troffen waren, met voorwendinge van hun interefi haer het gemeine
befluit foude mogen ontrecken.

14. Jae fchoon het meerder getal hadde beilooten het leeven ende
goedt van eenige der burgeren op te offeren voor de gemeine fake,
ielf daer toe moet dit verbont getx'ocken ende uitgeftrekt worden.

15'. Op welke gront fteunt het geene by aller volkeren recht is
aengenoomen, dat een hurger gehouden is fijn Itjf ende goedt voor het Va-
derlandt op te zoetten , ende dat de wet gezegt wort meer ende hooger
meefter te zijn van ons goedt als wy felf zijn , om dat men weet dat
het gemeine beft niet kan behouden worden, als de particulieren haer
fchade of ondergang met het algemeine verderf fouden willen ende
mogen voorkoomen; welke verbinteniffe echter uit geen ander fun-
dament kan worden gehaelt, als uit foodanig voorgaende verbonC
ende belofte.

16. De reeden wil echter niet, dat men dit in het oneyndige trec-
ke, maer ibodanige uitneemingen toelate, die de gefchapenheit van dat
verbont genoegfaem mede brengen.

17. Voor eerft dan, het verbont van de burgerfchap betreft alleen
de goederen ende de lichamen der menfchen , niet de gevoelens van
het gemoet ende de beweegingen der ziele ; dienfvol^ens ftaet een
yder vry te gevoelen ende te gelooven van alle natuirlijke ende bo-
ven-natuirlijke dingen wat hy wil, behoudens de reekenfchap die hy
der van aen Qodt fchuldig is, alleen de lichamelijke ende uitwendige
handelingen, felf ook ontrent die dingen, konnen by het meerder getal
bepaelt ende voorgefchreeven worden.

18. Evenwel met deie uitneeminge, dat handelingen, die Godt Al-
machtig duidelijk heeft voorgefchree^^en ende bepaelt , niet konnen

verandert worden door menfchelijk bevel, fulx een burger uit kracht
van het gemelde verbont niet is gehouden te doen wat Godt Al-
machtig verbooden, of te laten wat hy klaerlijk gebooden heeft, fin^
der dit echter verder te treckenals immers Godt de Heere duidelijk^ heeft
verkjaert.

19. Dewijl ook het verbont des burgerfchaps ten gemeinen befte
ende befcherminge is aengegaen, Γ00 moet men zeggen, by Γ00 verre
klaerlijk bleek, dat het meerder getal door een booie t'zamenfvveerin-
ge trachte aen haer alles toe te eygenen ende de refl: te berooven ende
te vervolgen, zegge met een boos opziet, die van het minder getal fou-
den haer in fuiken gevalle mogen affcheiden ende op hare byfondere
befcherminge letten , want fy niet konnen verftaen worden te zijn
verbonden door haer voorgaende wille tot yets dat erger is als de krijg,
die fy te vreefen hadden in den ftaet der natuire.

20. Eyndelijk , indien het meerder getal by louter gewelt ende
openbaer ongelijk , fonder rechtelijke ftemminge het minder getal of
eenige van dien op het lijf vielen , beroofden ende dooden, daer toe
fouden fy ook uit het verbont niet konnen worden gehouden , om
dat de menfch een uiterfte fchrik hebbende van de doodt, feekerlijk
hem niet fal hebben willen verbinden tot de felve tc lijden fonder
eenige oorfaek ende forme van recht ofte overitemminge by de ge-
meente beraemt.

Won he'^eefen, dat de flichtinge Van '^etmgê of eenhoofdige regeeringe gefchiedt door
ó\>erdrachte, '^elke foodanig is, dat fy aen de {{egenten het fel\>e recht geeft, het
yeelke by't meerder getal is in een Gemeentens-fpijfe regeeringe»

Y hebben voor oogen geftelt de macht die het meerder
getal van 't burgerfchap, die gemeentens-wijfe geregeert
wort, is hebbende.

ü. Maer de ervarentheit heeft de volkeren gelceit , dat als de Op-
permacht in diervoegen is by de meÉnigte , zeer fvvaerlijk kan belet
worden de verwarringe der faken, twiften ende oneenigheden, die op
oorlogen ende eyndelijk op tyrannije pleegen uit re komen.

3. Defwegen hebben meeit alle de volkeren liever gewilt hare
macht, die door gemeine llemminge op het meerder gedeelte van alle
burgers moeite komen, opgedragen aen een perfoon of aen een ver-
gaderinge van een feeker ende bepaelt getal van burgers.

4. Men heeft wel exempelen, dat foodanige volkeren het recht van
Oppermacht aen haer ièlf echter hebben behouden-, ende ook d' al-
gemeine ftemmingen in feekere pointen van het meefte belang , des
alle d' andere faken ende dagelijkfe bedieningen van het gemeine beft
beveelende aen Overheden by haer geftelt, gelijk noch heedenfdaegs
in eenige Steden van Duitilandt.

5. Maer wy ipreeken alhier van fülke volkeren , die haer recht
t'eenemael hebben overgedragen , invoegen fy noic by malkanderen
komen, noch eenig ftem-recht behouden over de gemeene fake, ge-
lijk het volk van Romen de Keyfers over haer hebben geftelt ge-
hadt , invoegen dat fj die haer macht ook, over haer [elf op den Keyièr
overdroegen , (a) ibo is ook de macht des volks van Fenetien , dat
eertijts ook Gemeentens-wijfe wierde geregeert, overgebracht op den
aAdel, invoegen het volk noit meer by een koomt, noch eenige ver-
gaderinge of ftemminge kan ofte mach oeffenen.

6. Wy meinen ook dat het exempel van Frieflandt hier niet t'on-
paile fal komen , want natuirlijk ende ooripronkelijk was de macht
van het gemeine beft by alle Ingezeetenen van Frieflandt , die t'za-
men een ende de ièlve burgerfchap uitmaken, maer die macht of dat
recht van het geheele volk is van ondenkelijke tijden af ongebruike-
lijk ende onbekent, nademael in de Landen^ by welke de drie vierde-
parten der regeeringe zijn , ^ oorfpronkeltjke Oppermacht is by d' Bedelen
ende Eygenerfden, dat is, bezitters van onroerlijke goederen, van ouds
recht van ftemmen in gemeine faken hebbende , ende in de Steden
die de vierdepart hebben , is d'uiterfte macht by de Froetfchappen,
hoewel in fommige Stéden noch overblijffelen van algemeine ftemmin-
ge der geheele burgerije in het maken van Raetflicden ende andere,
laken van grooten belange worden gevonden ende gebruikt , het
welke doch ten aenzien van het recht der geheele Pröw»//^ weinig ofte
geen veranderinge maekt.

η. 'tis waer , men kan niet zeggen , wanneer het gemeine volk
foodanigen overdrachte van haer natuirlijk ende ooripronkelijk recht
op £ Bedelen , Eygenerfden , ende Froetfihappen heeft gedaen , is echter
feeker, dat het met met gewelt is gefchiedt , daer van tael noch teeken
is, eride daerom dewijl fe klaer ende ziens voor oogen is in gebruik,
foo is onvermijdelijk waer , dat die overdrachte ten rainften met iliU
fwijgende confent des volks begaen ende te weege gebracht is , hoe-
wel moogelijk daer van geen eygentlijke tijt kan worden aengewefen
behalwen ten tijde van 't affweeren des Konings van Spangien, ende
het oprichten van de vrije Repuhlijcque, die geichiedt is door d' Eedelen
ende Eygenerfden, ende der felver Volmachten Stacts-wi fe ten Landts-
dage vergadert; de Vroetfchappen doen noch wel niet bekent zijnde,
maer de vergaderingen in de Steden te vooren gebruikelijk bykans een
ende 'tfelve recht hebbende.

8. Als men nu vraegt wat recht die vergaderingen , op welke des
volks recht is overgedragen, hebben , foo kan men niet anders zeg~
gen ,, als dat jy hehhen het recht , het welke te vooren of oor^ronkelijk^ is
h.y het meerder gedeelte des volks door fiemminge in yder voorval uitge^ionden^

O. d'Eygenichap van overdrachte, ende blijïc dat het gemeine volk
is buiten alle oeffeninge van macht ende bevel over de gemeine faken,
brengt ίΐιΐχ oogenfchijnlijk mede.

10. En daeromme gelijk de forme ende de kracht van ctn volksof Ge·^
tneentens-wijfe regeeringe, beftaet in een verbont, waer door alle bur-
gers aen malkanderen zijn verknocht van dat fy willen te vreeden
zijn, ende haer onderwerpen aen alles wat by het meerder gedeelte van.
alle burgers fal worden bsflootsn, ibo beilaet de kracht van een Regee-
ringe van weinige of een hooft , in ibodanig verbondt van alle Inge-
zeetenen ofte Burgers , dat jy willen te vreeden zijn ende haer onder-
werpen aen alles wat by die Opperhoofdige vergaderinge fal wefen beraemt ende
bevoolen , met de felve uitftreckingen ende bepalingen , die wy int
'voorgaende Kapittel hebben verhaelt etide needergeflelt.

11. Voorts gelijk eenige volkeren haer Gemeentens-recht hebben
overgedragen op vergaderingen van ièekere perfoonen , foo is doch
by het meerendeel der volkeren , d' eenhoofdige regeeringe voorgetrocken,
ende vaflgefleli , eenfdeels uit vreeiè van twift ende oneenigheit we»
gens de veelheit van hoofden , als ook dat veele gemeenten van dien
aerdt zjjn^ dat Jy haer liever ende gemackelijker bmgen onder een doorltichtig
hooft, welkers Inifler ende heerlijkheit haer opgetrocken-houdt, als van veele-
kaer mdc bnrgeren een weinig mtmmtender als jy , ende wdk£ys gelijcken

in rijkdom » geflachten , ende andere qualiteiten veele doorgaens onder haer
gevonden worden,

ï^. Als dan het volk een Koning over haer geftelt heeft , incüer-
voegen dat noch zy noch de voornaemile van haer oit by een komen
om te ftemmen over faken van het gemeine beft , ende dat des Ko-
nings of Furften Oppermacht eenvoudeUjk gefticht is , fonder bepa-
linge ofte uitneeminge van rechten die het volk voor hem behoudt,
foo kan ook al mede niet anders worden gezegt , of foodanig Prins
heeft het felve recht, dat in een Gemeentens-wijfe Regeeringe ibude
zijn by het meerder gedeehe des volks door ftemminge t' elkens uit-
gemaekt ; wederom met de felve bepalingen ende uitneemingen, mitjgaders
om de felve reeden als ten aenzJen van de regeeringe der geheele burgerfchap
ende van een vergaderinge der voornaemfien zjjn verhack ende aenge-
weefen.

ig. Wy fullen hier alleenlijk herhalen defe twee ftellingen tevoo-
ren mede vermeit, ofte liever defe eene vermaninge van zich te moe-
ten wachten voor twee uiterften , in het gevoelen ontrent d' Opper-
macht. Ten I. dat Koningen ende Princen, beneffens andere Staets-verga-
deringen altoos moeten worden aengezjen als dienaers van de ganfehe burger-
fchap , ende afhangende van haer macht.

14. Ten 2. moet men zich ook wachten van het ander uiterfte, te
weeten, dat de macht van Koningen ende andere Hooge Staets regeenngen
oneindig foude zjjn , fonder eenige uitneeminge ende bepalinge ter weerelt
mede te brengen ofte te lijden.

De reeden van de falsheit deicr twee uiterften kan blijken uit
het geene by ons in dit ende voorgaende kapittel is geleert ende aen-
geweefen.

16. Maer indien het waer is, gelijk het is, dat d'Hooge Staets ver-
gaderingen, by exempel-, de Groote Raedt van Venetien of Eedelen
ende Eygen-ermen in Frieilandt, n\it;fgaders Koningen ende Princen
eenvoudiglijk met Overmacht begaeft, hebben het felve recht, dat
het meerder getal heeft, in een Gemeentens wijfe regeeringe, foo is.
immers klaer voor oogen , dat de geene die het recht van dat meer-
der getal hebben, geen dienaers van d'onderdanen zijn, noch van de.
ielve afhangen , even foo weinig als in het voorgaende geval het meerder
getal des volks, dienaer ende onderworpen is aen het minder getal; In te-
gendeel, gelik het meerdergetal d'Oppermacht heeft in haer felfs en-
de on-afhankelijk van het mindergedeelte , foo kan ook niet andei's
zijn 5 of de geene die wy beweefen hebben in hun rccht getreeden ta

zijn, moeten ook haer eygen ende des volks meeilers mitigaders Tonder
afhanginge ende onderwerpinge ten aen-zien van de meenigte zijn.

17. De falsheit van Het ander uiterile moet ende kan blijken uit het
geene wy in't voorgaende kapittel hebben bygebragt, tot bepalinge van
de mvicht die het meerdergedeelte in een gemeentens-wijfe regeeringe
heeft over het mindergetal, waer van wy de toepasfingen ende byfondere
gevoken op een ander plaetfi [uilen hebben,

18. Alleenlijk mach hier wel worden opgevat , ende bewaert tot
toekoomende gebruik, in wat voegen gezegt wort by de Rechtige-
ieerden, de Wetten zjjn overeenfletnmmgen van het volk ; te iveeten , voor
foo veel alle de beveelen der geener die d' oppermacht hebben, fteu-
nen op dat ooΓφronkelijk verbont van de burgerfchap , dm Jy te vreeden
fuilen z,ijn, ende haer onderwerpen alle bejluiten ende beveelen der geener die

oppermacht hebben, waer in verilaen worden alle te confenteeren, die
naderhant zich by de felve burgerfchap koomen te vervoegen, omdat
fy wel weeten, dat fy anders niet konnen geleeden worden ende dat
de gemeene iaek niet kan beftaen fonder foodanige onderwerpinge en-
de waerneeminge der Wetten.

Μ dat dele qu&flie die wy in de voorgaende/^^o^V/^/f verhan-
delt hebben, is de grontilach van de burgerlijke ruile, faf t
van nooden zijn, de voornaemile reedenen van d'uiterile
opinien, by ons verworpen, kortelijk te wederleggen, ende vooreerft die
voortgebracht worden voor het gevoelen, dat de Regenten noit anders
zijn als dienaers van het volk^ ende dat d''oppermacht altoos by de gehéele
Gemeente Ibude zijn.

z. D'eerfte reeden voor dit gevoelen is, dat die een anderfielt ende maekt^
meer ende meefier is van de geene, dien hy gemaekt ende geflelt heeft j nu is
lêeker, dat in wilkeurige regceringen de Kegenten eerft geftelt worden
by het volk,

Hier op dient ten antwoort, dat defe regel niet altoos vaft gaet,
niaer dat fy ophoudt in alle dingen, die van aenbegin zijn wilkeurig
ende naderhant nootfakelijk wórden, gelijk een vrouwe die kieft ende ilelt
de man boven haer, daerom naderhant niet meer noch meefterfevan
de man is; minderjarige kiefen ook voogden over haer, ende worden
echter onderdanig aen de felve; by ouds konden de lieden haer vry-
willig geeven in ilavernije , ende kiefen haer felf een Heer , die ly
als {laven onderworpen wierden, dat foo wel in de Joodiche als in de
Roomfche rechten bekent is. (a) Soo moet dan uyt de natuire der
faken worden afgenoomen, of de verkiefinge ende ftellinge, met die
meeninge gefchiet, dat de gekoofene ende over onfe perfoonen of goe-
deren gefielde machthebber , altoos fal afhangen van de kieiêr ende
maker, dan of hy een ware ende onwederroepelijke macht fal genie-
ten , ende hoedanige in het ftuk van regeeringe behoort te worden
verftaen, is in de voorgaende kapittelen genoegfaem betoont.

4. De tweede reeden is, die tot, en om een anders nut, gerijf ende
welvaren wort geflelt, is minder als die, om welkers wille hy geflelt wort,
gelijk d'Apoftel in d^eerfie brief tot de Corinthen 't 11. cap. bewijft d'on-
derwerpinge van de vrouwe, öioo/'gefchapen is, om des mans wil-
le ; nu ζ^ηη ongetwijvelt de Koningen om't volk^ ende niet het volk, om haer;
wy antwoorden , dat dit argument in zich felfs geen kracht van be-
fluit heeft , om dat het nut ofte profijt ende macht niet aen mal-
kander hangen , nochte uit elkander vloeijen. de voogdije is on-
getwijvelt tot nut ende profijt der hiinderjarige geordonneert, ende
des niettemin zijn de mmderjarige hare Voogden onderworpen, 'tis
waer als yemants onderwerpuige vaft ftaet op een ander grondt van
reedenen, foo kan defe reeden daer wel met vrucht ende kracht wor-
den by gevoegt , om d'onderworpene peribon met lijdtfaemheit fijn
ftaet te doen erkennen, maer fy is niet beftant om de kracht van heer-
fchappy bloot alleen te beveftigen, ende foo meinen wy dat d'Apoftel
hebbende voor uit-geftelt ende beweefen, dat de vrouwen hare man-
nen onderdanig moeten zijn, den felven te gemoete voert, dat fy fulx
met goeden gemoede behooren te doen , als weefende nae ende om de
man gefchapen,

f. De derde reeden ; de macht der Regenten is voertgekoomen uyt de
wille des voll^^ de welke niet worden, Tbodanig te zijn

geweeft , dat het geheele νο\ fiude zjjn in d'abfolute macht van een ofte
van weinige \ wy antwoorden , de wille moet blijken uit de woor-
den ende iiyt de natuire der fakej De woorden hebben wy gezegttc.
(a) §.^,lnflJejur.ferfon.Exod,^i.y,6r mOQ-

moeten zijn eenvoudig ende fonder bepalinge , ti/ameer d^oppermacht
des volks gegeeven wort aen een of weinigeperfionen, ibnder wijders, ende de
natuire der fake is hier boven overvloedelijk aengeweefen: indien een volk
wilde dat de Regenten niet iullen hebben een aiffi/f/te nmchtjoo moeftca
fy dat met woorden hebben uitgedrukt, ende wy zijn van dat verftant
dat in de macht is van een volk om in het ftichten van een oppermacht fo-
danige bepalingen te maken, als iy willen, maer dat niet hebbende gedaen,
foo konnen fy haer niet aenmatigen , dat fy hebben overgedragen.

6. De vierde reeden, de beflieringe vm het gem&sne befi won de Re-
genten aenbevoolen van het volk^, haer wort tot dien einde ίαβ gegeeven,
nn is feeker dat dlle laflhebbers gehouden zjjn reekenfihap van hare bedieninge
ie geeven, £Hde buiten twijvel zJjn de ge ene die reekenfihap eyfihen meefiers
'van de geene die fe doen ^ maer wy ontkennen dat het kiefen der Regen-
ten is een laffcgeevinge, niet meer als het kiefen van een man of Voogdt
voor laitgeevinge kan worden gehouden.

7. De vijfde reeden wort uit de H. Schrift genoOmen, ende uit het
verbont dat er geweeft is, tujjchen Godt, het volk-, ende Koningen vm
Ifrael, met inhout, dat jj Godts volk^fouden zjjn , welkjjerbontgebrooken zjjn-
de, foude fio wel het vol^als de Kooningen verboren gaen. (b)

8. Sy willen dat de Koning ende het volk vyt dit verbont elk voor
het geheel zijn verbonden geweeft , ende dat de Koning niet alleen
fchuldig was, aen het verbont-breeken, indien hy ielf afviel, maer ook
als hy het volk niet belette af te vallen; in tegendeel dat het volk niet
alleen fchuldig was voor hem lêlf, maer ook voor den afval ende fon-
den des Konings, daer voor het volk ook ftraife heeft moeten lijden,
gelijk daer van exempelen zijn, (c) vervolgens moeft het volk recht
hebben, om den Koning te beletten van afval ende van fonden, want
het ongerijmt ibude zijn, dat het volk aen de fonden des Konings ge-
houden ende fchuldig foude weefen, fonder eenig middel te hebben,
om de felve voor te koomen, dewijl doch niemant boven fijn vermoogen
kfin gehouden z,ijn.

Wy antwoorden , uit dit verbont zijn waerlijk Koning en-
de volk gehouden geweeft , de Koning voor fijn eygen perioon
ende ampts-halven , indien hy fijn ampt met gebruikte tot weerin-
ge van fonden ende afgodeiy, het volk was gehouden voor hem ièlf
ende niet voor den Koning, foo verre fy niet in eeniger manieren haer
aen s' Konings mifdaet deelachtig hadden gemaekt, om den Koning te

dwingen, blijkt genoeg daer uit, dat de Propheeten de Koningen vry-
moediglijk aenfpeekende ende dreigende Gods oordeelen , noit het
volk hebben aengeport om den Koning te dwingen of te ilraffeii
over iïjne fonden.

ï O. Het welke iy haddetfiïioeten doen, indien het volk daer toe recht
hadde gehadt j w γ konnen ook niet zien, dat het volk is geftraft geworden
om de perfoneele mifdaden der Koningen buiten haren fchuit, want
fulx is tegens de grontregel der ftraiFen en rechtveerdigheit, die Godt
hem fel ven toe-enddde menfchen voor. fchrijft. (d)

11. Dit weeten wy , dat Godt de Heerzier occafie van de ibnden
der Koningen, gehjk ook van ouderen, wel gewent is plagen te fen-
den over het volk ende over de kinderen , waej- mede der Koningen
ende der ouderen ilrafFe ook wort te weege gebragc , ende vermeer-
dert; maer men moet niet zeggen, dat ten aenzien van dat volk, en-
de die kinderen felf, Godt Almachtig geen rechtveerdige oorfake fou-
de hebben, om haer met fodanige plagen te beibeken. d'Heere ftrafc
dan de fonden der Koningen in het volk , ende der ouderen in de
kinderen, om dat fulx haer ook betreft, maer hy ftraft te gelijk d'ey-
gene fonden des volks ende der kinderen; men heeft niet van nooden
eenige toegereekende fonden te ilellen als alleenlijk de erffonde, om
dat in d'eer/h ouderen het ganfche menfchelijk^gedachte gefondigt heeft, dat
nergens in andere menfchen of byfondere voorvallen ftaet ge-
Ichreeven.

12. Het tweede uiterile gevoelen, waer door de macht der Regen-
ten oneindig wort gemaekt, fonder dat 'er eenige bepalinge of ftilfw ij gen-
de foude verilaen , of uitdruckelijk foude bygevoegt worden, fteunt
op een recden, die wat verder is gehaelt, ende fpeelt.op de gronden
by ons te vooren necdergeftelt. fy zeggen dat het een volk willende
fcheiden uit fijn natuirlijke fiaet van krijch ende werringe, maekt een
verbont, van haer t' onderwerpen de wille van het meerdergetal des
geheelen volks, ofte van een Staets vergaderinge, of wel van een per-
ioon; dat hier door d'eene burger aend ander wort verbonden, maer
niet het meerdergetal als een lichaem , nochte ook een vergaderinge'
ofte' de Furil, om dat die het fehe recht hebben, ende dewijl 'er dan
geen verbinteniffe tuilchen het geheele volk ende het meerdergetal,
dat 'er ten tijde van dat verbont noch niets is, of tuflchen de geene
die hun recht hebben kan zijn, loo volgt ook dat het felve meerdergetal,
of d' andere Regenten niet gehouden zijn aen eenige conditiën , ofte

bepalingen j noch aen eenige breekingen van 't verbont, iy zeggen dat
de beloften die naderhant worden gedaen , met of ibnder eede, niet
als bloote toezeggingen zijn , die de Regenten wel in haer gemoedt
vaftmaken om iè nae te koomen, maer die geen recht geeven aen
het volk om te eyfchen d'uitvoeringe van dien , veel min omgewelc
tot dien einde te gebruiken.

13. En hier toe gebruil^en fy defe reeden ^ dat hetmindergetal des
volks, nae dat het meerdergedeelte is uitgevonden , geen volks recht meer
heeft, alfoo dat geheel en al is by het meerdergedeelte ^ foo dat het
mindergetal gereekent wort als of t' er niet was , immers niet an-
ders kan gehouden worden, als voor onderworpene perfoonen hooft
voor hooft, fonder eenig recht of aenzien van volk, of eenig bur-
gerlijk lichaem. dit is de grondt waer op Ipeelt het wijdluftig traüaet
van Thomas Hobhes Engelfman in fijn boek vm de Burger en de Levia·^
thany 't welk dan allbo vervolgens van het maken der Staets vergade-
ringen ende Koningen foude moeten worden verftaen.

14. D'antwoort hier op fal tweeleedig zijn, gelijk het maeken der
Regenten tvveezins kan worden begreepen, ende in het werk geftelt;.
Eeritelijk, wanneer een volk nieuw elijk fcheidende uyt de llaet der
natuire haer onderwerpt het goedtvinden van't meerdergetal, anders
van een ofte weinige die het over zich ftelt ; laet ons ecril blijven
by de gemeentens-wijiè regeeringe, ende het onderfcheit van 't min-
der of meerdergetal. als het geheele volk haer onderlinge verbindt,,
om zich de meerderheit van ilemmen t'onderwerpen, iöo is 'er nie-
mant van al den hoop, die niet aen d'andere verbonden is, tenminften
daer toe, dat hy dat gemeine verbondt niet fal misbruiken ten gemei-
nen verderre ende tot erger als iy't te vooren hadden, vervolgens zijn
ook de geene die /in't meerdergetal koomen, aen die felve belofte ver-
bonden, ende blijven verbonden , iêlf als fy door overeenilemminge-
macht over d'andere gekreegen hebben, waer uyt dan volgt, dat fy
tegen de voorgaende belofte doende, verbont-breekerszijn.

if. Voor het tweede moet men aenmerken het geval dat meer ge-
bruik heeft , te weeten als een volk al lange vergadert tot een bur-
gerichap haer op nieuw onderwerpt aen eenig Prins of Staets-verga-
deringe, indiervoegen dat het volk aen d eene kant fijn wille verklaert,.
ende de gekoofene perfoon of vergaderinge fulx aenncemt aen d'ander
zijde, dan is 'er geen reeden van twijvelinge terwerelt, waerom bei-
de partijen aen malkanderen niet fouden konnen worden verbonden,
ende dienfvolgens als het volk feekere conditiën bedingt van fijne Re-
gen,

'genten , ίόο 5^ijn de ielve daer aen gehouden , ende die verbintenif
lè duirt ook, als het volk gefcheiden, ende elk tot het zijne wederom
gekeert is, ende iülx, om dat alle verbinteniilêii nae rechte geduirig
ende eeuwig zijn , waer van wy d'eiFeéten ende toepaffingen op een
ander plaetfe iullen hebben.

16. Wy moeten ook behalven de twee uiterile doolingen hier bo-
Ten gemelt, verlaken een ander gevoelen, 'twelkeenigedrijven, te
weeten , dat wel d' Oppermachten niet altoos zijn dienaers van 't
volk , ende niet altoos meefters , maer dat ly gehoori^mt moe-
ten worden, als fy wel regeeren; doch niet als ly qualiik regeeren;
dat kan wel waer zijn Γ00 verre ly yets mochten gebieden, dat Godt
uitdruckelijk verbooden heeft , of wanneer her aenloopt , tegen de
bepalingen die wy gezegt hebben ia alle regeenngen^ plaetfe te heb-
ben , maer anders hangt de gehoor faemheit van de onderdanen geen-
zins van het goedt of qualijk regeei'en der overmachten, nademael dat
niet als een macht ter beede foude zijn, in 't minfte niet bequaem, om
vreede te houden, alfoo een yder hem foude wiiien Hellen tot Rich-
ter, over het doen der Regenten , ende van fijn eygen oordeel het
gehoorfamen afhangen, dat een regemngi fimde zj^ om het onderfie die
dagen hoven te deen keeretu

17. De H: Schrift vermaent ons anders , niet alleen den goe-
den , maer ook die hardt ende befwaerlijk zijn, te gehoorfamen, («)
ende dit wort ons allenthalven in de Heilige bladeren ing^rcnt, ion-
der ergens te leefen, dat men de beveelen der Overheeden mach ver-
achten , behalven als jy aenioopen tegen Göds mtdmklijke heveekn, dan
heeft plaets 't geene defclve Petrus tot den Raedt der Jooden zeide,
men moet Godt meer gehoorfamen dan de menfihen. : " , i

18. Daer valt groot bedenkai, hoe men lal neemen de plaets 0
silwaer Samuel het volk willende afmanen , van een Konink te kie-
fen , haer voorhout hoe de Koningen regeeren ; in de text is een
woort , dat d'oude griexfche ende latijnfche overzetters, ook d'oude
hooge ende nederduitfche vertaelders hebben genoemt het recht des
Konings , dat aldaer foo befchreeven wort , als of de Koningen
macht hadden met hare onderdanen lichamen ende goederen , te
doen wat fy wilden , ende nademael Mofes de plichten des Ko-
ning ganfch anders verhaelt, (g) foo hebben onfe nieuwe overzetters
gemeint, dat fy die plaetfe niet moeiten vertalen, van het recht maer

(e)' I Vet, 2. V. 18. (O I Sam. cap: 8, V, 9. il, emle yolg^ (§)] Vme^
mmiiim 17. V, 14.

van de wijfc des Konings. dewijl echter het hebreuich woordt al-
daer van den Heiligen Geeft gebruik doorgaens beteekent recht, j(bo
foude men dat woout wel mogen behouden met defen fin , dat het
volk immers een Koning hebben willende moeften weeten , dat fy
haer felf een hard jok onderwierpen , als moetende gehoorfaem
zijn , niet alleen aen de goede , maer ook aen de (^uade ende boos-
aerdige Koningen , welkers ongelijken over lijf ende goedt de par-
ticuliere burgers en ingezetenen louden moeten lyden, fonder hen
daer tegen te mogen opilellen , hoewel de Koningen qualijk regee-
rende geenzins haren plicht fouden voldoen ^ maer hen felven de
ftrafFe van Godt Almachtig onderwerpen,

19. Invoegen het recht des Konings tweezins ibude moeten worden
aengemerkt, ten eerften, foo verre iy aen Godt de Heere reekenfchap.
ichuldig zijn , ende ten tweeden , ibo verre d'onderdaeen tot lijdt-
iaemheit worden verbonden, welk onderfcheidt ook in andere mach-
ten wort befpeurt, als die van, een vader over een kint, van een man
over fijn vrou, fy hebben voor Godt den Heere geen recht over hae^
vrouwen en kinderen , als die met billijkheit ende iachtmoedigheit is
vergezelfchapt, maer daer uit volgt niet dat vrouwen ende kinderen
vry zijn van de bandt van onderdanigheit, ende recht van tegen-
ftant hebben, ibo haeft de man of vader de palen van billijkheit en-
de Iachtmoedigheit te buyten gaen. Soo dat men ook wel kan zeg-
gen ^ dat het recht der Vaderen ende mannen is over hun vrouwen
ende kinderen, macht ende Voogdije te hebben , al fchoon iy qualijk
handelen. En daerom gaet de reeden onferoverzetters niet vaft, indien
dat het recht des Konings was, dat van Samtiel denvolke voorgehou-
den wort 5 ibo foude ^chab niet dan recht geoeifent hebben tegen
Nabath, want wy hebben gezegt , dat dit recht niet wechneemt de
fonden ende gruwel der Koningen te buiten gaende het yoorfchrift van
Go^ Wet.

Wat Oppermacht ^y. JVort ijualijk gedeilt in delegeeretide ende gedelegeerde Exem·'
I pelen hier "van in Frieflandt ende in HoÜandt, Ό at Forme yan liegeeringe , kleinheit

f of grootheit eens laolhs, Tijdt» "boorden ende tijtels, ^Is ook lierbonden geen

gemein voor uit hebbende geftek , Tullen wy
fi JP wat nader bezien wat Oppermacht is , ende vervolgeiis de
^Xf ^ iêlve beichrijven aldus. Oppermacht is niet anders, als een macht
om te regeeren een volh^, indiervoegen, d^at het verhandelde door geen andere
menfbhen iville kan u/orden t/erandert.

α. Sy wort hy veelenverdeelt, datfyis of delegeerende ofgedelegeert^
de delegeerende woit genoemt, d'Oppermacht der geener die een ander
ί of meer andere ilellen om het volk te regeeren. gedelegeert noemen-
j iy die welke dan is by iulke die van andere gekooién ende geftelt wor-
J den, om de regeeringe waer te neemen.

ende uit deie laetfte beichrijvinge, dat dit ondericheidt ende deie dei-
linge onnoodig ende ongegront is j het koomt alleen hier op aen,· of
i de handelingen der geener die het volk regeeren konnen verandert

? worden, by de geene die haer hebben geftelt of niet' ;' mitigaHèrs of
ί iy gehouden zijn in i^cen van byibnder belang rugge forake met hare
' committenten te houden of nïet ; indien jae, dan is't feecker, dac de

ven worden , maer lbo ly tot iiilks niet zyn gehouden, ibo^blykt in
tegendeel, dat de committenten bare macht hebben overgegeeven, ende
^" dat de macht der Gecommitteerden is een ware Oppermacht , weU
kers eygenfchap moet worden afgenoomen uit d' ejfeüen , dat is, uit de weri^
kingen , gelijk in alk ftucken van de burgerlijke weteiifdiap in de
Rechtkunde wort aengemerkt. .^ψ-· ·'

ioniê Provintie , vergeleeken met die van Hollandt ende andere ; by
'ons worden de faken ten Landtidage verhandelt met een vrije macht,
ende de Gecommitteerde worden-geftelt fonder Tiigge-iprake , ver-
volgens de Refolutien ten Landtfdage genoomen worden by de cowl·.
mittenten noit gereilimeert , ende konnen by de felve niet worden
-verandert , waer uit dan volgt, dat by de gez^amenthjke rolmachten ten
Landtfdage waerlijk^is d' Oppermacht van de gemeene'Staet^ hoewel met on-
eyndig^ gelijk reede gezegt is ende noch fal aengeweefen worden.

y. Dit kan ondericheidentlijke-r aengemerkt worden üit de vergc-
lijckinge van Hollandt ^ alwaer de Gecommitteerde ten dachvaerde , - ge-
lijk men Ipreekt , geen vrije macht hebben om Refolutien nae haer
believen te maken, maer fy brengen daer de befluiten van hare Com-
mittenten., ende foo dikwils yets voorvalt, waer over fy niet genoeg
gemflrueert zijn , iöo moeten fy t' elkens rugge-ipral^e met hare prin-r
cipalen houden, gelijk fy doen : even foo als in de Stmen Generael de
Gecommitteerde van de refpeüive Frovintien niet anders zijn als Afgezan-
ten van hare Committenten^ ende in alle voorvallende faken daer op ly niet
^elaftet zijn ^ haer tot het goedtvinden van hare principalen moeten
ende pleegen te refereeren , waer uit dan af te neemenis , dat d^ Op.
permacht van de Fereenigde Nederlanden niet is hy de vergaderinge der
Heeren Staten Generael.

. 6.,Uit de befchrijvinge der Oppermacht voorcn geftelt, vloeijen
noch meer aenmerkingen , die alle van fonderlinge nette zijn. ten,
e^rflen^ dat in het weien der Oppermacht geeen verandennge maekt,
ofjfy geoeffent wort by het geheeie νolk^, qÏ hy cexi Staets-verg^deringe ^
of by een, f»;;/?; d' Oppermacht is allenthalven even goedt, als maer
h0:.gehantdelde hy de Regenten niet ks^ rechts-wijfi verandert worden.

7. Ten pweeden ^ dat in delen geen ondericheidt is tuilchen Erf-
regenten ende die verkporen worden, als maer de gekoofene ibodanig ge-
ftelt zijn -j 'dat hai-e beiluiten ende beveelen geen veranderinge door
mindere' te doen, zijn onderworpen. -

"i; 8. Ten, derden , de kleinheit ende de grootheit van een volk ofte
Staet , kan.ook geen bnderfcheidt brengen in het reclit der Opper-
macht,,; invoegen de &aten van Frieilandt, even foo wel d'Opper-
xnacht hebben van hare Provintie , als eenig Kming of Keyfer over hun
wijd uitgeftrekte Landen ende volkeren fouden konnen nebben, na-
demaeL, feare. beiluiten even foo weinig veranderinge als d' hare zijn
onderworpen.

permacht, offi voor een tijt dan of fygedrnriglijk^z^yy want in veele
fublijken hoe grooter macht y hoe korter van tijt iy wort gemaekt,,
foo dat defe bepalinge des tijts, geenzins ftrekt om de macht in dien
tijt miöder te maken ^ maer om het perijkel van die groote macht
voor te koomen ende te beletten, dat fy niet tot tyrannije misbruikt
foude mogen worden. Staets ende Rechtiaken worden geoordeelt,
βο wy qez^egt hebben nae ejfeEien , dat is ^ jiae de werkingen die van
haer afkoomen. hebben jaerlijxe Regenten van een Staet voor dat jaer
een onverandedijke macht , om te doen in de gemeine faken wat iy
bevinden te behooren , lbo hebben Jy waerlijk^ d' Oppermacht voor dat
jaer , gelijk by ons van de Volmachten ten Landtidage een yegelijk
bekent is.

IQ,. Wel is waer , dat het ontzach ende waerdigheit in d'oogeni
der menfchen minder is , hoe korter de tijt aen de Macht-hebbers is
voorgefchreeven, maer het felve kan geen veranderinge geven altoos
in d' efFeóten ende uitwerkingen der Oppermacht.

II. Ten Vijfden, men moet zich niet laten verleiden door woorden
ende door tijtels om van d' Oppermacht t' oordeelen, maer altoos fien:
op de wettige effeólen ende uitwerkingen, gelijk gezegt is. de Keyfèr
van Duitflandt, de Koning van Poolen, hebben beide geen Oppermacht
over haer onderhoorige Rijcken , om dat iy d' effecten der Opper-
macht ende des felfs vrije uitwerkingen niet hebben y d^ Hertogen van^
Venetien ende van Genoua, hebben 't alfoo weinig, hoewel anders de
name van Hertog gewoonlijk Oppermacht te'kennen geeft y als de
volkeren daer van iy Hertogen zijn geen andere Oppermachten kennen γ,
gelijk d' Hertogen van Flor entten ^ Savoyen^ ende andere. <

iz. Somtijts woit ook de ware Oppermacht gevoert by de gecne^
die de naem niet willen hebben , ende daerom een andere tijtel ge-
bruiken voor een Mom-aenzicht by het volk gelijk onlangs de P/ö-
te^ior in Engelandt, ende d' Hertogen van Saxen m Friefiandt , met de
naem van Erf-Stadthouder hebben gefpeelt. ·

13. De name van Folmachten by ons gebruikelijk , beteekent ey·»·
gentlijk een lafthebber die van fijn meefter afhangt ende hemreeken-
Ichap fchuldig, foodanige ook eertijts onfe Gecommitteerde ten Landts-
dage zijn geweeft, als iy rugge-fprake. moeilen' houden, maer. zedert.
het recht ende macht, verandert zijnde, ibo is echterdeielveende oude
naem gebleevendie men nu lbo kan verftaendat fy beteekent een.
volle opgcdragene macht, foo als d'Oppermacht befchreeven is gew-eeit^.

ook d'' Oppermacht niet wech, ibo lange daer blijft d' onveranderlijke
difpoftie van de voornaemile rechten der Oppermacht , maer echter
gefchiedt door fulke verbonden een verrainderinge der macht, ioo
verre d' eene verbondene buiten het coniènt van fijn geallieerde niet
kan difooneeren over foodanige iaken, als in 't verbondt bepaelt endc
yaftgeftelt zijn.

Dit blijkt in 't Duiffche Rijk , alwaer yder Foril ende vrije
Stadt heeft het gebruik van de rechten der Oppermacht, behoudens
het geene door de wetten des Rijks aen den Keyiêr ende Rijks-ver-
gaderinge is opgedragen ende verbleeven.

16. Klaerder is noch het exempel van de Switièrs ende Vereenigde
Nederlanden, voor deièn gemelt , die yder een zeer nauw verbondt
onder haer ende met malkanderen hebbende , daerom,niet laten de
ware Oppermacht elk in den haren te hebben ende te oefFenen.

17- Des moetende iy waerneemen de conditiën van't verbondt,
ende Γ00 verre fy die niet waerneemen, konnen fy van d' andere ge^
allieerde gedwongen worden tot vervullinge ende nael?oominge van het ver-·
bondt, 't welke niet meer ftrijdt tegen't recht der Oppermacht , als
wanneer twee Koningen of vreemde volkeren , d' een den andere
dwingen tot onderhoudinge van de gemaekte verbonden , of ook
ilrafFen over het niet onderhouden , gelijk allenthalven gefchiedt;
ende mede in de Vereenigde Nederlanden geen exempelen van ont-
breecken.

18, Maer buiten de uitgedrukte conditiën des verbonts , foo heeft
liet meerder getal der bontgenooten over d'andere niets tc zeggen.
E.n daerom valt geen appel uit de byfondere Provintien tot de verga-
'deringe der Staten Generael, in eenigerhande faken ofte manieren, ge-
lijk de Staten van Frieflandt daer van zeer hertig ende grondig heb-
ben geichreeven aen dc Staten Generael, in den jare 1628. byAytzema
in 'i achtfie boek^ te leeièn , ende naderhant hebben de felve Heeren
Staten van Frieflandt verldaert by hare ingezeetenen , mildaedt van
gequetfle Majefteit te fullen worden begaen , zegge, by de geene die
klachten over de Regeeringe aen de Heeren .Staten Generael fouden
hebben gebracht, by ï'laccaet van den ι^,Λ^λ ió/S.

19. Wat meer is, ongelijke verbonden, waer doordeene verplicht
is geit of volk te fchaffen tot dienft ende op bevel van een ander, of
om tribuit te betalen , fulks neemt noch d' Oppermacht niet wech,
als maer anders de handelingen nopens de gemeine faken aen andere
niet worden onderworpen gemaekt. , jae wat meer is, een Leenman"

kan wel hebben de ware Oppermacht over fijn volk, gelijk de Toww^
van Napels , ten aenzien van de Paus ende de Furflen van Omtflandt^
ten refpeóte van den Keyfer, want de dienften die een Leenman aen
fijn Heer belooft, laten doorgaens de rechten der Oppermachten over
yder Leenman fijn volk ongeroert ende ongekreukt.

l/tlgemeini 'bepalingen der Oppermacht in alle J^geeringen, JVat eygentlijk funda*
- mentele 'betten z^n , en ^selkc met opdicht op den Stoet yan Frieflandt in 't

I. 'WT'Y hebben meermalen gezegt dat d'Oppermacht waer-
lijk is een meefterfchap over het geheele volk, maer
' ^ toch niet in 't oneyndig ; wy hebben voor eerii uitge-
noomen de macht over de beweegingen , ende de gevoelen des ge-
moets , ende de beveelen van Godt Almachtig , waer van beneeden
hreeder fal gehandelt worden.

1. Noch hebben wy gezegt, dat geen regeeringe voortkoomende
üit de wille van 't volk macht heeft, om d' onderdanen buiten forme
van recht te.berooven van lijf ende goedt. t ■

3. Behalven defe generale pointen kan nöch d'Oppermacht bepaelt
worden άοοτ fmdamenteele wetten , Van de welke niet t'onrechte by
Hobbes is gezegt, dat'er niets meer wort gerept ende minder wort ver-
ftaen , als dele fnndamenteele wetten; wy willen ons ook niet laten
voorftaen 'dit verftant gevonden te hebben , fullen echter yets daer
van moeten ter nederftellen, ibo veel de Rechtkunde op ongetwij-
velde reedenen aen de hant kan geven.

4. Het is bekent, dat de wetten zijngefchreevenofongeichreeven,
ende dit onderfcheidt moet alhier ook worden aengenoomen ; d'on-
gefchreevene fundamenteele wetten zijn of algemein , rakende alder-
bande Regeeringen, of die op yder Staet in't byfonder paflen; d'al-
gemeine zijn eerftelijk die bepalingen, die wy voor defen iende nu Tod

even te vooren hebben gemelt, koomende hier op uit, dat de vryheie
der perfoonen ende d' ejgendom der goederen niet en is gegeeven in de n^achi
lende wille van de Regenten, hmten ordere van Recht,

Ten tweeden , dat geen Regenten d' Oppermacht konnen over-
dragen op een ander, foo verre iy de felve niet hebben in haer patrio
monie , waer van beneeden fal worden gelprooken ; noch ook eenig
recht des felfs aen een ander in den felven Staet, on-affcheidehjk
toeilaen , om dat'er dan twee Oppermachten in een Staet fou*
den moeten zijn,

6. Ten derden, dat iy het territoir van de Regeeringe niet mogen,
fcheiden ofte veralieneeren, ofte tot een gedeelde van een ander Re-
geeringe maken.

7. Ten vierden , dat in Koningrijcken ende Furilendommen die
fuccesfjf ende niet patrimonieel , zijn de mans voor de vrouwen, ende
d'eerfte voor de naegeboorene worden geroepen ende geilek. \

fenthjk alle ordonnantiën, die in't ftichten van een Staet voor de vol-
oomene overdracht der Oppermacht worden vaftgeftelt, ende die be-
hooren dan ook wel meeft geichreeven te zijn, hoewel dat met altoos
gebeurt, gelijk in Vrankrijk de Salijejue wet, waer door de vrouwen
van de Koninglijke Familie, ende die uit haer gebooren zijn, van de
kroon worden uitgeflooten, is ongefchreeven. even gelijk lbodanige
fchier in alle d' andere Koningrijcken gevonden worden, als in Enge-
landt j dat geen fchattingen als met confent van't Parlement mogea
worden ingevoert, ende over het volk omgeflagen.

9. En hier van is't, dat dikwils Regenten geitelt worden met die
conditie ; dat zy niet fullen vermoogen te rmver[eeren , dat is, om
verre te werpen de fundamenteele v/erten des Landts, fonder dat ech-
ter foodanige wetten ergens uitgedrukt ofte befchreeven ge vonders
Worden.

10. Indien foodanige bepalinge gefchiede by nieuwe ftichtinge vaa
een Staet, fy ibude van geen gebruik nochte van eenige kracht zijn ^
i>mten de gemeine bepalinge van alle Regeeringen vooren gemelt , maer als
fy gevoegt wort by de ftellinge van de Regenten over een Staet, die
al lange gemaekt is , foo kan fy niet buiten fpeciale kracht ende ge-
bruik zijn , _ om dat men van geen wijfe lieden moet denken , dat fy
woorden fonder zin gebruil^en, ontrent verleedene of tegenwoordige
falien j als men fpreekt van wetten die noch ilaen gemaekt te wor-
den , foo konnen fy in vergetelheit koomen ^ maer ^s men J^reekt

ψίΐη wetten die der zijn , foo moeten'er in waerheit eenige weefen,
of de reeden is buiten fpoor.

II. Moeten dan voor eerft onder iiilken generale benaminge ver-
ftaen worden de gronden , waer op yder regeeringe byfonderlijk is
geilicht, daer toe by ons ongetwijvelc moeten gebracht worden defe
itellingen.

dragende Eedelen, Eygen-erfden, ende Vroetichappen; ten a. dat
defe d'oeffeninge van d' Oppermacht voor 't eynde van yder jaer fon-
der rugge-lprake moeten overdragen op hunne Volmachten , ten
dat defe ν olmachten niet langer mogen regeeren als een jaer tijts,
ten 4. dat niemant recht van Itemmen in 't maken van Volmachten
ende andere gemeine faken heeft, als de bezitters van ftemdragendc
goederen, te Landwaerts , ende die van oudts dat felve recht in dc
Steeden hebben.

15. Ten f. dat de hooge Ampten ende Colkgien van Staetin haer
wefen niet mogen verandert worden, ten 6. fchijnt hier mede toe tc
behooren, dat d^ Vnie met de andere zes Provintim werde onderhou-
den, ende ten 7. dat de gereformeerde Religie nae Godes woort ende
Formulieren van eenigheit werde bewaert.

14. Wy hebben gezeit, dat door foodanige fmdamenteek WGttendc
Oppermacht bepaelt wort, maer men moet niet denken, dat iy daer
door ibude wechgenoomen worden, als maer de Regenten behouden
de vrije difpofitie over het gemeine weeièn, fonder dat iy aen yemanc
anders onderworpen, of haer doen by yemant verandertfbudemogea
worden j de macht fchoon eenigermaten enger gcmaekt, laetdaerom
niet d'Opperfte ende Souveraine te zijn , als aen die uitgenoomenc
pointen niet wort geroert.

15. Onfe voor-ouders hebben in de capitüktie met Keyfer Carel,
eer hy noch Keyièr was , in den jare ifij. bedongen als een funda-
menteel point, dat ingevalle fwarigheit rees tuflchen hem als Heer
van Frieflandt ende de Staten , alfdan beide partijen haer het zeggen
van een derde onpartijdige fouden onderwerpen, te zien bfMnfemms
in fijn Friefche Htflorie op ha^fehe jaer , alwaer hy ook het infimment
felf van woord tot woorde verhaeit.

16. Soodanig aclioort kan al fwaerlijk beilaen, met den aert der Op-
permacht ; dat een Furft fijn qmfiie met onderdanen vrywillig be-
geeft op een derde , kan wel het recht der Oppermacht niet kren-
l^n, maer van aenbegin zich met ackoort tot dieo eynde vaft te maken 1

fchijnt den Furit in ilaet te ftellen , van dat fijn doen of vviile v^
een ander foude moeten afhangen, immers kan men dit ilellen onder
't getal van de reedenen die onlè voor-ouders gehadt hebben, om den
Koning van Spangien gehooriaemheit te weigeren , die op de felve
conditiën als fijn vader^is aengenoomen geweeilj om dat hetfeekeris
dat hy op alderhande manieren aengefocht zijnde van te willen ver-
beeteren de meenigvuldige verbreekingen der oude hantveften, ende
de gronden van de Regeeringe , met intercesfie ook van andere Fur-
ilen, by fulks opzettelijk heeft geweigert.

17. Men moet alhier ook aenmerken het onderfcheidt dat er is tui-
fchen Fundamenteele wetten ende Privilegiën want d'eerfte by wijfe
van ackoort gemaekt worden , ende de Privilegiën worden gegeeven
uit liberaelheit der Fnrfien, zijnde niet anders als bevrijdingen van de
ftrengheit der wetten , waer van de difienfatie is by d' Oppermacht j
ende dewijl de wetten ièlf die nktfmdamenteelzi]n, by d'OppermachE
konnen worden verandert, ibo wil de reeden van rechte ook, dat de
Pritiilegien wederomme konnen worden ingeti'ocken door de felve
macht, waer daor ie zijn gegeeven.,

18. Hier uit blijkt , > dat onfe fchrijvers oneygentlijk φreckeπ,'
wanneer iy zeggen , voorreeden van oorlog tegen den Koning van
Spangien , dat hy de frivilegien der Landen heeft verbrooken j het
lïioeile zijn verbreekinge wm fundamenteek wetten , a:ls het voor een
genoegiame reeden foudc moeten gelden , gelijk het buiten twijvel
moet ende kan gelden.

19. Eenige meinen dat dL Ordonnantiën van Vrieflandt zijn funda·-
menteele wetten , maer gelijk meeft alle burgerlijke inzettingen ver-
anderlijk zijn ende d Ordonnantiën niet zijn als gemeine wetten ,
rakende de particuliere iaken der ingezeetenen , die allenthalveri
ter keure van d' Oppermachten zijn , foo heeft dat geen fchijn van
^waerheit. , 1

. zo. Men kan echter wel zeggen, dat uit ende ontrent / Ordonnan'·
tien eenige algemeine ilellingen tot onveranderlijke gront-reegels fou-
den konnen worden gebracht, gelijk daer is, dat het volk niet mach
geregeert worden nae de veranderlijke wille der Regenten, maer nae
Keyfcrlijke ende andere vaftgeftelde wetten gelijk d'Heeren Λ^ί^»
in de voorreeden der Ordonnantie getuigen ,, mede by de voor-ouders
van de Keyfer Carel te zijn bedongen, van gelijken, dat fchade en-
.de bate tuflchen echte-lieden gemem fal zijn, ende nietd'eygenfchap
yan alle de gpederen felf > cn foo d'er eenige diergelijke algemeiïie

Hellingen meer zijn, waer aen de gemeine welvaert veel is geleegen,
ten foLide niet vreemdt z,ijn fodanig,e poinden mede voor fundamen-
teele te houden.

21. Wy hebben gezegt, dat eygentlijk fundamentele Wetten zijn,
die voor ofte nevens het ftichten der volks r-egeeringen vvordeti ge-
maekt ende vaftgeftelt, maer fy konnen ook wel naderhant ingeftelt
worden ^ door overeenkomile van de Regenten ende het volk, wan^
neer partijen meininge indiervoegen is uitgedrukt , dat fy als grond-
wetten van de Regeeringe fullen worden gehouden, ende onverbree-
kelijk bewaerc, gelijk daer zijn d^ackporden ende verdragen in 't nabmrige
Oojifrieflandt, tuffchen 'den Furfi ende Stenden desfehen landtfchaj^s,

iz. En van de felve kracht moeten gehouden worden loodanige
inftellingen, die van ondenklijke tijt af voor grontwetten ende ordrö
van de Staet openbaerlijk gehouden zijn geweeft , gelijk 'er fodanige
meeil in alle Koninkrijken ende landen worden gevonden, ende waer
toe d' Heeren Staten van Frieilandt in hare deductie van den 1S No~
'vember 1672. brengen de macht van te vifiteren ende te approbeereii
de procuratien die by de Grietenijen ende de Steeden aen de Volmach-
ten worden verleent , te weeten , dat het felve recht is by d'Heere
Stadthouder en de Heeren Gedeputeerde der Landt-Staten , gelijk
fy buyten twijvel zedert den jare ijSj. by de ièlve geduriglijk is ge-
weeft.

25. De verbintenille welke, voortkoomt uytdefondamentele Wet-
ten , is die van't natuirlijk recht, ende β maekt dat alle handelingen daer
tegen aeni^efielt nul ende van geener weerden z^ijn.

24. Wy konnen uy t defen allen afneemen, wat macht by de Heeren
Staten alhier, dat is, de Volmachten der vier quartieren zy, aen wel-
ke een jaerlijxe macht gegeven wort, om in de gemeine lake alles te
doen, wat fy goedtvinden fullen, [onder rt^g-Jprake, behoudens de funda-
menteele Wetten des Landts. het wel ike is een zuivere Oppermacht, niet
verder bepaelt, als het generale woort wm fundamemeele Wetten kan
mede-brengen, behalven noch^ dat van's Landts penningen niet als
by gereguleerde Ordonnantiën fal worden gediiponeert , en foo d'ep
mch jets van minder belang mag z^ijn,

meilinge der Oppermachts-rechten in groote ende kleine. Vandegrooteheerfte j ^cht
Taan doodt ende tfiaer Van onderfcheiden is ^ crimmeelejurifdidlie. Voorts

het recht Van oorlog ende Vreede, Van fchattingen, JVetten ende Magifiraten te
flellen, met aenmerkinge, dat de Magiflraten het Volk daer oVer fy flaen niet re*

I. ^ ^ Efprooken hebbende van de Oppermacht in't algemein, volgt
fi *nu te bezien, welke de byfondere rechten, waer in d'uit-

^ ilreckinge van d'Oppermacht beftaet, mogen zijn.
2,. Sy worden gedeelt in groote ende kleine rechten, nae het meerder
of minder belang, dat fy hebben int bedienen van de gemeine faken,
de groote zijn het recht van leeven ende doodt ^ 't recht van oorlog van
vreede, en verbonden te maken, van fchattingen op te leggen, van
wetten te maken, van Overheeden, ofte Ma^ifiraten te ilellen, van de
hooge en lage JulHtie te beforgen, Lmdfdagen te beleggen , ende ein-
delijk d'uitmmtende eygendom alioo genoemt.

5. 'tEerfte recht van leeven ende doodt is noodtwendig tot befcher-
minge van de goede , ende tot ftraflfe van de boolê ; maer dit recht
Wort doorgaens foo veel, aengaet de oejfeninge, by de hooge machten
aenbevoolen aefi ièekere perfoonen ofte vergaderinge van hooge Rech-
ters , die het uit name van dOppermacht nae feekcre aengeftelde or-r
deres oefFenen, ende is dit zeer nutlijk voor de voU^eren, omtyrannije
ende dwinglandije voor te koomen.

4. Maer d'Oppermacht geeft ey gentlijk fulx doende niet over het recht
"van leeven ende doodt, maer alleen de bedieninge van de Cr/zwwii/tf
om dat het een vafte reegcl is, dat geen oppermachts-r echt van defe Groote^
feenemael ende vervreemdens-wijfe kan toegefiaen ende overgedragen worden,
behoudens d^eenigheit van de Staet, om dat, als ililx geichiede end' een
perfoon ofte vergaderinge van de Oppermacht-hebbers on-afhankelijk
quame te ontfangen een gedetacheert ende afgefcheiden recht van de Soh-
wrainiteit, foo moeften er twee Oppermachten zijn in een Staet, dat
niet meer kan eefchieden , als dat 'er twee reedelijke zielen in een li-
chaem ibuden konnen zijn,

Waer uit dan vaft ftaet , dat als de Sonverain van een Staet,
geeft aen eenige Magiflraten de macht van Crimineele fuflitie , hy dar
niet anders doet noch kan doen, als behoudende iêlfs het recht van lee-
ven en doodt, waer uit de bedieninge van Aq Crimineele fufiiüe vlotst.

6. En dat in Frieflandt de Staten dat ook alfoo hebben behouden,
blijkt niet alleen uit de voorfchreeven onfeilbare reeden, maerookuit
oogenzienelijke effe^ien \ als ten eerflen, dat dc Staten wetten hebben ge-
maakt ende noch konnen maken, waer by fy deilraiFedesdoodtsftel-
ien, ofte wech neemen tegen ende van alfulke mifdaden, als iy goedt vin-
den. ten tweeden hier uit, dat iy nevens deandereborfdtgenooten ver-
gaderingen konnen maken , aen welke fy de macht geeven om aen
den haliè te richten, gelijk aen de Admiraliteiten ende Krijgsgerech-
ten. ten derden, dat fy yemant vogel-vry konnen verklaren j dat is,
macht geeven, om yemant te dooden, ϊοτίά^χ forme van proces ^
dat geen Rechters werk is j hoewel de Heeren Staten dit by ons ion-
der Advijs van den Hove niet gewent zijn te doen.

7. Eindelijk het recht van pardon te geeven, aen gedoemde of on-
gedoemde , mag by geen Rechters , die Crimineele furifdiüiti
hebben , worden gebruikt , maer die de Oppermacht heeft kan het
doen, ende het wort by de felve gedaen in alle landen, maer by ons
hebben de Heeren Staten hun ièlfs een Wet geftelt, ende forme voor-
gefchreeven , volgens welke brieven van Remis konnen ende moeten
worden verkreegen, fonder dat men alhier van ander pardon te gee-
ven weet; dat een Ιζοβ^Ι^]^^ fake'voor de gemeine veiligheit is ^ ende weer^
dig om heiliglijk^te worden bewaert,

8. Tot befcherminge tegens gewelt van buiten, behoort het rechc
van oorlog, dat ook eygen is aen d' Oppermacht, ende by ons aen dc
Staten, foo dat, alhoewel de bontgenooten noyt oorlog, als in't ge-
-mein met eikanderen voeren, foo is dat echter een van de poinften,
daer geen overftemminge plaets in heeft, ende dat daerom geheel en-
de al by een yder van de refpeilijve bontgenooten is gebleeven.

9. Een gedeelte hier van is , het recht van krijgivolk te werven ,
ende veilingen te bouwen, dat door geen byibnderlidt van de Pj^owwiiV,
veel min door by fondere perfoonen mag worden gedaen, al was 't op hun
eygen beurs ende lςDften, om dat alldan geen ruft ende vreede te hou-
den foude zijn m den lande, gelijkeonfe Voorouders in de Schieringersende
Vetkoopers tijden hebben ondervonden. De Provintien hebben ook aen de
Ceneraltteit niet meer in dcièn opgedragen, als dat fy gelijckelijk ende op
gemeine quotele koften den oorlog mllen voeren ende dragen.

10. Het recht van vreede is van een en de felveeygenichap, want
men oorlogt om F^eede te bekoomen \ verbonden ende dUantien behooren
hier mede toe, vervolgens mogen geen byfondere lieden van dePro-
vintie haer met uitheemfe Staten verbinden ofte traótaten tot dien ein-
de aenilellen, gelijk in mubele ttjden wel is ondernoomen geweeft.

11. Het recht van fchatting-en en geit-middelen op te ftellen en in te
voeren willen eenige tot de kleine rechten der oppermacht brengen, bui-
ten alle fchijn van reeden, nademael geen recht van meer belang in een
Staet, foo voor de Regenten als onderdanen kan worden gevonden,
ende waer van alles genoegfaem afhangt, als' bekent zijnde dat aen'c
geit alles dienftbaer ende onderworpen wort; gelijk dan ook de Fur-
llen die dit recht niet hebben tot haer believen , zelden of noyt een
abiolute macht over hare onderdanen konnen gebruiken.

12. Volgt het recht yan Wetten te Hellen, waer in alfoo ook de
gcheele dijpofitie van het gemeine befte begreepen is , foo blijkt dat
ook het ièlve aen niemant als aen dOppermachten toekoomen kan.

ig. Derhal ven geen Magifiraten van Grietenijen of Steeden , haer
dele Wetgevende macht konnen aenmeetigen, ende defweegen kon-
nen geen Steeden eenige keuren ofte Stat men invoeren over hare in-
gezeetenen, als onder dele twee conditiën, ten i. dat [y niet firij den met
het rechp in Frieflandt aengenoomen , ende ten 1. dat het altijt van de Staten
des Landts kan worden verandert ende vernietigt ^ welke twee eygenichap-
pen te kennen geeven, dat ibdanige, Steede-keuren, geen Wetten zijn,
gelijk^ voor deejen al is aengemerkt geweefl·. (a j

14. Hier toe behoort ook het geeven van Privilegien ende O^roijen^
waer van mede voor defm al is gefprooken,

15·. Dienaers der Wetten zijn d'Overheeden, ofte Magiër aten-, de
welke in't midden ftaende tuflchen d'Oppermacht en onderdanen ,
pnde wefende niet als inflriimentm, «i/^i-r d'Oppermacht fijn gebedt
ten gemeinen befte oeftent, foo is't, dat β alle van d^ Oppermacht af-
dalen, ende eerj geduirige afhanginge daer van moeten hebben, dewijl
het anders oogenzienlijk is, dat d' Oppermacht d'onderfaten niet kan
j-egeeren, ^Is fy de middelen ,ende inftrumenten om fulx te doen niec
in haer macht foude hebben.

16. Hier uyt koomt voort een aenmerkinge van grooten verlange,
dat de Magifiraten van Grietenijen ende Steeden niet reprefenteeren de in*
gez^etenen daer over β gepelt z.ijn , maer de Heeren Staten, op welkers
name Jy rechf fpree^n, ende vervolgens, als men vraegt of d'ingezetenen
■ , ' / .."" _ ver-

verbonden zijn door contraüen ende handelingen van hare Maglflraten^
foo moet men niet zeggen aldus, De Magi^raten reprefenteren d'ingeze-
teTien invoegen al wat jy doen , d'^ingez^eetenen ver^aen worden te doen,
ende daerom zijn fy aen hare contraUen ende handelingen gehouden even als
of β die felfs hadden aengedaen,

16. Maer men moet dus reedenkavelen, de Magi(iraten hebben hare
macht ontfangen van d^ Heeren Staten ende konnen ingevolge van dien, hare
ingez^etenen verbinden^ derhalven moet men zjen of hare contrailen over-een
koomen met de Ufi, die β van de Heeren Staten hebben ontfangen, βο verre
ende niet anders zijn de ingezeeten daer aen gehouden.

17. Dat de reprefentatie ende by gevolge d'ooripronk der macht niet
van onderen kan worden gehaelt, blijkt Idaerlijk hier uyt, dat de Stee-
den ende Grietenijen, al wilden fy, geen meer macht aen hare Magillra-
ten konnen geeven, als fy rede hebben; fy fouden haer geen crimi-
neele jurifdiüie konnen geeven noch macht om fchattingen ende tollen
op te leggen, noch eenig ander recht in haren bedrijve, datd'Heeren
Staten aen haer felf hebben behouden, of aen d' Heeren Gedeputeerden
of aen andere Collegien hebben gegeeven.

18. Door deiè reeden kan worden begreepen, dat d'iiigezetenen niet
konnen aengeiprooken worden, om kapitalen die hare Regenten heb-
ben opgenoomen ibnder approbatie van d'Heeren Staten, maer dat de
Crediteuren dien te nevens alleen aótie hebben tegen die geene , die
d'^obligatien hebben gepaiTeert in hare qualiteit, ende by gevolge ibo ver-
re de Stads middelen, daer over iy geilek zijn, konnen dragen, mits
het contrad in hem felf fodanig geilek zy, als het nae rechte behoort
geilek te zijn, V well^ tot een ander plaetfe behoort.

19. Voorts, dat de Magiflraten geen recht van de Heeren Staten
hebben ontfangen, om hare ingezeetenen te verbinden tot betalinge
van kapitalen , blijkt genoegiaem uyt het geene te vooren gezegt is,
dat het recht van geit op te leggen, ende de gemeente te doen beta-
len , is een Oppermachts recht , ende geenzins toebehoorende parti-
culiere Magiflraten \ hoewel, als de Steeden ende Griétenijen uit hun
eygen beurfe yets willen betalen ende gaerfchieten, fulx haer niet fou-
de konnen worden belet: edoch fonder over-ftemminge , die moet
alkoomen uyt dwang van Regeeringe, ofte uyt vóorgaende onderwer-
pinge, die in deien ibude ontbre^ien.

20. Het beilelien der recht-banken, is ook een Oppermachts recht
wefende dit de voornaemile plicht van Koningen énde Princen in ou-
den tijdt geweeil omfelf recht te fpreeken, maer naderhandt door onluit
. Π. Deel ' Ε " tot

lot dien arbeidt, of om andere befigheeden ende al te groote meeniclite
der rechtfaken, ibo is't ampc van recht-fpreeken gebragt tot de Magi-
ftraten ende Rechters daer toe verordineert, die op de name der Op-
permacht haer laft allenthalven oefFenen; by ons wort dit in de recht-
Ipraken aldus uitgedrukt, uyt de name ende van wegen de heerUjkheit der
Landtfchappe van Frieflandt ^ gelijk in Hollandt voor deièn, uyt de na»
me ende van wegen de Graèfiijkheit ξ^σ, 't Welk by de Staten van Hol-
landt naderhant is gedaen veranderen, in defer voegen, uyt de name der
Staten van Hollandt ξ^ν. tuilchen welke formulieren aldaer, foo 't fchijnt^
onderfcheidt is gemaekt geworden, niet Tonder reeden.

zi. Alhoewel nu de beftellinge der gerichten op andere wort ge-
daen , foo blijft echter de gront ende eindelijke difpoptie der felver al-
toos by d' Oppermacht, foo door middel van Wetten ende Ordonnan-
tiën , als door uiterfte provocatie, 't welk by ons door de. weg van groop
^evijs geoeffent wort.

Twift-faken van de reeht-banken af te neemen, exemtien te
verbieden ende ongewoonlijke difpofitien ontrent de gerichten te ma-
liën, wort wel mede onder d'Oppermachts·rechten getelt, maer by
loflijke Princen ende felf by de Keyièr van Romen niet gebruikt,,
wef halven ook niet by d'Heeren'Staten van defe Provintie, als feer
melden ende met groote omz-ichtigheit; in de Roomfehe rechten zijn-
fe Ook by de Keylêren felf onbekent ende ongebruikelijk.

25, Het recht van Landtf-dagen ofte groote volks vergaderingen^
te houden, is ook een Oppermachts-recht in de Koningrijken ende Fur-
itendommen, maer niet in de regeeringen van de gemeenten ofte van
veele-perfoonen , want in de, gemeentens-wijiè regeeringen kan dat
iecht niet zijn als by de Magiftraten^ die van het volk dien laft hebbeiv
ontvangen , om haer te zamen te roepen , als het de iaken fouden
yereyfchen.

24; Van gelijken, daer de Regeeringe is by een groote vergaderinge
moet het ook zijn by ibdanige perfoonen ofte Magiflraten, als daer toe by
de hoogfte vergaderingen lelve zipgeauthorifiert^^t welke by ons den Hee-
re Stadt-houder ende de Heeren Gedeputeerden is aenbevoolen.

't Laefte van d' Oppermachts rechten, is uitmuntende eygen-
dom lbo genoemt, 't welk is een recht, waer door d' Oppermacht kan.
difponeeren, van d' onderdanen hare goederen, boven behach ende te-
gen dank van d' eygenaers, om reeden van blijkelijke nut ofte noot van
het gemeine beft.
ad Hier uyt kan de Staet particuliere lieden verplichten tot het

Tcrlioopen van hare goederen, wanneer het Gemein defelve van noo-
den heeft , fomtijts ook wel om de goederen aen re taften, fonder
geit daer voor te geeven , des echter betalinge gefchiedende fio haefl he-
qmmehjk^ kan gefchteden , fonder dat de Regeeringe fodanige vergoe-
dinge fchijnt te konnen weigeren.

27. Om reeden, dewijl dit recht van uitmuntende eygendom ileunt
op het gemeine confent van de geheele burgerfchap, die wel weet, dat
het gemeine beft niet foude konnen beftaen, als het particuliere profijt
niet foude moeten wijken voor het algemein ; maer die felve geprse.
fumeerde wille ftelt vaft, dat men niet verder moet afgaen van d'ey-
gendom der particulieren, als de gemeine noot of nut mach vereyfchen
ende dat het geoeffent moge worden tot de minfte quetiïnge van yder
burger in 't byfonder, waer uyt dan volgt dat de yergoedinge ende de
fchadeloofheit des geenen, wiens goedt ten gemeinen befte wortaen-
getaft, niet kan uytgeflooten worden, als het Gemein de macht is heb-
bende.

yerfcheidene \erdeyl'mgen defe kleine rechten»"Melkers Voornaemfle foorten ^ijn^ ftel'
len Van mindere bevelhebbers, maken \an Ε edellieden, "Van DoRoren en Kotarien «
laer-merkten, \akamien·, tvettig-en mondig-maken, Confifcatien en andere meert die
toch by de Oppermacht doorgaens aen andere "^porden opgedragen.

I.1C yTOlgen nu de mindere rechten der Oppermacht> welke Γ00
\/ konnen gezeik worden, dat fy behooren of tot de macht of
▼ tot het profijt der Regenten^
X. Die tot de macht behooren, konnen wederom onderfcheiden wor-'
<3en, dat fe of in 't verleenen van eenige eere-bewijiingen of in byibnde-
re difpofitien beftaen,

3, Tot d'eerfte foorte brengen wy eerftelijk het recht ^««tf
giiïraten, ende bevelhebbers te ftellen; edoch dit wort by meeft alle
d'Oppermacht-hebbers aen andere toegeftaen j de Heeren Staten by
ons begeeven door haer felf geen andere officien, als die van de hoog-
fte, gelijk eertijts was het ampt van Stadthouder, dat nu erffelilc is, dat
van de Heeren GedffH:eeïdm, d'Heeren Raden Provinciael, van de

Gecommitteerden in de Generaliteits Collegien , d'Heeren Reeken-
meeilers, Generale Ontfangers, mitfgaders HoltVeiter, ook van de mi-
litaire bedieningen, geen andere als geheele Regiménes officien.

4. Alle d'andere ampten ende officien worden begeeven by de Hee-
ren Gedeputeerden, hoewel iè mogelijk alle tot de kleine officien nieE
konnen gebragt worden, gelijk daer is het kieièn van Grietilieden, mitC-
gaders van Ritmeefters ende Kapiteins.

Het Recht van Ridders ende Edellieden te maken, wort ook ge-
bragt tot de kleine rechten der Oppermacht, maer dit heeft by ons
weinig of geen gebruik, om dat de Heeren Staten de gewoonte niet
hebben om Edellieden te maken, noch daer van een feeker regifter of
matricuk te houden, gelijk m veel andere landen het gebruik is. het
gaen voor Edelman op den Landfdag foude hier naeft Ichijnen aen te
koomen , maer dat wort ook foo naukeuriglijk niet waer genoomen,
foo dat het recht van Edellieden te maken , alleen by Fnrfien gebraikelijk^
fchijnt te zjjn.

6. Waer uyt men geenzins moet afreemen , dat de Adel by ons
ibo goedt niet ibude zijn als in Furilendommen, want d'oude Grie-
ken ende Romeinen hebben buiten t wij vel foo goede Edellieden ge-
hadt, als'er heedenfdaegs in eenige Koningrijcken gevonden worden,
maer fy achteden den Edeldom niet nae de Ichielijke gunil van Frincen^
gelijk men heedenfdaegs doet daer Furften zijn , maer nae de hooge
waerdigheeden die by de voorouders van yemant bekleedt waren ge^
weeil, hoewel de Romeinen ook hadden een hooger foorte van Adel, die
fy Patricios noemden, welke verkreegen wierde door aenneeminge ende
kiefinge volgens ordere by haer gebruikelijk, ontrent als heedenfdaegs
tot Venetien mede fijn gebruik heeft; waer mede by ons zeer wel o-
ver-een Ibude koomen het kiefen om voor Edelman op de Landts-
dag te gaen , ingevalle daer ontrent een geduirfameme evendrachtige
ordere wierde gehouden.

7. Men brengt ook tot defe kleine rechten het maken ven DoBoren
ende Meefters in de Ι^οηβεη, als mede van Notarien, want overal d'au-
toriteit te mogen hebben van de pradijke der konften te oeifenen en-
de ichriftuirlijke inftrumenten te maken die voor publijk gehouden
worden , is wat meer als dat het door de gemeine Magiflraten fou-
de konnen worden vergunt, infonderheit met uitiluitinge van alle an-
deren.

I. Wefhalven ook fodanige hooge Schooien die geflicht zijn by ful-
ke, die geen ware oppermacht hebben, worden ook verilaen geen £>0-

DoÜooren ende meeilers in de konilen te konnen maken, om dat /y de
name ende kil van een Oppermacht niet konnen gebruiken.

9. 'tis ook van wegen dit maken van ende meefters, dat
het ilichten van zAcademien mede wort geoordeek een recht van
d' Oppermacht te zijn , want anders fchoolen of plaetfen op te rich-
ten , daer men goede konften leert, is in zich felf geen recht van
Oppermacht.

10. De Heeren Staten oeffenen dan 't maken van DoElooren ende
Meeilcrs door de ProfeiToren in hare Academie , volgens ordre der
Faculteiten , ende 't maken van Notarien door de Heeren Gedepu-
teerden , met de Heeren van den Hove , beide nae voorgMnde wette-
lijk^ gehouden examen.

11. 't Vergunnen van jaermerkten wort hier ook toe gebracht, foo
om dat groote zamcn-loop van menfchen niet veiliglijk kan geichie-
den fonder kennifle der hooge Machten, als om dat die merkten heb-
ben "t recht van hantfluitinge, ofte ftuttinge van exemtien, citatien,
arrefien, ende diergelijke rechts-middelen, die van geen officieren kon-
nen worden toegeftaen , om dat die alleenlijk dienaers ende geen
meefters van de publijke Rechts-ordere z,ijn.

12. Evenwel wort dit in onfe Provincie foo niet in acht genoomen,
nademael de Magifiraten ende Officieren allenthalven niet alleen week-
maer ook jaermerkten, in haren bedrijve tot haren keure ende gerief
der ingezeetenen aenftellen ; alhoewel men foude kpnnen z,eggen, dat foo-
danige merkten, als 't 'er op aenquam, niet fouden kvnnen hebben alle de
voorrechten van vrije jaermerkten i waer van foo even te vooren is
geiprooken.

ig. Of men foude moeten 2:cggen , dat de Magifiraten ende Offi-
cieren fulks deeden op ililfwijgende laft ende coniènt van de Heeren
Staten, met welkers kenniilè dit allenthalven in diervoegen wort ge-
bruikt ende in het werk geftelt.

14. Uit de vooren verhaelde reedenen kan ook worden afgenoo-
men , dat het invoeren ende vaft-ftellen van vacantien , wanneer de
recht-banken geilooten worden , al mede is een recht van Opper-
macht , gelijk dan de tijden van recht-dagen ende vacantien by de
Heeren Staten in d' Ordonnantiën zijn uitgedrukt ende voorgeichreeven.

15-. Volgen nu de kleine rechten der Oppermacht, die 'mdιfpoβtien
over particuliere perfoonen ende faken beftaen, waer ontrent dit on-
derfcheidt in acht moet worden genoomen , dat alle difpofitien die
vloeijen uit het gemeine recht ende voorfchrift der wetten , konnea

■ί
·Ι

J
i

by de Rechters cnde Matraten worden geoeiFent , maer alle die te
boven gaen de gewoonlijke loop van Rechtfprake ende het ordinaris
voorfchrift der wetten, loodanige faken worden gebracht tot de rech-
ten der Souverainiteit.

« i6. Hier toe behoort dan ten cerften, het wettig-maken van kin-
deren die buiten echte gebooren zijn , ibo wel die uit overipel, of
bloedtfchande, als uit flechte hoererije, of ter iluik zijn gebooren. (a)

17. Men foude eenig twijvel konnen maken of dit van alle wettig-
makingen tCjVeritaen zy, om dat in het tweede der Ord. volgt ^
dat bajfaerdm van gehoude perfoonen, fiaende hen lieder echte gebooren, niet
fullen wettig gemaekt worden, als met expres confent ende fpecialegratte
der Heeren Staten.

18. Maer dient tot antwoort, dat men die woorden niet anders ver-
ftaen moet, als dat de bailaerden van echte perfoonen geteelt door-
gaens niet ilillen ende mogen wettig-gemaekt worden , maer alleen-
lijk om byfondere gewichtige reedenen den Staet daer toe ende
tot fpeciale gratie koomende te beweegen , gelijk dan ook by Keyièr-
lijke rechten de wettig-makinge van bloetlchand ende echtbreuk-kin-
ders onbekent ende ongebruikelijk is.

19. Gy fult wederom konnen zeggen, de Wettig-makinge is een
gewoonelijk recht, ende wort in Keyfers Wetten gekent voor een
ordinaris middel om vaderlijke macht te verkrijgen, nevens't houwe-
lijk ende aenneeminge tot kinderen, geliji^in^t eerfle boek^gez,egt is.

10. Wy antwoorden, dat is lbo wel ten deele, foo verre de wettig-
makinge door houwelij k gefchiedt, maer op die wij ie niet konnende
worden verricht , foo kan 't niet anders te weege worden gebracht,
als door beneficie ende vergunninge van d' Oppermacht.

21. Soo is't mede geleegeh met d'aenneeminge tot kinderen, want
als een vader een kint, dat hy in fijn macht heeft, wil overgeven aen
een ander , om hem als tot kint te worden , dat kan hy doen met
kenniliè ende autoriteit van d* ordinaris Rechter 5 maer als een kint dat
geen vader heeft , by een ander tot kint iïil aengenoomen worden,
fulks is niet in de macht van de Rechter, maer moet by den
worden toegeftaen ende beveiligt, fb)

2,2. Alhoewel by ons, gehjh^int eerfle boek^reede geaegt is, ook deiê
foorte van aenneeminge tot kinderen by 't Hoff kan worden verricht,
om dat het ièlve van ouds behouden heeft d' oeffeninge van foodanige
kleine rechten der Oppermacht , als naeil aen de Rechtipleegingen
koomen, of ook met ende volgens defelve worden gepleegt.

17,. Waer toe dan ook behoort 't mondigmaken vm minderjarige, die
noch onder de 15- jaren zijn, 't welke nae Keyfers endegemeinrecht
ook zijnde een Oppermachts recht, gelijk alle dijpenfatien der wetten,
nochtans by't Hoff alleene, nae genoomen kennifle van laken , wort
vergunt ende verkreegen, hoewel in Hollandt ende elders van de Sta-
ten moet worden verlocht.

24. Van gelijker natuire is het recht van furfeancien op executie van
gevelde fententien, ofte van bekende fchulden, 't welk mede by ons
van 't HoiF ende noit van de Heeren Staten wort verfocht, hoewel
anders een recht zijnde van Souverainiteit. (g)

25. Van de felve natuire foude zijn het toeftaen var» eygendom der
panden aen de crediteuren, (d) maer is beide by ons in geen gebruik.

26,, Gelijk ook niet is het vergunnen van minderjarigen of diergelijke
verboodene goederen te mogen dieneren, buiten ooriaken in de wet-
ten uitgedrukt, van gelijken 't recht om goederen metfideicommis be-
fwaert zijnde daer van te bevrijden,, ende te mogen aUeneren, 't welke
in andere Landen by d' Oppermachten om gewichtige reedenen wel
Wort gegunt.

27. Het recht om yemantte herftellen, ende te bevrijden van eer-
loosheit hem by de wetten of by fententie des Rechters opgeleidt,
is ook by ons weinig of niet bekent.

28. Dus verre van de kleine rechten die tot de macht der Souve-
rainiteit behooren i volgen die eenig nut ofte profijt aenbrengen,
welke gemeenlijk Fifcaels-YQchx.tu genoemt worden, waer onder 't eer-
fte is het recht van de munte , dat geen particulier hem in eeniger
wijiè mach aenmatigen, al was ook d'aloy beter, als dievan'tLandts.
geit, onder zeer fware ftrafFe daer op geftelt, waer van elders,

29. Ten 2. het recht van confifcatien over miïdaedt van gequetile Ma-
jefieit, want in andere miidaden worden de confifcatien by ons , in
gevolge van 't Keyferlijke recht foo niet gebruikt , als in andere
Landen.

50. Maer de vervallene erveniiTen ende legaten , 't zy om reeden
van onweerdigheit, waer van op fijn plaetfe gehandeh is, of om gebrek
van erfgenamen, behooren hier ook toe, ende is dit recht by ons βο'
veel bekent z.y, niet afgefchaft.

51. Alderhande breuken ofte geld-boeten worden ook by't HofF^
aen het Landt, of het Comptoir der Domeinen toegeweefen, het zy
by gevelde fementien ofte compofitien, foo genoemt.

52. 't Recht van de jacht, viiTcherijen ende zee-vonden, wort
hier ook toe gebracht , waer van op fijn plaetfe genoegfaem is gefprooken.

Voorts de bewaringe ende opzicht van Heere-weegen , vaer-
ten, bruggen, zijlen, ende rechtiprake daer ontrent, behooren ook
al tot dele felve foorte van Fifcaels-rechten.

De Steden ende Grietenijen hebben ook wel hare Fifcalen,
maer oneygentlijk alfoo genoemt, want de benaminge van fi/Z·^ ende
't recht van dien tot d' Oppermacht, ende niet tot onderhoorige lee-
den van een Staet behoort, (e)

Voor het laeile moet dit ook alfoo worden aengemerkt van de
reprejfdlien , welke mede onder de kleine rechten der Oppermacht
pleegen te worden getelc.

Reprejfalien zijn niet anders, als, weder'^entaflingen van perfoonen
ofte goederen behoor ende onder een ander Staet, endefulks om ongelijken aen οηβ
ingezjetenen gedaen, waer over die van d' andere Staet, verjoclot z,ijndegeen
recht hebhen willen doen.

37. Hier uit kan worden afgenoomen, dat dit zijn kleine begin-
felen van oorlog , ende dat iy daerom geen plaetie moeten hebben
onder leeden van een ende defelve Staet, om dat die de vermeinde on-
gelijken by rechts-weegen moeten vervolgen, endeingeenerleijewijfe
haer eygen Rechters mogen zijn , gelijk alfoo by ons wort waer-
genoomen,

Won he'iveefen dat onder ''tge'^ach der Oppermacht behooren de faken Van deKtrke i
foo Verre die Van Godt de Heere niet bepaelt ènde VoorgefihreeVen i hoedanige
dingen geem^ins onder heerfchappije Van menfchen fiaen.

I. "V^^T" Y hebben hier boven gezegt, dat de gevoelens van na-
tuirlijke ende boven-natuirlijke faken, niet behooren tot
^^ het ve^ont van de burgerfchap , noch tot het gebiedt
van d'Oppermacht, maer dat yder burger fijn vryheit daer in heeft

behouden onder reekenfchap , die hy daer van aen Godt Almachtig
d'eenige kenner der herten ende oordeeler der gedachten, fchuldigis.

Maer men moet echter niet meinen , dat d' Oppermacht geen
bevel ofte gezach altoos foude hebben ontrent het weefen van de ge-
leertheit, ende byibnderlijk van de Godtidienil.

g. Want d'ervarenheit van oude ende nieuwe tijden heeft over-
vloedig geleert , dat'er niets krachtiger is , om roeringen onder dc
menfchen te maken , als het misbrmk^ van de leeringen der weten-
fchappen, ende by fonderlij k die van de Godtfdienft. ^

4. Wy fullen dan noch eens zeggen het geene te vooren al ver-
haelt is, dat gedachten ende gevoelens wel vry zijn, maer dat d'uiter-
lijke handelingen daer ontrent niet t'eenemael konnen ontrocken wor-
den aen het gezach van de Regenten.

Gewichtig is dit point ende vol van bedenkingen aen alle kanten.
6. Wy fullen hier van vijf verfcheidene gevoelens voorftellen, ende
2Jen of wy ons aen een van die vijf ililien konnen vaft houden, ende
goeden gront daer in vinden. . ί

η. Het eerile gevoelen nopens het gezach ontrent de Godticlienit
is, dat van de Roomigezinde, die aen de Paufen toefchrijven het ge-
heele recht ende άί[ροβήε over de faken van de Kerke, met dat onder-
icheidt nochtans , dat eenige de Conciliën ftellen boven den Paus, an-
dere niet ; eenige den Paus ook geven macht om Koningen ende
Princen te verbannen, ende van hare Staten te berooven, andere daer
en tegens ftellen het tijdelijke gantfch afgefcheiden van de Kerke-
lijke macht der Paufen , ende geven ook den Princen geen kleine
macht ontrent de tijdelijke goederen ende opkomften van de geefte-
lijke, dat fy Regalia noemen, waer van eertijts tuflchen de Keyferen
ende de Paufen, ende heedenfdaegs tuflchen de Koning van Vrank-
rijk ende 't Hof van Romen geen klein diipuit ende oneenigheit is.

8. Het tweede gevoelen is der geener , die tgeheele recht der Kerken
ende Godtidienil brengen tot de Confifiorien ofte de Kerken-raden, Clai^
fen enf ende die d' Overheden of Oppermachten indien fy ongeloovig
Xijn, gantfch daer van uitfluiten j indien geloovig, niet anders kennen
als voor befchermers van de Kerke, ende uitvoerders van't geenede
Kerkelijke daer ontrent komen te befluiten ende te ordonneeren; dit
is het geene men toeichrijft aen de ibo genaemde Prefbyterianen.

9. Het derde gevoelen befl:aet in een onderlcheidinge, tuflchen dc
Godtfdienil ende de Kerken-ordre; indiervoegen dat de Godtfdienfl: is
onafhankelijk van't gebiedt der Hooge machten ^ maerdatdeKerken-

ordre daer'van ibude dep enderen ^ ende moeten onderworpen iijnj
welk reeht by veele genoemt wort het biflèhopdom van Conftantijn
de Groote , om dat die gezegt wort hem fel ven genoemt te hebben
BiiTchop van't uiterlijke weefen der Kerke, (a)

10. Defelve betrecken onder de Godticiienft echter ook de Cmfiire
ende Excommunkatre by de Kerken gebruikelijk, ende alles wat Godt
Almachtig heefi: voongefchreeven ende bepaeit, dat wy fouden doen
ofte laten.

11. Het vierde gevoelen is dergeener, die aen de Kerke niet meer
toefchrijven, als de bloote belijdeniilè des geioofs, benevens aenkun-
dinge van Godts wille ende broederlijke veiiïianii^en, ibnder aen de
Kerken te willen toe-ftaen eemgerhandeGe»j«r<?, fuMcamredi Excom^
mnmcatie. defe worden gemeinelijk genoemt Eraftianm van eenen
Eraftns^ die dit gevoelen eerft tot. Heideiberg hèeft gedreeven. d'^in-
dependenten in Engelandt behooren hier mede eenigüns toe, maer hua
gevoelen ial noch anders te palfe komen.

12. Het vijfde gevoelen wort gedreeven by Thomas Hobhes En-
gelfman , ende geweeïène leer-meeller van de laeft-overleedene Ko-
ning van Engelandt j defe wil, dat foo wel het beftier ende gezach
over de Godtfdienft, als over de Kerken-ordere eygen is aen d' Op-
permacht , felf ook het voorfchrijven van de belijdeniile des geioofs,
als maer dit eene grond-ftak niet wort om verre geworpen , dat
Chriflm is de Saligmaker , moetende alle andere leer-pointen gebracht
worden a niet tot het geloof, maer tot de gehooriaemheit, invoegen
d' Oppermachten ende niet de geloovigen daer .van reekenfchap aen
Godt den Heere fchuldig ibuden zijn, (b)

i 13. Indien wy ons gevoelen hier van op eeniger wijfe ibuden mo-
gen uiten, het befte dat wy daer van fouden ichijnen te konnen ver-
deedigen, moefte zijn bet middelfte ofte derde gevoelen, foo als hier
boven is gefbelt ende verhaelt.

14. De reeden hier van is, om dat d'Oppermacht volgens de gron-
den te voorén gelegt, behelft een gebiedt over alle de faken ende
handelingen der onderdanen , uitgenoomen het geene niet aen de
felve is opgedragen, maer ftilfwijgende of uitdruckelijk aen d' Opper-
macht ontrocken , ende ten tweeden, buiten al het geene Godt de
Heere duidelijk aen de menfehen heeft gebooden ofte verbooden, om
te doen öfte te laten.

fa) VïL VeAeïium traBaU de JipifcopatH Confiantini Magni, (b) Hobbes rfer
tiVe wp, i8. ν,ό «ir 14..

15-. Dat nu al het wefen beflaeh vaö d© Kerke:fii-oif4i-e dk by
ons of op ^ndere pUetfeii; is aengcnopmen , niet ^^m foo van Gpdt
de Heere voorgefchreeven is, fal niemi^iiit ontkennen, endeblijHi hier
volkoomentlijk uit, dat die felve Kerken-prdre veel anders opeenige
plaetlèn als op andere, fihom 'um een helijdenijfe aelpofs m^t ons z.ijn·
de, wort gehouden, niet alleen behoudens d'eeni^eit ende broeder-
fchap , maer ook in veele dingen met onderling goedtvinden ende
approhatie.

16. Dit dan vopn uit vaft ftaende, is vstn nooden te weten , welke
die dingen ?.ijn , die Godt de Heere npOliakehjk vordert ^ ende die
fijn oordeel alleen onderworpen i^ijn ; ten^. wat diagen tot deKerken-
ordere foo verre die veranderlijk end^ by gevolge d'Opperinaeht on-
derworpen is, behppren.
. 17. De nootzakelijke beveelen van Godt zijn of natuirlijk of gc-
openbaert.

18. De natuirlijke zijn alle 4e gebooden der deugden, diewydoor
natuirlijke reeden konnen weten, dat goedt of quaedt, gebooden of-
te verbooden zijn , welke kennifle ende onderfeheidt den Heydenen
door 't licht der natuire is aengebooren , volgens het getuigeniire van
d'Apoftel Pmlm int eerfle ende tweede. Οψ. nen d? Romeinen , alwaer
hy ^egt^ dat Godt de Heidenen dit heφ geofmbmrt , enM dat d inhoudt
der wet in hare herten is gefihreeven.

19. Waer uit dan volgt, dat deiè natuirlijke wetten ende beveelen
door geen Oppermacht konnen worden verandert, ende dat niemanc
zich tegen fulke yaftgeftelde regels der natuire, ofte liever van Godc
felf, die audeur is van de natuire, moet laten afleiden door eenige ge-
booden van men fchen. >

20. De geopenbaerde beveelen van Godt zijn begreepen in de iphrif--
ten van de Propheten ende Apoftelen, alwaer ons dp leere derzalig-
heit, die Godt ons door fijn zoone gefchonken beeft, wortomitege-
looven.voorgeftelt , .ende die hy door fijnen geeft onmiddelijk in onfe
herten werkende beveftigt ende vèrzeegelt , gelijk d^ Apoftel hm in
de eerfie brief tot de Cormthen. (c)

21. Dat defe leer ende geloof-ftucken door geen menfchen bevee-
len konnen worden verandert, ende dat niemant daer van als aen
Godt alleen reekenfchap fchuldig.is ^ behoeft geen bewijs , alfoo dc
gantfche H, Sch^tuire daer vol van isi; kennende.geen volkoomeiae
verfeekertheit van de waerheit dier geloof-ftucken worden bekoomen,

als uit geeilelijk begrijp dier dingen cnde het getuigeniiTc des H. Geeffies
in 't herte der geloovigen, volgens het geene daer van hier vooren is
aengetrocken, ende wes elders meer." (d)

Op aerden is geen ichepfel, noch eenige vergaderinge die on-
feilbaer is, ende op vs^iens oordeel men zich iöude moeten of konnen
' verlaten, ende daerom konnen geen hooge Machten yemant verbin-
den , om te gelooven het geene feekere Kerke of Vergaderinge van
menfchen gelooft; want alle menfchen leugenaers zijn , ende de be-
lofte die wy hebben van de Heere Chrifim, van dat hy iijn Kerke
noit met fijnen geeft ial verlaten tot het eynde der werelt toe , kan
niet verilaen worden van ièekere uiterlijke ende zichtbare Kerke ^
maer van 't getal fijner geloovige ende uitverkoorene , die door den
geeftelijken bandt van eenigheic des geloofs ende gemeenfaemheit van
een ende, de felve weldaden door Chriflm verkreegen , te zamen-ge-
voegt ende hem bekent zijn.

Nochtans is het de wille des Heeren , dat de geene die haer
ialigheit door ende in Chriftus foeken , hy malkanderen fnllen koomen
om d' eene d''andere t onderwijfen ^ te fiichten^ ende te fierken , Godt ends-
fijn gefalfde te looven ende te prijfin , 't Evangelium, ende de beloften dey
felfs malkanderen te verkondigen , mitjgaders den eene den andere te vers-
manen tot een leven y-foodanige hoope ende geloove ivaerdig^ te onderhouden
ende te oejfenen allerhande liefde-plichten , niet gemeens te hebben met d^
finden der ongeloovigen ende der falfche broederen, ook^ zjch der felver ge^
meenfaemheit ende gez.elfchap t onthouden , ende haer te verkondigen ende^
aen te peggen, dat β geen deel hebben aen de z^aligheit.

2,4.,Defe faken leefen wy in Godts woort, dat de Propheten ende
d' Apoftelen , ende alle geloovige hebben gedaen ende in 't werk ge-
ilek , niet tegenfiaende dat haer fiilks van de hooge Machten, daer onder
β gezeeten waren, wier de verbooden, Zeggende volmondig, dat men Godt
meer in die dingen moefie gehoorfamen als de menfchen ^ daer fy anders de
gehooriaemheit aen d' Overheden op 't krachtigfte lelfs betoonden en-
de anderen aenbevoolen.

Vervolgens, als aen d'eerfte Chriftenen de vryheit wierdetoe-
gelaten , dat ty die voorveiiiaelde dingen in betamelijke ordre moch-
ten doen ende waerneemen, foo leefen wy niet, dat fy over andere
faken moeyten hebben gemaekt,, ende dat fy haer de hooge machten
rlijtelijk hebben onderworpen , als maer het Koningrijk van de Heere
. - > ' . . Chriftus

fdj Cap:^. v. d. tot de Galat, ende den eerfien m die Van £j^hefin Cap: 3. v. 14,
io/;: 14. V. 2d. tnde Cap·. 16* V, ii.

Chriilus niet wierde gekrenkt, 'twelk hier opaerden, gelijkgeze^trs,
beihet in geeft ende woordt, niet in uiterlijk gebaerendeuitvindingert
of ordonnantiën der menfchen.

26. Hier uyt kan ende moet dan worden afgenoomen, welke dm-
gen aen de kerke moeten gelaten worden ende in wat faken de machtere
des Landts hare beveelen konnen te wege brengen, ende doen uy tvoe-
ren , fonder dat die van de kerke recht hebben, haer gehooriaemhcit
te weygeren.

zj. Wy fullen dan onder de poinden die t'eenemael ende zuyver
kerkelijk zijn, tellen voor eerft, de helijdenijfe des geloofs, tentweeden»
de by-eenli:omften der geloovigen in een genoegfaem getal tot onder-
linge ftichtinge ende mededeelinge der heylige teekenen van genade y
ten derden, het oordeel van te vlieden d'onrechtzinnige in den geloo-
ve ende die met hare werken het geloove verfaken , wefhalven de
cenfitre ibo genoemt ende d^excommunicatie in fijn rechte zin genoo-
men hier toe ook behoort, ende eyndelijk om dat alles met ordere
moet geichieden, hebben fy van nooden Leeraers ende OpzSchters door
welke defe dingen in goede ordere moogen worden onderhouden.

28. Het IS feeker dat de Kerke defe dingen mach gebruiken gelijk^ge^.
negtr ts, ook in weerwille der Óverheeden, dat fy opentlijk haer gelo-
ve'mogen belijden , dat felve mogen voorftaen, aen andere mogen
verkondigen ende foeken te bekeeren tot Godt alle die fy konnen over-
reeden, iönder haer door Wetten, dreigementen ofte itraffen der Op-
machten daer van te laten beletten, {teu/eeteny wy handelen nu eerfi van
Óverheeden die van de waerheh ende de kerke vreemt ziijn^) >

' 29. Sy mogen ook byeen-komften hebben , tegen dank der felver
Óverheeden, daer in prediken, bidden, fingen, endeallediegeloovig
zijn,, in hare vergadenngen aenneemen, ende heilige gemeinichap met
deièlve houden.

go. Maer het is niet te zeggen, dat fy tegen dank derhoogeOve-
righeeden openbare vergaderplaetfen mogen maken, kerken met ge-
welt inneemen , ende alfoo tegen dank der hooge machten openbare
plechtelij kheeden gebruiken, dewijl finder die dingen 'trijkevan Ckrifiusr
ende de fiichtinge fijner kerke wel kan befiaen.. · »

31. Sy mogen ook wegens uitvoeringe van de i-i-wj^w niet koomen tpt,
eenige feiteUjkheit, tegen dank der hooge machten, om middelen van,
bedwang in't werk te ftellen,.of de uiterlijke ende burgerlijke verbin-t
teniiTen te ftooren, gelijk eenige foorten van doen, met het;

ende diergelijke dingen, maer fy moeten haer houde» binnen de pa-
len des woötts ende beloften miigaders aenmeldinge van dreigementen
in 't Euangelium vermeit.

-5a. Sy konnen haerook niet vaft houden, foohet ichijnt, tegen dank
van dOverheeden, aen feekere manieren ende wijfen van 't kieièn der
Leeraers, als hen maer niets wort opgedrongen , dat tegen Godts woort
ftrijdig is, ende daerom indien. dO\^erbeeden niet wilden toelaten, dat
ly andere Leeraers ende opfichters fouden mogen gébruiken, als by haer
geftelt ofte voor goedt gekeurt mochten zijn, ingevalle die Leeraers man-
nen waren beproeft van leeven ende leere, he^uaem om haer Godts raed en-
de wille voor te dragen , ende van een belijdenijje met haer, men fchijnt
niet te konnen zeggen dat fy reeden ibuden hebben , om delwe-
gen haer tegen d'Overheeden te verzetten. Nademael fy ook in dier
voegen 't effeét ende oefFeninge der Godts-dienll louden hebben ende
behouden j felfs de Patriarchen van de Grieken zijn daerom geen onwettige
herders van hunne kudden, om dat fy van den Turkièn Keyièr wor-
den geftelt ende beveftigt, gelijk dan ook gereformeerde Predicanten def-
wegen by hare Gememten niet Ι^οηηςη worden verworpen, om dat
ly door Paepfche Heeren aen de Kerke zijn voorgeftelt ende opgegeeven.

De kerken hebben ook geen reeden, van haer re ftellentegen
hare Overheeden , foo verre die haer niet mochten willen toeftaen,
itéktYQ. forme van confi(loriale vergaderingen van Clafjen ende van Sjno^
den, om dat defe dingen nergens van Godt de Heere fodanig bepaelt
ende voorgefchreeven zijn, dat de Godts-dienftfonderdefelvenietibu-
de konnen worden gehouden.

' Men kan hier uyt by gevolge verftaen, wat uyterlijk recht dO-
verheeden die van de kerke vreemdt zijn , konnen over de felve ge-
bruiken, Ibnder dat defe, zeggen wy, reeden hebben, hen daer te-
gen te verzetten ende ongehooriaemheit te toonen.

jpreeken altoos van fttlke Overheeden, welkers gebiet door grondt-
wetten van Staet, niet is bepaeldt in het fiuk^ van de Godts-dienfi.

1^6. Sy konnen dan de publijke vergaderplaatfen verbieden, ende
wechneemen, ly- konnen' beletten, fodanige förme van kerkelijke re-
geeringe , als haer foude mifhagen , ende namentlijk dat veele kerken
haer niet koomen te verbinden tot eenige vaft-geftelde ordere van ge-
meineprovinciale regeeringen, ende diergelijke, fy fouden ook de beve-
itinge van opperfte' Régenten dér kerken haer konnen aentrecken,
ibndér, zeg,gen wy, dat -daer'door reeden van tegenftant endeonge-
hoorfaemheit foude worden gegeeven.

57· ^y J^oeten hier ook Hittneckenende aenmcrken, wat recht een
Oppermacht die met de kerke van iijn onderbebbende Staet van ^cn
en'c felve gevoelen is, ontrent deielve kan oefFcnen.

gi. Wel verftaende, ά^Χ hy geen recht heeft alslidmaetder k^r.ke, maer
als Overhelt^ in welken aenzien hy wel eygentlijk geen meer recht heeft
als ongelovige ende als vrouwen ende Idnderen hebben, wanneer de
Koningli ke macht in iiilke handen vervalt , maer om dat geloovige
Overheeden haer in de faken der kerke veel meer komen te mengen ^
ibo valt ook ten baren aenzien wel eenig byfonder bedenken.

59. Soo zijn dan ibdanige Overheeden eerftelijk befchermers ende
voefter-heeren van de kerke, van wien moeten afkoomen, ende on-
der wien ftaen de tijdelijke middelen, waer uyt de kerke ende der fel-
ver Dienaren moeten worden onderhouden, fy zijn bewaerders van die
vreede der kerke» vervolgens ibo verre daer eenige zajn , die van de
kerke verfchillen , foo konnen ende moeten fy de ièlve bedwingen
ten einde fy geen onluft aenrechten , ende foeken ondertulTchen alle
middelen tot verzoeninge der partijen, -ende eenparigheit des geloofs,
of onderlinge duldinge ende tolerantieibo men ipreekt. n

40. Immers loo niet klaerlijk geblijkt, dat hctverfchil!tegën.d'aen-
genoomene fmdamenteele leere der kerken is, lbo mag en moet d'O-
verheit vreede gebieden , ende kan ook tot dien einde middelen van
bedwang aenwenden.

41. Edoch als't verfchil te groot ende de icheuringe onvermijdelijk
is, ( die als ten uiterften voor den Staet i^evaerlijkji by alle bedenkelijk wee·'
gen moet worden gemijdt) foo kan d'Overheit de geene die van de meer-
dere meenichte zijn overtroffen ende afgefcheiden, wel niet dwingen
tot het veranderen van haer gevoelen , fy kan de felve daerom ook
niet ftraffen aen lijf noch goedt, om dat de confcientien aen niemant
als aen Godt verbonden zijn ; maer ontzeggen van Stadt of landt,
fchijnt wel te zijn van 't recht der Overheit in defen gevalle, foo ver-
re fulx meer fomtijts kan dienen tot voorkoominge van onruile-, als
dat het foude itrecken tot ftraffe der gevoelens.

41. Verder foo is't bouwen van kerken, tijden ende ftonden van
publique by-eenkomften, kleppinge van kloeken, ipeelen van orgels
ende diergelijke lalden in de macht, ende onder't beftier van d'Over-
heeden, nademael die dingen tot het eygene weeièn der Godttdienit
niet en behooren.

4^. De forme van de kerke te regeeren, kan ook by de Staets-re-
geeringe worden bepaelt ende voorgefcbreeven , foo verre de kerite

«ende byibndefe leeden van dien niet worden belet haeraf te Zonderen
van ergerlijke leedematen , nochte gedrongen tot yets dat haer van
Godcs-wegen niet geoorloft is te doen, of toe te laten.

44. Doorgaens ziet men, dat de regeeringen der kerken iweemen
nae de regeeringe der Scaten , waer onder de kerken ichuilen. daer
Koningen ende Furften zijn, heeft men ook eenhoofdige regeeringe
der kerken, in Engelant Bijfchoppen, in Duitilandt Superintendemen ^ m
Nederlandt daer de Staet geregeert wort, by Vergaderingen van feeker
getal perfoonen, worden de kerken ook in diervoegen beiliert, ende daer
geen verzeekerde regeeringe gevonden wort, daer regeert yder kerke zich
lèlve,foo iy beft ter gemeine ftichtinge verftaet te konnen doen,fonder dat
d'eene macht heeft over d'ander, als van broederlijke vermaningen 5 ibo
gelijk haer bevinden de gereformeerde kerken, die onder 't kruice zijn, als
ook in OoftfrieflandtjVan wegen de verdeilinge der Staets regeringe aldaer.

45'. Waer uyt dan twee dingen te zien voor oogen zijn, ten eer-
ilen, dat men geen reeden heeft, om zich ftijfzinnig te zetten op ee-
iiige feekere forme van kcrk-rcgeeringe, ende dat men defwe^en geen
groote moeyte, veel min fcheuringe behoorde te maken.

46. Ten tweeden , blijkt hier uyt, dat de natuirlijke Staet van dc
kerken is , dat yder gemeinte van feekere plaetfen is op haer lelfen-
de dat d'eene gemeinte over d'andere niet heeft te zeggen, ook niet
veele Gemeinten van een Staet over het minder-getal, buiten een van
deiè beyde ooriaken, eerflelijk^ vrywillige onderwerpmge, ende ten tweeden^
politijke macht der Overheit.

47. En noch is ièeker , dat geen van defe beyde oorfaken macht
kan geeven, aen 't meerder getal der Gemeinten, over anderen, als in
dingen die van Godt de Heere niet zijn bepaelt ofte voo/gefchreeven,
ivant in fulke noch onderwerpinge noch politijke macht eenige veranderinge
kan maken.

48. Vervolgens konnen de Clajfen ende de Sjnooden geen andere grondt
ende oorfaek hebben, als een van defe beyden, ofte liever beyde te
Zamen , want de onderwerpinge van veele Gemeinten onder malkanderen
met fiibordinatie van macht , ende vafl-ge(ielde ordere met als met confent
ende authoriteit van d'*Overheit kan ende mag gefchieden. gelijk dan ook in
eenige Gereformeerde landen geen Cla£en zijn, foo als in Ooftfrieflandt,
ofte geen Synoden foo als in Zeelandt, bmten fpeciaeUnde extraordmaris
confint der oppermacht.

49. Soo dat niet waerder ende feekerder is, als dat het geheele wee-
ièn van Cla^en ende Synoodm afhangt van de ^oUtique macht, ende dat

daer in geen overilemtfiinge, geen ordere van appellen, veel min exe-
cutie plaets ende eiFeót kan hebben als door middel van de felvepoli*
tique macht ende ordonnantie.

50. Het kiefen ende roepen van Predikanten, wort by ons in de
Steeden door kerken-raden of op eenige plaetfen door de geheele ge-
meenten gedaen, maer in de landen isr een ganfch politijk werk, na-
demael het aldaer gefchiedt door de ftem-dragende Edelen ende eygeni-
erfden van yder pketfe ^ fonder onderfcheidt öf fy leeden der gemein-
te zijn of niet, als fy haer maer niet dragen gelijk van andere gezintheit.

51. 'tis feeker dat het voor de kerken ilichrelijker was, aen haer
te laten de vryheit van hare eygen leeraren te kieien , maer wy heb-
ben reede hier boven'gezegtwaerom het ièlve niet kan worden ge-
houden , als t'eenemael ongeoorloft; ende de Hceren Staten hebben de
maniere van defe kiefingen foo veel gereguleert nae gemeine ftichtm-
ge , als behoudens het recht felf van de ftemdragende eygen-erfden
heeft konnen gefchieden, by refolUtie van den 15. Mmii 1645'. ibnder
echter af te gaen van de ftrengheit der refolutie van den 10 fulij lózz.
_waer by de geene welke onderleggen fouden de Kerkenordere in de

nationale Synode tot Dordrecht Vailgeltelt, alhier door te dringen of in
trein te brengen voor pmnrbateurs van de gemeene rulle gehouden en-
de-voor ibdaniggeftraft fullen worden.

51. Uyt het geene voorfchreeven is, volgt ook dat de HoogeRe-
geeringe wel macht heeft, om Predicanten ter oorfake vanmiidaden
te deporteeren, ofte-te ^Jpendeeren wooï ceviï kan iülx buiten allen twij*
vel gefchieden by fententie van den Hove , om mifdaden die eerloos-
heit of caflatie nae ftrengheit van rechte verdienen, 'tv/elk nochtans
zijnde een politique macht ten eerilen aenzien voor oo'gen ftelt , dat
deportement ende van Predicanten-niet alleen'kan gefchieden by

by wege van proces daer het felve plaets heett, of door refolutien en-
de beveelen daer geen'ordere van Procesgel/rmkelijkjsof te paffekoomt ^htt
geeftelijk ende innerlijk recht van de kerke dat eygentlijk d'Overheic
niet is onderworpen , blijft behouden, foo lange de Gemeente niet
wort onvoorzien gelaten van Geeraren'ófte geen belet wort gedaen
om andere te kiefen.

53. De kerkelijke cénffire, Waer van meermalen is geiprooken, als
zuiver kerklijk zijnde, wort ook allenthalven in Frieflandt aen de ker-
ken vry-gelaten" ende de reeden laet niet toe; dat de felve door c/z//y/<f
proceduren foude werden belet, dewijl het faken zijn van ganfch vei-i

icheidene natuire; fulx'yemaiit kerklijkweiendegeceniiireeitofondeir
cenfure ftaende de ièlve uiet kan ontkoomen of iiytilellen met de fakete
brengen voor Q.tx\ foütiqm vycrfchaer, ende fchijnt geen reeden te zijn
dat de empire deiweegen door polityque beveelen Ibude worden op-
gefchort, immers niet die in byiöndere kerken wort geoeifent, want
met die van de CUfJen ende Synoden foud het een ander aenzien konnen
hebben , om dat de felve niet konnen vergaderen fonder dependentie
van Polttique macht, waer onder de cenfure van yder kerke, gelijk
meermalen gezegt is, niet ftaet.

' 5-4, Hier uyt kan afgenoomen worden op wat grondt is ileunende
de refolutie der Staten van den 10. ffiUi 1622. van inhoudt dat geen
Synodale refolmien eenige kracht of effeót lullen hebben, voor en aleer
defelve by de Staten van't landt fullen zijn geapprobeert; in alle Sy-
nooden zijn tegenwoordig eenige Gecommitteerden der Heeren Staten
ende zijn veele dier meininge, dat der felver confent ofte ftiliwijgen,
geeft die kracht aen de Synodale reiolutien, welke by defe Wet van
Staet wort vereyfcht. Maer veel eer is de waerheit, dat de tegenwoor^
digheit der politijke commijfarien maekt da£ de Synode compleet is , ende
dat de refolutien worden Synodael^ maer de vereyfchte approbatie van
de Heeren Staten felfs is yets afgefcheiden v^lii de.Sjnodaierefokitie ende;
moet daer op volgen, foo dat yemant zich befwaert vindende door ib^
danige refolutien die noch niet geapprobeert zijn , ook de tijdt van
appel verloopen zijnde, daer tegen fijne klachten by de Heeren Staten
foude mogen inbrengen, als wefènde de felve ten aenzien van haer Ed:
Mog: noch onvolkomen ende krachteloos.

'· 55. De maniere vanprocedeeren in kerkelijke vergaderingen is extraor-
dinaris , fonder Advocaten ende Procnrettrs, 't welk de geleegentheit endc
tde flichtinge alfoo wel vereyfcht, mits het geene de generale Wetten ook
in Jommiere proceduir.en vereyfchen, aldaer mede moet waergenoomeii
worden, gelijk der zijn, dat niemantongeroeijenendeongehoortmag
\vorden gedocmt, dat waer appel plaets heeft, iülx binnen de tien dagen
mag gelchieden , want alfoo defe ordonnantie niet ftrijdét met het in-
nerlijke recht der Kerken, foo moeten ook daer in de gemeine Wet-
ten gelden , ende konnen door geen kerkelijke vergaderingen verandert
worden.

56. Voorts heeft dit geen twijvel by ons, of de f redicanten ^ ouder-
lingen, diaconen, en alle die tot de kerken behooren, zijn met hare
huifgezinnen ende goederen j de politique machten onderworpen 5 al-^
hoewel de Paufcneenalgemeiöefcheidingedergeeilelijkenloogenoemt»

Van dé weereltlijke hebben weten uit te vinden; ende die door de gc-
heele werelt onder een Oppermacht te zamen te voegen , niet an-
ders of't was d'algemeine kerke daer van Chriftus alleen 'thooft-is,
cnde blijft foo lange de werelt ftaet. -,

priederley flaets-regeeringe. Eenhoofdig^., ,y.m een bepaelt getal ende Gemeen*
meentcns'ifijfi, Οφ totinige heedenfdaegs. Manier om Ïm(tmdommen te ^er*
knjgen^ Onderfiheidt yan de i{egeeritJge der yoorriaewflen , ende gevolgen Vd/iV
Patnmonieel reiht des felfs.

I,. Β ^ Us verre van d' Oppermacht ende des felfs rechten zijnde ge-
I 1 fprooken., fullen wy noch yets zeggen van de verfcheidene.
Staets-regeeringen, waer van al rede voor af hebben gehoort
dat fy driederley zijn, want de volkeren v/orden geregeert door haer
feif , of door een vergaderinge van een bepaeld getal, of door een
hooft, 't zy Koning, Hertog, Furft, Graef ofte Heer.
. 2. Het gebeurt ook dikwils, dat deiè drie gedaenten van Regeerin-.
gen of twee der fel ver door malkander gemengt,zijn , invoegen de.
Furil: ende den Aedel, fomtijts ook het volk te zamen de Oppermachc
hebben, niet dat d'eene defe ende d'ander die rechten van de Opper-
macht alleen hoogen foude , maer dat d'eene ibnder d'ander van alle
de voornaemile ofte van eehige der lelver rechteii niet eindelijk kan
difponeeren. . ' ,i ' υ.) nv .

. 3. De zuyvere ende abfolute Koningrijken zijn tweederleyj welkers
namen aldus konnen worden ondericheiden , dat fy hnrgerlijk, of flaefs
zjjn'y van d'eerile flach zijn de Koningrijken in C^r/y^e-m);^ ende van de
andere die van Turkijsn, Mufkovim en andere barbariiche volkeren in,
t^fta cnéQ in ^frica. , : ' '· ^ . . v.

Het onderfcheidt hier van is, dat in de burgerlijke koningrijkéni.
de vryheit der perfoonen ende d'eygendom der goederen ^ niet is in -
de macht van de Koningen, als in gevolge van de Wetten ende van
rechts-orderei' maer in de iketfe wort de Koning bekent Heer

ende eygénaci· te %\]iYy van lijf en goedt der onderdanen tot fijn be-
lieven. ' ' i.
< 5. De oorfaken waer door de koningrijken verkreegen Worden zijn^
gelijk van alle regeeringen is gezegc, recht van oorlog ende overwinnia-
ge, of de wille der volkeren. Endoordeiè worden fe wederom verkree-
gen by verkiefinge ofte by fuccesfie. M^er het recht van een verkooren
of fuccedeerende Koning is in hem. felf een en 'tfelve, alhoewel mea
doorgaens ziet, dat gelcooiène Furftenmet' Wetten meer worden inge-
toomt, als d'erf-koningen, bet zy wegens uitdruckelijke wille des volks»,
gelijk als naefl; eenige jaren het Deenfche Rijk van Keur tot erfelijk
wierde gemaekt, of dat erf-Princen door bedekte konften of doorlank-
heit van tijt hun meer ende meer machts koomen aen te maetigen.
• 6. Wy hebben al voor defen gezegt, dat de Regeeringe van veelen is of
Gemeentens-wijfe by de geheele burgerfchap, ofte by een vergaderinge.
Van d eerfte foorte zijn 'ér heedenidaegs zeer weinig exempelen ove-
rig ; maer van de andere flach zijn vaft alle Republijcken; men noemt
deie Regeeringen in de Recht-kunde, die van de befle ofte van -weinige
om dat ïy beftaen uit het minder getal, en die van geqüalificeer'

bequaemfte tot iluir van de gemeine fake.
..17. Het. getal is, in defe foorten van Republijquen zeer verfcheiden^
men heeft 'er gehadt van tien > van dertig, van veertig of daer ontrent,,
nien heeft 'er van tachtig, van hondert, van duifenc of meer. Jae in
Poolen^ daer d'eerfte macht is by de Aadel, kan de vergaderinge wel
zijn van 5-0.60 diiiiènt. ^ In Frieflandt is het gront-recht by deyge-
naers yan ftem-dragende landen ende by.de Vroetfchappen der Steeden,
noch vry grooter getal van perfoonen uitmakende nae proportie van
Frieflandt', als de Aedel ten aenzien van't Koningrijk van Poolen^
end' evenwel naedemael de verdere ingezeetenen verre het grootile
getal i^der vergelijkinge uitmaken, di€ geen deel in eeniger manieren
aen de Regeeringe hebben, ibo is klaer, dat in Frieflandt ook is een
Regeeringe van't minder getal oï <tArifiocratie ^ geüjk men m de Recht-
kunde ipreekt; ibo als reede gemelt is,. hier boven. I

8. Wy konnen defe Forwe onderfcheiden, dat iy is of perfoneel of patri-^
monieel. De perlbneele, wederom, dat iy of door geboorte ofte door keu-
ringe wort beftelt. Door geboorte, gelijk tot Venetien ende elders, daer
alle gebooren Eedellieden als iy tot haer jaren koomen, recht tot de
regeeringe bekoomen, maer doorgaens wort het by keur beftelt ende
verkreegen.

- die in plaetfe van de verfturvene wederom andere kiefen , ' gelijk in
defVroetfchappen van -Hollandt endc by ons doorgaens. /

10. Daer het geheele Volk de Regenten kieil, willen eenige, dat
een Demokratie, dat is, volks-regeeringevanR.echtfweegen zy. Maer
dit hangt van het gcene te vogren meermalen is gezegt, of de han-
delingen der gekoolene Regenten rugge-fprake ende reekenfchap^
mitfgaders veranderinge onderworpen zijn, of niet; Soo jae, is het
gezeide waer , Γοο niet maekt de keüfe van't.Volk in defen geen meer
Demokratie^ As de keufe van een abfoluit Koning maekt een Gemeen-
tens-wijfe Regeeringe.

11. Patrimoniele <iAriflokratie is een nieuwe iake, ende mopgelijk
nergens oyt' in de weerèlt gehoort, als in Frieflahdt ende in eenige
naebuirige Landtfchappen ; want , gelijk meermalen is gezegt , de
eerile en grondige macht van Regeeringe is alhier by de Eygenaers
van de Stem-dragende Landen, die dat recht van ftemminge in Re-
geerings iaken , foo wel in haer Patrimonij'hebben , als de Landen
felfs, gelijk^ wijdlnfug aengeweefen is in het boek^ Kap. f^..

' 12. Uit dit Patrimanieel Regeerings-recht volgt vboreerflr, dat de
Stem-dragende eygenaers ,, welkers recht oorfpronkelijk van het ge-
heele Volk is afkoomende,. gelijk hier boven is aengeweefen , fulxnu
hebben uit eygen hoofde ende niet als dienaers ai afhangende van de
meenigte, 'twelk dient op het difpmt hier vooren mede verhandelt.

i^. Ten X. dat iy de ware Oppermacht konnen overdragen , ge-
lijk 'fy jacrlijx doen , op een ofte meer andere , dat anders niemant

- kan doen, die't opperrecht moet'erkennen als van een ander op hen
afgekoomen foo als de Eedelen en Eygen-erfde anders fouden moe-
ten doen , ten aenzien van't geheele lichaem der ingezeetenen.

14. Ten g. volgt uit dit Patrimonieel recht yets. y dat anders in't
ftuk van Regeeringe is ongehoort, te weten, datUitlanders, Vrou-
wen en kinderen, mitfgaders alle die onder Voogden ftaen, dit recht
alioo wel hebben ende genieten, als iy de Landen iêlfs ia eygpndom
ende in haer Patrimonie hebben.

ly. Maer die abfui'diteit , foo het fcheen', van defe ftellingewort
wechgenoomen ende geeft echter ook de reeden aen de handt, waer-
om by de geene, die dit grondtrecht van Oppermacht hebben, geert
oefFeninge van d' hooge Lanas-regeeringe iii eenigen deele zy nochte
zijn mag ; weiènde niets by haer noch konriende zijnals de keufe
van de R egenten ende beftellinge van eenige Grietenijes ofte Dorps-
laken,, fonder wijders j en de geheele beftellinge vaa't Gemeene-beft
' ' G 5 'is.

is by de jaerlijkfe Volmachten, waer van nualdikwils, foovcelnodig
was , gefprooken isj Dies wy nu tot de Magiftraten fullen overgaen, »

ly^i/Magiilrateti ^yn. J^an*t ampt desStaitheudersenUminiergetaU der Heere^
Gedepu eerden, y?m den HoVe. '^ekenmeeflers Ontfangtrs, mitsgaders Van ie.
huitenlandfe ampten.

Jgi^raten anders Overheden of Amptlieden , zijn JSeMe^
naers van de Opper-macht, om de dagelijk fi beflieringe van
' Regeeringe waer te neemen^ nae het voorfchrift der Wetten endc
vaflgefielde ordere des Landts.

z, Sy worden verdeelt in groote ende Overheden ^ inbinnen-
ende buiten-landtiè, in burgerlijke ende krijgs-

' g. De burgerlijke, binnen-landfe, Groote Overheden zijndeStadt-
houder, de Gedeputeerde der Staten, de Raden van fufiitie, ende de
Reeken-Meeilers. '

4. De Stadthouder (nu erffelijk} is een Omrluchtig Perfoon , die de
luifler van de Oppermacht en de plaetfe der Staten voor ende nevens de an-
dere Overheden vertoont ende waerneemt,

y. Hy heeft zitplaets ordmaris in de Kamer van 't Mindergetal j al-
waer het geene ten Landsdage ial verhandelt worden in ordere worc
gebracht, om van daer in de vier Kamers voorgeftelt ende tot befluic
gebracht te worden. '

6. Defe Heeren zijn acht in getale, uit yder Kamer twee, diewy
niet brengen tot het getal der Overheden , om dat het eer wort ge-
noomen voor een Commisfie als een ampt.

7. l^och ütdc Stadthouder, b)^ ende voor de Heeren Gedeputeerden^
by welken is de ordinarife bedieninge der Politijk,e Regeeringe
yan de.Krijgs-iaken ende finantien, begeevinge der mmétxcperpetuele:
ampten- (want de Hooft-Officien blijven aen de Staten felfs) befchrij-'
v^inge der .Landsdagen, examinatk der Procmdtien van de Heeren Vol-.

machten , verpachtinge van 's Lands middelen ende wat tót gewoone-
lijke oeffeninge der verdere Oppermachts-rechten behoort.
- 8. Van alle welke dingen de Heeren GedepHteerde'R,cc\ili^v^\^Q.hth>*
ben ende oeffenen, behoudens appel aen de Heeren Staten, daer 't dè
eygenfchap der faken lijdt, des huxe fintemien Provifioneelijk^iQïexecutie
wordende geilek.

9. Sy hebben haren Secretaris, Fifkael^ Klerken , ende wat wijders
tot uitvoeringe van haer jurifdilUe van noden is.

10. Negen zijn de Heeren in getale , twee uityderGoo of ejuartier
van de Landen, ende drie uit de Steden; het Preftdentfihap omgaende
by beurten van 14 dagen, en ftaende de Heere Stadthouder voor aen
'thooft van alle afiiondingen ende beveelen.

11. Gelijk mede gefchiedt in alle citatien , ende Mandamenten van
den Hove , daer de Stadthouder ook fijn ftoel ende zitplaets heeft,
ibo in den Raedt als op de Rolle.

12. De Macht van't //0/beftaet in het Opper-beftier van de Crz///<f
ende Crimineele Juftitie over het geheele Landt, ende fondef onder-
fcheidt van Perfoonen, behoudens de Neder-Rechters judicatur^
in civile faken ter eerfter inftmtie.

ig. Het getal der Heeren van den Hove is twalif, drie uit yder
Kartier 3 Welke door de Heeren Volmachten des felven deels voor
haer leeven lang worden verkooren; de oudile Heer Prefiderende.

14. De Saken van Policy ende van jtfdkatHre zyn dik wils onder el-
kander vermengt, ende vallen daer over temet haperingen tuflchen
de Hooge Collegien, die de Heei'en Staten wel hebben willen regule-
ren door de bekende Refilmie van den Jare 1665 ^ maer ook in defen
wort bevonden 't geen' allezins waer is , dat materien in een omtrek,
van veelerhande feiten beftaende zeer qualijk in 't algemein te regu·-
kren zijn.

if. De Heeren Reeehen-Meeflers zijn vier in getale, uit yder kartier
een haer^ ampt is , de reeckeningen der Ontfangers te examineren,
declaratien te liquideren , ende toe te zien, dat 'er geen Ordonnantiën
verleent mogen worden, die met 's Lands Refolutien ibuden mogen
llrijden.

16. Generale Ontfangers, of Rentemeeflersy foo var» de jyomeinen als'
andere Lands middden hebben geen Rechtiprake, maer alleenlijk een
bedienende macht, ende zijn onder de Hooft-Officien gebracht, oni
dat fy op den Landtfdag worden gemaekt^ende begeeven.

jacht , ibo van heeften, als van Vogelen ende over Viilcherije , ten
eynde de Ordonnantiën ende fUckaten daer ontrent uitgegeeven; wer-
den onderhouden , de Overrreeders breukvallig verklaert ende^f-
executeert, behoudens app.elaen de Heeren Gedeputeerden ^ alles benefFens
de Grierflieden in haren bedrijve. (a)

18. De buitenlandfe groote Amptlieden zijn de Gecommitteerde
ter Vergaderinge der Staten Generael, der Raden van State, van de
(lAdmiraliteit ende Generaliteit^ Reecken-kamer, die echter tot de rechts-
pleegingen niet behooren, uitgenoomen d'Admiraliteit.

19. De eerile worden afgezonden nae 's Gravenhage , om de iaken
der gemeine Vnie van Vreede en Oorlog , met de Volmachten der
andere Provintien waer te neemen ende te bedienen; als ook om me-^
de te regeeren het rejfort va'n de Generaliteit, beilaende in d^gekonkefleer-'
de Landen van Brabant ende Flaenderen^ mitigaders Wedde ende Wefier-^
voldingerlandt,

20. Want in de Refl)eBive Provintien hebben de Staten Generael gQtn
jurifdiilie ende alfoo mede niet in Frieflandt.

21. Gelijkerwijfe worden van hier eenige Heeren gezonden in den
Raed van Staten ; Welkers ampt is, om den Staten Generael te die-
nen van R.aedt, ende byfonderlijk, om te letten op de Krijg faken iQwii'
ter ende te lande, onderhoudinge ende verzorginge van de Frontier-
plaetièn, ende tot dien eynde alle jaren petitie te doen van de onkoften
'tot het een ende het ander vereyicht wordende; waer op de Provin-
tien hare Confenten inbrengen. t

22. De Heeren ter ^Admiraliteit ^ hebben hare zitplaets binnen//^r-.
lingen , benefFens de Provintie van Stadt Groningen ende Omlanden ν
ende haer ampt is, alles wat Yöi befcherminge ende beveilinge der Zee ende-
k»flen des felfs behoort, foo in Vreede als in Oorlog te bezorgen..

2^. Sy hebben te oordeelen over alle buiten ende prijfen ter Zee
wordende genoomen , van alle miidaden der Zee-lieden te boven
gaende Scheepraeds-macht, mitfgaders van alle frauden ende ovér-,
treedingeh der Plackaten, nopens de Convojen ende Licenten ende foo
voort. 4εη dat fonder appel^ maer wel op Revijs. . i

24. De Gelieraliteits Reecken-kamer, heeft weinig of geen opzicht op:
Rechtfaken. .

25'. Volgen de groote Krijgs^ampten binnen de Provintie , welke,
zijn, dat van Kapitain Generael^ van Overften ofte Colonels cndc Ma~.
ioors van Regimenten, .

2,6. Het hoogc ampt van Kapitain Generael is vereenigt met het
Stadthonderfchap ende heeft het opper-bevel over de Mtlme van defe
Provintie.

De mindere Militaire ampten zijn die van Ritmeefters , Kapi-
tains , Lieutenants ende Faendragers van yder Kompagnije ; waer
uit het Krijgs-gerechte wort befchreeven.

Mindm overheden die tot byfondere Steden ende Grief entert behooretit alsdaer!^ijtu
Grietflieden i Byiitters, Dorprechters ^ OijkgraVefiiBfirgemeefleren t Schepenen enf,
mitfgaders Secretarien, oek Van bet Krijgs-gerechte^

De Grietenijen , zijnde dertig in getale, worden geregeert
τ door een Grietman ende twee ofte éxitBy^ttersy uitmaken-
de het Gerechte van yder Deel : Secretarien worden in alle Collegien,
hooge ende laege, daer onder begreepen.

i. Grietflieden worden geftelt by nominatie van een driedubbelt ge-
tal, door d'Eygen-erfden des felven deels gedaen; waer uit deHee-
ren Gedeputeerden hebben de ele^hie, ofte verkiefingc.

Tot Byzitters maken de Eedelen ende Eygen-erfden ook nomina·^
tie van drie Perfoonen , daer uit de Grietman heeft de eleüic , binnen -
z.es weecken nae verfi.erf, (a)

4,. Het Gerechte moet van de Grietman ende Byz.i/ters alle acht of
14 dagen , ten minilen alle maenden worden gehouden , kennende
nopens het Dorp, daer't recht is, geen veranderinge gefchieden, als
tnet konfent van de Eygen-erfde Ingez.eetenen. (b) .

5". De verdere plicht der Neder-Rechters moet afgenoomen worden
uit het geene van het ampt der Rechteren in het gemein, op andere
plaetfeii fal worden gezegt.

6. De Secretarien worden gemaekt , even gelijk de Byzitters., op
nominatie van driedubbelt getal, by de Eygen-erfde te doen , ende
eleSl·ie van de Grietmans , die haer kinderen niet mogen kieiènl Cc)
De eedt wort gedaen in handen van ëe Heeren Gedeputeerden. "
Π Deel. Η 7· De

7. De Secretarien hebben ook ten platten Lande ende meeil in alle
Steden de Boelgoeden , dat is, verkoopingen van roerlijke goederen>
die by openbaren uitroep gefchieden : dat eygentlijk aen haer ampt
niet vaft is, maer 't is in gebruik gekoomen, om dat iïilke verkoopers.
ibnder paratie executie aen haer penningen niet ibuden konnen gera^
ken. anders is niet verbooden fijn goedt te verkoopen, hoe men wil.

8. De Grietβieden moeten ook in yder Dorp Rechters op nominatie^
als vooren, beftellen , ( kleitie Dorpen worden twee of drie wel te z^amen
gevoegt) welkers ampt is , te gebieden Vreede te honden ende de Freedc'
breekers te arrefteren ofte inet borgtocht aen den Griemm te ver-
plichten, (d)

9. Hy moet ook de wonden ende ilagen, fampt allerhande fchaden
bezien ende taxeeren in't by-weefen van drie ofte vier fi ner naebuiren >
waer van appel valt aen 't Gerechte , doch fonder uitftel van executie
by provifie, (e) ^ .

10. Maer breuken moet hy wijfen tot den Grietman, dat is, hy
heeft daer in niet te zeggen ^ maer hy moet de iaek' aen den Griet-
man brengen, edoch nopens geldfihult wort hem niet meer gegeeven.
als laft, om partijen goediglijk^ te fcheiden. (f)

n. De Rechters moeten ook de miidaden aenbrengen aen deii
Grietman ende hem helpen in't vervolgen der Quaetdoenders. (g)

12. Eyndelijk geeft de Ordonnantie haer alle het Recht dat voor^
maels de Atten, nu onbekent, hebben gehadt. (h) Sulx men daer uit
lichter fqude konnen zeggen , wat eertijts de Atten zijn geweeft, te
weten; het geen nu de Rechters zijn , gelijk noch in Drent de Rech-
ters Eiten genoemt worden.

i^. Dij^raven zijn ook een foorte Van Rechters over dijks faken »
daer op wel van noden is in deie Landen goede ordere te houden »
ende hebben iy ook macht te breuken die in gebreeke blijven hare
dijcken op te maken. enf. '

14. Eenige Grietenijen hebben hare dijcken ende Dijkgraven byibn-
der > eenige in maetfchappije met andere, gelijk de vijf deelen
in Wefler-Gm , die een geordonneert Dijk-Gerechte met eikanderen
hebben.'

i^. Dus verre van de Overheden ten platten Lande, De^*?^, die
eertijts onder de"Landen, daer fy lagen, begreepen waren, daneerlï
ten tijde der Yryheit tot een byfonder kartier zijn ^emaekt, worden

(d) tlt. Vo&rjf. art, 7. (e) tit,"ϋοοτβ. art, i. ende 2. borhtif'%' art. 3. (f) art,
^.yoorjf, (g) art.^.tndeii, art,6,

geregeert door Burgermeeflerèn ende Froetfihafpm , hoewel in eenige
Steden ook Schepenen ende Gemeenjluiden gevonden worden.

16. Burgemeefteren maken uit de Magifiraet , met Schepenen ende
Boumeeflers op eenige plaetièn , en neemen de Rechtfloel, benejfens de
dagelijks^ regeeringe waer , begeeven ook de ojpcien ende bedieningen
der Stadt. ^

17. De Burgermeefters worden in de negen Steden gekooiên by den
Heere Stadthonder uit een dubbelt getal , dat by de Vroctfchappen
alle jaren wort genomineert \ de Steden Leeuwarden ende Franeker heb-
ben haer eygen raeds-beftellinge.

18. De Vroetflieden worden meerendeels by de P^roetfchappenÏdÏsuit
de Burgerije gekooiên : op eenige plaetièn kieft de geheele Burgerije,
gelijk tot Dockum,

19. Onder defe Overheden is ook de ReElor ende Senatus der Aca-
demie tot Franeker , onder welkers jnrifdiSlie ftaen alle die tot d^ Aca^
demie behooren,

io. Tot het Gerechte te houden worden jaerlijx nefFens de Reiior
Magnificus, geikooiên vier a^dfejforen, uit yder Faculteit een.

XI. Van dé lêntëntien by defelve uitgeiprooken, vaecikme^mmieir
Proces, valt geen appel^ vo gens Privilegie aen d' Academie gegeeven in
4e 47 Wet der Academie.

22. Eyndeli k komen ook de mindere Krijgs-Officieren hier in ach-
tinge, die tot byibndere Compagnijen behooren, als Ritmeefiers^^ Ka»
piteinsy Lieutenants, Faendragers ^ en ibo voorts : Waer van eenige
dikwils tot het Krijgs-Gerechte geroepen worden.

2^. Dit wort gefpannen by den Gericht-Scholt, foo in Civile als in
Crimineele faken : In d' eerfte op gezette tijden, beftaende het Gerechte
alfdan uit de Gericht-Scholt. met twee Adfejforen j van welkers ienten-
ten valt appel tot de Heeren Gedeputeerden.

24. Macr in Crimineele faken valt geen appel, ende worden daer
toe foodanige ^Officieren geroepen, als de Gericht-Scholt bequaemit
dunken ende paéft by, der handt zijn. de Heer Ka^itain Generael Yit^
hier het recht van Pardon te geeven, maer gebruikt het zelden , en
dan noch in J/i/zi^iVf miidaden , Eer als in geméine déliξl·en , gelijk
Doodilag, Diefftal en diergelijke; m hoedanige beiden hetHoffendc^

Wdt rechtfmacht is. In Frieflandt effen foo, als nae Xoomfe rechten, Is of met of
fander executie» ende foorten Ύαη defe. Criminele faken tot rechtfdy/ang. Geen
rechtfmacht erffel^k > Dat nergens foo is als hier ende in Engelandt. Saken de
OVerigheit aenbeVotJen door een byfondere Wet behooren niet eygemlyk tot rechtf-
macht. £erfie Verdeilinge der T^chtfmacht 'in VryieilUge ende f^iflige. T'ipeede
deilinge in eygene ende oneygene , aenbelpoolene en onderworpene B^chtfmacht.
iVat aenbeVoolene ^y. Wat onder'^orpene. Soorten Van defe j f^ee die geengC"
bruik hebben. De derde Van fake tot fake mede niet Veel, maerfomtyts. Fierde,
Van perfoon tot perfoon heeft meer gebruik, met onderfcheidt nochtans. Dat een
Vreemde pch onder'^erpende onder een '^chter, dien hy ganfch niet is ondery^orpen,
met citatie moet ^ivorden belopen. Dit ook ten aeniien Van}Verfcbeidene jurifdiBien
binnen V Landts, Ten ^y f^ee Gerechten op een plaetfe Stilf-ivijgende

ónderfterpinge. Koch drie Verdeilingen y maer onnoodig, f^an rechtfd'^ang ende
Verdeilinge der felVer in groote ende kleine , anders louter ende gemengd. Drie
tfdppen des felfs. Wat tot kleine d'ifang behoort. Ε enige dingen hier niet toe^
behoorende. Wie groote ende "ttfie kleine d'^ang hebben of niet hebben. Oorfake
Van ï{echtfmacht en dffang, ea of't Van Trefcriptie koomt. Of eenC o0gie eenig
recht kan Trefiriberen. Hoe rechtfmacht en d'^ang ge'éyndigt "ivort, ordinaris,
^ Hee extraordinaris, by affiant of kaffafte, ende by "^ien die macht is.

I. T^TAc dat wy de plichten der byfondere ampt-lieden, ibovcel
- I noodig fcheen, hebben verhaelt , volgt dat wy van bare-
^ macht in 't algemein kortelijk handelen. Alle de Magiftra-
^ten hebi>en rechtfmacht ende eenige rechtfdwang. Door rechtfmacht
verftaen wy, een macht om recht te fpreeken tufrchenfartijen, in fa-
ken die geldt en goedt betreffen, toebehoorendc de Overigheit als^
Overigheit.

• %. In Frieflandt hebben wy de rechtfinacht even ibo geilelt als fy
me Keyièrlijke rechten befchreeven wort^ ibnder eenige veranderin-
ge'/chier, ende daerom fullen wy fe ook nae het yoorlchrift der fel-
ver alhier moeten verklaren.

Wy zeggen eerft , dat het is een macht om recht te fpreeken
tujflchen partijen j defe uitipraek is tweedcrley, deecne vei^ezelfchapt

met macht van execuiie, waer van wy alhier Ipreeken ,. ende de an-
dere fonder execucerens macht, hoedanige uirlpraek is by. goede man-
nen ibo genoemt, by Kerken-raden, by Commiflarifen van ordinariiè
recht-banken. mitfgaders by de Oudermans ende Rechters van Gilden.

4i Want goede mannen hebben wel macht van uitiprake door over-
■cenftemminge der partijen, maer met de fententie is haer macht uit,
fy en hebben geen middelen van executie \ de Kerken-raden hebben
ook te !ieggen over faken van leven en wandel der geener die in de
gemeinte zijn , maer als eenige haer uitiprake van cenfure niet w'ilden
gehoor^men , en evenwel ter Kerken ende heilige tafel indrongen,
de Kerken-raedt foude ^een uiterlijke dwang konnen^ oefFenen, maer
de hulpe der Overigheit in; ililken gevalle moeten veriöeken j het
felve is te verftaen van de ièntentien der ClafFen ende Synoden en
der ièlver Deputaten foo genoemt, ■ ί >

ƒ. De Commiffarien van ordinariiè recht-banken worden of geftelt
om alleenlijk mformatie te neemen, ende daer van raport te. doen aen
de volle vergaderinge, in welken gevalle 'fy alle deelen der rechti^
macht oefFenen tot de uitiprake toe, of ook wel om de uitiprake felve
te doen, gelijk in cas van maintenüe^ waer .van op een ander plaet ie»
maer de executie moet van den vollen Raedt ofte Gerechte komen,
gelijk mede van de Gild-rechters d'executie van haeruitiprakenby de
moet worden verfochr. -

Noch is in debefchrijvinge gezegt, dat het onderwerp der rechts-
macht is van faken die geldt en goedt betreffen \ waer door de crimineel©
laken van de rechts-macht uitgeflooten worden \ die volgens Keyfer-
lijke Wetten onder de r^chts-dwang begretpen worden \ ende om dat het
zich in ons landt mede foo wel fchikt, nebben wy geen reeden, om die
iake anders te begrijpen; hoewel de verdeilinge der rechts-macht in «-ε'^/
ende crimineel, ook foo wel foude konnen worden'genoomen ; In'.de
i^e is geen verfchil, het zy de woorden dus oftefoo worden gebruikt,
' 7. De laefte woorden dér Ixfchrijvinge, geeven eerilelijk te ken-
nen dat rechtiprake van goe mannen, Kerken-raden ende Commiflariièn
geen rechts-macht en is, gelijk wy mede gezegt hebben, ten tweeden,
iy geeven te kennen 5 dat'er geen rechts-macht, nademael
het ampt der Overigheit altoos afhangt van de Oppermacht ende ver-
icheiden is van het patrimonijy 'twclk tot de erfgenamen overgaet jde
Roomiche rechten weten van geen erffelijke rechts macht in eeniger
manieren; ende in Frieilandt is'er mede geen gebruik of eenig exem-
pel van'te vinden, 't welk van geen ander Liandtm£«rop^ wordenge^

z.egtuitgcnoomen JEngeUndt, waer uit beneevens die van de Cpnek^
en andere reedenen de Ridder Temple eertijts AmbaJJadeur van de Ko-
ning vm Groot Brinmien^ in fijn boek van de veremigde Neederlanden^
een beiluit maekt overeenkomende met de oude Frieicfc Cronijken, dat
de Engelfchen uit Frieflandt voornamentlijk afkomftig zijn.
, t:8. Ten derden, geeven de laefte woorden der berchrijvinge tever-
ftaen, dat faken die de Ovaighéit als Overigheit niet toe behooren, ook
tot de rechts-macht niet als oneigentlijk moeten gebragt worden; ibo
jtijn'er eenige iaken, die de Overigheit niet kan doen, voor foo veel als
hy overigheit is, maer ibo verre daer eenige, Wet is, die de Overig-
heit iipecialijk fodanige macht geeft, hier toe behoort de aenneeminge
tot kinderen en vrylatinge der kinderen uit vaderlijke macht ,, wel^
J^e dingen by ons het Hof alleen kan doen. noch behoort hier toe de machc
om te beveiligen de accoorden die gemaekt worden over legaten ipree?
kende van voedinge eeniger perlbonen , het recht van Mombers en
.Voogden te geeven. De macht van toe te ilaen de verkoopinge van
minderjarige goederen is mede wel dier fel ver eygenfchap naeKoom-
fche rechten j. (a) maer by ons wort het ook wel van Neder-Rechp
ters beftelt fonder eenige byiond^re, Wet daer van zijnde.

9. Dus verre van de befchrijvinge , volgt de verdeilinge van de
Rechtfmacht, waer van de eerfte lal zijn , dat fy of gewillig is of
twiftig. (b) gewillige rechtlmacht wort geoefFent in faken daer over
partijen eens zijn , gelijk in aenneeminge tot kinderen en vrylatinge
der fel ver uit vaderlijke macht, als ook in vrywilUge condemnatien.

10. Veele brengen hier, ook toe het aenftellen van mombers ende
voogden, met verfchooninge van de felve bedieningen, pokmondig-
makinge en diergelijke faken , daer ontrent niet veel gewoels en
twiftery pleeg gebruikt te worden ; maer alle defe dingen^ behooren
eer tot de twiftige rechtfmacht, om dat 'er in allen tegenftellinge van
partijen ckan vallen , als iriombers dejaft niet willen aeiineemen, of
anderet vrienden haer niet willen toelaten , of de by-gebrachte yer-
fchooninge wort verworpen; ook wort den jonge lieden ibmtijtsdoor
tegenfpreeken van voogden of vrienden het verfoek van mondig te
worden geweigert, ende foo voorts.

-! II. Van wettig-makinge, der kinderen wort ook geyraegt tot wat
foorte fy behoort ; maer 'tis beft te zeggen, dat die ganfch niet ge-
meens heeft met de rechtfmacht ., om dat fy voor geen Magiftraeten
.. ' · gefchiedtj

Ca) I 6 § % ff. deTutel{l· 2 ifi é?* §· i· ^ offic. ή cuimatid. efi jttrifdj.i. (fi 'd»
0ff,Ïmonf.l.4 ff.deadopt. (b) FoluntariaXontentiofa.

12. De tweede verdeilihgè 'der rechtfmL·htTιs^ of ejgm of ónM^^
cygen is die onmiddelijk van de Oppermacht af koomC(>pdcnOffideï" i!
gelijk doorgaens is de macht van alle Magiftraten. Oneygene rechts-
' macht is, die van een ander als van de Oppermacht af kbomt','en defc
wederom is tweederley, aenbevoolene ende onderworpene rechtrmacht. (e)
15: De aenbevoolene wbrt gèrioemt, als een Officier'dê'bedièriin-
ge van fijn rechtfiOacht overgeeft aen een ander i endc^den felven'ftelt
in fijn plaetiê. defe foorte wort by ons fob veel'niet gébruikt alseér-
tijts by de Romeinen, om dat onie rechtfmachc niet is by finguliere
perfoonen , maer by geheele vergaderingen, ίοο dat de rechtlinacht
noit aen anderen als aen die van de (Hve vergaderinge xijn, wort aen-
bevoolen, fonder dat een Rechter Vermag yemant, geen Rechter zijn-
de , te ilellen in fijn plaetfè, behalven dat een Grietman by de Ordon-
nantie toegelaten wort yemant in fijn plaetiê te ftellen',' met welke
de Byzitters recht houden moeten foo wel als met de Grietman lel-
ve. (O Maer dit is op heeden zeer weinig in 't gebruik , neeménde
by abfentie van de Grietman de oudtile Byzitter fijn plaetfe gemeinè^^
lijk waer. ·, · / - ^ - ' " '

fielt, in plaetfen die door overlijden of abfentie des Officiers zijn lee-
dig geworden, maer fulke hebben haer recht onmiddelijk van de Op-
permacht , ende alibo is de rechtfmacht haer eigen , wy hebben dar»
geen ander (lag van'aenbevoolene rechtfmacht , als die de CóT)>^ntifarien
van't Hoff en van de Gerechten oefenen/ tot uitvoeringè varifooda-
tiige faken y die by de volle Vergaderinge óf voor . hét opentlijk Ge-
richte niet wel konnen worden befchikt ; want in fuiken gevalle de
Commiflaris recht ipreekt uit name van het HoiF anders van het Gerich-
te j in plaetfe dat de geheele Vergaderinge recht fpreekt uit nameende
van wegen de Heërlijkheit der Landtfchappe van'Frièllaridt. - Sulké
aenbevoolene Rechtfmacht kan ook wederom aen'eéh'ander worden
bevoolen» 'twellc gefchiedt, als een Commiflaris belet zijnde een van
(yne Collegen verfoekt; maer aen een vreemde kan 't niet gefchieden»
IC. Volgt de onderworpene rechtfmacht ; welke'afkoomt van de
iwiftende partijen, die haer onderwerpen aen een rechtiinacht, weU
kenfy anders niet onderworpen waren» ' ^ -,γ ; . ;

fc) uh. Infi de Nupt. fd) Tropria, 'JClktJa. ' (c) Mandatat' fm^ata^
(O Ord, ^.boek itLi, art^^

16. Om foodanige onderwerpinge wel te doen, worden drie dingén
vereyichc; χ,^η νετβεη^ dat de geene die de onderwerpinge doet macht'
heeft,om fijn eygen goedt te regeeren j ten tweeden^ dat de seene
onder wien de onderwerpinge gefchiedt, al te vooren een Omcier
moet zijn, die openbai'e rechtfmacht heeft, ten derden, moet de on-
derwerpinge indiervoegen gefchieden , dat publijke ordere van Re-
geeringe daer d^oor.niet werde geiloort.

17. Uyt het^eerfte volgt, dat minderjarige , Stadts-kinders , ge-
trouwde vrouwen, en alle die alleen niet konnen voor rechte ftaen,
ook Zoodanige onderwerpinge niet konnen doen, Ibnder haer voog-
den, ende die geene welkers byftant fy nae rechte van noden hebben. ^

18. Het tweede vereyfchte geeft te kennen , dat, als private lie-
den geen Rechters zijnde worden gekoofen tot Rechters, fulks geen
onderworpene rechtfmacht en wort , maer alleenlijk keur van goede,
mannen, om eenige twift-iaken te verejfFenen.

19. Het derde vereyfch ial ons meer aenmerkingen geven, als wy
eens bezien hoe meenigerley foorten van onderworpene rechtfmacht
gemeinelijk geftelt worden \ vier zijn 'er , die men daer voor pleegt
te houden , wordende aldus genoemtj onderwerpinge van plaetstot plaet'
fif van tijdt tot tijdt, van ftek^tot piek^, ende van perfoon tot^perfoon.

20. Van plaets tot plaetfe wort genoemt, als Ingezeetenen van de
eene Stadt of Grietenije fich onderwerpen den Officier van een ander
Grietenije of Stadt , invoegen dat hy de rechtlprake ter plaetfe daer
partijen sezeeten zijn, oefFenen foude.

21. Maer defe ioorte van onderwerpinge kan, geen gebruik heb-
ben, om dat fy de ordere van't Landt ende Regeeringe ftooren, en-
de wan-ordere maken foude, by aldien de Officieren van de eene plaet-
fe rechtfmacht fouden oeffenen in een ander fijn territoor,

22. Onderwerpinge van tijdt tot t^t noemen iy, wanneer partijen
fich onderwerpen de macht van een Rechter wiens tijdt al verilreec-
ken'is, of ί^μ eynde hy Techt foude fpreéken'als de tijdt van fijri be-
dieninge foude,zijn verftreeken , maer dit is ook tegens de goede or-
dre : , want twiftende partijen zijnde particuliere peribonen, konnen de
rechtfmacht nieti verlangen , nochte maken tot Officier ofte Com-
millaris den geenen, die nae verloop fijnes tijts niet meer als een pri-
vaet peribon is; en hebben dffi beide foort en by ons geen gebruik.

Ook mogelijk niet veel de der(^ ίοοι^^Γ» die men^noemt van
lïike tot iake , te weten, als 'partijen'twiftènde over eenige fake zich
onderwérpen aea een Rechter, die van foodanige faken geen oordee-

lens macht ontvangen heeft : want in deièn moet ook waergenoomen'
worden , dat'er geen watiOrdre tufchen verfcheidene CoUegien van kome :
want indien partijen een cvimineele iake fouden brengen aen een Rech-
ter die geen crimineele jurifóiÜie en heeft, fulks Ibude niet aengaen;
ook niet als men iaken de Regeeringe alleenhjk rakende foude willen
onderwerpen aen het .HofF; icheeps- ende zee-iaken aen de Heeren
Gedeputeerden, fulx ibude al mede niet toe gelaten worden.

24. Evenwel indien het iaken waren van twijvelachtige natuire,
die beide tot de Heeren Gedeputeerden ende tot het HofF fouden
konnen worden gebracht, lbo fouden moogelijk partijen met onder-
werpinge die twijvel konnen Wechneemen , ende foude dat dan fijn
een exempel van deiè foorte : andere gebruilcenwete niet , dat van defè
onderwerpinge by ons te paile koomen : want wy alhier geen recht-
banken hebben , in welke van byfondere iaken wort gehandelt, ge-
lijk tot Amfterdam ett' elders , hóewei ook daer fwaerlijk foude wor-
den toegelaten , dat, by exempel, houwelijks faken iouden worden
onderworpen aen de kamer van defilate boedels, of een quEcftie van
ajftirantie aen de Commiilariièn van kleine faken en diergelijke : want
het felve niet [onder wanOrdre foude konnen gefchieden.

Volgt dan de onderwerpinge van perfion tot perfoon , die het
meefte gebruik heeft, wanneer yemant zich onderwerpt denRechte^
dien hy voor fijn perfoon, het iy middelijkof onmiddelijk, niet en was
onderworpen , zegge jniddelijk , wanneer yemant zich een Rechter
ter eerfter inftantie onderwerpt, voor wien hy niet als by weege van
Appel foude konnen worden geroepen ; onmiddelijk^, als yemant zich.
onderwerpt onder een rechtftoel, daer hy ganfchelijk niet is onder
gezeeten.

a6. Defe onderwerpingen ofte )»^;»i{/J>«ge/chiedeD alle dagen byal-
derhande geleegentheden ende contradén , om te gemaklij ker tegen
fijn partije recht te bekoomen.

2,7. De kracht van dele ondetwerpinge ofte is meerder en veerdiger,
wanneer de perfoon die zich onderworpen heeft, onder den Rechter
gezeeten is, hoewel hem niet ter eerfier inflantie onderworpen, als teti
opzichte van ganfch vreemde lieden ; want die van de eerfte foorte
konnen t'allen tijde ter oorlake van haer onderwerpinge worden ver-
dagvaert ende gedwongen om haer in te Hellen ende te verweeren, ge^
lijk dagelijx gefohiedt in burgers en huiiluiden, die volgens ordonnan-'
tie van den Lande, voor haer eigen Rechters in Steden ende ten plat-
ten lande moeten worden geroepen , fonder dat fy voor't Hof kon-
II Deel. I nen

nen worden betrocken, maer als Jy haer den Hove kpmeiJ te onder-werpen "^
vyaer toe een ilechte belofte of over-eenkominge genoeg is, ibo ken-
nen iy recht uit voor den Hove geciteert worden.
. 28. Maer als zich een inwoonder van Hollandt of ander Landtfchap
koomt te onderwerpen aen't Hof van FrieÜandt * ibo kan die peribon
echter niet voor den Hove worden geroepen , ten zy dat hy binnen
defe Provintie gevonden ende verdagvaert worcj, wefende ièeker, dat
de Friefche Rechters hem in Hollandt niet konnen laten citeren, om
dat citatie is een aéte van rechts-macht, die geen Fries in Hollandt kan
hebben , volgens klaer recht en het geene Sande leert, (g)

29. Kan ook de., citatie tot fuiken einde niet gefchieden by openbarö
afkondinge en aenplackinge, op de grenièn-der Provintie, gelijk meii
tegens uitlandige gewent is te doen, want iulx niet kan geichiedends
wanneer de jurifdt^lie van de Rechter over de partijen rede gefmdeeri
ende in iijn volle kracht is, het welke door overeenkominge van par-
tijen niet en kan gefchieden; die mogen alleenlijk haer recht af ftaen »
maer jfirifdi^ie te JHchten is een werk, '^^n oppermacht ^ ende- niet van par-
ticulieren. . - -

30. Soo moet dan eerft de perfoon die zich heeft onderworpen 5,
hem bevinden op het i^mVo/V van de Rechter , dien hy zich heeft onder-
worpen , en voor de welke hy anders Ichoon in dat landt voor een.
tijt zijnde, niet ibude konnen worden betrocken , gelijk hy uitkrachc
van de gedane onderwerpinge alfdan is gehouden. ' . j

. ^ I. Gy fult zeggen, dit kan men wel te wege brengen door mid-
del van arrefi, dat een partije wordende gevonden in ons territoir, fchoort
zich niet hebbende onderworpen, niettemin voor onfen Rechter moet
verfchijnen; ik antwooi'de, dat wy in Frieflandt fulke manieren van
arreftèn niet gebruiken , gelijk ly ook or^ekent zijn m de Keyferljke.
rechten, en daer iy gebruikt.worden, kan 't geen veranderinge maken^
alfoo daer foo wel als elders feeker is , dat geen private lieden de jü-
rifdi£tie van een Rechter fouden konnen overbrengen van het eene
Landt in het ander. 1

g2. ~Maer foo wanneer de partije zich eenmael heeft ingeftelt, ofte
wettelijk verdagvaert is voor den Rechter dien hy zich heeft onder-
worpen, dan is de y^r/j^/^/tfj^f/eWmi en het recht aengevangen, diens·
volgens foo hy zich naderhant ontrekt, kan tegens hem verder, ook
tot fententie toe worden geprocedeert, ende kan alfdan de Rechter onder
wien hy gezeten is, nief weigeren de fententie ter executie te ftellen,

\welk hy immers met recht ibude weigeren, indien men uit kracht
van de blote fnhmisfie tot de uitlprake was gekomen.

3:5. Dit felve moet alibo worden verftaen van andere gerechten in
Fneflandt j als een'militair peribón zich het Hof, ende een burger het
krijgs-gerechte heeft onderworpen, foo kan niet alleen de militaire voor
het Hof, maer ook de burger voor het krijgs-gerechte teritont wor-
den geroepen; om dat ook de juri0i6tie van dit gerechte niet is bepaelt
in fcekere plaetiGj, maer over geheel Frieflandt zich uicftrekt , daer
worden gevonden.

34. In'de Nédèr-gerechtcn is't mede gelijk gezegt is; als een burger
of huifman zich heeft onderworpen het gerechte van een ander Stadt
of Grietenijê', foo kan hy uit kracht van die onderwerpinge ofte fuh"
misfie niet worden geciteertof hy moet in de juriiHiótie des geenen
wien hy zich onderworpen heeft, met citatie belopen zijn; of anders
moeft de rechter van de fuhmisfie verlof om hem te citeeren verfoeken,
van de Rechter onder wièn hy gezeten is j edoch is defe niet gehou-
den fuik een verfoek toe te ftaen, maer heeft veel eer reeden, om het
té weigeren, als nadeelig voor fijn recht-ftoel ende ongemaklijk voor
iijn ingezetenen.

35'.^'Waer echter twee Nederigerichten op een plaetiezijn, en van
het eene tot het ander fubmiflie is gevallen lbo kander onmiddelijk
citatie uit worden verleent , gelijk tot Franèker is de jurifdiiiie van dé
Stadt ende vm de Academie ; het territoir is eygentlijk van de Stadt,
maer de Rechter ende Senaat hebben rechtsmacht over de Studenten en
al die tot de Academie behooren, in wat plaetfe van de Stad of jurif'
diUie van dien, de felve zich bevinden 1 uit kracht van de wetten der
Academie by de Staten^ van't Landt gegeeven ende by die van de Stadt
aengenomen ende voor goedt gelceurt.

-^6. Soo geblijkt dat het meefte gebruik van onderworpene rechts-
macht, ofte gelijk men fpreekt van fHbmisβe van plaetfe heeft
in'onderzatert van een Provintie, die zich onderwerpen een hoog ende
gémein Hof ter eerfter inftantie, daer fy anderzins ten eerften niet voor
behoefden te verichijnen.

Daer is noch ook een ililfwijgende onderwerpinge, welke ge-
fchiedt, als yemant geroepen zijnde voor een Rechter, dien hy niet on-
derworpen is , voor de felve zich inftelt, ende fonder den Rechter te
weigeren begin van rechts-pleginge maekt, want alfdan de rechts-macht is
beveiligt door eigen wille van partijen,ende moet alfoo ten einde gebracht
worden, doch fal beneden hier van noch nader worden gefproken. (h)

58. Boven de verdeilingen van rechts-macht, die wy gehadt hebben,
foo worden der noch andere veeltijs gebruikt , als voornamentlijk,
dat jurifdiótie ofte rechts-macht onderlcheiden wort in crimineek etide
civile, de crimineele is over iaken van mifdaden ende civile over geldt-
"faken: het is feeker dat deiê verdeilinge foo veel de ilofFe aengaet, is
goet ende nuttelijk; maer wy hebben reede gezegt, dat het geene ge-
meinehjk crimineele rechts-macht genoemt wort, in de ^^oomlche W et-
ten onder rechts-dwang of rechteUjkgewalt wort begreepeni waervan
wy terftont fullen ipreeken.

, 39. De rechts-macht wort ook wel gedeilt in hoge ende laege, de
hoge is , die zich over 't geheele landt uitftrekt ende gemeinelijk de
crimineele jurifίiiίl·ie mede begrijpt, hoedanige by ons is die van het
Hof Provinciael i de lage rechts-macht is van aeneder-rechters in Stee-
den'ende ten platten lande.

40. Eenige deilen ook de rechtsmacht in ordinarife ende extraordina
rife 3 met dien zin, dat de ordinarife is die de overigheit toekomt voor"
lbo veel iy Overigheit is ; ende extraordinarife die haer is gegeeven
door een byfondere wet,, daer van uitdrukkelijk ipreekende ; maer
alibo wy in de befchrijvinge van de rechts-macht hebben gezegt, dat
fy den Officier als Officier toekomt, foo volgt dat de extraordinariie
rechts-macht eigentlijk geen rechts-macht en is, maer yetSjdiergelijx
ende daer aen gehecht, (i)

41. Wy gaen dan over tot rechts-dwang, welke niet anders is, als
een ivettelijk^gewelt, waer door de Overigheit de ongehoorfame kan dwingen^
ende flrajfen.

/ 42. Sy is twederlei, groote ende kleine dwang, de groote dwang is
een macht om fware mifdaden aen lijf, eere ofte goedt te ftraffen j de
kleiiïe d wang is een macht om de ongehooriame te dwingen met mid-
delen van ftrengheit, ofte geringe ftrafFen op te leggen.

43. De groote dwang wort anders in de Roomfche rechten ge-
noemt loutere, en de kleine gemengde dwang, (k) om reeden dat de
Ideine altoos vermengt ende t'famen gevoegt is met de gemeine rechts-
macht ende eygen aen alle de Rechters, maer de groote dwang is daer
niet mede gemengt, fulx een Overigheit ontfangen hebbende rechts-
macht over eenige landt-ftreeké, Stadt of Dorp, daer door de grote
dwang niet en heeft ontfangen , maer defelve koomt alleenlijk toe den
geenen dien fy door een byfondere wet ofte bevel van de Oppermacht
15 toegeftaen ende gegeeven 1 defwegen defe dwang ongemengt ende

louter'genöemt wort , de kleine dwang is altoos by de O verigheït ',? om
dat haer macht fonder deièlye veraehtdijk ioude zijn. - '

44! Om de groote dwang beeter te verftaen, konnen er drie trap-
pen van aengemerkt worden, als eerftelijk, hals-gerichte ofte macht om*
ter doodt te brengen , de tweede trap is van fuike ftraiïen die naeife
aen de doodt koomen, als daer is het af houwen van eenig lidt aen 's
jnenfchen lichaem, het doemen, tot eeuwige gevankeniilè, .of in hef
tuchthuis voor altoos ; welke ftraffen echter by ons niet gebruikelijk
zijn. in de derde trap zijn banniirementv geeirelinge , brand-teekeninge,.
verklaringe van inhabijlheit, opüuitinge voor een tyt in tucht en werk-
huifen, en diergelijke, óp verilorvene lieden heeftiè ook plaets, ten
genzien der geener die zich felf om hals hebben gebragt , welker li-
chamen gemeenelijk onder de galge begraven worden; confifcatie van
alle goederen fchijnt ook tot de derde trap gebrast te moeten worden.

45. Tor denkleine dwang behooren alle middden van executie, als
daer zijn, goed door gewapende lieden uit den huife te doen halen,
ende te doen verkoopen tot vold^ van't gewijide, het welke mede
in onroerende goederen plaetfe heeft j inlage te doen , dat is de ge-
doemde of ongehooriame te dwingen , met gerechts-dienaers in huis
te zenden,- ende die op haer koften aldaer of in eeniherberge-tedoen
blijven^ hier toe behoort^ ook't flaen in de breuJien, het jfetren in de·
gevankenifle , als ook het kalleeren ende het fujpendeeren ofïicien
ende bedieningen, of't inhouden ende afkorten van de profijten der
fel ver , ende eindelijk worden hier toe gebragt alle geringe ilraiFeny
die om kleine miidaden worden opgeieit, ais zetten aen de kaek , of
op water ende broodt^ende diergelijke ^ te weeten^ als 't de moeite

vel om cautie te ilellen, inftellinge in't bezit, endetdiergelijke, maer
de waerheit is , dat deiè dingen tot rechts-macht, ende niet tot^de
dwang behooren i als voor foo veel'partije mochte ongehoorfaem zijn,^
in welken gevalle de executie ^^Χφύΐοοζ, door middelen van dwang
foude moeten gefchieden.

47. De groote dwang is in Frieikndt by't Hof Provinciael, by de-
Admiraliteit , ende by 't krijgs-gei'echte fonder wijders, de kleine dwang
is by alle magiftratendie jprifdidie ofte rechts-macht hebben , uit-
genoomen de Heeren Reekenmeefters, die men wel jurifdiüie moet
toefchrijven, nademael fy kennifle van faken,: ende macht vandnde-

lijfc· te· difponeereri hebbeni 'twelk foo veel is als letitentie ; hoewel
buiten fwier van gemeine rechts-pleginge ί mzev-yem^er hiicr refiktteH
niet willendé gehoorfamen, imoeten iyifulx aen ^ Heeren Staten ^ of
des felfs Gedeputeerden brengen, ende voorts uitgenoomen alle de gee-
ne die geen executie en hebben, waer van terftont wederom.

' 48. De Heeren Staten felve hebben noch rechts-macht, nochte dwang
want dit zijn bedieningen, die van'haer , als van den - Sóuverain af-
vloijen, De militie moet .zich beweegen op haef bevel^, ende dit geeft'
wel de grootfte dwang van>allen yu miaer dat raekt het (luk van· ré-
geeringe, ende niet de rechts-pleeginge. ^^ ' ν - ^

, 49. De Heeren hare Gedeputeerden hebben jurifdiitie ofte rechts-
macht met. de kleine dwangwant het gewelt dér foldaten om po-
litijke beveelen uit te voeren,' raekt al wederom defe fake niet. - '
. t5-0.-De Nederrechters in Steeden^ende ten platten lande, hebben-
rechts-macht ende kleine dwang,, fonder meer, •'t welke mede foö van
d'Academie teverilaen is, ^ < ^

fi. Dorprechters hebben ook eenige rechts-macht, over zeer kleine
faken, in haer dorpen voorvallende, ibnder,eenige dwang, welke iy
van de Grietman moeten verfoeken. ^ · -

j fz. Dit zy'genoeg van de natuire der fechts-madht, fende dwang
ofte rechtelijk gewelt. indien gy vraegt, welke de ooriaek is j waép
door recht en dwingens-macht verkreegen wort, wy-kennen geea
andere, als de begeevinge van de oppermacht, even gelijk de Roomw
ie wetten leeren; erveniile valt hier niet, maer de doodt eindigt de
macht van alle officieren 5 pra^fcriptie of verloop vanitijtkanookgeeit
rechts-macht geven, om dat de fclve geen plaetiè heeft, als in fakefi
die 't ^atrimony betreffen , .hoedanig de rechts-macht niet en is, ende
valt ook hier van by ons geen twijvel allenthalven. ^

Maer als^ men 't woort jurifdiEtie neemt voor het territoir ofte
de landtftreeke-', foo verre zich de rechts-macht uitftrekt , dan is-er
wel fomtijrs plaetfe) voor prafcrtptie, te weeten foo de'eene Stadt of
Grietenije fondèr tegenipreekens'van ondenkelijke tijdt af, te zeggen*
heeft gehadt over deiê of geene buirten, ibo heeftie dat recht ook ten
vollen verkreegen, fchoon de nabuirige Stadt, of Grietenije konde be-
toenen , dat dit eertijts anders mochte zijn geweeft. · .

54. Maer noch is 'ér een ν rage, of een Officier niet voor fijn per-
Ibon gereekent, niaer de geheele ordere fucceiÏÏvelijk genoomen , ^
pr&fcrtptie kan verkrijgen eenig recht, dat hem yan de oppermacht nrec'
is gegeeven; ik antwoorde, ten aenzien van deingézeétenen kan
V . c fcripie

priptle wel kragt'hebben., invoegen/fj^jde Officiereh,l«öefen'gelÏobr-
famen,' iritdingendie by defelvc'van.oude tijden gebruikt zijn ge-'
weeft, fchoon eigentlijk de macht van't officie 'fulx niet mede brengt,;
maer ten aenzien van de fouverain kan deρτφήρΗε geenderhande kracht
hebben, fulx 't in des felfs-vermoogen is de macht yande Officierenj
fchoon'^vm ondenkelijk^ tijden, a£ foo gebruikt,-te befnoejen ende te
veranderen ^ de reeden is, om dat prafcreptie geen aenvanginemén-kan,
als by fulke dié een bezittingeivan ienvgoedt öf recht uit'haer dg
name ende-hoofde hebben aengevaertv 't welk geen officier kan dsoèn,
em dat al wat hy onderneemt geichiedc op name van de foHverainy
dies hy ni^ -mttt prafiriptie kan voorwendenals een. meijer kan doen
tegen fijndandtheei om' de eigeiidom' van de gronden i-die hy aöj of
20, jaren mach hebben' gebruikt; zich aen te- mat igen en'dce heeft de-
le aenmerkinge vry veel'gebruik /» de gronUt'^ van'dé-^regeeringe.· ' ο η.·

55'. Het Itaet noch te zeggen Hoe rechts-macht geëindigd w'órt ν
de maniei is ordinaris of extraordinarife, de ordinariie is tijt en doodt,
tijt'V-wanneer het ampt voor feekeren bepaelden tijt is' opgedragen „
gelijk in de'Heeren Gedeputeerden ^ Reekenméeilei^■ ampten 'der Ge-
Bei*aiiteit, ende;Burgemeéft'ers in φ Steeden. ^ - . i
" Alhoewel om eigentlijk te fpreeken , ' geen einde van rechts-
inacht alfdan koomt voor te vallen , om dat de macht niet is by elk
ende een yeder van die peribonen·, maer by de geheele vergaderinge
die altoos blijft in haer geheel/'--

57. Om V/elke reeden ook de doodt geert einde maekt van rechts-
macht in fulke vergaderingen , alwaer de perfoonen zitten voor haer
leeven lang, ook niet ten acniien van de Grietilieden, nademael niet
fy voor haer perfoonen, maer 't gerechte de jurifdidie heeft: niet te-
genftaende gewoonte die 'er foude mogen zijn, van re zeggen, ook
in 't publijk, mijn gerechte, mijn executeur, aen mj te verbeuren, en-
de diergelijke, uit welken dan volgt, dat tijt ende doodt de rechts-macht
foo zeer niet eindigd, als 't gedeelte, dat de verftorvene perfoon daer in
heeft gehadt.

58. De extraordinarife manieren van rechts-macht te eindigen zijii
vry willige afftandt, ende kaiTatie. de afftant mag niet gefchieden als met
<;onfent^Van de fouverain, of van de geene die't recht van fouverairt
heeft, énde die de perfoon in fijn ampt heeft geftelt, fonder dat de felve
macht heeft, fijn bedieninge op een ander over te dragen,hoewel 't dikwils
in effect by de hooge macht wort toegeftaen, foo nochtans dat de rïieuwe
Officier fijn macht ende coramisfie van het publijk ontvangt.

KaiTatb gefchiedt om>quaet gedrach van'de Officieren i of ook
wel fonder eenige reéden te geven.'Watineer'teenende'tanderbyden
waren foüverain gefchiedt, loc is 'er Iniet meer in te doen, ende de on^
gelukkige moet zich geruft houden , om dat het een feekere iaek is,
dat alle ófficien geduirig af-hangen van de Souverain , die niet alleen
de bedieningen,,^maer, de ganfche/vergaderinge kan wech ncemennac
fijn welgevallen. ''· ot' v ' · ^ ^ - ^

60. Andere peribonen ofte vergaderingen macht hebbende om officie-
ren'aen te ilellen, konnen de iêlve mede kafleeren; alles onder bepalinge ten
zy de grondt-wetten van ftaet, anders mochten mede brengen, maer ech-<
ter als de kaflatie gefchiedt om oor^ke van mildaedt, foo moet de afgezette
perfoon -worden toegelaten om in rechte gelioort te worden tegen fijn
meefters,'die, geen louverains en zijn , om,dat fy hem anders meer fou-
den beneemen, te weten fijn eere, als fy hem gegeeven hadden, 'c
welk is hetjamptalleen, ïietSande. (1)

^i. Een officier wort ook wc\ gefitjpendeert ^ dat is , voor een tijdt
van de bedieninge ende profijten fijnes an^ts berooft, 'twelkgelchie-
den kan door de,felve peribonen, die kaifeerens macht hebben. ^ >
62. Hier uit kan veritaen worden, dat het Hof van juftitie beide fuC.
pendeerens ende kafleerens macht heeft, ter iake van miidaedt , nac
rechtelijk genoomen kennifle van alles, ende dat de geene die macht
hebben om iiilk' een Officier te maken of ook anders te kafleeren,
de fententie van den Hove dien aengagnde moeten involgen ende fio veel in^
haer is, effe5i, doen hebben. r. .

iVat gerichte ry. Waerom het een iefif^mge genoemt "^ort» De ferfionen die het
^tichte m^en. Befihrif\>mge T^an de ^^chtert een eerlijk mat. ErVareninde
%echten, en die f^eederley. Pan de pra^ijks. Somtijts Rechters ongeleert. ΟοΤ'
deel y/an een Ï^chm n\eederley, lichters alle puUijk, deilinge der felver onmodig.
Tlicht des Rechters, Onderfcheidt des felfit. iVieyerbeodent»orden Rechters te^ijn,
flomme t do)>ei blinde niet; yroulieden. Minderjarige niet altoos'\>erbooden, In ei·
gen ende in "Grienden Jaken , Hn fearejy het publ^k raehen. 7>ie geadvifeert heb*
ben. P^an eifcher ende yfer^feerder, Eijc^r niemant tegenfifn dank. Wie Voor recht
kan beflaen en "ieie niet. Oe een Voo»· de ander aenjpreekelij&f en daeromreprejfa'
Hen by ons ongeoorloft. P^erdeilinge Van het gerechte inciVtjl ende crimineel t pri-
\aet ende pubt^k f (Voorbereidende of principaei, Generael of fpeciaet, Ordinaris
of extraordinaris, Τοββιτ of petitoir enf.

· ^^^ Α dat wy van de rechts-macht geiprooken hebben, foo volgt
het Gerichte ièlf, want eer men fijn parrye kan roepen, moet
^ vafl: ftaen, dat de Rechter genoegiame macht heeft. Daer van
dan eerft heeft moeten worden gehandelt. Het Gerichte is niet an-
ders als een wettige betwifiinge van een fake mor den Rechter , tuffcheti
twee partijen waer van d'eene eifcher, ende de ander is verweerder.

1. Wy zeggen, dat het Gerichte is een betwiftinge, om datdeia-
l?en twijvelachtig moeten ïijn, want by aldien den Rechter dadelijk
blijkt, dat d'een van beiden ganich geen recht heeft, foo behoorthy
geen gerichte daer over toe te laten j yoorts is waer, dat het woordt ge-
richte ook wel anders genoomen wort, voor de vergaderinge der Rech-
ters, voor de vergadei^plaetiè, voor de handelinge ièlf, die o|)entlijk
gefchiedt , maer onfe beteekeniile is de voornaemfte ende alhier beft
paflende. . .

Soo zijn dan het onderwerp des Gerichtes alle twiil-iaken., waer
in onfeekerheit is, hetzy In't recht of in'tfeitbeftaende, onièekerheit
van 't recht is, als partijen over 't feit eens ζήη , enck twiften over 't
recht daer op paflende, 'twelk dan by den Rechtermoet wordento&.
gepafl: ende iiitgeiprooken.
XI D^el. Κ 4- On-

4. Onfeekerheit in't feit is , als de eene party zegt / dat de fake
zich dus, ende de andere alfoo heeft gedragen , dan kan de Rechter
fijn oordeel daer niet tuilchen ftellen , of hy moet de fake wijfen op
bewijs, gelijk breeder hier onder fal worden gezegt.

f. De beichrijvinge van't gerichte boven geftelt, geeft te kennen,
dat'er drie perfoonen zijn, die't gerichte uit maken, te weten', de
Rechter, de eifcher, ende verweerder,' 't welk zijn de principale per-
ioonen \ dan zijn 'er noch andere bykoomende ende bedienende perfoo-
nen i als Advocaten, Procureurs, Schrijvers, Deurwaerders, ende Bbo-
den, wy fullen hier van de eene ende d'andere kortelijk handelen,

6. Een Rechter is een eerlijk^man^ ervaren in de wetten^ ende van een
goedt oordeel y door publijks autoriteit geflelt , om alderhande t wifi faken af
te doen, . '

7. Wy zeggen· eerftelijk dat hy is een eerlijk^ man, niet om dat al-
le Rechters fodanig zijn, maer om dat fy het weien moeten, en om
dat fy anders hun ampt niet wel konnen bedienen , de bëfchrijvinge
moetende gericht worden nae't geene tot het ampt vereifcht wort,
ende niet nae de verdorvene zeeden der menfchen.

8. Hier toe behoort dan , dat een Rechter zich door geen giften
of gaven, door geen vriendtfchap, of.viandfchap, noch andere ver-
keerde driften late aftrekken van't onfeilbare richt-fnoer der gerechtig-
heit, maer dat hy in alles de vreefe Gods voor oogen hebbe.

9. Wy zeggen noch , dat hy is ervaren in de Ι^ηηϊβ^ der wetten, 't wel-
ke ten uiterilen ookjnoodig is, infonderheit de wetenfchap der rech-
ten, zijnde van feer grooten omkring, ende het iwaerile van alle dee-
len der geleertheit. , '

10. Sy dwalen zeer, die meinen, dat het ampt van een Rechter
niet veel ftudie van nooden heeft, als'ermaereengoedtnatuirlijkoor-
deel is , om dat de Advocaten 't recht aen beide kanten genoegfaem
aen de handt fouden geven, waer uit een perfoon van een goedtoor^
deel het befte licht foude konnen kiefen; gelijk het een konft is een
goede fehootd fpijfe toe te maken, maer met om te proeven, welke
de befte ts.

11. Het is waer, dat de rechten op de natuirlijke billijlcheitzijnge-
fticht énde dat alle uitipraeken van rechte met de gelbnde reeden
moeten over-éen koomen, ende daer aen getoetft worden; het is ook
waer, dat als een van Ixiden eenReehter foude moeten ontbreeken,
groote rechts-geleertheit of een gezond fnecdig oordeel, dat het laefte
gebrek van veel meer belang foude zijn. , --

ïMaer de verfcheidenheit der menfchelijke fake is fchier oneindelijk,
cnde de aenmerkingen van de reeden ende billijkheit zijn ib meenigvuldig
ende ib donker,dat om allenthalven de rechte keure van billikheit te tref-
fen, de alderwijfte lieden in veel euwen genoeg te doen hebben gehadtjora
gronden ende regels liit te vinden, waer nae men alle i^ken na de meeftc
biHijkheit foude konnen richten ende beftellen # fulx 't een gevaerlijke
vermeetenheit foude zijn, dat yemant zich wilde inbeelden, met iijn
natuirlijk oordeel, hoe geluckigendeveerdighetmochteTijn, die keu-
re van reeden ende-billijkheit altoos te konnen treffen, of ookteoor-
deelen van het geen hem verfcheidentlijk uit de Rechts-geleertheic
foude worden voorgellelt, weiènde een gans andere geleegentheit, met
het geene d'eenvoudige natuire bequaem toe is, gelijk 't proeven van
^ijfen, ende een fake die konft ende eervarentheit van nooden heeft.

i^. De geleertheit die in een Rechter νereifchtwort, istweederley;
van't gemein, ende van't byfonder recht, 't welk gebruik heeftdaer
hy fijn am^ bedient, en alfoo moet by ons een rechterweeten, eer-
ftelijk het Rooms recht, ende ten tweeden de ordonnantiën van Frie-
flandt, waer nae de praótijke moet worden gereguleert.

14. Het Rooms-recht beilaet wederom in twee gedeelten, 't eenc
heeft opiicht op de gelegenheit van de oude republijk van Romen ,
cnde 't ander is algemein, ook paffende op onfen tijt.

if. Dit laelle gedeelte was eigentlijk genoeg voor een Rechter te
weeten, maer om dat het geheele Roomiê recht aen malkander ge-
fchakelt is, ende 't eene dient tot verklaringe van het ander, ibokaii
een Rechter geen vafte kenniffe van't laefte gedeelte krijgen , of hy
moet zich ook het eerfte ende alfoo de geheele wetenfchap der rech-
ten eigen maken. .

16. De pradijke wort by eenige foo genoomen als of faet yets ver-
fcheiden was van de wetenfchap der Roomfche Wetten en der Ordon-
nantiën van Frieflandt, maer in der daedt, is de pral^ijke niet anders als
een oejfeninge en toepasfinge^ van Wetten en Ordonnantiën, moetende gewit
felijk alle de twijvelingen in de pra6tijke voorvallende uit Wetten en
Ordonnantiën geoordeelt worden; behalven dat ibmtijts eenige dingen *
by de Ordonnantie voorgeichreeven in langduirig ongebruik konnei^f»! *
koomen, 't welk is t eenigfte poind, waer in de praöiijke van deiclS-
niflè der wetten kan yerfcheelen: buiten dat, is fy niet anders kis een· ^
beqHaemheit door oejfeninge verkreegen, om den inhoHt der wetteH int u^&ck^ ^^

geocffeöt , de pradijkc wel bacil: kan Imjgen , en dar een die iiietals-
de praófcijke weet, noit tot het Rechters ampt bequaem kan worden,

18. Het is echter ibo , dat eenige Rechters toegelaten worden ook
in de rechten onervaren zijnde » gelijk by ons de Grietilieden met haer
Byfitters , en de Burgemeefters doorgaens alle ongeleerde bevonden
worden, tot welken einde in't wijlen dertwift-zaken, pleegen, ende
volgens Ordonnantie gehouden zijn te gebruiken de r^t van Kechtsge-^
leerden, waer toe iy gemeenlijk de voornaemfte Advocaten voor den Ho-
veverfoeken, of ookneemenfydiewelaeninhaer^duirigedienft , en.
dan worden fy Pen/ionarifen genoemt. De krijgs-Olicieren hebben ook
tot dien lelven einde voor hare Affejfooren eenige goede Rechts-geleerden.

19. Maer die alleenlijk hebben te richten over byfondere faken daer
fy kennilTe van hebben, mogen daer van oordeelen ibnder byftant van
Rechts-geleerden, (a) gelijk de Oudermans, en mede-rechters in de
gilden by ons gewent zijn te doen.

2ö. Dit oordeel des Rechters moet zijn natuirlijk ende burgerlijk r na^
tmrUjkédii is over-eenkoomende met de aengeboorene gezonde reedennen
burgerlijk > dat is getempert met de aenmerkinge van de geleegentheit der
faken in den handel en wandel dermenfchen, in fulker voegen dat die
oordeel niet aenloopt tegen het gemein gevoelen van andere menlchenj.
want particuliere humeuren , die het begrijp der dingen anders vatten, ak
de lieden gemeineli]_k doen , zijn tot het Rechters-ampt niet be-
quaem.

zi. ί Geleertheit ibnder een goet natuirlijk en burgerlijk oor»
deel , is eigentlijk het geene men noemt pedanterie, waer' aen fchul-
dig zijn de Rechters en Advocaten, die yed wetten en autheurea
daer 't niet te pafle koomt , of onnoodig is aen trecken , en haer
Adviièn ende fchrifturen mede vervullenen in't algemein is feeker,
dat als ^er in jen Rechter moet gebrek^ zSjn van geleertheit ofte van een nek
oordeel^ dat het laefiegebrek^veel fchadelijkp' ii als het eerfie ^ meerendeeU
eok^ ongeneeflijkj» daer het andere kan geholpen wordm. ^

22. .Wy hebben gezegt, dat een Rechter door publijke autoriteit
geftelt is, om anderhande twift-iaken te oordelen; defe woorden on-
derlcheiden een Rechter van goede mannen, die op begeevinge vanpar^
tijen twifi-Jaken afdoen, waer van op een anderplaetfe-, worden anderzints alk
Rechters hooge of leege, dwingens of geendwingens macht hebbendé
onder deiè b&hï^vinge beklemt. , > - ^ ^ ^^^ ^^

van Rechters nae gelijkheitvandeverdeilingederRechts-machr, maer
hec is onnoodig, alfoo die onderrdieiden daer uit feer wel konnen afge-
noomen worden.

24. De plicht van een Rechter in't algemein is, alfoo recht te ipree-
ken gelijk^ de wetten en ordonnantiën mede brengen, andei"S doende, indien
het uitdruckelijk tegens de wetten is, wort de fententie van aenbegiii
voor nietig, ende van onwaerdegehouden^ maerals'ermifverftantini
de fake is, ende defelve daer door tegens recht afgedaen wort, ibo nao^ter
appel of rev^βe aengeftelt worden, (b)

ajT. Des Rechters plicht wort geraeinelijk in twee iborten verdeilt ^
cn genoemt eedel of oneedeL de eedele plicht zeggenfe te zijn, die de
Rechter uit eigen bewe^nge aenftelt cn oeflFent ; oneedele die op'c
verfoek van partijen wort in't werk geftelt» In't latijn noemenie deie
foorte loontreckende , om dat partijen daer van eenig recht pleegen te
betalen, maer het geene de Rechter Ara,pts-halven doet, krijgt hy geen
loon van, en wort eM genoemt i het gebruik en d'exempel en van dit
oiidericheidt, fullen ons beneeden wel te gemoete koomen,

%6. Het Ampt des Rechters kan worden bekleedt, byall'cnd'een
yder die niet wordt verbooden » én de verboodene ziin. Eerftelijk >
dove, ilomme lieden, 'tzy beide te'gelijk of een van beide; (^) eea
blinde mag Rechter zijn ftaet in de wet; (d) te weeten als de blintit-
heit overkoomt, terwijl hy Rechter is , g,elijk het veele uitleggen,
maer de waerheit is, dat ièlfs een blinde wel tot Rechter ibude kon-
nen gemaekt worden , indien hy anders kenniile van rechten hadde ::
is echter beeter gelaten ; vrou-lieden mogen ook geen Rechters zyn*.
om dat iy van alle openbare bóiieningen worden uitgeftootéti.

i». Minderjarige onder i ƒ jaren, worden mede begreepen onder he£
algemeen verbodt, nae Keiferlijke rechten , (e) 't welk te %erftaeni
was van Rechters die by de O^^er-magiftraten- tot bylbndere fake»
wierden geftelt j want by de Prins itaen de Rechten toe , dat min-
derjarige konnen worden gegeeven, (f) en dienfvolgens moogeil de
Staten van ons landt, ook Raedtsheeren en GrietiÜeden maken, be-
ïieeden de 23: jaren gelijk meermalen gefchiedt, hoewel beeter was^
dat daer van een feekere ordere wier de beraem m onderhouden, want m
• .i·: · -'.-■^· Κ .'.-u ./ίίί.. - .. geeiï

(b) /. I. f, Qua fent. fin. appeU. refchul tot. tit ff, dr appellat. (c) /. fat"
i.2,ff,éeludici {^ilL:ι%φhm^mx,^boιm '(β)/

geen ding waerachtiger is als in delen , dat het verfiandt niet voor de
jaren koomt^ de jonge lieden konnen wel hebben een veerdig begrijp;
maer niet de rijpheit van oordeel, waer op het alhier voornamenthjk
aenkoomt. Altoos dit gaet vaft, die minder als in fijn i^jaer is, k^in
geenderley-wijfe Rechter zJjn. (g)

29. Niemant kan ook Rechter iijn in fijn eigen iake; en eigen is,
daer yemant eenig profijt by kan hebben, ofte behouden, (h)

50. Het felve is te verftaen van vrienden faken , dat h^ è&inflrnUie
van den Hove is uitgeftrekt, tot aen de derde trap van bloedt of aen-
gehijlkte vrientfchap, en fulx nae red^eninge van het Paufelijke recht,
tnvoegen memant Rechter djn , in faken dte fijn, ofte fijn vrotiws ach-
terfufifrlmg-, ofte dej]elfs eegade raken, 'twelk alibo allenthalvennaukeu-
riglijk onderhouden wort. Indien echter partijen daer over eens zijn,
foo mag het wel gefchieden, al was het tuflchen vader en kint. (1)

51. In queftien die het publijk betreffen is wel verftaen, dat bloedt
of aengehijlkte vriendtfchap niet weert vant Rechters ampt, gelijk
in't vergeeven van ampten enofficien. (k)

gx. En is alfoo verftaen, in de queftie tuflchen de Heeren van Wefter-
goo in Se^emh. 16^6. doen eenige volmachten hadden gekoolen tot G'i-
depHteerde^^ den Heer Anchifes van zy4ndela, die by d andere party met gd-
welt uit fijn ftoel, en uit de kamer was geworpen, waer over de veronge-
lijkte party klaegde aen den Hove, is verftaen, dat de vrienden van bey-
derzijds partijen wel Rechters konden zijn , dat echter meer reeden
vari twijvelinge hadde gehadt , indien Andela alleen voor hem ad:ie
cVan injurie hadde aengeftelt. Nauta. ' ^

32. Die haer gevoelen in eenige iake geuitet hebben, konnen over
■dcièlve fake geen Rechters zijn, gelijk daer zijn die te vooren in een
iaek hebben geadvifeert en Advocaten of Rechters geweeft, gelijk alle
-d^en by den Hove waergenoomen wort; maer'de bloet-vrienden der
leiver, hoe nae fy mogen zijn, worden niet uitgeüooten, om dat de af-
fectie , well?£ by fodanige advifeerende peribonen gevreeft wort tot de
-iaken te fullen zijn, t'eenemael perfoneel is, 'en niet gemeens heeft met
bloedt of aengehijlkte vriendtfchap; foo dat een vader ook kan Rech-
ter zijn, in een Iake daer de zoon Advocaet in is geweeft, gelijk ver-
fiaen is bj den Hove ten tijde de Heer Vlenburg Raedts-heer ^ en jijnzjoon
<iAdvocaet ook^daen de Htere Nijs Raedts-heer^ en fijn dochters man^d~
vocaet wasy Nauta deciC 106/Behoort ook tot dit verbodt, vanteheb-
,i··'· ; · ^ ben

<g) Λ. l. <7. (li; /. m. C. Ne quis inftta cauj, (}) l, 77. ff.dejudic»
Xk) 1$· ff'»e Q»odcujufquemiVerfnom.

ben geadvifeèrt, niet, dat yerqant iiiidiergelijke faken mag hebben geadvi->'
feerc, alfoo in de feiten doorgaens verlcheidenheit is, endeisfoomijns-
weetens by 't Hof mede wel verftaen.

34. Dit %y op deiè plaetfe genoeg van een Rechter, volgen eyfcher,
ende verweerder j eyfcher is, die de aenipraek doet, en verweerder die>
aengefprobken wort ; .d'eyfcher wort gemeinelijk in de pradique ge-
noemt Impetrant of Re^irmt, en de verweerder heeft de naem van ge-t
daegde en requireerde , welke woorden «veeltijts door malkanderen ge-
bruikt worden ; hoewel eigentlijk Impetram en Gedaegde, paften op
lak9n, daer een feekere Ibmma gelrs, gevordert wort, en de naem van
reqmrmt of requireerde daer eenige daet, of yets anders dat onièeker-is,
wort geëyfcht. daer zijn gerichten die dubbelt genoemt worden, in'
welke beyde partijen zich hebben als eyfchei-s ende verweerders, gelijk
daer is de dtie van deilinge j mitigaders van ert en limijt-fcheidmge,
het moet echter zijn dat een van beiden de plaets van eyfcher heeft,,
te weeten die eeril met fijn aenfpraek op Me been is by den Rechter^
of indien fy beide te gelijk koomen, iöo moeten iy daerom lotten,
want het Gerichte kan niet beilaen of de perfoonen van eyfcher ende;
verweerder moeten onderfcheiden zijn. (1) , , - . '

Eyfcher behoeft niemant te zijn, ah wanneer hy wil, endeKey-
ferlijke rechten weeten van geen manieren, om yemant te dwingen y
tot aehftellen van fijn adie, maer het gevoelen, en uitlegginge van
eeltige Rechtfgeleerden , heefi: in de pradijke yets diergelijx ingevoert;
(th) te weeten, als yemant zich heeft laten verluiden , dat hy eenig
redit of aental hadde, op deen of d'andere perfoon, of fake, fookan
hy voor recht worden geroepen , en foo verre beweefen wort, dat
hy zich heeft vermeeten het geene vermeit is, foo wort hy gedoemt,
om fijn aenfpraek^op feekeren tijt aen te fl ellen, of voor alt ijt te fwijgen, ten'
ware gewichtige reeden konde by brengen ter contrarie , by exempel^
een Curator heeft zich laten verluiden, dat fijn pupil eenig recht had-
de op feeker goedt, maer hy verklaert den brief noch niet te hebben^
indien hy fulx ónder eede wil verklafenhet foude hard zijn hem t^
doemen , om of terftont te pleiten, dat hy met vrucht niet kan doent
of eeuwig te fwijgen; daerom is in fuiken geval het proces uit de wet
dijfamari , op bewijs geweefen > om- te zien wat daer van was , den.
ζ 1. OMer 1680. Rinfe Fetfes Impetrant, contra Heffel Wtjtfes Gedaegde.

56. Tot defe adie ex lege diffamari moet de citatie van aenbegin
uitdruckelijk gefchieden, anders in de conclufie gebragt zijnde, wort

'er niet opgelet , en is alfoo verftaen in de fake vaft H. B. van A.te-
^en H. Y. Jul: 1680. de Impetrant nam fijn conclufie dat de gedaegdc
ioude worden gecondemneert, feekere regiftratie uit te doen, en te
royeren oftp fijn aótie dien aengaende aen te ftellen, het eerfte Worden-
de afgeilagen, is op het tweede niet gelet.

37. By den eyfdier koomen wel gevoif^de, die voor haer belang die
iy in de lake mogen hebben , haer voegen by den eyicher , om fijn
recht te verfterken, en het hunne te bewaren; doch maekt fodanige
voeginge anders geen veranderinge in het gerichte , maer alles wort
gereekent nae de ejualiteit en het recht van de eyfcher, fonder dat dc
verweerder eenige byibndére dijpute met hem behoeft te hebben 5 dies
wegen by den gevoegde ten Ubelle geen eyich voor hem kan gemaekt
w orden ,' gelijk verftaen is den 15: ^f/ifi·^^: 1680. χ

^8. De verweerder kan altoos, ook tegen fijn dank in rechten worden
getrocken, behalven in faken van gewillige^recnts-macht, gelijk als in aen-
neeminge tot kinderen, in vrylatinge uit vaderlijke macht, en diergelijke.

In beiden , ibo eyfcher als verweerer is van nooden , dat fy
recht-beflandig zjjn, dat is bcquaem om voor recht te konnen verfchij-
nen, hoedanig alle niet zijn, die hae eygen man niet zijn, gelijk kinderen
onder de z.even jaren , en uitfinnige lieden die in geenderle^e wijfe,
felfs niet gefterkt met haer voor-mombers , konnen verlchijnen ,
de Momber moet voor haer, en uit haer name komen, maer die o-
ver de zeeven jaren oudt zijn , en minder als vijf-en-twintig konh'en
voor Rechte beftaen, als jy gefierkt met haerMomhers^ en Foogden',
gelijk ook de ftadts-kinderen, de ftomme, dove i bed leegerige, en
andere die onder Voogden ftaen; uitgezondert de middelen diede;>öy^
fesfie raken, in welke om dat 'er haeft by is, de minderjarige ook wel
alleen konnen beftaen : en ook altoos ^ foo verre de ièntentie voor
de minderjarigen is gevallen , wort iy voor goet gekeurt, maertegens
haer heeft ^ geen kracht, die mondig is gemaekt kan lelf en ibnder
byftant verichijnen. (o) ' ^

40. Kinderen in haer vaders macht, en voljarig zijnde, konnen wor-
den aengeiprooken, en iöo verre mogen iy voor recht beftaen , (o)
maer fy konnen niemant aenipreeken, als gefterkt met haren vader;
ten ware die abiènt mochte zijn, als Wanneer iy alleen de nuttelijke
aenipraek tegens haer partijen konnen doen. Wel te weetén , indien ^
krijgfmms goedt hebben i éygemlijk^i en onejgemltjk^, alfoo genoemt ^ ibo kon-
nen

(n) /. ï. e^ 2. C, QuilegU, perfon. fiand. injud. l. 4. C. βadverf, rem jiid. 1.14, C. dfi

iien fy aenfpreeken, en aengefprooken worden, ibo wel als lieden die
haer eygen man zijn, foo verre die goederen aengaet,. doch aenfpraek
moetende gedaen worden noopens der kinders moederlijke goederen,
fulx doet de vader of de zoon met fijn conient; raekt het de goéde-
ren, die de vader aen fijn zoon heeft gegeeven, om mede te handelen,
daer moet de vader alleen aenlpraek over doen. (p)

41. Eindelijk is te weeten, dat d'een perfoon voor d'ander niet kan
aengefprooken worden, nochte in rechte betrocken, fclf niet een vader
voor een zoon, (q) noch een vrouwe voor de man. invoegen ook in
een landt niet mag, noch kan toegelaten worden, het recht van re^
frejfalien, waer door d'Overigheit van d'eene plaets, d'onderfaten van,
een ander plaets haer goederen laet aentaften; uit ooriaek dat de Rech-
ters der plaetfe daer de aengehoudene perfoon van daenis, geen recht
fouden hebben willen doen , over het ongelijk dat yemant van haer
volk foude hebben gedaen, aen des anderen onderfatenj want fulx al
wefende voorgevallen, en d'Overigheit van de geene, die aen het on-
gelijk fchuldig is, al geweigert hebbende recht te doen, foo ftont hec
cchter-niet vry aen die van de andere jurifdidie, om haer fel ven daer
over te - rechten i maer fy moeften daer over haer klachten aen den
hoogden Rechter hebben gedaen , en aldaer verbeeteringe van haer
ongelijk, en herftellinge van fchaden hebben verfocht, want tot dien
einde de hooge rechtbanken in het landt ingeftelt zijn, op dat alle fei-
telijkheeden fouden geweert worden, en 't is ieeker dat ^-i/^rffj^/iV» geen
plaets konnen hebben tuiTchen vericheidene lieden van een Republijk j
maer alleen tuflchen hooge machten , die malkanderen niet zijn on-
derworpen.

42. Dit is wat aengaet de befchrijvinge van het gerichte, endeperfoo-
nen waer uit het felve beftaet , volgen nu de verdeelingen deilèlfs,
wier van d'eerfte is dat de gerichten zij η, of civijl of crimineel, van welk
onderfcheidt hier boven isge^rooken, in het kapittel van tnifdaden, ook
van· de tweede verdeilinge, in pHblijke ^ jn frivate Gerichten.

45. De derde verdeilmge is , dat de gerichten zijn voorbereidende ^
of principael. voorbereidende worden genoemt, die de wech bereiden
tot een volgende gewichtiger fake, die dan is de principale, waervan^
het Gerechte fal volgen, exempel v^n dit onderfcheit hebben wyinde
aènipraek tót exhibitie ofte vertooninge van een iaek, alsikeemggoedt '
wil eyichen, en ik twijvel of het dat goedtis, welkinijnpartije bezir,
foo kan ik hem aenlpreeken, om het goedt my te vertoonen, ende te

laten'onderfoeken, of als ik mein dat my eenig recht uit een Teftamen'?
gefchapen is , foo kan ik de houder aenipreeken, dat hy my een af-
ichrift daer van geve , om ieeker in mijn aenipraek te mogen gaen,
födanig is ook d'aétie hier voren gemelt, u/aer door ik^een andernoodt^
fake, om met my te pleyten of te fwijgen.

44 De vierde verdeilinge is, dat de Gerichten zijn, of Algemeino^
Byjbnder. de algemeine zijn, die van veel faken te gelijk handelen, en
byfondere, die van een ding t'eiFens Ipreeken; gelijk als van koop ,
huir, bruik, en verbruik-leen, onderwint,deilingé,limijt-fcheidinge,
van bruits-gave te eyfchen, en diergelijke. Daer zijn ook eenige ge-
riiein, eride byibnder van beiden, maetfchappy, en lail-geevingcr
eyfch van erffchap is noch op het krachtigfte algemein , om dat het
alles beklemt, wat in eeniger manieren in het/«iiWwo»/kan worden be-
greepcn.

45'. Ten vijfden, wort het Gerichte gedeilt, in ordmaris en extraor-
dinaris. het ordinaris is, waer in volle kennifle van de grondt der
ken wort genoomen, en de gewoonlijke maniere van procedeeren ge-
bruikt wort, met alle termijnen van rechte, nae voorfchrift van wet-
ten en ordonnantiën, mr^ori^m^m wort genoemt 'daer hèt'bewijs'
foo volkoomen niet behoeft te zijn, en dc gewoonlijke trein niet wort
waer genoomen, maer uit welkey^TwwiVr/z})^ wortgeprocedeert, dat is
op'een beknopte wij fe, ende met korte termijnen; en heeft dit plaetiè,
fóo dikwils 'de geleegentheit der perfoonen, en deriaken, een haeftig
dnde yereyicht of kan lijden , gelijk om bevefidngé of afdoeningè
van arreflen '^vaipt decreeten; en alderhandeprovifien-j- nïitigadersin'alle
faken van klein belang, die volgens ordonnantiën by monde moeten
worden voldongen, ofwel in gefchrifte, maer met termijnen van drie
tot drie dagen, of van acht tot acht dagen; eindelijk loo dikwilspar-
tijen met malkanderen over de kortere termijnen'ackórdeeren'; ''Woc/&·
van 'het verflant endegeiruikjiefer dingenβΐ beneeden nader

46. De zeide verdeilinge van het Gerichte, wort genoomen van het^
emderfcheidt der faken, waer van getwiilet wortj te weeten van
of van eigendom, dat van bezit wort in t latijn genoemt pojfejfoir^ en het
ander petitoir j wederom , hex petitoir gerichte is tweederley, op het
goedt of op de peribon , maer defe deilingeρφ iigeklijk^ ορ·dè,^aUien^
•a/aefvMi Pp han plaetfi, ·■■ - - - -

Commijjariefi t'^eederley. Noch eens fifeederley. Kech eens \erieeli. Commiffdria
op de V^lle, Commifarien onder 't ζ^^^αΐ. By apoftille. Nae litis conte^atie,
Commijfarien tot taxatiën. Tot defolate boedels. Wat recht-faken eigentlïjk tot
Commiffaris behooreh, CommiJJarien fonier y/erbael. Wat ^ fio de Commiffaris
mt fhuis is. Hoe Commijfarien 'górden geflelt» en of partyen daer ontrent a^ii
of exaBie kannen maken. -

IN de befchrijvinge van het gerichte hebbenwygefpi^ookenvan
de drie voornaemlle perfoonen die het felve vertoonen » vandc
Rechter, vari de Eyfqher en van de Verweerderi is van noo-
den ook, van de vérdere perfoonen des gerichtes te handelen : onder
welke dan eerftelijk de Commiflarien voorlwomen, van welke de or-
donnantie ook ten eerften ipreekt, in het ^hei^tit,'^.

2. Tweederley zijn de Commiflarien, ofly worden door eigengoet-
vinden van de kamer, géordonneert, of fy worden op veribek van par-
tyen tocgeila^, ende gegeev en. " ^ . u i,
5. D'eerile.zijn wederorn tweederley, tot Rechts-faken of tot^ aii/'
dere belangen van de kamer. ' ^
4. Deiè iaeile worden expreflèlijk gecommitteerde genaemt, en heb-
ben haer gebruik wanneer net Ho£ (vm Mt fullen wy alhier^ jpreekeU f
die γαη de Neder-g^richten, kfinnen daer uit afgenoom^n worden / met .an-
dere lieden of.yqrgaderii^em yets heeft te verhandelen, te-üuiten, 'óf
te ackor<Jeeren. van gelijke» alè het Hof met de HèerenTan de Poli;
tijke Regéeringe of anderen yets heeft ,te beflechten en te tradeeren,
bf eénige plichten af te leggen, hyJUufire perfonagien, en wat dier-
gelijks meer mag zijn.

5'. Tot recht-iaken geeft het Hof Commiiïarien of in'een van 's Hofs
vertrek-kamers, of op de RoUe. in de vertrek-kamers woirden dagelijx
Héeren gecommittèert, om lieden die aldaer by den Hovebefc^eiden
zijn tè verftaen, en den Hove mondeling , of fchriftelijk rapport
doen, om fulx gehoort, voorts geifpobeert té worden nae behoorén.

6. Commiffaris op de Rolle moet volgens ordonnantie (a) geilek wor-
den , om aldaer alles in ordere te houden, ten einde de faken die of^
geflelt en geprefenteert zijn, ibnder confufie mogen dienen, en afgedaen
worden j dat de Advocaten in zeedigheit en behoorlijke reiped tot den
Hové, ende tot malkanderen haer dragen; dat hy de requeften aennee-
me en appointeere. en voorts dat hy fodanige uitipraken, en difpofi-
tien mag doen , als door de Advocaten nae gelegentheit van faken,
verfocht worden, waer van op een bjfondereplaetfe beneeden frlgejprooken
worden, gelijk^ ook^ van de re<^uefien.

7. Commijpirien ten verfoeke van partijen gegceven , zijn of onder
het zjeegel of by apofiille ; onder het zeegel worden CommiiTarien ge-
geeven, als het proces op bewijs geweeien is, foo wort aen yder van
de partijen een by ibnder Commiflarisgegeeven, om mfermatienttm,^'
men, en alles ten veribeke v^n partijen te verrichten, wat van noo-
den is om het proces in.ftaet van wijfen te brengen.

8. By apoftille werden Commiilarien gegeeven, m^tverhaeloiCon"
(der verbael, met verbael, als de Commiflaris laft krijgt, .om ingcval-
lé. hy partijen niet kan verackordecren, van haer'wederzijd-iè [ujienuen^
verbael te maken, waer op dan gemeinelijk^prflcw volgt, en wordt dan
alles by beide partijen voor den ftlven Commiflaris beleidt en verricht»
tot dat de faek in ftaet is, om te konnen worden afgedaen, als wan-
neer hy daer van rapport doet aen den Hove.

9. Tot deiè commisfien met verbael behooren ook , dacpofititem
conte^atam^ worden genoemt, wanneer een der partijen willende be-
wijs-doen, daer inede hy foo lange nietineint te konnen wachten, tot
dat het proces geïnterloqmen werde, foo verfoekt hy door Ipeciale requeil
tot dién einde CommiiTaris, om de informatien, daer hy reeden meent toe
tè hebben, om mede te haeften, teritont te doen neemen ;,\velk gedaen
üïjhde' volgt evenwel de interlocmie, by aldien het Hóf de geftalteniilè
dér ïalfen ibdanig bevindt: want ook ^wel gebeurt,< dat fodanigepro-
"ceflen^Tonder definitijf worden afgedaèn, ais het Hof verilaec
dat dë feitèn -, daer op'dé commisfie geligt is, ter fake niet zijn noodt-
fakelijk , gelijk gefchiedt is, tulTchen G. B. cum foc. en C. van R.
voor Kerilijt 1679. niet tegenilaende de a^ere partije ook mterlocu-
tic veribchte. ' 1 '

• ^10. Béhooreh pok-tot defe cbinmiilien , die van taxatiën van hm»
Hingenhoovingen, mm annexis, melioratien van eiidiergélijkèi

parceren op de plaetlê contentieus, alwaer het verhel gèmaektworten"
de waer by fomtijts oppofitie vak met gevolge van proces, of anderS
wort de taxatie fomtijts wel onder protefi, foo daer reeden toe is, voor-
genoomen , gebruikende daer in de Commiflarifen het Advijs van
Meefters Metfelaers, en Timmerlieden , iampt Gardeniers , die tot
dien einde geëdigt worden , op het plackaet daer van by de Heeren
Staten uitgegeeven. Eene der partijen zich by d^uitiprake des Com-
miflaris belwaert vindende , kan daer van appelleeren aen't Hof bin-
nen tien d^en, als in andere appellen: en by aldien het Hof merke-
lijk verfchil bevindt nae proportie der fomma, te weeten, een hon-
dert op twee duiiênt of daer ontrent, foo laet het ex ojjicio een derde
taxatie doen, < die dan doorgaens alle by malkanderen worden geleidt,
en denderde part van dat predu^i, pleegt voor genoom en, en

II . Commilfarien van defolate boedels^ worden mede met verbad ge^
Teeven, het zy dat de debiteuren van hare crediteuren int nauw gCr
jragt wordende, of haer faken niet langer konnende iluiren , de ere·?
jditeüren· te zamen roepen en abandon doen , waer op dan doorgaens vólgt
verkoopinge der, goederen ,· j en confignatie van penningen ionder den
Commiflaris \ of ook dat de crediteuren niet konnende ackordeeren,
eenige der ièlver of fomtijts alle Commiflaris verfoeken,.om hetque-
ilieufe geit onder fijn bewaringe en confignatie teneemen, ^xié&^f&fe^
rentie uit te Ipreeken, het zy dat 'fulx in het eerfte; veribek uitgedcukt
wort, of door beleidc der Advocaten daer uit koomt te vlóeijen.^ « jv
12, Dit configneeren in Commijfaris' handm , is een,imiddel vanctec^Cen,
ftreckende tot dien einde, dat lieden die'over gek of goedt' ,^daer (fy
niet konnen over ackordeeren, en alle hun recht toe hebben';,ii'maer
difpntabei^ ende niet even goedt, door Commiflaris mogen worden ge-^
Icheiden , het zy by gewühgcn afilag,^ofte door uitfp^'aék'/^
remie, 't Welk dan in gevolge van het gemelde oogmerk behoorde te
zijn van-een heilfame vrucht, ende gebruik, voor het' geraeïii , ende
voor yder geïnterefleerde: maer het misbruik is grootiende qualijktè
helpen, om dat de vemedien alfoo quaedt om dragen zijn^ als de mis-
bruiken felfs. De tijdt echter endedecordaetheitvan HeerenCommii;
farien heeft het al zeer vermindert j enden doet foo allerixkens.·^ j
ig. Het beleggen'der/procedurcn voorrGómmiflaris'van aenbegin»
wort meer gedaen als naer recht behoorde, vvefehde anderzints de publij-
ke rechtbank de Koninklijke weg om fijn recht te yeryplgen: .ende voor

CommiiTaris behoorden gem faken te worden beleit, als die van fulke na-
'tuir zijn', dat niet.,anders als door hewerkinge van een tuilchen-koo-
mende perfoon konnen worden afgedaen, gelijk daer zijn, executie vm
ilüqmde fententien, fchddingen , reekeningen, en liquidcttien, mitigaders daer
hoope van ackoort tiiilchen nae-vrienden Ibude mogen zijn, of de ge^
leegentgeic haeft vercyfchte. (c) Maer defe laefte ooriake kan lichtelijk
tot veelderhande faken worden uitgeftrekt, die anders op de rolle fou-
den moéten dienen : maer de term^nen van rechten loopen doorgaens
koiter voor Coramiiïaris als voor den Hove/ foo met coniènt van par-
tijen als door ordere van Commiilaris, die het felve nae gelegentheit
derilaken mag verkorten, hoewel zelden van felven ^fchiedt. (d)
f .14. 'Volgen' de commisiien fonder verbael , die gegeeven worden
foo jff^nnctv ml requeft, r^f^iptie, f» i^öw/r^ van partijen ,, de fa»-

ke niet ten vollen kan geblijken, èn echter of de zake , of het diffe-
rent van fuiken belang niet is, dat daer over proces gevoert behoort
te worden, of dat 'er hoope van ackoort zich merkelijk opdoet. Son-
der»vcrbgcl zijn ook de commisiien over verfochte eonfenten, als om wees-
of' kerke; goederen te mog^n^Umeeren , om mondig te wordeti gemaekt^
om> of Stadts-kint te doen verklaren, om bezeegelinge,

en:befchrij vinge te doen, het zy in fterf huifen, of van fii^f^^ fchuldenaers,
die men vreeitv-dat met het goedt fullen doorgaen, of het lèlve ver-
bergen, mitj het .felve gefchiedende op perijkel, of op kpfien van den verfoC'
ker n indien 'er mct^ wierde bei/onden dat eer rechtveeerdigjè reedenen zJ^jn gc»
weefl ^s Om Aeiv dehitmr onvertdens in het ieeger te mtten.^

TLjfp j Soo Wahiieer-vde 0)miTQiiï^ ten dage by hem aen de partijen
voorgéfchreeveri i niet by huis wort gevonden, foo fouden partijen,
of een ,der ièlver terftont iurrogatie op een ander Heer mogen-veribe-
ken i fiboan ^deyommis^e noch onder den eerflen machte aijn^ dievanfelfsj
indien rgevallcv , verftaen worttte zijn geè'indigt j maer de pra5lijk£ valt

J Gommiflarien van den HovesWorden geilelt, volgens ordere
dier van by den Hove vaftgeftelt, maer als uiterlijk de ordere van
commiflien uit te;geven is waergenoomen, fchoon de beurten, enge-
Iqkmatigheit niet mochtc zijn gehouden, foomoogenpartijen hun ech-
ter daerop niet beroepen;: of exceptie ftellen, maer moeten fulx den Hove
lötén afenbevoolen.. Infgel'yk moet geoordeelt;worden van de commiffien

■ (c) Volgens het. tweede ariic. yan*t reglement der praÏl^ke , fiaendé in het ap-
pendix der Ordonnantiën. (^J) Ordonnantie 5 hoek, tit,l\,cap,yaH Commi^4rif(i>
l^an den C®) /tf, j.^r/.i, ou ^

by andere Collegien gegeeven, dat als de felve uit den name deiTelven
collegie volgens uiterlijke gewoonelijke ordere zijn uitgegeeven, of ichoon
de fluraliteit niet mochte zijn preiènt geweeft, evenwel partijen geen
exceptie of aÜie tegen die Commiiraris, ter iake van het oeffenen dier
commiiEe gefchapen is, ten ware het geene by hemgedaen mochte z^ijn van
het Collegie -wierde gelaekt ^ én de niet voor goet gekettrt: want danibpwel
de commiiïie als het efFeft van dien ibude koomen te vervallen, foo ver-
ilaen by den Hove tuiTchen de Heere Martinus Gravius, Grietman van't>
Bildt, en d'Heere A. van B. mede Gedeputeerde der Staten van Friefiandt^
De Heere B. iprak Gravius aen in cas van injurie; deiè ftelde recon-
ventie, dat de Heere B. op name van het Collegie, ten tijd'er nevens
hem, maer een Heer prefent was, de recht-kamer vèn het Bildt door
Ipldaten haddé laten opiken, en daer/uit doen neemen, iod^öige^^^^^
ftrande goederen , als de Grietman .Gravius geïnyentariieert. i laliKer
volgens ordere, in bewaringe haddegebragt; fuftineerendehy ,datdie
commiffie onwettelijk was, en dienivolgens de Héere B. als een pri-
vaet in defen moefte worden aengezien,.als moetende ten minil^n vijf
Heeren prefent zijn geweeft, orn de commiffie te hebbenkonnen ver-
lf;enen. ^ poch ^y^ienjHpyeji^^ dat het geeye^^vim ^mmiln

faken tuiTchen partijen' eens vooral afgedaen wordeii^ en dat de
Gedeputeerdea appróbeerende.3e"commiffièn twee He^en ge-.

i^V/:;i>ii{A .•fff-r^'^i-nv Τΐονί oyoil 'Ó 30'OOVbA .iOD^iilfbbi-b iiuiiui

- ii'/· )i<.· · . . Λ ·. ubfiu ri/'· aD^^nioDibod jbn,;.ir h'i ai υπ;
. 'ioij i;.^.ucbj;:,! ijiy/oh Γ;;;cj'/liibh m n:jj ni n[k Sppovjg

-·■ t.1..-o[i\ oJn-j^^'b α&Ί oib ÜO ? π'Χ^^,.κ· Κ'Λ^·
• aiw iiï^óh·. 7 'lopb Sn,· . π [ia ji^iluoih.cq ^xtimy^w^

9.r6cureurs en ^dyiocaten '^aerom noodig. Procureurs hoe meenigerley, Befchr^vinfi
ge een Procureur Tublijk. Of het een infame kan zijn. fVort door pub/fke
macht gefielt> En door 'Pfille Van yder party. De Ιαβ moet klaer ^ijn. Claüjü'
len der 'Procuratie». Moeten byproces oVer leggen. Tublijke Trocureurs geen
eigenaers \an het pleit, maer '^el de particuliere, ^eeden daerVanenonderfcheidt
tuffchen die beide foorten, ^mpt der Procureurs inU gemein en in^t begin. Inde
\oortgHng des pleits. Trocureur moet appelleeren. Of hy''t appel ook moet aenneC'
men. Wanneer Procureur fpeciale Ιαβ moet hebben. Behoeft partije niet te ftaen
huiten ZW Ιφ· Of hy reconventie moet ftaen. Doet profijt en fchade aen fijn
Meefter. Gehouden tot de uitterfte Vlijt , Procuratie "^ort geèindigt door Verfterf,
Herroepinge, Opiegginge. Of in particuliere Trocureurs het felVe · , ,

Oi ρ dat alles in het Gerichte ordentelijk föude tqcgaeil, is van
I nooden geweeft, bequame lieden,kennifle van re'chtiaken heb-
bende, teftellen, door welke partijen hare verfoeken, endè
verdeedigingen fouden doen j want anders de Richters onmogelijk ibude '
ïijn döor dè réchtiaken heen te raken, indien een yder fijn cy gen diri^'
geh nae' iijri' bbgrijp foude mogen ilelleh j . deiw'egen by denHoyefelfs-
niet een requefl; wort aengenoomen, of moét-by een Advbcaètgeichree--
ven ofte verteekent zijn, hoewel by nood echter fomtijs wel fchrtfturen ook^
by vrouwen in eigene faken geflelt£ndegefchreeven^ zijn aengenoomen foo byfler als
Jy waren, mits ^ J^aegden geen Advocaet te konnen krijgen ; hoewel den
fuiken dadelijk een Advocaet by den Hove wort verfchaft. Alhoewel
nu in Frieilandt de bedieningen van Advocaten ende Procureurs te zamen
ge voegt zijn in een en defelve peribonen, dewijl echter de gedeelten der
bedienmgen in haer ièlven ondericheiden zijn, foo lullen wy van deen,
en van d'andere verfcheidentlijk ipreeken.

2. Wy hebben elders gezegt , dat een Procureur anders lafi-hebbery
is of tot recht-iaken of tot andere handelingen; van deiè laefte is hier
boven ge,lJ>WoJ^n, (a^ die van d'eerfte flag zijn tweederley; panicu·
Uere of pHbUjke Procureurs j particuliere zijn, die door verfoek van een

yrient aenneemen den laft, om een proces voor den iêlven uitte voe-
ren ; Somtijts >wort het ook gedaen lönderi laft, foo wel om aenibraek
te doen, als om te verdeedigen, of gelijk meniVoorrechtfpreekt,rc
intervenieeren voor een ander; aenipraek voor een ander te doen, fon-
der laft; daer toe te hebben, wort niet toe gelaten, als voor nae beftaen-
de vrienden, het 2.y bloedt of aengehijhkt, en dat onèsx cautie de rato^
dat< is> ·, feeker ftellinge ten ( einde de heer of eigenaer der lake voor
goedt lal kennen, het geene de. onderwinder in dié fake fal koomen te
doen, welke nochtans een mari voorfijn vrouwageerende, niet
behoeft te doen, maer kan in haer laken procedeeren lbo hy verftaet
als Voogd, en nae het exempel van ..andere Curatoren, ten warehy
die. cautie uitdruckelijk hadde aengenoomen , en zich lèlf foo haddc
gecjuMificeert, (b) , ; / . , ^ ' j ^ : 1 >

. 5. Ons oogemerk is hier eigentlijk te ipreeken van Trkureurspublijk^^
en Ibdanig een kan worden befchreeven, dat hy is een,éérlijk^ man die
bj publijke amhoriteit gefielt is ^ om uit lafi van partijen^ het z.y eyfcher-^f
verweerder, hare procejjen te bedienen, .

4. Wy zeggen eerft, dat een Procureur is een eerlijk^man^ niet te-
genftaende delCeyferlijke rechten leeren,. dat men geen exceptie mag
itellen , van idat'een Procui-eur. een eerloos menfch foude zijh. (c)
Want of wel de Keyiêr niet eq wil, dati defwegen het proces rhet ex^
ceptie fal worden opgehoudeii, hy en fluit daerom niet uit , dat een
Rechter kennende den Procureur voor een fchelm , den felven het
ileiten voor een ander niet Ibude konnenjen behooren te verbieden;
jehalven dat eer tij ts het ampt.van een procureur niet was .publijk, lbo
als het iiu. is , aiiaer yder particulier konde laft neemen .van: partijen j
om haer pleitlakeii .te bedienen y ^publiJkelOfficien konnen'altoos, van.geen
fchelmen bedient worden.

: f. Daerom hebben wy,gczegt, dat een Procureur door publijke
thoriteit is geftelt, want noch voor den Hove, noch voor de Neder-
gerechten mag yemant als Procureur toegelaten worden , of hy moet
daer toe zijn'geadmitteert j .ende behoorlijk geè'digt: (<ï) vi , .
^i'ó/ Is ookgezegtj^dat iy m Ufi -j/^» p^myVw worden geftelt, te wee-
ten tot yder fake, nae dat fy in't algemein van'tHof, endeNederge-
rechte zijn toegelaten; welke laft of procuratie ^ moet of in de Griffie
of ivoor eenigen Rechter, of ten minftfin by een openbaer Notaris zijn
gepaflecrt, behalven dat Pafiooren en Eedellieden, die onder haer handt

Cb) Sande 4hoehtit i de/.^» ' (c)/«^.rfe^Wipf^'^" (d^0iet Ordon^
nantic %boektit.2,art:ii, ' . » i -

en zeegel mogen pailèeren , en voegt d'Ordoiinande daer noch by^
(e) Pre/aten , en Overften van Idoofteren, «welke nu niet in het ge-
bruik zijnde, geven echter te kennen, dat het ielve behoort te gelden
in alle voorname ampt-dragende perfoonen: ook ten aenzjen der Pre-
fejfooren, die by oudts in't landt niet ge weeft zijnde , in de Ordon-
nantie niet hebben konnen genoemt worden.

7. De laft moet klaer zijn ^ en ontwijvelbaer ; wafii fiilfwijgen hier
voox geen confent geil·, noch ten aenzien.van de meefter noch van de Pro-
cureur i en evenwel indien een Procureur hi^^Q gedenmcieert aen dea
Meefter, dat fiy zich als Procureur in'die^ialce droeg, of dat hy hemt
naderhant in eenige byfondere ftucken van die iake laft hadde gegee-
yen, of ten overftaen van hem , in .die fake hadde ^i-^^yS/^wi-ri , daer
uit foude de laft genoegfaem konnen worden afgenoomen.
^ ' 8. Voorts behelft' de procuratie gemeenelijk de cUufule van ratihabitie^
sm.indemnimt^y en van fubfiitmie, . ^ïq in de Ordonnantie (f)

ver^yfcht wort i dat is van te fullen voor goet houden, van fchade-
loosheit, ende van een ander in fijn plaetfe te mogen ftelleni voorts
watin defen de ftijle meer mag mede brengen.
■ , 9.: De, procuratien moeten by hët libél·, ofte ten antwoorde gevoegt^
ende by den Griffier onderteekent/worden-;^ of ten.miritten extrait au^
thentijkgvani'dien d'ondertéeliching. Jvan= de Griffier zijnde weinig,
ofte niet in gebruik. - /i; if : ; ; ; ff , ..

.10. 'Het vereyfch van procuratie, wort foo precijsgenoomen, als
^ezegt is,' ten profijteïen'totfgeruft-ftellinge van i partijen, die by gei
3rekr van dien exceptie konnen rftellen. :-'|inaer die fuk willende lover
heD hooftfizien mogent het 1 doeh tot liutt beliéven j; en .wort evenwel
in 4e.vlêntentie ^genoemt als>Procüreui: dirvobr fodamg heeft^i-erir/ij&i-ifri^
ende foo gefchiedt het doorgaens door onderlinge. ovcreenftemmingei(
dat 'er gèen prdcuratien overgelegt worden, noch fexcêptie defwegen
geftek, ds.m^anmeerApmijen 'h^^^ Zijn.

i.-iïL. fDeiplicht'.van een-ProcuTeur is^oii^i éy fyn.msefifrs fake;v^
gen moet verdeedigen\met allgèia^teh aenzien van ctegetrouwifiheit imaer
öokj-i^mldathy waerHjk naq^^gedane eyfch ensantwoort by dé wet,
als eigehaer van,heUproces wort aengezien, ende gehouden; foo dat
ook.de ifentenrie tegens hem uitgeiproken wort>'immers na -Keylei-

maer dat hy allenthalven de Bibre qualiteit van een gelaftigde'behóut,
fonde^,.e>6n^e eiFe6te^y \^ai\ eigendom in de faek of in'het proces. ,
(e) ^hektit.ïo.art» (f) j boekt'ti. lo,art. 16. , ü. De

li. Dc reedeti hier van is·, ten eerfien^ oïo. diithetprocurecrencer-
tijts in het particulier gefcbiede;- meer uit vriendtfchap als om gelttc
verdienen j hoewel het niet ongeoorloft tuas, eenig falaris te neemen j maer
het konde niet geeyfcht worden , of het moefle te voor en tot feekere fomma
bedongen z,ijn, (b) en daerom was het nietvreemdt, dat d'eene vriendt
des anderens fake op zich neemende, als eigenaer en mecfter vanhec
proces wierde aengemerkt; edoch heedenfdaegs het Procureurs ampt
zijnde publijk, ende een gelt-winningedikwils een man hondert en
meer faken hebbende, foude het hem niet wel voegen van alle de de-
iêlve meefter, en eigenaer te zijn; ten fM^iri-i/ifw blijkt fulx hier uit, dat
een infirument van procuratie niet goet is , of het moet inhouden de
claufule van fubfiimtie volgens boven geroerde ordonnantie art. 6. het
welke nochtans overtollig foude zijn, indien de'Procureur nae eyfch
en antwoordt, eigenaer van het pleit was; want hy alfdan buitenfo-
danige claufule volle macht hadde om een jkhflituit procnreur te flellen-y
ten^ derden, een Procureur wordt heedenfdaegs toegeilaen hem van de
aengenoomene fake te ontlaften, gelijk beneeden fal gez^egt worden, het
welke ibo niet en gaet, daer de Procureur meefter en eigenaer .van het
proces is. ten vierden, als de Procureur eigenaer van het pleit is, worC
de fententie op hem gevelt, foo zeer ook dat als het een eer-roerende
adie is, alfdan die zich door den Procureur verdeedigt , wordt niet
infaem met effed van rechten; maer heedenfdaegs wordt des Procu-
reurs naem in de fententie wel gemeldt, edoch de ƒvan de par-
tije wort naukeuriglijk uitgedrukt; en daer op de fententie gerichtetj
Procureurs 'naem koomt 'er by, als een dienaer van het proces : en
ibude geënzins een gedoemde uit een eer-roerende ooriake deiwe'gen
de eerloosheit konnen ontkoomen , door dat hy een Procureur had-
de ; want dan ibude noit yemant in fuiken iakc infaem konnen wor-
den, om dat'er altijt en nootfakelijkPr<7ir»r<f»r/moeten zijn. ten vijfden
een Procureur die eigenaer is, kangeen/i/^meifchen, alsgezegtis, of
moet fpeciael bedongen zijn; onfe Procureurs konnen altijt fa aris eifchên^^
ook lichter als andere lieden hun geit eifchen die cowi/mw^/iV moet héb-
ben , de Procureurs krijgen 't op flechte declaratie, ten feflen ende ten ke-
ften, blijkt dit noch onwederfpreekelijk, dat een Procureur na verfterf van
fijn meefter het proces door nieuwe ade van het gerechte, of op de Rolic
moet reajfumeeren, het v;elke geenzins te paiTe foude koomen, indien hr
felve eigenaer van het proces door de litis cmtefiatie geworden was,' gelijlt
het felve dan ook in Keyferlijke rechte'een onbekende fake is. (i)

13. Uit dit alles blijkt > klaerlijk, dat oniè pra6tici]ns zeer qualijk op de
Procureurs, die wy gebruiken, paflen deiè regel van het Keyferlijke
recht, dAt een Procureur nae de litts contefiatie is èygenaer van de Jaek^y en
nochtans moet gezegt worden dat tuflchen het Keyferlijke recht, en
onfe praftijke geen onderfcheidt en is, aengaende de Procureurs by
den Keyfer bekent; te weeten particuliere perfoonen, die lalt van een
vriendt ontfangen, om haer faken voor rechte te vervolgen of te ver-
dedigen; want fodanige moeten noch een rechtelijk of publijk Procu-
reur foeken , en den felven procuratie geven, gelijk de raeefter van
de fake iêlve foude moeten doen ; en defe man , die waarlijk ook is
JProcureuTy dat is laft-hebber tot het pleit, wort dan door de litis con-
tefiatie ter degen eigenaer van het proces, het welke dan eeril is vaft
geftelt, en iulk een heeft niet van nooden, reafumptie te doen; gelijk
volgens Keyferlijke rechten het proces met de doodt van de laft-gee-
ver continueert op den naem van den felven Procureur, metuitfprake
van fententie tegen den felven; (k) en ilaet hier te letten, dat al wat
hier en elders van Procureurs nae Keyferlijke rechten gezegt wort,
fulx plat en vol van de particuHére Procureui>, kan en moet worden
verftae'n; maer niet altoos van de publijke Procuréurs.
1 14..' Van de welke wy fullen vervolgen te Ipreeken: hare plichten koo-
men in't algemein over een, met die van de Keyferlijke réchten en parti-
culiere laft-hebbers; daer eenig onderfcheidt zich op doet, fullen wy
t'elkens^ aenteekenen: het is gezegt, dat een Procureur fijn Meeïiers [ake
tnoet waerneemen als fijn eigen, van aenbe^in tot het einde toe. hy moet eerlï
yölkoomen inflruBie neemen van iijn Meefter, (1) en de lelve by ge-
•fchriFte geftelt' bewaren, om tot vermaninge van den Hove te konnen
vertoonen, het welke niet moet gezegt worden buiten praótijke te zijn,
om dat het fchier buiten gewoonte is, want flofheit , en üordigheit
geen praftijke maekt i en is een misbruik, dat Procureurs dikwils in't
■midden van het pleit klagen geen infiru^ie te hebben , of het moe.-
ftc' szijn in byfo'ndere dn^en , die men in't begin niet heeft konnen
Voorzien. <

* 15·. Voorts om in't korte van de byfondere gedeelten iijnes plichts
jets tc zeggen , hy moet beforgen dat requeft om citatie worde ge-
'inaekt, geleevert, ende gelicht j dat by het libel, antwoordt, en vor-
dère fchrifturen gevoegt werden fodanige ikuckeneninfirumentenoïs^CÏ
van nooden, zijn, dat de fchrifturen op haer tijdt worden geleevert, ioo
'ivêl voor GommilTaris als op de rolle; dat party , niet gereet zijnde

bp den behoorlijken termijn, hy den felven accufeere, of by de Or-
donnantie periifteere , ende vervolgens tijdelijk verileeke. Tonder nac
bekoomene perfiilementen maenden lang te wachten, eer men tot ver-
ftek koomt, het welke is een misbruik door coliufie der procureurs
foo geauthorifeert, dat fy het legael pleegen te noemen malkanderen
niet te verfteekeneen getrou Procureur mceC het op fijn tijdt doen,
doch kan ten overvloedt partys Procureur met een denuntiatie waer-
ichouwen,

16. Het proces tot duplijaj , of cfuadrHpUjcq volfchreeven zijnde,
naegelegentheit, moet de Procureur beforgen, indien het notoir in fei-
ten beftaet, dat het werde geinterloqueert, dat is, geweefen op be-
wijs , foo niet, by een Heer van den Hove gebragt, om te worden af-
gedaen definitijf, of by interlocutie, en de Procureur des eifchers heeft
van ouds het recht, om het tot dien einde te brengen, by fuiken Heer
als het hem goet dunkt.

17. Het proces geinterloqueert zijnde, moet de Procureur binnen den
voorgeilelden tijt articulen doen ftellen, op alle de feiten daer in het
proces beftaet , en de bewijicn daer toe dienende, foo getuigen alsin-
ilfumenten te zien ende foeken by een te bitngen, voorts commiiïie te
lichten en aen de Commiflaris te doen beftellen , binnen den geftel-
den tijdt citatie te laten uitgaen, ioo tegens party om de articulen te
beantwoorden, als de getuigen^om het geene m^ bekent worden te
bewijfen , ten dage dienende^ de comparitie by te woonen , fijn
meefter en de getuigen te rechte te helpen , nae gedane beant-
woordinge van partijs articulen , by fijn meefter gedaen , moet hy
doen ftellen interrogatorien , dat is , vraegftucken aen partijs getui-
gen voor te houden-, op het fevc moet hy letten, als 'er nader arti-
.culen by fijn meefter , of by party nae vereifch van iaken moeten
Wórden over-gelegt , bok kopijen uit de beantwoordingen en andere
ftucken die hy noodig heeft, laten fchrijven, party in fijn proceduren
dralende 1 moet hy daer toe by perfiftementen ofte requeften drijven, en
op hun tijt verfteeken; ende van productie zynde gerenuntieei't, bezor-
gen dat de enque^en boven koomen, dan moet hy met partijs Procureur,
het felve ten cerften fourneeren, en des noodt, partije denuntieeren >
het proces ^efoumeert zijnde, moet hy beforgen dat het in de iak koo-
me ende binnen in den Raedt werde gebragt, om aen de ft oei van de
jCommiftaris, die het rapporteeren fal, te worden gehangen » eöde ver-
volgens om afdoeninge van het proces iblhciteeren &c.

een Procureur appelleereii van wegen fijnmeefter, (n) ichoon hy daer
toe geen ipeciale lail heeft ontfangen, om dat de tijdt van appelleeren
zeer kort zijnde, de Meeiler door iljn ftilfwijgen zeer foudebenadeelt
worden, indien 'er echter tijdt is, om binnen tien dagen denMeefter
de uitkomfte bekent te maken, ende lail weder te ontfangen, foomag
de Procureur daer mede volilaen. Maer het vervolgen van't appel wordt
een Procureur nergens opgeleidt, en ilaet dienfvolgens ter keure van
fijn Meefter; doch hier van fd breeder elders ende beneeden gejpreoken moe*
ten worden.

19. De Procureur van de Triumphant, behoeft het appel van een
definitive ièntentie niet aen te neemen , om dat met de iententie fijn
lail uit is, en hem de faek niet meer en raekt ; maer van interlocu-
toire fententien wordende geappelleert, foo is een Procureur ge^
houden, de infinuatie van appel wegens fijn Meefter aen te neemen,
om dat fijn laft alfdan noch duirt, en hy tot het proces geftelt zijn-
de moet alle deelen deilelfs waerneemen, als vertoonende fijn Mee-^
fter foo wel in het een als in het ander , en foo is verftaen in de fa^
ke van foachmus Lmrentms appellant, en excipieerde, tegen Λ. C, /ί,
den..........1679.

lo. Een Procureur moet wel letten op fijn lail , dat hy die mag
voldoen, en echter niets onderneemen buiten fijn lail, in dingen daer
toe hy jfeciale ordere van nooden heeft, als daer is, condemnatie by intendit
te verfoeken, gelijk de praü:ijke alhier is; arreilen te doen van iulke per^·
foonen of goederen, daer van hy met recht moeile twijvelen, of dé
meeiler die wel foud' hebben derven, of willen arreileeren, gelijkjuah
beiden elders gez.egt fal worden, hy mag ook fonder Ipeciale lail, 'geen
ackoort over de principale faken met partijen maken, noch den ièlven
op fijn eedt geven , als op ipeciale ordere , gelijk^ mede fal worden ge-
z.egt.

21. Sijn lail uit zijnde , moet hy noodtfakelijk ook vernieuwinge
hebben; defwegen nae fijn Meeilers doodt reajjumptle der proceduren
doende, foude de reeden van recht wel eyfchen, dat hy nieuwe lail
van fijn nieuwe meeilers toonde; alhoewel by den Hove by meerder-
heit van ilemmen verilaen is, dat om exceptien, omweegen en queUin-
gen onder de Advocaten voor te koomen , beil was, geen exceptie
procuratoir in cas van reajfnmptie aen te neemen, en te admitteeren, in
de fake van Dr. Gojfmnus Spiltholt, com foc: excipient, tegen de erfgena-
men van Tk^ ftAebes excipieefde, den 2 Decemb: 1679. van gelijken foud»

een'Pröcureür'niét konnen drijven executie van de ièntentie, taKatic.
van koften r en andere djngen nae de fententie voorvallende j immers
ook geen oppofitie jiiaken in cas van executie , Tonder nieuwe lait,
of fonder dat de eerile procuratie foo verre zich uitftrekte, want anders
het proces, en de laft daer toe met de ièntentie wort geëindigt , al-
hoewel dit in de pradijke by ons foo nauw niet wort in acht ge-
noomen. ,, - '

22. Als een Procureur gantfch geen laft heeft, tot het geene te doen
is , loo wort hy daer van uitgeflooten, (o) maer als de laft is donker
of twijvelachtig, foo kan hy het gebrek deflelfs goedt maken , met
cautie de rato, dat is borg^ellinge, dat de Meefter het geene hj doet , fal
goedt kennen, gelijk ook voor nae beftaende vrienden, het welke me-
de plaets heeft , in pleits-genooten , die te zameri eenig pleit tegen
een ander voeren; (p) -

- 25. Voorts is een Procureur niet gehouden, meer aenipraek te ftaen,
als hy aengenoomen heeft j en daerom die gelaftigtis, een aifcieaente
ftellen, voor een ièeker Gerichte, by aldien hy van partije vooreen
ander Gerichte om de felve fake als gedaegde wortgeroepen, hy be-
hoeft, de fake daer niet te verdeedigen. Pteter Attama als gemachtigde
van Roben <iAbHkon, hadde laten citeeren Rein Gravius voor de Heeren
Gedeputeerden; deiè laet partije roepen voor het Hof, alwaer^^iiw^
ftelt exceptie, dat hy ongehouden is by nieuwe inftantie voor een an-
der Gerichte als hy gelaft was, de fal^e te verdeedigen, welk middel
van exceptie by den Hove toegelaten is , volgens getuigeniilê van
'Nama decis 5. op den i ^Decemb.. 1642, hoewel hy ook bybragte, dat de
fake niet als voor de Heeren Gedeputeerden behoorde^ ?
" 24. Oni defe reeden is een Procureur niet gehouden reconventie te
ftaen, om dat het van een gantfch andere faek is, als waertoe hy laft
heeft, (q) En evenwel kan hy ook gezegt worden , te zijn gehouden
■tot reconventie, gelijk een ander wet is Ipreekende, (r) te weeten wil
hy de fake tegen partije vervolgen , foo moet hy reconventie ftaen·,
iom\dat anders partije ongelijk foude gefchiéderiindien men hem wil-
de uitfluiten van- gewoonlijke rechts-middelen , door het ftellen van
een Procureur: maer als de Procureur hem immers niet wil inlaten
tot de reconventie, foo kan hy het een met het ander ftaen laten.

25. Voorts het geene de Procureur zegt of doet het proces gedui-
rende, gelijk het is voordeel,, wel zijnde gedaen, foo ftrekt het ook
; . ■ ·■.■. . , -tot

' /. 14. de Trocurat, (p) /. 3ff. de Trocfirat, l, i.c, defatifdat, Ch) a 17·
C.deTrocuiat. C) 4 eod, /

tx)t nadeel des Meefters, als het qualijk is beftelc ; doch kan de Mcc-
fter om goede reeden herftellinge in het geheel of relief verfoeken
het felve lopende roUe verfocht zijnde, wort by den Commiilaris ook
wel terftont vergunt.

26. Uit het geeiie wy gezegt hebben , dat een Procureur door Ιφ
vm fijn Meeβcr geftdt wort, volgt dat hy gehoudep is tot de felve for-
ge en neeritigheit, als andere lait-hebbers, te weeten, tot de groot-
fte en naukeurigfte die men foude konnen bybrengen. endev/ort., ibo
aen de Meefter als aen hem gegeeven , de adie van laft-geevinge j
waer van hier hoven gefprooken is , met dit ondericheidt, ook^ reedegezjegt^
dat onie Procureurs haer ialaris buiten alle twijvel konnen eylchen,
ichoon het noch in het gros, noch in't byfonder te vooren is bedon-
gen; maer in particuliere laft^hebbers, die ander lieden iaken in rech-
ten aenneemen te drijven, Tal noch plaetie hebben het geene van her
falaris der lailhebberen nae Keyièrlijke rechten behoort, en hier voo-
ren gezegt is.

2,7. De laft van een Procureur neemt einde, op dc felve manieren
als andere laft-geevingen, te weeten met de doodt des laft. geevers, ge^
lijk reede gemelt is; Promreurs doodt hehoeft niet gemelt te worden, ver·
flaende mich felf. Van particuliere volmachten tot pleit-faken hebben
wy beweeièn , dat fy nae de litis contefiatie volmachten blijven , al
llerft haer Meefter, tot het einde der iake toe: maer met haer eigen
doodt is het uit, alfoo lail-geevinge tot geen erfgenamen kan over
gaen. ^

28. Ten tweeden, het Procureurfchap eindigt met herroepinge van
den Meefter, die tallen tijden fijn Procureur kanbedanicen,
betalende voor fijne gedane dienfien, maer een particuliere pleits-volmaeht
kan voor den rechtelijken eyich by den Meefter nae believen afgezegt
worden, nae den eyich ofUtis contefiatie kan hy niet anders worden af-
geftelt, als nae genoomen kenniiïe van faken en bewijs van genoegfa-
me reeden. (f) „ - . ? . ■ . ; ■

, 29. De Procureur heeft de felve vryheit om fijn dienft op te zeggen
aen fijn Meefter, welke defe van fijn kant heeft, en vervolgens kaa
hy hem van de iake onlaften, mits de Meefier daer geen interefi of fchade
hy kome te lijden ; welke de Procureur foude moeten vergoeden, ge-
lijk elders van gemeine laft-hebbers gezegt is; fonder voorgaendeop-
fegginge aen den Meefter, Ican een Procureur zich nietontlaften, als
sm reeden, d(U den Mee^er nieten h^omt om hm te infirmeren, hoewel ont-

boodea zijnde, mits het felve by intimatie door een bode aen hem ge-
daen den Hove geblijke, (t) edoch dit belet niet, dat een Procureur
iijn dienil aen de Meefter opgezegr hebbende, en daer van diergelijk
bewijs doende, fonder oppofitie van partije, hem niet altoosfoude kon-
nen ontladen, foo als gezegt is,

^o. Met een particuliere pleits-volmacht is het in alles Γ00 nietge-
leegen , die kan voor de iut^ conteflatie mede wel opkondinge doen,
indien hy 'er de Meeller geen fchade.met doet, maer nae de htücoN-
ί<?/?Λίίί· pleits-eigenaer geworden zijnde, foo mag hy hem niet ontlaften,
als om reeden by de wetten erkent, hoedanigezijn, aWerfwarevUnd-
fchap tujjchen den volmacht, en den Meefier omjtaen is; ten tweeden, als
de volmacht om het gemeine beft halven uit den lande moet zijn, of
verre van het gerichte daer de fake dient j ten derden , als hy door
ziekte, ten vierden^ door een verre noodtiakelijke reife, ten vijfden ^
door eigen gewichtige befigheeden , als om aenfterfte van een erve-
nilfe en diergelijke , belet is, ten K.efden, als een Meefter abandon van
goederen heeft gedaen , of anders kennelijk onmachtig is geworden,
om iijn volmacht te betalen, ende fchadeloos te houden, (u)

g 1. Defenfeurs of Verdeedigers in Rechten bekent, worden in onfe
Praktijk' Intervenienten genoemt, die een pleitfake voor de Gedaegde
opneemen, voor hun Intervenieeren ende den felven verdeedigen, ion-
der daer toe verfocht ce zijn; S^ konnen onderfcheiden worden in
genwilUge ende noodtfakelijke Verdeedigers.

gz. De eigenwillige zijn wederom tweederley; want fy Intervenieeren
voor yemant of uit vriendtfchap, of wegens hun eigen interefl.

Uit vriendtlchap kan yder een fijn Vriendt, die geduirendefijn
afwefen in Rechte betrocken of in iijn goederen gemoeit wort, aen-
neemen te verdeedigen ende voor hem in rechte te treeden , fonder
laft daer toe te hebben, als hj feeks borge fielt, van het gewijfde te fttl'
ten voldoen,

^4.. Sulx kan van wegen den Impetrant of Eyfcher niet gefchieden,
behalven van naebeftaende Perioonen onder cam ie de rato, dat is, borg-
(hlUnge , dat de Ïyfcher hun dóen van weerde fal houden , dan konnen
nae-Vrienden ook fonder laft te toonen, voor een een ander eylth doen
en die vervolgen. · ^

55-. Anders moeten die van wegen den Eyfcher in Rechte willen
treeden wettelijke laft toonen, of lbo der aen de forme vandelaftyets
ontbreekt, foo moecenie die verbeteren door Cautie de rato voorenge-
II Deel Ν melt.

(O Ord: 5 boeki tit, lo· art, β, (") /. 8- $ tilt,cumlLfeqq.d,tit,i. Ïrocurat*

mek. (jee» kfi hebhndt , k^nnenfe door geen cmtie daer iu he^mtm g^^
maekt worden.

Die voor een Gedaegde, prefent :zijndc ^ wil mtervemeerin ende
in Rechte treeden moet fnmmier bewijs bybretigen, dat hy uit recde-
lijker oorlake daer hy gemterepert is^ .en dat de lail ofte verlies dér iiaek'
op hem Toüde moeten druipen: Dat bewefen hebbende, Γοό behoeft
hy , nae reeden van Rechte geenr«i»iiif voor'tgewijrdetelÏÊilen , miiér
h wort doorgaens anders genomen* (x)

Noodtfakehjke Vtxdttdigtrs όϊ imèrvènicnuniAp.^ diê daer toe
by de Gedaegde konnen geroepen, endé genoodrfiiekt worden ^ even-
wel met dit onderlcheidt, dat eenige ftip gehouden ajn , XOtmtervemit
öfte tot werkelijk^ in Rechte te treeden · tC weeten, dk hnH diièr toe heb-
hen verbonden , en dat uitdruckelijk hebben aengenoomen.

58. Andere konnen wel gedenuntieen ende geciteert worden, om te
komen Mfifleeren ende den. Gedaegde te verdeedigen ; maer evenwel
als fy niet willen in Rechte treeden , lbo kan tegen haer niet wijder
geprocedeert worden j, als ten einde de gedane Aenmtmie ikl vèrklaert
Worden wd ende iv rechte gvdaen te zijn; ende diin loopt het Proces toe
haer perijkeU als het verlooren woit^ maer Wiört de Gedaegde vryge-
^rooken, ibo behoeft de gedenrmievrde felf voör geen kollen te ftaen.
. 59. Van defe la-eile Oag zijn alle Verkoopers ende al die gehouden.
Ziijn eenige CmtrdBeH of bezittingen van goederen te guar-andeeren; fon-
der dat iy haer (peciaHjk^iot mervemie in Rechte hebben verbonden.
. 4©» Als de Bezitters van 't goede of geit-, dat een ander moet
rdudeeren won aengeiprooken, ibo kan defe ^rïgudrmdcurhten citeë'^
rea ^m te koomen ter plaetfe daer^ Proces hingt^ eer de tijdt vaa^
vei'deediginge is verloopen.

4«» Maer als defe niet heeft willen in Rechte treeden, ibo kan de
Gedociftde hem w^ens èeiiipreken voor iijn eigen Rechter.

42. Edoch conclnfie tégen een Verkooper en (Impel guarandenr, om.
voc^ Ged^gée in Rechte te treeiden is ongefmdeert in Rechten 5.,

5 4g. Mier vooren is gezegc, dat de Gevoegde veïicheelen van/wii-r-
<&emënm^ ait^boven.. .7. 17.

leken by rnmde of hy gef(hf(fte ^ίςΙ^ 1>φ, fVét pgflu/^t^en (V^t konfi
fy trioeten gebruikQti, Inlicht V4/? ^dvacaet^ OdUidm deffel/f , &ξτβ aprecbt^^
' heit. Ten t^veeden getrow^i^heit. Tm derdetf fepai^^eit. Τςη Vifrd^n l>erfiani'
digheit in gemein, Driederley \erfiandi^beit, eerfl Αεηηίβ rechten, ^aet
oordeel, TraBijke. Ötiderfcbeidt Vm 'Brotureuts en ^d')fOcaten.

'JL^Jkken bj monde, en i>y gefchrifte dm Rechter vo^r ^ dragen ^ eff.
me de Ιζρηβ te bewijfm of te verdedigen ^ d^er tge by p^blijke ^Hthorttisitge^d^·
muteert· Wy zeggen eerft, dat een Advoc^et is een ÉUcbrsrgeleerdej
by de oude Romeinen was het gebruik, dat eenydcreen j voorrecht
moetende gaen, fijn befte en vermogenfte vrienden tot hein riep, ,ea
om raed en daed mede nam , wacr van het woordt f^dvoci^^t i? gCi-
komen, dat foo veel te zeggen is, als een die men tot z^ich roept ^ ichp.9ja
weiênde geen Rechts-geleerde, maer naederbandt is bet Advocaetfghap
een officie geworden, waer toe niemant toegelaten wort iil? RechtSr
geleerden, die volgens heedenfdaegs gebruik in een Academie
hoorlijke examen den tijtel van Do<tlior of Ligemim hebben ontfangeni
immers yoor den Hove van Fneflandt ti^orden geen andere toegelaten ·' als wy
rechts-geleerde zeggen , foo veritaen n/y ooJ^ een goet en eerlijk, ntan«
hoedanige een waer R.ccht-geleerdc m<^t wjn , op dat men niet
denke, dat die qualiteit in een Procureur verigyi^Jit geweeft^
niet nodig foude zijn in een Advocaet. · : ·

Wy hebben geze^t ^ dat een Advocaet door een vm ^ partije»
wort verfocht', w.ant Advocaten worden niet geiklt
maer door verfoek, en ter beede, niet van tneefters« m^ser viinc//>«i^s

W.ant cliënten worden geqoemt , di^ Advocaten verfoeto, ej^ isioo
veel te zegge» als lieden 4ie onder befcherffiingeftiifn,

3. Noch is gezegt, dat Advocaeten by monde en by gefchrifteder
faken voordragen , by monde gefehieden eenige dingen op de dage-
lijxe rolle j maer het voornaemite dat Advocaten by ons doen , ge-
ichiedt in gefchrifte volgens de maniere van Duitilandt ; in Hollandc
wordt by monde doorgaens gepleit, volgens het gebruik van Vrank-
rijk, en de meeile plaetfeti wan Ewopa,. beide gewoonten hebben haer
reeden ende gebreeken; het pleiten by monde wackert de verilanden,
en oeffent de welipreekenheit, en maekt de Advocaten bequaem, om
in grooter gelegentheeden met lof, entoejuichingete worden gebruikt
' ende gehooiT, ende wanneer de Rechters op ftaende voet advifeeren,

foo geeft het ook meerder indruk op de gemoederen als fchriftelijk,
maer het is wederom dit ongemalc onderworpen , dat een Rechter
niet wel lettende op het geene gezegt is , geen hervattinge heeft „
gelijk op het gefchrifte, dat ook groote patiëntie van nooden is,^m
het gebruik en de talmerijcn van flechte Advocaten , die altoos hg:
meeile getal maken , in het openbaer te aenhoorp j by de gefchriK^r
ten is meerder vaftigheit en ièekerhet, enhervattinge voordenRech-'':,/^^
ter, en kan alles op die manier met geflooten deuren , in den Raee / . ^
worden afgedaen, ofte by de Neder-rechters gefonden aen de ■z/^/^/f/zri
van de Proceflen, die haer anders voor het meerendeel verleegen f^-
den vinden, om op aenhooren van de mondelmge pleiten recht te iptee- <r^'V^i
keil in alderhande faken, maer het Ichrijven geeft wat langer train „ ^

4. Het voordragen ende ampt-oefFeninge der i^dvocaten, wart met
een latijns woort genoemt Pofluleren^ het welke voortijdts een yegelijk,
foo in ei^en als in vreemde faken vry ftont, ^elijk^ rede ge^cgt is: maer
heeden is het niet geoorloft, al was het in eigen faken, fonder ^Ad-
vocaet voor rechte te verfchijnen, om reeden als boven van de Precu^
rettrs aengeteekent is.

Als wy zeggen, dat fy de faken nae de konft moeten verdeedi^
gen, foo verilaen wy geen andere konft, als die van de fuivere, ea
onbevlekte rechts-geleertheit, en geenzins kromime ftreeken, en boos-
aerdige om weegen, welkers gebruik meer als behoorlijk de ordere der
Advocaten eenigzins hatelijk heeft gemaekt , in de gemeine achtinge
ym eenige Iborten van menfchen.

6- Uit defen kan worden afgenoomen , dat tot daglichten van de
Advocaten behooren alle die deelen van het proces, waer in voorna-
snentlijk Rm, v&rfimt,, en kemiQe- van de rechten noodig is, in plaetfe

<iat de Procureurs befchickeh. en beftellen·, foo^met loopéiv eii Tolli-
citeeren.als met fchrijven foo veel fy konnen alles wat tot het voort-
gang van het proces van nooden is, een. Advocaet moet inftellen het eer*
Ite requeit, om citatie te veefoeken, dewijl het ielve dient te behel-
fen de gronden van den eyfch, en den omtrek van de geheele ialie»
voorts moet het libel, antv/oort,replijk,duphjk,triplijk,quadruplijk>'
van beiderzijds Advocaten gefchreeven worden: fy moeten nae dein·'
terlocutie de poiïticn, waer op de getuigen verhoort lullen worden *
ftellen met de interrogatorien op partijs articulen y en eindelijk een re-
monih'antie af deduótie van de geheele ialie, met reeden van rechten,,
ende van feiten inftellen, voorts in andere iaken als beneficie van inven-
taris , cesfie vmr goederen en al wat meer is, daer rechts-voorfichtigheit in
vereyichr wort, daer raet en daet in gebruikt moet worden, naegelee-
gentheit van yder voorvallende iaek> waer van onfen Heer Bouricius^
in het breede gefchreeven heeft.

7. Een Advocaet moet in fi)n bedieninge zich houden oprecht, ge-
trouw, z^eedig Qxiéc verfimdig·, deoprechtigheit eyfcht, dathy geen ia-
ken aenneemt, die hy weet onrechtmatig te zijnwaer van iftdien hy
hem met goede woorden niet laet afipreekenzegt d'Ordonnantie, (b>
wort hy ernftelijk geilraft \ indien hy in het begin des faeks onrecht-
veerdigheit niet geüen , maer naederhandt eerft gemerkt heeft , foo^
doet hy noch wel veiligft , dat hy zich van die lake onthoutmaer
het formulier van den eedt, dat de Advocaten alhier voor den ftove wort
voorgehouden , verbindt haer niet verder, dan dat Jy naederhandt det
faeki ongelijk^ merkende y daer in niet [uilen t^eggen ofte fchrijven,. als haer
mtdruckelijk^ te fpreeken , en te fchrijven belaft wort i te weéten, van hare
Chenteny^oo dat fy alfdan, niet uit haer eigen drift, ende gevoelen^
maer als inflrumenten, en uitleggers van haer· meefters meinmge fchij-
nen aengemerkt te worden; hoewel om dc waerheit te zeggen', dele
uitvindinge niet beftant fchijnt te wefen, om. het gemoedt van het on-
recht der fa3<e ten vollen overtuigt in geruftheit te konnen ftellen
nademael toch de Advocaet de onrechtveerdigheit van de meefter, met
fchijn-reedenen en dubbeliinnige of naf eigen gevoelen, valfchelijkgeap-
pliceerde paflagien van rechte foude moeten beveiligen en coleuren
acnftrijken.

. 8. Soo behoort ook tot de oprechtigheit, dat men een goede faek
met geen quade ftreeken verdedige, waer van foo eeven g^prooken ts j;
ook dat hy in het eyfchen van fijn falarien toont reedelijkheit, en geen;

over4ooii boven de proportie van fijti arbeit;begeère , noch meer als
^lOrdoniiantic geeft, anders doende,. moet hy 'c wederom geven, ende
wort noch arbitralijk geftraft. (c)

9, Tot de getrouwigheit wort vereyfcht, dat een Advocaet geen
heimelijk verftandt en hebbe met fijne CVitfwij party, maer alles bybren-
ge tot .vcrwecringe van de ^ fake hem toe vertrouwt,. . CoUufie m&t
party 4 WToalc exn'aordinaris, - en criminedijfc, nae geleegentheit van
ialcen geftrafr. (d) . "

ro. De neerftigheit behoort ook tot de getrouwigheit j tc weeten,
dat een Advocaet fpoedig met de iake voortvare, en door fijn dralen
^eea oorfaek van verftek en geeve , voornamentlijk in dingen daer
iet op aen koomt dies by den Hove wort onderhouden, dat een
Advocaet zich hebbende lateniverfteeken van antwoordt, en zijnde ge-
doemt, uk fjn buidel wm ^ecmdemnefrt y niet alleen in de koften, maer
ook in het geè'yfchte kapitael^ wordt ook de klerken op de Rolle,
by Ordonnantie (e) beklt, notulc te maken van de Advocaten, foo
dik wils fy abfent zijn^, als de faken tegens faun geprefenteert zijnde'
woixien op geleeiên, indien 'er geen ander is.gefubititueert, by ver-
beurte van een üuiver telkens te betalen, eer hy in verder Rechte ge-
hoort worde; edoch dit behoort eigentUjk^tot het Procureurs ampt.

II. Moet ook cot de getrouwigheit gebragt worden , net verbodt
dat een Advocaet nier vermag te ackordeeren met fijn Glient, om deel·
tc hebben iaön her profijt der fake^ daer hy in dipt, noch eenig ceiliê
van fuik een gedeelte aen te neemen, veel min is het hem geoorlofc
de geheele fake van fijn dient byackoortoverreneemen, omdevree-
iè, dat de Advocaten hare clienten de fake dikwils niet verftaende, eii
haer ecnigermaten onderworpen , tot Ichadelijke ackoorden fullen
brengen, (f)

iz. De 3&eedigheit vereyfcht in de Advocaten, dat fy geen fcheldt
of fchimp-woorden tegen ^rty of fijn advocaet gebmiken; maer het
geene des iacks beweerin^ vea'eyicht, krachtelijk, én fonder bitter-
heit voorftellen , by peene van geit-boete, of verbot van pradijke,
nae geleegentheit van feken; en nae Keyièrs recht van infamie of eer-
loosheit, (g) voornamentlijk moet de zeedighcit worden genoomen
in tegenwoordigheit van Commifiarien voor den Hove , alwaer ook
oncéi-bare woorcten ^ niet behooren gdeeden, maer geftraft te'worden,

(«5 tit. Voorf. art. 9. 10. 11. h 6· §. 2. C. ΛΙ^οβηΙ. (g) /· 6· i. 2.3.

gelijk Bouricius daei- van een exempel heeft van een Advocaet , die
om een oneerbaer Woordtbyééri GommiiTarisgêrprooken, in ixgoiit^
guldens wierde gedoemt; en by aldien een Heer uit den Rade door
een gefchrifte of ook by monde geïnjuricert nlochte zijnfulx wordt
emft^lijk gcftraft , waer van by de ièlve Bouricius een acnmerkelijk
cxempei verhaelt wort; in onie tijt wort het ook niet ongellraft ge^
laten, zijnde noch in de recht-dag voor de groote vacantie-van 160^..
■een Advocaet om die oorfake dVie maenden de praöajke verboden,
op de rolle is ook byfonderlijk zeedigheit en ftoBmighéit van noodcn,;
«nde beiaft de Ordonnantie den Advocaten aldaei' op de rollc te blijven^,
en aen de baely ftaende te pleiten, fonder heen en weeder te ioopen,
of aen de tafel te ftaen, by verbeurte van zes ftuivers,, te deelentuf-
fchen d'eerile Deua'waerder en de klerk op de rolie, ·

15, Boven ai moet een Advocaet verftandig dragen , in het
beweeren van iijne fake, en fulx doende neerftelijk letten op deffew-
rijke grondt van de ièlve, welk het point is of welke de pointen zijn ^
4aer op het voornamentlijk aenkoomt, leggende zich daeropuit, dac
hy die poliKJ^i duidelik aenwijfe , en kracht^lyk beveiiige lanct ree-
den vaal rtclite^ die daer bondig of pailèii j londer veel omhael vani
"woorden en reeden, op die grónden niet appiicabel 5 want fulke yde-
le om weegen zijn fmakeloos aen den Rechter , en verdonkeren het;
goede, dat byg^ragt mag zijn. daerom inoec een Advocaet hem als
Voor de peil wachten, · van langwijlligheii:, om welke -af te fnijden by
de O-rdonnantie verbooden is «enige ichriftwen temaken over de hon-
■idect articulen groot, fonder Ceèfent.'vm het 'Wof, - -ifi:

14. In't korte, de verilandigheit van een Advocaet bcftaet in deie;
drie dingen > in dé kmmJJ^ 'v/in de Rechten \ 'm. ^ mpMβHge der felv£r^
op het feit, dat hy te beweei'en lieeft y en m de ervmmihét um dew»-
üij^. De fcemiiÜè der rechten beftaet in drieftukken, infcetveritant
Viin de Roodniclre wetten , van de Ordonnantiën van Friéflandterii
van de uitle^ei^ <öfte fchrijvers over de wetten.-De Roorafche i'ecli-
ten moet ^n Advocaet mede brengen van .ct-iA-cademie ^^ alw^r hyin
fijn nsenftorie rnoet geveÖigthcfbbenden omtrdcV-an betgeheekRoom-
fche recht·, lbo wel dat op heeden 'in het gebruik 'is als ook'dat:
©nbruilc fê geraekt^ om dat'het een-fonder Wt ander nietten volien
kan worden verft»en, enik ti^ dfefen" einde'iiioet by^ikfefe^

^e wetten en met iijn eigen oordeel, tot dat hy hem gantfch als op-
gegeeten,heeft, en daer moet hy zich tot de praólijke gekoomenzijn-
de aen houden , <ie memorie daer van dikwi s ververlchen, wefende
feeker dat hy veel meer uitrechten fal, met een weinig fix en veerdig
geleert te hebben, als met veel confufelijk te hebbengeleefenende ver-
handelt j hoewel hy ondertuilchen andere boeken ook wel mach, en
behoort te leien foo veel de tijdt hem toelaecj maer hy ial wel doen
ende brengen hem al wat fmakelijkil is tot fijn handt-boek om het fel-
ve daer mede te verrijken.

I Wat d'Ordonnantie aengaet , die moet hy hem boven al ook
gemeeniaem maken, maer niet eer, als hy de loop van de Roomfche
Rechten voltrocken heeft.

i6, Aengaende óg Scrihmn , dat gedeelte van rechts-geleertheic
ilrekt zich oneindelijk uit, en foude ik niemant derven raden, dathy
zich in de zee begaf, om die rond om te bezeilen , hoewel 'er veelé
en treffelijke dingen uit te halen zijn : maer het menfchelijkeleeven is
te kort, en te koftelijk om in fuik een oneindelijken arbeit te worden
ingewickelt, ik meine dat een Advocaet fijn bibliotheek behoort te
vooriien van 20 of go der befte fchrijvprs in de pradijke, want fulke
verftaen wy alhier, en die heedenfdaegs meeft geallegeeyt worden, daer
onder moet hy zich twee of drie, foo veel doenlijk, gemeeniaem ma-
ken , om der iêlver authoriteit altoos gereet te hebben, en g'elove dat
hy niet fal dooien, indien hy daer toe uitkipt, Sandi , Gaü, en het
Codex van Fabcr. D'andere boeken moet hy opilaen, en doorfnuflelen
foo dikwils eenige faken van belang, en die meer bewijs van nooden
_hebben, voorkoomen. » =

'17. Edoch defe geheele kenniffe. van rechten, helpt een Advocaet
niet met al, wanneer hy het geluk niet en heeft, van een goet oordeel,
om de reegels van de rechten te konnen paften, op de feiten die hem
t'elkens voorkoomen , dit is het fout van een Advocaet , fonder het
welke wat hy ook fchrijven mag, al was het niet anders als Loij en en
Dodoren, ende klaer latijn, ^ongefouten, fmaek en krachteloos is j on-
gelooflijk is echter hoe gemeen die faute is, en hoe weinig ftaet een
Hechter kan maken, en daerom ook pleegt te doen, van de allegatien
die noch meerendeels qualijk geciteert, en niet foo gevonden als fy geal-
Icgeert worden; een jong Advocaet moet zich vermaent houden ten eer-
ften , dat hy niet licht paflagien in andere boeken geciteert uitlchrijve met
blote nömhers^tvi twee4en dat hy 'erganfch geen allegeere daer iy onnoo-
dig zijn, ende in ongetwij velde generale fl;ellingen van rechten, al w aer of

gèen of een plaètfe uit de wetten genoeg is; tcq derden; als'er.twij-
velachtige rechts-ftellingen voorköomen'i dat hy^dan een, twee5' pf
drie approbeerde aütheuren , naedrückelijk dteere; met eenige haer
eygene woorden, die klem hebben ; of ook de woorden der wetten
als fy niet zeer bekent zijn, op dat een Rechter wete dat 'er op gelet
is, en dat hy 'er niet te vergeefs op je letten heeft, en verlicht wer-
de van de moeite van foeken: maer dit nog eens gez^egt, dat het yer-
ftandt des Advocaets gezien wordt in de feiten of pointen dedfoir wel
uit te halen, klaer voor oogen te ftèllen, en daer op het recht bon-
dig te voegen, en tc bewijien ; partije mag dan omhalen en winden
foo hy wil , een Advocaet dit vaft hebbende moet hem ilip daer by
houden, ftijf, en cotifidem fpre^kên, ( want, dat helpt .) met refpeit altoos,
en laten zich van fijn grondt daer de faek op dralt, geènzins afwenden,

is wederom tweederley, eerftelijk noopens den ftijl en de maniere van
procedeeren, voor't Gerichte of by den Hovegebruikelijk; ren twee-
den d^ beqijaemheit om alle pleydoijen, fchriften, ded^Uim, en-w«t meer
te doen ^mag zijn; wel te koriiden maken en ipjlellén'i ;béides mo
ter tijt,rèn al doende gdecii''worden,^rnSs^joDgéAdvoc^en^^^
h^en' de oucie vragendeen naiikeunglijk op alles lettendeV^.éTchfifr:
turen en ïeduBien van andere neerftig lefende, en alles wat in feeke-
re formulieren beftaet aenteékenende, en ibo veel doenlijk op de ree-
den van alle dingen merkende'," om met alleen te weetén , '.dat alibo
de j)ra61:ijk, maer waerom het foo is,' weetende Teekei^dafde praétij-,
ke felve nae de theorie gerichtet Wort ; en dat queftien daer ontrent!
voorvallende , uit theorijke gronden moeten worden afgedaen : wy^
brengen tot de pradijke niet, de kennifle van hetgeenedoorgebriijk
der volkeren isafgefchaft, of niet afgeichaft, ten aenzièn van deKoom-
fche wetten, want dat isdetheory, konnende en moetende uit de boe-'
ken worden gehaelt; pra<5i;ijke is, dat niet als verkreegen.

19. In gevolge van't'^géene foo van' Advocaten als' Procureurs ge-
zegt is: moet nu het onderfcheidt tuflchen beiden aengemerkt worden,
't welke voornamentlijk in drie p'oinélen beilaet , hier boven ook al
geroert j ten eerft^n.iri» Advocaet wm.zferfocht.^m ^jndknt^ cexx Pfa^
cure^ wordt gelafligt van fijn·'Meeflers j, ^ ten^ twêèdên

ibude "doen, '^met loopen, foliicitêeren en foo voorty^e^d/ten'derdén het
ampt van een Advocaet is veel aenfienlijker als''-'dat van een Procureur,

en eyfcht geleertheit, met fulke bequaemheit, die tot hét beleit van de
grootite dingen in de weerelt aenleidinge geeft: invoegen ook^ een Edel-
iftan het minfle nadeel aen fijn AdeL niet toebrengt , met het oefenen vm
fiAdvocaetfcha^.

'Advocaten en Procureurs ampt, by ons te :^amen gey^oegt, hoe'^el de namen nock
miderfcheiden: ^eie \erbooden 'gorden "^an dit ampt'^ jongtnans onder de \η jaren,
'^^eoVe, blinde t Vrou'tfien. Eeïlofe, Rechters. Advocaten die niifdaen hebben in
haer ampt, Ferbodt "Van praBijke

Nde dit is dus verre van beide defe bedieningen in't byibnder
gefprooken, 'maer de nuttigheit der gemeenten, teiï'einde met
Γ minder kollen recht foude konnen bekoomen \vorden, heeft
ihgevoertj döt de bedieningen van Procureur

voegt fouden worden; dat niet alleen in Frieilandt,. maerookby ver-
icheidene andere volkeren alibo wort gebruikt; ende by ons foo wel
by de Nedèr-gerichten als voor 't Hof, met dit onderfcheidt nochtans,
dat voor de"" Neder-gerichten de praftifijns niet meer hebben als de,
weerdigheit van Procureur , en op dat men weeten foude , dat fy
't Advocaetfchap eeniger maten vervullen, hoewel meeft fonder ilu-
die zijnde, foo wort haer de toenaem gegeeven van Po/; want
gelijk boven gezegt is het woort pofiuleeren wordt den Advocaten toe-
gefchreeven y maer de pradifijns voor den Hove worden alleen (tAd-
vocaten genoemt, en moeten van fiudie zijn-i' met tijtel van Doüor of
Licentiaety naem en weerdigheit fy behouden wanneer fy by den

Hove geadmitteert zijride, de pradijke voor de Neder-gerichten oef-
fenen, foo nochtans, dat fy voor't HoiFgeenpraétijke werkelijkmo-
gén oeffenen.

at, Wy fullen van jidvocaten cn Procureurs alibo in een veriinolten zijn-
de", ïioch mo'etèn aenmerkeni wie dat verbooden, en wie uitgeflooten
worden Van 'defe bedieninge; d'oorfake daer van koomt oi'uitdewet^
ef verbodt van de Ovèrigheit* . ' " ^

Üit de wet worden verboden ten eerften, jengelingen die niet ver-^
vuic hebben de zeventien'jaren; vvanc in haerachnendegegaen zijnde»
mogen ly Procureurs en Advocaten zijnworden ook verbooden doove
lieden, maer geen hard-hoorende j van ftomme, flechte, en uitiinnige
iTienfchen behoeven wy hier niet te melden; vrou-lieden worden ook
hier van uit geflooten, gelijk van alle publijke bedieningen, hoewelly
Ibmwijlen voor haer ouders als gekftigde welkonnenkoomenomeen
rechtiake te doen bepleiten door Advocaten en Procureurs, (a) j

4. Blinde worden toegelaten in haer eigen fake te pleiten; maer niet
voor andere om dat fy't behoorlijk reipeól; aen't Gerechte, en comr
miirarien niet konnen geeven. (b) /iu·, .. . .

Eerloofe menfchen wanneer 't niet. in den .hoogften trap was,
wierden certijts in haer eigen; en die. v,an haer'nae-béilaendejiakehtoe-
gelaten; maer om dat heedenfdaegs't Advocact enProcureurfchapeen
publijk ampt is, foo konnen geen infame in eeniger maniere toegela-
ten worden, dan wanneer β in haer geheel zjjn herfielt.

. 6. Noch worden, verbooden ongeloovige heidens en jooden; ook
alle groove ketters , om dat) die mede geen toegang tot weerdigheeden
hebben, ji/y noemen groeve, ketters die van 't gevoelen der gemeine gronden
over ds geheele^ Chrifienhenheit aengenoomen itfgaen gelijk daer zijn die
de Heilige Drie-eenigheit of Godtheit yan een der drie peribonen ont-
kennen. (e)

. 7. Machtige lieden, die fterk in de regeeringe.zijn , worden ook
niet geleeden om't Advocaetfchap teoeffenen uit yreeredatiy het.rechc
fouden doen buigen j maer het doet geen noodt, dat fodanige het fou-
dcn foeken. (d)

5. Rechters mogen ook niet pradiiêeren voor het fel ve gerichte, (e)
't welk gebruik heeft in de burgemeeilers van onfe Steeden, waer on-
der de practifijns dikwils verkooren worden, maer fy moeten de pra-
öiijke voor dat gerichte dadehjk ilaken, niet de vroets-lieden die in den
breeden Raedt van de Stadt fitten, om dat fy over 't Gerichte niet te
zeggen hebben , foo moogen ook de byfitters in de Grietenijen niet
practifeeren , en behooren ook de Secretarien met hare klerken daer
toe niet te werden toegelaten; maer Dorp-rechter en Praéliiyn ibude
wel een perfoon konnen zijn, om dat een Dorp-rechter geen Rechter
is, daer gepleit wort.

(a) /. I. 3. «57^ fe<ji}' ^e poflul. (^) d. l.j. §. ξ. (c) /. 4i, f de Trocuré
(^) l. 5. /. 6· psiK &Hh.Q. eod. tit. (e; tit. C, Ke Ik, folm·

ben aétigegaen vvordeti ook by de wet uitgêfloóten 'j als mede die by den
Rèchtef gebooden lijnde tc verdeedigéii yemafit die geen advocaet
kan vinden, iiilx niet heeft willen doen, ν wmm alshygemwettelij-
ke reeden van onfchuldin^e heeft hygibragt. {}

10. Doch deiè beide oorfaken konnen mogelijk gebragt wordea
tot verbodt van d'Ovetigheit of idiéii Rechtei gêdaen, om dat de ge-
leegentheit' van onbehooflijke ackoorden j ' eil van de onwilligheit
om verleegene lieden tÈ dienen , wel vereyfchen een difpofitie van
den Rechter , en is voorts in't algemein alioo , dat alle die ïiich
qualijk gedragen hébben in haer leeven of in haer praétijke , foo dat fy
haer de deftige waerdigheit van Advocaètichap onweerdig maken, nae
gelèègènthèic de ^aftijke verböoden^Wordt i het zy^ voor altoos ., of
vbor 'èentijdt-·, •Welkë' dikmaél als 't geen fware ooriaek eii is , op fes
weeken gehoomen wordt, dok Wel trouwens of eenjaer^

ook wel langer; 't welk gefchiedt zijnde de verboodene perfoon niet
wort toegelaten yets op fijn eigen name voor recht te φreeken, of in
te geéven , maer hy wordt echter niet belet in fijn clienten laken te
advifeerÊtty te ichrijven , en alles te beforgen;, tmirs^onder de.naém
en handt van andere Advocaten, fonder dat eygengefchrifte, ifchoon
fe!y éefi ander verteekeM, by den Hove wort toegelaten, gelijk ver-
itaen is ten'aenzien van D. G,B. een weinig vopr de groote vacantie ,
1680. de tijdt verilreeken zijnde kan hy van ièlf wederom praótiieeren,
fonder dat hy-verfoek daerom behoeft te doen, en is foo verftaen den
i8.Januari] 1681. in de fake van B.- ..i

ΦΙιώί der Hofs en Gerichtshooden, 'ende geloofd an haer ^elaes, Hebben geen Ιαβ om
betalinge te ontfangen. Deur-^aerders 'Podt eigentiijk ende'^ellC hare plicht ^y, Ma-
niere \>an executie. Hebben ook macht» om betalinge te ontfangen. Van Executeurs
in de^ Heeder-gerichten. »

donnamie tit. 6. ende koomt hier op uit; dat fy de brieven,
citatien ende allerhande Frovifien ontfangen hebbende
('t welk gefchiedt nae deilinge, die fy alle weeken van de verfochtc
txploiElen onder haer gewent zijn te doen, of extraordinaris op ipeciael
verfoek ofte bevel van 't Hof) die terilont moeten beifellen en exploiElee-
'ren, en dat in perfoon , Tonder aen'een ander te mogen oyergeeven,
'oft moeilc lijitom reedelijke oorfaken van belet, buiteiï interefi van Paf-
tijen j ende fulx aen een ander gefivooren Boode. (a)

2. De citatien moeten ly den geciteerden in handen geven of aen't
huis beilellen,, het relaes moet de Boode felf fchrijven ende vcrteeke-
Icénen , foo hy, fchrijven kan zegt de Oyisiöww^wi/V (heeden foudemen geen
Boode toelaten, meine ik, die niet konde fchrijven. ) ; ' ' '

Sy moeten ook deri Advocaten [ binnen Leeuwarden op gewoon-
lijk falaris dienen ; moet ook een of twee van de Booden, üls^dcRol-
le'dient, of de Raedt vergadert is, geftadiglijk op dQ.Cancelerijez^nj
Geduirende de rolle, moeten ΐγ ά^ Pofiulamen dienen in het halen en-
de brengen uit ende in de Grime, wat van" nooden mag zijn. (b) '
4. Het relaes van een Boodewortvolkoomcngeloof gegeeven,Too
veel aengaet het geene hy in kil heeft, fonder wijders, haerla^firekt
met tot betalinge te ontfangen j Dies een Gedaegde aen hem betaelt heb-
bende ende 'tgelt niet te rechte rakende, foude van den Eyfcher niet
bevrijdt zijn. - · '

Denrwaerders zijn eigentlijk, het woort inziende, Γ00 veel als Ka-
merbooden, hoedanig is de eerfte Deurwaerdervan'tHofF, die altoos
by de Raedtkamer moet Oppailen, of maken , dat een ander Boode

of Deurwaerder by der handt zy, op poene van xoftuivers t'elkcns,
ibo de Ordonnantie fpreekt. (c)

6. Maer de andere Deurwaerders worden gebruikt als ExecHteurs,
om fententien ende andere Provifien ter executie te ftellen. (d}

7. Door Provifien worden verilaen orderes en uitipraken van den
Hove buiten definitive fententien^ ^sarreflen^ fxnalemandamenten^ giji-
ièlingen, namptijfementen en diergelijke.

8. Op fulkc laken de Deurwaerder Commisfie ontfangen hebbende,
moet de lêlve met den eerften ter executie ilellen , αί hadde hy maer
een Commisfie. (e) .

9. De Ordonnantie verbiedt haer in d'execntie Soldaten of eigen zAd-
fifienten te gebruiken , maer dat ly haer iiillen moeten bedienen van
dΆdfiβenten ter plaetiè der Executie wordende gevonden. (O ' - · .

10. Maer het gebruik is anders; Sy bedienen haer van Soldaten als
't noodig is, ende wel fonder verlof van hun Officieren j waer op ech-
ter by d'Heeren Gedeputeerden is 'gerefolveert den . ·· Juny 1681. dat
ly de Kapitains om vo k fullen moeten vragen, die haer dan geen hulp
fullen vermoogen te weigeren.

11. Een Deurwaerder executie fullende doen, moet fijn Commisfie too-
nen , anders behoeft niemant executie te lijden, maer kan den Deurl
waerder feitelijk beletten, fonder hem echter te quetfen of anders te
hooiien, maer Commisβe toonende en eenigc exceβm begaende, moet:
over hem worden ,

11. Betalinge aen den Deurwaerder zijnde gefchiedt in't . ge-
heel , wort de gedoemde bevrijdt , fchoon het geit onder dén Deur-
waerder te foeken mochte raken , om dat partije hem overgeevendè
Commisfie , wort veritaen hem ook laft tot den onfang der penningen te
geven.

ig. De verdere plicht der Deurwaerders fal volgen, als hier benee-
den van executie en ordere van dien fal worden gehandelt.

14. In de Neder-gerichten wordt de plicht van Booden en Deurwaer-
ders te gelijk waergenoomen by de Executeurs foo genoemt, die ook zijn
om mifdadige te grijpen, daer toe by het Hof isdtSubflituitvande Pra-
cureur Generael, en in de Steeden de Wachtmeeflers \ Maer ten platten
Lande "doen de Executeurs het een met het ander, daer toe fy hebben
hare dienaers of ^Adfifienten.

Oy^efgdng tot goede mannen » en hoe meenigerky die ^yn. Goede mannen hy com"
promis hoedanig. Wie daer toe mag Verkooren 'borden. Ook "ifel eerlooje men·
fchen, maer geen VroW^en^ noch die onder 20 jaren ^ijn. fVct faken konnen be-
gee\en 'borden· Macht yan goede mannen niet Verder als het compromis fpreekt.
i<jjnnen partijen niet d-ifingen, maer die konnen haer altoos yerlaten. Maniere
Van procedeeren. Uitfprake. iVat t fao de flemmenfieeken. Sy konnen ged'^on-
gen "borden tot uitfprake fonder reeden Van excufie. Somtijts konnen fy geen
uitfprake doen. Met d'uitjpraek haer macht uit» j{racht Van d'uitfpraeke groot,
doch fonder aSlie of exceptie daer uit gebooren. jils hy confent of flUf^'^gen Va»
partijen. B^duBie oorfpronkp ende gebruik. Of die altoos plaets heejt. effeH Van
reduBie , Vier geVallen Van eindigen des compromis^ Hoch fivee gevallen.

ί· "V^/'T'Y hebben afgehandelt de perfoonen tot liet Gerichte be-
hoorende, maer om dat Arbiters, of goede mannen nae
» ^ het voorbeelt van fiet gerichte procedeeren, foo wil d'or-
dere> dat wy van haer fpreeken, eer wy tot het rechtelijk proces lelve
koomen over te gaen. Goede mannen in het latijn arbtters genaemt,
worden tweederleije wijfe genoomen , ten eerften , als fy door haer
tuiTchen fpreeken partijen ackordeeren i ook wel een uitlpraek doen
op haer behach, en fomtijts wel onder verbeurte van de onkoilen of
eenige andere kleinigheit voor de geene die afgaet j fulke verilaen wy
in dit kapittel niet, alfoo d'afdoeningen van faken door haer middel niet
ais ackoorden van partijen zijn, en daer voor ook allenthaly en gehou-
den worden.

z. De tweede iborte van goede mannen zijn, die door onderling ver-
drag van partijen gekoofen en geauthoriiêert worden, om haertwiiï-
fake by gelijkenifle van gerichte te wijièn en af te doen, met belofte
vin de uitfprake te fullen achtervolgen. . ^

Dit onderling'verdrag wort in het \·λ\Λ]χν compromis gtnotml, het
welke kan aengcgacn worden by alle de geene die vry .be.wint van
haer eigen faken hebben, en die bevoegt zijn om contracten te maken,

waer uit vervreemdinge van goedt kan volgen, docli onder eede mag
het niet gefchieden. (aj

4. Tot goede mannen konnen gekoofen worden, alle die Rechters
konnen zijn, ook op een Rechter ièlf, die or dinar is jurifdi^lie heeft ,
kan een twiftfake wel begeeven worden, alloo dit het eerfte lidt van
een Rechters plicht is, om partijen m der minne te fien ackordeeren;
maer een gedelegeert Richter die precijs anders niet in laft heeft, als
om de fake rechtelijk te onderfoeken, en uitfprake te doen, mag geen
arbiter zijn, hoedanige waren de voet-bank Rechters, alfoo in de Key-
ièrlijke wetten genoemt. (b)

f. In de zArbiters wort niet gefien wat flag van lieden het zijnj
mannen of vrouwen , deugende of ondeugende, jae mogen 'er oojc
wel infamf toe worden gekooicn, (c) want als partijen daer mede te
vreeden zijn, foo is/er een ander niet aen geleegen wien fy hare din-
gen betrouwen j bloedt vrienden van partijen mogen het ook wel zijn,
jae een vader mag het wefen in de fake van fijn kinderen, (d) als'er
party mede te vreeden is, volgens het fpreekwoordt j met ackoort gaet
een man uit fijn goet. '

6. Die minder als twintig jaren zijn, konnen geen uitiprake van goe-
de mannen doen , noch ook vrouw-Heden , want. alhoewel het goe-
de manfchap geen publijk ampt is, foo gaet het echter te boven de zee-
digheit en ichaemiaemheit van die fexe, dat βι fitten finden als Rechters
over andere lieden faken. - -

7. Het arbitragie of goede man fchap heeft pliietiê in^ alle falien'die'
afhangen van de macht en vrije wille dérpartijen , eii die fodanige niét-
en zijn, konnen op geen goede mannen worden begeeven ; én der-
hal ven geen crimineele, noch eerroer ende, noch weefe, en minderjarige fa-
ken , konnen worden begeeven, ook geen honwelijx iaken, om dat
partijen het houwelijk gemaekt zijnde , piet in de macht hebben om te ■
herdoen of veranderinge te maken, kan ook niet begeeven worden de
queftie van relief ofte heriléllinge ilrhet geHéer y" btri dat'die van de;
Rechtmacht der Overigheit moet aflioomen, welke partijen aen de góe- '
de mannen niet konnen geven, (e) daer zijn echter noch eenige eèr-
roerende iaken die wel konnen begeeven worden, te weeten als het
contraéten zijn, of handelingen naeft daer aenkoomende, maéfalsiy
by goede mannen worden aigedaen foo volgt 'er ^geen eerloosheitopj'

(a) l/futh decernit, C. de jirbitrls, (^) j'iidiccf pedami I 9, 2- jf. ^rhitt.
(c) U 7. in pr. eod. tit. <5· eod. (e) l, 32, (J. 7. ar^. l. 3 ■ pt, d, tit, L ttlf.

gelijk als uit fenteiitie, by den Rechter gewééfen hiid moeten volgen
zegge dit van adie , van voogdije, van maetrchappijér van lail, eii
bewaergevinge. (f)

8. De macht van goede mannen hangt t'eenemael af van het Com^
■promis , ofte onderlinge belofte en overeenkominge van partijen, fon^
der dat zy -eenige rechtfmacht'hebben , of yets buiten het geerie^daei
in is uitgedrukt , konnen doen ; Daerom kan'er geen reconventié
geichieden, om dat het felve is een nieiiwé aftie vaii een verfcheiden
faek , ten ware zy in het Compromis mede was begreepen, maer dan
is het geen reconventie; Compenfatie nochtans kan by d'arbiters wor-
den voorgeftelt, om dat die geen nieuwe dóhiemaekt, maer den eyich
van felve vermindert; ook wel andei'e exceptien de Ïake lèlve,betref-
fende, als die van exCuiTie en diergelijke, {φ- ■ - ' ' ■ ' ' "^

9. Sy konnen ook partijen of de getuigen niet dwingen met haer
in breuken te üaen, of eenig ander middel van dwang om haer te doen
verfchijnen, haer bewijfen m te brengen en diergelijke, (h) maer als
een van beide partijen nieten wil, hy kan er altoos uit icheiden', tn
fijn party voor den ordinaris Rechter roepen ; ^ alwaer'die zic-h ·^
moet inftellen, fonder zich te l^onmn hzÓA^mn £ ex'^^^^^

dentie ^ dat is, de fake te hangen voor'goede'mannen ij endMs Too
mede by den Hove geweefen den July ióg6. Nmta. Maer d'on-
willige kan worden aengeiprooken uit het Compromis om te betalen
het geene bedongen is, ingevalle d'een of d'onder-zi^-aen'het'goe-
de manfchap niet wilde houden : maer doen partijen^welV dac jfy^inhet
begin aen de goede mannen macht g-even, om d'onwilhgetetónhèiiiri'
breuken Üaen, het welke fy dan uit kracht van het Compromis kon-
nen doen ; (1) of ook fubmitteren zich partijen wel-een Gerechte of
den Hove, om aldaer de citatien te laten doen, met defelve kracht-als
voor Recht gewoonlijk is. ^ ic

10. Anders wort de twiit-fake by goede mannen ongevéerlijk-óp
den felvcn voet gehandelt als voor recht , behalvén'dat fy-'dé tèrmij-ί
nen foo kort als fy willen neernen konnen , en gemeinelijk den arbi-'
ters een feekeren tijt ilellen , binnen welken fy de faken moeten af-
doen, en die verftreeken zijnde is haer macht uit, ingevalle partijen de
tijt met en verlengen \ Voorts gefchiedt^iier ook luis contefiatie, -dat'is,
eyfch en antwoort ; daer worden genoomen /«/ör»?^?'/^», ichriftiliren
gefchreeven, en alles gedaen wat tot^vertooE van de f^te vanhooden

B , het gefchiedt ook wel ibiider fchriftuiren, by mondelinge deduUk
en bewijs, wanneer de Uchtigheit der twiil-fake'ibo mede brengt.

I I. De goede mannen alles gezien komen tot d' uitiprake , gelijk
fy nae recht, en biUijkheit bevinden te behooren, fonder dat partijen,
in htt Compromis mogen ilcllen, hoedanig fy d'uitiprake willen heb-
ben, want vry willige condemnatien vallen voor geen goede mannen »
maer wel voor Rechters, om dat fy daer vrucht doen, dewijl de ge-
doemde door den rechter terftont kan worden geëxecuteert y maer
goede mannen hebben geen executie ^ foo dat het Compromis tot een fee-
kere vaftgeftelde uitipral^e geen meer deugt met d'uitfprake foude
krijgen als het reede door overeenftemminge van partijen leeft. (ίε)
. fa. jin het maken, en itellen van d' uitjprake moeten alle de Arbiters
by malkanderen zijn, en meerderheit van ftemmen gelden, alfoo de
feek anders geen uitkomfte heeft, is'er gelijk getal van ftemmen te-
gen elkander , foo moeten fy 'er felve noch een by kiefen, en dat
iconnen fy doen buiten laft van partijen, om dat het een nootiakelijk
gevolg'is van het Compromis, 'twelk anders vruchtloos foude lopen ^
hoe^ve] , in een rechtbank de ftemmen fteeken, alfdan d'uitiprake
ïpoet z^u yopr de gedoemde, om dat rechters van d'Oppermachtge-
iteltf Zijn tot het afioen van iaken, en niet om te laten fteeken j maer
d'Arbiters hebben al haer macht van partijen , die beide evenveel voor-
recht hebben, en niet konnen gezegt worden daer in te hebben over
een g^itpmt, i d^ d' eyicher by gelykheit van ftemmen de fake foude
«v Iii^ J^c·^ Compromis kan ook wel voor af gezegt worden
Sat|.fy ningevallej van ftem-fteeken fulke , of fuik een met name tot
Jhaer iiiilen neemen, want de naem dient'er wel te ftaen, om dat fy
over dien derden foo wel met ftemmen konnen fteeken als over de
fake felf., (ij

13. Goede mannen, als iy het Compromis aengenoomen hebbeniba
moeten fy de faken ter handt neemen, en afdoen, of fy konnen daer
toe 4oor :3rechts middelen worden gedwongen, (m) ten ware iy recht-
veerdige oorfaken hadden om haer het werk te ontrecken; gelijk
indien partijen haer mochten fihandeiijk^ naegejprooken hebben , en fware
vyantichap tuifchen een der goede mannen, en der partijen was ont-
reeiên,5 ofte dat iy door fiekte, door ouderdom, door publijke bedie-
nipg€;, doorheen verre reiiè, of andere nootiakelijke beefigheden wier-
\ belet, pf-eyndelijk als,partijen haer tot andere goede mannen of

tot den ordinaris Rechter hebben begeeven , en nadêrhant wederoui
by den eerften willen komen, noch, als een yati dei.partijeniijngoedt
met voeten floot, fy konnen ook niet gedwongen worden, alsallete
famen te gelijk, (n)

14. Daer zijn ook reeden, om welke de goede mannen geen uit-
iprake doen konnen, al wilden iy, by aldien het Compromis om rcc-
den van rechte niet en deugtj^. en dat de fake indien ftaet is dat de
breuke daer op geftelt niet geëyfcht kan worden, ook om vuiligheit,
en ontdekte corruptie worden iy verbooden de iake teweeren, eode
foo voort, (o)

15*. Met d'uitipraek gaet de macht der goede mannen te niete foo
dat fy de fententie felve niet mogen aenroeren, nochte veranderen,
maer alleenlijk het gene twijfelachtig isj uitleggen, ende klaer maken, (p)

16, De lo-acht van uitfpraek aengacnde zeggen de Wetten, dat
pmijen die moeten ^efiant doen het ay datfi yUlijk^óf onifiUijk, is ibndef
datter eenig remedie van appel of diergelijlce worc gegeeven, konnen-
de uppel geen plaetfe hebben, om dat het ièlve van een Neder-rechter
gefchiedt tot een hooger ; maer tuilchen Arhüm en d' Opper-rechters
IS geen ff^bordinantie.vim hoog of van laeg,: nademael d'eerlle ganfch
geen Rechters en zijn. (q) j ' ''

17. Wederom zeggen de rechten , dat uit goe mans uiüiprake geen
adie noch exceptie noch eenigerhande remedie verleent wort, (r)
welke dingen in het eerile ftrijdig fchijnende, aldus over een gebracht
worden, d' uitiprake izijnde van particuliere periboncn Ican geen reme-
die ftreckendc itot executie geven maer a' eene party i is iaen vde ^tói.
dere gehouden., door het Compromis oï onderlinge belofte van·.'het .^e*
wijfde te fullen geilant doen ; ien daer uit heS: de Triumphatit z&
tegens den geenen. die het gewijide weigert te voldoen , om ^eYichen
de . boete of Jïet geene bedongen isi^j 't welk in-een Compromis niét
behoort vergeeten te worden; maer wel deegelijk aengefehroeft', iai·
dienipart^en de'&ke icaeynde , eiidc niet langer als voor recht, 4lee-
pende willen houden.-^1) π . r π t 03 r

π i 8. Wanneer .partijen nae gedane uitiprake daer mede ïijn te vréc-
den geweeit, of by uitdruckehjke verklaringe of door'fiilfwijgfu van
tien dagenΦ foo geeft d'uitiiirake felf.^ótie ,·ΐεη exceptie tot voor^
deel vanLden Triumphant . en jey&h der boete/of anders indien'ér

Μ Dix.adtit.ff.de Recept, quiarbitr.n. 11. (o) d.th.ii, {?) l.mMnfin.
^ted,- Μ, 'iuvrs) l, 17. hd. /.-j, (C· Λ fii. de ^jbitu} i 'U.%, m ff.

geen boete by het .Compromis uitgedrukt mochte zijn, is 'er niet an^-
ders te doen als aótie tot het interefl·. Tonder boete, die anders boven·
den inhout der ièntentie konde worden gevordert.

19. Om dat in rechten van d'uitfpraek eeniger goede mannen, op
welke begeeven wort de taxatie van goedt^ of prijs , en diergelijke fa-
ken,. tot vervullinge der Contracten behoorende, wort toegelaten fee-
'ker flag van redaUte tot goede mannen ,. door welke d' ordinariie
Rechters 'verftaen worden , foo hebben de DoUoren , en de Paufen
daer uit in pra£bijke gebracht de reduHie van Arbiters uitfprake tot den
ordinaris Rechter , die anders in die fake hadden moeten oordeelen,
ingevalle partijen, niet hadden gecompromitteert ; maer by ons ge-
fehiedt é^ih reduBie mc de wijfe van datelijk aen het HofF.

αα Om deiè reduófcie nader aen bet Keyferlijke recht te brengen,
ibo willen de Autheuren des lelfs dat fy niet moet worden toegeflaen,
als. om groote, en fware ongelijkheit die d'eene klaegt by d'uitiprake
geleeden te hebben, dies ook d' Advocaten in hare rekeilen om citatie
tot reduólie plachten, voor te geeven dat haer dient tcn .hoogften, en
enormelijk. was benadeelt:, en. verongelijkt ;" maer t'^dect heeft de
praClijke foo, mede gebracht,^ dat reduólien fchier ionder ohderfcheidt opL
perijkél der reducenten worden toegeftaen eveni gelijk appellen oolc
binnen" den fclven tijt, te weten, van tien dagen> (t> hoewel de voor-
fchr^even reeden van Rechte wil ende eyfcht,. dat als de Ιφ niet o-ver-i
^r.oot.ü t de, Redment behoort te worden verklaert .niet te z.ijn. befwaert.

rDe , r-eduétiei'heeft'o-oki liet feker effeit dat appel wort toege^
fohreéveii,, ite weten ^.i-dat d' executie der uitfprake iibo lange wort
«pgchÓLuden tót'dat de redu£bié fal afgedaen :zij'n ; ten ware tuil'chen
partijembedongen 'wai, dat niet tegenftaende de reduótie, v/elke t'ee^*
nemael· niet afgeftaen kan,worden, d' uitlprake by provifie foude wor-
den geèxeciiteert > en ook de bedongene breul^e, betaelt loude moc-i
teil ^ordeii.;·.^):;!; -^v ■" ^ϊί>ι-'lov/ · .... ;' ·'

geweeft , te niete , met de doodt van een der partijen jicgaende het
ielve niet O vér tot d^ erfgenamen >'of iy moeten'er uitdruckelijk in
begree^en' zijn. (w) Ten z., wort het geëyndigt als de gefielde tijE
verbyisi ge.ijk Wiy^te. vooren.gezegt.hebben. (x) Indienrvan.'d'uit-
fpradiè^b.y.eeiiidéi'fp^rtijea'.yets gedaen is, Vvaer door hy in de bedoii-
^eae boete komt te vervallenWant alfdan het geheele Compromis te

«ν .Γϊ a vj) ,ϊτ ί'Λ.h ( ··· ·■·· .· ·. ^ ·:·>'■;· ■·' V ·■■

(jt) Svinile 'i.hofk iit. t4' def.i· laefle-yien def^^,. ."α {^ΥSande ur yoor^
fimslaefiedecij: (^J 17. i. Α. '(")' ; ^ i j

niete gaet. (y) Ten 4. als partijen met gemein confent van het Com-
promn afgaen, of ook een. der felver hem tot Rechter begeeft, die dan-
echter tot de bedongene boete gehouden is. (τ) Ten 5. als d' uitipra-
ke door bedrog van een der partijen ofte des Arbiters te weege ge-
bracht is , Γ00 heeft de geene die bedroogen is , a^ie en exceptie vam
bedrog y. 0111 den inhout van het Compromis en de bedongene boete
te ontkomen, (a) En eyndelijk.ten 6. als de fchult waer over quaeitia·
was door quijtfcheldinge of anderzints gedoodt ende wechgenoo-
men is. (b)

I. O^iergdngï en eerfte regel' V.in T^echt-geding. 2. Driederley rechthauk-i eerfl Va/t'
"^oonplaetfe. Intrek geen "^ooninge, 4 Onderscheidt \an Burgers en ln"^oon-
(krs , al/jier Van geen gebruik, 5. Maer "^ei \an aenko^telingen. 6 Getroude-
yrotiycen eener "^oonplaetfe met de mans. 7, Tiuets Van "ivooninge geeft recht-
hank uttgenoomen eenige faken en perfoonen. 8. Generale ffoonplaetfe der geener
■ die ten eerflen Voor den HoVe kannen "borden geroepen , en fommtere uitlegginge-
van de Ordonnantie daer ontrent. 9. Terfomm hy. Sande genoemt die ten eerflen.

Hojf jufiiciabel ^ijn , 'ftjjer by geVoegt "ivorden alle booge Zimpt-dragende perfoo"
mn. 10. Uitβreckinge Van Edèllieden in dèfen. 11. Ook tot de By fitters Se-
cretarie» en f^roetflieden, iz.Ook tot DoBoren y geen ^dVocaten ^ynde, i:? Tol-
de Vrofifforen. 14· Afgeleide tveerdigheeden in defen niet gereekent., 15··. Dagin-
ge Van lieden die geen Jeekere yvaonpjaetfe hebben.

Et ampt des Rechters , dè rcchtimacHt en dwang ,· voorts
het Gerichte, de perfoonen waer uit het gerichte beilaer y.
en by die geleegentheit het Arbitragie 2,ijnde verhandelt ^
volgt te bezien toe wat rechtbank een- yder moet geroepen worden,
d'eerile r^gel in'defen is , dat dè eyfcher moet volgen de rechtbank, van de
verweerder dfgedaegde (ά) want het onreedélijk ibude zijn , dat eeix
feyfcha·. ίΐ^η party loüde konnen dwingen om te komen daa" het hem
i;; ^ ' ' ' ^ F ^ ' lufte,.

(v) /; §. r. f^) /; jo. d, rii, (O l. 31.. cori. . (b) k 31, §,1. d, tït*
1.1.1. ^.C.dejurifdia.., , ;

luilé , bèhalveft diiï de gedaegdê meeft in het leeg z-ijnde by dé
ten foo veel doenlik worden onderilut» en tnêer begunftigt als dé
eyrchers. (b)

Dé rechtbank van de gedaegde is driederley , de plaets ïijner
ivooninge ^ fitmtie van het goedt, én faeki handel. Wat het eerile aen-
gaet j wooningé wort twéézins genoomen; particuliere in ièekeré Stadt
of Grietenije, of algemein ten aenzien van de geheelé Provintie j par*
ticuliere woonplaets is , daer yemant fijn huis-begrijp en de zit^plaets
fijner fortmn heeft gemaekt j cn by aldien hy dat op verlcheidené
plaetfen heeft verdeelt, of het burgerlchap op twee plaetfen heeft ge-
wonnen , foo is en blijft hy beide recht-gedingen onderworpen, (c)

Maer een intrek, als yemant in een ander Stadt , of te Lande-
waerts woonende binnen Leeuwarden of elders , een kamer of twee,
of wel een geheel huis huirt om nu en dan zich te onthouden, wort
voor geen woonplaetiè gehouden, en is foo by den Hove verilaen in
de iake der Crediteuren van Juffr: L. van W. tegen eikanderen voor
Kerllijt 1679. En wederom den i July 1680. in faken van facob Sijd-
fes reqmrant en oppofierde, contra feltie Fteters oppofante', een getuige ^jn-
dè geciteert aen fijn intrek binnen Leeuwarden is verilaen niet wel
Reciteert té zijn, alfoo volgens de Ordonnantie aen de peribon of aen
'c huis moet weien gedaen.

4, Ten platten lande wort het ièlve ondericheidt ibo veel deiên
aengaet tuflchen de Ingez^eténen gemaekt; Invoegen een inwoonder
ih een Stadt hebbende een uittocht te Landewaerts, daer hy zich by tij-
dén verlüftigt, daer géén rechtbank of wöonplaetfe verilaen wort te
hébben ; anderzins valt ten platten Lande het onderfcheidt tullchen
Êurgers en Inwoonders niet, dat in de Stéden is ; wordende alleen
het huis-begrijp aengezien, en hoeWel'er. lieden mogen 2,ijn die maer
voor een korten tijt in cenige Dorp begeeren te blijven, fonder elders
in't Landtichap vafte woonplaetfe te hebben, foo moeten fyhaer
échter het récht-geding van dié Griéténije daer fy haer onthouden al-
Ifenthal^ett onderwérpen, d'eerile zijn die het Burger-récht heb-
ben- géwonnén , of van Burgers tén minilen vaders weegen zijn ge-
booi-én, want moeder maélct gécn Burger of moet in de keuren van
dé Stadt ïijn uitgedrukt ,, (ö) Inwoonders 2.ijn die iri de Stadt haer
Ji^boniftgé én beflag hébben, maer in het getal van Burgers, niet^^q
-ój)gèfchteéven; Waér Van fy' vry gelaten worden öfom behoéftiglieit,

Cb) /. 115. <i. t(eg. Huu {c; I l. pn. ff. ad Mmicip, l, 7. C ItiioU^
per Ι,γ,ξ, 10 Jtifn-ff Je Intcrdi^, hi.ff.adMunidp. ' -

^wijl het Burger-recht cenigzins kodeij moet, of om eeres-halven>
gelijk ten aenzien van de Heeren en fuppooften van den Hove ger
fchicdt binnen Leeuwarden; van de Edellieden en Predikanten tneeft
over al j van de Profeforen , en andere leeden der ^c^demie binnen
franekgr , en dat door een Tpeciale wet, en verbintenifle der Stadts
Regenten aldaer, (f) d'andere worden goedwillig vrygehouden.,

5·. Het onderfcheidt van 3urgers en Inwoonders is, dat ^Jelè lae^e
geen neeringe binnen de Stadt mogen doen , als tot opzeggens toe ,
en dat fy geen toegang, hebben tot Stadts ampten , en bedieningen r
maer foo veel aengaet de rechtbank is geen verfcheidentheit, alfoo de
Inwoonders foo u/el ter eerfier Inflmtie te rechte moeten fiaen daer β wop-
als de Burgers.

, 6. Van Burgers en Inwoonders zijn onderfcheiden aenkpmelingen,
die haer op een plaets onthouden , doeh mer. geen meininge, om baer
zit-plaets aldaer te veftigen, maer om voor een tijt op ieekere plaet-
ièn haer op te houden; gelijk zijn niet alleen alle vreemdelingen, maer
ook de Heeren Folmachten ten Candts-dage * de HGtv&n Gedeputeerde,
Reekfn-meeflers, en andere tot Leeuwarden j de Heeren ter Admiraliteit
-tot Harlingen, fchoon fy met haer geheele familien daer mochten zijn
gekomen, nademael die ampten alleenlijk vooreen tijt zijn i wcshalven·
<le geduirige Officiers, cnSufpoofien, daer altoos gedenkende te blijven
wooncn , voor Inwoonders moeten worden gehouden , en daerom.
voor de Gerichten dier Steden konnen worden geroepen, bet iêlve is
te verftaen van dienft-boodenwinkel-knegts en apdcrc, die haer in
Steden of Dorpen voor een tijt hebben verhuirt, m elders haer pu^
ideren, voogden of huis-gezinnen hebben ; alle defe konnen voor dé
Gerechten dier plaetfen niet worden geroepen > .als om Êkcndie fy ter
felver plaetfe mogen hebben gehandeld

7. Getroude vrouwen worden gereekent defelve woonplaetien te
hebben met hare mannen, (g) al waren fy van defelve gefcheiden
le weten, ifuiten kennife,, en toeflenin^inge vm df Rechter , gelijk byden
Hove geweefen is ten aenzien van Julr: L, van W. echte huisvrouw^
van Jr: W. A. v. P. tuflchen hare Crediteuren vooren gemejt , we-
fende fy geoordeelt haer woonplaetfe te hebben tot Warrcga by dei"»^
man, ichoon fy van hem was getrocken, end'ineen geriiimen tijt niet
by hem hadde gewoont r maer als de liheidinge door amhoriteit van
de Rechter is ^efchiedt, foo Ican een vrouwe haer woonplaetfe bren-
gen waer fy wUi en echter £00 lange fy blijft ος defclveplaeife woo-

iieT), daer mogelijk twee rechtbanken zijn, foo blijft fy onda*defelve
daer zy te vooren onder was, gelijk ook een weduwe die de doodt
van haer man gefcheiden heeft.

8. Alle defe die haer woönplaets in feekere Stadt of Grietenije ge-
veftigt hebben, konnen Voor de rechtbanken Άά^ίζτι^^ocïHcyinfiantie
geroepen worden , in allerhande faken , uitgemotnen die de hooge Re-
geerinq^e en het Hojf eygen z.tjn, fonder dat fy tegen haer dank voor het
Hoff ten eerften konnen worden betrocken, (h) behalven foodanige
perfoonen dien een byfonder privilegie van rechtbank gegeevcn is,
met uitfluitinge van andere Gcrichten; gelijk daer zijn de krijg.llie4en
door geheel Frkflandt , en de Profeflbren met de Studenten binnen
Franeker , die voor de Gerichten der Steden daer fy woonen, onwil-
•lens met konnen worden geroepen 5 de Krijgflieden en Studenten,
ook niet voor den Hove, maer wel de Profeilbren,

9. Volgt de generale woonplaetfe , foo wy die te vooren hebben
genoemt , welke verftaen wort van fulke perioonen die wel Inwoon-
'ders zijn van Steden ofte Grietenijen, maer die de getneine conditie der
Burgeren en Huiflieden overtreffen , die voor foo veel fy Ingezeetenen
zijn van de plaetfen daer fy woonen ook aldaer konnen worden ge-
roepen j maer fy konnen ook ter eerller inilantie voor den Hove
worden betrocken , als onderdanen van de Provintie, meer, als ey~
•gentlijk van die byibndere pketfen, waer toe Burgers en Huiilieden
voornamentlijk behoorem / 1

10. De Wet heeft dit eygentlijk ingevoert ten voordeele van de
gemeine Burgers ende Huiilieden, dat die voor eerft niet buiten haer
woonplaets getrocken fouden worden , en dat fy echter de machtige
ten eerften voor den Hove fouden konnen krijgen, om dat fy m hare
byfondere plaetfen doorgaens te veel vermogen hebben , als dat ge-
meine lieden met haer vcih'glijk fouden konnen pleiten,

11. Welke nu de perfoonen zijn die voor den Hove ter eerfterin-
ilantie konnen worden geroepen, ook tegens haren dank, is foo licht
niet om zeggen, nademael d'Ordonnantie daer niet als van
preekt, te weten, dat geen Burgers en Huiflicden ter eerfler injtantie voor
den Hove konnen u/orden geroepen j v/aer uit ichijnt te moeten volgen,
het geene recde gezegt is , dat alle perfoonen overtreffende de conditie
der Burgeren en Huiflieden , onmid.delijk^ onder den Hove fouden behooren ;
het argument genoonlen van de letter tot een tegen-geilelde zin , is
goedt in d' uitlegginge van algemeene Wetten , hoedanige onfe

Ordonnantiën %ïp ; Burgers en Huiflieden konnen ten eerflen voorHojf
met worden geroepen ; £rgo die een andere qualtteh vah meerder verh^
hebben konnen V wel worden geroepen ^ In gelijker voege reeden-kavelc
Sande ergens (■>) d' Ordonnantie zegt, dat mannen haer dragende voog-
den van hare wijven , hebben het bewint van de felve hare goede-
ren , (k) waer uit by flot van contriirie zin volgt, zeit hy, dat man-
nen haer geen voogden dragende over hare wijven^ ook^ het bewint van hare
goederen niet en hebben; op gelijke gront fteuntdit voorgeftelde argumenté
12. Om dit in het byibnder te onderfoeken , Sai^e in fijn eerdre de-
cifie noemt Edelheden, Grietllieden, Steden, en hare Burgermeefters;
Advocaten, Deurwaerders, Booden, en andere Suppooiten van den
Hove; mitfgaders Predikanten i daer is geen twijvel of de leeden van
de hoogfte Collegien des Landts behooren hier foo wel toe als Edel-
lieden en Grietilieden , als te weten , de Heeren Volmachten ten
Landtfdage j Gedeputeerden der Staten, Raden van den Hove felf,
de Gecommitteerde ter Vergaderinge van de Staten Generael uit defc
Provintiej de Raden van State en van de Generaliteits Reeken-kamer,
Heeren ter Admiraliteit, Reeken-meeilers, en diergelijk hooge ampt-
dragende perfoonen, de Heere Stadthoudcr, ja de Heeren Staten felfs
als Staten niet uitgefondert ; want alle Souveraine Machten voor hare
hooge Cancelerijen over al konnen worden verdagvaert van yder par-
ticulier , om faken rakende de patrimoniele queftien, tot welken eynde
de Heeren Staten hebben haren Advocaet, om hun belangen in die ge-
leegentbeit waer te neemen, ook wel in ^ueβίen over Contraften van
geld-faken de rcgeeringe betreffende ^ foo zijn de Heeren Staten volgens
verhael van Nauta (1) by den Hove gedoemt aen de pachters der la-
kenen , te betalen het intereft, dat fy van weegen dc loodinge des
Jaers 165^. verftonden haer toe te behooren , om dat in de Lijften
door haer Ed: Mo; ordere gemaekt, de felve loodinge noch ftont ver-
meit , alhoewel fy by refolutie was afgefchaft en geen voortgang
hadde i edoch by nader iêntentie in cas van fummatie wierden de pach-
ters afgeflagen , om dat fy niet hadden betoont fchade daar door
gcleeden te hebben.

i;^. Onder Edellieden worden begreepen alle die den name voeren,
fonder dat hier nauw onderfoek gedaen wort op de fijnheit en outheit
van den Adel ; jae veel licht behoort dit te worden uitgeftrekt , tot
alle oude voorname gcflachten in treffelijke ampten en weerdigheden
veroudert, op hoedanige wijfe d'Adel nae Griexfche , en Roomfche-
11 Deel Q^ - wijfe

(O cerfte hoek tit. χ def. 3. (k) Ord. i, boek tit, 4. art. i. (1) in fijn 110. dccifie.

wijfe geprijfeert is geworden, en moogelijk beeter merk van Ade!
foude konnen ftellen als de bloote benoeminge, die men veelplaetfen
tlindeling fchijnt te volgen; behalvendatfoodanigevoornameEygen-
erfde geilachten nae achtinge der volkeren daer in defen veel opgeziea
wort , uitmunten- boven de gcmeine Burgers en HuiÜieden ilant,
daer de Ordonnantie van fpreekt.

14. Nevens Grietilieden mogen worden geftelt de Byutters die bo-
ven Huiflieden uitfteeken , en is foo al lange by den Hove verilaeii
tuilchen Ids Edes , en Buwe Infes^ den 9 fuly lóxz. volgens getuige-'
nillè van de Heer Sakema, in fijn aenteekeningen op het i. art. meer-
gemelt van d'Ordonnantie,, (m) En naden;iael Secretarien zijn leeden
van de Magiftiaets Vergaderingen en der Gerechten , Γ00 worden fy
al mede ter eerfter inllantie voor den Hove betrocken, en fchrijft
Saekma ter felver plaetfe, dat al in den Jare 1606. den y^'january ^ foo^
verftaen is tuflchen Philtps vm Tongeren , en Pteter Stellingwerf ^ hoe-
wel d' Impetrant daer was een Stadts kint , die echter in defen nieE
byfonders heeft konnen verdienen, gelijkhierbeneedenfal worden ge-
zegt; minder als Byzitters fouden wel /^rofi/Ziii/i·» in de Steden niet wil-
len gereekent wefen , ende men foude konnen zeggen, dat fy im-
mers foo wel boven de Burgers uitfteeken, als de Byzitters boven de
Huiflieden doen , benevens dat fy Regenten van de Steden zijn,
wat van de praótijke in defen zy, weete niet eygeiulijk.
- if. Advocaten worden by Sande genoemt als behoorende aen heC
Hoff j maer evenwel fouden Doótoren in de Rechten, Ichoon geen
Advocaten wefende, om haer waerdighcit echter boven gemeine Bur-
gers en Huiflieden moeten gefl:elt worden , en alfoo ter eerfter in-
jiantie mede moeten compareeren, als die volgens bekende Privilegiën
der Dodoren, in waerdigheit nevens de Eedellieden plachten te wor-
den geftelt. Van Doótoren in de Medicijne is het felve verftant al ge-
weeit van den Hove, den 17 December 1644, tujfchen Sijdfe Syhrants
Impetrant end' exciteerde, Contra DoEior Petrus Boltama Excipient , vol-
gens getuigeniile van de Heere Nauta, (n)

16. .Neffens Predicanten mogen met goede reeden geftelt worden
de Profeforen van de Academie , gelijk loo gepradifeert wort , niet
alleen om dat haer waerdigheit immers niet minder en is , maer ook
om dat van de fententien der Academie geen appel valt i het welke
ten aenzien van de Studenten ende Suppooften zeer gevoeglijk, maer
niet foo zeer van de Profeflbren kan worden gepraétifeert , om dat

nevens haer faken van grooten belange konnen voorvallen, die ibnder
appel by een Neder-genchte niet wel fouden konnen worden gedeci-
deert, behalven dat de Wet der Academie fulx aen haer niet uitdruc-
kelijk ende met namen geeft, als alleen aen Studenten, Pedellen, en
iindere dienaers.

17. Is ook van allen defen te verftaen, dat ampten en weerdighe-
den geen langer onderwerpinge aen het Hoff mede brengen, als fy
werkelijk bedient worden 5 want afgeleidt zijnde komt ook op te hou-
den de reeden hier boven aengeroert, waer by noch deie reeden kan
worden gedaen, dat het gemein daer aen geleegen is, ten eynde alle
uitfteekende aenzienlijke perfonagien datelijk voor den Hove jufticia-
bel zijn , om dat Burgers en Huiflieden voor de Neder-gerichten
groote fwarigheden fouden hebben om tegen fulke Heeren onvertoo-
gen recht te bekomen , weshalven de uitftreckinge ook foo veel tc
minder gelaekt moet worden; Edoch dampten afgeleidt zijnde komt
het ontzag der felver ook op te houden, ende mag dat foo wel zijn
in een vry Landt j en is foo ten aenzien van een die te vooren was
geweeii Gecommitteerde ten Landcfdage by den Hove verftaen ende
geweefen , in een fake daer van memorie hebbe , tuflchen J. H.
cn D. de H. 1679.

18. Een Fries geen feekere woonplaetiè hebbende , fulx hy met
citatie niet kan worden beloopen , moet by Ediét worden geciteert,
het welke niet anders als van den Hove kan worden veribcht , van
welke foorten van citatien op een ander plaetfe fal wordm gehmdelt*

j. Situatie geeft recht-geding, als aBte op het goedt 1l0ort gemcitU doch beneffenf
dc^oonplaetfci behalven d"* immijfie in de poffèffie, 2. Ook ρφβοΐγε middelen i be-
haben maintenue. i}. Mede in gemeine aéien. 4 Herflellinge in het geheet^
5. Sonder onderfcheidt ofhetgoedt is roerlyk ofonroerltjkf befondere flucken of erf-
goedt. 6. ^Blie uit het Teflament, gelijk die op het goedt. 7. Situatie geeft
rechtsgeding oVer \reemde lieden} ook aen de Kederrechters. Situatie inyer·
jcheidene lurifdiHien fitndeert des Rechters lurifdi^ie niet.

Olgt de tweede oorfaek van Recht-geding, die wy gezegt
hebben te weien Situatie van goederen , te weten, daer
het pleit van opgeheeven wort , foo wanneer d' aö:ie op
het goedt wort aengelegt en anders niet; (^) waer van de reeden is,
om dat aftie op het goedt gegeeven woit tegen alle en een yder be-
zitter van het goedt ibnder opficht op de perfoon van defe of geenc
gedaegde ; Des is te weten, dat de eerile ooriaek van recbt-geding,
te weten, de woonplaetie is algemein cngenerael vooralderhandeaen-
ipraken ; maer de twee andere gaen te famen met de woonplaetie,
lbo dat de eyfcher in fijn keur heeft voor wat Rechter hy fijn party
wil laten roepen, uitgenoomen als Crediteuren verfoeken om te wor-
den geimmitteert in de van haer Debiteurs goederen , want dat ver-
ibek niet als ter plaetfe daer de goederen zijn geleegen kan worden
gedaen , om dat de Crediteuren in deiên geen opficht hebben op dc
peribon van de fchuldenaer, maer op fijn goederen alleen, (bj

2. Sodanig is ook het alderkortfte en fommierfte Gerichte van
Maintenue, dat op de plaetfe daer over de turbe gevallen is wort afge-
dacn , en daerom niet als daer felfs kan worden gehouden : maer het
ordinaris Gerichte van het bezit te behouden, gelijk ook alle pofleflbi-
re middelen, foo die tot nieuwe verkrijginge a s herftellinge der pof-
feflie gegeeven worden , konnen nae Keyferlijkc rechten , ibo wel
ter plaetië van wooninge als vari fituatie des goedts worden aengeftelt,
'Maer alfoo by ons dat alderkortfte middel van Maintenuè niet als by

den Hove kan worden veribcht, ibo volgt, dat als het ordinaris ge-
richte pofleiToir daer op volgt, het felve mede niet als voor den Hovc
kan worden aengefte t maer als het vol of ordinaris pofleflbir ten
eerilen alleen wort opgehceven, Γ00 fal het konnen gefchiedcn, foo
als nae rechte gezegt is.

De gemengde a6tien half perfoneel , half op het goedt , volgen ook
beiders eygenlchap, en konnen foo wel ter woonplaetfe, als daer het
goedt ligt, dienen : foodanige zijn aótien van doolinge, van erf- en
van limijt-fchcidinge , mitlgaders de eyfch van erveniile, waer van
terilont. (c)

4. Herftellinge in het geheel , by aldien het is van een perfoneele
'aörie, moet veribcht word^en ter woonplaetfe van partije, maer is het
van een a6tie op het goedt, foo kan fy ook verfocht worden, daer het
goedt geleegen is, gelijk by Sande geleert wort. (d)

5. Voorts of de goederen roer lijk, of onroerlijk zijn, of hetbyibn-
dere ftucken goedt zijn of een geheele erveniile, maekt in defen geen
onderfcheidt, fy konnen al op beide plaetfen aengeftelt worden, hoewel
de roerlijke goederen meeft volgen den perfoon , en alfoo doorgaens
ter woonplaatfe geëyfcht worden; en wat d'erveniife aengaet, men
houdt dat voor de plaets van fituatie daer de meefte goederen geleegen
zijn ; ook heeft dit foo wel plaets in fideicommijjèn, offdeicommiffaire
erveniifen als andere die recht uit nae gelaten worden, (e)

6. Aótic uit Teilament om een legaet , of andere makinge te ey-
fchen wort al mede aengeftelt ter woonplaetfe of daer het gemaektc
goedt, anders dc erveniile, of het meerder gedeelte des felfs is ge egen. (f)

7. De ^tuatie geeft indiervoegen het recht-geding, dat alfchoon de
gedaegde woonde in een andei' gebiedt, of Provimte, hy nochtans ger
houden is hem te verweeren daer het goedt licht, anders de huirfman
of die in het bezit is kauworden aengefprooken, die het felve fijn
meeftcr of den eygenaer moet bekent maken, (g) veel meer heeft het
felve plaets wanneer de bezitter woont in een ander Grietenije, daer
het goedt licht , fondcr dat hy defweegen voor het Hoif kan betroo-
ken worden , dat ook niet gefchieden kan als de goederen van een
crveniife in vetfcheide Jurifdióben liggen , maer is dan rechtens het
ijeene foo eeven te vooren is gezegt j Ende foo getuigt by den
Hovc geweefen te zijn, in de iake van /^cc^ Canter van Oofien, con-

§10. ^"fl- ^^ion. eb' τ. 3. rf. Interd. (d) in fijn eerp. e boek tit i
oef. 1. (e) d. /. uit, C. ubi in rem aH. (f) L 58. inpr, L 50. m Pr. ^ uit
•icItHiic. (B) L 1. C. ubi in rtm. \ " . ^

tra Bolke Meynerts^ den ii Manius 1600. te weten, dit zijn de Woor-
den ; dat ten rejpeEh de ervenijfe in verfcheiden funfdiÜien geleegen is nie-
mant ter eerfler inflantie voor den Hove mag worden bctrocken \ De felve
verhaelt geoordeelt te zijn voor Otte Swalue, contra Dirk Canter tot
Vitrecht, den 27. Oclober 1607. dat eyfch ν-Ά,η fideicommis kan aenge-
ftelt worden ter plaetfe daer de goederen geleegen zijn , alhoewel de
bezitter met is onderworpen den Rechter van die plaets oFdat landt, (h)
'twelk beide gemein recht ende reeden wel gelijkformig is.

Tldeife \>an pteks handel höe te "verflaen. %. In "^at manieu dit I^c „ „
moet 'borden in bet fperk geflelt , en moet partje met citatie "ivorden befoopen»
5. Ten "^an hy goedt ter felver plaetfe geleegen hadde. 4, Geen Van beiden
de geeft de plaetfe geen rechtjmacht. f. Het geene Voorf^. is ook te yerftaen yan
oneygentlyke ContraBen, 6.7 Ook Van tnijdaden nae Kjyferlijk recht ρ miiev
niet in Frieflandt, behalVen in kleine mifgreepen die gebruikt 'gorden*

fl m het zy dat het gehandelde geweeft is een Contract of mis-
^ daedt ; Contract zijnde, moet niet ingezien worden waer
het Inftrument of de brief van de handel gefchreeven ; maer op wat
plaetfe het in der daedt is verhandelt en afgeleit, of waer partijen op
hebben gezien, dat het betaelt ofte vervult foude worden, (a)

2,. De plaetfe des handels geeft de rechtbank, invoegen als hier voo-
ren is gezegt, te zamen met de woonplaetfe ter keure van den eyfcher
die fijn partije roepen kan, of, zeg ik, daer hy woont, of daer het
Contrao: is aengegaen, foo verre hy den felven met citatie ter plaetfe
van den handel kan beloopen, en anders niet ; Ook indien hy hem
al vonde ter plaetiè voorfz. foo hy daer echter niet eenigen tijt ilonde
te blijven, de citatie foude geen klem hebben , want onbillijk is dat
yemant ibo onverziens in het door reilen, of andere fchielijke occafie
tot pleiten foude gedwongen worden ; gelijk mede foo wanneer het

(h) Saekma in fijn aenteekeningen op de Ordonnantie 7. hoek tit, 8, arf, i, (3} /. 19»
ff. de ludicj, 21, ff. de O,

Contra6t gemaekt is ge weeft op een plaetfe daer d' eene maer deur-
reifde , fonder eenig verblijf te maken , de rechten houden fuik een
plaecle niet genoeg om het recht-geding in het toekoomende te
maken, (b)

5. Partije niet wordende gevonden ter plactie daer het Contraö: is
aengegaen, indien hy echter goedr heeft liggen onder het felve Recht-
gedin^, foo moet hy zich aldaer verweeren , of anders lijden dat de
cyfcher worde geimmitteen in de pofesfie der ièlver goederen, of liever^
nae oniè praótijke fal hy worden gecontumaceert ende gedoemt , met
executie op de goederen aldaer gelecgen; tot welken eynde citatie re-
quiiltoriael, foo men die noemt, of anders by Edict kan worden uit-
gegeeven, by den Rechter wiens rechtiinacht doorfaeks-handel en β-
matie der goederen is gefundcert, ende geveftigt.

4,. Maer als partije geen goederen heeft ter plaetfe van het ContraEl
noch aldaer in pcrfoon gevonden wort, foo kan noch d' cyfcher door
citatie τ€^Ηίβίοηαεί een verfoek doen, om hem door fijn eygen Rechter
te laten citeeren j maer als die fulx weigert, foo is'er geen fundament
om hem by EdiU te doen citeeren, of te contumaceeren; maer is an-
ders niet te doen, als te wachten tot dat hy met citatie werde beloo-
pen ; ten ware zich goleegentheit van αηφ op deed , of dat 'er ye- .
mant was, die hem wilde verdeedigen ende voor hem intervenieren.
Dat requiiitoriale citatie genoeg is , wanneer des Gedoemdens Ma-
giftraet die toeftaet, is klaer om deie reeden. Partije heeft door het
gemaekte Contraót zich de rechtbank van die plaetfe genoegiaem on-
derworpen , foo veel in hem is, maer het Gerichte kan niet beginnen
fonder wettelijke citatie , en die en kan in een vreemt Territoir niet
worden gedaen , fonder des felfs Confent, maer die het toeftaende,
verfocht zijnde , foo kan de Contrahent'er tegen fijn eygen woorc
niet tegen ; ende foo gefchiedt het ook, als yemant weégens fituatie
van goederen voor een ander Rechter als daer hy woont , geroepen
wort ; By eenige fchijnt de requifitoride citatie , in defen wat
vreemt tot dien effede , nademael onfe Magiftraten de felve fonder
onderfcheidt door hare Booden laten exploiótceren , fchier gelijk als
andere citatien; In Hollandt en elders wordenfe niet anders toegeilaen
als nae genoomen kenniife van faken, en nae de gedaegde daer over
te hebben verftaen.

5·. Het geene van ContraElen in defen gczegt is, moet ook verftaen
Worden van oneygentlijke Contraüen , immers ten aenzien van fulke

met welkers wille de feiten die de oneygentlijke Contra£ten maken ]
op feekere plaecfen zijn gefchiedtj gc\i]kdÏiC\: ζ\]η hewint^ ^emeenfchap^
keidifig hy ahuis, en wat diergelijke meer hier vooren zjjn verbaelt ; In-
voegen ook daer over, foo wel op de woonplaetfen, als des handels,
aenlpraek kan worden gemaekt.

6. Ten aenzien van de mifdaden geeft de plaetfe van het feit ook
recht-geding nae Keyferlijke rechten , invoegen de mifdadige op een
ander plaetfe gevangen, moet worden gefonden ter plaetfe daer het
feit begaen is, indien de Rechter aldaer het felve komt te begeeren,
maer in Frieflandt heeft dit weinig gebruik, want binnen 's Lands kan
niemant over mifdaden oordeelen als het HofF alleen, in wat deel des
l^andts het feit moge zijn begaen ; is de mifdader buiten Lands ge-
vangen foo kan het Hoff alhier wel verfoek doen, dat hy moge wor-
den overgeibnden ; maer het kan niet worden gevordert uit kracht
van eenige recht iinacht, ofte van eenige wet; rnaer het moet gefchie-
den'verfoeks-wijfe, en noch wel onder verklaringe dat het alleen ter
beede toegeftaen is, met belofre van het felve by diergelijke gelee-
gentheit infgelijks te willen doen, (c) Eygentlijk dan geeft plaetfe van
begane mildaedt geen Juri^iBie , maer is over al aengenoomen deië
reegel; Ik^firafe daer il^H vinde^ foo dat niet alleen Frieièn in an-
dere Landen hebbende mifdaen, daer over alhier konnen worden ge-
ftraft , gelijk Sande leert ter plaetfi voorfz.. maer alderhande peribonen
konnen hier te rechte worden geitelt , op wat plaetfen zy mifdaden
mogen hebben; ^twelh^het gemeine nut van't menfchelijke gefiachte foo heeft
gedaen invoeren tot meerder inbindinge van grove deliUen^

7. Want is te weten, dat het gcene voorfz. is moet worden verilaen
van fware milHadenwaer van de ilraflFe moet ftrecken tot algemeine
afichrickinge van een ander die haer op gelijke wijiè mochten verloö-
pen ; Maer in geringe feiten die met geldt-breuken of andere kleine
ilraften komien worden bedwongen is het echter waer dat de plaetiè
van het feit rechtfmacht geeft ; Invoegen d' Officier van de plaetfe
dien perfoon met citatie beloopende of dadelijk aengrijpende kan te
rechte ftellen, en ftraffen , fchoon hy onder den fehen niet isgez.eeten^
des kan hy ook worden betrocken voor den Officier van fijn woon-
plaetiè , by aldien hy van den fel ven eerder wort geciteert of gevan-
gen , want pr£ventie in ibodanige faken plaets heeft, gelijk ten aenzien
van Injurien by d' Ordonnantie is vaftgeftelt. (d)

■Oorjakm '^aer door een incompetente Rechter '^ort competent, tot tn getale,
d' Eerfie priVdegie Ύαη perfionen , en "ivc/ke die ^n. T'^ee-leedige Verhlarin»e
yan dit privilegie. Onder '-peedu'^en bedaegde ^rijflers begreepen , ook levendi-
ge yvedu'ifien. ^Jjke en arme in defen niet onderfcheiden. Onder toefen toorden
begreepen alle minderjarige , maer geen Stadts-kinderen, Kjank^innige in alle
tnanieren. Geen moederloofe kinderen onder Vader flaende', ten zy een ander
Curator hadden. Predikanten Voor haer in qualiteits goederen t en alle Godtsr
huifen hooren hier toe , maer geen Steden of Dorpen, Kranke hoedanig hier te
Verflaen, Hoedanige ftvacke. Hoedanig alhiei , ongeluk der fortuine. Of hier
toe behooren die hun ongeluk felfs op den hals hebben gehaelt. I^eeden Van dit
Voorrecht, ^lle die perfoonen komen tot beide ftticken Van 'i privilegie, d* EC'
ne geprivilegieerde tegen den anderen heeft dat "Voorrecht niet. Het kan afge~
fiaen tvorden. Submijfie onder het Ho ff geen afjiant. In cas Van ceffie '90 at
Rechtens. TriVilegie Van Kjygs - lieden en Studenten , '^ijkt Voor dit. IVat
Voorrecht l\rijgJUeden hebben Of V privilegie der Studenten ook behoort tot
de Trofeffooren, Machtige lieden geen privilegie by ons^ Noch ook kerkelyke
perfoonen.

M.^ petenteRechter, competent kan worden; wyilillenfe, ten
minden de voornaemfte brengen tot feven in getale; ten i. Privile-
gie aen feekere perfoonen ende faken gegeeven ; ten %. door weige-
ringe van recht; ten 5, door onderwerpinge; ten 4. door verfchei-
dentheic van furi^dtüien \ ten door t' famen-hanginge van faken;
ten 6. door reconventie', ten η, door arreflen.

2. Geprivilegieerde peribonen in defen zijn, die men in rechten noemt
miferabile ; namentlijk, weduwen, weeien , bedleegerige en andere
met lijfs-fwakheit bevangene menfchen, of door ongeluk der fortuine
gequelt. (a) ®

niet behoeven uit haer woonplaetfe te komen voor het: hoogfte Ge-
richte, fchoon Jy anders weegens Ampt, Adel^ Submisfie of andere oorfaken
het Hof onmiddeltjk^ onderworpen waren, ( anders foude het geen privi-
legie zijn) en dienfvolgens, als onder veele pleits-genooten in verichei-
den furifdiElien geïeeten, een wees, of weduwe bevonden wort, die
behoeft voor het HofF nevens d' andere niet te verfchijnen, gelijk ver-
llaen is in de fake van furjen van Fierff^en , tegen Geertie Intiema huis'
vrouwe van w, D. Reddmgius Pafloor tot Oofierlittens , en Hendrikjen
Claejfen , weduwe Riemerfma excipiente, in November 1679. het 2. lidt
van haer voorrecht is , dat fy hare partijen ter eeriler inftantie voor
het HofF konnen roepen , fchoon fy daer anders ten eerften niet be-
hoefden te verfchijnen.

4. Het geene de Wet zégt ten voordeele van de weduwen , wort
by veele ilechts-geleerden tot ongehoude dochters uitgeilrekt , het
welke by onfe praótijke gevoegt wort , (b) de reeden is, om dat on-
gehoude dochters, foo wel een voorftander miilèn, als de weduwen,
en noch wel foo verachtelijk zijn, infonderheit out wefende , en dit
privilegie kan op haer niet paflen, als voljangzijnde, wantdeminder-
jai'ige hebben dit privilegie buiten dat, als mindeijarig.

Het felve vooiTeeht wort ook met goede reeden vergunt aerv .
getrouwe vrouwen , welkers mannen gevangep , gebannen, of uit
andere jammerlijke oorfaken uitlandig zijn; ook aen de geene die bui-
ten haer fchult om des mans boosheit van de felve gefcheiden zijn,
gelijk by de Heer Sakema mede is aengeteekent op d' Ordonnantie, (c)

6. Tuflchen rijke en arme weduwen of dochters, wort by de wet
geen onderfcheidt gemaekt, als ook niet ten aenzien van de kranke,
Svacke, en andere ; want het weduw- en weesfchap, krankheit, en
fwakheit, verdienen dit benifide van felf j en is foo van een rijke vrijfter
Verilaen by den Hove, in fake van fanke Siccama Impctrante en Exci-
pieerdii contra Pieter Sjbrants Gedaegde en Excipient , den 10. September
164^. Nauta decif 150.

7. Het Privilegie van de weefen , of onmondige beneeden de 14
jaren, waer van eygentlijk de wet fpreekt, wort tot alle minderjarige

febracht, tuigende Sande ter plaetfe vo»rfz, om geüjkheit van reedenen
ie daer evenwel niet en is voor de Stadts-kinderen, welke om haer
ondeug^ntheit onder voogden geftelt worden ^ hoewel de Heer Sake-
ma in hjn aenteekening op voorfz. artikel dier meininge is; want of
■wel den cllendigen dit voorrecht gegunt wort, al warenfc door haer

fchult in ellende geraekt, fio'a/s terflont geleert βί worden , ibo lieefi:
dat echter geen plaets in de geene die noch werkelijk in haer boos-
heit voortvaren , weshalven de lèlve Sakema verftaet , dit privilegie
niet toe te komen aen weduwen die een oneerlijk leven leiden; en de
Stadts-kinderen moeten worden aengemerkt als noch deugenieten zijn-
de , om dat, als fy haer gebeetert hebben fy van de voogdije entfla-
gen, en in haer geheel herilek worden.

8. Maer die om krank-zinnigheit onder voogden worden geilek,
hebben fonder twijvel deel aen dit privilegie^ niet alleen oai degelijk-
heit met minderjarige , maer ook om dat iy onder de fwacke , n/act
van wy terfiont [uilen Jpreeken , begreepen worden.

9. Voor weeièn worden niet gereekent kinderen van moeder be-
rooft , ftaende onder haer vaderen, lelf niet ten aenzien van haer moe-
derlijke goederen, gelijk Nauta getuigt dikwils by denHoveverilaen
te zijn, (d) maer fuik een minderjarige indien hy ilont onder een an-
der momber, ofte voogd, het iy door moeders Teilament, of onbe-
quaemheit van de vader, foude mogelijk dit beneficie niet konnen ge-
weigert worden, om dat hy vaders befcherminge niet en geniet.

10. Is ook geoordeelt, dat een Predikant weegen zijnpailorijegoe-
deren , het recht van minderjarigen in defen heeft , in faken van fa-

Gabbe Gerlofs Gedaegde en Excipient, den 4 February 1645. 't welk tOC
andere Godts-huifen buiten twijvel moet worden uitgeilrekt, JVauta.
Doch Steden, Grietenijen, Dorpen, hoewel anders het recht van min-
derjarige pleegen te genieten, konnen echter alhier niet worden verftaen,
om dat ly niet konnen gebracht worden tot perfoonen, ;welkers ftaec
verdient medelijden, van hoedanige de wet alleen fpreekt.

11. De derde foorte by de wet genoemt , zijn kranke pcriboneri,"
't welk te verilaen is niet van alle, maer van langduirige fiekten, gelijk^
de woorden der wet ook^luiden\ als daer zijn die met teennge ^ en andere
quijηendefiekten, met podagra, met ileen in nieren of blaes, endier-
gelijke qualen worden verdrukt. 1

12. Ί en vierden , noemt de wet fwacke lieden , waer onder ver-
ilaen moeten worden, lamme, kreupele, fwaer gebrookene, blinde,
ilomme, doove lieden.

ig. Eyndclijk doet'er de wet een generael flot by, van alle die
dsor ongelijk^ van fortuin tot ellende zjjn gekoomen, onder welke woorden
met gemeine toeilemminge der Rechts-geleerden behooren verilaea

te worden, arme lieden \ en voor arme moeten niet alleen gehöudeit·
Worden de geene, die recht om Godts-wille begeeren, ende verkree-
gen hebben , maer alle die de foobere koil met handen arbeidt win-
nen moeten.

14. Uit het geene de wet zegt van ongelijk der fortuine, wortge-
vraegt, of dit Privilegie ook is voor fulke, die haer fclf hebben te
wijten dat fy ellendig zijn geworden ; gelijk die met ontuchtigheit
haer de Ipaenfche pocken, of door overmatig fuipen haer de teeringe
bf de podagra op het lijf hebben gehaelt , of in armoede zijn verval-
len met onnutte en dolle koften te doen; het gemeen gevoelen is dat
deiè lieden het voorrecht noch behouden, mits de gemelde oorfaken
voorby zijn; want noch duirende en tegenwoordig zijnde, fouden fy
haer keeren , gelijk van een weduwe oneerlijk leevende gezegt is,
ènde van een dochter weegens byflaep aenipraek doende van allen ge-
leert woit. de woorden der wet, luidende van ongelijk der fortuine,
konnen nae den Latijnfchen flijl^ wel verftaen worden van een onge-
luckigen ilaet, daer in yemant zich bevint fonder aenzien van de oor-
fake, waer uit die ellende veroorfaekt is , en alfoo mede van onge-
lucken op den hals gehaelt, gelijk by den Hove verftaen isindeiake
van P. M. tegengeworpen zijnde dat hy felf oorfake van fijn ar-
moede was; is hem echter, dies ongeacht „ waer, of niet, dit privile-
gie toegeftaen, den 17 Maert 1680.

if. De reeden van dit Privilegie is ten eerften, om dat de onnoo-
fele, en ellendige lieden, door dit privilegie beeter aen haer recht ibu-
den raken j want anders is't ipreek-woort waerachtig in dè weerelt,,
'dat de ellendige geen vrienden hebben. De tweede reeden is , op dat fy
niet lang fouden opgehouden worden,, met appel en andere middelen
van rechts train y ende ten derden, om dat iy te minder onkoften be-
hoeven te doen.

' 16. De reeden wil , dat beide leeden defer Voorrechten in't begin,
'van dit Capittel gemelt ^ toegeftaen moeten worden aen alle de geene·
die wy gezegt hebben dit privilegie toe te behooren \ alhoewel ik by
den Heere Sakema bevinde , dat iii fake van Hijlk^ Criets, tegen facoh
Binkis^ op den 27 OÜober 1624. verftaen foude zijn, dat eenongehou-
de dochter voor haer ordinaris Rechter zijnde geroepen , haer niet
vermochte te behelpen met dit privilegie, nochteverfoeken renvoyk^vi
den Hove; als of iy alleen recht hadde van haer partije voor het HofF
te roepen, en alfoo niet meer als het halve privilegie foude génieten
ten ware dit gewijfde daer toe behoordedat het HofF doen mogelijk

verftaen heeft, geen ongebouwde vrijfters onder de naem van weduwen
te begrijpen , 'twelk niet vreerat zijnde nae 't gemein gebruik der
woorden, by verfcheidene Rechts-geleerden alfoo wort geleert.

17. By't Hoff is ook wel verftaen , dat een peribon by deiè wet
geprivtlegieert y een ander het felve privilegie hebbende ter eerfter in-
ilantie voor 't Hoff konde beroepen, maer de volgende Praétijke is ge-
weeft voor het tegendeel , nae de reegel, een geprivilegieerde verliep
Jijn privilegie tegens een dte even foo geprivilegieert is.

I?. Maer alle deiè geprivilegieerde konnen haer voorrecht wel af-
ilaen, indien iy willen, gelijk yder een fijn faveur kan doen, niet al-
leen uitdruckelijk het felve renuncierende, en veriakende, maer ook
ftilfwijgende en metter daedt ^ wanneer fy haer partije voor den or-
dinaris Rechter roepenofte felve geroepen zijnde verfchijnen, end'
antwoorden.

19. Submisfie of onderwerpinge onder het Hoff, met gemeine woor-
den in een inftrument gedaen, kan geen renunciatie, noch verval van
dit privilegie maken , maer renunciatie moet foodanig zijn, dat het
blijke, de perfoon inde gedachte heeft gehadt, om af te ftaen het geene
dat men haer foekt te wiegeren , dat woorden van flechte fubmiflie
niet en doên. ..

< 20. Sy konnen ook haer recht, ten aenzien van dit privilegie hun '
verkreegen op een ander overdragen, wanneer fy't fpecialijkuitdruc-
ken; want ilechte ceflie geevende van eenig recht ten principale, foo
kan de Ceiïionaris dit privilegie niet gebruiken, (e)

zi. In tegendeel , de geprivilegieerde perfoonen ceffie hebbende van
een die dit privilegie niet en heeft , konnen nochtans in haer qualiteit
het felve gebruiken , end' is foo geweefen in de fake van Gem Hans-
Fybes weduwe, tegen Cornelis Roelofs, den 4 ^uly 1600. Sakema.

22. Is mede aenmerlielijk, dat defe onnoofele of ellendige ibo ge-
noemt , konnen ook krijgilieden ter eerfter inftantie voor den Hove
krijgen, fchoon ook die privilege ten aenzien van recht-geding heb-
ben ; maer 'i is een privilegie van andere foorte, en is lbo geweeièn in de
fake van Tdts Sjoerts , tegen Matthijs van Minden , den ij Maert 1610..
Saehma. Waer uit echter niet af te neemen foude zijn, dat Studenten
van Franeker, door weeièn, weduwen, of diergelijke, voor't Hoff geroe-
pen zijnde, haer niet fouden konnen behelpen, met het privilegie der
Academie, om dat het felve van ander inzien is, als dat van de krijgilieden..

de Krijgflieden , beftaende daer in, dat iy voor het Hoff niet konnen
worden geroepen; maer alleen voor haer eygen Gerichte, gelijk dat
alhier in defe Proviniie is opgericht , volgens het geene hier boven
gemelt is, en valt geen onderfcheidt of het Krijgs-Officieren, hoogc
of laege, en flechte Soldaten zijn : want is het een voorrecht van den
krijg, Γοο is'er geen reeden om het den Officieren te weigeren, daer
is een pra6tijke dat Officieren Edellieden zijnde, jae alle hoogc Offi-
cieren , tot Lieutenanten toe, voor den Hove geroepen, en hare ex^
eeptien gerejetteert worden ; wat reeden hier van is kan niet zeggen,
of het moefte weefen, dat het geen Burgers, of Huiflieden zijn,
hoedanige ά' Ordonnantie van den Hovc ter eerfter inilantie eximeert 5
maer het is ook klaer, dat die Ordonnantie niet weg en neemt , de
byfondere privilegiën defe en geene toe behoorende , en ook voor-
waer niet, dat van de Krijgs-Officieren; Smde neemt het anders, (f)

2,4. Van gelijken is 't geleegen met de Studenden in 's Landts Uni-
veriiteit , die mede voor geen ander rechtbank als voor hun eygen
meefters konnen worden geroepen, (g) r

ay. De Profeflbren, gelijk^medegez^egt is elders, plachten het fêlvc
voor haer en haer huifgezinnen te vorderen uit d' Academifche wet-
ten, (h) en fy genieten het ook ten aenzien van hetStadts-Gerichte,
maer niet voor het Hoff, om dat de wet het niet uitdruckelijk geeft,
noch die van de Academie , noch d'oude wet van Keyfer Frederikj
die alleen van de Studenten fpreekt; met de ProfeiToren en haer huis-
gezinnen heeft het eenigzins een ander inzicht, byfonderlijk, om dat van
ièntentien der Academie geen appel en valtj (i) het welke in de Stu-
denten groote reeden heeft, op dat fy met geen rechts train fouden
opgehouden worden ; defweegen ook de meefte faken voor de Aca-
demie ibnder forme van Proces de plano worden afgedaen \ maer de
faken der Profeflbren van meer belang, en van eenerleije aert zijnde,
met faken van andere Ineezeetenen , foude het ten dien opzichte
vreemt weefen , dat een Neder-gerichte by arrefi , en als Sonveram
foude recht-fpreeken ; het welke nochtans ook ten aenzien der PrO"
féj/oren foude moeten gefchieden uit kracht van de wet ^ indien fy
alleenlijk voor den Senact konden worden geroepen , ende niet voor
het Hoff j Defweegen baer ook jongil by den Hove ontzegt is, pra.
ferentie te mogen uitipreeken tuffchen de Crediteuren van de Pro-
feflbr Terentim ^ als eenige Crediteuren het verfochten van d£.Senatm ^

(f) in fijn eerfte boek tit. 1. def, 4... (g) jiuth\ Habita C· Ni// pro TatrJ, 47,
fundam* Jicad, Q) ά ΐ.^γ.

'eenige andere voor Commiflaris van den Hove; alhoewel het te voo-
ren aen de Senaet was toegeftaen, in de boedels van de Profeforen
Bank^ en Parem , doen fy daer over in difpute met de Magiftraet van
de Stadt waren , en haer in der daedt lbodanig recht toe komt by
gevolge van de Jurifdi£tie en pmventie foo wel als andere Neder-
rechters; maer het geeft een ander uitficht, ten aenzien van de Sena-
tm^ om het voorfz. privilegie van te wijlen fonder appel , het welke
't Hoff haer niet wijder, als neffens de Studenten gevoeglijk heeft gc-
oordeelt te konnen toeilaen.

De Geeftclijkheit heeft nae Keylèrlijke , en Paufelijke Rediten
ook privilegie van recht-geding, fterker als eenige andere ordere, foo
dat fy ook de geeftelijke rechtbank door haer eygen afitant, en ver-
iakinge niet konnen verlieiên, het welke anders alle die privilegie hebben,
•vrijeltjl^ mogen genieten y maer by ons hebben de kerkelijke geen privi-
legie van recht-geding, in faken van civile en crimineele 'jnflitte, anders
als dat fy ter cerfter inftantie voor den Hove moeten komen ; ende
voor de Neder-rechter geciteert zijnde, moeten iy verfchijnen Ibnder
ïenvoy aen den Hove te konnen verkrijgen.

Vingen die gepri\}tlegieert fch^m» en niet en ^jf». Intimatie aen den Trocurenr
Generael, hoe in defen te Verftaen· Hou^elijx faken en Van byflaven geprivile'
gieert. Mede o\erfchattingen. Maintenuè, Herflellinge in tgeheel, ^enfpraek
uit de "ifet diffamari^ f^analienaiie. Of door reliefien een faek ten ttrfien Voor V
Hoff kan komen,

J.lt ƒ Olgen de Privilegien van faken,, ten aenTien van recht-
^^ gedmg ; Wy behoeven niet te zeggen, dat kerkelijke
▼ ken , niet als voor de Kerke-Raden, ofte Confiflorien, Clajfen
en Synoden, kpfi^en worden verhandelt en die van de Regeeringe niet
als voor de Heeren Gedeputeerden, ofte onder Regenten; want fulks
in de titel van rechtfmacht al gezegt is j Privilegie wort genoemt be»·
yrijdinge van een rechtbank die een perfoon ofte fake nae fijn eygen

aert onderworpen ibude zijn. het welke in geeftelijke dingen , mits-i
gaders faken van politie ende regeeringe zich anders bevint, mits dat
men niet fpeele met woorden , ende voor kerkelijk ofte poli-
tijk foude willen houden het geene waerlijk tot de civile en crimineele
Juftitie moefte worden gebracht, dat de crimineele faken alleen tot
het HoflF behooren, is ook eygentlijk ^etnprivilegie, maer een gevolg
van ongetwijvelde furifdi^iie.

z. Maer het gelijkt meer nae Privilegie of Exemptie, dat civile ey-
fchen komende uit fake van mifdaedt, wanneer daer by is verkreegen
intimatie aen de Procureur Generael, dat alfdan de fake ter eerfter ζ/τ/?^??-
tie voor den Hove kan worden betrocken; gelijk geweeièn is in fake
van Oeds Arents, tegen Ρ mins Hettes, den 15 November 1614. (a) en
allenthalven noch gepradifeert wort. noch getuigt Saekma, dat den
23 April 1616. geweeien is in de fake van Amen N, tegen facob Rou^
fel, dat om wondinge, en diergelijke injurten^ yemant teneerften wel
ten Hove mag worden geroepen j 't welk echter niet, als ten aen-
zien van de Procureur Generael , of infnmtie aen den fel ven kan
worden verilaen.

'2^. Maer houwelijks faken, en aenfpraek om byflapen, fchoon tot
des Procureurs plicht niet behoorende , mogen ter eeriler inftantie
aen den Hove worden gebracht , gelijk d'ontwijvelbare Praktijk is,
en noopens het fwanger maken geweefen is in de iaek van Gauk, Hijl"
l^es, tegens Dirk^facobs^ den 15 '-/uly 1654. by Èaet^a in gelijkheit van
de dagelijkiê praAijke.

4. Alle queftien die over fihattingen, fioreenen, en andere Landts-
laften op de goederen liggende , tuilchen particuliere komen t' ont-
rijfen, behooren ter eeriler inftantie voor het Hoff j wel te weten,
als het niet en raekt d' ordere van het Landt ende Regeeringe; want
het alfdan tot de Heeren Gedeputeerden foude behooren , op een
fidnciair recht ofte maniere zegt Sande (b) het v/elke hoedanig te ver-
ilaen fy of niet, fullen wy om reeden alhier niet onderfoeken.

Het alderkortile gerichte van Maintenué, wort ook by het HofF
alleen F, ende ter eeriler inftantie verfocht, en aengeftelt , waer van
elders breed'er.

6. Herilellingen in het geheel, konnen ook buiten twijvel ter eer-
fter inftantie verfocht worden ^ en moogelijk alleen by den Hove,
foo wanneer de reftitutie om haer felve en alleen verfocht wort ^ gelijk^
mede fal worden beweefen op een ander plaetfe.

7. Aenipraek om yemant fijn aótie te doen aenftellen ^ (ex lege diffa*
mari) of te fwijgen, kan ook onmiddelijk voor den Hove gebragt wor-
den , en is foo geweeiên in de fake van f uke nAuk^ tegen Trijn Rteuks den
27. OEioher i6z^.Nauta.

8. Aenfpraek over alimenmie ίοο wanneer de queftie is tuilchen per-
Ibonen die niet geprevilegieert zijn, kan ook onmiddelijk voor het Hof
geichieden , en is Γ00 by den Höve geweefen in de fake van Willem
Wtllems tot Wohuega tegen (tAnna Frmhejna mede aldaar. Nauta decif %6,

9. Ter occafie van de requeiten worden ook veel dingen ten eerften
voor den Hove gebragt, die daer anders niet fouden komen ; want
daer wort qualijk requeft van eenige iake gemaekt, of daer op wprt
geappointeert, als men niet terilont ziet, dat het onrechtmatig is, zygefielt
tn handen van partije, die daer op hebbende geantwoordt, gelijk altoos
gefchiedt, valt'er dikwils commiiïie op, en rijft er proces uit j fchoon
anders noch faken noch perfoonen onmiddelijk tot het Hof behooren;
dit gefchiedt wel, maer is echter nietnoodig; wantpartije met fijn rf-
fcriptie niet heeft erkent, en zich onderworpen het Hofs gerichte: niaer
kan, als het op proces aenlcoomt, fijn exceptiedefwegenvoorftellen,
ook ten eerften by de refcriptie, kan hy wel zeggen, ongehouden te
zijn, om voor den Hove te reibriberen ; en is dat een refcriptie ex-
ceptioneel , hoedanige by den Hove wel hebbe gezien dat toegelaten
wierde; maer contra-refcriptie by manier van exceptie ibude lbo figt niet
^aen, om dat de contra-reicrifc^nt eerft het requeft heeft ingegeeven,
én ten dien aenzien foude lichter 'worden gevreeft , dat het om. den
train gefchiedc, welke in de weg van requeften, die zeer kort is, voor
al moet worden afgefneeden gelij k weete gefchiedt te zijn, óp een coni

exceptioneel v^n Hedia Zieksma tegens haer en haer kindts
Krediteuren in de recht-dagen voor Alderheiligen. 1679. .

tï^ergdng » fHfieede reeden Van recht-hanh te Veramkren ts 'Weigeringe \>dn recht of
uitflei. IVat Keder-richters hier aen fchuldig. Oevde reeden ? fubmijfie. kracht
des felfs ^ behoort ook tot Erfgenamen en^rsW^en, " Kiet tot anderen , ook niet
tot fien heiitter Van hypotheek , "Pfacr ontrent fubmtsfie door een ander "ivas ge-
fchiedt. Noch een geVal Vandieflag. Submisfien konnen niet Verbooden'icordejj^

Us verre van privilegiën der perfoonen en faken, van wel-
ke alle onfe Ordonnantie niets uitdruckelijk heeft: maerdoor
de gemeine rechten en flijl van prailijke zjjn alle die dingen aenge·»
nomen en vafl gefiek. De tweede reeden waer door de ordinaris recht-
geding wort verandert is in de Ordonnantie (a) uitgedrukt, te weeten
als burgers, en huiilieden, by den Rechter, waer onder fy gezeeten zijn,
het recht wort geweigert of onbetamelijk^vertoogenin welken gevalle dan
het recht ge weigert, of te lang uitgeftelt is, zich ten eerften tot het Hof
kan begeeven, end' party daer toe brengen dat hy hem daer moet vol-
gen i en fulx iiiet alleen in't begin yan't Proces ^ niaer ook in den voort-
gank deflelfs , al was het nae by de fententie , dewijl 'er anders geen
middel is, óm fulkequellingente verbeeteren.

2. Ende maken haer onder anderen hier aen fchuldig fodanige Ne-
der-richters, die dikwils veel weeken, jae maenden laten verby gaen,,
fonder recht-d'ageh te houden , waer door alle laken m het war, ea
in't wilde lopen, als partijen op haer verfoek, en op haer tij dt de recht-
dagen niet en verkrijgen, foo is haer recht geichapen om recht uit nae't
Hof te gaen, maer gefchiedt zelden.

De derde reeden, waer door gezegt is, dat ordinaris recht-banken
voorby gegaen worden, is vrywillige onderwerpingeoffuhmisβe^yRel-
ke. zeer gemein is, ende meeft achter alle contraóten , en inilrumenten
wort gevoegt.

4. Van de- kracht deièr onderwerpinge hebben wy geiprooken, in
de titel van dé Rechts-macht j en kan hier noch by worden gedaen,

dat de erfgenamen des genes die zich heeft gefubniitteert, als weiènde
een wettelijke overeenkomfte uit kracht deflHfs ook ter eerfter infian-
tie voor den Hove konnen worden geroepen; te weeten in de fake daer
in d erflater zich heeft gefubmitteert fonder wijders, jae de huifvrouw
wort verftaen door fubmiffie van haer man, ten eerften voor het Hof
te konnen worden betrocken, volgens het geene Safide leert, (b) als
een gevolg van het voogdijfchap.

jr. De reeden hier van is , dat de erfgenaem moet voor alles ilaen
wat de overledene gedaen heeft , als voor een perfoon wordende ge-
houden , en een getroude vrouw volgt allenthalyen het recht-geding
yan haer man, ende yooïfi gelijk^hier hoven gez^egt is.

6. Anders is het feeker , dat deen door des anderens fίίbmisβe niet
Vvort geraekt, nochte verplicht, om een andere recht-bank te kiefen;
felf een bezitter van hypotheek^ aengfprooken wordende met hypothecaire
aftie, kan voor den Hove niet geroepen worden uit kracht van de fub-
misfie, die de ichuldenaer van wie de hypotheek is afgekomen, mag heb-
ben gepaffeert, om dat een derde bezitter niet en roert, de overeen-
komite by een ander gemaekt; end'isalfooverftaen, tuigende Saekma
in^de [ake vm Cornelis ^ellis tegen Heffel N.den ij Decemb. 1614. fonder
dat men in eeniger wijfe kan zeggen, dat het goedt door die fubmisβe fou-
de weien geaiFeóteert, dat vreeindt is van de rechts-geleertheit om te
denken, hoewel daer op wel is gezien fterkereflexienemen: foozeer
dat een exceptie declinatoir , op deièn grondt by een bezitter van hypo-

voorgeftelt, met ileekende ftemmen is gerejeóteeit, den 11 Feh:
1680. doch is naderhant expreilelijk anders verftaen , in de fake van
Dr. J. B. contra P. R. den lojulij 1681. ''

7. Submiflie gefchiedt of onder een feeker gerichte of onder alle; die
onder een feeker gerichte is meeft gebruikelijk onder den Hove kan ech-
ter op een Neder-gerichte van gelijke gefchieden. die onder alle Ge-
richten moeten worden verilaen, van alle, daer men fijn partije met aw-
iie beloopt j en kan ik geen reeden zien, waerom fodanige fubmiffie de
jiirifdi^iie wzn het Hof niet mede foude fundeeren; hoewel het in Hol-
laiidt anders verftaen wort volgens het 6.artic. der ampliatie van injlrfi^ic '
•van den Hove van ïiollandt) dat nae allen fchijn partikuliere reeden heeft:
maer als de Notarien in de inftrumenten ftellen, met fubmispe ^ foo nae
reéte, gelijk wel, gebeurt, daer kan noch generale noch, fpecialefrbmis-
fie onder een feeker Gerichte of onder het Hof door worden verftaen;
maer alleen dat de man zich onderwerpt alle rechts-midelen, die men

faude koiinen gebruiken, 't welk buiten dat allenthalven verftaen wort;;
en is foo by den Hove geweefen dem^feptemb: i6So, inde fakevaa
Anne Sjoukes, voor hem ende in qualiteit impétrant, excipieerde, contra
Antje Rinnerts Grettinga voor haer in qualiteit gedaegde en excipieerde.

8. Hier vooren is ook gezegt, dat ftilfwijgende jkbmisfie gefchiedt,,
wanneer men geciteert zijnde voor een Rechter, ten eerften dage die-
nende geen exceptie ilelt, foo als dOrdonnantie vereyfcht (c) mits d'Im-
petrant met fijn libel gereedt zy;^ want indien ik het eyfch, enhyhet
niet leevert, foo mag ik naderhant noch exceptie ftellen. Maer als de
gedaegde geen libel eyicht, noch exceptie ftelt daer hy gecompareerE
is, foo wort hy verftaen zich den Rechter te onderwerpen, al had-
de partije niet gedaen; als de fake gecontinueert tot den naeften recht-
dag , en fulx in de Rolle was aengereekent; gelijk by den Hove meer-
malen is geweefen, ende jongft in de felve fake van Sjoukes, con·^
tra Antie Grettinge den z^fèptemk· i68o.

9. Is ook verftaan , dat twee én twee een ackoort hebbende gemaekt
met fubmiflie, foo dat yder twee maekten een paitije, naderhant d'ee-
ne twee queftie onder haer krijgende , de fubmiiEe tot dien gevalle;
niet behoorde » om dat die twee in het inftrument met malkanderen
niet te doen hadden gehadt, noch aen malkanderen verbonden waren ^
maer een en de ièlve perfoon hadden geprefenteert, op de requefte van
D. D. Predikant ep de R^ den 2 Maert 1680.

10. Voorts dewijl de fubmisfien zeer dienilig zijn, aen de lieden om
kort recht te bekoomen, en uit over-eenkomfte beftaen, rakende een yder
fijn patrimom > lbo volgt dat fodanige lubmiflien niet konnen worden,
belet nochte verboden^ niet meer als anderepointen vandiipofitieover
yder fijn vrije eigengoedei-en^ fchoon de Neder-rechters mochten den-
ken dat haer macht ende profijten door de felve bekort wierden ; im-
mers foo lange niet kan worden gctoont, dat Ibdanigefubmiiliennadee-
lig ibudcn moogen zijn aen de gemeine welvaert..

yierde oorfaek » erfche'tdenhetf· Ύαη jurifdiBkn o\eT ie ptrfbonen. Heeden hier
' van, en konft der Advocaten daer ontrent, f^erfcheide geleegentheit der goederen
raekt dit VriVilegie niet. Limitatie daer ^)αη in erf-jcheidingen^ Immiffien Uitleg-
. ^/«^i y>att de Ordonnantie daer oyer.

▼ nen die men roepen wil zijn woonachtig, fchoon niet een,
van haer den Hove ter eerfter inftantie onderworpen is; enfulxheeft
foo wel plaets, als 'er veel erfgenamen zijn van een ooripronkelijke
fchuldenaer, ais wanneer iy alle van aenbegin aen een fake deelachtig,
zijn ; wel te weeten de verfcheidene jnrifdiEHen moeten alle in Ρήεβαηάί
zAjn ; want of een der partije in een andere provintie woont, dat geeft
geen veranderinge ten aenzien van de rechts-macht alhier, gelijk by den
Hove vei*ftaen is in de iake tuflchen de Advocaten L,enH, tegen E-
lifabet Indifcheraven ij.Novenb; 1681.

2. De reeden hier van is voor oogen, om de proceiTente verminde-
ren , ten einde men niet gehouden ioude zijn, om op veel plaetfen tc
gelijk over een falce te pleiten ; edoch moet defe reeden waerachtig,'
zijn, want de Advocaten zijn dikwils daer opuit, datfyd'eenofd'an-
der by de partije die fy roepen willen , voegen, om alibo d'inflantie
voor het Hof vaft tc maken , en by den voortgank van het proces
laten fy dien by ge voegden varen, en maken haer vaft aen den eenen ί
doch yemant daer van bedenken hebbende, kan van aenbeginpmeflee-
ren ialfs-recht te willen blijven, om naderhandt exceptie te mogen ftel-
len, indien bevonden wort, dat die ial^e den anderen niet en roert.

Wel te weeten, de woonplaetfe der perfoonen moet in verfchei-
dene juriiüidtien zijn, want of dc goederen daer men proces ο ver naaekt
wel in verfcheidene plaetiên gelegen zijn, fulx kan in defen geen ver-
anderinge maken j want is dadie perfoneel, foo wort op het goet niet

gezien ^ maer op de wooninge des perfoons alleenlijk ; is fy op het
goet, foo moe: de eyfcher of de perfoon aenfpreeken, om al het goedt
re gelijk, of hy moet yder ftuk eyfchen, waer het ligt; is het te doen
om een ervenillè te deilen, welkers goederen op vericheidene plaetien
leggen, dat moet ook gefchieden daer het meeite goedt ligt, of daer
de mede-erfgenaem woont j byfonderlijk om dat in de ert-fcheidinge
niet alleen queftie over het goedt is ; maer ook wel perfoneelepritfimen
moeten vereffent worden, waer van op fijn plaetfe gemelt is, en wordt
daer op een gewyfde by Saekma gemelt, VX^chtrifacobKantervan Oo-
firn gedaegde en excipient, en Botje Meinerts excipieerde den i Maert 1600.
hier vooren ook^vermeldet.

4. Mogelijk ibude het echter konnen 2-ijn , dat dit anders mochte
gebeuren, mgevalle een erfenifle wierde geè'yfchtj want die kan, of
ter plaetiè der wooninge van de Bezitter , of daer de goederen alte-
inael of het grootfte gedeelte geleegen zijnaengeftelt worden, in-
dien nu in veel jurifdi£tien even veel goedt is geleegen, foo moet of
d'eyfcher de keur verlielen van op een der twee plaetfen te mogen
^geeren , of hy moet ten aenzien van de geleegentheit der goederen
voor het Hof konnen gaen. het laetfie fchijnt tot minder quetftnge te üjn
als het eerfle,

f. Noch ilerl^er foude dit konnen gezegt worden als 'er immisfie in
de pojfesfte van vericheidene geleegene goederen, een en de felve fchul-
denaer toekoomende wierde verfocht ; want fulx niet als ter plaetfe
daer het geleegen is kan gefchieden, en dewijl niet een van de Rech-
ters van de plaetfe d'immiiiie in alle goederen kan doen, foo moet het
iioodtfakelijk tot den Hove vervallen.

6. Het welk dan mede door onfe Ordonnantie beguniligt wort,
welkers woorden aldus luiden, doch wanneer een faketegens gedaegden in
'verfcheidene jurifdiBien voor viel, fal de felve fake ter eerfler inflantie voor
den Hove beroepen mogen worden, daer wort gezeit, als een fake voorviel
in verfcheidene jurifdiBien , foo kan dan ook verfcheidenheit van jurif-
di6lien, ten aenzien van faken het recht-geding veranderen.

7. Alhoewel om de waerheit te zeggen de woorden van de Ordon-
nantie fchijnen een weinig geholpen te moeten worden; mits daer on-
der ilellende het woordeken wonende j in defer voegen , foo wanneer een
fake tegen Gedaegden in verfcheiden jnrifSEiien woonende voorviel: invoegen
de zin foude zijn, dat de wooninge der gedaegde over een iake in ver-
fcheidene jurifdiörien veranderinge maken, maer niet het aenzien der
fake op de verfcheidentheit dei' jurifdidien: want dewijlfeekeris, dat

de wooninge der perfoonen de voornaemfte gront is van defe veran·
dering, en het anders niet als in byfondere gevallen plaetfe kan hebben,
foo is beft de woorden in den gemeinen zin ende voor hetmeeftege-
bruili te neemen.

F'iffde ooYpteK t":^dmenhangmge \an faken , ten deele o\>ere€filioomenile met het Τοστ-"
gaende. Oaer '\>an echter ook -)?erjcheelende. 'Bre'\>eniie heeft dildoils in fodanige
dingen plaets. Nader gebruik \an defe oorfake, ten aem^ien Ύαη \erfcheiden aSiien»
Ook noopens ^er^allene boedels, Maer niet in cas yan abandon. Kader de-
duBie \>an defen. GeVoegde in een proces , yeranderen mede Van jurifdiWen ^
en exempelen.

i.'lC 7"01gt de vijfde oorfake die \vy gezegt hebben, datdeordi;-
narife Recht-bank kan veranderen, te weeten
▼ ginge van faken, die niet bequamelijk gefcheiden konnen wor-
den, en derhalven voor een en de fclve Rechter moeten worden ge-
bragt: ('a) deiè reeden koomt wel in eenige dingen overeen, met de
voorgaende ,, maer fy is 'er ook verfcheiden van j fy koomt 'er met
over een, ten aenz-ien van fulke fal^en, die wel uit veel ende verfchei-
dene pointen beftaen, maer die echter een gerichte maken, gelijk daer-
zijn de a£l'ien van erf-icheidinge, van Mombers, en alderhandereeke-
ningen, van maetfchappijen, en diergelijke: want hetopeenuitkoomt,.
of ik zegge, dat alle erfgenamen, Mombejs en Mede-genooten, om de
eenigheit der fake niet te fcheiden, moeten alle te zamen koomen tot den
hoogden Rechter, die haer alle gemein is, dat is het Hof, dan of ik
zeg, dat fulx geichiedt, om dat de faeks genooten in verfcheiden jurifdiBien
-woonen, waer van deiè of geene niet kan worden uitgekooren om ie
alle te doen verfchijnenmaer dat hetfelve voor het Hof, welke fy al-
le onderworpen zijn, moet gefchieden.

1. Evenwel dit onderfcheidt is 'er tuiTchen beyden, dat verfcheide-
ne woonplaetlen der perfoonen , de gemeine rechtbank nootiakelijk

voor den Hove moeten brengen ; maer als ilt zegge, dateeniglieit,
en origedeiltheit der fake , veele tot een rechtbank , daer fy anders
niet toebehooren, kan brengen , ibo verftae ik fulx niet alleene van
het HoiF, maer ook van de Neder-gerichten, wanneer de fake , die
een recht-geding maekt, daer behoort; of ook wanneer de principale
peribon die men acnfpreeken moet, aldaer is woonachtig; by exem-
pel , ik^ wil een ervenijjè eyfchen, waer van de pricipale flucken leggen in
Wefi'Dongerdeel, doch eenige öjn ook^geleegen in Oofl-Dongerdeel, m Fer-
werderadeel, in Ocmtumadeel, alle die bezitters moeten voor het Ge-
richte van Weft-Dongerdeel verfchijnen , als fy daer geciteert wor-
den ; van gelijken een Curator die het bewint heeft gehadt woont tot
Dockum, en d'andere mede voogden in andere plaetfen; debewint-
hebbers tot Dockum zijnde geroepen , moeten de andere mede ver-
fchijnen , mits de citatie door't Gerichte van Dockum gefchiede by
requifitie, dat is te Zeggen, by wijiè van verfoek \ welke reejuiptie ech-
ter de Officier der plaetfe niet foude konnen weigeren, of weigeren-
de foude daer toe door gezag van het HoiF konnen worden gedwon-
gen , immers nae reeden van Recht, om dat de wet daer ligt van de
eenigheit der faken niet te verdeilen , ende pleiten niet te meenig-
vuldigen. (b)

2. 'tis echter alfob , dat in alle diergelijke gevallen de faken ook
recht uit voor den Hove konnen worden betrocken , en heeft dien
te xitvcmpTAventie, dat is, voorkoominge plaets, invoegen daer het
recht is aenhangig gemaekt, het moet voltrocken worden, zegge dat
alle die dingen voor den Hove ten eerften konnen worden gebracht,
niet om de t' zamenhanginge der faken, maer als fy perfonen raken,
in verfcheiden Jurifdiétien gezeeten 5 faeks conjunétie alleen zijnde
brengt het niet voor den Hove, nae reeden van Rechte, gelijk even
gezegt is.

4. Maer eygentUjker behooren tot defe vijfde foorte foodanige faken,
die in haer natuir, verfcheiden adien maken , en niet te mm om de
zamenhanginge der dingen voor een Rechter moeten gebracht wor-
den , hoedanige zijn de petitoire en pojlejfoire middelen , want hoewel
die in haer eygenfchappen veel verfcheelen , nochtans om dat fy ten
aenzien van de bewijfen , leer overeenkoomen , en eenderley faken
betreffen , ibo moeten iy voor een en defelve Rechter worden ge-
bracht; is het pojfejfoir ten eerften voor den Hove geweeft, foomoec
het petitoir daer ook blijven, Ibnder dat het kan aengeftςlt worden ter

Een fchuldenaer by eenige Crediteuren geperft om te betalen,
en daer door genoodtiaekt fijn goederen over te geeven aen de Credi-
teuren voor het Gerechte daer hy is aengeiprooken , foo moeten de
Crediteuren,' op andere plaetfen wonende, ende haer nog niet heb-
bende geopenbaert verfchijnen daer de geraeine boedel is, en de iaek
een aenvapk heeft genoomen, ten einde by ackoort, of by uitlpraek
van prefercntie de goederen mogen worden gedeilt ; want alhoewel
yder Crediteur een byfondere adie heeft, foo is het echter alfdan een
gemeine fake die fonder verderf van de boedel niet kan worden ge-
fchciden ende gefcheurt, de citatie wederom in fuiken gevalle moetende
zijn recjuifitoriael: en heeft dit mede plaets, foo wanneer een boedel door
verilerf is defolaet geworden.

6. Moogende defe dingen alfoo wel voor een Neer-gerichte ge-
ichieden als voor een hoog' Hof, om reeden als vooren.

7. Maer als een Debiteur abandon van goederen felve koomt te doen,
ende fijn Crediteuren in verfcheiden jurifdi6tien gezeeten, wil laten roepen
voor een Commiflaris van een Neder-gerichte, fulx kan hy niet ten ef-
fede brengen, dewijl hy de fake eerft willende beginnen, deCrediteu-·
ren moet foeken daer fy woonen, en geenzints voor fijn gerichte kan
krijgen, nademael voor het felve de fake noch niet is vail gemaekt,
't welk door fijn Crediteuren moefte gefchieden , die hem op fijn
woonplaetiè mochten hebben geroepen, en bygevolge kan alfdan niet
worden geftaen op de eenigheit des gedings, invoegen in fuik een ge-
valle het abandon met den aenkleeve van dien, niet ais voor den Hove
kan worden beleidt.

8. Het gevoelen nochtans van anderen is, dat ibdanige boedels fon-
der ondericheidt moeten koomen aen de Hoven, foo wanneer alle Cre-
diteuren haer niet gewillig onderwerpen onder een Neder-rechter ; en
defe de fake voor het Hof betrecken willen j waer toe gebruikt wort
de text van de Ordonnantie, (c)

9' leggende dat faken, rakende perfoonen in verfcheiden jurifdiliien ge-·
z.eeten, ter eerfier infiantie voor den Hove moeten koomen, maer het ant-
woordt hier op blijkt uit het geene te vooren gezegt is, van het on-
derfcheit tuflchen verfcheidentheit der jurifdtilien , en zamenhanginge
van iaken; is echter het cow/^-^nV verfcheidenmalen verftaen, engeoor-
deelt, ook wel anders, gelijk in de fake facobHooglander^ contra

d'erfgenamen van Steeven j^arjfen is verftaen dat een Crediteur woonetitt
de tot Leuwaerden, geciteert zijnde byr^^/zz/Ti/V voor het Gerichte va»
Schoterlandt, alwaer het abandon gevallen, en de t'famenloop der an-
dere Crediteuren begonnen was, ende niet gecompareert, naderhandt
de fake niet konde betrecken voor den Hove, fchoon hy eenappoin-
tement hadde van't Hof, waer by 't Gerechfe van Schoterlandt verbo-
den wierde verder in de fake voort te gaen Dies de requirant wierde
verftaen met prefentatie van partijen te vreeden te moeten zijn, van te
komen verfoeken infertie in —.... ende voorts hem onderwerpende de
uitgeiprookene preferentie voor het Neder-gerichte voor de hondfda-
gen 1680.

10. Veel meer moet yemant voor een Rechter koomen, die hy niet
onderworpen is, als hy deelachtig is aen een proces by maniere van aen-
hangfel. by exempel een Meijer wort aengelprooken van yemant die
zich voor eygenaer van fijn bewoonde fate landts uitgeeft, de Meijer
moet fijn Landt-heerfulx bekent maken, en die, fchoon ondereen an-
der recht-geding gezeeten, moet verfchijnen, daer het proces aenge-
leidt is. (d)

11. Een verkooper moet zich ook inftellen'voor het Gerichte van
een kooper, als die door een derde wort aengeiprooken om d'eygen^
dom van het verkochte goedt, om hem te verdeedigen ofte adβ[ieeren,
foo wanneer de kooper fuk heeft bekent gemaekt, gelijk voor defea
is geleert. (e) -

reconventie , en y^aerom hier Verhandelt» Kan gefchieden in alderhdnde
faken , doch met altoos te gelijk. I^an altoos Voor de fententie gefchieden.
denen hier Van. Onderfcheidt echter ^ of reconventie in*t begin of in''t einde "iverde
. geflelt. ^conventie brengt beider^ijdts fubmijjïe mede, Reconventie altemet noodt--
fakelijk. heeft geen plaets in appel , en executie. In fummaire procejfen niet
altoos. Noch ook als d'eene aBie nae d^ andere moet "dachten·, "^aer Van een ex"
empel. Om de felve reeden kan geen reconventie petitoir geflelt "ivorden tegens een
aBie pojfejjbir noch in maintenui. Hy hout ook op in crimineele aenfpraken. Te-
gen reconventie geen contra reconventie > meter 'ifel compenfatie. l^iefe kan aen·
ftellen. Foor yvat Rechters,

' dat is wederaeniprake, welke gedaen wort by een gedaegde
die den eyfcher voor den felven Rechter, daer hy voor is ge-
roepen wederom aenipreekt, geduirende het felve proces. Eigentlijk
moeite hier van een weinig beneeden gehandelt worden, maer om dat
wy 'er toch hier van moeten fpreeken, Tullen wy 't fonder wanordere al-
hier wel teenemael konnen afhandelen.

. 2. Reconventie kan gefchieden in alderhande faken, fchoon geen
gemeenfchap met elkander hebbende , wanneer fy te famen konnen
worden afgepleit, al was d'eene U^uijd, en d'andere verwert en
in welken gevalle nochtans de Rechter conventie^ ei\reconvemie
moeten fcheiden, invoegen de conventie, dat is d'eerfte eyfch terftont
afgedaen wierde, en de reconventie op bewijs geweefen , gelijk dik-
wils gebeurt, en jongft geoordeelt is, in de fake van Dom. Vl tlhelmus
Brakel in qualiteit tegen Geertje Inthiema voor Kerfiijt 1679. hetiêlveibu-
de in tegendeel ten profijce van de reconventie mede plaetiè konnen
hebben.

5. Niet tegenftaende men anders gemeinelijk zegt^ d^it conventie tn
reconventie nevens den ander als op een Ibp moeten gaen, want fulx
niet altoos kan gefchieden, nademael toch reconventie niet alleen in den
t>eginne van het proces, maer ook naderhandt kanaengeftekworden,
^ Aa 2 " - -· iq^j

ibo lange de faek niet is gebragt in ftaet van wijfen ; want de wet-
ten daer op de reconventien iteunen, geen ondericheidt in defen mZ'
ken. (a)

4. Te weeten, de reeden waerom ingevoert is, dat een gedaegdc
den eyfcher om ganlch verfcheidene faken voor den fel ven Rechter
wederomme dan aenfpreeken, is tweederley : d'eerfte om dat de eyfcher
nu reede kan verfcheenen zijnde, voor des gedaegdes Rechter, den felven
erkent heeft, hebbende geen reeden om zich den felven te ontreck en
die anders y emant wel kan by brengen, als hy voor een vreemde Rechter
op een vreemde plaetfe geroepen wort.

5. De tweede reeden is, op dat men tijt en koften foude winnen,
met twee faken te gelijk, voor een Rechter, door een en deiêlve Ad-
vocaten te bepleiten j waer by koomt de derde reeden , om den ge-
daegden te begunftigen , welkers voordeel de wetten allenthalven m
acht hebben, het welke niet gering is, dat ik^mijn party kan dwingen^
om mn my te pleiten daar ik^-woon^ in plaetiè dat ik anders den eyfcher
elders hadde moeten foeken, om het mijne wederom te bekoomen.

6. Defe reedenen, inibnderheit d'eerfte, laten zeer v/el toe, jae bren-
gen mede, dat reconventie ^ gezegt is, t'allen tijde foo lange het
proces duiit, mag aengeftelt worden j edoch met dit onderfcheidt, dat
als de reconventie by den eerften eyfch wprt aengeftelt, als dan beide
inftantien te gelijk moeten voortgaen, Ibnder dat de gedaegde verder
in de conventie behoeft te procedeeren, voor dat de eyfcher op de re-
conventie geantwoordt , ofte fijn gnefs heeft voorgeftelc i maeralsdc
reconventie nae den eerften eyfch koomt, foo willen de Rechts-ge-
leerden, dat de conventie op de reconventie niet behoeft te wachten, en
is foo by den Hove geweeièn tujfchen Ruird zAbbema Impetrant conv:
en Excipieerde reconv'. tegen Poppim Boorfma De gedaegde had in het du-
plijk reconventie geftelt, waer tegen de Impetrant excipieerde , zeg-
gende , dat hy niet gedachte te tripliceeren, en reede een verftek om tc
dupliceeren tegen de gedaegde bekoomen hadde, maer het Hof heeft
d'exceptie gerejedeert, des dat de conventie door de reconventie niet
ibude worden opgehouden, den 24. O^ö^. 1643. C^) Edoch is door-
gaens de pradijke foo, dat als de reconventie wort geftelt, voor het
interlocutoir, dat is, eer de faek op bewijs geweeièn is, alidan conven-
tie , en reconventie te zamen gaen, ende na malkander wachten j maer
als het gefchiede nae de interlocutie, dat zelden by ons gebeurt, foo
ibude de conventie fijn voortgang hebben , en de reconventie mochtc

volgen 9 maer de reeden van recht foud' eerder willen, dat een impe-
trant, als hy wil, nae rechte kan voortvaren, ibnder na de reconventie te
wachten, ingevalle ie nae de Ut is contefiatie geilek is. In allen gevalle
is waer het geene terftont gezegt hebbe, dat als een Rechter de con-
ventie bcvint klaer te zijn, om afgcdaen te koniien worden, en de re-
conventie met onlèekere feiten belemmert, hy alfdan de conventie
dadelijk kan afdoen, en de reconventie laten op haer bewijs, die ook
vervolgt wort, fchoon van de conventie mochte zijn geappelleert.

7. Uit d'eerile reeden boven verklaert , kan lichtelijk worden af-
genoomen dat conventie en reconventie v/efende beiderzijdts gefchiedt
ililiwijgende [ubmisfie van beide partijen ander den Rechter te weegc
brengt, invoegen d'eyfcher weder aengeiprooken zijnde, geen exceptie
declinatoir kan Hellen , dat is, zich niet kan ontrecken dit recht-ge-
dingg, als het felve niet onderworpen zijnde, ofte den Rechter, als
hem verdacht, en partijdig zijnde niet kan werflen j en de reeden laet
niet toe, het onderfcheit dat eenige maken , als of die exceptien kon-
den worden aengenoomen, als de reconventie niet terftont op den eer-
Hen eyfch wort geftelt, want ook d'eyfcher alfdan den Rechter met
fijn eyfch te doen heeft erkent, en zich denfelvenonderworpen, van
gelijken de gedaegde met het ftellen van de reconventie wort geacht
m den Rechter te confenteeren, (c)

8. De tweede reeden vooren verhaelt, is van fuiken belang, dat fy
de reconventie niet alleen maekt geoorloft , maer ook eeniger maten
noodtiakelijk, immers foo verre, dat geduirende het proces van con-
ventie de gedaegde niet vermach den eyfcher om een ander fake voor-
een ander Rechter te roepen, al was het ter woonplaetiê van den ey-
fcher , maer hy moet reconventie ftellen voor den ielven Rechter, of
wachten tot het einde van het proces, ten ware de lake fodanig was,,
dat 'er geen reconventie plaets hadde. (dj

9. Daer zijn ook fulke gevallen, in welke geen reconventie geleeden
wort, of immers niet in maten en voegen \ fy wort niet geleeden in
proces van appel , wanneer fy ter eerfter inftantie is nagelaten , (c)
ly wort ook niet geleeden in proces van executie beide ontrent
om defelve reeden ; ten einde de proceifen niet al te lang fouden
worden opgehouden , 't welk de gedoemde met fulke naeileepen-
de reconventien fchijnen te willen doen, (f) ooii niet daer het

officie van den Rechter buiten rechtelijke aenipraek alleen Wort ver-
focht. (g)

10. In extraordinariiè ofte fommiere proceiTen, die haeftelijk nae
rechts-ordere moeten afgepleit worden , heeft reconventie geen plaets,
ten zy de wedereyfch van gelijke natuire kort, ende fommier is, (h)
of anders, indien men de reconventie foude willen toelaten, op dien
grondt, dat de eyfcher den Rechter heeft erkent, foo moeile men de
mftantien fcheiden, ibnder die te laten op een ftap voortgaen, al was
de reconventie.van aenbegin geilelt; om dat anders een eyfcher van
bet fommier proces ongelijk ibude gefchieden, indien fijn fake, door
een ander van langer train opgehouden foude worden.

11. Het fpreekt ook van felf, dat reconventie niet kan aengeilelt
worden over een fake die noodtiakelijk wachten moet nae d'uitkom-
fte van de conventie, by exempel, yemant wort aengefprooken om
een erveniile te reftitueeren, door dien hy geen zoon van d'overlee-
deiie foude zijn, hy ontkent'fulx, en eyfchtechterbyri-fowz/miV, dat
hem een fervituit als eygenaer van het erfgoet , tot lafte van de ey-
fchers huis, of landt ial worden toe geweeièn , de reconventie is te
vroeg ; om dat eerft afgedaen moet worden , het geding van fijn
zoonfchap.

12. Om de ièlve reeden kan in een pojfejfoire aenfpraek geen recon-
ventie worden gemaekt tot het petitoir, om dat de queftie van het be-
zit noodtfakelijk moet voorgaen , en die van eygendom moet vol-
gen , want het fpottelijk foude zijn yemant in een fententie tot het
bezit af, en d'eygendom toe te wijfen, om dat defe d'andere terftont
foude inilocken 5 behalven dat de pojfejfoire middelen Ibmmier zijn,
en de petitoire zijn ordinaris, en is alibo by den Hove geweefen in
de iake van zAntje en Trijntje Gerrits cum fociis excipienten tegens
de kinderen en erfgenaemen vm Jarig Gerrits , Excipieerden den 1 Mey
I 678,

13. In crimineele faken kan reconventie heedenfdaegs geen plaetiè
ter weerelt hebben , ^ maer in civile aenfpraken uit oorlake van deliót
kan fe foo wel gefchieden, alsomconrrad:en,dewijlhetbeiderzijtsom
geit te doen is.

14. Tegens reconventie kan geen contra reconventie worden geftelt,
om de proceflen niet in't oneindig te verwerren, maer compenfatie
kan in reconventie feer wel te paife koomen , om datiè niet en ge-
fchiedt, by maniere van aótie, of van weder-aenlprake, maer by wij-

fe van 'exceptie, ofte van ilechte aenwijfinge , dewijl haer kracht on-'
middelijk van rechts-weegen geoefFent wort, foo als hter boven over',
vloedig is geleert , en koomen ook de rechts-geleerden daer in over
een, dat compenfatie krachtiger is, en favorabiler als reconventie ; iulx
een wet ipreekende van compenlatie geenzins tot reconventie kan wor-
den uitgeilrekt, waer van hier boven ook^ is gehandelt.

Reconventie kan aengeilelt worden, by allen die rechtelijken
eyfch konnen doen, en alle die bequaem zijn om voor recht te ftaen^
het is een vrage of een gelaftigde en een cesβonaris reconventie kan ge-
bruiken en lijden moet, edoch hier van is hier boven in de tijtel van
Ιαβ-geevinge in eigen faken gefproooken.

i6. Sy kan aengeilelt worden voor allerhande Rechters foo or-
dinarife als gedelegeerde Rechters , maer voor goede mannen die
by partijen gekooren worden kan geen reconventie aengeilelt wor-
den , dewijl fy geen ander macht hebben als om af te doen, het
geene daer iy uitdruckelijk toe verkooren zijn ; of het moefte een
lake weeiên die van de conventie niet konde worden gefcheiden ,
noch op haer felven beilaen , gelijk mede in het Kapittel van goede
mannen.

Wat atrefl Wat hier \an in Kjyferlijke rechten hekent ^y. Hoe Verre de
praBijke gaet % en om "^at reeden, In Frieflandt I^eyferlijk recht, Ge'ifioonte
der Stadt Leeutfiarden. Die fuik arrefi gebruiken , moeten het ook in Frieflandt
lijden. En Jbo kan 't tegen Vreemde niet "tvel mijjen. Ordonnantie poenael om
niet te Vertrecken. inVolginge (ten arrefien maekt geen fubmisfie* Wie a,rre-
fieeren kan. Worden Verbooden doode lichamen. In het flerfhuis ter^l de doo·
de boVen aerde fiaet. Ouders "iforden ook Verbooden. Ook uimbajiadcurs, G^m
fiudenten.

ï· I ^E, zeevende en laefte reeden, waer door wygezegthebben
Jj J^at yemant een vreemde rechtbank wort onderworpen , is
arrefi , door-'t welke verftaen wort een aenhoudinge van
de perfion of het goedt vm een fchnldemer by ftjn Crediteur door amhoriteit

van de Overigheh met nevens gaende citatie gedaen: hier uit blijkt dat de
arreften zijn of perfoneel of op het goedt ; wy Tullen eeril fpreeken
van arreften der perfoorien.

τ. Sodanige aenkondinge is in Keyferlijke rechten niet verder be-
kent als wanneer een fchuldenaer op de loop is, ofmetgoederceden
verdacht om te willen vluchten, en duirt defe aenhoudinge foo lange
rot dat de fchuldenaer cautie gefteltheeftvantefullen verfchijnen voor
Rechte, ten zy de fchuldt bekent of liquijd is uit fententie of uit een
inftrument dat niet wederiprooken wort, want alfdande aengehoude-
ne niet als met voldoeninge kan los geraken gelijk ook die wettelijk
aengehouden is , de onkoften moet betalen eer hy los kan koomen,
immers foo hy betalen kan , anders moet de Crediteur die het arreit
verfocht heeft daer voor ilaen , gelijk dan alle die haer fchuldenaers
laten vaft houden en gevangen fetten, het welke nae rechte geoorloft
is, by gebreeke van ander middel, om te geraken tot betalmge. (a)
g. Maer de pra6lijke van heedenfdaegs gaet by de meefte volkeren
vry verder, lbo ten aenzien van de perfoonen, als van de goederen,
want yder een kan iïjn party buitens lands, of in een ander juriididie
woonende, en by geval zich ter plaetfe van fijn Crediteurs wooninge
bevindende laten arrefteeren, en citeeren, met dit effed; dat hy daer
door bank-vaft gemaekt en gehouden is te verfchijnen voor het Gerech-
te van fijn Crediteur ρ ichoon hy niet vaft-gehouden, maer Hechts hem
bevoolen wort, om niet te vertrecken, en dat alleenlijk om het ge-
mak en profijt van de Crediteur, op dat die niet gehouden foude zijn
den fchuldenaer verre te moeten naeloopen.

4. Maer gelijk in Keyferlijke rechten dit onbekent is, alfoo hebben
"Wy ook in ftiefland fodanig recht van arreften niet in't gebruik, noch
tuflchen Frieièn noch tegen vreemden; ik kan mijn fchuldenaer een
fries zijnde, in een ander Stadt of Grietenije woonende, wanneer]hy
in de Stadt , of jurifdiSiie koomt daer ik woon , niet laten arrefteeren en
citeeren, om hem voor mijn Gerecht-bank vaft te maken , maer ik
moet hem des niet tegenftaende voor fijn eigen Rechter foeken. (bj
y. Alleen die van de Stadt Leeuwarden geeven voor, fodanig recht
te hebben; dat fy andere Friefen of vreemdelingen in haer Stadt ge-
vonden wordende, mogen doen arrefteeren, citeeren, en alfoo bank-
vaft maken, maer mogelijk is hier niet meer van, als dat fy het nac
't exempel van andere volkeren, en haer eigen gerief hebben ingevoert,
het welke nochtans geen vol recht kan maliën, want een Stadt of grie-
tenije

teiiije geen byfondere gewoonte kan invoeren, tegen het recht van dc
gelieele provintie, en tot nadeel en beiwarenifle van de andere leeden,
en alle de inwoonders ; ondertuiichen om dat die van Leeuwarden
haer aen die gewoonte houden, en daer ook recht nae fpreeken, foo
volgt dat de borgcrs en inwoondefs der felver Stadt ook in andere Grie-
tenijen en Steeden konnen worden gearrefteert enbank-vaftgemaekt,
door het recht van retorpe, dat is, dat een yder moet lijden het geene
hy tegen een ander doet. (c)

6. Tegens de vreemden is ook dat recht in Frieilandt niet, dat men·
fe hier gevonden zijnde, buiten andere reeden foude vail houden, en
dwingen voor ons Rechter te verfchijnen, foo verre fy ter fake van con-
ty\iEl, mifdaedt , fituatie van goederen, gedane fubmispe of anderz^ints, de
ΐ/ iefche rechtbanken niet onderworpen sjjn, en echter als het lieden uit fo-
danige landen zijn, daer de arrellen het voorgemelde gebruik hebben,
foo moeten fy het felve alhier wederom onderworpen zijn, om reedeii
als op die van Leeuwarden te vooren is gepaft; en in fuik een gevalle is
hetarreft niet anders als een citatie woordelijk en dadelijk gedaen. (d)

7. Doch alibo meeft alle volkeren lOiid om Frieilandt geleegen,
defe manier van arreften perfoneel gebruiken, foo kan een Crediteur
in Frieflandt niet lichtmis taften in het arrefteeren van vreemde fchul-
denaers, en wort alfoo allenthalven gepraólifeert, mits daer neevens
citatie worde verfocht, anders] wort afgeflagen, gelijk gefchiedt is op
het requeft van N. Blaiikhart van Huift, den i4Decemb. 1680. het
zy dat hy fulx doet met vafthoudinge van de perfoon, by noodt en
op fijn perijkel, of by ilechte Ordonnantie, gegeeven op fijn requeft
tegen den vreemden, van niet te vertrecken uit de provintie, finder zjch
behoorlijk^ te hebben ge^ualificeert , by peene van gouden Friefihe Rijders^
gelijk gemeinelijk wort vergunt,

8. Sulk een ordonnantie verfcheelt weinig of niet van d'arreften, die
alleenlijk by monde door bevel van den Rechter op de perfoon ge-
fchieden. het inhouden van d'ordonnantie tot mondeling arreft kan de
gedaegde voldoen met te kiefen een plaets , om citatie te ftaen in de
provintie, en borge te ftellen van in rechte te feilen verfchijnen, of
loo hy geen borge kan krijgen, met eede fulx te beloovenj maerals
hy ook vaft gehouden wort om goede reeden, foo kan hy qualijk los
gelaten worden , of hy moet mede' borge voor het gewijfde ftellen
londer dat hy met Eede daer van kan worden bevrijdt, (e)

9. Ondertuilchen die op fuiken arreft of peenale Ordonnantie bor^
ge geftelt heeft, wort daer mede niet verftaen zich den Rechter te
hebben onderworpen , maer kan evenwel beweeren dat hy niet arre-
ilabel is, cn zich behelpen met de declinatou', foowelalsofhy
niet was gearrefteert.

10. Het recht van fodanige arreften te doen , koomt'toe aen alle
Crediteuren, jae aen alle die eenigerhande ϊηίετββ tegens een ander heb-
ben , al was het om getuigeniflè der waerheit te geeven, hoedanig een
op borgtochte felf niet kan ontllagen worden, gelijk mede niet de No-
tarien. Boden en Executeurs, als iy gearrefteert worden om copijen re-
lafen, en wat fy meer ampts-halven leeveren moeten, te paileeren
want het geene daerom fy worden aengehouden, wefende in haer da-
delijke macht, foo is 'er geen reeden om ontflag te eyfchen, vooral
eer iy dat afgelegt hebben, ten ware gewichtige reeden by h^er in tegen-
deel wierde aengeweefen^

11. Volmachten in eigene faken of Ceflionarifen konnen ook bui-
ten twijvel arrefteeren; gemeine laft-hebbers geftelt om voor een an-
der yets te eyfchen, konnen het ook doen fonder nieuwe en fpeciale
laft , indien de fchuldenaer geen perfoon is van fuiken konditie en
waerde, dat hy waerfchijnelijk van de Crediteur felve niet gearrefteert
foude zijn geweeft , in welken gevalle byibndere , en uitdruckelijke
laft van nooden foude zijn,

12. Allerhande perfoonen konnen worden gearrefteert, die niet ver-
booden zijn, te weten foo lange fy leeven; want doodt zijnde laet de be-
keftheit, en menfchehjkheit niet toe, dat men de lichamen foude ar-
refteeren , foo verre dat men het van een eerlijke begraeffeniflè foude
berooven j maer indien buitenlandtfche vrienden het felve buiten de
provintie, of ook buiten de plaetfe des verfterfs wilden vervoeren fon-
der de fchulden te betalen , dat ibude met recht konnen geweigerc
worden, als de beleeftheit met het beftellen ter aerde ware voldaen.

15. Ja wat meer is, foo lang de doode boven aerde ftaet, mag men
den erfgenamen niet arrefteeren, of in eeniger wijfe moijelijk vallen,
ièlf niet met bezeegelinge van goederen nae Keyiers Wet, het welk
tot de negende dag toe wort uitgeftrekt, (f) maer dit wort heedenf-
daegs den erfgenamen ibo ruim niet gegeeven, verieegelinge wort ten
verioeke- der Crediteuren toegeftaen loo haeft den adem uit is, doch
meer niet, ibnder groote reeden; want de perfoonen fuipeót zijnd^an
vlucht *of gewelddijke vervoeringe der goederen j fouden'er wel lie-
den

den tot bewaringe in het fterf-huis konneii Worden gcordineert; wee·
te ook dat nae geleegentheit van perfoonen, en faken, de bezeegelingc
by den Hove wel ge weigert is, foo lange de doode boven aerde ilondts
op het verfoek van de fideicommiilaire erfgenamen van Upke Gerk-
Hoptilla en Aeltje Jans, in tijden echte luiden, contra Rein Ger-
kes, wiens foone Gerko Reen overleeden zijnde, verfochten de pre-
tendenten tot her fideicommis van eener ftont , bezeegelingc van de
brieven, en andere cffeóten het fideicommis betreffende j maer is afge-
flagen tot nae de begraeffeniile in den jare 1660.

14. orders konnen van hare kinders niet perfoneelijk worden gear-
refteert, noch andere die in plaetfe van ouderen ilaen, en foude met goe-
de reeden tegen fodanige oneerbiedige kinderen plaetfe moeten hebben,
de itraffe by Keyferlijke rechten gettelt, op de geene die haer oude-
ren buiten confent van de Rechter voor recht hebben geroepen, te weten
in vijftig gouden kroonen ofte ducaten, (g) eenige willen dit uitftrecken
tot broeders en fuilers ,-maer fonder genoegfame reeden, om dat die mal-
kanderen llilken eerbiedigheit niet fchuldig zijn, en daerom zijn ook
de goederen van ouders, niet verbooden gearreileert te worden, mits
de citatie tegen haer, tot dien einde gefchiede nae behooren.

Ij". Ambailadeurs genieten ook volkoomene vryheit van arreften,
lelf ten aenzien van fchulden, die iy geduirende de ambaflade, en ter
felver plaetfe mogen hebben gemaekt, om dat iy verftaen worden te
vertoonen hare meeiters, weefende foHveraine hoofden, die men voor
geen recht, immers alhier niet, kan betrecken 5 en is daer van nae lan-
ge haperinge, voor weinige jaren gemaekt, en uitgegeeven een PUc·
kaet van de Staten Generael, tot volkoomen bevrijdinge der AmbaiTa-
deurs, en moeten de lieden toezien, in wat voegen iy haer Crediteereri.

16. Den Studenten wordt dit ièlve recht vergunt in de wet by Key-
fcr Frederik ten befte der Academien gemaekt. (h) Edoch hier van is
geen meer gebruik, om dat de Studenten haer het felve onnut hebben
gemaekt, door de menigvuldige bankerouten, die fy doen, waer toe
ly meer geleegentheit hebben als veele andere, door dat fy losbandige
perfoonen zijnde, gemeinelijk met weinig goederen befwaert zijn j de
wetten ook der Academie van Franeker , hoewel den Studenten zeer
voordeelig, geven haer ook geen bevrijdinge van arreft.

17. Yemant fijn fchuldenaer op feekere plaetfe befcheiden hebben-
de , om met hem te zien ackordeeren , kan den felven op die tijdt,
en plaetfe niet aenhouden , want fulx met de goede trouwe ftrijden

foiide; fchijnt evenwel niet verbooden om ordonnantie tegen hein te
veribeken van niet te vertrecken voor en al eer hy 2-ich behoorlijk
hebbe geqiialificeert, om ten minften de judicature vaft temaken, en
dus verre van perfoneele arreften, lbo die gefchieden door aenhoudin-
ges als door bevel van de Overigheit, by monde of bygefchrifte: vol-
gen de arreilen van goederen.

l^rrefl op goederen hoedanig. Heeft plaets op alderhanderoerl^ke goederen. Behal'
Ven geh tot armen en andere godf\>ruchtige einden gefchikt. Huifrnanne gereed·^
fcha^ nae Kjyferlyke rechten Vry, difcoers daer o^jcr, J^an Studente hoeken, tra-
Betnenten ten deele, IVijfe Van dit arrefi te doen. Citatie, en intimatk. Inti-
matie behoeft niet te gefchieden , door citatie. Fundament Van jUrifdiEiie oVer de
geïntimeerden. Intimatie moet echter genoegfaem relaes hebben. Sonder intima-
„ tiey is het arreftp ook ten aen^ienvan degeatrefteerde nul In hacht-ftelling en ef^
fe^ Van arrefi. Verruim Van oppofitie fnijdt de arrefleerde met af fijne defen-
ften ten. principalen. Koch ook den intimeerde. ï^an oppofitie, eyfch niet "ivel ge-
noomen doet het arrefi VerVallen , fchoon de arrefiant anders goedt recht hadde.
Conclufte tot Vigoreusheit Van''t arrefi alleen , fonder eyfch ten principale nietgoedi,
■ Verfoek Van peenale ordonnantie in plaetfe Van arrefi.

Rreil van goederen alleen, heeft by ons plaets, gelijk ο veraf,
(a) en geichiedt, of met vait-houdinge der felvcr en publij-
ke bewaringe , of door verbodt van den Rechter alleen;
het eerile gefchiedt, als er perijkel is van dat het goedt vervoert fal
,worden, end' het ander, foo wanneer men daer geen vreeièvoorh eeft,
,beide gefchiedt of van feekere ilucken goedts, ofte van alle roerlijke
goederen, die op feekere plaetfen bevonden worden, en dan wort het
fclvc bezeegelt ende beichreeven, of liever bewaert dat veiliger iswant
anders veele fchuldenaers foo veel moets welfouden hebben, om met
zeegel en al door te gaen, gelijk in den jare 1679. gedaen heeft eenen
Mary Pieters genaemt, op Steenharil by Collum, die de goederen,
door Commiilaris van den Hove beichreeven ende bezeegelt „ by nacht.

met haer lévende have, en alle'meuBles iri een fdhip pakté-, en naer
in Groeningerlandt met der woon begaf. ' ·-' ' Vi-Vj

2. Te weeten, dit arreft heeft plaets en gebniik op alderhandé til-
bare goederen , (want nevens aótie die men maekt over onroerlijk
goedt kan geen arreft gedaen worden, gehjk de fake genoegfaem felve
ipreekt) roerhjk goedt, hoedanig-hetzy, kangearreireert-wordenfoo
des arreftants, als des fchuldenaers eyge'n; arreil op" fijn eigeif goéde-·
ren heeft plaets, als het onsontftólen, of andersquijtgemaoktis^ tên^
einde het moge blijven ter rplaetfe daer het is , foo lange W'y het doof
gewoonlijke adie konnen op eyichen; maer meeft arrefteert men fijn.
Ichuldenaers goedt, of geit, dat men vermeent onder een ander te zijn;
jae ook het geene een derde fchuldig is;, ' aen mijn debitèuf,ili
onder dien derden arrefteeren. (b) ook'het geene mijn fGhuldenaer"'m^
^andtfchap aen een ander heeft gegoeven'kan ik onder dieii paiidts
louder laren arreileeren, mits ik hem fijn achterweefen betale" wari-^
neer ik wil, dat hy hec goedt aen my fal overleeveren. ί ■
Staet echter te letten, dat geit tot begraeffeniile ,-^en tot onder-

gen is, dat doodè mogen werden begraven, en^d'armen-önderh'oüdeh^'
neemt het felve van andere Godt-vruchtige oorfaken, als Om kerken
of verbrande huifen te bouwen, en diergelijke.
: 4. De ]andt-bouw heeft nae Keyiêrlijke rechten ook foo verre vry-
heit van arreft , dat ploeg en eyde, met alle' het hiiifmanne gèréed'-
fchap, ende beilag van beeften niet kan worden gearrefteert of gee'ie-'
cuteert, felf niet om landtfchuldt of fchattinge,-'(c) weféndeiiulxb.jr
de Keyfers verbooden, by peene van eerloosheic, en vierdubbelt we-
derom te geeven, beha!ven arbitrale fwaerder ftraiïe, by denICeyfer
felve op te leggen, de reeden·hier van is, het groote belang dat het
gemeine beft heeft, by de landtbouw en by de meenigte der boeréiï
die haer gereedfchap quiit zijnde verloopen, en laten de landen woeft^
het IS kennelijk dat dit heedenfdaegs niet wort onderhouden-, en dal
huifmanne gereedfchappen foo wel gearrefteert, endebyexecutiéveiv
kocht worden, als andere goederen; hoewel wyfeRechtigeleerdenhet
Keyferhjke recht in defen veel meer prijfen, mogelijk niet fonder reeden,
inlonderheit als by fchaersheit van tijden, het getal derhuiiliedenook
fchaers.wort, gelijkfoo by ons ook de vervallene, mitfgaders afgëbrokene

"huifen.j groote ntieenigte ten platten landen met een di^oevige fi-
guir betuigen i bf dit hier méde foude zijn te remedieeren weeteniet,.
maer dat helpen ibude is feeker, mits daerontrmtook^andere dingen on~
der houden wier den , tot afweeringe der quade gevolgen^ die anders uit defi
vrjheit der boeren lichtelijk kofiden voortkpomen.
Q, .^, Studeqt^^^^^^^^ de felve vryheit, by privilegie van

fir^^Frederi^^ ^ (d) maer'gelijk hier boven gezegt is , dit wort al mede
niet onderhouden i om dat de ftudenten, zelden yets anders hebben;
tradementen van amptdragende perfoonen worden by veele ook uit-
genoomen, en 't heeft foo veel reeden , dat de Republijke niét mag lij-
den, dat hare dienaren het onderhoudt, en de profijten van hare amp-
ten, fouden miiTen , dewijl fy alfdan onbequaem fouden worden om
het gemein te dienen, by ons wort de middelmaet gehouden, invoe-
gen de traélementen wel konnen w orden gearrefteert ^ maer ee» offcier
latende gewillig fiaen een derden deel van fijn gagie ten frofijtevan fijne CrC"
diteuren, l^an niet noorden belet het verdere te genieten,

6. Geldt of goedt dat uitheemfche Souveraine Machten toebehoort,
kan ook niet worden gearrefteert , voornamentlijk dat haer uit
kracht van verbonden en alliantien toebehoort, gelyk fodanig verfoek,
by eenige Crediteuren van de Keyfer , op de iubfidie penningen fijn
Majefl. van defe Provintie competeerende, verfocht, is afgeilagen den
'è Novemb.i6%i.

j. De maniere van fijn Debiteurs goedt te arrefteeren is dufdanig;
de Crediteur verfoekt van de Rechter, onder wien de houder van het
goedt, dat hy in't oog heeft, is gezeeten , bevel van arreft tegen dien
houder, ten einde hy de goederen niet en fal overgeeven noch pen-
ningen tellen aen den fchnldenaer van den arreftant , voor en al eer
hy van fijne competentien fal zijn voldaen ende betaelt, en fulx of by
een ilecht verbodt, of by leekere peene, die by den Hove gemeine-
lijk op i-y goude Friefche Rijders begroot wort; Nederrechters kon-
nen niet hooger ftellen , als ies Caroli gulden voor het eerile (e) fy
gefchieden ook wel fonder peene door een gefwooren Boode of exe-
cuteur j maer voor den Hove fchriftelijk, en door een Deurwaerder
indieniè peenael , gelijk doorgaens zijn, anders door een Boode vol-
gens Ordonnantie, (f)

8., Neven het arreft moet gevoegt worden citatie van de gearrefteer-
de, met een benoemde dag, om voor recht te dienen; en den fchulde-

inaer Wien het geit, of goede toebehoort, moet kennifle van het ge-^
dane arreft, en dag van rechte gegeeven worden, ^itimmatie genaem^
wordt, de geïnterefleerde fchuldenaer intimeerde \ ten einde fy beide of
een van haer fodanige opfofitie ten dage dienende mogen gebruiken, ak
iy te rade bevinden ilillen.

9. De gearrefteerde moet dan noodtfakelijk onderworpen zijnde;>/-
rifdiilie van de Rechter, van wien het arreft af koomt, al Γ00 het te ge-
lijk is een citaue; maer noopens de geïntimeerde, dat is, den fchuldenaer,,
tot wiens nadeel het arreft is ftreckende, is niet van nooden, dat hy
gezeeten is onder de rechtfmacht van de geene die het arreft vergunt
heeft ; alfoo de mtimaüe niet meer is als een bekentmakinge en geen
citatie-, moet alleenlijk geblijken dat genoegiame bekentmakingeisge-
fchiedt, tot welken einde wel beft is, dat de mtimatie door fublijkeau~
thoriteit werde gedaen, die ook daer toe behoort verfocht te worden,
ende verfocht zijnde, niet behoort te worden geweigert; maer echter als
de Overigheit der plaetfe het weigert, is eendoor Notaris of
Procureur ende getuigen genoeg. Ook ingevalle de ichuldenaer een
Fa£toor, of Bewmthebber fijner faken ter plaetfe van het arreft heeft,

*aen fuik een kan ook de infinuatie gefchieden, of aen andere fijne vrien-
den, foo verre die willen aenneemen hem daer van te verwittigen, of ook
kan het gefchieden by op de grenfen van de Provintie j gelijk'inen
gewent is te doen, tegen alle uitheemfche, waer op de junfMhe ge-
mndeert is.

10. Gy fult zeggen; welk is het fundament van rechts-macht, die het
Hof van Frieflandt foude hebben over een Hollander, wiens gek of'
goedt alhier is gearrefteert. d'antwoort fal zijn nae de fteUinge der
praftijke, waer door de arreften zijn ingevoert, en niet nae de gron-
den van't Roomfche Recht, zegge dan het fundament van de jurildidie]
te zijn, defituatie van't gearrefteerde goedt; als 'er aenfpraek op het goedt
eemaekt wordt, foo wort rechts-macht gegeeven aen den Rechter daer
het goedt geleegen is, fchoon de eygenaer op een ander plaetiè woont,,
gelijk wy hier boven geleert hebben, daer is het geleert van onroer-
hjke goedei-en: maer de praftijke heeft in defen het roerlijke daer me-
de foo verre vereffent, dat het arreft gerftaen wort aen de krediteur te
geven een foorte van pand-recht of hypotheek , waer door de a6tie
wort gerichtet, op het goedt dat met arreft is beleit ^ 't welk indier-
voegen als onroerlijk wort geacht, om dat het niet mag verbragt wor-
den, en op die wijfe fubje6tie maekt, ten aenzien daer het is; fchier
gelijk als nae Keyferlijke Rechten het fchouten pandt-recht verkreegea

wordt, (g) de Crediteuren, door immiflie-ii;! de poilelïie van des
Debiteurs, goederen j ende gelijk'in de a^lie op het^goedtniet vaii noo-
den is, ;Om de rechts-macht te/undeeren, daer de eygeiiaer van hec
goedt woont in het felve territoir , foo wo'rcJt het ook in de arreften
niet vereyfcht, edoch moet hier bekentmaldnge worden gedaen door
den Impetrant die in de a6Hen op het goedt wordt gelaten aen den be-
zitter of houder van het queilieufe goedt ; om dat de gearreftecrde ·
niet verplicht is'aen den eygenaer van't goedt, gelijk een huiriman is ^
nevens lijn huis-of landt-heere, of die hem het goedt heeft toevertrout;
uit deien blijkt genoegiaem dat de intimcttie niet behoeft te zijn een for-
meele citatie.

II. Maer het moet echter fuik een bekentmakinge zijn , daer aen
men volkoomen geloof mag geeven, ende van lieden die behoorlijk té--
Ues konnen pailêeren ; deiweegen by den Hove niet goedt is gedaen
feeker arreil, waer van de mttmatie gefchiedt was door de knecht van
een die tot Dorp-rechter was gefchikt, maer echter noch in het bezit
van fijn bedieninge niet wezende aengeftelt^ maer twee dagen daar nae
gefchiedt , maer al hadde hy Dorp-rechter geweeft, foude echter een
tmimatte door fijn knecht gedaen geen geloof hebben konnen verdie-#
nen. alfoo geweefen den 7 martij i68o.

la. Soo worden dan tot de forme van een arreft op het goedt ver-
eyfcht defe drie dingen, ren i. bevel van de Rechter, ten 2. citatie van
de gearrefieerde. ten g. intmatie aen de interejjeerde, waer by doet ten 4. de
in kracht fiellmge , welke vier faken verilaen worden in de appointe-
menten op verfoekcn van arreft, als men zegt, fiant brivcn van arrefi in
forma: en deiè forme niet zijnde ten vollen in acht genoomen, is het
arreft nul ende van geeneer weerden ^ van het eerfte, tweede, vierde
is geen twijvel i weete ook niet, dat eenige fchrijvers een arreft fouden
goedt kennen , in't geheel , of ten deele, dat fonder mttmatie was;
eenige onder ons echter meinen , dat alichoon intimatie naegelaten
is, de arrefteerde nochtans niet vermag het geit acn den fchulde-
naer te tellen, of getelt hebbende, dat hy van de arreftant wederom
kan aengefprooken worden , om noch eens te tellen , en dat om
reeden , dewijl hy gehouden is geweefl, het bevel van de Rechter, dien hy on-
derworpen was^ te gehoorfamen, hier op dient, dat het bevel van de O ν e-
righeit defe kennelijke voorwaerde heeft , indien de arreftant waer-
neemt , de forme ende fiijl in arreflen gebrmkelijk^, welke verzuimt zijn-
de is het de meininge van de Rechter niet geweeft de arrefteerde te
verbinden.

i^. Dient noch, dat een arreft niet anders is als een provifie, om te
beforgen, dac ons goedt behouden mag Wijven , foo lange wy door
ordinaris wegen overwonnen recht mogen bekoomen , en dat het der-
hal ven een hulpmiddel is tot een andere principale adie; βίίχ die ar-
refi doet j moet te gelijk^gereedt z^tjny om fijn aUie aen te flellen ^ waerdoor
hy verfiaet bevoegt te z.ijn, om het arrefl te doen, en is het geenzins een
middel om een ander fijn geit of goedt te belemmeren, en vaft te hou-
den , fonder wijders; die nu arrefl: doet ibnder inttmatie, die is niet in Itaec
om fijn aólie aen te ftellen, dewijl de inrereireerde nergens van weet.
als fuik een arreft js in kracht geiielt, fonder te vertoonen relaesvan
intimatie , fal de Rechter de 'arrefteerde ,ook doemen om een ander
mans geit die nergens van weet, aen d'arreftant te tellen, die zich niet
in ftaet heeft geftelt , om fijn recht uit te voeren ende wettelijk te
winnen? geenzints j en fal de arreileerde van felf het geit tellen,aen
den arreftant, dat geen Rechter hem foude mogen ordonneeren ? veel
minder, indien hy't echter gedaen heeft , föude hy dan wel bevrijdt
2.ijn van d'ander, aen wienhy het geldt fchuldig was? Meine van neen,
maer hy foude moeten betalen , als of'er noit arreft'gefchiedt was,
en als hy dan liever aen defe die 't geit koomt , betaelt heeft , on-
geacht het arreft, fou de arreftant hem niet tegenftaende dit alles aótie
konnen maken ? in geenerleije maniere. Wat dan ? lal hy geen van
beiden doen, noch aen den arreftant noch aen den fchuldtheer, betalen,
maer, het gek bewaren, dat is tegens de natuire van arreft: dit ftrekc
om faken te redden en niet om te verwerren, ende gelijk men fpreekt
het paert aen de pael te mennen j het is injuneHs tegen den geenen die
het geit koomt, om dat hy fonder eenige bekentmaldnge moet lijden
dat fijn geit geftremt blijft; injurieus tegen de arrefteerde , dien het
moogelijk ongeleegen koomt om het geit langer te houden tot fijn laft
ende perijkel ν laet het dan den arrefteerden tellen daer het hoort; en
d'arreftant op een ander tijt den ftijl houden, en defen aengaende fijn
recht ten principalen vervolgen, foo hy verftaet te behooren. ^

14. Maer wy gaen voort; intimatie zijnde gefchiedt, ren dage die-
nende protefieen de gedaegde tegen den ge-arrefteerden van het effed des
gedanen arreftes; en by aldien noch hy, noch de intimeerde zich oppo-
neeren, fooverfoekt de aiTeftant daer nae, dat hy met het beflagen gele
of goet mag worden betaelt; t welk hem by den Rechter nae vertoonde
blijk van citatte en intimatie refieUiTjelijk^^ ^gcd^en ^ ende nae fommier be-
wijs derfchuldt, worc toegeftaen, volgens het geene Sande fchrijft. (b)

15·. 't Is echter niet ibo , dat foo haeft het arreil ibnder oppofitie
in kracht is geftelt , de arreileerde en de intimeerde van haer recht
t'eenemael zijn verfteeken ; want voor eerft de aiTefteerde , wil hy
geen oppofitie maken , kan ten dage dienende proteileeren , dat by
hem geen penningen zijn, of yets diergelijk ; of fulx mede verfuimt.
hebbende, ibo moet hy echter op nieu geciteert worden., als de ar-
reftant de penningen wil hebben \ en dan itaet het hem noch vry op-
pofitie te maken, mits toonende dat hy beeter recht tot de penningen
heeft als de arreilant ; welke,, en andere verweeringen ten principa-
len hem niet zijn afgefneeden, met het in kracht ftellen van het arreft
want dat moer is een provifie, ten eynde de arrefieerde de penningen dte on"
der hem zjjny niet fal vermogen uit te tellen \ En daerom, indien de,ar-
refteerde kan betoonen , dat de penningen ten tijde van het arreii al
zijn uitgetelt ge weeft , fchoon hy dat , ten dage dienende niet heeft
verklaert , hy kan het noch evenwel, naderhant ten principalen by-
brengen , en hem daer mede verweeren ; want fijn verfuim.in een
iake die hem nu niet meer en raekte , kan niet maken dat hy fchul-
denaer werde,. ibo wanneer hy waerlijk tegen het arreft niet niifdaent
heeft, wy hebben gezegt ,, en het is klaer, dat arreft een provifie is
om te beletten, dat'het geit niet uitgetelt en werde, dat'er is, maer
nergens ftaet gefchreeven dat yemant geen geit hebbende, tén tijde^
van't arreft door verfuim van oppofitie het geldt foude. fchuldig wor-
den , om weder op te brengen j en is ibo by den Hove geweeièn ins
de iake van Sijdtfe Beerm requirantcontra Fitm fohannis Sixti requi-^
reerde, voor de honfdagen 1680. Sixti hadde ten tijde van het arreft
niet bekent gemaekt, dat hy het geit al quijt was, het welke hy na-
derhant echter bewees, door een a6te ftaende in fijn boelgoets boek,,
hoewel den teekenaer zich daer over beklaegde ; hy is vry gefproo-,
ken van de penningen wederom te moeten opbrengen, edoch het be-
wijs dient in fuiken gevalle wel van elders te komen , als van de ge-
ïntimeerde .want indien'er anders niet en was als een quitantie van»
deie , men foude het lichtelijk neemen voor collufie tuflchen de ge-
arrefteerde en de geintimeerde , die de quitantie wel een ouder date^
foude konnen geven, al was de betalinge nae het arreft gefchiedt, op.
welk fundament wel hebbe verftaen , dat voor defen anders by den-
■ Hove is geweefen. In 't verhaelde exempel was de a£te geteekent by.
een die d'er fchade by hadde , fulx aldaer van collufie geèn achter-.^
denken konde zijn. ' En foude echter niet vreemt zijn, dat fuik een.
iUTefteerde fchoon van de principalen eyfch yry gelaten zijndewierde:

gedoemt, in de koften van den pi'oceilè, om dat hymet fijnverfuim
oorfake hadde gegeeven ,' dat dei arréftant fijn>a6tie"hadde vervolgt
dien hy anders ^hadde .kten fteeken , want het niet ongehoort is in
Rechte, dat een triumphant om reeden in de koften werde gedoemt,
gelijk als een by intendit wort' geabfoivéert. in dit exempel echter
wierden de ko^icn gecompenfeert. -! . -

16. Wanneer de intimeerde verfuimt heeft oppofitie 'te gebruiken
ten eerften dage dienende j'^foo dat· het arreit in kracht is geilek, hy
'is ook daerom van oppofitie ten principale niet vÊrfteeken , ^ ^//wi
moetende lijden^ dat de penningen ten uitdragen van de fake blijven daer Jy
ζΛ]η ; Maer als de arreftant aerihout om het geit te bekoomen , foo
kan de intimeerde^ de fake voor hem opneemen, en-houden ftaende,
dat de arreftant geen recht op de penningen heeft, iontendeerende voorts
ten eynde de arrejiant fal worden gedoemt fijn arre^ af te doen, en te gedoo-
gen , dat hy intimeerde de felve'penningen als fijn ""eygen trecke ende'geniete \
gelijk in diervoegen geweefen is tuiVchen D.Wilhelmus Brakel Predikant
tot Leeuwarden in qualiteit reijjuirant, 'op en tegens Geertje Inthiema requi-
reerdcy voor Kerfiijt ι6γρ. - De requireerde hadde arreft laten doen op
des requirants penningen , en het arreft was fonder opfofitie in kracht
geftelt; dies niet tegenftaende heeft den Requirant haer voor den Ho-
ve laten roepen, om het arreft af te doen,, fonder re^itutie weegens
fijn minderjarige te verfoeken, en beweefen hebbende, dat de fchult
niet behoorde gè-arrefteert te worden, heeft geobtineert. wel is waer,
dat de intimatie niet geichiedt was by citatie requifitoriael ( het was voor
een Neder-gerichte gefchiedt) maer by flechte denunciatie , maer
dit hadde geen veranderinge konnen maken , gelijk te voeren aenge^
weefin is.

17. Oppofitie vallende ter behoorlijker tijdt by de intimeerde, ibo
moet de arreftant conclufie neemen, ten eynde het arreft ial worden
verkjaert vigoureus, ende wel gedaen, en d'oppofant gedoemt te gehengen en
gedoogen , dat hy fijn fchult mt het ge-arrefieerde goedt of penningen heffe ^
ende geniete, fijn^ oppofitie daer tegen gemaskt > ksfi en fchadeloos afdoende ^c.
waer tegen de intimeerde contrarie conclufie neemt, invoegen hier voo-
ren is gezegt : en, wort het pleydoy by den Rechter als een defini-
tive fententie ten eerften afgedaen , moetende wel acht genoomen
worden op dp eyfch of adie , waer toe het arreft fal dienen 5 want
al hadde yemant recht op eenig geldt of goedt, dat hy gearrefteerc
heeft , indien hy echter fijn aótie qualijk aenftélt , foo is het arreft
voor dit mael onnut en van onwaerde, want de principale eyfch wor-

den de afgèilagen , foo moet ook de eyich tot vigoureusheit van.'t ar-
reil, die daer neevens gaet, afgeflagen worden, f^ is op den 5 Martij
1680. gedebatteert over een arreft gedaen op de. koopfchat van een
huis , dat de arreftant hem zeide verpandt te zijn, in een aöie van
borgtochre hem gepaiTeert by een man , wiens vrouw dat geldt uit
krachte van fcheidmge toequam , cn de arreftant contendeerende dat
de vroüwe .aenihem de he fte van de borgtdchte^ foude betalen ,: en
hier,.toe diende het arreil. Was hy,nu ongefondeert in deien eyich i
foo kopde het arreft geen uitkomft hebben, want de Rechter kondé
hem niet toewijfen, dat hy uit de gearrefteerde penningen foude wor-
den betaeltj en nademael het feeker was, dat des mansborgtochtede
vrouwe niet raekte, ten heelen, noch ten halven , foo-kon terftont
blijken , dat het arreft moefte vervallen, het mochte wel zijn dat fijn
Jiypoteek op het huis ten tijde yan de a6te was geiundeert, maerdat
recht moefte hy, by andere weegen vervolgen j dit arreft was. een
aenhang van defe aengeftelde a6tie , om welkers wille hy hadde ge-
cyfcht, in een concluiie, dat het arreft vigoureus foude worden ver-
klaert; vallende d'aélie, moeft ook het arreft vallen, en hy v,erloor
daerom sfijri hypoteek-niet^i het wierde echter geweefen op bewijs,
om te zien of de man ten tijde van de gepafteerde aéte was eygenaer
ge weeft of niet, en by ge^volge, of de hypoteek was goedt ge weeft 'j
daer het evenwel in defen niet fcheen op aen te komen.

18. Dient eyndelijk nochmaels aengemerkt het geene al ettelijke
malen gezegt is , dat een arreftant in cas van oppofitie niet fimpelijk
moet cpncludeeren tot vigoureusheit van 't arreft 1 maer hy moet te
gelijk eyich neemen ten principalen , waer over hy het arrefl heeft laten
doen i anders foude het arreft maer een middel zijn om yemant te quel-
hn met fijn geldt , of goedt ibnder eynde te belemmeren ^ en is
fodanig arreft afgeflagen, den z:^ September i68o. hoewel ook andere
reedenen in defe faken voorqunmen, tuS^ch^ndcArme^voogdenvanden
Dorpe________ op en tegens dc erfgenamen onder beneficie van. Inven-
taris ^ van WC Sjbrant van Walta intimeerden.

i^. In plaetfe van arreft wort fomtijts gebruikt verfoek van peenale
Ordonnantie , tegen den geenen die goedt of geldt van onfen fchul-
denaer onder hem heeft, ten eynde hy niet en fal tellen aen den fel-
ven debiteur; en wort daer toe geen citatie gebruiktmaer het. rekeft
moet beide den houder van het goedt, en den fchuldenaer ter han-
den worden geftelt ; En by aldien alles gezien geblijkt , dat het
verfoek rechtmatig, is ^ of dat 'er nae drie mfiuuatien ganfch niet is

gcatitwoort, foo wort de verfochte penale Ordonnantie 'verleent^ Maer
het arreil.is van meerder kracht , en fomtijts ook van minder koften
en moeiten , .hoewel het ander ora de kofteii.te fchuwen wel pleegt
gedaen te worden.

Voorftet \an d'inhout des kapittels. Of beneficie in^entans Van amfi beVrijdfr
^rrefl Voor een ander mans fchult Verbooden. Ook tegen een die het arrefi afge^
maekt heeft ^ fihoon uit een ander oorfaek. Ook tegen een die befcheiden is om te
accordeeren. IVat tyt arreflen mogen gefchieden. Op geen Vr^e merkten. Hoe-
danige onfe meefie merkten eygenti^k niet ^ijn OVertreedeti Van arrefi gebreukt.
Ook gehouden tot alle fchade en intereft^ Ten "^are onrecht goedt gemrcfteert
'ivas, Intimeerde het geldt ontfangende overtreedt het arrefi niet. Arrefi af^e-
daen door borgtochte Van te fuïlen Voor ^^cht komen. Borgtochte Voor het gCifijfde
niet noodtg. ^Is om achterdocht Van Vluchten. Borge Voorge'^ijfde kan niet
"tvorden geëxecuteert fonder meutife fententie Cejpe Van goederen bcVrijdt Van ar^
refi , ook brie\en Van refpijtt maer geen abandon. Arrefi te onrechte gedaen geeft
aBie tot interefi en Van injuric.

i .1 die noch tot perfoneele noch tot de andere op het goede
^ behooren , maer beiden gpmein zijn, waer van eenige uit
de beichrijvinge bier boven geftelt, konnen wordenafgenoomen, als.
dat fy beide geichieden door aenhoudingebeide door publij ke autho-
riteit, beide met citatie tot een dach van rechte , en eyndelijk beide
door een Crediteur, of die eenig recht regens een ander heeft te ver-
volgen , gelijk van defe dingen te voren is geiprooken ; Maer ftaec
noch vets te zeggen van verbooden arreften van de plaets en tijdt,,
om arreften te doen^, van ftraffe tegens d'overtreeders vanarreftj eii
eyndelijk van de afdoeninge der felver,

2,. Van her verbodt dient noch gezégt, dat arreften wel konnen'
worden toegeftaen op perijkel van de verfoeker, om fchulden die niet.
liquijd zijn , mits dat fy , in cas van oppöfitie ten vollen beweefen

worden \ anders, indien de arreftant uit de aétie ten principale voof
alfnoch wort afgeweefen , ibo vervalt het arreft ookionder dat
het felve blijft in ftaet, gelijk het recht ten principalen; kan derhal-
ven een intimeerde geen afdoeninge van arreft teneerften verkrijgen,
om dat het noch niet liquijd is, maer hy moet Proces tot dien eyn-
de ftaen.

g. Edoch alfoo onie Ordonnantie (a) leert, dat als een erfgenaem
beneficie van inventaris verkreegen heeft , de liquijde fchulden door
illiquijde niet mogen opgehouden, maer betaelt moeten worden, on-
der cautie aldaer geraelt , fonder te wachten liae het eynde der pro-
ceduren over illiquijde fchulden hangende, lbo moet gezegt worden,
dat arreilen niet konnen worden gedaen op goederen of penningen
van fuik een boedel, en dat om illiquijde fchulden daerom noch moet
worden geprocédeert, en is ibo by den Hove geweefen, gelijkreede
vermeit is in het tweede boek van (b) Doch op het geene aldaar
gezegt is , dat het arreft in allen gevalle wort opgenoomen door de
gedaene cautie , dient gelet, dat als de eyfcher ftelt cautie, niet al-
leen voor de roerlijke goederen, die gepriièert zijn, volgens het ver-
eyfch van de Ordonnantie, (c) maer ook voor penningen die hy fal
komen te beuren, alfdan het arreft ganfchelijk wortwechgenoomeni
maer als de cautie niet verder ftrekt, als de gepretendeerde meublén,
lbo konnen de Crediteuren niet worden belet om arreft te gebruiken,
foo als fy tegen andere fchuldenaers konnen doen , nademael onder
de beneficien van inventaris nergens gefchreeven ftaet, dat foodanige
erfgenamen vry zijn van arreften; wel te weeten, om liquijde fchul-
den, ibo als even te vooren is gezegt ; Edoch de ftijl van de borg-
tochten in dele geleegentheit brengt mede, dat de borgen haer inftel-
len voor de adminiftratie en conièrvatie der goederen ; waer uit dan
volgt, dat gemeinelijk de borgtochten de arreften op ende wegneemen,
ten ware de erfgenaem niet recht door Zee ging , ende gelijk het
ipreekwoort luidt van beneficie ^ maleficie nmóxc, dat meer gebeurt
als noodig was.

4. Niemant kan ook voor een ander mans fchult in perfoon, of in
fijn goedt worden ge-arrefteert, al was hy voogd of adminiftrateur
van de ichuldenaer, indien hy zich in eygener name voor den felven
niet heeft verbonden j maer is geen reeden, waerom hy door monde-
ling arreft , en bygaende citatie of penale Ordonnantie niet bankvaft
ibude konnen worden gemaekt, om in fijn qualiteit de fake te

(a) I. boek tit. 18. an, 3. (^) I^ap. y>an bemf,yan Inyent. (^) tit. "^oorjf, art. 1.

moeten verantwoorden , nademael tot dien eynde voogden en bewintheb^
bers worden gefielt. ί

Die van een Crediteur zijnde gearreileert hec ièlve afgemaekt
heeft en ontflagen is , kan van den lèlven om een ander ooriake op
een nieu niet worden gearreileert , in perfoon of in fijne goederen ;
Maer moet hem eerft het effe6t van de ontflaginge laten genieten,,
alfoo het anderzints tegens de goede trouwe zijn foude, een arreft te-
doen , dat af te maken, en terilont wederomme te beflaen, maer an-
dere perfoonen konnen om andere reeden den felven debiteur webrf-
commandeeren, (foo wort genoemt het weder arrefteeren op nieu.)

6. Hec is hier boven gezegt van perfoneele arreften, dat yemant
van een ander befcheiden zijnde op feekere tijdt en plaetfe , om den
weg van accoort te onderwinden , aldaer van den fchuldenaer nietr
kan worden aengehouden ; edoch het is niet eygen aen't perfoneelv·
maer gemeen met arreft op het goedt, dat ook in fuik een geval niet
mag , noch behoort te gefchieden , om reeden hier vooren ter nee-
der geftelt.

7. Wat verder tijdt , en plaetie van arreft te doen aengaet,. eenige-
meinen, dat geen arreften nae fonnen ondergang mogen worden ge-
daen; maer dat ftaet nergens gefchreeven, gelijk mede niet'van cita-
tien, alhoewel beft en fchiklijkft by dage gefchiedt ; Doch op Son·
dagen en heilige dagen mag het niet gefchieden , of daer moeite zijns
vreefe van weg-loopen of dragen , en anders geenzints.

8. Mogen ook arreften op alderhande plaetien gefchieden behal-
ven daer vrije merkten zijn , alwaer geen arreil valt , als over con-
traden daer ter plaetie gemaekf, ofte die men aldaer belooft heeft te;
fullen voldoen; maer die het privilegie van vrije merkt heeft afgeftaen-^,'
kan wel worden gearrefteert, foo wel hy als fijn erfgenaem,. te week-
ten , om de felve fake die d' erflater heeft verfaekt.

9. M^er geen merkten konnen eygentlijk nae RecKte defe vryheitjt
van arreften genieten, of fy moeten door de-hooge macht desLandis;
zijn vergunt, ende ge-o6lroyeert, gelijk men fpreekt; Sulksdemerk-
ten die by ons de Steden; en Dorpen op ordere der Officieren gebruis;
ken en vieren, dit recht niet konnen genieten ; want het geenzinrs«'
in de macht van eenige Nederrrechters isom< den loop van de

tie te ftutten , of te beletten^ direételijk, of indirede ijk. evenwell
als foodanige merkten van ondenkelijke tijt af op eenige plaetfen^ ge^i-'
weeft zijn, met oeffeninge van die vryheitfoo moeten het voor foodani^
ge vrije merkten gehouden, worden,, als of fy van de.Staten des Landrsi
lelyetoegeftaen.wareii». " la-Noa^-

10. Noopens de kracht van arreft ilaet vaft , dat de gearrefteerde
het felve moet gehooriamen , anders wort hy niet alleen door den.
Rechter daer toe gedwongen , maer hy moet ook betalen de boete
by den Rechter daer op geftelt. geen feekere boete welende uitge-
drukt, kan de Rechter nae geleegentheit der laken, den overtreeder
van het arreft evenwel breuken , doch bmnen 's jaers j nae geUjkheit
van SchoHts boeten tn Kejferlijke Rechten hekent.

I I. Boven de breuke moet de gearrefteerde die een wettig arieft
verbrooken heeft, of ook alle die de gearrefteerde fchuldenaer hebben
los gemaekt, ofte zijn goedt verbracht, aen den arreftant betalen fijn
•fciiult, ende fijn geheel nitereft; jae zijn hier toe gehouden, die den
debiteur voor het arreft, tot dien eynde hebben gewaerfchouwt j en
veel meer die hem geholpen hebben , om fijn peribon ofte fijn goede
weg te packen, of te verbergen, (^)

12. Doch hier aen zijn niet fchuldig, die haer eygen of andere lie-
den goederen den gearrefteerde of geïntimeerde niet toebehoorende,
hebben verbracht, mits het bewijs by der handt hebbende , en hjfon-
dcrlijk^ een vrouwe kén in fuiken gevalle haer goedt, dat om haer mans
fchulden onder een arrefi begreepen u , op haer fertjkel aentafien , en tot
haer neemen, mits ftaende voor het bewijs, of anders moetdeRech-"
ter haer fommier, en kort recht daer over doen.

i;^. De geïntimeerde mag ook wel tegen het arreft van fijn goede
-of penningen niet doen ; Evenwel ibo de gearrefteerde penningen
hem van iijn debiteur mochten worden getelt, nademael aen hem by
het arreft geen verbodt is gedaen, maer alleen dag gelegt tot verdee-
diginge fijner fake , foo kan hy defweegen niet gebreukt, noch ge-
dwongen worden om het geldt aen den arreftant wederom te geven,
maer defe heeft β]η aenfpraek^op de gearrefieerde ^ weegenshetovergetree-
den arreft j en tegen den geintimeerde ten principalen om fijn recht
te.vervolgen ; gelijk by den Hove verftaen is in de fake van Barber
Claefen Trmmphante , contra D. P. R. in qnaUtett gedoemde , den
Aprilis 1680.

14, Een arreft wettelijk gedaen zijnde wort wederom afge-
<Jaen , eerftelijk , door betalinge en alderhande manieren waer door
de fchult geè'yndigc wort , ten 2. door borgftellinge van in recht te
fullen^ verfchijnen , gelijk al voor defen is geleert j te weeten , als
de Ichult illiquijd , en ^fputabel is, want anders geen ontflag
gegunt wort , als nae voldoeninge van het geëyfchte , gelijk al

mede te vooren gezegt is ; hoedanig de borge moec zijn is ook op
lijn .plaetfe verklaert , te weeten , die goedtsgenoeg heeft, en lichtelijk^
k,m worden aengejprooken ; en dient hy daerom onder den fel ven Rech-
ter daer het arreit is gefchiedt wel te zijn gezeeten : En moet deie
borgtochte worden geleevert ook vari de geene die goedts genoeg
hebben , (d) En is loo verftaen in de fake van Dr. f, C. contra Claes
Ruirts\ den 15 April 1681. ^ , ^

15·. Eenige willen dat een gcarrefteerde, om ontflagen te worden
ook altoos moet borge ftellen voor het gewijlde : maer fulks, hoe-
wel op eenige plaetfen gebruikelijk, is tegen de reeden, want dan fou-
de de Crediteur meer recht krijgen door het arreft, als hy foude heb-
ben door weege van gewoonlijk recht, en executie; alibo hy dan foude
te vreeden moeten zijn met, den fchuldenaer foo als hy was, en de
meer kan hy geenzints door middel van arreft bekoomen , het welke
tot ge£n ander ejnde flrekt , als dat hy verfeekert mag zjjn van de man te
[uilen hebben, door rechts middelen tegen hem te doen, wat hy anders
foude konnen verrichten.

16. Edoch als de gearrefteerde met goede reeden verdacht is van
vluchten , om dat hy dan foude weg dragen het geene daer uit de
Crediteur foude moeten worden betaelt, foo moet hy ook borge voor
het gewijfde ftellen, gelijk reede boven is gezegt uit Sande. (e)

17. Noopens defe borgtochte van het gewijlde ftaet noch te wee-
ten , hoe wel 't behoort tot een ander plaetfe , te weeten tot het Kapittel
van Borgcochten , in het g Boek^, dat nae het gemeine gevoelen der
oude Rechtfgeleerden , de fententie tot nadeel van de principale ge-
daegde uitgeiprooken, fonder nieu proces , terftont kan worden ge-
executeei't tegen den geene die borge voor het proces geworden is,
als zich daer toe hebbende verbonden , maer dat het tegendeel nae
Rechten waerder is, en dat een borge voor het gewijfde hier in niet
verfcheelt van andere borgen , maer dat 'er fententie van nooden is
eer hy Ican worden geëxecuteert, hoewel buiten ordinaris proces by
pleidoy, wort by andere beweefen. (f)

18. CeiTie van goederen by de gearrefteerde gedaen nae verey ich van
ons Ordonnantie, ivaer van elders, geeft ook ontllag van arreft, ge-
lijk mede QHtn^uenellen foo genoemt, ofte brieven vanreipijt, dieby
denPrince van't Lande, by ons door den Have, Ibmtijts wordentoege-
ftaen aen lieden die buiten haer fchult in fchulden zijn vervallen,'

(d) per /. I. §. I. Jf. ut,Legat. nom, ca)f. (e) Hb. i, ttt. 17. defin> i, (Π Herb^,
ter, ^mtid, Ca^. i.

cn hoope toonen dat zy met eenigen uitilel haer dingen fiillen konneiï
redden. Maer flecht abandon van gpederen kan van arrefl: niet bevrij-
den , om dat het de debiteur niet vry maekt van gevangeniil'e, nocb
van eenige ilrengheit der executie , mits de arreltant getroofl: fy dc
koilen te dragen ^ gelijk^ op een ander pUetfe noch moet worden geken.

19. De gearreiteer^e doende geblijken , dat hy ofte fijn goedt te
onrechte gearrefteert is, heeft met alleen a£tie tegen den arreftant ^
tot vergoSinge van fcfaade , en van al fijn intereft , maer ook aólie
van injmie , by aldien het arreil met opzet , ende met kennifiè van
dat'er geen recht en reeden wasis gefchiedt , tot foodanige boeten ah
me gekegemheit van perfionen, faken en omfiandigheeden, mag worden be--
mnden ; En wort defen eyich niet verboren met borgftellinge voor
het arreft , by de geïntimeerde gedaen, fchoon de gearrefteerde ofte
geintimeerde niet mochte hebben geprotefleert ; want het klaer is, dat:
de cautie geen ander oogmerk heeft, als om bevrijdt te zijn van de
quellinge, en niet om het gedaene ongelijk quijt te fchelden. van de
vrage, of uit arreil ook eenig voor-recht ten aenzien van andere per-
Ibonen verkreegen wort, is op een;ander plaetfe gezegt van Neen.

Oy>etgank en "^oorflel. Onderfèheid fujjchen forme Yan procejjen en rekefl. f^Keflen'
< Van ^egeeringe hier niet. haer tygenfcbappen nochtans. Die ook in rekefien Vatt
' ^t Hoff plaetfe hebben, f^erdeilinge der tckeften, B^keflen daer commijfie op Volgt..

Sonder of met Verbael. ^ekeflen daer pleit op Volgt, jindere die terjiant '^mden
■ afgedaen ·, en exempelen daer Van, Contra refiriptie. ^eauditie heeftplaets tfihoon.
hei rekefi by 'i volle Hoff is afgedacn. TraByke daer Van. Binnen "^at tijt re-
duditie moet *ffforden Verfocht. Of appoinfementen krachtVanfententien hebben ·> en
reeden "^aerom niet. Het tegendeel "^ort be'^eert, I^racht Van peenale Ordonnan-
> tien fonder Vethoonnge Van party. Het felVe te Verflaen Van Meder rechters·.
I^kefien daer op by, den TrocnreurGeneraelofl^ntemeefier "9(tort geadVifiert»

Efprooken hebbende van Rechtfmacht, v?n het Gerichte»
en wat recht-bank een yder onderworpen is , foo was het
tijt over te gaen tot het Proces i Maer het is foo, dat veel

tJingen worden afgedaeu door verfoek yan des ;Rechtej-s p>licht, . bui-
ten figure van proces , hec welke voor het gemein feer nut , en ge-
rieflijk is, dat de lieden om alderhande kleinigheeden geen pleit be-
hoeven op te heeven; Dat^ onder pns en over al toch al te lichtve.erdelijk^
gefchiedt, Paerom is 'er niets by de ouden gebruikelijker geweeö; als
ïiet voorftellen van allerhande verfbeken, fonder dat iy daerom klom-
men op den Rechtqriloel, maer bleven ftaen op de platte gi-ondt,
op het L^atijn in plmo ; waer van het gekoomen is, dat dingen die
haeftig afgedaen worden, gezegt worden de plmo te gefchieden.

2,. Ende dewijl gemeinelijk den Magiftraten., ftaen de om.kont redit
te doen, veel fajcen t effens wierden voorgeftelt, ibo konden devcr-
foeken niet wel anders als fchriftehjk worden ingedient , en daerom
worden in rechten tegen raalkandcren geftélt, het ffordegien op de Rech'
^ΐ6γβθ€ΐ, ende by rekken, ofte verfoek^fihrtften, (a) als by eKem|jel, de
wetten zeggen , dat weigeringe of verichooninge van momberfchap
niet kan gefchieden by rekeft, maer voorderechtcrftoel; Edoch ftut-
tinge van de loop der vijftig dagen binnen welke de verichooninge
by een momber moet worden gedaen, kan wel by rekeft gefchieden. (b)
En dit koomt over een met onfe heedendaegfe maniere, behal-
ven dat in plaetfe van te z^en op den Rechterfioel^ wy nu zeggen,
by ferme van Proces, met dit onderfcheidt , dat in proceflen partijen
beiderzijts in haer reeden en bewijifèn volkoora^entlijk gchoort , en de
iake in den vollen Raedt wort afgedaen , in plaetfè dat de rekeften
alleen by Commiflaris die ter audicntie van de rolle zit , worden ge-
appointeert, dat is, fchriftelijk beantv/oort.

4. Wy fpreeken alleen van rekeften, die aen de Gerechten, ofaeii
den Hove worden geprefenteert, en niet die aen mijne Heeren de Sta-
ten , hare Gedeputeerden, of andere Collegien der hoege Regeeringe ; waer
van dit voor defen al is gemerkt, dat aen de Heeren Staten geen
verfoek-fchriften moogen worden ingegeeven, de welke fchadelijk, aen
den Tifms of het gemeine Landt , nochte iïrijdig tegen de wetten,
noch die het recht van een derden foudcn weg neemen ; ende by al-
dien foodanige rekeften mochten t^n geappoimeertJifpofitien zijn
aenftonts nul, en van geender waerden; (c) gelden ook ^zm appoin^
tementen over eenige faken , waer van proces is hangende, ten ware
de Neder-rechter hadde geweigeit recht te doen. (d) .

C') per Libellos y Trotrihünali Ui^. ff.de Excufat.Tut.i.g.^.i-ff^ Se off.^roconf^
(b) d. / 45. /. i^. §. 10. eod. tit. (c) /. 1. /.3, /. 4. /,7. c. dc Vrecib. Imp. off,
l.i^Q.Nelit. pend. ^ . -

En deiè orderes hebben de Roomfche Keyfers haer felveö voor-
gefchreeven. De Heeren Staten van onfe Provintie hebben de rechts
faken t' eenemael gefcheiden van de Regeeringe, foo dat de rekeften
aen haer Ed: Mog: geprefenteeit wordende , of der felver dilpofitiea
noit aen het Hoff koomen , of het moeiten prwilegien zijn, aen fee-
kere perfoonen vergunt , welkers interinement of regiftratie , by den
Hove moet worden verfocht , eer fy andere lieden van h^c gebruik
des Rechts aen haer vergunt , fouden konnen uitfluiten , het welke
dan met overroepinge van de geene die'er aen geleegen is moet ge-
fchiedenj want gelijk wy verhaelt hebben, het recht van een derde
kan door geen Pringen difpoiitie worden weggenomen, ziet hier van (e)

6, Het felve is in alle manieren te verilaen van de rekeften en
appointementen by den Hove te geeven , die ook geen kracht kor^-
nen hebben als iy wegneemen het recht van een ander, of fchadelijk
aen het Landt zijn , of ilrijdig met de gebruikelijke wetten , of ook
handiluitinge aen de Neder-rechters doen ; ende behooren ook foo-
danige rekeften , ten eerften fonder antwoort, of met nihil, ^ tie
redeat, dat is, met afjQag, en verbodt van weeder te koomen , uit^
gegeeven te worden.

, 7. Soo is by den Hove mede verftaen geweeft op den 24, November
1680. van ièeker appointement , waer by het Gerechte van Opfter-
landt belaft was in ftatu te houden een fake daer van voor het felve
i Gerichte litis conteftatie was gevallen, tujfchen den Fifiael vm het felve
Gerichte y in officio ^^cnde Steven fans cum foc.

8. De rekeften ibo by den Hove worden ingegeeven , waemae, die
by d"^ andere Gerichten moeten gereguken zLtjn, konnen aldus worden on-
'derfcheiden, dat'er of commisfie op Oolgt^ of pleit, οζ geen van heiden.

9. Rekeften daer commiiEe op volgt ; worden, of aenftonts lbo
geappointeert, of nac dat partije gehoort is. Terftont , foo dikwih
jde Rechter uit het bloot verhael der fake kan zien dat'er informatie^
, en kenniflei van faken van nooden ïs; hoedanig zijn de verfoeken van
minderjarige die mondig willen gemaekt zijn , van Mombei-s, Kerk-
ίvoogden, Steden,, Dorpen , en andere die confent verfoeken , om
-Kedie, Stadt,. Dorps, of weefe goederen te mogen verpanden ende
verkoopen; van vrienden die yemant van de hare tot Stadts-kint wil-
len hebben gemaekt, en foo voorts, op hoedanigeverfoekenterftoEt
Com.miÖaris wort geordonneert , ^ die z.tch op de nootfakelijkheit der ver-
fQchte alienatie ^ en andere fae.ks geleegentheit informeers. i informatien

βεΙΙβ hy gefchrifte, en den Hove daer vm rapport doe, om futks ^efchiede
voorts gedifponeert te worden nae behooren j en worc dan nae gedaen rap-
port aen den Hovc op het rekeft geappointeerc, dat het confent vvorc
gegunt , ofte geweigert met nihil, iomtijts met m/ji/ voor alfnoch, of
ook met mhil ut petitur , dat is , met afilag op die wijfe , gelijk het
verfocht wort, nae geleegentheit van laken.

10. Soo dikwils de fupplianten Commilïaris verfoeken, om zich op
het een of het ander te informeei-en, wort fulks niet geweigert; mits
ten eerflen aenzjen niet geblijke , dat het verfoei:^ onwettig of om op te hou·'
den aengelegt is, in welken gevalle het rekeil eeril in handen van par-
tije moet, ende pleegt te worden geftelt.

11. Nae dat partije gehoort ishy refiriptie of antwoort op het rekeil»
waer op gemeinelijk de verfoeker contra-refcnbeert, dat is, weder ant-
woort, ioo wort'er fomtijts Commiflaris geordonneert [onder verhael,
dat is , fonder dat partijen zich in laten tot eyfch en oρρoβtie tegen
malkanderen; het welke by verbael, dat is, by fchriftelijke acle voos
CommiHaris , pleegt te gefchieden commiilie fonder verbael houds
in , dat CornmiJjarrs partijen fal verfiaen , om mt haer mondt het belang der
qneflie klaarder te verflaen , en is 'i moegelijk^ haer te vereenigen , foo niet
den Hove rapport te doen ; waer uit mdien men door de fake kan zJm»
wort het terftont afgedaen en appointement op het relidl gegeeven;
Is der lake noch niet klaer , foo volgt'er coramiiHe op met verbael,
doch hier van is geiprooken in het Kapittel van CommiJJarien.

12. En dit behoort dan tot de tweede foorte van rekeften , daer
wy gezegt hebben dat pleit op volgt \ want het oogemerk defer com-
miilie niet anders is , als j nademael de weg van accoort , tuflchen
partijen niet heeft, willen gelucken , fy daeromme tot eyfch en oppo-
fitie tegen malkanderen, en tot proces worden toegelaten,

ig. Van defelve hoedaiiigheit zijn de relceften , waer by recht uit
citatie op de Rolle of CommiiTaris van den Hove met verbael worl
verfocht i op d'eerile volgt nootiakelijk proces, indien partijen van
ièlven niet accordeeren j Commiilaris met verbael verlocht zijnde-,
^eeft citatie , en is fijn plicht alfdan partijen te accordeeren ^ maer
iulx niet willende gelucken , maekt hy van d'eyfch des Impetrants.
verbael, waer op de gedaegde of excipieert, of dient van antwoort,
Jbo het valt, en voorts gaen partijen tot proces,
- 14, Somtijts worden., ook. de rekeften, nae refiriptie ende contraire-
fcriptie terftont geweefen tot proces, waer toe dienen tweederley ap-
pomtementen ^ het tmtfiat atatio velit^ dat is^^ het j^ffwijftpatr-

tijen den weg van jiiftitie, het ander fint reke/l· in judicio, dat is, par-
tijen iullen hier over moeten pleidoyeeren , 'tcerfte heeft plaets als
het een rauwe faek is .;, en ';t ander als over de fake ten principale reede
proces voor den Hove is liangende, gelijk over relief, en diergelijke.

if. De derde foprte van rekeilcn is van de geene , die Tonder cora-
miffie , en buiten pleit worden afgedaen, of ten eerilen aenzien, of
nae refcriptie van party, en contra refmptie van den fuppliant. die aen-
ftonts worden afgedaen , zijn faken van zeer klein belang , ten 2.
die geen uitftel lijden , ten g. die haer onwettelijkheit in de mondt
hebben , ten 4. die van fuiken aert zijn, datiê party niet veilig kon-
nen worden bekent gemaekt.

16. Ora hier van exempelen te geeven zijn eerilelijk van klein be-
lang , als er verfocht wort om een Ichriftuir langer te moogen maken
als honden amcHlen , dat buiten coniênt van 't Hoif niet kan gefchie-
den, of om te moogen QHintupUceeren; want buiten confent het ηαα-
dmphjk^ niet mag worden overgetreeden; jurcheantie, dat is, uitftel van
executie of verioek om eenig ander ding in ftatu te houden, ten
minilen foo lange, dat op het rekeft finalijk fal zijn gediiponeert, wort
ook ten eerften van de Commijfaris gegunt ofte verby gegaen , nae
faeks geleegentheit.

17. Exempel van iaken die geen uitftel lijden konen, is, alsyemant
fijn partije buiten de Provintie woonachtig alhier aentrcft, enverfoekt
ordonnantie tegens hem, ten eynde hy niet uit de Frovintie trecke fonder
hem behoorlijk^te qmlificeeren , dat is , ibnder te kiefen een plaets van
citatie te ftaen , en fomtijts cautie te ftellen , ibo verre hy nae ver-
eyfch van iaken en nae rechte gehouden is ; by poene van xf goudene
Friefche Rijders , of diergelijke , waer door hem echter in fijn recht
van jurifdi^^tie te declineeren geen voor-oordeel gegeeven is. Ende
voorts behooren hier toe alderhande iaken die kortelijk verby gaen,
en ophouden in haer geheel te zijn.

18. Exempel van onwettig verioek is , als een momber verfoekt
confent om weefe goederen te vérkoopen , om reeden, dat fulx het
wees zeer profijtelijk foude zijn, of om een officie voor een minderjarige
te koopen, gelijk weete foodanige rekeften wel te zijn ge weeft, want
het coniênt alleen om reeden van nootialielijkheit kan worden gegunt;
of Ingezeetenen van een Dorp die geen Eygen-erfde zijn , foeken
confent ti>t verkóopinge van Dorps goederen , en diergelijke ontel-
bare gevallen. · ^

dadelijke befchrijvinge van fijn Debitieurs goederen , fulke, en dier-
gelijke faken worden toegeftaen op perijkel van den verfoeker , ende
by proviiïe op fijn k<>ften.

2,0. Alk vordere rekeften worden doorgaens gelafl; om partijen in
handen geftelt te worden, ten eynde die binnen twee dagen nae ίηβ-
matie dies daer op zegge fijn goedt-bedunken. het rckeil in handen ge-
ftelt zijnde neemt de iuppliant daer van copie en relaes , om, inge-
valle de refcriptie niet en koomt, ce konnen klagen; op fijn klachte
krijgt hy ordonnantie tégéns partije, om alfnoch te refcribeeren, by peene
van nadere dijpofitie 5 en op de tweede klachte by peene vm eyndeiijke
dijpofitie , welke dan ook volgt , foo de refinptie niet eer voor den
dag koomt»

11. Partije gerefcribeert hebbende, by aldien de fake dan klaer is,
worc iy wel terftont afgedaen , maer geméinelijk den fuppliant we-
deromme ter handen geftelt , om te contra-refiribeeren , waer in het
felve, dat noopens de gezegt is, meet waergenoomen worden,

2,2. Verder als comra refcriptie wort niet gegaen j hoewel by eenige
Gerechten partije wort toegelaten diaer op weder te dupliteeren, om
dat anders de eyfcher meer voordeel fchijnt te hebben, tegens den ge-
meinen reegel, die het meefie voordeel aen den gedaegden toekent.

De Commiflaris fwarigheit vindende om de ièick alleen af te
doen , neemt wel een Heer twee ofte drie tot zich , of communi-
ceert wel de geheele faek recht aen 't HoiF, indienfe van beUng, ende
merkelijk^ dijpmt is.

24. Een van beiden zich by het appointement vindende beiwaert»-
kan verfoeken reanditie , welke wort toegeftaen , vsranneer de Com-
miflaris het appointement gegeeven heeft, (f) ook als de felve Com-
mifliiris het advijs van een, twee ofte drie Heeren mochte genoomen heb-
ben i foude ook niet onbillijk zijn diergelijke remditie toe te ftaen,
fchoon alle de Rechters daer over hadden geadvifeert ; want partije
niet weeten kan, in'wat voegen het appointement gegeeven is, welke
fchoon by de gantfche Raedt aigedaen, evenwel londer volle kennifle
van falcen wort afgedaen , en daerom wel eens diende gerefnmeert te
worden : het is echter alfoo , dat reauditie volgens Ordonnantie niet
mag gefchieden, als wanneer het appointement by Commiflaris op de
Rolle gegeeven is , en dacrom wort het geweigert als het rekeft in
den vollen Rade verhandelt is ·, gelijk alfoo op nieuw verftaen is»
den 17 September 1680. rekefi van Bero fohmnis j^poteekef , contra
facab Mytfei. ^ JvlaciT

ajTi Maer ial'er dan geen remedie 2.ijn tegens appointementen die
wel van groote importantie kannen zijn? Revijs wort'er ook van ge-
weigert, als pailende op definitive fententien alleen ; tot proces kan
men de fake mede niet brengen, foo als terftont fal gehoortworden;
hoe komt dit met de reeden over een , dat men van fententien met
volle kennifle van fake gevelt, kan reformatie krijgen, van appointe-
menten ganfch niet ? eenige meinen , dat een appointement altoos
door nieuw appointement kan worden verandert, als weelende maer
bloote beveelen, (g) maer dit foude het geheele werk van rekeften,
en afdoeninge der ièlver op fchroeven ftellen , en ongelijk doen aen
den geenen die een appointement tot fijn voordeel heeft bekoomen,
en daer uit recht verkreegen, gelijk^terfiom nader falgez^egt worden.

26. Moogelijk Ibudc het niet liiiten reeden weien te zeggen , dat
de Ordonnantie geevende reauditie van appointementen, die by Com-
miilaris op de Rolle zijn verleent, daer door alderhande appointemen-
ten verilaet; want de Commiflaris op de Rolle is rekeft meefter, aen
wien alle rekeilen worden geprefenteert , en van wien de appointe-
menten alle worden verwachr , hy kan en behoortie ook alle te gee-
ven j is 'er fwarigheit, hy neemt advijs van een, twee ofte drie Hee-
ren, welke advijs hem dient voor infirutiie, konnen die weinige door
de iake niet koomen^ foo ilelt hy't geheele Hoifdie fake voor, par-
tijen brengen het daer niet, maer CommiiTaris , wiens ampt is, het
rekeft af te doen, vraegt het HoflF om raedt, daer gefchiedt wel om-
vrage , dewijl 't anders niet kan gefchieden ; maer in der daedt is en
dient het om den Commiflaris te authoriièeren tot het geeven van 't
appointement, dat hy alfdan inftdt, en overgeeft, onttangende par-
tijen het felve van de Commiflaris op de Rolle wederomme, en niet
van het Hoff , dies men fonder befwarenifle met goede reeden wel
Ibude konnen reaHditie geeven van alle appointementen, hoedanig die
moogen zijn gegeeven, fonder d' Ordonnantie t' overtreeden.

aj. De Advocaten plachten wel niet dikwils reauditie te verióeken
als van taxatiën by Commiflaris gedaen, waer door het gefchiedt is,
dat het geene d'Ordonnantie (hj dat nevens verfoek van remdkie fal
genamptijéert worden een Philippus gulden van 25 ftuivers , om by
afflag verbeurt te worden , eenigen tijt niet meer in gebruik is ge-
weelt, als ten aenzien van taxatiën van koften, dat echter in alle re-
fluditien behoorde te gefchieden; en dat het ook in een iake van an-
dere natuire voor defen gepra6tifeert is, wort aengeteekent by

Sakema, (i) tuilchen f. Bomicms en L. Etis, als Advocaten in de iake
van f ohannes Epes o^ A^ crimineele· RoUe , fo 'nder tijt, te noemen. Edoch
zeedert .eenigen tijt meine het .rechte gebruik wederom hervat te ^.ijn j
maer het is meermalen gebeurt, dat m.plaetiè van reauditie verfochc
wierde Revijs, infonderheit als het rekeil by het HoiF was afgedaen ;
maer fulke verfoeken zijn als informeel afgeweefen , om dat revijfen
niet van» definitive fententien'.konnen aengeftelt worden j 't abuis
beftaet ,maer| in de woorden." r^mditie .Qkc rtfumptieyJoMéo. wel niet·
konnen worden geweigeit,) Am nede'm als vmren, mits· tijdelijk^avordende

28. Want dè /moeten.verfocht worden binnen de 24 uiren,
nae uitgeiprqokene taxatiën, of uitgegeevenappointement, en binnen
drie dagen daer nae moét de reeden van befwareniflè aen partije worden
^einfinueert, volgens ordère .van den Hoveigepubliceèr.t ,over de Rol-
; e 20 Decemher i6:>9;!. welke tijt alihocb op het naμwfte worc
onderhouden; immers foo xdat'ér éenr volle uir aen fcheelende dé re-
auditie foude»vervallen ;, gglijk„voor de hontfdagen 1679. isver-
ilaen, tuiTchen O. T. en A. H. In cas van taxatie moet partije die
2.ich met dat middel behelpen wil, oppafleawanneerxi'uitrpr^ke gefchiedt·
of het appointement uitgegeeven wort, 'dat hem. anders te vooren niet
Wort bekent gemaekt,, hoewel daer ontrent infonderheit ten aenzien
van 't uitgeeven der appointementen lichtelijk ibude konnen
worden vergunt i immers noopens het eerile verfuim van reauditie te
verfoeken \ en is dit te verilaen , wel re weeten, als ik een appoin-
tement heb bekoomen .dat niet is nae mijn zin , want van fuUe die,
partije tegen my bekoomen heeft , loopt my de tijt van reauditie niet
als nae de infinmtie, ·'. ' ,

29. Het is wel waert te vragen, of een appointement op een i'ekcft'
dat door remditie of door verfuim van dien beveiligt is , de iake foo
t'eenemael kan ter needer leggen , dat daer over geen proces foude"
konnen Worden aengellelt ; want het fchijnt hard, en de Rechten
mét conform te zijnj dat yemant zich een appointement foude moe*
ten onderwerpen, fonder eenige remedie, fchoon van groot belang,
en fonder vol e kennifle van faken gegeeven , gelijk in alle afdoenin-
gen van rekeften gefchiedt j In tegendeel fchijnt rechtens te zijn , dat
als de geene die h^i appoimemern tot fijn voordeelheeft, geciteertzijn-
de , zich foude willen behelpen met exceptie van gewijfder dingen,
fulx hem foude moeten worden geweigert, als geen plaets hebbende

dan in fèntentien, konnende appointementen voor geen iententicn wor-
den gehouden , maer flechts voor beveelen van Rechters , die met
contrarie beveelen konnen wechgenoomen worden daer de fententieii
onveranderhjk zijn > gelijk reede begonnen is voorgeftelt te worden.

30. Maer alles wel ingezien, moet men zeggen, dat appointememen^
van den Hove kracht van fententien hebben ^ foo om dat het Hoff
by ons in materie van rechtiprake de plaetiè van de Prince veivult >
welkers appointementen ongetwijvelt recht maken , als fy niet zijii
gegeeven met byfonderen opzicht op lèekere peribonen, (k) maer
ook om dat het Hoff in het geeven van appointementen acht neemt
op de faken, of fy dier natuire zijn, dat fy buiten proces konnen worden
afgedaen; ten welken eynde wanneer alles niet geblijkt, wort'er opge^

geeven commisfie finder verhael ^ én dan noch het Hojff niet voldaen
zijnde, ■ geeft dikwils commiiïie met verbael, of wijft parime den weg
van proces, ordinaris of pleidoy ; weshalven als het Hoff eyndelijké
difpofitie geeft, foo is verftaen dat 'er geen proces noodig was, en
kan daerom ook tot geen proces worden getreedenj by gevolge moet
gezegt worden , dat appointementen ook geeven exceptie van ge-
wijfder ding. gelijk ook weete by den Hove meermalen te zijn ver-
ftaen, onder anderen'in den beginne van't faer i6yf. tujfchcn Geertje
Cornelis Impetrante en Excipieerde, en de weduwe en erfgenamen van OU
phardus Belida gedategden en excipienten , waer in dat mede te noteerea
is, dat het appointement, waer op d' exceptie fteunde by 't Neder-recht
was gegeeven : op de tegenwei-pinge, dat het geen fententie, maer
Rechters beveelen zijn , die door nieuwe beveelen konnen worden
verandert, is de antwoort, dat htt fummiere uitlprakenzijn, die recht
tuflchen partijen maken foo wel ^sformeele fententien ^ wanneer de ge-
leegentheit der faken het lijden kan ; jac alle Ordonnantiën die by
wijfe van decreet of uiriprake fchriftelijk worden gegeeven , hebbea
kracht van fententie j maer van andere dreigementen, brieven,, bil-
jetten, en onderteekeningen is waer dat fy van dien effeéte niet zijn, (11
op de andere tegenwerpinge, dat niemant fonder vol genoomenken-
uiiTe van faken behoort geprejudiceerc te worden, 'twelk by appoin-
tement dikwils niet weinig gefchiedt, dient, dat die befwaert is reau^
ditie kan verfoeken , alwaer het volle Hoff dan oordeelt, of de fake
van foo grooten belang, en foo twijvelachtig is, 'twelk bevindende
wort het dan noch op proces geweefenj Infonderheit als debeleedig^
de daef hard op ftaet » die fuTx ook ten ecrften in fijn refcriptie kaa

rerfoeken; maer als iterativelijk en eyndclijk het appointement bevon-
den worc wel te- 2ijn gegeeven, foude het onwettelijk zijn , dat foo-
danige uitfpraken geen volle kracht fouden hebben. Dies ook de
ièlve nae de maniere decreet ,ύΐοο^ worden geftelt , inlonderheit
als partijen gerefcribeert en contra refcribeert hebben, 't Hoff- alles ge^
zien ordonneert^ en ibo voorts. Wel is waer, dat oude appointemen-
ten door nieuwe ibmtijts worden wechgenoomen; maer dan moet 'er
veranderinge in de fake zijn voorgevallen , gelijk als gegeevene fur-
cheantie van executie wederom wort opgeheeven, en Γ00 voorts : an-
ders is by den Hove dikwils beftraft de praótijke van eenige Advo-
taten^ die een appointement hebbende bekoomen, dat niet is naehaer
zin, -het felve achter houden, en aen de volgendeCommiilarisweder
een nieuw rekeft geeven; is verilaen dat op fuik een tweede rekeft,
niet en mag gelet worden', den 9 November i68o. of het rekefi vm
Do^or T. contra H. C.

51. Maer Ordonnantiën die fonder verhooringe en refirtptie van
partijen ten eerften worden verleent, hoewel iy gehooriaemt moeten
worden van de geene waer aen fy wordengeinfinueert, hebbeneven-
wel geen iracht van fententien; maer die tegen de felve mag hebben
mifdaen moet eerft worden geciteert, om hem te zien condemneeren
in foodanige boeten als in de Ordonnantie zijn uitgedrukt geweeft,
of anders nae goedtbedunken des Rechters, of intereil van paitijen,
daer hy danj iijne defenfien tegen kan gebruiken, niet ibo zeer ten
principalen of hy recht heeft gehadt, om dit of dat te doen, het wel-
ke by peenael appointement hem was verbooden, als om aen te wij-
fen d,at het geene hy gedaen heeft voor geen contraventie van het ap-
pointement kan worden gehouden; want het eerfte in defen niet kan
Daten; foo is in den Jare 1679. J' Burgermeefter van D. gecon-
demneert in al het intereft dat iijn meijer hadde geleeden , by ièeker
boelgoedt door J. gedaen houden, van fijn meublen en levende have,
^gen de furcheanae van den Hove, niet tegenftaende hy den meijer
Rechtelijk in ftaet van executie hadde gebracht.

gz. Het geene van 's Hofïs appointementen is gezegt , moet nae
gelijkheit verftaen worden van die van de Neder-rechters ; mits een
yder vry ftaende daer van te appelleeren, gelijk de Ordonnantie (m)
recht geeft , van alle extrajudideele befwareniifen , foo wel als van
fententien; diesappel zijnde verzuimt, moeten de appointementen ook
kracht van fententien hebben, fonder by nader rekeit weder om aen

den Hove te konnen gebracht worden, gelijk by den Hove vcrftadh
is uit vooren gemelte exempel , tuiTchen Geertje Cornelis, en dc
weduwe 6cc. van Olphardus Belida.

Eyndelijk wil d' Ordonnantie, dat ten aenzien van rekeften de
crimineele faken of het recht des Landtfchaps ende finantien betreffen-
de , het advijs van den Procureur Generael, of van de Rentemeeiler
der Don:ieinen werde veribcht, te weeten, elk in het zijne, de Pro-
cureur Generael in het crimineele , de Rentemeefter der Domeinen
in het ftuk van de finantien , volgens ontv^velbare meininge der
Ordonnantie > iioewel in het gebruik foo effen niet wordende on-
derhouden.

Driemael pleegt een rekeft ter handen te worden geilek, eer
partijc verfteeken wortj d'eerftemael wort aldus geftelt; zy geflelt in
hadden van partije advers om hier op te zeggen fijn goedtbedunken
binnen tweemael 24 uiren, omme fulx gehoort voort gediiponeert te
Worden als nae behoóren j De tweedemael het felve, metbyvoegièl
by gehreeks dies fal nader difponeeren j En ten derdenmael , by gebréeke
dtes fal finalijk^, of eyndelij^dijpeneeren ; en dan weeder;geklaegt wor-
dende , foo wort den fuppliant fijn veribek toegeftaen ; gemeinelijk
fonder onderfcheidt , dat echter wel foo niet altoos Ichijnt te bjehoo-
rcn, maer dient gelet, van wat natuire het verfoek is; en gelijk een
die fijn partije by intendit heeft verileeken, evenwel de &ke wel kan
verliefen,, ioo eyfeht de reeden , dat fulx ontrent de rekeften ook
wel plaetfe foude moeten hebben.

35-, Het gebeurt ook wel door de veelheit der rekeften, dat'erge-
klaegt wort over de wan-leeveringe van refcriptie, die al ingeleevert,
maer liggen gebleeven is; waer op dan wel volgt, dat'er Ordonnan-
tie uit koomt, als by verfleh^ tegen yemant die al heeft ^(fr^/cn^i-m, en
die daerom ,fulx niet verwachtende geen reaudine verfoekt, wort ge-
vraegt, of dat appointement kracht ^moet hébben ; ,en is meermalen
verftaen van neen, ook jongft op het rekeft van Pieter Watiès, dea
9 November 1681. . ,

Overgang » en "^at infmuatie ^y. Klacht desfelfs. Trotefl ttat het » en "ian
'^at kracht. iVat kracht het niet heeft. J^an niet ffiorden belet. Niemant Be"
' hoeft het ook te fiaen 3 of een onderdaen mag protefleeren tegen fijn Oyierigheii.
Ondeugende pretefien die met de daedtflrydig ζ^η.

I. Μ Et rekeilen hebben] de in/nuatten tVL proteflatien veel ge-,
meenfchap, foo verre fy daer in dikwils worden gemelt,
en ook middelen zijn daer van men zich voor en ontrent
de proceilen pleegt te dienen : het woort van infintiatie is generael^,
ende beteekent alderhande bekentmakingen, die partijen malkanderen
doen s het zy door publijke perfoonen, als Booden, Notarien, Procn-:
reurs, en diergelijke, of ten minften door getuigen, het zy ook wel
door de Rechter , wiens authoriteit daer toe kan worden verfocht
het welk gefchiedende ibo is het evenwel geen rechtelijke afte , de-
wijl het buiten 't Gerichte gefchiedt, defweegen ook geen reconventie
daer tegen kan worden gebruikt, gelijk te vooren uit Sande (a); is
aengeweeièn. Maer de b^ekentmakinge van appointementen by de
Ilechter gegeeven , dat ook infinuatien zijn, behooren hier eygent-
lijk niet toe j edoch moogen door defelve perfoonen worden gedaen ,
als vooren gezegt is \ ook wel door Notarien, gelijk verftaen is inde
fake van de Heereii E. A. en É. A. waer van d'een d'ander
een Hoffs appointement door een Notaris hadde laten infinueeren >
nae dat het de Rechter van de plaetiè hadde geweigert,^ de geinfi-
nueerde Heer meinde niet gehouden te zijn aen het appointement >
om dat het door geen HoiFs Boode was geiniinueert, m^'-is anders
verilaen. , , , :

Infinuatien die partijen elkander laten doen, geldenióoveel,-dat
men iïjn party daer door fielt buiten den fiaet van omi/eeienheft ,i ίθθ:.ά^ΖΙ
hy zich met dat voorgeeven niet kan -behelpen, en dikwils gefchi^r
door de felve d'een of d?andere prefentatie of oblatie ,, ditdmio^

danigen lef acht heeft als de natuire van yder fake mede brengt, ïu/aer
van op fijn pketfe gefprooken is. De perfoonen door welke de infinua-
tien gefchieden paileeren daer van relaes, om de geene voor wien fy
gedaen zijn , te ilrecken nae behooren : fonder dat echter kan ver-
ftaen worden, dat het relaes op fuik een infinuatie, die door laft van
een particulier gedaen is , fchoon door een publijk perfoon, vol be-
wijs kan geeven , foo verre geen twee perfoonen daer toe gebruikt
zijn; gelijk dan geen regard genoomen is op een relaes van een Ge-
rechts dienaer van Weil-Stellingwerf als net partije daer nae ont-
kende , in fake van EUfabet InM/chraven, op en ]egem Tjehhe felles,
den 15 November 1681.

Een proteil: is niet anders als een betuiginge vaniijn recht, hoe-
danig het foude mogen zijn, te willen ongekreukt bewaeren, niette-
genftaende eenigen voorval die daer tegen ibude konnen ichijnen te
llrijden ; invoegen proteft geen nieuw recht aen den proteftant kan
geeven, nöch vermeerderen het geene hy heeft, noch eenig naedeel
aenbrengen den geenen , daer tegen geproteileert wort ; maer het
ftrekt alleen , ten eynde het een of ander dat voorgevallen, of by
hem ondernoomen is, den fel ven niet voordeelig, en den proteftant ί
door fijn ftilfwijgen, niet nadeelig ial zijn, maer dat defe vermoogen
in tijden en wijlen fijn recht te gebruiken , en te vervolgen , daer
en foo hy bevinden ial te behooren.

4. Het kan dan niet te weege brengen, als fchade van ftilfwijgen
af te weeren, fonder wijders; en by gevolge kan 't niet goedt maken
foodanige dingen daer rechtelijke a6tien toe van nooden zijn, met voor-
gaende citatie; gelijk daer is ftuttinge van prefcriptie, van loop derin-
tereflen, en diergelijke, waer van elders gehandelt wort.

f. Het blijkt ook genoeg uit het voorgaende , dat men zeer qua-
lijk yemant beletten kan foodanig proteft te doen, als hy verftaet
van nooden te hebben ; want ik niemant mag beletten fijn recht tc
bewaren, als het my niet fchaedt, gelijk by den Hove verftaen is op
den ^ September 1680. noopens een proteft van die van den Dorpe
Schraedt tegens een landtheer die op fijn plaetfe een meijer hadde ge-
zet , belaft met een groote familie , waer van het Dorp vreefde irï
het toekoomende voor het onderhout, en fouden wel cautie van dien
landthèerften dien eynde hebben begeert; edoch hadden noch anders
niet óhderiioomen als proteft, 'twelke de landtheer wilde dat fy in-
trèckéh fou'den j' is afgeweefen met nihil voor alfnoch, als hebbende
geen reedea van klachte foo lange de meijer niet wierde gemoeit, of

hy om cautie aengei^rooken, ende weefende hem door 't proteft gce-
nerhande prejudicie oF nadeel aengebracht.

6. Het is ook foo» dat niemant' proteft behoeft te ilaen, maer kan
zich het felve ontrecken, fijn huis, of fijn ooren fluiten j want alfoo
hier geen citatie is voorgegaen, foo is 'er geen rechtfinacht die d' an-
der nootfaekt het proteit aen te neemen, of aen te hooren ·, den pro-
teftant mag het dan doen voor getuigen, en neemen daer atteftatie of
relaes van, om dat naderhant te gebruiken, foo als bevinden fal te be-
hooren , en dat moet in diervoegen altoos gefchieden als de perfoon
daer tegen men protefteeren wil, niet by der handt is.

7. Als ook een onderdaen foude willen protefteeren tegen fijn
Overigheit , het foude hem foo verre konnen worden belet, dat hy
het niet deed in tegenwoordigheit, veel min in de vergaderinge: maer
dat hy het niet ibude mogen doen op eenanderplaetfevoorgetuigen";
kan geenzins worden belet , ofte qualijk genoomen , ten ware het
baldadig of injurieus was; waer over de proteftantenallenthal ven kon-
nen worden aengefprooken, en te rechte geflelt.

8. Eyndelijk proteften verliefen t'eenemael haer kracht, en zijn on-
deugende tot het geene ly anders toe konnen ftrecken , wanneer fy
flrijdig K,ijn, met dfi daedt van de pratefiant, gelijk of yemant zeide, gy
zijt een dief, en protefteerde te gelijk dat hy het niet zeide om d'an-
der in fijn eere te beleedieen j of yemant ftelde een aótie aen voor
Commiflaris, en protefteerde dat hy ialfs repht wilde blijven » om de
ielve noch op de Rolle van den Hove te willen aenftellen , gelijk
verftaen is tuilchen Jr.G. vanC.inqualiteitrequirant, contra.de Heerc
H. v. O^ cuiï\ foc; requireerden, dm 14 September 1680.

Infmuatïe tegen een önderkgt gehoti ^ cns fchadelij^ t anders operis novi nuntiatio,-
'iV/V 'die kan doen , op '9s)at '^yfe ende met y«at efféSl·. In/inuatie Yan gemaehte
fchadelyke gebow^en » anders Quod vi aut clatn. f^an yeroudstde gebow^en ^
{üf damni infeÊli.

F' jlf· Öt de Infnmikn en Denuntiatlen moeten gebracht worden
• "β de Gebous-opkondingen, welke drieèrley zijn, wm onder-
—legte, van gemaekte, vafi verouderde gebouwen.

% Het eerile is een wettig verhodt gedaen aen een die begonnen heeft te
hoHwen^ ten eynde hj vm'^t aengevangene, u/erk fal hebben af te houden, [a)

g, Sy is qf algemein of, particulier., ^Igerriein^ waer door een yge-
lijk Ingezeeten recht heeft,om te verbieden foodanige werken, als
tot nadeel van de Burgcrije of Huiilieden in't gemein worden on^
dernoomen. ,

4. Particulier , als yemant eygendom of erfdienftbaerheit heeft, of
te pande bezit , dat hy verftaet door t ondernoomene gebou te wor-
den bekort.j. . h

Vruchtbruikers en Huirflieden konnen niet anders opkondigen,
aU uit name van de ejgenaer.

6. De maniere van opkondigen is ook Publijk^oÏ Particulier. Pub lij k^
jdoor den Rechter ende fijn dienaers ^ Particulier door andere perfoo-
nen, die relaes konnen paiTeeren.

7. Defe geichiedt nae Keylers recht door woorden alleen of t' ef-
fens door werpinge van een fiecn op het werk, J dat by ons niet in ge-
bruik is oniès weetens.

8. Soude ook de opkondinge doorbloote Infinuatie qualijk meer gel-
den als een Prctefl, om te verhoeden, dat men niet foude ichijnen te
vrceden te zijn met het werk.

t 9. Maer ^Is de opkondinge geichiedt door den Rechter met een
dag van recht daer by, foo is geen reeden, waerom fy de felve kracht

niet fpudc hebben, die Keyfers Wet haer geeft; te weten, de Moum
wer moet ophouden van 'i w^rkjt of anders nederwerpen u/at hy zieden ^tf·.:
hout heeft , en d4t fmder aenxjen of hy recht heeft of niet , om foo tc
bouwen.

IQ, Ten dage voor recht dienende , kan de opkondiger prot^enen
van 't efFeót der dmmtmtk endje dtj bouwer kan Sidch opponeer en, waer
over alfdaa pleydoy kan worden gehouden.

ii. K^n echter de bouwer ondertufl'ehen voortvaren, als hy bor·^
ge ftelts van'^t gebou naderhandt te fulien nederwerpei), indien hybe^
vonden wort geen recht daer toe te hebben.

1%. Gelijk hy moet doen, als by uitkomile des pleidoys 4e opkon-
dinge verklaert wort wel ende te rechte gedaen te zijn, m weik^geval
ky den anderen moet hoeten alle fihade en hinder daer doorgehadt ende gelees
den noch hehhen ende te lijden tat de iffeUive wechneeminge toe,

ig. In tegendeel de opkondiger fijn verfoek wordende ontzegt,
hy wort medegedoemt 'm alle ichade en hinder doorat belet van'c werk
ofte gebou toegekomen ende aoeiii fullende toe-en wea-komen. ^

14. Slexft de Denmtiant ofte Opkondiger, veer ^yieb en antwoordt
in de iièie gefchiedt is, of verkoopt hy feet goedt dat ^ekr^lct wier-
de , foo verlieft de opkondiiige fijA kracht ende -de crrgenaem of de
koper moet alles op nieu beginnen, indien hy 'ί werk^ mede foo aenzJef,
ly. Ten ware de Bouwer , niet tegenftaende opkondmge , met het
werk, voortgevaren was ^ daer van gaet de aótie ook ov^r op den^r%e-
naem, niet op een koper.

16. Het af-fterven van de Bouwer maekt geen verauderisge, éoclj
ook verkoopinge by hem gedaen , maer de .aÖie blijft op hem ende
fijn erfgenaem.

17. Als een ander gebout of yets gewerkt heeft op mijn grondt ende het
werk voltrocken is metgewelt of terfmk^ dat is, fonder bekentmakinge, ibo
kan ik den bezitter van 't gebou binnen 's jaers aenipreeken , om het
gemaekte wech te nemen, tot fijn koften, indien hy maker isfoo niet,
moet hy lijden, dat het wech genomen werde, tot koften van de maker,
met alle fchade en hinder daer by geleeden. (h)

18. Hier van is niet vreemt het remedie, dat gegeevenwortteegen
een naeft-leeger, die op fijn eygen Landt eenig werk heeft gem'aekt,
waer door het regen-water anders koomt te loopen, als het plachte j
die daer ongerief van vreeft, kan hem rechtelijk aenkondigen om het ge-

maektc wech te neemen ende voorts Procedeer en, ongeveer ioo als van
gebous-opkondinge hier vooren gezecht is. (c)

19. Eindelijk , nopens veranderde Huifingen is rechtens , dat ecD
buirman den eygenaer van een bouvallig huis niet alleen kan laten aen-
kondigen, om. hem voor bevreefde fchade , met tijdige reparatie te be-
vrijden, maer ook genoegiame k^mie άλζν voor eyfchen.

20. Sodanige k^mie niet wordende geilek, kan de eygenaer tot dierï
einde viοϊάζη geciteert, met eyfch dat by gebreeke dier , de buir-
man werde geftelt in het bezit der huiiinge , om tot fijn ièekerheit
daer in te voorzien, ende evenwel die kautie niet gefchiedende, wort
d'ander geftelt in de ejgendom , die binnen tien jaren wort volkomen
en onwederroepelij k.

zi. Soo leeren de Rechten, maer het heeft weinig gebruik, om-
dat zelden een huis £00 van. den eygenaer wort verzuimt, /onder ver-
kocht» te worden. '

22. Meer gebeurt het , als d'eygenaers onvermogende· worden om^
't huis te onderhouden, dat de Overicheit het felve aentaft, ende lbo
wanneer de eygenaer hem niet inftelt, om 't behoorlijk te onderhou-
den nae wettige fimmatien, deMagiftraat het bouvallig huis verkoopt^
met laft om weder op te bouwen , of anders te beflaen , ten beiien
van de ftadt.

2^. Ende mag noch wel eens worden gez^t , dat denuntia-
tien" ende ppkondigen in deièn niet hebben de eflfeóten , die haer in
Kèyfers recht worden toegefchreven , of fy moeten rechtelijker wijfo
gefchieden. (e)

Van exttdordinrns middelen om Rechters f licht te
föeks^ 9 ^srfleUinge in het geheel,

Oytergang en Voorfiel Van extraordinarU mtddelen. Exempel Van huis-leVer'mge
finder Taxatie te eyfchen, f^an een fchuldenaer die geheel betaelt heeft Van
herβelΓmge. IVat herflellinge ZJ ·> breeder uitlegginge daerVan yan fvatfa"
ken herflellinge Verfocht '^ort. In geen faken Van klein belangd Redenen om her-
fieUinge te Verfoeken.

i.T^'T U was't tijdt om van de a6tien, of aenfpraken in rechte»
j^W en van het proces te fpreekeu, maerindeKeyferlijkerech-
JL ^ ten wort voor af gehandelt , van herflellinge in het geheel,
waer van ons ook bequaemlt dunkt alvooren te fpreeken , om dat
het eygentlij k geen adie is, maer een extraordinaris remedie, waer door
de plicht, ende macht des Rechters wort veribcht by gebrek van ordi-
nans aöiie; de requeilen zijn ook veribeken , cn imploratien van de
plicht des Rechters, als ook infinuatien, foo verre fy door den rech-
ter gefchieden^ maer ook zijn er middelen om Rechters-plicht te ver-
foeken, die volle kenniiTe van faken, en by gevolge proces vereyichen.

z. By exempel, yemant heeft ter goeder trouwe gebout op een an-
der mans grondt; end' hy heeft aen den eygenaer fijn grondt met het
opftaende gebou wederom ingeruimt, fonder de onkoiten, of de prijs
van het gebouw wederom te eyfchen,

5. De wetten geven hem geen adie, (a) maer evenwel kan hy des
Rechters plicht tot dien eynde imploreren , dat die hem in foo open-
bare billijkheit wille byftaen, en adie vergunne. (b)

4. Wederom twee hebben haer elk voor't geheel verbonden; d'ee-
ne, heeft het geheel betaelt; hy heeft geen adie die bekent is in dc
Rechten, of die moeite uit een andere ooriake koomen, (c) welke ont-
breekende foo is 'er geen verbintenifle tuflcheri dc twee ichuld-genoo-
ten daer uit aétie kan voortkoomen: maer die betaelt heeft kan om dc

r«) 30.Ιηβ. deT^O.Lii^ff, decondiB^IM. (b) Interpret,add §. JO·
(c) dix.adtit.infi,dcduób.rcis

overwegende billijkheit van de plicht des Rechters citatie verkrijgen^
(d) gehjk voor defen is geiegt. diergelijke zijn d'er veel allenthalven.

f. Onder de remedien van defen Ilag, die meerendeels volle onder-
foek vereyichen, is wel het voornaamite het r-f/^Vf of reftitutie, dat is,
herllellinge in het geheel, want het wpordt relief wort by ons meeil
gebruikt ten aenzien van faken onder het gerichte voorvallende j van
de welke wy alhier in't byfonder niet.fullen fprecken , alfoo geen fee-
ker getal d'aer van is, maer hier en daer te paile koomen, foo dikwils
de billijkheit eenig remedte^ daer de wetten niet feekers aen de handt
geven j eyfcht.

6. Door herilellinge in't geheel verilaen wy de vernieuwinge van
een verlooren recht, dat bilhjkheits wegen door den Rechter voo-
rigen flant wedergebracht wort.

7. Wy zeggen dat het is vernieuwinge van een verlooren recht; want die
fijn recht niet heeft verlooren, verfoekt vergeefs herilellinge en ver-
nieuwinge daei van , en daerom als het geene van of tegen yemant
gedaen is , door de wet van geender weerden gehouden wort, foo
heeft geen reflitmie plaets, maer klachte van nulliteit οΐ niet-weerdig-
heit, tt/avr vAn op een ander plaetfe. en is het onderfcheidt onder andereii
aeiimerkelijk in defen, dat herilellinge binnen de vier jaren moet ge-
ichieden j maer klachte over nulliteit ofte niet-weerdigheit , binnen
dertig jaren kan geichieden, gelijk^ elders mede [al gez^egt woden^

8. Wy zeggen , dat de iaek in fijn voorige ilant wederom her-
ftèlt wort, te Weten aen beyde kanten, even als of 'er niet gedaen
was, foo veel doenlijk mag zijn. en hangende het proces over
flitiftie fob blijft alles in ilant / Tonder dat y ets nieuws kan worden on-
derntTOTritn. («)

9. Noch is'er gezegf dat de herilellingeby den Rechter gefchiedt^
te weten by alle Rechters die gemeine rechts-macht hebben, nae
Keyferlijke réchten is de reflitmie een uitmuntende remedie dat de
Needei^rechters niet toe en koomt j' (f) en nademael feeker is , dat
onfe Grietenijen én Steeden geen ander rechts-macht en hebben als
de onderhoörige Steeden ende Gerechten by Keyferlijke wetten gegunt
is, ibo was het reeden dat de macht van in't geheel te herilellen by
htt H'óf alleen was; maer het wort by de Needer-rechters ook gedaen^
aiföo'dè herftelHngen by appèl aen het Hof konnen koomen. (gj mo-
gelijk' fbud *er ünderfcheidt copnén gemaekt wotden'j dat als de reili-

11 C. de ftuob. feis. (e) l, m. C. At In integr.reft pcjïw/. ne quidn(pp. (r; /
ff adMunkip. Sand, i. is.$.y>ers i. aliquanda.

tutie nevens de aótie ten principalen woit veribcht , welke prindpalc
a6tie tot den Needer-Rechter be,hoojt,,als dgn deberftcllingetotden
fel ven mede behoort; maer'als fy alléene wort begeert, dat ly dan van
het Hof alleen moet worden verleent, dit falbeneeden wat nader wor-
den verklaert. ^ .x; t

10. De ftofFe van herilellnge béftèet in alderhande faken, die in, of
buiten recht mogen zijn gedaen, ièlf ook tegen alle pleyts-ackoorden,
en-Sententien; ook tegens brui:li,-verkrijgi.nge en tegen prefcriptie van
minder als gojaren , by de wet verleent ; want tegens verloop van
tijt by ackoort vaft geilek, wort iwaerlijk herilellinge tbegeftaen ,
of het moefte aen een minderjarige zijn; en mogelijk aen anderen'om
zeer gewichtige reedenen; imtners.wel'om bedróg v^n paitijeh, om
belettinge door gewek by partijen verborfaekt; want alföan de reeden
ophoudt, waerom reftutie in dit geval geen plaetfe wort geguni;,,„, te
weten om dat daer door ongelijk aén partije foude geichieden ^ eü
daerom foo dikwils de reeden der herilellinge van eenige ongerechtigheit
der paitijen wort genoomen, foo kan fy fwaerlijk worden geweigért. (h)

11. In alle faken heeft dan herilellinge -ptes ^ mtts'^dt het föked
fan belang z.ijn yswtm. om; geringe dingeh 'is het de möeile? ri-iet Jw^r-
dig kraclueloos [ te maken · het, geene ίnae verey ich iv^ii rechïé-iilliöh-I
de beilaeri. geringe faken-worden in.defcn geacht dieigcen tien gul-
dens bedragen , hoewel ook ibmtijts de Rechter wel laken van hoo-
ger belang foude konnen afilaen , by. aldien de herilellinge veribcht
wierde tegen een iake van feer grooten gevolge ende ^wicHtê. (f)·"^ '

12.' Maër infonderheit''moeten de'redenen om herftelUnge^te Ver-
foeken . overwoo^n i worden·, .in de .'Rechten worden'er ivyf geilek .^
vrefcy bedrog^ mmderjartgheit^ afwefen en dndelijk rechtveer^
tfii^ff ööry^^^, die den Rechter hier toe kan beweegen. j ■ ·-

■ (h) y>id. tit, C, dewmtegf.refiit. ώά'ιη. (»; l.'^.ff. de V^fiitut.l. 9. dr/.'io'
fdidolmd, '^ ■ r = · ■ VÏ · ^ . ' ■ ■' '

Wat -Vreefe ^yl Geeft 'alleen WerfléiUnge 'tri CöntraBen die deugen, ^eeden
herfiellmg* iVat Vteefe Vereyfiht 'PiorÏ, Geen ^reefe yoor quelltngen of dreyge-
mmten. F'riefe in een ongeoorlofde faek geleeden t geeft t»ei herflellinge. Maer
geen Yecht\>eerdige Vreeje. Ook geen onrecht\>serdige als 'er een eed is tujjchen beydege-
koomen^ Middelen om herfiellinge te yoege te brengen, Hoe y>errefy flaets heeft
tegen^ de Erfgenamen. 'Exce^ie Van \>reefe»'

i./'C 'T'Reefe wort by de Rechts-geleerden genoemt, een beroerte
v^n 'i gemoet > over een tegenwoordig of aenfiaende gevaer , te

/ ▼ weten ^ Ibdanig aenftaende, dat het geen ingebeelde vreefe iSj
want de fiilke by den Rechter niet gereekent wort, (a)

Het verftaet zich, dat het geene door vreeiè gedaen is, naehet
hoogfte récht ibeftendig is, want andersibude herilellinge geenplaets
hebben, en daerom heeft iy geen plaets in houwelijken noch in Te-
ftamenten door vreeie gemaekt, om dat die beide van felf nietig, en
van geener weerde zijn. eygentlijk behoort deeiereilitutie tot Contra-
éten fonder wijdersu (b) .

g. Maer de biUiJkheit is openbaers om den geenen die door vreeiè
gedwongen is om yets te doen, van de verbintenifle, daer over te be-
vrijden i want of men wel zegt, dat gedwongen wïlle ook^een wille is^
en dat de wille niet gedwongen kan worden, ibo is klaer dat fulxin
den gemeenen wandel, en handel geen efFeét behoort te hebben, en
dat men de wille des geenen die gedwongen is ,' als het op de iakc
felfs aenkoomt, voor geen wille kan houden.

4. De wetten eyfchen dat het fuik een vreefe moet zijn ; die een
ièer ftantvaftig man foude konnen beweegen. (c) het welke nochtans
burgerlijk moet verftaen worden, en me?:ondericheidtvanperibonen,
foo dat meer van een man als van een vrouwe, en meer van d een als
d'asdere man, nae verfcheiden omilandigheeden moet worden verey fcht.

oFte van" ontzach die men voor groote lieden heeft .wantiop futke
ilag geen herftellinge wil volgen , al was het -van een kint nevens fijii
ouders ofte van een vrouw nevens haer man., (d) , ■

. 6. Vreefe van quellingen, pleyterijen, aenklachten.en fchande aera
yemant toe te voegen wort hier ook niet gereekent ,ί/ε) om dat te-
gens quellingen by deiOverigheit inbuiten.recht,voorzien kan ert
moet worden ^ fchande kan by geenparticuliere worden aengebragtj j of
het moefte te zamen gaen met een gev/ddig ongelijk ; jals d^erwa&her
onderleg van Tarquimus op Lucretia ^ die haer dooden, en neevens een
gedoode flaef op het bed , als bevonden, in overipeldreyg.de. te;
werpen. ί .-ί

;v 7. Dreygementen van gewelf zijn ook gemeinlijk niet genoeg·,-oF
ty moeten afkoomen ^ van* een. die fe niet pleegt te zeggen fonder. te
doen en die het beyde even licht zy; (f> , Ν ; - - ' f·

8. Al had yemant gewelt geleeden in' een ongeoorlofde Qke , hy
fbude noch herilelt konnen worden; gelijk ofeendief,overipeeldcrof
andere miidader op fijn feyt beloopen wierde en hem geit was afge-
perll: , hy foude zulx konnen wederkrijgen y iiidien hy zieh derfde
bloot geeven, of de ftrafFe der wet al hadde .geleeden , want het aen
particuliere niet,toeftaet"de-mifdaders geit af te:perilèn,. madi'Jy.moe-
teniè melden, en aenbrengen daer't behoort. (g) » ^ ■ !

9. Rechtveerdig gew elt, dat nae volkeren Rechten is geoorloftν ge-
lijk dat in een kiijgh gefchiet is, geeft geen herftellinge., en,daerom
als yemant aen de vyant belpoft. heeft,,; wederom in de^'gevangenillè:
te lullen koomen , hy kan daer tegens niet herftelt worden , èn is.
trouwloos, als hy zich ingevolge van fijn woort niet inftelt.. (h)

10. Self als het gewelt ongeoorlofc , maer met eede beveiligt is,,
foo valt 'er fwarigheit om herfteUinge,, volgens het recht der volkeren,
te geeven,. want of het zeggen is> dat een gedwongeneedt is Godt leedt ^
foo is het echter de waerheidtdat tegens Godt, wiens name is aenge-
roepen, geen exceptie van gewelt kan worden gemaekt,, endefoo fou-
de men den eedtaen een roover, en moordenaer gedaenmoeten hou-
den; maer nae't burgerlijk ende volkeren recht, kan de Overigheit
die rechts-macht over een van beyden heeft, den moord-of gewelde--
naer beneemen het recht van het beloofde tc genieten, waer door d'an-
der by gevolge foude worden bevrijdtmaer of hem ililx in fijn gemocE
foude konnen geruft maken, is ioo licht niet te ftellen., (i).

U) 122.#. de Xtt. Nupf. (e) i: 7. in pr, dl t. (f) arg. d. 1.7. in pr. (g^ /. 7 it>
t9d. ttt. (hj Grot, dejur, b. ^pac. c, 19.n. (i) yid. Grot. d. cap^u.

,T 'iiil Die de vrèefe geleederi heeft kan herilellbgë krijgen door mid*
óeV van aótiÊ of exoepue. kan hy aenilellen, watineer de fa-

ke niet in haer geheel·is, maer het geit , of goet , is vervreemdetf
cnde geleévert : in welken gevalle hy niet alleen den Autheur des ge-
welts, maer ook een ygelijk bezitter yanhetafgeperftegoedtlcanaen-
ipreekeniCn tot .'Wedergeven dwin^n ;r initsv^itin fijn
kende dit.fey :mag'werden gereititueerteri heriiiektegen foxiaiiige ver-
vreemding'i als hyrdoor^yreefe is gedwongen gewedt te doen , m
by gevolge dat -hem het a%e.perfl:e geit, of goet mag WOTden gercftiw
tueert met de vruchten, fchaden en intereflen 6og.

iz. Tegen de erfgenamen van de geweldenaar is geen aenipraek als
Voor iöo veei Jay genot» Ti^®!de iaek mag gehadt hebben; mits genoeg
is' ,1 dat het eens tot hmi gekoomen' mag^ zijn, dTchoon hy hei nader-
handt fonder eenig profijt mOchte.verloóren hefabeni, (-kj .maer ishec
goedt fclve verlooren gegaen foo is de geweldenaer noch wel gehou-
den , maer d'erfgenaem is vry , als ook een derde bezittter , ten zy
het gefchiedt is nae de litis zijn ookdeefelaefte gehou-

den, ifoo verre d'eyfcher kan toonen,.dat hy het goedt terftont fou-
de verkocht hebben , anders niet., j . ;

15. De £xceptie yaxi vireefe heeft plaets, als yemant zich wel ver-
bonden , maer noch niet gegeeven heeft, hoewel ook fomtijts in dit
geval aétie kan .plaets hebben, om weeder te bekoomen het handt-i.
Ichrift of befcheidt dat men gegeeven mag hebben, (1)

i. yOlgt de tweede reeden van herftellinge, te weeten bedrog,
%/ 't welk in de rechten tweezins genoomen wort; éeril van
▼ alderhande quaet opzet, om een ander fchade te doen, en
Ten tweeden voor boofe veiniinghe of ontveinfinge, waer door men
yemant onweetende aen fijn Ichade verhelpt, en in deiê maniere worc
het hier verilaen, (aj ,

2. Men deilt het bedrog dathetofindeperibonofindeiaekis. Inde
perfoon, als men door opzet en omweegen een ander in ichade brengt:
in de laek, als 'er groote ongelijkbeit tulïchen partijen is, fonder toedoen
van de een of van de ander, (b) maerdefe ongelijkbeit kan echter geen
bedrog genaemt worden, als wanneer een van beyde ^mijen defelve
tegens den anderen wil gebruiken, en dan wort het ook perfoneel.

3. Noch wort bedrog onderfcheiden, dat het of oorfaek^geeft tot een
handelinge, ofte da^r tafchen in koomt het geeft'er oorlake toe, als ye-
mant door bedrog wort gelokt tot een handelinge die hy niet in den
zin haddc; tuflchen komende bedrog is, als yemant die toch wilde han-
delen , foo verre bedroogen wort, dat hy daer door gekrenkt ende be-
fchadigt wort: wel te weeten die niet tot handelen verlokt is , door
fijn medehandelaer, maer van een derde; fuik bedrog wort voor tuf-
ichenkoomende gehouden.

4. Het onderkheidt tuflchen deiê beyde foorten is, dat handelingen
tot welke bedrogooriaekgegeevenheeft, van aenbeginnietig, enher-
ftellens onbehoeftig zy j foo wanneer het contraften van goeder trouwe
zijn, dat is beiderzijts verbindende; maer in de andere moet fonder on-
derfcheidt herftellinge worden veribcht, als ook wanneer het tuflchen-
koomende bedrog is geweeft. (c)

5". En derhalven heeft de atlie en exceptie van bedrog, tot herftel-
linge plaetfe, wanneer yemant onder het handelen is bedrogen geweeft,
behalven in contraden van ftreng-recht , in welke bedrog altoos by

manicre van herftellinge moet gebectert worden, om dat de wetteia
hier vooren aengetrocken alleen fpreeken van goeder trouwens con-
traden; en wat m het byfoiider van defe geïegtwort, is altoos in te-
gendeel te verftaen noopens die van ftreng recht: maer hoewel dit by
ons niet anders nae rechte behoort te gefchieden , ibo wort echter
in de praóUjke dat foo nauw niet onderfcheiden; maer foude om alle
bedriegerijen herftellinge konnen worden verfocht: alhoewel ook waer
is, dat als verfoek van reflitutie was vergeeten, en het bedrog echter
gebleeken van aenbegin te zijn geweeft in een contrad van goeder
trouwe, de Rechter Ibude het efïeél van reftitutie van felf behooren
goedt te doen, of ook wel nae de tijdt van vier jaren, gelijk de klach-
te van nulliteit.

6. Deefe aócie wort niet gegeeven tegens een derde bezitter, noch
ook tegens den erfgenaem, als voor foo veel hy daer by gebaet mag
zijn, om dat bedrog in het gemoetzit, ennietalsopièekerenperfoon
kan pailèn: de erfgenaem echter des geenen die bedroogen is, heeft
ih'alle maniere fijn aótie. (d)

7. Om dat de condemnatie van deiè aenipraek eerloosheit aenbrengt
foo mogen niet alleen de kinderen tegen haer ouderen, maer ook ver-
achte , en ondeugende menfchen tegens lieden in eere , en achtinge
geftelt, met deièlve niet voor den dag koomen, (e) maer iy moeten
haer adie fonder meldinge van bedrog, op de fdke felfs aenftellen en
nae verhael van de iake fonder fcherpe woorden concludeeren alleen
tot condemnatie om te reilitueeren 6cc. anders doende fouden iy met
exceptie konnen worden afgewceiên.

' (Ί) d Ι.ΐ'ί,ί^ l, i^.j},de dol. mah (e) /. i, 14. ff, eod. tiu (f) Λ i. 44
'^.^.inpr, eoa.

Ε derde ooriaek van herftellinge is minderjarigheit, wanc
om dat jonge lieden onder de 25jaren, by geBrek van er-
varentheit, lichtelijk in fchadelijke handelingen worden in-
gewickelt, foo wort haer noit herfteUinge geweigert , wanneer fy
twee dingen bewijfen ; eerftelijk dat fy noch onder de 25-jaren zijn,
en ten tweeden dat fy fchade geleeden hebben j (a) defe beide dingen
klaer zijnde, foo heeft herftellinge plaets, fchoon 'er geen gewelt of
bedrog, of eenige andere oorlake mochte worden bygebragt, maer
de 25jaren vol zijnde, ofte fchadeloosheit blijkende , foo is er geen
herftellinge, maer de verbinteniife goedt, en kan de minderjarige niet
aengeiprooken worden , wel te weeten indien hy fonder voogdt is ,
of die daer zijnde geconiènteert heeft; want anders uit handelinge bui-
ten Voogds kenniile gemaekt, geen effeótive aeniprake wort toege-
laten. (bj

1, Anders, als 'er fchade geleeden is, ichoon met kennifle van de
Voogdt ibo wort echter refiitmie gegunt , (c) hoewel op d'ooriaek
ende geleegentheit van de fchade nauwer acht by den Rechter wort
genoomen, als wanneer een jongman die geen Curator en heeft her-
ftellinge verfochte.

S^chade wort gereekent niet alleen als het goedt van de minder-
jarige is vermindert , of als hy het goedt al te duir gekocht of te ge-
ring verkocht heeft, maer ook als het fijn geleegentheit niet is, alshy
daer door tot pleiten en onkoften foude vervallen , of een^crhande
ongemak overkoomen mochte , jae ook fomtijts wort het haer om
meerder profijt gegunt; by exempel, in verkoopinge van hare goederen,
indien nae het geeven van de palmflag vry meer gebooden wort, fy
konnen herftelt worden, (d)

lijk te werke gaen, ten einde de lieden van minderjarige goederen té
koopen niet worden afgefchrikt, gelijk de wetten voorfichtelijkwaer-
fchouweti. (e)

5*. De fqhade moet uit onvoorfichtigheid zijn voort gekoomen, want
noodtvallige oorlaken die van den Hemel of veranderinge vantijt, en
faken koomen, en door geen menichelijke wijsheit konnen afgeweerc
worden zijn buiten herftellinge. (f)

6. Ten ware een minderjarige zich onbedachtelijk hadde ingewic-
kelt, in fodanigen handel, daer in fulke ongelucken veele plegen voor
te vallen ende ibo is te oordeelen van het lot, indien een minderjarige
daer door is gekrenkt , tegen de uitkomile en val des lots is niet te
zeggen, alfio niets meer en onmiddelijker vm de fchickinge Godts afhangt
als lot; edoch een minderjarige foude konnen worden herilelt, tegen
het reukelooos begeven van de iake op het lot, die anders fonder quet-
finge mogelijk hadde konnen gevonden worden, (g)

j. Onder noodtvallige fchaden wort ook gereekent dat door veran-
deringe van tijt en iaken die niet konde worden voorzien , is by ge-
komen: hoedanig by den Hove gehouden is , de koop van-een Bil-
zate of Meijers-recht deflelfs, by een minderjarige gedaen, die ^eni-
gen tijt daer nae door verkoopinge van de gronden der billanden door
de Staten van Frieilandt geichiedt, wel de helft in prijs was afgefla^
gen, Sibrmdm zy£nea in quditeit rec^uirant, contrA Aefke Wijtfe meinerts
Ht conven, reqvireerde den i.i Feb: 1640. Nauta decif, 40.

8. Wat de perfoon aengaetalle de minderjarige konnen worden
herftelt, geleerd', en ongeleerde, gauwerts en eenvoudige; want de
Wet fpreekt ibnder onderlcheidt, foo dat ool^tcnAdvocaet, end'een
Rechter, wanneer fy gedoolt hebben, dit konnen gebruiken;
want de wet ziet niet op verftant, en geleertheit, maer op ervarent-
heit van oordeel in den handel en wandel , welke door geen fiudie
maer met de jaren ende gebruik moet worden bekomen.

9. Nademael het beneficie gegeven is ten voordeele van minderjarig-
heid , ibo moet wel worden gelet, dat het niet werde getrocken tot
profijt van een ander, onder Ichijn van de minderjarige ; (h) defwe-
gen jonge lieden laft hebbende van haer ouderen, jae van yder een, om
yets te doen, te handelen, of te verrichten, en daer by hebbende ge.
coolt, foeken te vergeefs herftellinge, omdathetr^?wi^i>tenvoordee_
ie van de laft-gevers ibude ilrecken i maer als hy voor een vrient yetg

heeft ondernoomen, daer hy geen laft toe hadde, nademael het aUu
dan op hem aenkoomt, foo hecit hy reflmtie, (i) enfoohet is een ge-
meene fake met een ander, ibo krijgt hy alleen herftellingefonder fijn
macker, of het moefte zijn by gevolge; gelijk als eengetrouwtmaa
om fijn minderjarigheit wort herftelt, foo gedijt ililx ook ten voordee-
le van fijn voljarige vrouw, foo om dat wegens de houwelijxgemefen-
fehap, haer fchade hem ook foude treffen, als voornamelijk, om dat
de handel van de vrouwen, des mans qualiteit daer van zijnde genomen^
niet kan beilaen, maer in zich lèlfs vervallen moet, volgens het gee-
ne Sande leert, (k)

10. De minderjarige zijndeherilelt, iöo worden de panden, bor-
gen , en andere aenhangfels van fijn verbinteniife mede weeh genoo-
men. maer van een borge ftaet te letten , dat als een Crediteur ten
aenzien van yemants minderjarigheit, borge van hem geëyfcht heeft
ten eynde geruft te wefen , dat hy in die qualitcit den handel niet fal
vernietigen, alfdan de borge niet wort bevrijdt, met herftellinge des
minderjarigen. (1)

11. Aengaende de iaken, van welke de minderjaiige konnen wor-
den herftelt, is niet nieuws te zeggen, buiten hetgenetevoorenvan
de herftellinge in 't gemein is gezegt, behalven dat deprefcriptien min-
der als van 50 jaren niet lopen regens de minderjarige, en dienfvolgens
^een reflimtie van nooden hebben , maer de pr^icriptie van gojaren
aet geen herftellinge toe, iêlfs niet aen minderjarigs. (m)=

iz. Uit het gezeide konnen eenige gevallen worden afgenomen j in
welke de reftitutie geen plaets heeft, te weten, als de fchade noodtge-
vallig is, als het nut van de herftellinge van een ander foude komen.

i^. Daer te boven houdt dit remedie ten derden op inmifdaden, (n)
of de feyten moeften zijn van klein belang., gelijk of een minderjari-
ge moeder verfuimt hadde , haer kint een Momber te kiefen , daer
van, en de ftrafiè daer op ftaende,, worden fy door ver fochter«/?/i»iiff
bevrijdet. (o)

14. Noch heeft herftellinge geen plaets, ten vierden tegenseenbe·-
talmg die met confent van de Rechter is gefdiiedt , (p) en behoort
hier ook toe ten vijfden , dat de reftiturie geen tweemael in een fake
kp worden verfocht, (q) dat is , als fy eens geweigert is , kan fy
met weder worden begeert; noch ook eens toegeftaen zijnde, wede-

ff. de m'mot, l. 2 C, defideiuJJ. min. (m) /. uit. C. Inquib. cauf. rept. neceffnonefl,
/ io. C.deprafir. 30. am. (n> / 57. $. i. ff. de minot. (o) /· 1. C. fiad'^erf. deh
(pj uit. Inft. Quib, alen. Ik, yeinon (s) /. i. ér 2. C.ftfap. reft, pef.

rom vernieuwt, te weeten tot een, en het felve oogemerk; want an-
ders omtrent een fake, wei meermalen herfiellinge kan vallen ; want die eeiï
erveniiïe by exempel eeril heeft aenvaerdet kan herftelt worden, dathy
fe mag afftaen, en wederom dat hy fe mag aenvaerden. (q)

15-. Ten zeiden refittmie kan niet geichieden , als de faken niet
meer in haer geheel zijn, gelijk wanneer des ilerfhuis goederen ver-
kocht ώ vervreemdet zijn, (r) immers indien de minderjarige wil her-
ftelt zijn tegen den afilant óm het goedt te mogen verkrijgen; maer
als hy ^van het afgaen der erveniife begeert herilellinge , om van de
fchade bevrijdt te wel^n, foo woit het hem wel toegeftaen , fchoon
hy eenige dingen mochte hebben gealieneert , of mogelijk kan nae
het naiiwfte recht dc refiituae fonder onderfcheidt , ook nae gedane
alienatie van goederen worden vergunt ; mits de minderjarige alles
wederom geve , wat by hem uit de erveniife mag zijn geprofiteert,
gelijk Sande leert, (f) alles behoudensaenmerkingevanbillijkheiten-
dc omftandicheden.

16. Defe yoorichreven gevallen fien op de fake ·,, ten aenzien van
4e Perfoon zijn noch deiè gevallen ; ten 'eerften als de mindeijarige
mondig is gemaekt , het welke.gefchieden kan, als een dochter on^-
der de 18., en een jongeling ondier de 20jaren oudt zijnde, fymetf.
hy met 3. getuigen hun bequaemheit tot bewint van haer eygen
goederen konnen bewijièn , nevens de ouderdom, (t) die beft in de
Doop-boeken , of ouders aentekeningen betoont kan worden; en
nochtans konnen fy nae de mondigmakinge geen onroerlijke goederen
verkoopen. (u)

17. Ten'tweeden valt 'er geen herilellinge , foo de minderjarige
zich bedriechlijk en niet uit eenvoudigheit voor voljarig' heett uit-
gegeeven : en wort gelooft dat het bedrieglijk gefchiedt is, wanneer
hy in een inftrument onder eede verklaert heeft , dat hy voljarig
was. (w)

18. Noopens den eedt, is noch een derde geval, dat als een min-
derjarige gefwooren heeft de handelinge by hem aengegaen te fullen
onderhouden, hy alfdan geen reflmtie kan verkrijgen, (»)maeidatis
by onfe Ordonnantie wecfai genoomen , (y) alwaer verbooden wort
recht te doen, op contracten Tan minderjarigt met eede beveiligt,

%.C,fi min. fs major. {*) ^Hth.^acrm^iHbX.fiadWi^yend. (7) ι boek ι
tit. 7. art. 4.4

niet meer als of 'er geen eede was by gekoomen, en wort daer te bo-
ven den Notariièn verbooden, den minderjarigen een eed af te neemen >
by verbeurte van haer ampt, en arbitrale firaffe, art. f.

19. Ten vierden hout de reflitutie op , als een minderjarige tot
fijn ouderdom zijnde gekoomen., beveiligt, en voor gqedt keurt het
geene te vooren gedaenis; (2) jbetzyuitdruckelijk met woorden, ofte
llilfwijgens met te voltrecken , het geene te vooren begonnen was 5
zegge van voltrecken, want niet alwat hy voljarig geworden zijnde doet,
in een fake te vooren aengevangen, hem terftont van dit beneficie be-
rooft; immers hebbende een erveniile aengegaen, en na de 25· jaren
cenig geit van de fchuldenaers ontfangen, des niet tegenftaende kan
hy noch worden heritelt. (a)

ao. Eyndelijk een minderjarige tegens een minderjarige, by aldien
fy beyde gekrenkt zijn, kan dit middel niet gebruiken, maer wel die
fchade geleeden heeft, kan het aenftellen tegens de andere, die niet
befchadigt is. (b)

21. De aenipraek uit dit beneficie moet de minderjarige neemen te-
gens den geenen daer hy mede gehandelt heeft , en niet tegens een
derde; ten ware die derde het goedt verkreegen hadde, wel bewuil
zijnde, dat 'er een minderjarige mede. bedrogen was, als ook ingevalle
de minderjarige geen ander verzet van fijn fchade kan vinden : inde-
fe gevallen moet de derde bezitter het goedt miflen, ende fijn man foe-
ken die het hem overgedragen heeft, (c)

(O l. §. de Minor, (^) dJ. 3. §. 4, (b) /, uJnfifi.d» minor, (c) /. 15.
li-Mi-eod,tit.

Herfiellinge tte^ens dfsveefen, t*^ee aSiien, d'Vfdng Voor de ahfetjtie om ^at reeden
gegunt '^oTt. Van de herjlellinge tegen de abfentie. Hoe defe herfiellinge kan
"borden "Doorgekoomen. Vijfde oorfake Van herflellmge , rechtVeetdige dooUnge,
Mifbruik Van defe generale reeden. Exempel daer Van. Drie dingen Veteyfcht >
tot defe herftell'mge > 'Cn exempel daer Van uit de Jachten» OooUnge door rechts on-
'^etenheit geeft geen herfiellinge als aen krijgs'lieden ^ Vrotfiffen, en ffefen, ook
aen die niet altoos, en exempel daer V4n*

DUs verre van minderjariglieit; de vierde reeden en oorMe
van herftellinge is afwefen, waer door men herfteltwort van
fchade, door onverdeedigd afweefen verooriaekt, tot wel-
ken eynde tweederley aólie gelchapen is , dea^fenttά'^η-
dere tegm defihe. die voor de abiènte moet gy niet verilaen ten profij-
te van alle afwefende, maer van fulke die om het gcmcine belle bui-
ten zijn geweeft, juiit niet uit laft van de gemeine Kegeeringe, maer
om oorfaken die voor het gemeen nuttelijk en prijflijk zijn, gelijk of
een ftudent 'butens landts zijnde, een ander iijn goet of ffin recht qua-
me verjaren, en alibo den afwefende van fijn aétieberoofde, die geen
geleegentheit hadde gehadt , om daer voor in rechte te ipreeken. (a)
2. Een Koopman door afweeièn om ver-geleegen handel: in dier-
gelijke fchade gevallen zijnde, ial mogelijk het felve remedie van dc
Rechter konnen verwerven, om het groote belang dat aen de koop-
handel vait is, en profijt dat het gemeen daer by geniet, 't welk hee-
denfdaegs wel hooger als de fiudie gefchat wort, anders zeggen de
wetten, dat die om haer eygen profijten nitgeweeft zijn , dit benefi-
cie nier genieten, (b) dat wel op Koopluiden fchijnt te paflèn, maer
het kan met goede reeden verftaen worden van fulke profijten daer
van het gemein niet deelachtig wort, het kan ook geduit worden op
reyièn om gemak ende plaifier aengenomen.

De tweede a6bie, waer door deiê herilellinge verkregen woitis,
tegen de abfente , ten voordeele van do prefinte , wanneer de abfente,
terwijl d'ander büiten lands was, eenig goedt of recht van dien an-
dere verjaert heeft, en wort in dit deel geen ondericheidt van abfentie
gemaekt, het zy om gemein of byibnder belang; maer is van nooden
dat de abfente niemandt hebbe gebadt, door welke fijn lake wierdc
verdeedigt want fuik een by der handt zijnde geweeft, foo moet de
preiente zich felven wijten, dat hy tegen de afwefende geen aenfpraek
heeft gemaekt. (c)

4. De noodt van deiê herilellinge tegen de abfente, die geen ver-
deediger heeft te verfoeken, kan worden voorgekomen, wanneer men
in tijts een proteil doet in het openbaer tot bewaringe van fuik , of
fuik een recht, end' het iêlve voor den Hove, of het Gerechte doet
intimeren, dat echter verfuimt zijnde kan de naderhandt noch

f. De vijfde en laeile reeden van herftellingeisgenerael, te weten, ·
alderhande rechtveerdige oor faken, waer door yemant in doolinge en in
fchade geraekt is, want foo wort gemeenelijk|genoomen het (lot, dat
de Kcyferlijke Wet fpreekende van herftelhnge wegens abfente ,
achter aen heeft gevocgt , alhoewel die .woorden eygentlijk haer op-
ficht. hehben op de reeden van abfentie, te weten, d^at fy niet alleen
goedt IS , wanneer yemandt voor de gemeine fake heeft afgeweeil,
maer ook als hy is afgeweeil, om eenige andere ooriaek in deièn recht-
veerdig: ' '

6. 't Is evenwel waer , dat rechtveerdige döolingc voor een vijfde
oorfake, van de abfentie verfcheiden wort erkent, ende getelt, zeg-
ge rechtveerdige dolingen, dies het geene men willens en wetens gedaen
heeft, fonder doolinge, hoewel onvooriichtelijk geenzins kanteniete
gebragt worden, voorts moet de doolinge rechveerdigzip, niet alleen
Ibnder dubbelheit ende veinfery , maer die zegt gedoolt te hebben,
moet ook bybrengen , een dadelijke , en krachtige oorfake buiten hem
felfi waer door hy tot doolinge ende een fchadelijken handel ingewik-
kelt is, want blote onwetenheit is niet genoeg, veel minonbedacht-
faemheit, al was fy fodanig dat iy wijfe lieden wel foude konnen over-
komen. (d)

7. Doorgaens wort het by ons foogenoomen, als of defe vijfde ree-
den aen den Rechter gaf een onbepaelde macht, om herilellinge toe
te ilaen, om allerhande redenen die hem billijk iouden mogen fchijnen,

ook lbo, dat op voorgeeven van defe generale billijkhelt reftitutie fou^^
de konnen verkreegen worden , om rceden die de wetten tenaenzieii
van andere genoemde oorlaken, afflaen, endc niet voor genoegiaem
houden, by exempel; yemandt heeft gemaekt een ackoort met fijn par-
tije beweegt door deflelfs dreigementen van hem met proceiTen te
quellen, en diergelijkede Wet acht fulke vreefe niet, om herftel-
Imge te. ^nnmgelijk^hier vooren gelem w j want niet genoeg is, dat
by de partije is een quaedt voorneemen , maer in de peribon dieher-
ftellinge begeert, moet ook geen fotheit of ydele yoorbeeldingezijnj,.
want het onbetamelijk is, aen des Rechters deftigheit en autoriteit te
vernietigen om beufelingen, fulke handelingen die nae rechten anders
wel konnen beftaen ; en mag in 't minfte niet gedacht worden, dat
de wetten onder het generale Hot begreepen fouden hebben, reedenea
die fy te vooren al hadden verworpen.

8. Dikwils evenwel wort dit in een andere zin getrocken , ende
fbmtijts wel geweefen onder andere, mijns weetens, in dufdanigen fake;.
Eene Claefke Sjoerdts, hadde ten overilaen, ende met raedt van hare
vrunden gemaekt een ackoort over een erveniiTe met haer overleede-
ue mans broeder, waer van iy verfochte herilelt te worden, om ree-
denen,. dat de mans broeder, haer anders niet hadde wederom willeix
geven feekere brieven die hy onder hem hadde, en ook gedreigt, dat
hy Ie nae den Hage wilde ileepen , en lange proceduren aendoen»
voor de Staten Generael Sec. noopens de brieven hadde iy middel
van recht, om hem die te doen weedergeeven, als iy haer toebehoor·
den» en de reit waren beufelingen , geenzints weert om een folem-
neel ackoort te vernietigen : de mans broeder was mogehjk dat wel
weert, maer de wetten eyfchen ook ten aenzien van de verfoeker i,
beftendige en krachtige reeden van doolinge \ deiè vrouwe hadde
met omiichtigheit en vrienden raedt ackoort gemaekt, behalven dat de
voornaemfte reeden was, die by de wetten is verworpen, te wee^
ten een voorhouden van ydele dreigementen,, die geen kracht of uit-·
komfte in eenigen deele konden hebben.

. 9. Soo moeten dan deiè drie dingen te zamen koomen in de her-
flellinge die om defe generale oorfake gefchiedtten eerilen dat de
doolinge zy geweeil , ontrent het feit daer men over klaegt ; ten
tweeden, een dadelijke en krachtige oorfake, buiten ons felf i en ten
dérden , fuik een ooriake die niet zy afgekeurt by de andere hooft
yeedenen van refimtie , maer van de felve verfcheiden , welke drie
yereyfchen, zijn in dit (xmfd-^ gy hebt een handelinge gemaekt met

een mindeijarige ten overftaen van een die fijn Voogd 2,eidete weefen
die het niet en wasj gy zijt wel verbonden, maer kont herfteltwor-
den , hier is dohnge , want gy meindet Voogd te zijn een die het
niet en was, d'oorfake van doolinge was de verklaringe of het gedrag
van de Voogd, en de reeden ftrijdt niet tegen de andere vier oorfa-
ken 5 is ook daer van vericheiden , om dat 'er wel bedrog is van de
gemeinde Voogd, ■ in hèt gedrag van de voogdije, maer niet m den han-
dde! met de minderjarige; de ialfe kooper kan daer te boven uit fijn bedrog
aengeiprooken worden, (e)

10. Dolinge door réchrs-onwcetenlieit vercoriaekt, geeft geen her-
ftellingeof het moeften 'iiilke perfoonen^ 2ijn>' dien het geoorlofc is,
den inhoudt der wetten niet te weeten ^ gelijk,alskrijgilieden , huiilie-
den, en andere zeer eenvóudige.: oAibedreevene >i»eprdient^^^^
als fy arbeiden om fchade te verhoeden , en niet als fy profijt ibe-
ken, ook niet als fy goede geleegentheit hebben gehadt, om haer tc
verfeekeren van het geene rechtens was , (f) foo iis herftelli^'e ge-
weigert aen ftiffr.'Rieme van Nitfen^'^ die haér moeders?erveniiïe heb-
bénde aengegaen en de landen verkocht, naderhandtherftellingever-
iocht'y^Qm" h^peficiel van lavmamCtQ den

aö» Mart: , 1641, ^iae.:getuigeniire van Nauta;. bulten tfwijvel öm ree-
den dat het beneficie van Inventaris ftrekte om profijt te foekeii tot
iniadeel van'de Crediteuren, ■ ■ r l >'il

' " -A "ïi'i?»', ér uU. 'Quod falf, tuf, afiBV' ' (fj 7. j.Sl ^.ff.de^ré'fM;

O^etgang m op feat '^^fe reliefende herflell'mge \erhegen '^ort, by exceptie ^ &f
by ablie , ,en ά'ιί op ^yeeeerletje. '^φ.·, o/, t0 herfe IIinge al (een. Ofte gelyk tof
een recht ten principalen, gelief in gericht»faken s yan incidenten , Óf "Man
fententien y en op Tvat manier btydc \>erfocht "ioorden , och of executie daer door
belet "^rt,' Binnen "^a^tyt^vefiiiutiè )>evkteegen^^L·^ "

It zy genoeg van de oorïaken der heriiellinge; de wij-
fe'-»öm 'de lèlvé re verroeken is f ' óF by " man^ varioa-
ótie , of ook by wijie van exceptie ^^pdtt: - liefte
lieeft plaets, wanneer-die béleedigt is , en · herftellin^ kfin

aengeiprbokeni wort van de' ander ,' aea wim-^hy .zicii^ Yerboiiden
heefk ·(») -"i.'-'". - - ■ ' ; :'!·π

2. Dienfyolgens kan het nae rechte fonder remnvénHe by flot
antwoordt· en ecntrarfe ·τωκίΗβ6 gefchieden alfoo het niec eyen.£en'aéi:ie
behoeft te zijn maer is genoeg een firnpel beroepihge tot de plichl
des Rechters, die uit het proces bemerkende genoegfame reeden van
heriiellinge, defelve ter fententie kan infereeren, fchoon by den ge-
laedeerden geen a6tie of reconventie geilek zy, maer alleen, gelijk ge^
zecht is, exceptie of allegatie van de reeden der heriiellinge.

3. Als het by wijfe van adie gefchiedt, foo wort 'er of eenbyion-
dere inilantie van gemaekt, of daer wort met een veribek gedaen tot
effedive vergoedinge van de fchade die de eyfcher geleeden heeft, of
tot genietinge van 't geene hy verlooren heeft, (b) byfondere inilan-
tie tot deièn eynde wort gebruikt, wanneer anders niet verfochtworta
als heriiellinge en vernietinge van't gehandelde, te weeten als de ey-
fcher alleen foekt bevrijdt te ?ijn van eenigen lail, daer hy ingewik-
kelt is, en die noch geen teegenwoordig gebruik heeft j by exempel·.
Salie Folkerts hadde % folemneele aóle nevens andere mede-erfgena-
men

men afgeftaeii, lêeker recht van fideicommis ende belooft te ftaen
voor de evi^ie van lèekere verkochte Sate lands , en dat voor 't ge-
heel , ten profijte van Abraham Acronius, hy vreefende naedeel daer
van in 't toekomende , verfocht herftelt te worden van die verbinte-
niflè , ten einde daer uit noit te konnen worden aengeiprooken, en
is hem toegeftaen, voor Alderheiligen 1680.

4. Anderzints wort de herftellinge te zamen gevoegt met een an-
deren eyfch , daer op voornamenthjk geoogt wort , ioo dat de her»,
ftelhnge dan tot een middel dient, en als een inilrument van ib-
danigen eyfch , als wy maken, exempel yemant heeft een
erveniile afgeilaen , of in deilinge aen een ander toegeftaen, het
geene hy niet moefte toegeftaen hebben j dan neemt hy fijn con-
clufie voor eerft, dat hy gereflitueert worden tegen alle fchadelij-
ke -aiSVen, omiiiien, en commiflien, om fuik , of luik een oorfake,
€n dat hy mits diien fal verklaert worden erfgenaem te zijn , en par-
tij e geordonneert, om met hem te treeden tot fcheidinge en deiUn-
ge &c.

Voor het Gerichte Woft ook dikwils herβellinge verfocht , " ioo
■van d'een en d'ander voorval geduirende het proces , als van fen-
tentien defimtijf, Herftcllinge onder hangende proces , worc door-
gaens onder oniê praóticijns rehef genoemt ; hoewel dat vvoordt
niet anders als reftitutie of herftellinge in hem ielf begrijpt, de
manier om dit relief te bekoomen is , dat rekeft aen den Hovc
moet worden geprefenteert , het welke partije ter handen wort ge-
ftelt ; voorts alles gefien, wort op het relief eindelijk gedifponeert,
of indien van de bygebragte reeden niet en geblijkc , wort 'er
^eappointeeit , fiat reksfi in judicia , en moet 'er ρ eydov overge^-
voerc worden , fonder dat ten eerften citatie om relief kan wor-
<ien gelicht ende pleydoy onderlegt j maer een Requirant op dien voet
procedeerende, wort met de koften afgeweefen , gelijk dikwils j'- eh
nocli onlangs geoordeelt is , tuiVchen Claes Takes cum fic: requirant en
.Harmen Tjecrts rec^mreerde den \β Maert 1680. en wederom tuflcheil
andere panden den 15 JhIü daer acn volgende, de reeden daer van
is om plejten af te fnijden , met te zien of men'er met rekeft niet kan
tioorkoomea _ ......

6. Die relief of herftellinge van fententien begeert , moet ook wel
letten, in wat manieren hy fulx doet, indien hy bevrijdt wil zijn, .van
executie, foo Jcan hy het, niet tloenbywijfe van exceptie, ofte van
^ppofïtie tegein de executie; 'want die evenwel jfijn voortgank heefti

maer hy moet proces en nieuwe inftantie maken en dat eer de execu-
tie aengevangen is, welkè alfdan geftut wort ; is fy begonneni foo
kan fe door verfoek van herftellinge niet worden belet, medeganfch
niet door exceptie of oppofitie, als vooren, gelijk Sande leert, (c) Jae
felfs, al is de reilitutie verfocbt voor den aenvang der executie, by al-
dien 'er bedenken is, dat fy verfocbt wort om de fake op te houden,
ibo kan de triumphant verkrijgen dat de executie voortgaet , onder
cautie van weeder te geven, ingevalle het r^f/zy vergunt wort. (d)

7. Proviiioneele condemnatie tot namptijfement, welke plaets
heeft , als yemandt uit een bekent handtfchrift wort aengefproo-
ken , kan ook door verfochte reftitutie niet worden belet, felfs niet
in een minderjarige , gelijk Sande fchrift, (e) behalven defe dingen
is waer het geene voor defen gezegt is, dat door verfoek van reftitutie
de faken in llant worden gehouden, fonder eenige nieuwigheit aen
d'een of d'ander kant.

8. De plaetfe daer herftellinge moet worden verfocht, is de wqoH'
plaetfe van de gedaegde, immers foo wanneer fy alleen verfocht wort,
want als fy koomt neevens een andere aótie, die men wil hebben ge-
reftitueert, foo kan fy ook aengeftelt worden daer de iaek is voorge-
vallen, of daer het goedt geleegen is. (f) . \ .

9. Voorts om dat herftellinge is een ongewoonlijk middel, en pm
verre ftoot, wat nae rechte kan beftaen, ibo is by de wetten vaft ge-
ftelt, dat fy moet worden verfocht by de man felfs, of by een vol-
macht daer toe byfonder ,ende met namen gelaftigt; generale laft, fchoon
tochtig en dringende is hier niet genoeg, (g) fchoon er in ftont de
flotreeden, dat de laflhebber in alles dcfelve macht hebben foude ^ als of de
meefier tegenwoordig was , in alLe dingen daer toe fpeciale lafi van nooden
.moeke mijn; want ook dat noch al generael is,, ende blijft; foo by den
Hove geweefen, tuilchen Symon Claeilèn Bootfma in qualiteitimpe-
.trant, en excipieerde contra de mede erfgenamen van Trijntje Jans ge-
daegden en excipienten den zojunij 1681.

10. De tijt binnen welke reltef oi reftitutie moet verfocht worden
is van vier jaren (h) in de minderjarige te reekenen van den eerften dag
.hares %6 jaers of van dat iy mondig zijn geworden, fao nochtans dat als
de mondig gemaekte meer als vier jaren onder de . is, hy altoos z,ijn herfteU

tinge tot aen de volle 25' jaren k^n verkrijgen, in de abfente begint d'e tijt
te loopen van dat fy wederom, zijn gekoomen; ingeval van vreefe of
bedrog loopt de tijdt van dat de"" fake'verhandelt is , of immers dat
de beleedigde daer van kenniiTe heeft "gehadt , (i) nae deflelfs over-
lijden hebben fijn erfgenamen den tijt die noch van de vier jaren
overig is , behalven dat minderjarige erfgenamen, eerftelijk genie-
ten den tijdt die haer noch ontbreekt van de jaren , en dan
hebben fy noch foo veel tijdt als de.erflater over hadde, doen hy
ftierf (k) het felve is te vei'ftaen vaneen Ceflionaris'dien het recht
van refiitHtie is gecedeert , en overgedragen , of liever het recht
't welk yemandt door iniddel van reflkmie konde verkrijgen, ofte
weederkrijgen ; want daar van Ceffie op een ander kan gefchie-
den. (i;

C) d. I uit. l. ζ. C. eodi (li) 1.6^ ff^ de ^eflit. h 2. 4. §. a^ dttk^
ίΤ. di Temp. in intcgr ϊφΐ» 0) l* »4,. in p. ff. de Minor.

Vdn i{echtda^en , en de I^olle. Vergaderingen Boff. Rechis iyden Voor
de Heeder-gerkhten. Oeylinge der Facantien. Vanheylige dagen. Van burger-
lijke Vucantien. Tijden, en geduirjaemheit der /eber. Onderfcheit tujjchen hei'
lige dagen, en andere Vacantien, Strajfe Van Jchenders der heylige dagen nae de
ordonnantie, nieW^'Blackaet oVer't onderhoudt des fandaegs.

Ot de voorkenniiTevaii het proces, behooren ook de Rechte
dagen, ende Vacantien. Voor den Hove, wort de rolle van
rechtiaken gehouden , alle dmgfdagen , en gecontinueert
tot dat alle nieuwe faken cnde prefentatien van laken, die vervolgt wor-
den afgedaen zijn. tot welken einde een yder <tAd.vocaet fijn qualitey-
ten die hy wil hebben te dienen, moet opilellen, en de klerk van de
Rolle overgeeven , om in het groot Rol-boek foo van nieuwe als
oude faken te worden overgezet, en volgens ordere geleefen, cnde te
dienen,

α. Van gelijken worden de vergaderingen van de Raedt, mede voor
en nae middag, t'elkens tweeuirengeduiriglijkgehouden, uitgenoo-
men Saterdags namiddag, De Ordonnantie (a) ilelt des winters nee-
gen uiren, en des foomers acht uiren voor de middag ; nae middag
van gelijken, een uire des foomers vroeger als dés winters; maer het
Hoff met confent van de Heeren Staten heeft de neegen uiren voor, en
de twee uiren nae middag voor de winter en foomer evendragtig valt
geilek, en wort foo allenthalven onderhouden.

g. Voor de Needer-gerichten moet ook, als het geen Vacantie en
alle weeken , 14 dagen of vier weeken op het minitenae vereyfch

van tijt ende faken recht gehouden worden, ter plaetfe daer het van
ouds de gewoonte is geweeil , dog in geen herbergen , alwaer ook
geen reekeningen, mogen worden belegt, hy verbeurte van 25·. goude
Fricfcbe Rijders tot lafte van het Gerechte , en ten profijte van het
Landtichap , hoedanig of meer peene moet ook veritaen worden te

verbeurt , ibo dikwils langer als een maent gewagt wort met recht-
dag te houden ; wel ή weeten , als fjf verfocht worden en de faken daer
z,ijn , want het is een Rechter niet verbooden fijn Ingezeetenen met
goede reedenen van pleiten af te manen, en de twiil-iaken te accor-
deeren , mits het niet en gefchiede met oogemerk van eygen baet,
maer uit een zucht tot het befte van de gememe man j ende van bei-
den zijn exempelen bekent,

4. De vacantien worden in Rechten onderfcheiden , dat fy ordi-
naris of extraordinaris zijn. beide zijn of heilig of burgerlijk, d^ordi-
narts heilige zijn Sondagen en andere feeft-dagen, als van de geboor-
te , befnijdeniiïè , en hemelvaert van de Heere Chriftus , beneiïèns
de zendinge des heiligen Geeftes. extraordmaris heilige zijn, dank,
vail:, en bede dagen, die nae de geleegentheit der nooden daer in
2,ich het gemdne Landt en kerke bevinden verfcheidentlijk worden
aengeftelt.

f. Burgerlijke ordinarife zijn , die om de onleege tijt van de landt-
bouw, om de koude des winters, ook om uitflag van Rechters, en
praftifijns worden aengeftelt ; Extraordinarife, die om befondere ge-
ieegentheeden van vreugde worden opgehouden , als om viEioxje op
den vyant, om geboorte van eenig groot Prins, die de Staet wil vie-
ren , om het feeftelijk inhalen van Prinsen ende PrinceiTen, ook wel
om vlucht en wapen kreet , op het aennaderen des vyants, gelijk in
den Jare 1672. is gefchiedt.

6. De tijden en geduirfaemheit der vacantien buiten de Sondagen
zijn aldus j alle de ordinariiè vacantien, foo heilig als burgerlijk zijn
zes in getale d'eerfte begint des Dingfdags voor Faflen-avont en
duirt 14 dagen j de tweede voor Palmfondag^ Dingfdags, duirt g wee-
ken , gelijk mede de derde van Dingfdag voor Pmxter; de vierde be-

fint op den ij fulius , en eyndigt den -eerften Dingidag in Septem-
er'y de vijfde op den 27 OCiober^ duirt tot den eerften Dingfdag nae
Alderheiligen j de zefte begint den xo December, eyndigt qp Dingfdag
nac Pomiaen , ''of den 14 Januar: oude ftijl. d'Eerfte dag van yder
vacantie is altoos Pronunciatie , ten ware het op een Sondag viel,
dan wort het een'dag vroeger of later genoomen , en begint dan al-
toos een nieuwe Rolle , die ten eynde moet loopen eer de Advoca-
ten fcheiden. (b) "

7. Tuifchen heilige dagen en burgerlijke vacantien is dit onder-
fcheidt, dat op de eerfte geen rechtfpleeginge mag gefchicden , felf

niet tneÊ eonfent vaH partijen j behalven falcen van groot belang , of
daer het gemeine beft aen geleegen is » en die geen uitftel konnen
lijden; maer in andere vacantien mogen de recht iaken wel voortge-
zet worden, als partijen hei eens zjjn, ibo veel haer aengaet, en voor
Commiflaris, want de Cancelerije dan geflooten is j tegen dank van
een der partijen kan felf voor CommiiFaris geen reeht worden ge-
pleegt , en foude geen accuiatie , of contumade voor Commiflaris in
de vacantie gevallen, konnen worden goedt gedaen, als mede geen
getuige worden genootfaekt om alfdan te compareeren.

8. Onfe Ordonnantie llelt daer te boven de ftraffe tegen de geene.
die op heilige dagen ydele ipeelen, of ook oeffeninge des lichaems
aenftellen , en onder de Predicatie wandelen, belaftende den fuiken
het opperfte kleedt feitelijk te beneemen : zijn ook dan verbooden
alle ambachten en neeringen, voornamentlijk tapperijej daer op ftaet
d'eerfte mael een keyfers gulden voor yder drinker, cn twee voor de
weerden , de tweede maelis dubbelt, doch nae de predicatien is on-
geftraft; foo veel de Ordonnantie ipreekt. (c)

tot den geheelen Sondag ( van andere heilige dagen preekt' het niet, om
dat de verjbekers van^t filve Placcaet daer van mmder werk^fullen hebben
gemaekt) ook zijn de ftraffen verhoogt, die by de Officieren nae ge-
leegentheit der faken wel behoort te worden gematigt , infonderheit
ten aenzien van de landt-bou , die ook al mede verbooden is, ook
volgens Ordonnantie ; want als de geHalteniflè van het weer foodanig
is, dat de landt-lied'en de tijt naukeurig in acht moeten neemen, foo'
is het niet rechtens dat haer fulx op Sondagen fóude verbooden wor-
den , en heeft de Kéylêr Conftantinus , die eer 11 den Sondag onder
de Chriilenen by Placcaet heeft bevoolen te vieren , dit geval ook
uitgenomen , (d) hoewel de Keyfers anders ontrent den Sondag ^
vry Godtfdienftig zqn geweeft. (e) -

•Uèrt is om fijn aBk aeït te fl^kit of tef9f^0n > beseft geen nkn'^e dtMe m
> fijn ^qaifitoride citdtkn -»ameer wpdetu Diilime Van citatien ίΗ

, er'dimrts én exiraordinaris. Witmmv de extraordinar^e gelruih ieort^^ Maniefri
Van citatie te Verfieken jfbo Voot de Keder-rechtér als Vodr het Ptof. Mafitefe
' bm citatie Ρ exfoiUee'ren Waërfyhminp dïitrètït de φΧαϊίΗη rfpr ptrfmmn^. im^
irem de mfaek dit trtatie Öp Mr^i* t^t citaiiie mn gèfcfjièdtn P'ethèikn eka^
ik > fpéciaei i^en m^èti, fifidir "Hrlof. IV^nmet de fauteA Yan.citatie^oor Ver-
Jcfitijninge -^óirdm -^echgenoomen» Van de relafeh ende ferfoenen diefe geeyen
, Εffe^en^y^ gedane €it4tte. . ^

mèinelijk pfóc^s geAöëmt ; waer van het eerfte werk is
citatie ófté vèrdaehvaerdinge zijnde niet anders als een
5 beroepihgê vafi iijn party tot den Rechter dien hy ort"-
derworpen . is , om door uitiprake des ièlfs ten eynde van een twift-
Take té gerakétt. . ; . "

- z. Sy h het èerfté ende noótiakelijkfte deel van't Gerichte , dat
ibnder dtatie iiiet kan beftaéft , (ia) foo nae burgerlijke wetten ^ als
ook vólgens het iecht dét ftattiire» dat niet töe eü ketyèmanttever^
. ■ li ζ oordeelen,

oordeelen, fonder hem al vooren te roepen ende te verftaen; invoe-
gen al wat'er gehandelt ende uirgeiprooken wort ten aenzien van die
geene die niet en is verdachvaert, nul, nietig ende van geender weer-
den is , al was het rechtveerdig , al was het kennelijk, al was ook
het proces of maniere van uitlprake te doen, extraordinair 'ende Γοο
kort ofte fumrriier, als in eènigerwijiè kan geichiedeiïi jae in Politij-
ke vergaderingen , daer anders de gewoone rechts«ordere niet wort
onderhouden , moet echter dit iluk werden onderhouden. Den i
Mey 1677. feeker Collegie defer Provintie een lidt der

vergaderinge gefufpendeert , om feekere befchuldiginge daer over hy
niet eens gehoort was, op het drijven van een fa&euie./»/»?·^/?^// ende
voorgeeven van kennelijkheit; en hoewel in dat Collegie geen rechts-
pleeginge viel, ibo is echter by dc Heeren Gedeputeerde Staten het lelve
verklaert gedaen te zijn , tegens recht , ordere ende Statuten van den
Lande, gelijk het alfoo was.

5. Soo nochtans partije niet geciteert in rechte verfcheen, ende te
vreeden was den eyfch te aenhooren, daer door foud' het gebrek der
citatie worden vervult , jae. al was hy niet te vreeden , het gemeine
gevoelen is , dat hy daer op ftaende voet.foude konnen worden geï^-
citeert, ende alfoo genootfaekt t'antwoorden, het welke by ons mo-
gelijk in comparitien voor Commiflarisloude konnen gefchieden, maer
'^eenzins op de RoUe, nademael volgens Ordonnantie (b) alle cita-
rien acht dagen voor de rechtdag aen partijen moeten werden verkon-
■digt, met uitdruckinge van de oorfake, wae^om de citatie gefchiedt,
ten eynde hy zich ondertuilchen beraden mach of'hy zich voegen
wil , of pleiten lal j welke dingen, ibo van oorfaken te melden , als
van tijt, voor Commiffarh^ ibo niet onderhouden worden, om dat al-
daer het oogemerk is, partijen eerft over de fak^ te verflaen ende^foo
doenlijk,te vereenigen, In welken gevalle de geciteerde eenigen korten
tijt van beraedt vèrfoekende, foude hem niet konnen geweigeit wor-
den , in plaetfi van de acht dagen bekentmakinge op de Rolle , ende fulks
ibude mede voor de Neder-iechters moeten gelden, om dat daer me-
<3e geen citatien met oorfaken ende reedenen bekleedt worden uit-
gegeeven.

4. Het ièlve onderfcheidt moet werden gemaekt ontrent devrage,
of yemant üjnde geciteert tot een fake met namen uitgedrukt, ende verfchij-
nende gehouden is t' antwoorden op een ander fake, daer toe hy niet
uitdruckelijk is geciteert, waer over de Schrijvers niet accorderen, (c)

Op'de Rolle behoeft hy itilks.niet te doen, 'om dat de;Ordonna'ntie;
Wil , (d) dat de "oorfake in de citatie klaerlijk ial aengetéekent zijii^
op dat de geene die geciteert wort , hem niet pntfchuldigen machV
dat hy d'oorialie niet heeft geweeten y waer uit blijkt, dat hy om·
een ander oorfake wordende aengeiprcoken als hy geciteert is, reeden
van onweetenheit mach bybrengen. ende.zich daeriopberbepeh.i" maer
voor Commillaris devvijl aldaer d'ooriake foo naeuw in de citatie niet
wort vermeit, maer iulks eeril by de comparitie gefchiedt,, foo laei:
de reeden wel toe , dat aldaer den eyfch werde gedaen, over yetsdar
even nier in de citatie is uitgedrukt , mits het onder de commiiïle
kan beg).'eepen worden, ende daerom ibude een gantfch. verfcheidene
fake voor CómmiiTaris ook niet konnen dienen;.

5. Hier uit kan blijken , waerom geen nieuwe citatie van noodert
is,^ voor de geene die te vooren geciteert is uit de "^etDijfaman, fo©
genoemt, om iijn aólie te moeten aeriftellen , of om altops te fwijgen,.
Indien hy beraden is eyfch te doen , ibo kan Hy dienen van libel oF
dadelijli leveren, ibnder nieuwe citatiewant tot dien eynde partijea
voor recht zijn gekomen, Jae al hadde hy zich in. het eerile ge-oppo-
neert , en de ander eyich genoomên tot aeniÏellen van a^ie of tot
fwijgen 5 ibo kan hy noch het libel in. paetfe van antwoort lee.veren.,.
waer mede dan het pleit ex. lege dijfamari uit is fchoon hy te voorea
niet befonderlijk van antwoort heeft gedientwant.als het geleeverc
wort , vervalt het dienen van ièlf ( de Praótifijns noemen dienen ^

fy verklaren te fullen leeveren.) Ende is ibo by den Hove verftaeïi
tuflchen E, W. ende Anke Doau/es , den %6 Maert i68q. / !Sou-
dcn echter de koften van 't eerfte geèyfchté libel moeten worden be^·
taelt,, als daer op wierde geftaen, foo het fchijnt^ V,

6. In de befchrijvinge is gpzegt,. dat de citatie moet geichieden aea
de geene die den Rechter onderworpen zijn , te weeten, weëeens
woonplaetiè, want geen Rechter buiten fijn territoir ttrngexploi^m-
laten doen. Wanneer men citeeren moet lieden, onder den Rechter
niet gezeeten , maer om. andere reeden de. rechtbank onderworpen,
als om reeden van contraéfc en faeks-handel of anderzins , foo is van
nooden verfoek aen des felfs Overigheit, ten eynde de perfoon door
den felven werde geciteert, welke genoemt wort ReijmfitorMe citatie γ
en is in de macht van die lichter, de citatie toe te ftaen of met. in
geval van weigeringe, kan men tegen die perfoon niet verder próce.
deereni maer als de gedaegdes Rechter het toeftaet, fookanyemant

dife "ikTi 'getotciteeft^h^^ tèris iinders jurtfdlBie^ xÈ dit op fèékeit
plaetfe gecöntrae:eert he^ , daéf tégeïi riièt lexcipieöreti iiae rechte,
«n daerom was het wd noodig dat de N^dér-fechters een weinig bee-
ter letten op de R'eqmpmrlak émitn , endt die foo niet óp hafer be-
lOop lieten gaen, gelijk fy -doèn, latende de fèlve fbndér onderithéidt
door h^ré bóodèti inïiüüèetèri, iy bfetiboHsn de Oèdaegde daer eerft óver
te vèrilken ende dè föké t'ohdérfoekeri ;' waWt óm fkbmisfie over ge-
tnaekte conti"a£t behoeven ly 'het nitt toe te ïlaen, hiaer konnen pre-
ïenteefen fèlf recht re doen , doch wccgens zatneühanginge van fa-
ken , endc'iiiiuatie van goeda-en konnen fy het nae rechte niet wei-
geren , of 'Wfeigerende kan 'er dtatie by gefchiedewi v "^^r ψαη

7. Dè idt^tie "v^ort ^méinelijk gédeilt ili' ürdièamzn ÊxtrMrdmam.
De ordinaï-iïè/gefdiiedt door Executeurs , <3encht?-booden, Dofp-
rechtersde extraordinarife by ediÖ: en üitroepinge op de palen van
den Lande,'bok wel met tromtneflag tegen voor vluchtige mi idaders,
ïu-plaèitiê vaii kloeken of trompetten^eldefδ gebruikelijk. ïn'eeri an-
der 2.ih worden extraordinam xit-iidtn root dm^^ , die
buiten ordete ex^reflèlijk alleen worden geëxploi^eert, in plaetiè dat
d'^nderë itiöèten wachten , nae de'deilinge die de Booden alle drie
*weeken doen, ende te gelijk in het werk ilelien. Êenige dellen ook
ide citdtkn , dat fy is , of woordelijk, of feitelijk 3 de woordelijke

mafet om eygentlijk té φreeken, gevankeniïïè flrtekt wehn cfitttineelie
ïaken-in plaëtfe Van citatie', ende nevens gijfelinge of atreft^'^ort al-
toos citatie gevoegt, inaer beide xijn fy daer vanverfcheidtn, fbo dat
■het by d' eerft geftelde deilinge wel mach blijven.

Oe^ ËJótHórdiHanfi' ΌΪ^ΕάΆίΰ citatie heeft plaetfe", 'wanneer de
JktifdiUiè HoifF gefundeért is op een vreemdeling, die inde P^d-
'*i}intie niét Wort bevonden, het iy op een ièekere plaetfe Woonachtig
'x)f'önbékent Waer hy mag woonen.

■ 9. De voornaemiïe gevallen, in welke de furifdBie op eert vreem-
deling kan zijn gefundeert , 2.ijn defe, ten i. als het Gerichte reede
Voor τ Hoif wettelnk is begonnen, ende over bewijfen of incident en
'titatie 'noodig is , iünder dat partije alhier domicilium citandi, dat is,
plaetfe gekooren heeft om citdtie te flaen.

it). Ten 2. Als yemant' aéngeiprooken wort niet aétie op vafi
'goedt, dat in de Provintie geleegen is.

11. Ten Als'yematjt heeft in deafe Pmvm
hy alhier vafte goederen heeft-geleegen. i."υ ί ^nyir:^-} . 1 _

12. Ten 4. Als· yemant dedachdg is ^en-eeti f3ke,^«die allieïjge^
hoort ende betrocken is, fonder ^gefcb^eidcn te konneo worden.

i:^. Ende ten Als een vreemdeling in fijn perfoon cfte goedereft
in de Proviiuie is gearrefleert y des tot fijnent foodanige Αηφεη Cegea
de Friefén wordende gebruikt, zMt breedèr vm defegevaUm m t vaor^
gaende hek. Tit. wat rechtfiod yder onderworpem . „...-^

14. Buiten deiè gevallen kan noch plaetfe van.gedane handd , aoeib
fubmisfie ooriake tot EdiBde-cixm^ geevenam dat ^ gecU' ^nrifdiiMe
fundeeren, als wanneer partije met ckaüe belao.pen is,

15. Dies om fulke oor faken citatie renjmfitoiy loude moeten^ geichiCf-
den , waer door de Rechter onder welke partije gezec^en is > woyfc
verzocht, om den fel ven te willen latea citeieren..' , . - ·

16. Maer een Rechter is niet-gehouden· ^ onxin deiè laefte geval;?!
len yemant onder hem ge^eeten- te doen -citeeren des geree:dü sctjnÓe
om felf verz^ocht ^iJeefende■ reeht te do^th - u ι';..- · ,

ly. Maer het gebeurt dikwils, dat om de ooriakea^ die reeden-tot
Edthale citatie konnen geeven·, ά€ reifuifitmw verziocht: WQit,, ojnrdais
Edi^ale veel omüag ende kaften^ vereyfeht. - > . - j /.'js;

18. En dan heeft een-Rechter geen rèeden, om, liet i^/e^ tc;wei-
geren \ weigert hy't evenwel , Γαο kan noch és. Ediüóle:.cimif gc-
Ichieden j waer van de inhoudt den geciieerden; door een w;€eire-brief
van de Deurwaerder die't exphiSi op de palen doet , wort bekent ge-
maekt, ende vaertmen alhier dan met de Me voort, fonderdat noo^
dig is ander relaes als. van de felve Deurwaerder te vorderen gelijk:
by den Hove verftaen is op het rec^ueil: vaa Dirk de Hom» den 6»
September 1681.

19. Binnen de Provintie heeft EdiÜaU citatie geen plaetiè , maer
als d' oorfaken daer van voorvallen, moet d' eene Rechter den ande-
ren verfoeken, om dén Gedaegdentelaten citeeren; datly omflechte:
fubmisfie of handel-plaets niet behoeven noeh behooren toe te ftaen.:

zo.'^Des by onbillyke weigeringe de Rechter verzocht zijode by
den Hove kan worden geordonneert, om de citatie, wanneer de Ja·'
rifdi^ie gefmikert is, in fijnen bedrijve ende door fijne Dienaers te la-
ten explotteeren. .

21. Volgt d'ordinariie citatie , die onderfcheiden. wort.in
ende Peremptoire. Dilatoire is , waer op het Proces noch piet νοοκ·
genoomen wort ende die gezuivert kan worden. Peremptoire ^ waer

4Dp lïien voortgact tot vervolg en afdoeninge v^n dc fake. Dit onder-
fcheidt heeft gebruik in oniè. Ncder-rechten ^ voor 't HoiF zijn alle
όΧΆύ^τί Verempoir \ (e) gdijk beneeden fal volgen,

22,. De maniere van ordinaire citatie te vcrfoeken, is voor de Nc-
der-rechters een ilecht mondeling veribek door een Boode of ExecH-
UHf gedaen , wordende de Boden gemeinelijk een briefje gegeeven,
waer op itaet de naem ende qu^Uteit van de eyicher ende die van de
gedacgde, beneffens d' oorJake, maer alles in 't korte ende in het gros,
dienende flechts vooi* memory van de Boode, Tonder dat de GrietÜuiden
ende Burgemeefters rekeften oni citatie te laten doen mogen vorde-
ren, (f) dies ook de Gedaegde veribekende aldaer ten eeril<;n dage dienen-
de continuatie van de fake voor acht dagen, fulks niet behoort te wor-
den geweigert. Maer voor den Hove is een rekefl: tot defen eynde
nodig , waer in niet alleen de quahteit der perfoonen , maer ook de
gelcegentheit der fal^ anoet worden verhaelt , om dat uit het felve
de citatie wort verveerdigt, welk-e d' oorfaek der aenipraek duidelijk
inoet behelièn, datmen wotmlgelibelleerde citatie^ (g) maer als de L·-
Jie voor Commiilaris beleidt wort, foo wort 'er geen gelibelleerde ci-
tatie Aiitgegeeven, om ueden vooren aen^geweefen ^ maer dan ishetrekeil
alleen geweeil nae verhael der faken om Commijpiris , van de welke
naderhant de citatien veribcht worden, dieiê dan fchriftelijk uitgeeft
met eenige meldinge wel van de -oorfaek, maer niet ibo volkomen of
liaukcurig^ als in 4ie geene die op de rolle fullen dienen.

25. Wy hiebben reaie gezegt, dat de citatien moeten-acht dagen
voor den liecht-dag door een gefwoor^en Boode of Dorprechter aen de
gedaegde «fte in afweefen aen fijn huis verkondigt worden j afweefen-
de wort verftaen , die ter plaetie daer hy woont Stadt of Dorp niet
en wort gevonden , al was hy daer mogelijk in der daedt , ende foo
ook niemant in huis mochce worden gevondenipo kan fy beilelt
worden aen de naeile buiren , diefe willen aenneemen om bekent te
maken, of op de deure geplakt, waer van door dc Boode relaeszijn-
de 'gepalleert, foo wort naderhant niet gevraegt , of de citatie tot
kenniife van de gedaegde felve is gekomen of niet^ als waitfteei^ het
op 't intendit aenlcoomt, waer van hier beneeden fal gefprooken worden,
24. Vooits is gezegt , dat de voornaemfte ilucken der citatie daer
op te letten is, zijn de qnaliteit en de oorfake. De qualiteit van den
eyfcher kan 'hy felve lichtelijk weeten j op die van de gedaegde moet
hy letten, of de felve in eygener perfoon kan voor rechte betrocken

worden j' is hy fnihderjarig^ άτΛ, hy met fijn momber ofte voegt, is't
een getroude vrouw » >datfc geilerkt met liaer man werde geroepen i
of ook de voogdenUn hare (jnaliteit nMQ&n 5 want alhoewel den min-
derjarige boven fijn kintsheit wefendé , alles, ηae rechten kan doen
met kenniffe en goedtvinden van lijn voogt, foo kan echter de Cura-
tor ook alleen ende fonder de minderjarige doen en handelen in fijne ia-
ken , (h) gelijk mede. een man ten aenzien van fijn vrouwe, (i)
twijffelt een eyicher, of de gedaegde minder of voljarig is , foo kan
hy de qualiteit twee-voudig neemen , of alleen, of indien minderjarig
wettelijk^te compareeren : kinderen onder de zeven jaren ende uitzinnig
ge moeten felve niet worden geciteert, maer alleen hare;mombers,
om dat fy alles voor haer ende fonder haer doen, (k)

af. Nopens d'ooriake lal wederom dienen dat ly duidelijk moec
worden uitgedrukt énde in het beibnder j want generale citatien nieu
gelden; gelijk of gy een ander woudet citeeren, om dat hy verfchei-
dene dingen tot u nadeel gefprooken heeft, fonder eenige te noemen ί
het welke mede te verftaen is van qualiteiten, indien gy liet citeeren
de erfgenamen van een ovefleedene , fonder hare namen uit te druc-
ken, want iulks met de Ordonnantie ilrydig is. (1). b - -

2Ö. De citatie moet ook op behoorlijke tijt gefchieden j niet op hei-
lige noch op Sondagen, ook niet tegens een iodanigen dag ;' met dit
onderfcheidt npchtans, dat citatie op een heilige dag gedaen van geen-
der weerden is , (m) maer tegens een fodanigen dag.'ichijnt te moe-
ten verftaen worden een fchrijf-fout of verzinmngetezijn, ende moed
de geciteerde compareeren op de naeftvolgende rechtdag, (n) tewec-
ten, als het op de rolle fal dienen ; maer voor Commiflaris is de ci^
tatie nietig, om dat de gedaegde niet kan weeten , of het den Coni-i
miflaris op de volgende dag kan wachten : het felve is te verftaen^
als yemant tegens een ander dag van vacantie verdagvaert is- . Citatie
moet ook op bequame tijt of uire gefchiedén j ftaet echter nergens
geichreeven, dat een citatie nae Sonnen ondergank niet foude mogen
gefchieden , als het noch tijt is van arbeiden en faken te handelen,
maer diep in de nacht als het tijt is van, ruften , laet de reeden niet
toe , datfe gefchiede, ende is beft in alle manieren by licht j want
Recht-faken geen werken der duifternifle moeten zijn. -

27. Hier toe behoort, ook het verbodtj/an niemant te citeeren als
II Deel. · JCk hy

l-i'i %ff de Mminifir. Tut. Tit ff. quand, exfaü. tut. (f cur. (5) Herbaj.
f^P 33·$· 24 «^25. (k) /.!.§. z.ff.d.admin tutJ. 9.ff.d. acq. har. (1) ///.9.
Urs art, i. (mj /. 3, /. uk, Q\ d.fer. (n) jfrg l. 2, §. «/e. C. d. tempor, appeU.

hy' oin eem ander'oodakef.voor ïécht 'ftaet , of io het gehoor vaii
podes' woortiis.,.5 of met een doode ten grave gaet , of wanneer hy
in eenige andere publijke beefigheden is, daer in hy niet mag geftoort
worden, (oj ouders mogen ook niet geciteert worden als nae voor-
gaende coniènt van den l-techter, ihet welke mede te verilaen is van
Ichoon-ende ftijf-ouders , die in^ haer plaetfe ftaén,'(p) maer alfoo
voor den Hove altoos rekeit om.citatie moet wordeti gepreiènteert,
ibotis tot dit confent niet anders van nooden, als dat het veribekten
felven rekefte gemeldet wort, waer op dan gemeinelijk terftont ap-
poiilélement volgt , foo verre de Commi£aris op de rolle bemerkt dat het
geen eerreerende aenfiraek^ is, hoedanige tegen ouders niet mag werden
aengeilelt , (q) maer voor de Neder-rechtérs moet een byibnder re-
fceft iten^I dieri^eynde. worden icigedient: die fijn ouders heeft verdag-
yaert ionder confent ,, wort iiae rechte gebi'eükt in'hbhdert RijxdaS-
ders, welke ftraffe al hoe wel het gebodt ièlfnochduirtbyons, geen
plaetfe noch gebruik heeft ; maer wort exceptie geftelt ende geadmit-
teert in iülken gevalle^ (r);.;: i;-· - ,

- jitSi Het is; een. gemeen· zeggen ende geloöven der Rechtgeleerden »
dat alle fouten die; in een'ïi-«4to begaen'!£ijn % -v/orden wechgenoomen
doolv dc verfcKijninge! van de gedaegde, fchoon hy met geen ander
oogemerlt gekoomen is, als om exceptie te ftellen tegens de informeele
citatie^, Want alibo de citatie nergens anders toe ftrekt, als om de ge-
daegde ite doen, compareeren , ibo volgt , dat \\y gecompareert ^
byïoo'wel antwoorden moet, als of'er geen citatie Wasvoorgevallen
ende hy evenwel, verfcheen , (f) te wéèten , is dit 'te'vWftaehvvari
fiilke fouten die de forme van citatie alleen betrejffen , ende niet van
laken, die ook tegen het libel ende den eyfch konnen werden gebp^
poneert , gelijk of yemant onder voogden ftaende alleen waer geci^
teert ( hoewelindien hy met fijnivoogt quam, de foute gebeeteitfouU
de ^^ijn j) oók indien vader of moeder fonder verlof waren geciteert,
iy hndQn exceptie konnen ftellen', om dat fulks den ey fch mede raekt;
fooJook indien d'oorfake niet duidelijk was uitgedrukt, fchoon fy
in het libel mochte (ken , om dat de Ordonnantie geeft acht dagen
beraedt; aen de gedaegde, dies ook het cite^rent binnen de acht dagen
voor het dienen der iaken exceptie kan geeven," en wat meer van die
Bjatuire mag zijn. Andere gebreeken der citatie , ende maniere van
vd ' dien

. fo) l. »· & z^ff. iJttjusyoc. (p) /.10. §.pen.\itinBal 13./. eod, (η) d §.
pm.ht.ff.d obfeij.parenhi^patr. (r) ff.ii.t.d,fnjusyQC, (^) Zutphm
tit. VOfi citatie arL· ^ -c - 0 - i j . . ^ . ' ·

^ien alleen betreffende geeven reeden om de citatie te verachten, fonw
der vreefe van conmmacie , maer geeven geen exceptie nae de yer-
fchijninge ; moogelijk .foiide ttn. frèefil teri lage dienende of buiten
recht niet ondienltig of liever wel noodig zijn.

29. De bode of ander publijk perfoon macht van exploideeren heb-
bende geeft nae gedane citatie reiaes van fijn verrichtinge , waer van
in het voorgaende hoek^, kapitt. van Booden gefprooken is; voor den
Hove j dat is, pp de-rolle warden geen^relaf^rinals van Biifs^boode^
-of Deurwaerders aengenoomen , maer voor .Gommiflaris zijn atder-
hande relafen vanGerechts-booden, Executeurs, LoopersendeDwp-
rechters goedt; dies ook de citatien van Commiflarien gérithtèt wor-
den aen alle Officieren macht van éxploiiteeren hebbende, eelykhet
'formulier luidt, in plaetfe dat de q^ien.pp d^'Xol}e.^lenae qiegen
recht uit aen de gedaegden worden gerichtet, als wordeiide gedragen
van eygene Hofs-booden; daer d' andere door Schippers of anders foo
beft konnen, worden beitelt, · ■ · „ " . r

^o. De efïeóten van cmtim wel gedaen, zijn defe nae Rechte,
len I, dat fy pr<&venHe malcen op yma^ic, 4ie'yerfe|ieidene.juFi^^
onderworpen is, om te rechte _ te, .moetpii ft^en d^ervhy-eerft geroi?^a
wort; het 2. eiFe£t der citatie is dat/y de^^^^^
maekt, ingevalle de geroepene peribon , nae gedane
een anders jurifdidie geraekte geheel , of ter eei'fter inftantie , , als. by
exempel, D, $. hadde laten citeeren C R. H^d^i?Septeqib.. 1681 i

\ Z9 be

doen "hy noch Scheepen was-va-n-Sneck , isnde diog h^c, JlpCtej-^ffi-
fter inftantie, qnderwoipen j de fake foude, dienen,i|en 17^flftJ^n^j^^
1682. ende op .nieujaer was'hy Scheepen afgegaan jπ^y AfiW^Wc^ptie
declinatoir, edoch is gerejeóteert den 16 Februari] 11682. (i)fiten "^, iii
a£tien op het goedt maekt fy de goQdcïGn UiigfeuJ, dat is,. niet yei:-
kopelijk .om pleitshalven,^(u} ten 4. all^.yprjariiigenend^prieicriptien
worden door cimie geftut. (w)a ^Hfl y;^ · ri -r.,.:^ . ^ 0. i

5 ï · vera-e van citatien ]ΐ die het Oe^cht^ apnvange»» ^nde waer
door partijen d'eerftemael geroepen ^wordenj; gedw^pdc fi^ proces
valleneer noch verfcheiden andere citatien, φ om articAlku te beantr
woorden, om getuigen te doen verhooren, om readftimptie te doen,
om een meuwe Procureur^Ïe Mlen, )θϊή d^. fcnter^ie

,end^.wat ineer ooriakea^er mqgeaii^yq^ πη^ί

ï>k geciteèrt is, fchoon met jufimahel moet etfen'^el \>erfch^nen, ten f^are ly opef»-
bare incompetentie. Eerde contumacie \>oor de Νeüet-rechter T^ede en fihrif"
teltjke citatie » derde fonder purge. ^ Voor den HoVe Valt ^een boete Van contU'·
macie. Maer Veriiefl fijn declinatoif Ten tnare hy ^enoe^fame reeden Van purge
badde. Ferliefi ook de exceptie Van litifpendentie, C omumacie Van den cyfcher
Volgt ctnUmduBie Van infiantie, foo op de rolte i als Voor C ommijjaris. Som-
mis kan de gehele aUie Verhoren 'gorden, in cas ex lege diffamart.

ander deilelfs gebiedt woonachtig zy , alhoewel niet ter
ett^Qt itifiantie jufikiabelj en daerom moet yedereen in Frieilant woo-
fiiende ,, voor het HofF geciteert z^nde, zich inftellen , des zich be-
helpende met exceptie declinatairy foo als hy verftaen Tal; maeryemant
geroepen zijnde voor een Rechter dien hy noch middelijk noch on-
middelijk is onderworpen , behoeft voor den fel ven niet te verfchij-
ncn; of daer moeiten twee concurrente Gerechten zijn in een plaec-
■ièyi gèlijk moogelijk tüflchen het Krijgs-gerechte ende'de Stadt Leeu-
warden j'ènevenWel als het baerkennelijk is, dat de perfoon niet ge-
hoort ónder den Rechter waer voor hy is geroepen , het is genoeg
dat hy een laet doen tegen d' ondemoomene proceduren ende

iJate het daer by ruften, fonder zich te bekroodigen v/at verder in de
iake mag werden gedaen; gelijk de ProfeJJoren ende Studenten in dAca-
'demie tot Frmeepitr j 'als ty voor ès.'Magiftraet van de Stadt worden

fsciteert, wéV pléegen te doen , om dat anders haer exceptien meeft
toos wordende gerejedeert , fy dan by appel de lake fouden
tipnoeten vervolgen ende alibo in proceduren ingewickek worden.
Partije endé de- Magifiraet evenwel voortvarende tot fententie en
executie, kan de Profeβor of Student rekeft aeö den H'ove pefenteeren
,iofv pOTje Jaten roepen óvöor den. Hove in cas van nulliteit, gelijk
verftaen is^op-het rekeft van <3e Profeilbr Abrahamm de Gratt, voor
de Hontfdagen 1681..

i. Een gedaegde niet verichijnende, of niet wettelijk, foo hy nae
rechte behoort , op. dach en uire rer citatie gemelt , tan van de ey-
fcher morden geaccufeert van bet dsrfte afbhjvèn, de pnma contumacia^
gelijk men voor recht fpreekt, en wort dan voor de tweedemael ge-
citeert in cas van pmge, dat is, om hem te zuiveren van d'eerfte con-*
tumacfe ; dan verfchijnende moet hy eerft en alvoorens de boete van
eonmmacie betalen, immers voor de Nederechters, tot zeven ftuivei'S
voor de partij ende gehjkeveel voor het Gerechte , benevens de kc^fteo
over de gedane citatie ende accufatie gevallen, (a) >. ^ ^Φλ

De gedaegde ten tweede mael niet verichijnende wort geaGi:u-
feert de fecnnda contHmaeia, dat is, van fijn tweede afblijven , en dan
wort voor de Neder-rechter gelicht een fchriftelijl^ citatie ; waer in
verhaelt wort , dat de eyfcher de gedaegde tweemaeL hebhetide laten citee·'
ren ende geaccnfeert , w» de derde en peremptaire citatie verfrcht heeft, die
hem vervolgens gegunt wort , en voorts nae de flijl. waer op de gedaeg-
de verfchijnende moet eerft betalen de boete van de tweede contu-.
macte y welke is van 14. iluivers voor partije, ende gelijke veel Voor
't Gerechte, benevens de koften, ibnder dat de gedaegde ia fijne de-
feilen mach worden gehoort , eer hy de boete ende koften heeft be-
taelt, (h) ende heeft het ièlve van gelijken plaas in de Eyfcher, (c)
iiae de derde contumacie wort 'er geen purge meer toegelaten.

Voor den Hove zijn alle citatien peremptoir ^ gelijk d' Ordonnan-
tie Ipreekt (d) invoegen de gedaeg^ zijnde geacculèert met betalingc
van boete niet kan werden herftelt, jae wort gantfch. geen boete be-
taek ten profijte van den eyfcher, maer de Procmeur Generaei ten pro-
fijte van. de \ltQv\\]k\\t\t, comendeert tot de boete van een gout-gulden
van z8 ftuivers, t' elkens tegens de gedaegde en tegen den eylcher,
indien hy abiènt is dubbelt, (e) maer de vorderinge van deiê breuke
is in onbrudk geraekt , uitgenoomen als. het kooint tot Intendit, daa
worden fy te zamea met de fportulen van de gedoemden opgeraaenti.

5·. Nae d' eerfte accufatie voor den Hove wort de gedaegde weder-
om gectteert in cas van p/trge, ende. gehoort in fijne defenfien fonder
refuiie van koften mits hy niet mag opponeeren eenige exceptie de-
clmatotr, ten ware de incompetentie moogelijk ibo groot was , dat die
fake fondei wan-ordere. der hooge Gollegien niet ioude Iconoen weit.
den verhandelt voor die Rechtftoel daer de gedaegde betrocken is^

gelijk öf Jemant om faken puir politijk , of militair voor den Hove
iiiochte zijn geciteert , (O -de reeden van het verlies der exceptie dc-·
dinatoir is , om dat de gedaegde door fijn ftilfwijgen den Rechtec
fchijnt te hebben erkent, ende door fijn contumacie die geringe ilrafFe
wel heeft verdient, (g)

6. Uit welke reeden volgt , dat als de gedaegde wettelijke i'eeden
van purge Itan by brengen , waerom hy niet heeft konnen verfchij-i
nen, hy ook alfdan de gemelte exceptien niet enverlieft ;; fonder-on-
derlcheidt of de'exceptie hem toebehoorde weegens άίβιοβίίε ναη.άο
gemeine Rechten, of by privilegie, gelijk eenige Auteuren willen (h)
want wat reeden fouder zijn , dat hy exempel^ een wees of weduwe
door nootfakelijk belet ten eerften niet hebbende konnen verfchijnen
daer mede haer privilegie van recht.bank foude vcrlieièn?

7. Behalven óe exceptie dedinatoir ^ foo kan een contumaceerde me·»
de niet opponeeren de exceptie van ütifpendentie , invoegen hy voor
een ander Rechter 2.ijnde geroepen, nae dat hy van contumatie voor
d'eerftemael was geaccuièert, ibo kan hy zich daer op niet beroepen,
dat de fake voor recht aireede betrocken-ibude zijn, gelyk hy haddc
konnen doen, indien hy ten eerften verfcheenen.ware geweeil , en
heeft dit geen twijvel. (») ende generalijk worden door contumacie
niet gepurgeert zijnde, verlooren alle d exceptien, die volgens Ordon*
nantie ten eerften dage dienende voorgeftelt moeten worden
inaer geen middelen die de fake betreffen ith.oOn dilatoir, want die
blijven moeten, foo lange geen condemnatie valt by Intmdit, .

8. Ingevalle de eyfcher ten dage dienende , felve niet verfchijnt,
ibo wort hy ook de contumacia geaccufeert , ende d'inftantie vervol-
gens ^mVc^wisi^ci-iri, gelijk de rechten fpreeken , (1) dat is , de ge-
daegde wort van de tegenwoordige aenfpraeli bevrijdet , ende de ey-
icher moet hem de voorgevallene koften vei^oeden, ende wil hy fijn
.recht tegens hem vervolgen , foo moet hy nieuwe dtatie by nieuw
fekefl; verioeken.

9. Het felve gelchiedt, als de fake van aenbegin voor Commiilaris
van den Hove is beleidt j want ook alfdan de Irapetrant niet verfchij-
nende wort geaccufeert , met gelijk verfoek van circumduiite ende
■renvoy aen den Hove, met de koften, waer nae de gedaegde op den

(fj F ah, lik 5. Cod. Ut, i ^ def, & 4. (f?) ^ίίώ. Qui in procin. C. de Crimin.
(h) hy Zutphett tit. Ύαη vontumacie art 9. (i) ^itt daer Van de SchrjjYert by
^utphen tit, Vsorf^art. ' Ordomi ^Joektit, i^.art,6. (U l· 373· f l'·
ff. d. judic.

naeften rechtdag aen de Commiflaris op de rollc de acciifatie ver-
toont ende verkrijgt diipoiitie tot circHmduU:ie by uitipraek van 'de
Commiflaris.

lo, Somtijts vvort niet alleen de inftantie gecireumduceert door
contumacie van de eyicher; nemaer ook de geheele aótie verlooren,,
foo wanneer yemant geciteert is geweeit ex lege diffaman, dat is, om
fijn aOie aen te ftellen oi' om altoos te iwijgen, ende fulks aengenoo-
jnen heeft binnen feekeren tijt te doen, indien hy dan op den geftel-
den tijt niet verfchijnt ofte niet gereedt is , maer geaceufeert wort
foo veribekt de verweerder door profijt van d' aceulatie , dat den ey-
fcher een eeuwig ililiwijgen fal worden opgelegt, dat hem ook alfoo
-Wort toegeftaen ende op de roile uitgefprooken. Gefchiedt het hy ver-^
:iLHim van zAdvocaten , gelijk weete wel gebeurt te zijn in faken vaiï
groot belang, foo zjjn de nAdvocaten gehouden bet interefi te boeten.

Wat imendit i^y ende "iifiaer \ian Joo genoemt. Moeten^oorgaenffiee citatien) "^'aev
"Pan een in perfoon of drie aen tehuis· Verfoek om U mogen dienen Van intcndif.
jilgemein inbout \an imendit. iVort dtlc^ils op be'^ijs ge'iveefen. p^erej{fch·
Van procuratie, die me de fiijl fpeciael moet Z^n. Dat echter firijdt met de rce-
den, ende Volgt niet uit d* Ordonnantie.

Ae de derde aceuiatie voor de Neder-rechter, en^ by dciï
Hove nae de tweede, foo kan den eyfcher dienen van in-
tendit j het welke niet anders is, "als een proces dat by den^
eyfcher alleen y/on geintendeert, dat is, aengeilelt, behelfende fijn in-
tentie alleen , fonder des gedaegden defenfien daer tegen ^ waer uit
ook d'oorfpronk van de name kan afgenoomen worden ; te weeten
een vol proces is defceptatie of betwiftinge tuflchen twee· partijen ^
maer alhier is niet als de intentie van eener zijde. .

2. Om hier toe te komen foo vereyfcht de Ordonnantie niet meer
als twee citatien fimpelijk, (a) welke nae voorfchrift der felver Or-

donnantie niet even aen de gedaegde in peribon , maer ook wel aen
fijn huis kan gefchieden. maer m de praótijke is door een goede ftijl
ingevoert , dat een van de citatien in perfone moet gedaen zijn , op
dat hy niet mogelyk onweetende van alle fijne weeren ende defenfien
kome verftooken te worden, en daerom als het HofF bemerkt dat de
gedaegde niet in perfoon geclteert is, foo wort het intendit wederom
uitgegeeven , met ordere om noch een citatie te laten doen ; welke
geichiedt zijnde wort het intendit gepafleert , al was die laeile ook
niet in perfoon geiniinueert,

g. De citatien ende accuiatien weiênde vervult, foo praefenteert
des eyfchers Advocaet defelve aen den Commiiraris zittende op de rolle
ende verfoekt van den felv^n oorlof, om te mogen dienen van In-
tendit·^ het welke hem dadelijk by uitlprake wort toegelaten, mits het
intendit verificerende nae ilijle van den Hove , fonder dat de Com-
miiraris de vcrdienilen der fake alfdan onderfoekt, noch ook of de
geaccufeerde den Hove onderworpen is , moetende fulx by het af-
doen van het intendit worden onderfocht, ende is foo by den Hove ver-
ilaen op.voorilel van Commiilaris op de rolle, voor Paefchcn 1681.

4. Daer op ftelt d'lmpetrant ende levert het intendit , alwaer hy
doet een kort verhael van de faek met d' oor fake van fijn eyfch, en
hy legt'er by over de béwijfen die hy heeft , ende contendeert
ten eynde de gedaegde verklaert fal worden contamax ende verfieeken van
^Ue exceptien, foo declinatoir^ dilatoir^ als peremptoir, mitfgaders van alte
wedren ende defenfien die hy hddde mogen gebruiken , en voorts gecondem"
neert om te betalen, (Je. met de koβen van het intendit.

5. By aldien echter het 'Hoif anders het Gerechte, bevint, dat de
Impetrant fijn intentie niet genoeg beweefen heeft, ibo wort het in-
tendit geweefen op l^ewijs, gelijk veelmaels gefchiedt; de praóbijke is,
dat uit obligatien ende verteekende brieven terftont condemnatie valt;
maer uit boekfchult wordende geageert, foo gaet het intendit op be-
wijs , niet alleen om ^en eyfcher het boek te doen be-eedigen , maer
om dat de poften te boek iiaende zijn onbekende feiten , waer over
onderioek plaets foude konnen hebben ; dies fchoon de boek-houder

1 geilurveri is^ het intendit echter op bewijs wort geweefen, gelijk ver-
ilaen is den 25- November j68o. ende wederom een weinig voor de
Hontsdagen 1681. hoewel ook confideratie viel , om terllont con-
demnatie te geeven, 't welk ioo hadde moeten zijn, indien d'interlocutie
alleen op deneedt zach.3 Anderzins kan ook wel gebeuren, dat de Ge-
daegde woit vry gelprooken , in welken gevalle by nochtans in de

koilen van het intendit moet worden gecondemneert tot ftraiFe van
fijn condemnatie. (b) ·

. , 6. Voorts als het intendit op l^wijs geweeien wort, foo wort ook
een feekere tijt, om''t bewijs in te brengen, geprefigeert.

7. Binnen welke de Impetrant ftelt artikulen j tot welkers beant-
woordinge de Gedaegde wederom geciteert wort , ende compareerende
kan hy dan noch fijne defenfien gebruiken, foqhy verftaettebehooren.

8. Maer laet hy zich dan wederom tweemael accufeeren , ibo wor-
den de artikulen voor bekent gehouden ende daer op volgt fentemte
in gevolge van den eyfch; wordende de Gedaegde verklaert Contumax
ende verfteeken van alle exceptien foo declinatoir, dilatoir, als peremptoir,
' voorts van alle weeren ende defenfien , om te betalen 6cc. met de
koften van htt Intendit.

9. Byfonderlijk vereyfcht d' Ordonnantie (c) dat by het intendit
moet overgelegt worden genoegfame procuratie ; het v/elke volgens
ftijle van den Hove , verftaen wort te moeten zijn een fpeciale procura-
tie of laft-brief, ten einde om te dienen van intendit, londer dat een
generale daer toe genoeg is , al was ly ipreekende tot definitive ende
tot executie toe, gelijk verfcheiden malen is vaft geftelt ende met na-
men foo gcweefen in de fake van <tAndries van Erpekum Impetrant^
contra Hidde Scheltinga, den lo Martij 1680. niet tegenftaende de ey-
fcher buiten de Provintie woonde ende deies ftijls onbewuft was.

10. De reeden is echter hier tegen j want d' Ordonnantie vereyfcht
niet meer als genoegiame procuratie , die generael zijnde tot executie
toe,'behoort tegens een die gecontumaceert is foo wel genoeg te zijn j
als iy is tegen een die de iake verdeedigt; want hoe ial een gecontu^
maceerde, dien de Wet geftraft wil hebben, in deièn meer privilegie
hebben , als een die den JR^echter gehoorfaem is ? de eenigfte reeden
die oorfaek 'tot defen ftijl gegeeven heeft is, om dat de meldinge· van
procuratie, fpecialijk by d' Ordonnantie gemaekt wort in de titel· van
intendit; doch hier van is goede reeden te geeven ; wanneer beide
partijen in 'Rechte zijn dan heeft de Rechter op geen procuratie^ té
letten , want als partijen malkander fonder toon van procuratie wil-
len kennen ende geen exceptie daer overmaken, foo heeft de Rechter
hem daer met aen te keeren ; maer als er intendit geleevert woit ,
dan IS de Gedaegde abfent , welkers confent derhalven door ftilfwij-
gen niet kan worden afgenoomen, en daerom:is het de pligt van de.
Rechter in fuiken gevalle .procuratie te vorderen j te weeten foodanii
- II Deel - . . L j

ge als tot ^llc proceflcn van noöden zijn, êia is ^it <3e feedeti, <ïat
Set vereyfch van procuratie beibnderlijk in de titel van intendit uit-
gédrükt is, ende geenzins, om ^ecide fr&cHmtk foude moe-

Warneer aBe yan aenneeminge of yr'ptilUge condemnatie gefchiedt. K^agt end^
forme der felVer, Hoe Vw/ φ by aêie yetgunt '^ott. Wilt te deen nae Vtfr-.
loop des tyts.

I. 'V'I^T'Anneer nae gedane citatien partijen verfchijnen ende de
Impetrant de iake niet wil continueeren ^ foo moet de
^ ^ Gedaegde den eyfch toeftaen of hy moet oppofitie ge^
bruiken. Als hy den eyièh toeftaet , moec hy hem of laten con-
demneeren door uitlpraek van Commiiïaris op de rolle, of hy moet,
dk meeft gebeurt, ade van aenneeminge op de rolle ofte voor Gom^
inili'aris pafleeren.

i a, Vrywillige condemnatie heeft de felve kragt als andere iènten-
tien die tegen wille van de gedoemde worden uitgelprooken , {a)
i^de konnen fonder nieuwe citatie, ter executie worden geftelt; de
löanierc ende het formulier van de felve lal beneeden ondef Cammijfa·
ris ίΦΪφταΙζ^η volgen,

3. De ai^^ van aenneeminge moet in het lange zijn geregiftreert
in het boek van de Rojle , of in het verbael voor" Commiiïaris ge-
Valkïi, moetende begrijpen de middelen des venuencourts, met een oud
fi^ans woort ^ gelijk de Ordonnantie fpreekt, (t'J dat is , de reedenen
wiUïom de fake voor het Hoff is gebragt^ ende in effe<9: de ooriaken van
den eyich « met onderwerpinge om uit kragt van de felve zich te la-
ten condemneeren met koften en aJ.

4. Uyc aéten daer dit flot van onderwei^inge, omgecondemneert
te mogen worden, niet by is, kan men luemantlatenciteeren^^om de
felve ade te zien execmabd verklaren , maer aver fulke raoetmeo
by ordinaris wegen gaen : ende is abuis, alfmen uit een flot van ree·

keningêi a<5te van compromis, van liquidatie van ialarien, en dier-
gelijke , fchoon voor Gommiilaris gevallen defen weg gebruikt , al
waft ook om falarien van een CominiiTaris lèlf, gelijk by't volle
Hoff verftaen is noopens de liquidatie rakende de boedel van C. N.
weduwe S. vpor Pinxteri68i. te weeten, als'er de vry willige onder-
werpinge tot coiidemnatie niet by is, als gezegt.

f. De tijt van aenneeminge wort genoomen op zes, acht, of tien
weeken ,, nae dat .partijen konnen accordeeren ; niet eens konnendc
worden, foude de Commiflaris een redelijke tijt konen beramen al-
foo het Rechtens is , dat een fchuldenaer eenige tijt, om geldt te
maken, werde gegunr. (c)

6. ,Nae verloop des tijts moet de Impetrant wederom citatie lich-
ten om de a<5te te zien executabel verklaren ,, waer op dan volgt ein-
delijk© diipoiitie van de Commifl'aris op de rolle waer door de aóte
executabel wort verklaert, nae 't formulier beneeden te ftellen , en
dan volgt executie.

7. De aétc van aenneeminge is dan geen cmdemmtic^ gelijk eenige
fprceken, m^r wort'er wel .voor gehouden, om dat fy nootfakelijk
volgen moet, (d) evenwel kan men nae 't pafleeren van d''a£l:e, geen
erfgenamen van partijen laten citeeren om readfumptie te doen, om
dat het pleit met de aótewechgenoomenis, en is een nulliteit, Ichoon
ook de erfgenaem'mochte hebben gereadfumeert, gelijk ibogeweeièii
xienxDeeeraher ï68a tuöêhen W. H. ende G* J, S. weduwe, wiens
man hadde a£te gepaflèert ; Sy nae fijn doot was, gpciteert tot read>-
fumptie ende haer Advocaét hadde sereadfumeert. Doch fiillende
antwoorden ende onderricht van de a& wilde niet* ende hadde zich
geopponeert tegen de accu&tie. Des Impetrans Advocaet is uit fijn
eygen buidel in de koften gecondemneert > als hebbende pkitgefocht
é&er de iake geilceten was.

Cttderfcheidt Vaw LiBel te dienen ende te lee'Veren. Wdt Uhel is ende ^oorreedm
des félfs in het gemein. Wat de 'boorden onder gewoonelijke prefentatien
ende proteitatie vau recht 'ifillen. Drie gedeelten des libels. Condufte endt
belang des felfs. Van de eerfle claufulet cum expenfis. Fan de f^eede^ falvo
}ure addendi , detrah. &c. Van de derde, Implor. nob. jud. ofF. On^
derfcheidt "van libel Deugden des felfs. Seekerheit Van eyfch fluit niet altoos
, uit de generaelheit. Koeh bet alternatyf altoos, Koch ook het toekomende recht.
Onyeranderlijkheit der conclnfie, Vermamng,e Van de Ordonnantie daer ontrent^

1, Α Ls partijen met accordeeren, maeroppoiitievalt, foomoet
de eyfcher dienen van libel ende ook dadelijk leeveren;
^ hoewel de Advocaten haer gemaks-halven ingevoert heb"-
ben het onderfcheidt van dienen en leeveren, indicrvoegen dat dienen
foo veel is , -als verklaren om een Ichnftuir te fullen leeveren op fee-
keren tijt ; en voor het HofF wort meeften tijt alibo eerlt gedient,
ende de volgende Rechtdag , of als partije drijft, geleevejrt loo kbel
als andere fchriftuiren.

Ti. Yemant gedient hebbende van libel ende niet geleevert maer
tweemael geaccufeert ofte geperfifteert zijnde , kan noch leeveren
noch op nieu de felvc citatie doen, maer moet een geheel nieuwe in^
ftantie aenftellen ende partije voorige koften goedt \doen- j. anders
wort exceptie toegelaten, gelijk verftaen is. tuflchen. Leonard Feewwe»
in quditeit Impetrant , contra Romke Thomas Gedae^de en Excipient ^ dm
If September 1680.

Libel is niet anders , als een fchriftmr inhoHdende de intentie vat*
den eyfcher, en beftaet in drie gedeelten, behalven de voorreeden en-
de eenige aenhangfels. De voorreeden behelft de name cndti^ualiteiten
des eyfchers, mitlgaders der Gedaegden, foo als die by den Impetrant
wort genoomen 5 want de Gedaegde fijn eygen quaUteit, foo als hy
verftaet, nevens fijn antwoort moet inbrengen ; de Impetrant moet
echter wel acht nemén, dat hy de qualiteit waer op hy fijn eyfch wil
bouwen niet alleen in't verhael van't libel te kennen geve, maerhy

imoctfe ook ftellen boven aen 't hooft van't; libel ; yoorts de name
van het Gerichte j · of van den Com^jiiTaris, met fijn behoorlijke tijtels^

4. Sy zetten'er. by , onder gewoonelijke froteflatie en de prefent atien van
'Rechte. Welke die protefiatien ende prefentatien zijn , . weete niet dat
oyt gevraegt is, altoos fpude geen proteft of nootwendige prefentatie
uitgelaten zijnde,,met deiè woorden gpedt gedaen konnen worden^
daerpm konnen fy geen nut doen , noeh zin· hebben , als van faken
die nae Rechte van felf bevolen of toegelaten zijn, ende die wel ilil-
iwijgende konnen gelden.

De drie gedeelten van het libel zijn , i. het verhael van de fa-
ke , ten 2. het recht daer op pailènde , ende ten derden de conclufie,
t'En is niet van nooden uit te drucken de name^van,de handel·,,
waer van het libel dient, of van de adie die men wil aenftellen, als
maer fulx uit het verhael kan afgenoonaen worden j wanneer ook
de faki3 van ongetwijvelt recht is,, ibo kan het ζ lidt wel achtergela-
ten worden. By exempel, Α heeft gekocht een. peert voor foo veel ^
op dien tijt, verfoeke dat hy werde gedoemt te betalen , de derde
ilellinge welke foude zijn > die. kpopt moet. heulen is onnoodig ende
yerftaet hem i^E.^ · ; ... : c : . < - '

6. De conclujie mott voornamentlijk ^óp w'^órden gelet / om dat daer
op het geheele proces is ruftende ende de fei^tentie daer nae moec
worden uitgelprooken ; konnende daer in niet komen het geene te»
.conclufic niet is gebracht. Jae fchoon d'oorfaJ.ce der eyfch ende het
geheele verhael der fake goedt ende wettig is., indien echter de con-
clnfie niet goedt is , of daer, op niet en pall, foo wort de Impetranc
afgeweefen , foo als hy procedeert ende met de koften. Edoch de
Rechter kan ende moet ook hier in al wat toegeeven, By exempel ,
yemant eyfcht een iumma geks , die de Gedaegde. voor een anuer
foude moeten betalen; het verhael was goedt ende beweefen , maer
in de conclnfie was geftelt dal hy foude werden gedoemt als borge^
dat hy niet en was , maer hy moefte betalen als khult-genoot , of
in 't geheel nevens een ander verbondeni. Daer was confideratiedat
de eyfch behoorde te vervallen, foo hy procedeerde maer is verftaen,,^
dat het woort horge uit de cmelufie foiide worden gelaten.

7. Jae wat meer is, die een contrafl: verfoekt om vernietigt of nul
verklaert te hebben , indien hy maekt eyfch van reβitmie of relief,,
die procedeert qualijk ende tegen, de groonden van Rechte , maer
echter heeft het Hoff fulks overgezien, by Sande (a) ende naderhant

miiw niét gelet, lijnde genoeg ; dat dé ï*rocüreur Geftêraèl omcliii.
deere^' ten cyiide de beklaegde mc^ werden geftraft ^ iien lijf,
eere of goedt, ibo als het HofF bevindt jfal te behooren.

8. In wat voegen nu de comltfte in yegel^k moet worden ge-
tioomen , dient tiit 'dc' eygenfëhappen van yeder tóe ende handel
W^den afgetiooöieii V^ waer vari in voorige boeken is gèhaiidelt, afe
lïiede uit het geene iióch m'ii? fal wör^n ge^rookefl.

9. Verfcheiden claufulen ofte flot-reedenen worden achter het hbel
gevoegt, waer van eenige by ons in t gebruik , eenige niet bekent
zijn. Die gebruikt worden zijn defe j eerflelijk , worden achter de
concluiie geilelt deiê woorden , cum expenfii ^ dat is , 'met eyfch van
köftcn j nae Reyièrlijké'Rechten is defé conckifie niet nootlakeirjfcV
öm dat het'dé plicht des Rechters is een reükeloofe pleiter van ièlf
in de koften te condemneeren, (b) maer in de pra^iijke wort ft erker
gereekent een ander regel van Recht, leercndfe dat een Rechter niet
vermach toe te wijfen aen den cyfcher het geene by hem niet is ge-
vordeart, jae dë Wetten derven fiilken Rechter wel sLot noemen : en
dit wort by den Hove gevolgt, foo wanneer de eyfchdr naelaet v^
de'koften te melden, - ' -

10. De tweede clauilile is , faho jme addendi & detmh€ndi, dat is ,'
behoudens het recht van toe en afdoen ; welke woorden ook niet
meer konnen geeven, als nae Rechte toegelaten is, en daerom wor-
denfè by onie Advocaten ook meeréndeels uitgelaten. ^ ^ ;

11. .De derde luidt aldus i i/erjofk^iide, dat my ομ de atdurbequaemfie
manier reeht ende jMβme mach warden gegtmt^ (e) hét welke niet anders
is, als een beleefde begroetingc van den Rechter, fonder-dat het
'eenige nut kan doen , meer als of het'er niet by ware geftelt, en
daerom wort het ook meerendeels uitgetaten. ' ί

li. De vierde is ; Tmpiörato^ nobUi ^Hdicis offiek, dat is^i met verfbek
van des Rechters goedtwillige plicht; is al metfe van deièlve eygen-
ichap, alfoo de Rechter fijnen plicht ook niet veribcht zijnde, moec
aenwenden ende gebruiken.

13. Het libel wort gemeinelijk ohderfeheiden , of dat het is gem
articnleert of eenvoudig, Gearticuleert noemenfe , dat in korte perio-
den, die men artikels noemt, is onderfcheiden, en eenvoudig, dat ten
cerften weg, fonder artikelen wort gefchreeven. By ons moeten alle

fb) L. propemodum §.βη autem altemtta C. d.Judtc^ (^) Tefe/js amni mdiori
modo jus ac jufiitiam ftbi adminifirari.

Ïibdleïi V&ö öirdifiaftis proces gearticuleert zijn ,' o^idat de Gedregde
^deilfcheidentHjk-mag antwoorden, msitx mpleidoyen^i. dat iskleine
èn korte proeeilèn , moeten de Uibellen eeavoud^ ionder artikelea
ingeftelt worden, cti is ίοο de praétijke.

14. Men telt oolc drie deugden van eén libel, dat het moetiWeièn
welvoegende^ kl^er €Ïide föeker, (d) Welvoegende» dat is, op den han-
del «nde eygeftichap deraenipraek wél patièndef kiaermoet te aijii.^
inibnderheit de vonclfifie , om dat anders de ièntentie mede niet klaei
foude worden , alhoewel het ampt des Rechters is, de donkerhek
die daer mochte zijn, ibo veel doenlijk, ten beften te duiden en klaer
te maken.

15'. Wat de iêekerhcit aengaet » de eyfcher moet wel uitdrucke»
wat cndie hoe veel hy begeert » want fiilks niet Mijkcjade, foude het
Kbel worden verworpen, wd ce weetiitifoo verre de geleegentheiC
der faken toelaet j want k eeö eyfch ^ v^n aert generael is, kan
men alle ftucken met op tellen, maer 'die een crvènilie vordert., be-
hoeft niet meer te zeg^^ als wat ervcniJlc hy meeat, ende ibo voortj
in andere falcen. NÊn kan ook wel ieyichen een onfcekea: deel va»
een ft uk goedcs datmeii noeanft. (èj - ^ . -

tenerael libel beeter , óm dat het ook kan begrgpen bet geene nae
e litis cont^ftatie mach gebeurenwaer bp anders een Rechter gee»
acht kan geeven. (f)

17. Om de iêlve reeden mach de eyfèh niet midmaneel ^cefca
noch ©ok alternatijf tpt dit ofte tot dat y ,als v^ann^er de ichult löoda·
nig is , gelijk of yèmanc ^en een. ander belooft liadde éen oxhobft
Rijniche of Franfche wijn : dan foude hy ook fijn eyfch niet andera
konnen neemen ak tot een van beiden, ter keure van de Gedaegde. (g j)

18. Van gelijken als de Wet gebiedt alternatijf te eyfchen, foo
kan't mede niet anders gefchieden , gelijk als yemant over de helft
bekocht is , die moet of vernietinge van de koof eyfchen of ver^lijkinge
van de ^rijs -, foodanig is ook de aaie hypotecair , aaer men eyfcht, of
<mtruiminge van het verpande deelot betalinee van de fchult. Va»
de vrage, of meer als een aéfeie mach aengeft^ worden in eealibel ^
fal op een ander plaetfe gelprooken worden.

^ptus, skms, & centtr, (e) χ, 5:. f pen. éi' 1-6.1.76. ξ. 'tn eerto.
fl /. I, uit. ff pars bém4. pet, h) sand, 4. i. («) §. 1φ
u ^Siim,

gen , kan men^ook geen'libel mali:en ende ilrijdt dat mede tegen de
vereyfte feekerheit, ten zy het toekoomende recht afhange van een
dat al verfchcenen is i by exempel , yemant heeft gekocht, op drie
termijnen te betalen, de tijdt.van het eerfte termijn vericheenenzijn-
de , kan de kooper niet alleen dat termijn maer ook de volgende in
een libel eyfchen mits daer by doende., dat de executie der onver-
icheenene tot de refpeótive verhuirdach toe fal worden uitgeftelt, ook
kan ik 'om gewichtige reedenen eyfch neemen van een ièeker recht
dat ik verilae nae feekeren tijt my te fullen toebehooren , mits ik'al-
leen verfoeke dat het felve alfoo ial verklaert worden te fullen wee-
fen, ende niet om het aenftonts te genieten, (h)
• 20. ï)c' concifife eens 'genoomen kan niet werden verandert in fijn
weefen , * maer wel in eenige omilandigheeden j weefentlijke veran-
deringe moet by nieuwe inft^ntie en ,^antfch nieu libel geichieden :
WV'noemen weeièntlijke veranderinge, wanneer een ander ding wort
geèyfcht, of het felye ding uit eén andere oorfaek , en echter mdien
partije zich te^en die veranderinge niet en ftelt, foo Ican de Rechter
fijn 'uitfpraet daer wel op ftellen^ , ; > .

m, Órp dit en andere ipngemacken. voor te koomen wortbyd' Or-^
domanm den; Advocaten ernilig belaft pp de litispontefiatie ende liet iieê-
men van hare conclufien ten aldernauften te letten, ten eynde noch
partijen verkort , noch het Hoff opgehouden werde, ende dat ib ο wel
ten aenzien van d' incidenten als principalen eyich , by verbeurte van
eén £;aroli :^ulden t^,élkens. (i) i :- , .

ίΤ^ί aBie ^y. Grondt der λΒϊβ Toe]tïehoor«n enzaa^-peederlt^^
en infchult. Hkr \>an ^erfcheeli het bezitrechte dat ftoVtfioneeUs., d'dndere
.■\>olkoomen. Oeitinge der aBien 'm ToJfeJJoir en ρφίοϊν, ^de petitoire op het goedt
of op de perfoon. Oneigentlijke aBien op het goedt. \ Εerfle aBie op het goedt uit
. rechte eigendom. T-^éedeyUit nutl^ie eygendom ^'leerde ^ uit erffchapi f^ier—
de uit pandt-recht. Grondt.Van alle aBien op hetgo&dt. Oneygentlijkcaènfpraek
op het goedt. f^oor de bezitters Van goeder trouwei P^,oor de afifieefende, Een
ander tegen de af-^efende. Befihr^vinge Van dè Vauliaenfe aBie'» "^aer door de,
~ Crediteuren het vervreemde goedt Van de fch'uldenaelr foeeder opeyfchen. Tegens
"ivie defe aBie geit. Ook tuffchen de Crediteuren onder eikanderen. Sy duirttiiet
langer als een jaer. Van aBie hypothekeer Van aBien op de perfopn in het
geme'm en Van condiBien. Van condtBie uit de Wet. jOeilinge der perfoneele
^ aBien tot intereft offlraffe. JVelke op intereji gaen. ' -^Bienuitbéydengemengt,
Gemengde aBien halfop het goedt t half oo de perfoon. ^^Bien Van goeder trou-^
Ifi^e» ende fireng récht'. iVat ende tüelke d''aBien Van goeder trou"^e ^ijn. xAlle
de rep :(ψι Van fireng recht. Noch eenige deilmgen. jfndere Vérby gegaen'.

Μ een Libel wel-in te ftellén moet'men weten, vndïaktie
felkèns gefchapen zy j hoewél dé name daer vanhiet behoefi
uitgedrukt te wórden '^ evenwel moet in 't nemen van den eyfdv
ende condufie daer pp onderfcheidelijk worden gelet.

2. Wy hebben in de voorgaende boeken de heerkomfte ende inhoudt
van yder actie in.het byfonder uitgehaelc ende vertoont'. Sullen ech-
ter alhier yets moeten ilellen van het weièri ende het onderfcheidt der
actiën in't algemein. : .^M / iu ; : : v

Wat nu een yder toeköomt, wortgémeinélijkgedeiltin Beheer-
fchmg en Infchuldt, gelijk hier boven is verhaelt, 't welk iswaerlijk
het onderfcheidt van Taken die ons volkoomentlijk toebehooren, maer
tot geen van beyde kan de bezii:tinge gebragt wordeq, niet tot be-
heerfchinge, want d'eygénfchap van dit is, dat het vaft op 't goedt leidt,
èn den beheerfcher -aénipraek·geeft op het goedt óveral waer het gevon-
den wordt d'een tegens elk'en ygelijk houder deflelfs; in tegendeel'de
bezittinge duirt niet langer als het goedt blijft in handen ende onder
II Deel. Mm dc

de macht van den houder, welke geen aenfpraek heeft op een andes
die het goedt zeedert heeft bekoomen, maer een roover en een dief
neemt terftont foo wel de bezittinge^als t)ezitreeht wech, want gy moet.
weeten, dat men bezjtrecht 'noemt, hëtgeene de dadelijke beüttingegeeft aen den
houder, ende niet het recht om de bezjttinge wederom te behoomen.

4. Soo dient men dan .te zegg^i y dai l\et recht van toebehooren is ,
of -provifioneel of volkoomen j her provifioneel recht is de bezittinge , het
we] Ike wy ά-ittom pravtfoneel noemen,, om dat het bezeetene goedt by
provifie gelaten wordt aen deh bezitter foo lang een ander niet be-
Wijil dat het hem ten vollen toebehoort..

5. Hier uyt volgt > dat ook de adien moeten verdeilc worden in,
pojfefoir, pf petitoir, dat-is, of van bezit,, pf van vpltoebehooren. Die
van vol toebehooren zijn wederom of op. het goedt ^ of op de peribon.
A^rie pp het goedt'is , die gegeeven. wordt uit recht van beheerfihinge
tegens een yegelijk^bezjtter ^ om het goedt of het recht ons op het fehe gefcha-
pen , machtig te worden. AdiiQ op de perfoon is, die gegeeven wordt,.
uyt recht van infchuldty tegen άεη. [chHldenaer ofte fijn erfgenaem.

6. Daer is noch een foortetullchen beyden, welke niet voortkoomt
uit beheerfchinge ^ maer echter Γ00 verre op het goedt is datfe ge-
geeven wordt tegen een yegelijk bezitter deflelfsvan deeiè fullen wy
Kandelen met en benevens de aétien op het goedt, en die voor foda-
nig houden, hoewel oneygentlijk^genoomen,

7. Het getal en onderfcheydt der a£tien op het goedt, fchikt zich.
i^ae- vericheidenheit der foorten van beheerfching^n, welke zijri'vijf^
gelijk voor defen geleert is^'j|eerftel^k W^ki w uit voort-
JifOpmt, de ^iljie die men in't latijn noemt Rei> Findicatio , in't duits,,
aentaftirigé van goedt. ν

8. Tenr tweeden nuttelijke eygendom, waer uyt koomt de nuttelijke
vjndic^ie of aentaftinge; d'eerfte wo?:^dt geoeiF^nt by alle eygenaers,,
welkers goedt is in ^vreemde handen, 't zy roerlijk of onroerlyk, maer
niet v^'t geene onlichamelijk is, als fervitmen endegerechtigheedenj,
de tweede nuttelijke aftiCfWorc aengeftelt by er^achters, of koopers,
cnde by de geene die tien en langer jaren eenig huis of landt gehuirt
hebben'

Ten derden , erffchap , waer uyt voortkoomen eyfgh van er-'
venifle en klachte van pnheufch teftament; ten vierden erfdienftbaer-
Êeit,' waer liyt voortkoomt a&e van lêrvituit, w,elke mag 'aengeftelt;
worden by alle <üe recht van dienftbaerheit hebben op eenig goedt
tegen een yeder bezitter van het felve goedt».

ló» Tenï vijfden is het. pandtrfccht^ Vaii',vóortkooifién;aö:ic
van hjp.oteek^y die eeni Crediteur heefi: tegens een yegelijk bezitter .van
het verpande goedt. '

II. Van alle deie iborten van aenipraken hebbeii wy voordeienter
plaetiè daer 't behoorde, gehandelt, en fullen daerom hier niet meer
iieedGrfl;ellen,^als alleenlijkdat de gróndt van d'a6fcie Op-'t goedt is^
aen de kant van de eyfchcÏ is^JiieheerfièiHge., ende.,ten aenzien des ver*
Wecrders hz.tttmge j gelijk al jneiik kreeèer hier. boven ii-^mtgeleidi, -V·
' 12. Oneygentiijke aenipraken op het goedt zijn, alsgezegt is,''die
niet koomen uyt beheerichinge, maer echter op alle bezittere aengaen;
'de exempelen daer van zijn defe; eeerilelijk, (a) een bezjtter. van goe-
der troHwe hebbende een wettige titel ,i waer door anders eygendom
Wordt overgedragen, eenig goedt niet Van den rechten eygenaer bekoo-
men ende het felve verboren hebbende voor dat hy het verjaerthadde,
kan het felve wedereyfchen van alle die het fonder tijtel bezitten; de
grondt defer aenfpraken de bilhjkheit ^ en geen recht van toebehooren,
voor foo veel de reeden eyicht, dat het goedt liever zy in handen van de
geene die het met goede trouwe ende tijtel eeril bezeeten heeft , als by de
tweede bezitter, die geen tijtel en heeft, wmt hyook^eemijteihebbetidei
foo heeft d'eerfie geen Henfpraek^ j om dat twee die even gelijk recht hebben,
geen aftie op malkander konnen maken j doch hier van is voor defen
gehandelt, (b)

13. Het tweede exempel is; yem'a.nt door afipeefen van hem iêlf of
van een ander , eenig recht of goedt door verjaringe verlooren heb^
bende, kan het felve Weeder eyichen van eenyegelijkbezitten, als of
het niet veijaert en Was en defe aenfpraek is tweederley, d^eene tm
frofijte van een afweejende, en de ander tot nadeel, dejjèlfs. voor foo veel
fy is tot profijte van den afweeiènden, fulx is niet te verllaen van al-
le die abiênt zijn, maer die om het gemeine beft buiten landts zijn ge-
weeft, juifti met jA atnbaJJade oï uyr laft van degemeinë 'Regeeriöge^
maer om fodanige ooriaken die voor het gemein zijn nuttehjk'ëndé
prijfelijk,. gelijk of éh ftudeiiï buirenslandis.'zijiide ëéö ander iijn göedt
of recht quame te verjaren ^ die om koophandel uytlandigh is foude
mogelijk deiè aftie ookmetgeweigert^yorden, omhetgrootebelangh
dat het gemein by de koophandel heeft, hoewel aHiiprs de wetdat
die om fijn profijt uit is^ dit remedy nietjn heeft. maer men kan dat.ycr-

zboek, cdp.%t. (b) ^ΒίίοΤηΰΙίααηα^.ί^.Ιφά^^Β. («)
de ^mon, /. 1. αδ. /. ff'Ex quib. cauf. major.

g.j ï:4. Be tweede'aenfpraeks wórdt tegens d'afweefende teir voordeelc
,van de prasfente gegeeven ,s;waiineer d'abfenteni ter wijl d'andere bui-
ten s landts was, eenig recht of goedt van die ander in de Provintie
zijnde verjaert heeft, wel te weecen indien hy die abient is, niemant
heeft gehadt door welke fijn fake wierde verdeedigt, want fuik een
Jby der handt zijnde geweeft , foo moetl.de prsefenre zich felven wijten
dat, hy tegen d'afweefende geen ^enfpraek heeft gemaekt. (d)

ijT. Ten derden hoort hier roe de PauUaenfche SiSdt foo genaemt;
welke gegeeven wordt aen de perfoneele Crediteuren y als fy immiffie
in haer fchuldenaers boedel hebben gekreegen, om van yeder bezitter
te herroepen ibodanige goederen, als voor of nae de verkreegene im^
misfe tot'haer nadeel en ter quader trouwen vervreemdet zijn geweeft.
^ In defe befchrijvinge ftaet te letten , ten i, dat fy gegeeven
wordt' aen perfoneele Crediteuren , Want die pandrecht hebben be-
hoeven deiê a£tie niet, als hebbende beeter, te weeten, de hjpotekai^
re : ten tweeden, dat deiè aólie niet eer geit als d'immiifie gedaenis;
om dat te vooren de Crediteuren geen ander aótie hebben gehadt als
uit haer reipedive contracten. (e)^ Ten derden dat defe aftie goedt is
regen yeder bezitter, hoewel, iy uyt geen beheeringe voortkoomt,
maer de Wet geeft dat om meerder nuts halven. Ten vierden de goe-
deren , mogen v.ervreemdet zijn voor of nae de verkreegene immiiïie,
(f) hoewel als het daer nae gefchiedt, den Crediteuren ook geichapen
is^de hipotekeere. (h) Ten vijfden wordt .vereyfcht dat/d'alienatiege-
fchiedt/zy ter/quader trouwen, immers yan de fchuldenaer. (g)j
' Nopens 'de bezitter wordt geen ondericheidt gemaekt, of hy
bet goedt; verkreegen heeft uyt een laftige of uyt een profijtelijke tij-
tel, als koop'of wiifelinge, foo kan het goedt niet van hem weeder-
geëyfcht worden, of het moet blijken dat hy van het bedroggeweeten heeft:
ii(iaer,neyens een profijtelijke tijtel, als fchenkinge,. legaet of dierge-
Jijke V gelt.deeiè adie , τ al haddg de bezitter van geen bedroch ge^

fiOndèrr de laftige tijtels wort mede gcreekent hóuwelijx-gifte,
sJs. wbrdeiide gegeeven om de laften des houwelijx, die niet klein zijn,
le dragen., (k) als ook weddinge, ende het winnen opperijkel van on-
ieékere uitkomft. (1) , .' . ;, ^ f _ j n'i^.Maer

19. Maer die alleenlijk verzuimt te krijgen het geene hem gefcha-
pen was om te verkrijgen, ende niet heeft gewilt het felve zich toe-
eygenen , kan niet gezegt worden te hebben tot nadeel der^Credttenren
yets gedteneerfy want niet te willen verkrijgen 1 is geen alièneeren , het
welke ook waer is ten aenzien van de legmma der kinderen, (m)
* 29. D'eene Crediteur heeft ook deelê a<5tie tegen den anderen, die
met de fchuldenaer eenig cóntraól tot nadeel der andere Crediteuren
mag hebben gemaekt, by exempel; yemant hebbende niet meer als
een gemeine brief van fijn fchuldt, brengt fijn debiteur daer toe dat hy
hem een publijk inftrument geeft, om alibo voor de andere Crediteuren
in prseferentie te koomen, volgens het geene elders reede gezegt is.- (n)

21. Van gelijken, als een fchuldenaer uic byfondere gunlteaeneen
der Crediteuren betaelt heeft , dat kan wedergeëylcht (o) worden.
Wel te weeten, als de pofleiEe reede gefchiedt of ten miniten decreet
daer toe verleent is, of de fchuldenaer abandon van goederen heeft ge-
daen ; want foo lange fulx niet gefchiedt is , mag elk 'er zich by
Ichicken foo hy beft kan, al waft des felvendaegsvan'tabandon, (p)

22. Eindelijk, deie Pauliaenfche aólie moet bmnen's jaers, naedac
men heeft konnen aenfpraekdoèn, wordenaengeftelt, (q) gelijkeer-
tijts ook geweeien is by den Hove, in de fake van Mierk^ Melles ^Appellant
contra Doazt/e Tammes appelleerde, den i^fulij Nanta decif ' ■

2:5. Volgt d'adie hypotekeer, die gegeeven wordt lbo aen alle cre-
diteuren in't gemein , als aen de Landtheeren, om te vervolgen de
goederen die op het landthuis by de meijers gebragt ende voor de huir
Ibecialijk, te pande geftelt zijn , maer van defe Atlie is hier boven ge^
handelt, (r) "

24. Dit zy dan genoeg oj) deefe plaetië van d'aenfpraken op het goedt,
foo eygentlijk als oneygent ijk genoomen, volgen d'aótien op de per-
fonen, die in het oud recht genoemt wierden5 edoch
defe naem meéft gebruikt van fodanige perfoneele adien, die anders'geen
name hebben; als daer is, condiElte van-'t geene men niet fchuldig is,
€x)n-diate van diefftal, co^^é^/V uit onrechtveerdige ooriaice, en fonder
oorfaake: van welke alle voor defen gefprooken is. (O

25-. Maer een isVr, daer geen geleegentheyt van geweéft is, con-
diaie uit .ds Wet genoemt, welke plaetfe heeft foo dik^ils de Wet aiiie,

(m)^ Sand. 3: 15. 5. /. 6. tn pr. é" f i. d. t, d. his qute in fraud, d. 1^4 d- I
fn) l. qmfctiptnrasC.qmpot/mpign. (o) 1.10. i.i.l. i^. d.t. d his<juainfrau(f^
(/) d.l.e.$ 7. d. hts qua in fraud cred. (<]) I I. in Pt. Li o, in Pr, d. ti$'

:geeft uit eenige aorfaks, ^^^ nochtans geen byfondere naem aen defehe aÜie
£eeft, foodanig is de ejfch tat vervullïnge der legitima , (c) waer Y^iVielden·
ook al gefprooken is , andere exempelen mogen haer elders opdoen.

26. Voorts d' adien op de perfoon zijn of tot ftraiFe of tot het
terefl; d' aótien die tot ftraflFe gaen, zijn of tot dubbelt , of tot drie-
of vierdubbelt , of tot eenige andere breuken ende verbeurten : wat
aengaet die van i.a. 3 ende 4. dubbelt , die zijn heedenfdaegs voor'c
meerendeel foo niet meer in 't gebruik , en de reeden waerom fulx
verandert is , fal moeten verklaert worden als W)?· handelen fullen van
de adien , daer in die boeten alfoo te pafle koomen. Wel te wee-
ten , die in d' Ordonnantiën uitgedrukt zijn hebben immers hun ge-
bruik ; hoewel de meefte zijn feekere gelt-brcuken, by vafte ibmmen
uitgedrukt , gelijk in het Kapittel S2x\,m}mien., en elders fal worden
getoont.

27. Wel te weeten, wy fpreeken hier alleen van ftrafFen, die den
«yfcher in't particulier toebehooren , ende niet die tot een exempel
om andere af te fchricken, dienen, of ook tot voordeel van de
anders van het gemeine Landt ftrecken , · alfoo dat crimineel is,. en
wy hier alleen van Civile aenfpraken handelen.

z8. Meeft alle civile aenfpraken zijn op het interell gericht , ende
wat door interefi verftaen wort^ is ook al voor deien geleert, het wel-
ke wy niet fullen herhalen.

29. Maer dient gelet, dat d'adtien op het ίνΐετεβ gerichtet, eerfte-
iijk zijn die op het goedt gaen, en hier boven zijn verhaelt j ten
tweeden» alle d'aenfpraken die uit contraden voortkoomen, jae opk
méèrendeels die uit mifdaden komen, immers heedenfdaegs, foo dat
ichier anders geen a6tien meer gebruikelijk zijn , als tot het intereil,
behalven de geene, waer op by £ Ordonnantie feekere breuken zijn ge-
fteji : foo als even te vooren is gezegt.

' j^Oi Gemengde adien die half tot ftrafFe , half tot intereil zijn ,
worden in Keyferlijke rechten getelt^ die van roof, van fchade, en-
4e meer andere, te lang alhier te verhalen , (u) ende moetende in
het hoek^ van de mifdaden volgen.

- gi. Maer een ander foorte van gemengde adien , die half op het
goedt en half op de perfoon zijn, kan nu foo wel gebruik hebben
als by outs, enae zijn van foodanige natuire de eyfch van erfichap,
adie van deilinge , van erf en limijtlcheidinge ,, beftaende deiè,ver-
menginge hier in , dat in die adie gehandelt Wort', niét alleen van

^e fake ièlf, om (Jie te eyfchen , te fchicken ende te deileii·, maer'
Ook in perfoneele prafimen alfoo genoemt ,, welke zijn vruchten ende
profijten by d' eene meer genooten, als den anderen, fchaden by den^
eenen meer als by den anderen aen het gemeine goedt gebracht, pen-
ningen uit verkochte goederen voortgekoomen ende by d' eene ver-
bleeven , en wat diergelijke meer mag zijn , 'twelk niet onmiddelijk
uit het goedt koomt, maer dooi? toedoen en mede-werkinge van men-
ichen by koomt. (w)

gi. Noch worden de peribnede actiën verdeilt , dat fy zijn of va»^
goeder trouwenof van fireng recht , welk' ondericheidt , ze^. ik; be-
noort tot a<5tien perfoneel, niet komende uit miidaden , ook niet tot
aétien op het goedt, maer defe zijn nae Keyferlijke Rechten van een
derde iborte , ende worden arbitrair genoemt , met defen zin en ge-
bruik , dat een Rechter nae genoomen kennis van fiiken bemerkt hebbende'
dat het t^uefiieufi goedt den ejjcher toebehoorde ^ voor eer ft de gedaegde be-
laile en den ièlven doemde om het goedt wederom te geeven , hec
welke indien hy gehoorfaemde , Γοο wierde fulks gehouden voor een^
definitive, dat is, eyndelijke fententie^ maer als hy in gebreeke bleef,,
foo wierde hy door nieuwe fententie in fwaerder boete geilagen, nae
goedt vinden des Rechters: maer heedeiifdaeg^ heeft dit geen gebruik,,
en valt maer een enkele condemnatie, in queftie van eygendom, wel-
ke tegen een gedoemden en ongphooriamen ter executie wort geitelt..

Maer het gemelde onderfcheidt van goede trouwe en van ilreng,
recht, heeft noch heeden immers by ons in de a£tien fijn gebruik, (x)^
hoewel in andere rechtbanken , weinig ilaet op de felve fchijnt gc-
maekt te worden, (y) ' /

54. Gy moet niet denken , dat in a6nen van· ftreng recht geetti
goede trouwe plaets foude hebben; want ontrouwe moet verre K.ijn van^
alle contraihen; (2) Maer eenige aótien worden van goede trouwe ge-
noemt, by maniere van uitneementheit , om dat daer in overvloedi-
ger eiFeóten van goede trouwe bevonden worden , als in die vaa^
llreng recht, het welke nochtans voortkoomt uit de eygenfehap vaa
de contracten fclfs.

35·, Maer wat zijn aaien van goede trouwe? in. welke de Rechter
vpye macht heeft,, om.te wijfen nae de billijkheit, wat d'eene d''an-
der moet doen hebben , ook buiten het geene bedongen is. AÊtieit
van ftreng recht zijn ^ in. welke de Rechter niet kan te buiten gaen

de palen van d'overeenkomfte tuflchen partijen gemaekt ; byexem^el·^
in koop , welkers aótie van goede trouwe is , kan de Rechter, den
geenen die in gebreeke is van fijn kant het contraót te voldoen, doe-
men in d' intereflen ende vruchten van de tijt af dat hy in gebreeke
is geweeil, niet tegenftaende van vruchten en in,tereflen tuflchen par-
tijen niet is gefprookèn ; maer in gelt-leeninge kan de fchuldenaer,
fchoon verzuimt hebbende op fijn tijt te betalen , in geen vruchten
of intereilen worden gedoemt , als nae rechtelijke aenfprake ; ten zy
mtdmckélijk^ anderi bedongen mochte z.ijn, (a) Noch is dat onderfcheidt
ruflchen beiden, als men goedt fal wardeeren dar verlooren ofte ver-
ergert is , in contraften van goede trouwe neemt men de hoogfte
prijs , die er ge weeft is van dat de fchuldige in gebreeke heeft be-
ginnen te zijn tot aen de iententie, en in die van itreng recht neemt-
men het niet verder als tot de rechtelijke aenfprake toe. (b) ten g.
bedrog maekt de contraden van goede trouwe ten eerften nietig en-
de van geener waerden, maer die van ftreng recht beftaen foo lange,
tot dat ly door aólie of exceptie van bedrog te niete worden ge-
daen; (c) behalven defe drie onderfcheiden warender in't oud Roomich
Recht noch andere meer, opzicht hebbende op feekere oude formu-
lieren , die heedenfdaegs geen meer gebruik en hebben.

36. Maer het is noodig te weeten , Tiyelke aHien van goeder trouwt
zijn; in \ algemein is defe reegel; contraóten die beiderzijts aftie voort-
brengen zijn van goede trouwe, ende van ftreng recht zijn, die van
een kant alleen verbinden. Tot goede trouwe behooren dan eerfte-
lijk alle contraden uit bloote overeeuftemminge beftaende, als koop,
huir , erfpacht , laft-geevinge ende maetfchappije ; ten 2. alle con-
traden' in faeks-leevermge beftaende , als bruik-leeninge, bewaer-
geevinge ende verpandinge ; doch verbruik en gelt-leeninge is van
itreng recht, ten 3. de oneygentlijke conti'aden , als onderwint,
mombers bedieninge , deilinge en erffcheidinge. Aengaen van erve-
nifle. fchijnt van beide te zijn , want fy wort onder die van ftreng
recht getelt, ende evenwel in 't ftuk van vruchten en intereflèn,
daer in voornamentlijk de kracht van dit onderfcheidt gezien wort,
is fy van een natuire met die van goede trouwe , geUjk^ elders gez^egt is.
. 57. Van onbenoemde contraden zijn twee van goeder trouwen,
wijfelinge ende frijfeeringe, anders van uitdrager/Je, n/aer vm hier boven
I , ^ gefprookeri

i.ff. Commod. (c) /. 7.pr. (f y.fjf, d, dol. mal, l. 3, Js. uit.β. projoc. 1.16. §. I.

gtfprooken is. boek Kap. art. ai. en volgende. Eyndelijk eyfch,
Van erveniile worc ook van de felve natiiir gereekent , om de veel-
voudigheit van de praeilatien daer in begreepen (d) is veelerhande.

38. Alle d'andere adien zijn van ftreng recht, als die van gek en
verbruik-leeninge , van beloften en toezeggingen , fchriftelijke ver-
binceniflen , onbenoemde contraden , uitgenoomen de twee voor-
noemde , ook alle condittien waer van hier boven gerept is, en wat'er
meer mach zijn , die wy onder die van goeder trouwen niet hebben
getelt. Diergelijke zijn ook d'aétien op het goedt, die eertijts waren
Arbitrairi indien zin als boven is aengeweeièn; maer dat gebruikhee-
denfJaegs geen plaetiè meer hebbende, ibo konnen ly niet als rot die
van ftreng recht gebracht worden.

Noch worden de aótien foo wel op het goedt als op de-perfoo-
nen onderfcheiden in eygemlijke ende nuthjke. De eygentlijke, die uit
de woorden van eenige Wet of duidelijk befprek van partijen voort-
koomen. De nutlijke , die om gelijkheit van faken ende nuttigheits-
halven verder worden uitgeftrekt.

40. Exempel. Fmdicatie van mijn goedt wort eygentlijk gegeeven
tegen een yegelijk bezitter delfelfs j die het hem lelf met opzet heeft
quijt gemaekt, wort echter met de nHtUjks aótie aengefprooken. pait
dit op het 2. boek^ Kap. 32. art. 18.

41. Een ander ; Kopers van aétien hebben eygentlijk geen aen-
Ipraek als door lail-geevinge des verkopers ; maer die lail niet zijnde
gegeeven foo wort echter de nutlijke of oneygentlijke aenfpraek aen haer
niet geweigert. ziet het boek^ Kap. art. 22.

42. De aótien zijn noch enkel of dubbeld. Enkel, daerd'eeneeyfcht
ende d'ander van geëyfcht wort ; Dubbeld, daer beide partijen ey-
fchen gelijk in erf-en limijtfcheidinge en alderhande deilingen j te
weeten, als beide partijen fcheiden willen , want d'eene met willende,
foo is de aktie enkel.

4:5. In foodanige aótien wort die eerft gefprooken heeft, geftelt,
als Re^mrant, ende de laefte Reejuireerde \ fpreekenfe te gelijk, foo moe-
ten fe 'er om ackordeeren of lotten , wie a s Ejfcher, wie als Gedaegde fal
fiaen-, alfoo die ftellinge tot het weefen van't proces nootwendig is. (c)

44. Dubbeld zijn ook eenigcr-wijiè de a^ten , die voortkoomen uic
contraBen beiderzijds verbant hebbende, om dat beide partijen daer in
AÜ:ie konnen maken , hoewel niet ten 'aènzien van cenerley proces
gelijk de voorgaende dubbelheit te verftaen was.

An^er^ daer en t^gens ^ijn enkfl, om dat niet als van d'Gcnc
kant a^ie kan koomenj gelijk ïxi toeL^ggingen y 'm gelt'leemnge ende^^-,-
loften yatj d'eene kant vervult.

4Ó. De dubbele aftien zijn of gelijk of ongelijk,. De gelijke zijn van
ililke haiidelingen, daer in beide partijen ontrent evenveel hebben te
hoeden, gelijk koop ende verkoopinge, huir ende verhuiringe, maet-
ichappije,. piitfgaders accoorden. Want het gpedt en de prijs, 't ge-
bruik en de loon ongeyeerlijk over een koomen, ende de maetfchap-
pije beilaet in gelijkbeit van beide, zijden. Accoorden in onderling.,
geeven en doen zijn ook van dien aert.

47. M^er ίψ Ιφ-rgeevinge , in onderwint , in in pandt
ende bewaergeevin^e, in voogdije en andere zijn de a^ien ongelijk, om dat;
de aen,iie^mev veel meer in de fel ve verbonden is, als de geever ^ die even^
wel ook yerftaen wort te zijn verbonden, geltjk^tefijnerplaetfegez^egt is^.

48. .ZornJtijis g^eurt het , dat over een lake vericheiden^&<?» ge-
fchapeii zijn,dio of alle nae malkander, of e^n van dien voor Recht
aengeftelt konnen worden.

49. Nae malkander ten i. als ontrent een falie verfcheiden' hande-·
lingen of daden zijn voorgevallen;, gelijk of m^n fiel^rgoedt voor eeni*·
ge jaren q^ehi^-t ende. nae dien tijdt hadde gekocht,

5Ό. Ten^i. Als verfcheidene perfoonen uit een faek tot verfehei^
dea opgemerlten aen^praek hebben, gelijk in'c ftuk van mifdaden
άρ belee^igdi? om fijn Jfchade en de ProcHreur Generaeh om de ftraiFej^.

geftoWnigoedtihejDibeinde bekoome% naderhant hetgoedt woudt ey fchen.
, pok, niet. meer als eea in een //^f/· worden op*

geftelt, om het effeB daer van te bekoomen ; maer 't is niet verboo-
dprt: vt by^ te ftellen'in een Uhel , - om in-

gewalie d'cQije-W:, gpedt ofte. g was , door: de ander Jiet. fijne te
bekopniei)» ύ!^ eep e?:empel in' het hoei^ yu. Kap. art. 8.'

jDifegf; wpr^ep njficti· yerdeiUngen ende aenmerkingen van adien ,
ith ^ki k^pif^l mn φΐψ: in het latijnfche. recht; g^maekt maer w y
hfibben, vm. q^dere: hier genoeg.aen,, fop.^v^eLaengaec d?a<5tien ,
ρφίΑΜΜ^ (dijst'.iOiea-^^^^· ^emt-ofie y^ b^ittiogfwaer

van breeder fal moeten, w^jpden geiptopken οιη,^φί, van-deiê nergens
is.géhan(ielt, ende van de eigpqdoms ajftien is t'elkens op haer plget- '
fe gezegt.

Éefitimge onderfl·heiden in eygentl^^e ende méygenili^ke Hoe de fel^éi?trkretgea
'S^órt éri iah de clauftila cörifiifutt. Moe fy Vérlooren "Hffdrt'. J^dn^ ons mèi\>er'
heren "^ordeti door totdoen Ύαη een die het géedt Votif oHt ΰΐΐζΐί Éïaèr "Wil düot
gepelt. OblC met dè dóodh En ii fül^ réièt fent^dkrf doüt οφ ÖrdifHHantiéh.

"Vjl^FY Hebben hier boven'in het tweede^boek tiende" liapittd
gezegt wat beiittinge is ,; hoe meenigerley fy ύ , en op
▼ * wat mamere fy wort verkreegén behouden ende ver-
loeren, doch alles kortehjk y en moét nóch worden gezegf, dat bc^
zittinge is eygemüjk^of one/^emlijk^génoomen : d'eygenthjke is van hdha-
melijk. goedt ,, dat van yder een gebruikt miig^ worden oneygentiijkö·
bez,ittinge is van onhchamelijk goedt, als vmJervimen ende gerech-.
tigheeden , als ook van lichamelijk goedt maer dat Klerken of vrije
Landtfchappen eygen is.

α. Nóch llaet te letten, dat wy de bezittinge niet alleen'dooi* aen-
taftinge van ons ielf verkrijgen·, maer^oók dóór qnle dienaers, onic
lail-hcbbers , en huirilieden , jae ook dijor onfe Ichulcienaers, ibo
wanneer fy verklaren dat fy ieekere iiueken ,van haer goedt bezitten
en voortaen fullen bezitten voor ons en uit onfer name , waer door;
wy dan het volle bezit-recht waerlljk en werkelijk bekoomen , (aj.·
defe verklannge wort gemeinelijk in de praéiijke genoemt Clm^uU
Conflimt^ ende veel in · notarialeinilmmentcn geraeldet,, maer weinig,
% de lieden, ook Uy eenige iiotahen ielv'everilaen: nochtans is hec
vm nooden dat.de.lieden fulks^werde beduidt , want fy anders door^
die bloote,latijnkhe woorden niet konnen verbonden worderï^i des-s^
wcegen foo dikwils de. Conflmtt getnelt woit,.daerby wel be-

hoorde geftelt te worden , . dh.is,^ ik^ verkiare Mt mijn'goedt te bezjtten·
mt name van mijn cre^eur^ of^di^rgdijl^ hier. van'c w oor ff. tiende^
kap: des 2. boekj art. 9. · ' .

g. De bezittinge alfoo verkreegen kan niet worden verloeren als
doop'eygert will^ deé bek.itters, VerftèrveH^defielfö"^· en dbor'gc#élc
^ Ν η 2 - van

(«} I a8. /. 35. §.fed quidem C. d. donat* t, 77. rf, y.jmBa l, 18. d. aq.'pt>Jf:

van een ander , de bezitter kanfe door fijn wille verliefen ook terwijl
hy het goedt noch in handen heeft, of terwijl hy 'er noch in of op
is, als hy maer geeft verklaringe, van dat hy het goedt niet meer wil
bezitten, (b)

4. Edoch een knecht, een gelaftigde, een huirfman, die de Clau-
fula ConfiitHti gepaiTeert heeft , of andere die uyt ons naem in de be-
zittinge zijn , konnen ons door haer toedoen de bezittinge niet be-
neemen , maer al hadden fy het verkocht of verlaten end^e aen een
ander overgeleevert, de ware bezitter foude echter het recht ende
het bezit ielve behouden , (c) hoewel andere de wet by Sande aen-
getrocken verftaen van overleeveringe fonder tijtel ofte van een be-
drieglijke verlatinge , gedaen met die meeninge , dat een ander di^
bezjttmge Ibnde inneemen, maer (verftaen dcie ) wanneer de voor-
noemde perfoonen die uyt onièr namen in de bezittinge zijn, het
goedt ordentelijk overdragen ende leeveren , dat alfdan de bezittinge
verandert wort ende over gaet ; welk gevoelen by het HofF ook ge-
volgt is, hoewel Sande van andere gevoelen fchijnt te zijn. (dj

5. Door gewelt van een ander die ons goedt inneemt, verlieiêii
wy ook de bezittinge, ende moeten wy rechtihniddelen gebruiken omiè.
wederom te bekoomen. (e)

6. De doodt maekt ook een eynde van de bezittinge, die niet
overgaet op den erfgenaem, als nae dat fy metter daedt ende op nieuw
van de felve lichamelijk is aengetait , (f) en kan niet gezegt worden
dat in Frieflant fulks foude verandert zijn j hoewel gezien hebbed
dat eenige fulks meinden tc bewijlèn uit d' Ordonnantie , (g) alwaer
ftaet dat d' erfgenamen uit de sWet anders ab intefiato niet behoeven
te veribeken rechtelijke immiffie in de poiTeifie of bezittinge der fel-
ver goederen.

7. Beeter aenmerk Herbay in fijn aenmerkingen op d'Ordonnantiën ^
dat het contrary uyt het gemelte artijkel geblijkt, alfoo daer ftaet ^
dat d' erfgenamen vrijelijk moeen aenvaerden en treeden in de pofleffie
van de goederen op hen vererft ; want het felve wort in de Room-
iche Wetten ook geleert, dat d' erfgenamen de pofleflie moeten aen-
vaerden en dacr in treeden ; de rechtelijke immiffie in de poileffie is.
gantfch wat anders, want nae't oude Roomfche Rechtmoefteneeni-
ge erfgenamen van de Schout rechtelijke immiffie verfoeken , en des

O') l- ?· § è ff d. acq pojf, (c) /, u/t: C. d.acq. poff, Sand. 4. χ. (J) i. decif. u
(^) 1·1 & tot. tit.ff.de Vt (ff arm, (f) l.xi.inpr.ffje ^cqur.poff, (g) i.boek
ίη.ιγ,αη,^. . , -

feén. recht-géevfrige was^ïbc;hét ^aenvaerden, der goederen,
rechtelijke" ϊΐκηιϊίββ in foJfesβe \s 'f>j' ons afgeichaft ^ ^maer geenzins,het
aenvaerden des bezits, en het treeden in de poilellie, dat mee verandert
zijnd e,, .blijfjc gelijk Ket by Kéyferlijk Recht is geordonneert; in Vr^njicy
rijk 'echter ''én 'veel anderè plaetfen^^ook. van óns Neederlandt wo^
gebruikt een^reègd van conararie zjn,r(ij ip.'t franfch aldus luideiide,
'le ^mort faift le vify dat ir,1d'edoode geeft hét .bpzÏt^^^ maèr

in Frieflandt hebben wy zegg'lk,. geen rèeden σηι van het Übomlche
recht in defen af te gaen. En loopt by ons de praftijke foo, wel en te rech-
te , dat een erfgenaem wordende belet de bezittinge werkelijk te aenvaef^
den, moet veribeken, dat hern de póiTefiiewerdécoegeweerenr oniie
te verkrijgen ënde niet omie, te M^oudep , aridexs lichte
lijk by de erfgenamen van w:^^^^
nopens de heerlijkheit van'Amelandt in den ]are 1681.

Vriederley middekn tot he^tt. Ten eerfi'en <ym bezit tt kr^geu ^ow erfgenameni^
By,fonclerlijk\>oor die 'een ongefchonden Teflawent heeft·» Of anders hUer recht uit der
, J^et. S^lgemem, onderfcheidt tuffchen de middelen ροβββοίν cnde petitok \ Mid-η
del ροββοΪΓ nopens de Legaten, om een Teftament te ^ien, Omluruchun
tefen. Om Verpandt gOedt te bekoomen»

*· I "V E middelen mu tof de pofleiïieeygcntlijrcenoneygentlijkgc-
l? J noomen, behoörendc, zijn driederley ,^ te weten omdebe-'
. zittinge te verkrijgen, te behouden, ofwederomte krijgen.
- z. Die om. te verkrijgen zijn defe navolgende, een eérften, alle erf-
genamen uyt teftament of uyt de Wet konnen verfoecken, dat haer het
bezit van des boedels goederen- {Ja) toegekent, ende Ty daef in geïm-
mitteert.wei;dcn^'ende verfcheelt dit remedie vaneyfch van erveniflcj·-
•wa^r van hier boven ^efprooken is, foo verre, dat hier in niet gehandelc
■ . · V'. ' -j · , Na 3 .'t-Λ· .'j^.words,

Jéeri'tegewrpre^kei-'i Ïob^iiatt hy bet fdvie^ Éeltdé^^^ 'ëish blootίώΐ
iii'apr valt ef bppoijfie^^ï^^^ mï^i'ëf naé 'fe

Hyteynde die^ vérz^eeglt' ίίοώ Blijyen';mits de wèdüwe moeiende
gedoogen befchrijvinge der goedetért, otn den oppöfdm geen vooroordtet
te geeven, ten aenzien van het principael proces, over de deugt van
het Teftament den 12. fuUj 1680. immers loc wanneer men ten eer-
den aenzien niet enbemeriiiiV JdMd'Oppofitièisiwpm/^
len gerichtet, want ly dan ten eerften afgeilagen foude moeten wor-
den.

4. Dit felve I^an mede plaétiè hebbefl rot voordeel van een erfge-
naem uyt de "VV'et, Γ00 wanneer hy bewijit, dat hyerfgenaem is,en-

.Én^ftm-t bilr,· te letten;. da£':%eti"QndeLF)[cheïdt-.^aa allè?_remèdiè
pofféiToiiV nevens· d€vpet4toirè'a<Sti'€n^ bier' fn- beiila^^ dat indêfe laettte
riiOet w'éfetï volle kènniffc ' van iaken ende bewijs; van de grondt der
'felve, maer in d'eerile die van het Bezit handelén v worc geen volkoo-
men bewijs vereyfcht, als van het geene uytei-lijk kan blijken j de quac-

. W:. t^gti^ftaenderf^rty v*geeftdatjhiet.iëftatócnt
4»; ma^F; def^wi^^ni^ vo^r o^tenrblfkt,,. enontwijvci-
btapr . V ,

der keiiniile des erfgenaem^ aengètafl:= i8 ί teii byridcihy er%enaem.daeè
van de Falcidia mag aftrecken, des hy dan ook^cmtie fieÜe voor het beta-
len van de drie vierde parten, (g)

7. Maer eea Legataris wort in.i^echte gmn popffoir remedie gcgunt^
om het Legaet te bekoöfiiÊ'n', Ky" rnoêt de bézktinge daer van ontfan-
gen van den erfgenaem.. (h)

8. t Is eehter'nicii biiiteö lieden ^· itigevallé ee»Leggcar}§ jtwiens rechc
klaer en feeker was, het gdedt ibnder voorgaenHe hft ofgewelt bezat,,
dai hy foude moogengemainteneert worden, om dat de eigendom hera^
toebehoort, (i) ende hoe kah iaeii ceri eygenaer het Bezit ohfiiëefiiien^
Maer als een Le^taris'igi» recbtisöiifecl^f eh twij^felaïrhtig ·, Jhy ifluda
het bezit om voorigc reeden ^ aen den erfgenateai mc^teh öVWlfttM',- eftde
niet willende , is den erfg^naiem. geicliapcn htt

mek, en dan öioet^de LepLiansm fidemmmfdmi^^^^^
gen den fel ven erfgenaem ^ maer het

genaem iaTul'ken· getalie tegeii; deii '^mret Wftóefag^^h'u^^t di^Wêt
dijfamari

alfchöoni'de" bezitti%0 'ohretihtmiatig-i» eéiyèii feéfei^, -én-
de^ geen beritter ftdc aö:ïe iö|i'h'eij goedt caêti:;-. tor fy wmt-tfegêii Kéfiit
gerichtet i- het zy de bezitrers van goedéiofqiüaidiÈitroüWeziJttl ^'K) Eh'iJ
de zijn foo afgeweefen de Grediteiiren van feeker HeèiS wiiéris

ment of Codicil: Vvil zien ,.óf cópije daer uyc hebbèi^' , tégen dé geéfiëdié Hfefe

principael bedtten, als het felvéttiafeir riiet biijkelijk ohdèügbiidèis;r(l·) '

Meedepfdae^fè ^ J^chtsgekerthèyti
gencralqk^ilie de Ι Crediteuren :hebbeïi fuiken, remedie, om te bekooïnen

Ε middelen om het bezit.te behouden zijn van roerlijkgoedt
f.of ,Van oiiroerlijk ende . van deie laecfte jVoornamentlijk,
welkerbekent is.met de name.van mamtenHe (a).dat gegee-
ven wordt ^aen alle bezitters! van landen en huilen, ook die op vreemde
grondt ftaen ende van alle onroerlijke goederen , op ende tegens de ge-
ne die,yemant in fijn vry bezit koomt llooren ende beletten, ende die
bedektélijk of door gewelt <yets op fijn grondt heeft gemaekt dat den
andec ^We toebrengt, (h) u : . χ .

. Dk middel is'fomtijts enM en ibmtijts dubbeld (c; enkel, wan-
D€pr hetjklaer-endeiieekerfis wiesbezitter ,ende,wie verftoorder is;
maer dubbeld als beyde partijen haer voor bezitters dragen, en dewij-
le het dikwik ailbo gebeurt, foo is in dit remedie meer haeil van noo-
den ,jteri,eiade partijen niet handtgemeen»w.orden, terwijleiy haerbey-
<ie:v;ait:;höuden:aen het '

Defwegen hoewel alle poflèfloire middelen nae rechte fimmier zijn,,
iopj;! is noch ,dit,middel van het^ behouden der poilèiïie alderfommterfi,
want gemeinelijk^de poilèilbire middelen by maniere van a£tie op ge-
woonlijke wyfe worden aengettek, hoewel fy daerom niet laten ibm-
mier;te zijn; jnaer dit middel van mamte^üe wordt foo.iicpgcGick,
Rechteriip^ ter plaetfe comemehs, dar is,

daer de^twiil i^· voorgevallen?, ende aldaer korfè informatie genoomen,
hebben^T, fpreekt hy.uyt, wie bezitter is, ende of

het verlxxdt aen den lloprder , ^om van de iurhe af te houden , ende
niet meer re doen, by feekere boete ; noemende partijen een dagjvan
Γεφι, omjiiïgevalle een yan beyden niet tejvreedenis, degu^ieyan
hjet bezit ibyi^wyre-yMi ^rff/ii. te-ypldirigCQ ji gelijk{ngeveosj'an^erei;
pöj^/r^ ^middelen gefchiedt; ende behoort defe uy tlprake te geichièden

meerendeels d'informaden alleenlijk op de'plaetre neemen .eiided'uyt-
Iprake eenige dagen daer nae by nieuwe citatie ten haren huife doenk

4. D'uytipraek in defen valt ten profijte van die geene, die ten tijde
van de litis contefiatie opentlijk bezeeten heeft, niet ter beede, enfondec
gewelt ten aenzien van de partije,rdopr wien hj nu geftoort wordt,
(d) want of hy de bezittinge van een ander qualykmochte gekreegen
hebben , fulks raekt den derden niet, ende dienfvolgens fchaedt hem
ook niet ten aenzien van de tegenwoordige party ? ■

ƒ. Edoch als beyde partijen bewijs van pofleiiie voortbrengen, ibo
vak d'uytiprake ten voordede des geenen, die de oldfte bezittinge,.
cnde brmkma. bewijien kan. (e) · . . »

6. In't byfonder is aen te merken ^ dat ak yémant op een ander fijn
grondt eenig werk maekt, waervan voordeièn geipFooken isiterfluik
of door gewelf, dan niet alleen de bezitter van de grondt, maerook
al die daer fchade by hebben dit middel konnen gebruiken, al bezitten
iy niet, dienfvolgens wordt dit middel ook den er%enamengegeeven,(f)

7. Daer anders mAintenm den erfgenaem,niet wordt gegeeven,, nadiei»
de bezittinge ièlve niet overgaet tot den erfgenaem: (g) ook tegens
den erfgenaem wort noch het een noch het^nder miciJel gebruikt,
als wanneer hy felve ftoringe gedaen heeft, ten ware hj genot van het
fep des erflaters hadde getrocken.

8. In tilbare go^eren heeft dit ièlve ροβεξο^€ middel ook plaetiê,
byibnderlijk ten aenzien van de huirders die ibnder reeden door de
hui&.heeren belet worden,, haer goedt te'vervoerénf als'ly vérhliileiï
willens wel te weeten,, als fy op ftaende voet konnen, toonen^atfy
het huircontraót voldaen hebben, of immers niet en blijkt, dat fy daer
tegen gedaen hebben, ibo wort haer dit middel gegunt, om hetbe^·'
2it van haer goedt te behouden ende mede te neemen , anders moec
de huirfman genoegfame cautie ftellen VQor het gewijfde eer, hy goede
kan lichten, (h) , - -

9. Wetten 'Ipreeken eygentlijk niet nóopens dit remedie,
van fervitHten ende gercchtigheeden , maer echter kan dit ook daer
toe worden gebragt „ (i) behalven dat op verfcheidene foorten van.
JervitHiten dit middel uitdruckelijk wordt eceeeven by de wetten j (k)

edoch het is feeker dat het ook behoort töt Mt fervimten fonderöit2
derfcheit, ende d' ervarentheit leert ons dat het veel mepr gebruik heeft
nopens ièrvituiten, gelijk voetpadt, reed en drift, Yian waterloffitige»
van gooten, van overbouwen ende hooger bouwen, van uitzicht en-
de diergelijke, als wel van huiièn en landen , om dat de lieden mal^
Icanderen veel meer in de weeg zijn ten aenzien van fulke gerechtigd
heeden , als dat fy malkanderen üit het bezit van geheele landen ende
huifen ftoten, of daerin feytelijk ftoren, het welke in welbeilelde re-
geeringen als de onfe, door Godts genade , toch niet veel pleegt te ge-
Ichieden.

lo. Behoort hier ook toe , als men fijn boomen laet hangen ovef
een ander mans erf. Over landt mag men het doen, als maer de tac-
ken niet binnen de vijftien voeten van de grondt af zijn. Maer boven
fijn huis behoeft men, een anders mans boom niet te lijden , maer der
eygenaer gewaerfchout zijnde, moetfe van ons huis afwenden, ofwy
fouden de felve konnen οί mogen afkappen, (l)

Olgen de middelen om het bezit weeder te krijgen, 'mei
van zijn deie exempelen, eerftelijk ^ie mét gewelt uit vaftc
goederen die. hy bezat verdreeven is , heeft aétie po^ejfoiv'
tegen^ de geene die hem verdreeven heeft; maer niet tegens een der-
de bezitter, ten einde hem de bezittinge fonder uitftel herftelt werdc
met alle de. goederen aldaer bevonden, fampt vruchten fchaden endC
interefl^ van de tijt des begane gewelts af (a)
, a. Dit middel wordt ook gegeeven aen den erfgenaem des geenen
die met gewelt verdreeven is, (b) wafttofweldefezittingenietover-
gaet tot den erfgenaem, foo he^ hj echter het recht om de bezjttinge wee»
derom te krijgen , het welke genoeg is tot het verleenen van dit mid-
<iel. (c)

(1) h it^rbor. €ai. Η 1.1. pr. § 4.6. 9, l. 7. f aj'. mdi Yt. (»>} i»
i' 44. eod. tit, (cj Viff, m^ernbach étd tit. ff, 4. Vi & yiarm* - .

zin wordt <üt middel gcgeeven teegen den géenendoor wiens bevd
het gewelt gefchiedt is; de erfgenamen des geweldcnaers zyη^ookge-
houden , maer niet verder als voor het genot, datfy daervangelwdc
hebben, (d) -

4. Het felve ondericheidt heeft ook plaetfe noopens de geduir-*
faemheit van dit middel , want om het bezit weder te krijgen duiit
het niet meer als een jaer , maer ten aenzien van fchaden ende inte-
reft duirt het voor altoos, (e) edoch in dezen zin is heteygentlijk'f^i
titoir ende geen pojfejfoir middel.

5r. Teegens een derde bezitter, gdijk^gtz^egt is^ heeft dit middel geeïi
plaetfe, want de pofeffoire aótien zijn perfoneel, (f) flaende wel op het
goedt, doch niet gcrichtet op het goedt , maer op de daedt van eett
perfoon die een ander in fijn bezit fteart ofte gewelt doet.

6. Ook van tilbare goederen heeft dit remedie ^en gebruik, maof
in defen gevalle, wien ongelijk gefchiedt, moet ixya. aSie ten princi-
palen in 't petitoir aenfieüen.

7. De Paulèn hebben in haer recht dit gebruik willen verbée-
teren i want fy geven het middel', · (g) om' de weder-ce kriji.
gen daer men gewaldelijk üitgeftooten 'is -tegen -een <lerde bezit-
ter , jae wat meer is, fy· geven Ook' eefi(H)
ïioopens roerlijke goederen foo wel als onroerlijke, felfs ook
tegen een derde bezitter van goeder trouwen, ichoon ook de be-
iattinge was genoomen ionder gewelt , maer-de pria^jk'jvftïSi
Frieilandt wordende gereguleert nae het Keyferlijke· réeht'V
hebhen defe Pmfelijke^ remedteH hy ötts geeii plaets, (») behoudens da^i ook
die ^ een huis of landt fonder gewelt heeft ingenoomen, met dit reme-
die kan aengefprooken worden, (k) · -

8. Maer ftelt , gy hebt my verdreeven uit mijn landt, ik, heb u wede-
rom met diergelijJ^ gewelt afgedreeven, gy eyfcht tegens my herftellingc
van pojfejfie , de vrage is of gy het winnen kont ; en de antwoordt
is van neen , indien ik u van eenerftont ende met een en 't felfde ru-
moer weder hebbe verdreeven, maer foo ik de vlucht genoomen ende
volk hebbende'vergadert nae eenigen tijt, u ben op't lijf gevallen,

(d) /. I. 4»· junSt. 1. \ζ· eod, tit, d, l. i. f i». rf. /. i- uit. fe) D. /.
T. in pr. d tit I ^ IX eod. (f) l. i. §. \ #. d. interd, (g) Ca^.

5· 4.· I. Verf nee huc pcrtinet. in fin, (k) L·, uit, C. mde yi Vu et. αά
tit, eund, n. 9.

cn gedwongen wedeiOm te wijJccn , dan koomt u het remedie föfi
fejjotr toe j reeden, om dat het eerlle gewelt by maniere van ver-
deedinge is geichiedt 9 maer het tweede by formc van oproer »
cnde de Genchten , voornamentlyk de pJJeJ]oire , zijn daer toe
ingeftelt, om gewelt te beletten ende te bedwingen, want als par-
ticulieren haer ielfs mochten richten énde wreeken , foo was in het
jandt niet te woonen. (1)

9. Tot wederkrijginge van het bezit, behoort noch het middel
van het geene ter beede gegeeven is , want daer uit geen ordinaire
fetitoire aólie geichapen is , of het moeite zijn van voorgefchreeven
woorden, oneygéatlijk daer toe getrocken, alibo dat eygentlijk behoort
tot onbenoemde ipcntraêen. maer het eygentlijke remedie is pcffejfoir,
jwaer>doGir die het goedt Xer beede toegeilaen heeft, kan eyfchen dat
het hem terftont wedergegeeven werde^ het wort gegeeven foo wel
aen den erfgenaem des gevers, als tegen den erfgenaem desneemers,
hoewel eygentlijke het recht van leeninge ter bede gedaen, niet is by den er£.
genaem des briiiclcers, maer dar houdt met het leevendeseei-ften ont-
&ngers date'lijk op ; de condemnatie valt ook met alle fchaden endein-
iereiTen yan-de tijt der wedereyichinge af. (m)
^ ^Noch is.'ier .€€31 aqder remedie tot wederkrijginge van pojfesfie ^^
4at gegeeven woidt aen de Creditem*en tot welkers nadeel de debi-
ieür fijn goederen heeCt vervreemdet, ende koomt overeen met d'adie
^mliaen, waer van hier boven gelprooken is, uitgenoomen alleen het
gemeine^ionderfcheidt meergemelt, i/^i; alhiir korter ende minder bewijt

iJ.i ï7i ff* d, Vi & Vi arm- /. 15. ff\^od mct cauf. (m) t. 14. ff. J,
precur. JunBa i §. i. d. t. J. 8. uit. l. iz. i. d. precdr. l. 8. §, 3. 4.

i. T^ Aer is noch een verdeilinge van de pofeffoire middelen, daC
I Ify zijn of tot beveitinge, of tot vercooninge, of tot ver-
^ bodt. (a) Tot beveftinge zijn die wy gehadt hebben , foo
om het bezit te verkrijgen , als om te behouden ende weder te krij-
gen, behoorende ook daer toe het middel , het welke gegeevenworc
den crediteuren die in de poflèflie van de debiteurs goederen zijn gc-
immitteert ende daer in geiioort worden, of daeruyt verdreevenzijn,
want of wel fy geen bezit-recht eygentlijk hebben , om dat fy héC
goedt alleen bewaren , foo wort haer echter dit dubbelt remedio
gegunt. (b)

α. Ύοχ. venooningJB, ftrecken twee of drie middelen, het eenewort
gegeeven aen yeder een die voor't licht wil hebben gebracht, fooda-
nig vry perfoon, als onder het gewelt van een ander ter quader trou-
wen wort gehouden; want hy door dit middel veerdiglijk gedwongea
wert de geëyfchte perfoon te vertoonen. (c)

Ten tweeden , een vader heeft een pofleflbir middel tegen de
geene die fijn kinderen onder haer houden, ten eyndeiyhemdeièlve
datelijk ter handen ftellen, fonder nieu onderfoek nae d'oorfaek waer-
om de bezitters de kinderen houden, 't welke in'tvoorgaendemiddel
anders is , alwaer die goede reeden heeft om de menfche te houden
niet gedoemt wort, een vader komt fijn kint in alle manieren toe. (d)
4. Somtijts kan het echter gebeuren , dat een kint by de moeder
zijnde, van de ièlve door den vader niet kan wordenafgehaelt. (e)

5:. Een dochter kan ook van haer man door de vader .niet worden
afgehaelt, maer wel eer heeft de man dit middel , om fijn vrouwe
die hem by de vader onthouden wort te doen tot hem komen, (f)

6. Selfs ook een kint by andere lieden zijnde, ibu om groote ree-
den den vader konnen geweigert worden j te weeten, indien hy haer

tot hoerdom hielde , foo hy boven alle maten wreet over haer wasj
öok indien hy fijn kint voor een vondeling hadde laten uytzetten, of
een bloedtfchandig houwelijk hadde aengegaen, want dit onder andere
zijn reedenen, waerom een vader alle macht over fijne kinderen ver-
heft , gelijk voor defen aengeweefen is , eerfie boekhof t laefi vanH
12. KapmeL

7. wy hebben noch hier boven een pojfeffiir middel gemelt , om
vertooninge te bekoomen van een teftament of co^tcU,, daer d'ander
zegt ende toont hem aengeleegen te zijn , en wort dit ook den erf-
genamen gegeeven, finder eenige behdinge van tijt. (g)

8. De middelen van verbodt zijn veelderley, als dat men geen ge-
welt noch ftoorniiTe lal doen aen een deugdelijk bezitter , noch aen
de geenc die de dijcken of Heeren-weegen vermaken, dat een yeder
neevens fijn lant doen moet, mits dat hy ook de naebuiren geen fcha-
den doe, dat men niemant belette in algemeine rivieren, vaerten en-
de meiren te vaeren ende te viflchen, of op weegen te rijden, noch
dat men yets op weegen of vaerten doe of make, waer door de weg
of vaert erger ibude worden : en voorts tegen alle die ons beletten
het vry gebruik van ons eygen of gemeine goederen ende gerechtig-
beeden, worden verleent pop^oire middelen, om dadelijk en veerdig-
lijk in fijn recht te worden gemamtinem , of daer in herftelt te wor-
dea (h)

'Yt het verhaeben eygenichap van deiê poiTeilbire midde-
ls kan genoeg worden afgenoómen, dat iy behooren te
zijn extTAordinair ende fiimmier, foo ten aenzien van de be-
wijièn en informatien, als ook noopens de termijnen en tijt van pro-
cedeeren , gelijk in Keyferlijke Rechten ontwijvelbaer is, (a) en de

(g) 3.f pen. uit. é* tot. t. ff. d, tdh. exhib, (h) lun.^.% ff. ά. V'rapubl. ^β
qui in ea, Lfm.ff. d. Vta pttbl. & itin< refic, (a) i. un. C'. ƒ de momentan poffeffli.
C. d, ifjterd, tViffembacb ad tit,ff. d, interd. tb. H.

iceden krachtclijk vcrcyfehc, want alfoo de middelen van hak maer
zijn provifioneeli en de lieden ten hoogilen ongerieflyk is het bexit van
haer goedt te miiTen , ook de geleegentheit meerendeels geen uitftel
kan lijden, gelijk uit de voorige exempelen geblijkt, foo ipreekt de fa-
ke felf, dat het gerichte noopens deiè quaeftien behoorde koner te
zijn , als die van eygendom of die van volkoomen recht handelen j
onfe Rechten zijn hier ook niet tegen ftnjdig , en derhalven fouw
men moogelijk niet kunnen weigeren aen de impetranten, dat ly by
korte termijnen van 8 tot 8 , of van ^ tot g dagen fouden mogen
procedeeren, lèlf in die middelen , welke by manier van aótie op de
rolle worden aengeftelt.

1. En doet niets hier tegen, dat het poiTeiToir by ons onderfcheiden
Wort in fummier ende vol pojfejfoir , want luiks alleen plaetfe heeft in
mamteme, alwaer het eerfte Gerichte niet alleen heet fummier maer
alderfummierft , (b) moetende fonder uitftel gefchieden ter plaetie
daer de twift is ende met haeftelijk genoomene informatien uitφraek
op ftaende voet gedaen worden , (want foo behoorde het eygentlijk
te gefchieden) ten well^en aenzien het volgende Gerichte, waer in de
ηηφβ van bezit in het. breede onderzocht Wort, plenumoïitvolkoomen
wort genoemt j hoewel het ten aenzien van een petitoir gerichte in
alle manieren ook voor fummier moet gehouden worden j maer d'im-
petranten neemen ielfs doargaens ordinarife termijnen van procedeeren ,
'twelk een yeder eyfcher is geoorloft in alle extraordinarife gerichten,
want de kortheit van termijnen harenthalven is ingevocrt, die iy kon·
nen afftaen, foo ly willen.

Blijft ook immers altoos overig de lummierheit van het bev/ijs ,
't welke maekt een weefentlijk onderfcheidt tuflchen de pojjejjoire ende
petitoke gerichten; wel te weeten, in de petimre gelijk meermalen ge^
zegt is, wort volkoomen bewijs vereyfcht van het volle recht envao
de gront der fake , maer in de ρoJfeβoire wort half bewijs genoeg gci»
reekent, dat is te zeggen , niet van de poifeilie of van het geene dc
Impetrant van't polidToir raiddel byl^rcingt , w^nt dat bewijs moec
volkoomen zijn (uitgenoomen in het alderfummierft maintenué,
daer ook half bewijs van het bezit wort aengenoomen tegen een ftoor-
der die geert bewijs en heeft) maer het wort half bewijs genoemt,
ten aenzien van het recht van vol toebehöoren ; by exempel, een
crediteur eyfcht de po^esfie van het goedt dat fijn fchuldenaer hem
heeft verpandt, hy behoeft anders niet te bewijfen, als dat hetwaer-

lijk ddt felve goedt is, dat hem is verpandt, maer hjfötei^dye
willende aenftellen, hy fouw daer te boven moeten bewijfen dat het
goedt fijn fchuldenaer toegekoomen had, eer de bezitter hem gehou-
den foude zijn het felve te ruimen; en foo is^het bewijs in het fofeffoir
eenigermaten half en wederom geheel, om dat hy ten vollen heeft
moeten bewijfen dat het goedt hem verpandt was j inlgelijks moet
yemant die de fo{[esfie begeert uyt een teilament ( waer van hier bo-
ven ) klaerlijk en ten vollen bewijfen, dat het teilament daer is, ge-
heel én ongefchonden , maer hy behoeft niet te bewijfen ^ dat het
nae eyich van rechten goedt ende beftendig is , gelijk hy in de eyfch
van erveniife fouw moeten doen.

4. En aldus hebben wy niet van nooden tegen te ipreeken de ver-
deilinge, die de pradikanten maken, dat het poifeiToir gerichte is', oi
fummier , of ordinaris en vol ; mits dat ondericheidt alleen plaets
heeft in mainienu , en voorts gelet werde op het geene wy gezegt
hebben, (c)

f. Dient noch, dat alleen ware bezitters hebben de poifefloire mid-
delen, en niet die voor anderen in bezittinge zijn , gelijk mcyers en
huirilieden, noch crediteuren die verpande goederen bezitten , maer
wel vruchtbruikers, (d) om dat die het genot van het geheele goedt
trecken, en evenwel worden meyers en huirilieden, die in het gebruik
van haer gehuirde landen of huifen, door anderen als haer landt en
tuis-heeren worden geftoort , toegeftaen dat iy de hulpe des Rech-
ters mogen verlbeken , tegen die haer willen ilooren tot welken
eynde fy wel geen eygentlijk maintenue, maer een mandaet konen be-
Icoomen, door het welke party, onder feekere boete werde verboo»
dea geen ftooringe te doen. (e)

6. En is ook eyndelijk te weeten , dat pOjfefoire middelen, of
by den Neder-rechter of by het HoiF konnen aengeftelt worden j by
het HofFin cas van maintenuè ^ en vervolgens in volle poireHbireaen*-
Ipraek \ want de Neder-rechters tot inhibitie van maintenuè niet be--
voegt zijn,,gelijk in. het voorgaende boek reede gezegt is. (f)

7. Voor de Neder-rechters kan het gefchieden by maniere vaö
manèaet m geval van ftooringe , het welke mandaet niet mag te bo-
ven gaen in fija boete de fomma van zes Caroli guldens voor 'd' eer-
ilemael, en twaelf voor de tweedemael, en neevens het mandaet

(c) 'jiliter J^iJJemB, aitït. d.ïnter^ th. 11. ('I) / t.l.^ §·pen. ff. d.vi.
/. 8. / uit ff, nbi I. poffii. (e) Sande ζ. 4· α. (O V id. Gail. u obf. χ. c. 14.
ér cap, 6, η J. /. g. C. edi^^ di}f. Ηφ. toU* ubiper TtafidertK ^

inoet bygevoegt iijn', een dach van recht, (g) op welke by aldien
die geene <3ie het mandaet ontvangen heeft, zich wil opponeeren , foo
valt 'er proces. r

8. Voor het Hoff kan ook foodanig tnandament verzocht worden
onder hooger peene van goude Frielche rijders en diergelijke, en
kan daer ook proces op volgen, als "vooren.

9. De Neder-réchters worden ook dikwils verzocht te koomen ter
plaetfe comentiem, dat is, daer de twift is, en fy doen ook uitfprake,
maer Tonder poenale inhibitie ^ gelijk als in maintenue gefchiedt, en van
haer uitfprake kan ook aen den Hove werden geappelleert, (h) 't welk
is verfcheiden van bet Keyferlijk recht, alwaer van pollèilbire uit-
fpraken niet kan werden geappelleert, maer moet worden overgegaen
tot het ^etitoir. (i)

I,0. By gevolge foude men zeggen ,· dat ook van CommiiTaris uit-
fpraek in cas van maintenm behoorde te konnen worden geappelleert;
maer 't is de pradijke niet, om dat het maintenu ende uitfpraek van
dien gehouden wort voor een fchielijke, ende dient voor appel
het renvoy van partijen nae 't ordinaris Recht, hoewel om de groot-
heit van d'onkoften defe fake is van groot prejudicie^ nademaelde ge-
doemde geen remedie noopens de kollen altoos gefchapen is.

II. Om de koften voor te koomen, foo wort dikwils in plaetie
y^n maintenué de wech van requeft gekoofen; maer (de fake foo niet
konnende worden afgedaen, moet het alfdan komen xot proces. ^

la. Is echter noch een middel-wech; want men kan verfoekenby
geval van turbe in de Po(fespe , dat een Deurwaerder ^Ν^χά^ gecommiu
teert , om informatien te neemen ende bevel te geeven om van de
ftooringe af te houden, des hy fijn informatien aen 't Hoff moet over-
geeven , fonder die aen partijen te openen, ten eynde ^t Hoff mag
oordeelen.,, of den Deurwaerder van'taengeeven der ρojfesβe ende turbe
genoegfaem. is gebleeken : Dit wort genoemt Comrtnsfie op een ^/zy-
ken. (k) Doch is weinig in gebruik.

fg) Ordonn. 3. boet z. tit. art. 27. (h) '\)olgens het óo.art.ttt»^. %.boek\an
ld' Ordott^ (■; /. m. l\ft d. rmnant. fojf. appell- Sand. i, 13 5. (k) Ord. 3.ö-

Cront-ree^el defe VtagCy is^ dat un ding geen ttveemael kan fjorden gceyf^t
Toepa$nge Wn defe reegel in ciVtle ende crimineele faken. In pojjejjoire en peti·'
foire middelen. Ende in yerfcheidene andere aenfprahn.

i. I ^É orderc 'foude wel vereyfchén, dat wy nu fpraken van
I ld'aenklachten der mifdaden , maer het fchijnt bequaemft
■ ■ ^ eerfl: het recht-geding der civile faken af te handelen , en
kan de leefer geen ongerief hebben, of er fomwijlen eenige meldinge^
van crimineele aenklachten koomen te gefchieden , om dat d' alge-
meene eygenic^ap der felver wel kan worden afgenoomen uit het
verhael der mifdaden ende ftraffen der felver hier nae uit te leggen ^
dies wy nu noch kortelijk fullen ipreeken van de zamenkomfte der
a£tien en hoe lange deièlve duiren , d' aenklachten daer onder mede
zijnde begreepen.

2. Het gebeurt dikmaels, dat over en ontrent een Me verfcheiden
aftien en klachten , tegens een en de felve pei'foon konen worden
aengeftelt, en dan is de vrage, of veele tegelijk of weld'eenenaed'an-
der plaetfe konnen hebben, en in fuiken gevalle, welke voorgaen en
welke volgen moeten.

5. De gront-reegel dienende tot deiè vrage in't-algemein is deiêj
niemant l^n een ding tweemael gemeten, (a) en ibo dikmael deie reegel
met de zamenkomfte der a<5tien ibude worden behindert, ibo kan 'er
niet meer als een adie plaets hebben , maer als defe reegel geen pe-
rijkel loopt, foo konnen verfcheiden adien te gelijk wel aengeftek
worden.

4. Defwee^en y als van een feit gegeeven wort crimineele aenklach-
te en adie civijl , die beide beletten malkander niet, maer konnen
elk beibnder worden aengelegt, het zy te gelijk of d'eene voor en
d' andere nae. de reeden is om dat d' eene klachte gedaen wori by do

frotUreur Gentrael, cn de civile aenipraek by de geene dic dc fchadc
of het ongelijk geleeden heeft , en is dit te verftaen van diefftal, rovery,
injurien, ende meer andere mifdaden , waer van hier nae gezegt ial
worden, dat dvijlijk en crimineelijk kan worden geageert.

f. Over eenderley fake kan worden geageert eerft met pofefoire
miadelen, en dan met pentoire α^πη, welke ichoon by een en defelve
perfoon moetende worden aengeftelt, nochtans beide konnen.worden
gebruikt , om dat fy tot geen eenderley oogemerk ftrecken , maer
d' eene tot bloot bezit en d' ander tot volle eygendom ; daerom kan
yemant ook faet pojfejjhir τώάάά aenftellen , en daer-te gelijk by voe-
gen het petitoir, of wel dit laefte ten principalen, enhetpofleiïbirdaer
neevens, om in gevalle hy in het een te kort fchoot , en het ander
bewees, alfdan een van beiden te konen verkrijgen.

6. Men ibude ook een pojfeffoirc conclufic lichtelijk tot het petitoir
uytftrecken, indien het de woorden eenigerwijfe toelieten, (b)

7. Maer als het pojfejfotr alleen eerft ende zuiver is aengeftelt , ge-
lijk in cas van maintenuè' gefchiedt ; die alfdan nae d' uitfprake van
maintenuë in het vol pojfejfotr den eyfch van eygendom daer by foude
willen voegen, wort niet gehoort , maer moet wachten foo lang het
pleit over de bezittinge is afgedaen , gelijk wecte by den Hove wel
geweefen te zijn; veel min kan het lelve by Reconventie gefchieden.

8. Het ielve is voor deiên gezegt van d' aenfpraek uyt eygendom,
cn die van goeder trouwe , of van de zamenvoeginge der vindicatie
cn van de Puhüciana , te weeten in dien zin , dat d' eene aóbie maer
eiFed: kan hebben, by gebreeke van d' andere.

9. Indien ook d'eene adie meer inhoudt als d'ander, ibo kan d eene
wel nae ed'ander worden aengeftelt , noopens het geene dat noch
niet toegeweefen is , en dat wy in voorigen eyfch niet hebben
gebracht.

10. Ali een particulier verfcheidene adtien tegen een perfoon over
een mifdaedt heeft, indien fy beide tot ftraffe gaen, foo kan hy maer
een aenftellen , maer ftrecken fy tot verfcheiden oogemerken, foo
konen fy beide te zamen gaen, gelijk d'adien van woordelijkeinjurie
tot boete van de hoon, ende tot herroepinge dagelijks te zamen wor-
den gepaert.

11. Het gebeurt echter wel, dat een adie moet voorgaen en d'an-
der moet naevolgen, te weeten, als d' eygenfchappen der faken fulks
vereyfchen en anders niet. hy exempel^ yemant eylcht fijn vaders erf,

eb hem wort tegengeworpen dat hy geen zoon is, foa dient klaes
gemaekt te weefen het zoonfchap , eer d' ervenifle kan toegeweefen
worden, het welke nae Keyfers recht gefchiedt door byibndere adieu
(aUiones prdijudiciales) maer heedenfdaegs kan fulx bequamelijk in een
Proces gefchieden ende het point van't zoonfchap als een middel tot
deiieyfch van ervenifle worden getraéteert.

12. Maer die een erf-dienftbaerheit van fijn buirmans landt of huis
wil eyfchen, eer hy bev/eefen heeft, dat hy eygenaer is van het erf,
daer voor hy de dienilbaerheit eyfcht die is te vroeg op en moet
eeril fijn eygendom vait maken, (c)

ig. In rechten is ook defe reegel , ah civile en crimineele aUie over.
een en de fehe, fake tujfchen een en de felve perfionen voorvallen , dat de
crimineele voorgaen. \ (^) maer echter wort het ook niet altoos onder-
houden fe) en hangt dit ook van het oordeel des Rechters nae ge-
leegentheit vaafaken^ Waer van by Nauta dit vinde inβ]η 191 decifi
G. H. Ontfanger van de Provintie , klaegde dat de Grietilieden S.
van B. ende D. H. hem hadden naegezegc, hy ware een valfche
munter , een landt-dief, ende fchellem ; waer over hy citatie be-
quam met intimatie aen de Procureur Generael \ daer op verfoekt de
ProcHrem mede citaiie tegens G. H. zeggende dat hy door.eenen Botte
Jelles goede ipecien van gelde den Landtfchappe toebehoorende,^
hadde laten vermunten aen kleine quade ftuivers en diergelijk flechc
geit. S. van B. ende H. D. excipieerden, dat fy niet behoefden
te antwoorden, voor dat H. de fake met de Procureur hadde afgepleit;
ende hy excipieerde tegen de Procureur ^ dat fijn aólie tegen,de twee
andere moeite voorgaen i maer 't Hoff heeft d'adien te gelijk laten
voortgaen, den \o funij 1641.

14. In't korte welke adien.zamen konnen gaen welke niet, hangt
alleen daer aen of d'een d'ander in de weeg is, en of een eyfchervan
een en de·iêlve party tweemael een faek^foude koomen^tegenieten, (f)

IC. Wy konnen niet zien of de vrage van dit kapittel is hier mede
voldaen wat onfe praótijke aengaet , nae Keyferlijke rechten heeft
defe quaeftie noch veel ommeweegen ende vannooden, die

(c) /, lx. 18. ff.deException. (d) I uit. C. d.ord judic.
ί«4/2ί/. c'ni, a^. CO J^iX' in ^Φ· ad tit^ Ιηβ. de ^Bion. [ub'fin,.

nae rechten duiren ; twee hooft ooriaken zijn 'er waec
^ * door fy koomen pp te houden, de Tijt, ende de Doodt,

2. Wat de tijt aengaet , alle crimineele aenklachten moeten aen-
geftelt worden binnen de twintig jaren , (a). nae verloop van welke
fy in Rechte niet worden aengenoomen, en noch zijn'er diemetvij£
jaren afgefneeden worden, als overjpel, lands-dievery, en aengaenvan»
er.veniilevoor dat over de geweldige doodt des erflaters informatie ge»
noomen zy, waer van op een ander plaetfe fal worden gefprooken.

Maer defe. tijt wort onnut gemackt voor de mifdaders als fy.
door den Frecmeur Generael worden geciteert ende van contumacie ge-
accufeert, ofte van eyfch tegens haer gedient wort..

4. De civile adien duiren gemeenelijk de tijt van 50 jaren ^ welke,
verloopen zijnde,, nieniant die in geruftige bezittingegeweeftis, fon-
dèr voor recht betrocken te.zijn%, kan worden aengeiprooken, al was
hy dief en, roover , uitgenoomen een fchuldenaer die goedt by hem
felve te «pande geftelt aen fijn crediteur , bezit , want hy en fijn erf-
genamen konen niet als nae verloop van 40 jaren d'adie hypotekeec
ontkoomen. (b)

jr. Om dat dertig jaren de langfte tijt is· dat d' a£tien leeven ibo ·
worden alle die van defe geduiriaemheit zijn, perpetueel ende altoos-
duirende genoemt , maer veele zijn'er. van korter leeven , eerftelijk
de vindicatie of eyfch van eygendom op onroerlijk goedt duirt. maer
tien of twintig jai-en, volgens het gezeide in het kapitt. van huikyerkr;.
even foo lang duirt d'aétie hypotekeer.

6. Ftjf jaren is geftelt voor de klachte over onheus teftament, vier
jaer voor de herftelHnge in't geheel , drie jaer voor de vindicatie op^
tilbaer goedt, een jaer voor d'adie van woordelijke injurie, voor het
pofefeir middel tegen gewelt cn eenige andere op haer plaetfe gezegt,
of te. zeggen.

■ (a) /. 12, C. adL· Comel. de Falf. (b; /. 5.4.7. C. d, prafir. 50. r, 40. arm.

*j. Zes maenden voor d'aótie redhibitoir , waer door men gekocht
goedt dat niet en deugt wedergeeft; twee maenden voor d'adie eftü
matoir, waer door men eyicht dat het gekochte goedt om fijn gebree-
ken mmder weert is ; en eyndehjk drie da^en voor die geene die haer
afgevallen vruchten van haer buii'mans erf willen opleeien; alle te zjt-
men op hm plaetfe verhaelt. (c)

8. Door de doodt worden wechgenoomen alle crimineele aenipra-
ken , niet alleen ten aenzien van de lichamelijke ftraffe , maer pok
ten aenzien van de breuken en geldt boeten , en dat fonder onder-
fcheidt of d' aenklachte begonnen is of niet, edoch behoudens d' aélic
van partije geintereflèerde, foo veel d'erfgenamen by des οverleedenen
mifdaedt gebatet zjn j maer de fchade die een ander by de mifdaedt
mag hebben geleeden behoeft by d'erfgenamen niej te worden gehoe-
det. Soo hebben de Heeren Gedepmeerden met de Procureur Gene-
rael aengefprooken, de erfgenamen van Dr. T. M. in leven Secreta-
ris van de Heeren Staten, om dat hy in de liften van de verpachtin-
ge der lakencn hadde geïnfereert de lodinge die by resolutie was afge-
fchaft ,· ende om dat de verpachtinge volgens die liften was gedaen ,
waren dc Heeren Gedeputeerde gedoemt dc Pachters te boeten deicha-
de die daer door geleeden mochte zijn \ dies de felve met de Procureur
d'erfgenamen van Marllüm, door wiens ichuldt het was verooriaekt,
wederom aenipraken, maer zijn verklaert by den Hove niet ontfang-
baer , den 'i^^OBober 1641. Nauta decifioo,

9. Van deiê regel worden uytgenoomen eerftelijk , de mifdaedt
van Gequetfte Majefleit , 't welk ook nae de doodt vervolgt wordt,
om des mifdaders name te fchandvlecken en fijn goederen verbeurt
te maken, (g)

10. Ten tweeden landtsdievery, corrupüen, achterhouden van lands
gek worden ook nae des mifdaders overlijden, noopens de geldtboe-
ten hier vooren gemeldet, vervolgt, (h)

ful. Majeft. Ce) Α i. jf. ad l. lf*l. repet,l, i2. /. uit. eod. Lult. ff, ad l. lui. pecuU /.
ff' ad Sc, TurpilL

4vdonnantie hier oVer uitgehdelt ende gctoont, dat άεβ prafcriptie geit y fcboon niet
tegen-ge'^orpen, Hoe de tijt gereeKent "^ort» Offy plaets heeft« als de Oehitem
ontkent ende het be'^s hem tegen is, en of V gebruik dejer 'iVet met het recht
der confiientie oVer een koomft - ν

I 3 ingcvoert 9 nopens de~ralarien van ^Advocaten , Procureurs ,
^ Secretarien , Medecijns , Chyrurgijns, a^petheekers, Klerken ^
Notarien, huiren ende loonen van Arbeiders, Dienaers ende Dienarel-
icn, mitigaders koopmanièhappen ter fleete geleevert en geborgde ge^
laegen. Ordonn. I.

2. Alle defe fchulden moeten in Rechte geëyfcht worden binnen
twee jaren van den dach, dat dienil of arbeid gedaen, koopmanfcha]^
geleevert ofte gelag geborgt is.

Maer als over die fooFcen van ichulden gemaekt is een brief van
Obligatie ofte Cedulle, foo duirt de daer uyt tien jaren tegen den "
Principalen eerften ichuldenaer, ende tegen fijn erfgenaem twee jaren,
nae dat de Crediteur kenniife van't overlijden des eerften ichuldenaers
fal hebben ontfangen.

4. Nae verloop van de tijt by de Wet voorgefchreeven vervalt de
A6tie y foo dat de fchalt verftaen wort behoorlijk^ te z/jn gequeeten , zegt
d'ordonnantie.

Alles onder defe bepalinge j Ten ware de Debiteur bekende de fchuU
oprecht te zjijn , tit: voorjf.

De falarien van Boden y Deuru/aerders, Executeurs, Wachtmeefiers^
'Adftfienten en diergelyke worden hier onder mede gereekent, alsme-
de buiten twijvel die van hooge ende lage Leermeefiers.

7. Koopmanichappen in't gros geleevert zijn deiè verjaringe niet
ónderworpen, waer voor ook gehouden worden heele ende balve vor
ten Wijn ende Bier, gelijk mede Juweelen ende ander zeer koilelijke
waren,

Het felve fchijnt de reeden te willen,, van granen niet alleen bT
Haften , maer ook by loopens geleevert, hoewel van loopens haver an-
ders verftaen is by den Hove, den 2 Mart. 1682. in faken van TM^
tegens M. van K, moogelijk om dat een loopen haver ten aenzien
van peerden, van al te geringe verteeringe is, als dat het voor koop-
manichap in 't gros foude konnen worden gehouden.

9. Koftpenningen by dagen ofte by weeken gereekent, behooren
ooktotdefe prafmj^üe, maer niet, als yemantvooi'eenjaer of een groot
gedeelte van dien in de köil befteedt is geweeil, alhoewel de prijs nac
proportie van weeken uitgedrukt mag zijn , gelijk ^eweefen is tujfchen

10. Uyt de woorden der Ordonnantie hierbooven geftelt, dat de
fchfildt ver (iaën wort hehoorlijk^te zjjn gequeeten, kan worden af^noomen
ende beflooten, dat niet alleen defe prafiriptte moet worden macht ge-
noomen, a\s ήτ van weegen den fchuldenaer wort tegen geworpen,
maer ook alfchoon die geen meldinge daer van maekt, ende fulx uyt
kracht van de Wet ende plicht des Rechters, gelijk by Sande is aen-

femerkt, (a) ende wort all enthal ven lbo waergenoomen, ook als de
chuldenaer by Intendtt wordt gecondemneerc.

11. De tijt van de twee jaren wort gereekent , van de tijt der ge^
dané dienfl^, of dat de handel-is verricht, het welke foo verre wort uyt-
geftrekt, om de ilrengheit van de Wet, foo veel behoudens de woor-
den der Ordonnantie kan gefchieden, te matigen, dat men de tijt
eerft begint te reekenen , van dat de geheele handel van partijen of
cèntinuatie van dienft ende mengen heett opgehouden, fondertezien
ep yder poft van de geborgde ichulden ofte gedane dienften, maer
alleen van de laefte. (bj

' la. Weshalven een Promreur ,ύΐ^^ά^ hy dertig jaren lang verfchei-
dene Procefen voor een en den ièlven meeiler bedient kan echter alle.
achtei'ftallige falarien eyfchen, als maer geen twee jaren van de laefte
dienft verioopen 7ajn;gelijk van de praólijke van Savoijen Faber gti\x\gi:[c)
ig. Defe bepalinge ter ordonnantie gemelt , ten ware de Debiteur
bekendey de fchnlt oprecht en onbetaeh te z.tjn, is aenmerkelijk: Daer wort
niet gezegt, ten ware de fchuldt oprecht en onbetaeh was, maer ten ware
de fchuldenaer fulx bekende; Waer uyt volgt, dat de Wet dc ^ichuldc
niet alleen houdt voor betaelt of nietig, foo lang' het teegendeel niet be^
weefen^wort, maer dat fy het fclve'vaft Helt, fonder van't bewijs af

te hangen ^ door eèn preiumptie , die men noemt uyt d^ Wet en door
de Wet (jaris ξ3 de jure) alleen onder defe uytneerainge, van de vry-
willige bekentenifle des eygenften debiteurs.

14. Weshalven indien defe niet en doet ibodanige bekenteniile
maer ontkent de fchult, of zegt daer van niet te weeten , foo wort
de Crediteur met de koflen afgeweefen, al wilde hy aennecmen te be-
wijfen dat de ichult oprecht was, ende dat'er geen betalinge ware
gefchiedtj en by gevolge dat de Gedaegde hadde geloogen; jae al had-
de hy ook foodanig bewijs reede by gebragt ; de Rechter zijnde ge-
bonden aen de Wet, ende ziende de ontkenninge of niet bekenninge
des debiteurs, kan ende moet de fchuldt houden voor ondeugend' of-
te gequeeten j gelijk by den Hove geweeiên is, in fake van foofi
Blenkenfieldt contra S. P. ende weederom in de fake van fan fonelijn
kleermaker van den Prince van Orangien contra N, B, beyde voor Alder-
Jieiligen 1680.

!ƒ. En hebben dit defe lieden alibo moeten ervaren , niet tegen-
ftaende de fchulden in HolUndt, daer defe pra/criptie niet in't gebruik
wierde gezegt te zijn, waren opgeleidt, om reedcninheerfiedeel^ eer-
fie hoek^, de^e kapittel art. 29. bygebragt en 'uitgelegt.

16. Het foude ook een vrage van deie plaetfe zijn, of defe wetten
en het gφΓuik van dien met goeder confcientien alibo kan worden ge-
dr^even en onderhouden. Ten aenzien van delchuldenaers, indien fy
tegen haer geweeten doen, is geen twijvel, of fy doen qualijk. Een
Rechter fchoon dat weetende, kan ende moet echter de Wet volgen;
cn defe kan ende moet worden verdeedigt met de ielve reeden daer
alle verjaringen , fonder aenzien op de quade trouwe der bezitters,
mitigaders alle Wetten die harde dingen Ipreeken, op fteunen, tc
w£eten op de toeilemminge , die alle Ingezeetenen verftaen worden
te geeven op den inhoudt der Wetten, die eenig nadeel aen 't goede
oi lichaem der byibndere ingezeetenen opleggen en aenbrengen. Waer
over fy dan niet hebben te klagen, als haer eenige fchade defweegen
wort toegevoegt. Van dit ftillwijgendc confent is wijdloopiggelproo·
leen in den aenvang van het vierde boekt

Of ^erfcheiden aBien In een Libel konnen fvorden te ^dmtn geyoegt, Onderfihetdi
van yiBie en Infiantie, getoont in'*t point Vancircumdudiieenanderpns. ^e/j-
'iüijfmge 'Wanneer y>eel Infiantien konnen 'borden gemaekt ende 'Wanneer niet.

I. Έ ^ Ε uitleggers van't Roomfche Recht, houden het gemeine-
lijk daer voor , dat in yder Libel niet meer als een Adie
mag, ende moet worden voorgeftelt , hoewel moogelijk
de Wetten fulx in der daedt niet mede brengen , maer wel konnen
lijden dat 'er meer als een Aótie te gelijk werde gedreeven, als maer
een dink geen tweemael wort geëyicht. Altoos in de praótijke is niet
gemeener» als dat een Libel vericheidenelnilantienbehelft, ende het
ondericheidt tuflchen Inftantie en Adie beitaet niét in de uitilreckin-
ge van de fake » maer alleenlijk in de verfcheidenheit van d'opzichc
ende in d'oeffeninge van procedeeren.

2. Want een a& voor Recht aengeftelt zijnde wort genoemt Tn»
fiantie^ 't welk is, zegg' ik, een Ejfch die werkelijk^in't Gericktèaenge*
fielt ende gedreeven n/ort.

Sy verfchilt van ASiie^ foo verre onder dit woort het recht en-
de de grondt van den eyfch ook wort begreepen, ende door Inflmtie
niet als den rechtelijken ophef wort verftaen.

4. Sulx yemant kan onrllagen worden van £ Infiantie , die van dé
Aótie niet is bevrijdt, gelijk, wanneer een Impetrant ten dage dienen-
de niet verfchijnt, foo kan de Gedaegde door profijt van 't verftek ver-
krijgen » foo als elders gezegt is , ende noch g^zegt fal worden, cir^
cίin^Hξlie, van infiantie, met dien effe^e, dat hy van den tegenwoordi-
gen ophef kofteloos ontüagen wordt, maer kan echter op nieuw wor-
den gecireert ende aengefprooken.

5". Een mifdadige kan van wegen iware prefumptien ontflagen wordent
van dinfiantie met dien [zin , dat hy van d'aenklachte der mifdaedt felve
niet is bevrijdt, maer op nieuwe hewijfen wederom foude konnen in-
getrocken worden, fonder hem met verzet van gewijfderding temo-
gen behelpen. - ,' '

6. Een Proces kan ook beftaen uit ν er Ccheiden Ιηβαηί^η; wanneer
verfcheiden eyfchen , waer van yder een affonderlijk Proces ibude
konnen geven, in een Libel worden te zamen gevoegt,

7. Om dit wel te ondericheiden , dient noch eens aengemerkt,
dat de A<5tien zijn of generael of jpeciael; die in veele faken ende
poinóten beftaen , gelijk eyfch van erveniiTe , fcheidinge , reeke-
ninge , ende foo dikwils in een handel veele faken begreepen zijn.
In deiè en diergelijke maken vericheidene faken ende pointen geen
Inftantien.

8. Maer ipeciale Adtien, die van een iaek' handelen, te gelijkge-
fchapen zijnde konnen in een Libel worden gevoegt , des makende
Verfcheiden Inftantien. Heeft een Perfoon verlcheiden kopen of in-
huiringen met u gemaekt, verfcheiden fummen gelts van u geleent,
daer byzonder brieven van zijn gemaekt, of hebt gy vericheidene ftuc-
Jcen goedts van hem te eyfchen , in defe en diergelijke gevallen zijn
yerfcheidene Inftantien.

9. In cas van injurie worden ook dikmael veel Infiantien gemaekt,
want foo veel verfcheidene daden tot yemants hoon zijn ged^aen, foo
veel fcheltwoorden van verfcheiden zin , of ook van eenerley zin op
verfcheiden tijt ende plaetfen opgeworpen , maken byfondere In-
fiantien,

10. In declaratien van koften, foo veel vericheidene iaken als 'er be-
dient zijn geweeft, foo meenig Ιηβαηύε kan 'er ook gereekent worden.

11. Van gelijken, als verfcheidene Perfoonen elk een byibndere aftie
Iconnen aenftellen, indien fy haer te zamen voegen , foo konnen fy
echter de Inftantien onderfcheiden.

II. Maer alfoo de ophoopinge van Infiantien ftrekt tot overgroote
koften, aengezien alle iportulen ende falarien daer nae verdubbelt wor-
gden , ioo meenigmael, als 't getal van ^ Infiantien loopt, foo behoort
ten reedelijk Advocaet meer bedacht te zyn , om dc Infiantien in te
trecken als uit te breiden.

ig. Sulx niet gefchiedende, kan de Gedaegde daer.over klagen en-
de verfoeken van 'r Hoff Ordonnantie , ten einde de Impetrant het
getal der Inftantien fal hebben te verminderen ; ende wort dat wel
foo geordonneert, foo veel de natuire dei' faken lijden kan.

14, En ftaet te weeten, de dat Impetranten gewent zijn het getal der In-
ftantien in de Griffie, of andes by den KommiiTaris aen te geven, in 't Li-
bel felf wort het niet oogenfchijnelijk uitgedrukt, als voor foo veel uit het
yerhael der faken het getal der Inftantien mag afgenoomen worden.

Onderfiheidt \an Exceptien en anf^oordt. OeHinge ^att Excepthn, OecUnatoke»
Van praventie, Litispendentie. en onderfcheidt y>an deje beide foorten. Van qua·
lijk gedane citatie t of' goedt ^y» Van al te korten termijn. Van tnpumen-
ten met oyergelegt. Exceptien Van quaUteit, Van JufieBe Rechter. Ex-
ceptie Trocuratoir. Manier om exceptien yoor te fielleri. Qnderjcheidt Van Ex'
ceptie ende oppcfitie^

Ρ cfaétic ten libelle voorgeftelt , volgt of antwoort of
exceptie; antwoort is een middel, waer door de Gedaeg-
de voorgeeft j dat hy behoort te worden vrygefprooken,
.en de eyicher verklaert niet ontfangbaer, het zy ganfchelijk , of ten
minften voor ak noch.

. Exceptie is een middel, waer door de Gedaegde voorgeeft dat hy
gehouden is op den eylch t'antwoorden , en verder te procedeeren.
Door eyich en antwoort geichiedt de Utis contefiatiff^ ende door
'exceptie wort de Utis conteflatie voorgekoomen of opgehouden, en dus
worden deeiè woorden in de praótijke allenthalven gebruikt, ver-
fcheelende moogelijk foo veel niet van het Keyferlijke recht als vee-
Ie meinen , gelijkwe verilaen fullen , uyt het geene beneeden fal
volgen.

4. Deilinge der exceptien is ; dat Cy of zien op het gerichte of op
de perfoonen deiTelfs ·, van d'eerfte foorte zijn d'exceptie dedinatoir,
die 'Vim fróiventie y van litifpendentie ^ van al te korte termijn j van het
niet overleggen der inftrumenten, en wat diergelijke mccx in d ordre
van procedeeren pleegt voor te vallen.

Exceptie dedinatoir wordt voorgeftelt by dcngeenendieverftact,
dat' hy of voor fijn peribon, of weegens de natuire der fake, voordat
Gerechte niet kan worden betrocken , ende dat hy derhalven onge-
houden is t' antwoorden j welke nu de redenen z.ijn waer om een Gedaeg-
de zJch het gerechte k'^n ontrecken moet gezjen worden uyt het geene hiet
koven verbétdt k um hu Richtgeding foo gewoonlijk^aU ongewoonlijk^

6. Exceptie van preventie is', als yemant voor' een ander Rechter
wettelijk is gecitcert, of de lake begonnen, eer hy voor d'ander Rech-
ter bctrocken was, want citatie gelijk wy voor deien gehooort heb-
ben, maekt pmventie ten aenzien van de twee Gerechten tegenselkan-
deren, ( van de partijen alleen fullen wy terfiont Tieggen ) ende belet, dat de
felve iiike voor een ander Gerichte niet kan worden aenhangig ge-
maekt.

7. Moet echter gelet worden, dat deiè exceptie niet verdergetroc-
ken werde, als tot een en de felfde fake, of tot ycts datdaer van met
gefcheiden kan worden Tonder wijders; als een Rechter bezeegehnge
in een fterfhuis heeft gedaen, foo mag d'ontzegelinge by geen ander
Rechter verzogt worden, als by onbillijke weigeringe van een Nee-
derrechter door Commiilaris vanhetHoiF; maer partijen wordendoor
gedane bezeegelinge niet belet om by een ander Gerechte daer toe me-
de jurifdiüie hebbendedat zelden anders als by den Hove gefchiedt,
te verfoeken Commijfaris tot ontfcheidtnge , om dat het verfcheidene fa-
ken zijn, de verzeegelinge maer zijnde eerl provifie tot bewaringe van
het goedt, en fcheidinge maekt een nieuw gerichte ende perfoneetc
aenfpraek,, end' is meermalen by den Hove foo geoordeelt j in fuiken ge-
valle heeft de Rechter van wie de bezeegelinge is gefchiedt, geen ree^
den om d'ontzeegelinge te weigeren, ot iulx gefchiedende vermag de
Commiflaris van den Hove tot ontfcheidinge verzocht, dezeegelen
ièlve te lichten , en met fijn Commiffie voort te varengelijk^ mede
meermalen is. gebiedt. ί

8. Twijvelachtiger ibude het zijn , indien de l^efihrijvinge verzrocht
wierde van een ander of hooger Rechter, van goederen die van eéii
ander Rechter bezeegelt mochten zijn ; de befchrijvinge alleen ver-
zocht wordende,, fchijnt dat exx:eptie van prceventie ibude plaetsheb*
ben , om dat als de bezeegelinge gefchiedt voor de befchrijvinge,
dan tokt fy tot geen ander einde als om het goedt te bewaren, tot
de tijt der befchrijvinge toe, ende foo is. het eene aen het ander vafti
maer als 'er eyich van ervenifle , van legaten,, van fcheidinge, en
diergelijke wort aengeftelt, ende met een de. befchrijvinge' verzocht,
dan foude het voornaemfte moeten over weegen,, en by gevolge de
preventie geen kracht hebben tegen de principale aótie, noch ook te-

gens de befchrijvinge ne.vens deielve verzochtziet hier van het i boek.
14. cap,

9. Soo ook als yemant fijn partije heeft laten dteeren, om fijnaftie
te ftelleni daer mede heefl hy geen preventie ^ ten aenzien van de:

principale aétle·, fchoon hy ten dage djeneiide ten principalen ook eenigen
cyich mocht hebben genoomen. Ex, Eenen Maria Tonis quam zeide ly,
gek van N. L. hy Het haer citeeren den 13. September voor de Stadt Leeu^
warden uyt de Wet dijfamari j doch fteit eyfch tot Ue^uidatie ^ fy had-
de hem laten citeeren den 14 voor'tHoiF, ende hy fbelde exceptie van
fmventie ; is geoordeelt geen prasventie gemaekt te zijn, om dat fy
was geciteert uyt dtfaman gd\\]k N. L. lelf zeide i endaeromkwam
fy ten principalen ageeren waer fy wilde , den 14 Oüöber ió8o.

10. Wy hebben gezegt, dat'deiê exceptie van preventie eygentlijk
te verilaen is van het intereit , dat twee Gerechten tegen malkande-
ren hebben ende ibo verre partijen by gevolge fulx raekt, om dat
de fake in handen van de Rechter zijnde, door toedoen van een der
partijen, daer uyt niet kan worden gelicht, gelijk in cas van con/ig*
natie, verzcegelinge, en diergelijke , of om dat het meer perfoonen
betreft, gelijk in cas vanpr^eremie over een defilaten boedel, endier-
gelijke.

; II. Maer als twee of meerheden, twee partijen uitmakende, elkan-
der hebben laten citeeren, en den impetrant berout de fake voor de-
fen Rechter te hebben gebracht, foo moet hy denfelven weltrecken
voor een ander of hooger Rechter die de Gedaegde ook is onderwor-
pen , mits hem d'onkoften reede gedaen betalende, om dat een bloo-
te citatie geen verbinteniilè in heeft tot het onderwerp van rechtgeding,
maer fulx eerft door de /itis contefiatie moet en fal gefchieden, ende
wort fulx dagelijx gepradifeert. (a)

- 12. Want de litis cbntefiatiè zijnde gedaen , foo heeft de gedaegde
Vpor een ander Rechter geroepen, d'exceptie van Utijpendentié , waei
door hy zegt ongehouden te zijn, om op defen nieuwen eyfch te ant-
woorden , om dat over defelve fake proces is hangende voor een an-
der Gerichte; defe exceptie koomt ook te pas voor een end'het felfde
gerichte , ν wanneer 'yemant een fake daer al proces om opgeheeven
op een nieuw wil aenvangen, daer toe de Geciaegdenietis gehou-
den, al praefenteerde d'Impetrant de koften van het voorgaende pro-
ces.tp betalen; ten ware het proces onder het Gerichte ot onder den
Hove te foeken mochte geraekt zijn, invoegen d'Impetrant genoot-
faekt ware tot refiauratie van het proces te contendeeren, waerjjtegens
defe exceptie niet ibude konnen dieaen , gelijk weete voor den Hove
voorgevallen te zijn.

maer indien waer is, gelijk is, het geene Wf boven geiegt hébben ν
dat de fauten der citatien en de citatie alleen rakende , door de verfchij-
ninge wechgenoomen worden, fchoon p^rtije tot dien einde gekoomen
was, om die faute aen te wijfen, en hem daer tegens te opponeren,
foo valt in defen aenzien geen exceptie , waer .van de reeden is',
om dat de gedaegde voor recht gekoomen zijnde in efFed heeft ge-
daen , het gene door citatie gelocht wierde om hem voor recht te
krijgen, dies hy nu geen reeden heeft te weigeren om op een réchtelij-
ken eyfch t antwoorden, daer hy van telf toont dat hy geen beletfel
heeft om het te doen. ziet echter het geene hier van is aengeteekent
kapitt. van citatien.

14. Exceptie van al te korten termijn heeft plaetiè , niet foo zeer
in het begin, als in. de voortgank der procedüren, foo wanneer d'Ad-
vocaten eikanderen voor de tijt by de wet vergunt , verfnellen en
verfteeken willen; fonder dat echter op een bloote denunciatie binnen ■
den termijn exceptie behoort geftelt te worden, maer als de detimciant uyt
kracht van fijn gedane dennnciatte ^ op het leeveren van'fchriftuir of
yets anders acnftaet, dan heeft d·ander exceptie^ of ingevalle d'ander
hem wil ^contumaceeren , kan hy eppofitie 'malcen, maer als party fijn
denunciatie laet nul loopen , dan is het nul en heeft-geen exceptie
plaets·, gelijk by den Hove verftaen is tuflchen twee Advocaten y den
10 November 1679, rejeóteerende een exceptie , die een Advocaet
in^plaetfe van fchriftuir, aen het huis van de Commiflaris hadde
geleevert , om dat party .hem binnen, den teraiijn hadde gedenun-
cieert , en evenwel ten dage .dienende, geen accufatie daer op hadde
genoomen. .

ly. Eygentlijk kan dit geen exceptie zijn , of het moet in 't begin '
gefchieden j want nae de litisconteflatie fulke middelen niet meer by
cxceptte ,. "^^er by maniere van oppofitie voorgeilelt moeten worden,
edoch in de praélijke worden dit ook.al^exceptien genoemt ende'op
èenerley wijfe geprocedeert. - / · r i

16. Tot defe ioorte behoort ook de exceptie, dat inftrumenten-ten
Jibelle geallegeert niet worden vertoont , waer toe d' Impetrant vol-
gens Ordonnantie gehouden is , (b) ende fulx in behoorlijke forme,
ten mmiten met overroepinge van partije, om datide,Gedaegde fon-
der vifie van het felve,: fijn antwoort'niet wel· ende rechtftéllenkan ,
koomende dit feer wel met de Keyferlijke rechten'over een 5 evénwel
IS by het Hoff defp exceptie afgeüagen, foo verre gebleek dat het on-

geleevert inftrument den Gedaegde ièer wel bekent was, (c) alsook
pm dat des Impetrants intentk ten principalen daer op niet was ge-
fondeert, mede op den lo November 1679. endefouderooogelijk yder
van de gemelde reedenen genoeg zijn, om exceptie te weigeren, alfoo
de Gediiegde in de volgende fchriftuire buiten fijn ichade dan wel kan
■worden .gerieft. .

17. E^och als partije daer op ilaet ende voor af verfocht heeft, dat
liem copije moge worden geleevert, met overroepinge van hem ge-
authentifeert, ende fulx evenwel niet en gefchiedt, men foude d' ex-
ceptie quaiik koQuen afllaen; wefende niet genoeg, dat de Rechter van
felf het inftrument kan in-eyfchen, alfoo partije daer op moet gehoort
worden ende felve fijn belang zeggen; al hadde hy moogelijk buiten
recht het principael inftrujiient gezien ende geleeiên. Is echter wel
gefchiedt , dat om defe reeden een exceptie wierde gerejeóteert, als
,den f fnl, 1681. foo , dat echtcr partije by requeft een copije in be-
hoorlijke forme wierde geconfentecrt ; dikwils loopt 'er quaetaerdig-
heit ende quelzucht onder, waer op een Rechter ook acht moet
iieemen.

j8. Op de pei-fooncn felfs zien de ίΛ^ίτ^/ζ^, als die alleen niet ^e-c^i/-
heflanSg zijn, weegens voogdijc daer fy onder zijn, of andere ooria-
ten, waer van gehand el t is in't voergaende hoek.

19. Oq qmliteit by yemant aengenoomen ziet of opfijn eygenrecht
£nde name, of s' heeft fijn aenzien op een ander, *

20. Op èygen recht en name , als yemant hem qmlificeen eyge-
naer, erfgenaem, Legataris., Fidek^mmiJJaris, ■Cesfiotums, of eenig an-
der recht hebbende.

21:. Op een ander, als hy zegt te zijn, vaderen voorllander, man
•en voogd^ Curator ^ laft-hebber, Intervenierende^ of hem fterkmaken-
de voor r een ander , ende v/orden defe wel voornamentlijk met het
w.oprt in qualiteit beteekent; fulx als men zegt yets in qualiteit te doen
Verftaen wort, dat men yets voor een ander doet.
. ' 22. Om alle defe reedenen kan ende moet exceptie worden geftelt,
ibo wanneer de Gedaegde kan toonen, dat de Impetrant ofte fijn na-
me gebruikende ibodanige qualiteit niet he^ft, om daer op de procedu^
ren aen te vangen. ^

23. Is eehter ook qualiteit het geen yemant zich iêlfs topfchrijft
jnaer onnoodig om daer tegen exceptie te ftellen, als ziende gemeine-
Jijk op de verdienften van de lake felf, die ten antwoorde te paiTe^

koomen ; 'Sulx een Protcfi^xcgtn foodanigq aengenoomene quaUteïUn
doorgaens genoeg cnde exceptie oonoodig is.^,'i.' ' J

24. Indien iy echter gebruikt wort ieride de Excipient kan foonen j
dat by gebrek van d'aengenoomene deonbevoegt

25-. Maer een qualiteit voor een,,ander flengenoóméhiis'meeren.deéls
foodanig, dat Tonder de' fel ve' de gront- van het proces niet foude kón-
nen beitaen, te weeten als yemant zegt, voogt te zijn van een'ander,
of Curator van een boedel , en hy is het niet, fulks foude het Ge-
richte van aenbeginne nul en van onwaerden maken inigelijks indien
hy zich uytgeeft als laft-hebbende van een ander , ^ en'die niet "e^
toont , want ook alfdan het Gerichte niet kan beilaen,, ^of het moét
tuilchen nae-vrienden zijn, die het gebrék van laft met cautie de^ratif
konnen vervullen, mits als het een vrouwe is, onder rentwcidtie der
VeUejaenfche Wet , waer van elders geiprooken is, en worden by deh
Hove d' exceptien geadmitteert tegens vrouwen die haer qualificeeren
kit-hebbende van hare vrienden, ende caveerende fy felve de rato^
fondcr renunciatie, foo wel by Sande (d) als meermalen zeedert.- *

26. Het is de gewoonte, dat-deeyicherfijn^/z^/tó, waerophy^fijn
eyfch grondet, ftelt voor aen het hooft by fijn name , mitigaders dc
qualitett van de gedaegde waer op hy den ielven aenipreekt , en dc
Griffier als hy de fententien te boek brengt, foo neemt hy de qmliteit
van de Impetrant van voor fijn libel, en die "van de Gedaegde van voor
het antwoorc, foo als hy hem felf aldaer qualificeert.

27. Vindt hy zich dan befwaert by de quditeit die d^eyfcher hem
voor aen het libel heeft gegeeven, foo kan hyfe in het antwoort ver-
beetcren of hy kanfe daer lbo laten ilaen recht of onrecht genoomen,
ook wel uytlaten, met byvoeginge ut convemtur^ foo als hy aengefproo-
•n^ort ; gelijk het hem bequacmit is, doch de ImpCtrant is 'er meer
aengdeegen, hoe hy de qualiteit neemt, dook hy 'er in, foo^Hena-
deelt hy zich , want fijn aenfpraek goedt zijnde, doch op een ander
ηΗΛΪιΐειί^ als hy de Gedaegde roefchrijft, foo loopt hy gevaer van fijn
eyfch voor die inftantie te verliefen, Exempel, Ropike Lijkies Haer-
fma hadde aengefprooken Minne Gertfes als Curator, die zich wel al-
foo hadde verbonden, maer had'er bygeftelt in ά^ obligatie, foodebe-
talinge op Mey 1678. niet en gefchiede dat hy z.elf dm foude betalen,
hy gaf voor m fijn antwooit geen Curator langer te zijn , waer op

^^ahdèi ïéidé',' ίύίχ -evèri vëël te ziyn, oiii de ^vööfdèh by ^m gê^
bmilct , ik. felf fat hetaléh, l hét Welke dah öök fóó Wierde vef-
ïtaen , maèr om dat hy hcitt blöötelijk £ils Gumof haddé aetigefpfoo-
Itèn, foo konde hy geen córideïïiiiatie óp hem in eygénéi· name kiij^
gèn , maer wierde hét pfóiës bewijs 'geweèfen , eïi de Gedaegdè
geen ontilag vp ,fijn voogdije beweefen hebbende , wiert eyndelijk
als éuraior'gtdioémty andeïzins Was d'ïmpetrailt met dè. koftên afge-
flagèn, foo als hy procedeérdè \' MaefHndieh hy eyfcheif de qualiteit vaii
de Gedaegdè .Haddegénoomen, dis Carator, of anders moi^ hem felf, ibö
iiadde hy terftöht fenténtie konnen hebben, iiiet executiè op den Cu-
Telf> fchoon het wees niét hadde köhtien betalen : afgedaenvoor
fy^^ïïontfdagen i6%i, ' ?

!Als dTrnpetrant een qualiteit neemt, die de Gedaegdè verftaet
jhem niet toe te béhöorén, foo is > zeggen wy, genoeg dat hy ten ant-
Woorde daer tegen protefteért, fonder dat van nooden is exceptie te
ilellen, die ook niet behoorde geleeden te worden, want alfoo d' ex-
ceptieh eén proces zéér fleepende houden, foo moetenfe niet worden
toégeftaeh als fy overtollig zijn , fchoon partije in het éene ofte heE
ander móchte zijn in gebreeke.

2.9. Gelijk', als een Gedaegde vérftaet dat de Impetvant moet borge
ilellen voor pleits koilen , foo hy in de Provintie niet begoedigt >
fbo kaïl hy terftont geen exceptie ilellen, maer hy moet eeril borge
"tot dien eynde vorderen met pmefl van by gebreeke dies exceptie of
oppoiïtie te willen maken , gelijk verilaen ts m^hen fapke Jacobs, en
£pe DoHwes y dén J December 1680.

ςο. Als de Gedaegde verftaet dat de Impetrant fijn gedaègdes qua-
liteit heeft qualijk genoomen , foo kan hy, gelijk gezegt is, doen by het
antwoort veranderen, en foo verre d'Impetrant dieveranderingeniet
\vil gédoogen , foo kan hy tegen d' antwoort, eer hy repliceert ex-
Jcèptie, of anders oppofitie gebruiken.

i^ i., En' iömtijts is het hem veiliger exceptie te ilellen tegen de qua-
liteit by de Gedaegde in fijn antwoort genoomen , ten eynde hy fal
gehouden weièn fijn qualiteit foo te neemen ,, als d' Impetrant ver-
8aet hem toe te behooren , want indien fy blijft ilaen voor het-ant-
woort , kan daer uyt lichtelijk wan-oi'dre koomen j nademael in het
ilellen van de fententie de qualiteit van de gedaegde foo wort genoo-
men als fy voor het antwoort ilaet, fchoon hét inhoudt der condemna-
lie daer mede niet overeerikoomt. Exempel,

mt(gndersai^ moeder en wmi^ mQrflauderJfe vm h^e kindem\ byd'ant^.
woorc iielt fy P^ern aUeen , en geeft voor dat haifr Iqpdq^ea'
geen erfgenamen van haer w. vader zijn, en dat fy dienfvolgeïis niet
kan worden aengefprooken als vopgdeiTe der felver , waér uyt dan
moefie volgen dat fy maer voor de hff/ftj^gehouden w^sj d'lmpctrant jech^
ter lag fijn bewys daer op aep , dat iy van weegen ije kinderen h^ep
crfgenaeni van hun vadejr hadde gedragen , en dat fy djenfyolgeps^
ook in die qualiteit ende alibo voor het geheel was gehoudep , gelij^
Jy dan ook^voor het geheel wierde gecondemneert , daer echter de quc^liteit
niet als voor haer felve was, gelijk fy voor het antwoorp ftont uyt*
gedrukt, alfoo de Griffier of fijne klerken niet kan doorzien φ fchrif-
tuiren, noch uyt fijn hoofde de qualiteit kan veranderen j het Hojf
ibude het ex officio weF konnen doen nevpqs hpt afdoen van het pro-
ces, maer fulx wort zelden gedaen, ende kan qualijkgeichieden. Dus
lag de condemnatie op de vrou in cygener name alleen, noopenseea
fchuldt by den man , ftaende echte gemaekt ; 't welk was epn open-
bare riHlliteit. En hier uyt nam de gedoemde naderhant o,oriaeic oia
haer tegens d'exemie t'opppngeren, hoewel het middel van nulliteit,,
dat het eenigfte was, by haer niet wierde gebruijit, m^er andere omr
weegen gezocht, /.

Geblijkt ook hipr uyt, dat d'Impetrant beter hadde gedaen
indien by oppofitie hadde gecontendeert, eer hy repliceerde, teneyn-
de de gedaegde de qualiteit van moeder en wettige voorftanderilb
voor het antwoort foude laten , gelijk hy die aen haer hadde toege-
fchreeven. Inigelijks ziet men hier uyt, dat voor de gedaegde veili-
ger en gewiflèr is , exceptie te ftellen tegen de qualiteit hem by den
Impecrant toegefchreeven , indien hy vertrout te konnen goedtma-
ken , dat fy niet recht is, en dat 'er hem merkelijk acngeleegen is ^
hoewel hy^ fulks mede ten principalen wel kan zeggen.

54. Op den Rechter ziet d'exceptie van dat hy fifpeli is , welke
niet alleen nevens een gedelegeerde , maer ook tegens een -ordinafis
Rechter kaa worden aehgeftelt , (e) maer echter is fy foo veel niet
in 't gebruik in oniè rechtfpleegingen , om dat geen finguliere per-
foonen, gelijk by outs , maer geheele vergaderingen de recht'fmacht
hebben, waer tegens zeer zelden gebeurt, dat yemant rechtveerdige
reeden foude konnen bybrengen die den Rechter betrof; en als men
het op befondere perfoonén heeft geladen , foo heeft geen exceptie
plaets, maer moet rekeft w.orden ingegeeven , ten ware de fake vaq

iienbcginhe voor CommiiTaris was bcleidt, in welken gevalle d'ex-
ceptie'wel foitde plaetfe koniien hebben, edoch wort doorgaens ook
al by voorgeftelr.

g5'. Voor de Neder-Gerkhten foude fe lichtelijker plaetfe konnen
hebben , daer het Gerechte uit een Grietman ende dikwils uit een of
twee Byutters beilaet , en de Heere Grietman ^iuXk'' een overweegende
macht heeft, dat fijn partijdigheit mogelijk de exceptie tegen, het Ge-
rechte foude konnen goedt maken.

- De reedenen van fufpicie moeten wel gegrondet en duidelijk
aengeweeièn zijn, waer van elders gefprooken of noch gejprooken fal "wor-
den \ op eenige plaetfen wort dit middel van een Rechter te warflen
gegeeven op den eedt van de geene die verklaert niet goedts van de
Rechter te verwachten , en daer toe gewichtige reedenen te hebben
ibnder defelve te bewijfen , (f) maer gelijk dit is buiten reeden en
Keyferlijk recht, foo is het ook buiten onle praótijke.

37. Dus vqïïq d Exceptien tegen de principale peribonen des Ge-
reclits ; ten aenzien van de bedienende perfoonen voornamehtlijk
in gebruik d' Exceptie Procnratotr, welk' is, of om dat'er geheel geen
Procptratie is, of dat fy gebreekig is.

^8. Daer geheel geen laft is , kan't Gerechtè niet beftaen , en
daerom kan Procuratie altijt geëyicht worden , ook nae de antwoort
als een middel ten principalen : maer voor d' antwoort geftelt, belet
fy de litisconteflatie^

59. Gebreeken van de Procuratie geeven ook exceptie , maer wor-
den door de antwoort wechgenoomen , het zy de gebreeken in de
forme beftaen of in dé perfoon des Procureurs ofte Lail-hebbers j fy
worden ook verbeetert door cautie de rato by den Procureur te Hel-
len , gelijk reede gezegt is in het voorige hoek tit. van Proc.

40. De liAdvocaten ende Procureurs gebruiken zelden die naeukeu-
righek , om malkanderen Procuratie af te eyfchen, als in hatelijke ia-
ken ende daer byfondere heevigheit van partijen befpeurt wort.

41. En dit zijn de voornaemfte foorten van in Rechte be-
kent, maer de iAdvoeaten-hthhzvi''^!' veel meer in gebruik, die geen
feeker getal noch kenteekens hebben , moetende uit den ftijl ende
fiender van Procedeeren afgenoomen ende geoordeek worden.

4a. Andere, de faken betreffende zijn'er in Rechte wel meer,
doch gemeinelijk zijn dat middelen van antwoort , gelijk hier boven
gezegt is. uitgenoomen eenige, die ook konnen ftrecken, ten eynde
men niet fal gehouden zijn ten principalen te antwoorden.

Als daer is, de Exceptie van gewijfder faken , waer door men
zegt, die fake al rechtelijk afgedaen te zijn, ibo dat daer opnieunicc
over gepleit mag worden , vvy fullen hier onder van de eygenfchap·
defer Exceptie noch moeten handelen.

44.. Exceptie van άifcmβe kan ook gebruik hebben voor borgen
cnde bezitters van hypoteeken, ten eynde fy niet werden aengefproo-
ken nochte genootiaekt te antwoorden , voor ende aleer de principale
of" eerfte ichuldenaer gedifcmieert, dat is, uitgefchudc ende geblcekea
%Y, dat niet heeft om te betalen.

Ordonnantie tegen de reukeloofe exc ptien 'Geinig tn gehruiL· TraBijKe \an de anr-
'tvoorden tot fÏfiee einden. Fan V \oorftellen aller exceptien te gelyk en in den'
beginne ende by monde. Geen exceptien in cas y>an executie. ExceptieVanex-
f. cgptie onrechtmatig en onnoodig.

D'Ordonnantie zegt, (a) dat als de rechter bemerkt d'excep-
tien niet te zijn oprecht, maer om te ileepen aengeftelt, hy
partijen of hun Advocaten alfdan den eedt van oprechtigheii:
moet afncemen, ende' by weigeringe dies de excepfie of verzochte dilaf
met de koften afflaen. ^

2.S00 veel temeer moet zulx gefchieden,als men klaerlijk ziet,dat d^ex-
ceptie niet als om de fake op te houden is aengelegt,edoch en dit en het voi
rige wordt weinig in acht genoomen, enloopt depradijke foomeeren-
deels, dat als een exceptie wort goedt gevonden ende geadmitteert, fulx
wel mee de koften gefchiedt, gelijk reedeFijkis , om dat de cyfcher als-
dan qualijk heeft geprocedeert , maer exceptien die afgekeurt ende
gerejeitjert Worden, zietmen doorgaens afgaen, compenfatis of refervatis
expenfis, dat is, elk fijn eygen koften , of by 't uitdragen der zake tc
vinden , het welke niet alleen fchijnt te zijn tegen de welmeiningc
der ordonnantieym^tT ftrekt ook nergens meer toe, als om de Prafticijns in
haer reukeloofe exceptien te ftijven en te fterken tot hun eygen pro*
fijt ende nadeel van hare meeft'ers.

{ ïnfgelijx wordt zeer weinig in acht genoornen , het geened'Oi'-
donnantie foo duidelijk en ernftelijk gebiet; (h) te weeten , dat alle
Ichriftelijke exceptien , niet alleen te gelijk moeten werden voorge-
ilelt, indien 'er veele te zaamen komen 't welk foo al gefchiedt, maer met
ende neevens de principale, en dat ^i-fofii-Wimwerde tot twee einden,
(c) re weeten, dat eerilelijk op ePexceptie mag recht worden gedaen ,
en nae fulx gefchiedt, ibnder anders, op de zake ten principalen j zijn^
de het oogemerk der ordonnantie, ten einde de zaken door het voor-af
pleyten over exceptien niet gefleept fouden worden,

4. Alleen worden by defelve ordonnantie uitgenoomen drie exceptien,
als 5 declinatoire, die van ϋιίβίεηάβηίίε, van welke hier boven gefprooken is,
en eindelijk van ge wijfder ding, die eeril: en affonderlijk konnen worden
voorgeilelt, om dat het klaar is, foo wanneer defe exceptien plaets heb-
ben , dat over de principale iake niet behoeft geprocedeert te worden.

5'. Maer in de Prakrijke is de gewoonte, dat menalderhande
tien voor-af en fonder ten principalen t'antwoorden, voorftelt, ende
men pleegt fchier tot ί^ι^ί-ί· einden niet te gaen, als wanneer men<ari.v-
ceptie fchijnt te miftrouwen.

6. Maer de Ordonnantie zegt niet, dat alle Exceptien ten eerfien dage
dienende , moeten worden voorgeftelt, dat echter nootfakclijk is m
d'Exceptie declinatoir, die met d' eerfte komparitie, al was de lake maer
gecontinmert, verby gaet ende verlooren wort , maer andere exceptien
iconnen nae ontfang van 't Libel vrijelijk geftelt worden, tot welken
einde de Gedaegden by 't ontfangen des LibeU gewent zijn te proteftee-
ren, dat fy het Tèlve niet wijders admitteer en, als behoudens Exceptien
ende defenjten,

7. Noch wil d'Ordonnantie, (d) dat alle exceptien by monde fullert
worden voorgeftelt, om partije daer op korcelijk gehoort, recht by den
Hove gedaen te worden, ten ware het Hojf om eenige oorfaken toeliet^
d'exceptie by gefchrifte over te leggen , 't Welk dan binnen dien felven da-
ge moet gefchieden, en parcije foude daer op binnen drie dagen moe-
ten antwoorden, waerop dan het HofFfonder meer fchrijvens d^exceptie
foude afdoen. '

g. Maer dit is al mede in andere praftijke; een excipientdiól-.eert fijn
exceptie ten dage dienende op de rolle, of ten huifevande €ο'/ηηήβα-
ris , indien de fake ten eerften daer voor is beleidt, ende d'Impetrant
neemt gemeinelijk aen , om binnen drie dagen te antwoorden , het
welke door onderlinge oogluikinge, wel drie weeleen of meer tijts aen-

löopt, en dart woit'er noch mgefchreeven tot duplijk altoos, cnde mca
lioemc dit evenwel nae d'Ordonnantie te voldingen , foo dat dit gc-
lieele werk van de exceptien , ende d'eniilige meinirige der Ordon-
liiantic niet foo veel in acht genoomen v/ort, als wel behoorden , en-
de iulks, om dat de Rechters niets daer in doen, als partijen of haa-
Advocaten het eens zijn.

9. Dient noch aengemerkt, dat, alfoo exceptien meeft aengeleidt
Worden, om de faken op te houden, defelve niet behooren geleeden
te worden in cas van executie , die ly tot geen ander öogemerk kon-
nen dienen, als om de triumphant op te houden: ook lijdt de reeden
van rechte fulx niet j want exceptie is een uitiluitinge van aétie voor
'altoos ofte voor alfnoch, 't welk geen gebruik heelt als d'aftie door
fententie geileeten is. Wilmen zich tegen de forme van executie ftel-
len, fulx behoeft niet te gefchieden by exceptie , maer kan even foö
Vel by ofpofitie gefchieden, en dus heöft het Hoif beilootenende ver-
ilaen dat gefchieden moet in faken van de Magifiraet der fieede LeH-
warden Trmmphanten tegen Sicke Feikei Tamminga gedoemde , en excipient

phant ende excipieërde, tegen d^erfζena?nen van A. H. excipienten den 2, Feh,
ï68o. ende wort nu alfoo vaftelijk onderhouden. ^

I O. Maer dient in acht genoomen, als 'er exceptie in cas vsn fommatie of
executie der fententie vooorgeftelt y is de Triumphant alfdan in de con-
trarie conclptβe neevens rejeUie van exceptie, mzx,^.wconcludeerey ten eini-
"de parrije fal worden gecondemneert, om peremptone te. antwoorden
op den eyfch van fommatie, maer alleenlijk dat de exceptie fal wor-
den gerejeileert , of liever nul ende nietig verklaeit, ende nochmaels4e
ïbmniatie verklaert vigorem wel en te rechte gedaen te zijn.

11. Want alfdan wordt de gedoemde nae afdoeninge van d'exceptie
van verder oppoiitie verftooken, alfoo ondertuflchen de tijt van tien
dagen, nae welke geen oppofitie tegen de fommatie wordt toegelaten
koomt te verftrijken, in ρ aetfe dat'anders nae rejeiiie der exceptie met
condemnatie tot peremptoir antwoortde gedoemde den gantfchen tijt van
het pleydoy foude koomen uit te winnen j zegge d'exceptie tegen de exe-
cutie wefende een nulliteit, foo wordt fy ten perijkele van de gedoemde
geilelt, ende moet defweegen de fommatie wel ende vigoreus blijven:
Alfoo verilaen ende aengemerktjn de felve faken den aS e^ri/1680.

12. Om de felve reeden behoorde men niet toe tcXiXcnexceptievm
exceptie, die ook in rechten onbekent is en ftrijdig met de befehrijvin-
ge van d''exceptie voren geftelt > ende hebbe noit konnen bemerken,

of* al wat -men by wijiê vae exceptie tekens een exceptie wil zeggen >
Jian by antwoordt exceptionis fonder eenig prajudicie gefchieden, 't an-
-der belemmert en wickelt de proceiTen m onnutte werringen; by ex-
empel j eendie zich by de gedaegdc in een proces hadde gevoegt,
ilelde nevens de gedaegde een exceptie^ die de Impetrant verilondt dat
de gedaegde niet konde ftellcn , maer die den gevoegden alleen
raekte; dit konde hy -by antwoordt exceptionis wel zeggen, maer hy
ilelde exceptie van exceptie , en is gereje<3:cert den 9. Jul. 1680. gelijk
andere meer. ende gebeurt wel, dat het Hoffbeyde exceptien als onnut
«nde niet als confufie makende, wederom moet uitgeeven, als in dit ex-
empel ; yemant hadde zich in een proces gevoegt by het dupUjk.» de
Impetrant ftelt exceptie tegen dc byvoeginge. de Gedaegde wederom
exceptie tegen die exceptie^ zeggende, dat de Impetrant fijn exceptie moe-
He ftellen tegen den geenen die zich voegde ende niet tegen hemge-
xiaegde. is verftaen, dat beide exceptien fouden worden geaboleert, alfoo
beiderzijdts onnoodig, ende een proteft tegen de by voeginge genoeg was
geweeft. 't welk den Advokateturt de Vertrek-kamerisaengezegt voor
Paefch, 1681. hoe onnut ibude het anders geweeft hebben , indien
d'exceptie was geadmitteert of gerejeÖreert; twee fententien over een
frivole exceptie uyt te worilelen, gelijk hadde moeten gefchieden ende
altoos moet, foo wanneer exceptien.van exceptien ter bane koomen.

13, Ook in diergelijke veelvoudige voorvallen hebbe qualik anders
gezien, of fu-lke exceptien waren in der daedt middelen van antwoor-
den op d'eerfte exceptie^ invoegen als exceptie van exceptie gerejecteert
wierde, foo quamen defelve reeden in d'amwoordt excep^ioms wederom-
me ter baeni defwegen moogelijk alfoo wel recht ibude zijn , dat de
exceptien van exceptien in 't algemein wierden afgekeurt Sec. als in car
van executie, 't is immers waer, als de exceptie aengeilek wort niet op
I de maniere by de Ordonnantie voorgefchreeven, dit ibude een midr

del zijn verfcheiden van antwoort exceptionis, maer executie wort ook
wel aengeftelt tegen de forme dei' Ordonnantie,en evenwel laet men daer
geen exceptie toe. De excipieerde kan de faute ibo wel by antwoordt
als by nieuwe exceptie aenwijfen, By exempel; yemant ilelt exceptie
nae dat partije een perfiftemem om te antwoorden , tegen hem hadde
bekoomen; in welken gevalle, gelijk, elders gez^egt is , d'exceptie ver-
looren wort. Dit by antwoort exceptionis aengeweefen zijnde, geeft
reeden tot rejedie, fonder dat exceptie van nooden is, immers nae
goede rceden van rechte,

Vdn Cautie "voor pleits-onkoften. Van in 'Recht te fullen Verfch^nen. Van d^ordott'.
nantien om ^ich behoorlijk te qualificeeren. Van cautie en hetge'^ijfde te Voldoen.,
Van ratihabitie. Maniere ende gemeine inhoudt \an die cautien,

nen worden gemaekt : de foorten van fodanige cautien zijn voorna-
mentlijk vier , ten eerften voor pleyts-onkoften, ten tweeden, van
m recht te fullen verfchijnen, ten derden , van het gewijfde te betalen,
ten vierden, die van ratthahitie.

Cautie voor pleyts-onkoften wort geè'yfcht van een Impetrant
die niet begoedigt is indefe Provintie, het zy alhier of elders woonen-
de; fonder dat echter veele goederen tot deièn einde vereyfcht wor-
den, alfoo defe koften meerendeels van weinig belang zijn.

Maer het is hier boven gezegt, dat fulx niet ten eerften by ex-
ceptie moet worden voorgeftelt, maer de Gedaegde moet het van aen-
begin , eer hy dient van antwoordt, eyichen, met/^me/? van by gebree-
ke dies, exceptie te fullen ftellen, maer als hy ten eerften dage die-
nende , daer van heeft ftil gefweegen, foo kan hy zich naderhandt
defwegcn niet opponeeren ^ fchoon ook de cautie by den Impeirantfel-
ve mochte zijn gepraefenteert, hy kan in defen gevalle wel dringen op'
de cautie , maer het is hem niet geoorloft, naer eens geantwoort te
hebben, defweegen exceptie te ftellen, of oppofitie te maken, gelijk
verftaen is in de iake van Lmrens Rijpens Impetrant en oppofierde , con-
tra DirkBeerns Vrjburgden '^ fuHj 1680. de gedaegde kende Ordonnan-
nantie by rekeft , tot dien einde verzocht hebben , maer 't proces
daerom nae de Utis contefiatie te ftremmen was tegens reden , om dat
de litió contefiatie een ftilfwijgende onderhnge Confent in heeft, dat
gebreeken van die foorte wech ende op neemt.

4. Cautie van in recht te fullen verfrhtjnen, ,WQrt geëyfcht van de
Gedaegde wanneer hy fufped is, van zich te fullen ontrecken , ge-
lï Deel. Sf hjk

lijk die van een'mifdaedt wort aengeklaegt , ende niet in hechtcniiTe
koomt. van gelijken, al die wettelijk gearreileert is, om penninglijke
fchuldt, kan dacr van niet worden bevrijdt, als door behulp vandeic
cautie ; het lèlve is te verftaen van ordinantie by het Hoff tegens een
vreemde gegeeven , van niet te vertrecken , eer hy z.ich behoorlijk^ [al
hebben geqmlificeert.

Dik wils is getwijvelt hoedanig die qmlificatie behoorde te zijn,
ibmtijts eyfchen d'Impetranten niet meer als kefire van een hms om te
citeer en , fomtijts Zetten fy 'er by cautie om het gewijfde te betalen,
zelden hebbe gezien, dat 'er geëyicht wierde cautie van in rechte te fuU
len verfchijnen.

6. Wat het eerfte aengaet, keure van een huis om citatien tekon-
nen laten doen , is noodtlHcelijk voor alle vreemde foo wel eyfchers
als verweerdcers, om dat men anders met hun niet procedeeren kan.

7. Ook konnen de vreemde niet begoedigt ende gedaegde zijndé
met geen reeden weigeren, de cautie van int gerichte te verfchijnen, en
4aerom mag ende kan deiè by het verfoek van gevoegt ende
gevordert worden.

^ 8. Maer tot de cautie van het gewijfde te betalen , is niemant ge-
houden , als die verdacht is van te willen vlieden, (a) mitigaders die
voor een ander intervenieert, dat is, fijn pleytfaek op hem neemt, en-
de voor hem antwoordt , waer van elders gefprooken is : nademael;
echter op veele nabuirige plaetièn de Vriefen en andere Vreemdelin-
gen fonder onder fcheidt tot de cautie van't gewijfde te voldoen, wor-
den geperft, ibo is het niet buiten reeden fodanige vreemdelingen, tot
wiens huiiê men dat recht gebruikt, alhier ook tot her felve te
houden, (b)

9. Is noch overig de cautie van ratihahitie y die foo in als buiten recht
wordt gedaen, doch alhier koomtfe niet in bedenken, als voor foo veel
ly in het begin van een proces te pafle koomt.
, 10. Soo wort fy vereyfch van den Impetrant^ die zich draegt als laii-
hebbende van een ander, maer fodanig dat'er yets aen ontbreekt, en-
de de laft niet volkoomen is, gelijk of een procuratie gefchree ven was
by geen Notaris, noch Secretaris of yemant, welkers procuratien in rechte
toegelaten worden.

II., Mede heeft deiè cautie plaets in nabeftaende vrienden, die gantich
geen laft konnen toonen, want fulke nae rechtcn ook met defe cau-
tie worden toegelaten , gelijk voor defen is aengeweefen , het welk

by ons ook dagelijks in gebruik is, maer het eerilefoo veel niet, hoe-
wel nae rechcen ook feeker, en van nuttelijk gebruik.

12. Alle defe cautien zijn twee-leedig, beftaende uit een belofte en-
de aenneeminge des geenen dieie doet ende uit ieeker of borgftellinge
voor het geene aengenoomen wordt, de rechten eyfchen borgtochte
ten meeilen , maer zijn ook ibmtijtijs met hypoteel^ van goederen té
vreeden , en om dat heedenfdaegs de lieden fwaerlijk tot borgtöchte
konnen gebragt worden, foo worden deiè cautien doorgaens toegela-
ten , onder generael verbandt vm goederen, als die voor handen zijn.

tg. Des moet fodanige cautie ende fckerftellinge in een beibnda'
inftrument nae gewoonlijke forme ten proceiTe worden overgeleidt,
en is niet genoeg dat voor aen in het libel gezegt werde dat £eyfchér
onder verbant fijner goederen caveert enz., gelijk meermalen by den Hove
verilaen is, met namen, in de fake van JufFr. B. requirante en exci-
pieerde contra Dr.P.I. Requireerde ende excïpienti/<?« 21. Afi-m. 1680.
doch als partije zich daer niet aen keert, wordt het ook wel dikwils
overgezien ende geleeden indiervoegen.

Middelen Van jtnf^oort fomtyts met Exceptien eens. J^omen ook te metby den éch-
ter in acbt komen i fonder dat exceptie geftelt iy Sodanige exceptiengerejeBeert,
konnen ten principalen herhaeit -gorden, Onderfcheidt der middelen y>an anf^oort»
Exempelen daer Van, die Van nulliteit, Van ackoort, Van d'^ang > bedroch, on-
getelden gelde , Van eedt ende ge^fiijfder ding. Of een uitgelatene exceptie by den
{{echter mag bygedaen ende VerVult -gorden.

gez.egt^ fo3 als hy procedeert, want dit anders ook wel paiTcn kanoptfAT-
ceptten.

2. Staende te weeten, dat de exceptien ook dikwils by maniere van
antwoort konnen worden veorgeilelt, ende by gevolge, dat de Rechter

' 5. By exempel, yemant doet aenipraek als moeder, en wettige voor·
fianderjjè over hare kinderen, en dat geβerkt met haer man, dit was ab-
furd en tegen rechten , de Gedaegde hadde echter geen exceptie daer
tegens geftelt, maer in de volgende fchrifcuire de faute aengeweefen,
daer was bedenken of de miiilag door de Utis conteβatie was gebeetert
ende weehgenoomen, maer is verftaen dat partijen door de litis con-
teilatie niet konden geeven een qualiteit by de wetten verbooden, en
is iy daerom in de eyfch voor hare kinderen verklaert niet ontiang-
baer foo als 'er wierde geprocedeert, in de falie van Barbara lacohs con-
tra de Heere E. van A. den 4. November 1680.

4. En ioo kan het dikwils gebeuren in alle middelen die nulliteit van
proces medebrengen, gelijk als 'er is, dat yemant geen lait heeft om
atSbie te maken, noch qualiteit om het felve te doen, en diergelijke.

5. Maer alle fauten die door consent van partijen konnen worden ge-
beetert , moeten by exceptie worden voorgeftelt , Ibnder dat nae de
litis conteilatie daer op acht kan worden geiioomen, gelijk als dat 'er
gebrek is aen de procuratie , dat de perfoon niet bequaem is om in
rechte te ftaen, ende foo voorts.

6. Het onderfcheidt tuiTchen middelen van exceptie ende van ant-
woort is niet altoos ibo klaer ende voor oogen , immers ipeelen de
Partijen in geen ding meer, als dat fy principale middelen by maniere
van exceptien voorftellen, waer op dan gemeinelijk volgt rejeQie, be-
houdens, dat de middelen by antwoort mogen gebruikt worden, dóch
was moogelijk niet ondienftig dat fulx meeften tijt gefchiede met de
koften , om de losfigheit of quaetaerdigheit in defen wat in te binden.

7. Maer het is de vrage, wanneer een gerejeóteertis.fonder
byvoeginge van refervatis mediis ofte behoudens middelen , of dan-de
reedenen der exceptie noch ten principalen konnen worden bygebracht,
ende voorgeftelt zijnde of de Rechter acht daer op neemen J^an, wei
t€ weeten , indien de reedenen lbodanig zijn, dat fy ook ten princi-
palen konnen dienen, ende de fake betreften,

. Wy meinen van jae nademael d' uitfprake over / exceptie niet
anders in de mont heeft, als dat de Gedaegde fal gehouden zijn, met
den Impetrant litem te contefleeren, waer door de middelen die nae de
' litis ^conteflatie tot decifie der fake behooren, hem niet afgefneeden zijn,
B>aer alleen dat de Rechter niet heeft verftaen datie by maniere van excep-^
i/tffouden dienen ,, en is alfoo verfcheïdenmalen myns weeten by den

Hove veriÏaen ende gedaen. waer uit dan blijkt, dat de woorden vanr
refervatis mediis niet even altoos noot fakelij k ,maer eenigzins ten ovei-
vloedc ende foulagemem van d' Excipient by d' uitfpraek worden ge-
voegt ; edoch middelen die alleen zijn exceptioneel ende die door de-
htis conteflatte mogen worden op-ende wechgenoomen, konen nae re^
j£Üie der excentte niet meer aengemerkt worden.

9. De middelen van antwoort zijn of met ontkenninge van het geheelc·
feit , of met bekenteniffe van het fett door middelen van recht ende billijk:^
heit y het eerfte gefchiedt, wanneer men zegt aen- den eyfeher niet
ichuldig te zijn het geene hy koomt te vorderen.

IQ. De middelen van recht onder toeilemminge van 't feit zijn pe^
remptoir of dilatoir, peremptoire middelen zijn , v/aer door een ey-
feher abfoluitelijk wort verklaert niet ontfangbaer , en defe zijn we-
derom tweederley , eenige maken den eyich van aenbegin nul ende
nietig , andere zijn bequaem om den eyfch wech te neemen ende te
dooden.

I I. Tot d'eerfte foorte behooren alle middelen die een verbinteniiïe
en aftie daer uit gefprooten tpfo jure, dat is, onmiddelijk door krachs
der Wet nul ende t' onwaerde maken , als daer is betalinge, quijt-
fcheidinge , fchult-vernieuwinge, handelbr^ek, verlijkingCy en foa
voorts, waer v^n geiprooken is m V Ιαεβ^ van het derde boek^

12. Middelen die den eyfch wechneemen ende dooden zijn alle re-
denen die een aótie nae fubtijlheit van rechten geldig ende beftendig,
door aenwijfinge van billijkheit ontzenuen ende krachteloos maliën
hoedanige nae Keyferlijke rechten eygentlijk worden genoemt ex^
ceptten peremptoir, en zijn. van deiè veelderleije foorten, als het middel
van accoort, yan vreefe, van bedroch, van ongetelden gelde, van
eedt, van gewijfder fake, en diergelijke, (a)

i:^. Eeritelijk, accoort of beding van nier t'eyfchen-kan geen oblr-
- gatie te niete maken,, om dat evenwel de fchult waerlijk is opgeleidt,
en om dat de ouden niet verftonden dat alderhande woorden van be-
ding foo gewichtigen klacht fouden hebben , maer (y wilden tot dien-
e-ynde feekere formulieren, van woorden, die een plechtelijke e^mjtfcheldinge
mede brachten y edoch om dat een man by fijn woort moet ftaen, foo-
deeden de Rechters foodanige. bedingften goedt als fy ten antwoorde
waren voorgeftelten. eerder hadden fy geen kracht,
. 14. Wie door vreefe gedwongen, of door bedroch miiléidt is om
eeriig contraft aen te gaen^ is nae ftrengheit der Wetten verbonden^

om dat een gedwongene ende bedroogene wille {dochdefenietalms'^.
ook is een wille, maer om dat niet betamelijk is, dat gewelt en be-
droch fijn meefter fal baten , foo wort de verbinteniiTe krachteloos,
met het felve ten antwoorde by te brengen ende te bewi fen.

if. Die in een brief gefchreeven ende bekent heeft dat hy geit te
leen heeft ontfangen , is verbonden om het felve geit op te leggen
ende te betalen , maer binnen de twee jaer aengelprooken zijnde,
kan hy door exceptie van ongctelden gelde de betalinge ontleggen,
foo verre d'andere geen tellinge bewijft ^ niet wordende aengelproo-
ken, kan de fchrijver des briefs den houder binnen de twee jaren laten
roepen om het handtichrift wederom te geevcn, of hy kanprotelke-
ren van geen geit te hebben ontfangen, gelijk, elders gez^egt is,

16. Die by opdrachte van den eyfcher een eedt heeft gedaen van
niet fchuldig te zijn , blijft evenwel verbonden indien hy waerlijk
fchuldig is, jae felf die van de Rechter is vry gelprooken, wort by
de Wetten niet vry gehouden van de fchult, indien fy klem op hem
heeft, maer aengefprooken zijnde kan hy zich verweeren met ex-
ceptie van eedt ende van .gewijlder ding,

17. Daer zijn noch veel andere middelen van diefoorte, gelijk die
van het Vellejaenfche ende Macedoniaenfche Raeds-befluit , waer door
kinderen in vaders macht, en vrouwen haer tegen geltleeningen ende
borgtochten verzetten konnen , gelijk mede een bezitter van goede
daer over gepleit wort, een eyfcher ondertuiTchen geduirende
het pleit kan afwijièn , en wat diergelijke meer in Rechten en in
de praftijke voorkoomen.

18. Staet ook te letten op het onderfcheidt tuflchen de middelen
van nulliteit ende van exceptie peremptoir, dat d' eerfte kracht en efFeéb
hebben foo haeft fy gebooren zijn , en de tweede niet eerder als fy
voor recht hebben gedient ende ten antwoorde zijn voorgeftelt 5 by
exempel ; compenfatie ofte verlijkinge Ilut de loop van intereilen foo
haeft de wederfchult is gebooren , maer een bloot bedingft van niet
te fullen eyfchen heeft nae rechte die kracht niet, foo verre de fchult
te gelijk niet is gequiteert, of anders quijtgefcholden, waer toe hee-
denidaegs geen formulier van vailgeitelde woorden gebruikelijk is,
felf pleits - accoort of tranfacHe vernietigt de Ichult niet , of daer
moet quijteeringe by koomen, anders geeft het niet als exceptie.

19. Ondericheids reeden ende ejfed: is, om dat deiè laefte den Rechter
kende uit het Proces , fchoon partije daer op hem niet mochte be-
roepen 5 evenwel den Impetrmt doen verklaert worden niet ontfangbaer.

, 20. Maer als principale middelen van exceptie door de Cedaegde mtt
Worden bygebracht, foo blyft het recht van de Impetrant geheel ende
daer volgt Condemmtie, fchoon de Rechter kennifle van het exceptio-
fieele middel uit de Proceduren feifs heeft konnen hebben \ om dat
het den Rechter niet geoorloft is , falcen van feiten ende gevolgen
daer uit , by partijen naegelaten te fuppleeren ; al foo die felf weeteiï
moeten , waer mede fy haer behelpen willen of niet.

%i. Volgen de diUtoire middelen van antwoort die wederom twee-
derley zijn, eenige fluiten den eyfch uit voor dfnoch endeeenigefoo»
als dImpetrant procedeert j die van d' eerite foorte zien op de fake felf,
d'ander op het gerichte , op de peribonen des gerichtes, of op de
wijfe van het proces aen te ftellen.

za. Dilatoire middelen rakende de falie felf zijn defeeerfteliik van
accoort of bedingil om niet te eyfchen binnen feekeren tijt of vaii
een ieekere perfoon, (74/am alfdanjtjn erfgenaem k^n aengefprooken ivor^
den ) of hy felf nae verloop des tijts , en foo dikwils eyich gefchiedc
voor en aleer de tijt verfcheenen is,, ten ware een gedeelte der ichult
of het eene termijn al was verfcheenen en onbetaelt , dan magme»
de volgende termijnen mede wel eyfchen , mits d'executie werde op-
gehouden tot de refpeótive verfchijn-dagen toe gelijk, elders reede
gez.egt is,

Dilatoir is ook d' exceptie van ordere ofte excusfie , die gegee-
ven wort aen borgen ende bezitters van hypoteeken , immers als de
principale fchuldenaers onmachtig zijn om te betalen , want iy kon-
nende voldoen , foo is deiè exceptie peremptoir, (b)

24. Van gelijken het beneficie van competentie foo genoemt,, waer
door feekere perfoonen niet t'eenemael konnen worden uitgeichudt,,
maer levens nootdruft behouden moogen , geeft een dilatoir middel
foo verre de perfoon naderhant tot beeter fortuin mochte geraken,,
anderzins is en blijft het peremptoir.

25-. Die uitftal van het Hoff verkreegen heeft tegen fijn fchulde-
naers , dat men gemeinelijk ejumcfHenellen noemt , heeft ook dilatoire
exceptie,. ibo lang als die tijt loopt , en wat diergelijke meer moo-
gen zijn.

26. Middelen waer door d' eyfcher wort afgeflagen, daer ende foo
als hy procedeert, zijn ten deele exceptioneel y waer van in het voor-
gaende kapittel , ten deele konen of moetenfe by antwoort dienen
yemant eyfch neemendc voor fijn bloedtvrient fonder laft» en fonder

cautie de rato ofte van goetkeuringe, kan niet alleen by exceptie wor-
den geftuc-, maer foude ook het ielve ten principale konnen worden
■bygebracht., om dat het gebrek van laft altoos kan worden tegen-
geworpen , Cc) indiervoegen dat het gemeinelijk abibluit doet ver-
klaren niet ontfangbaer , edoch ia bloetvrienden foude het moeten
zijn , gelijk hy procedeertom dat den felven niet ontbreekt, als het
vereyich van cautie, waei· mede hy het gebrek van laft vervullen kan.

27. Van gelijken, die geen behoorlijke qualiteit ^ of geen bequame
conclufie neemt, fchoon anders hem al recht geichapen is, wort even-
wel foo hy procedeert afgeweeiên , foo verre de mifilach in de conclufic
by den Rechter niet kan worden verbeetert, waer van gehandelt is hier
boven in het Kapitt. van 'i Libel, alle dagen koomen hier van exem-
pelen voor, die uit d'eygenfchap van yder handel en adie moeten
iWorden geoordeelt, ibo nae rechte behoort.

De vrage is, of een Rechter uit het vervolg der fake merkende
dat den Gedaegden eenig middel van antwoort gefchapen is, dat hy niet
heeft gebruikt, noch tot fijn voordeel aengetrocken, het felve mach
vervullen, en daer op in het wijien acht geeven : in deiên moeton-
dericheidt werden gemaekt, tuilchen het geene in feiten beftaet, en-
de het geene niet anders is als een reeden van rechte; wat defe laet-
fte aengaet, daer op moet een Rechter altoos acht neemen, ende ge-
ichiedt alle dagen , dat het HoiF reeden van dedfen heeft , waer op
by partijen of haer Advocaten niet eens gerept of nauwelijks gedacht is.

2,9. Middelen in feiten beftaende zijn tweederley , cenige die den
eyfch ipfo jure , dat is, onmiddelijk door de Wet vernietigen , deie
wanneer fy den Rechter uit het proces geblijken., foo mach en moet
hy daer op fijn oordeel richten , maer niet blijkende uit bet proces,
lbo kan het de Rechter niet vervullen , fchoon hy van elders daer
van verfeekert' was, ende full^s om voor te koomen, dat geen Rech-
ters , die menfchen zijn, op voorgeeven van full^e buiten rechtelijke
kenniife partijen ongelijk fouden doen,

^o. Andere feiten , waer uit exceptie voortkoomt, peremptoir of dila^
toir , konnen by den Rechter niet worden gebruikt tot dectjte der la-
ke, wanneer fy by den Gedaegde niet worden voorgeftelt ende ge-
dreeven, of daer moeft een Wet zijn, die het uitdruckelijk van deiè
of geene exceptien mochten beveelen, gelijk onfe Ordonnantie doet
ten aenzien van de pricicriptie der kleine boekfchulden en dierge-
lijke, (d) buiten dat d'exceptt^n moeten worden voorgeilelt ende men

moet 'er zich op beroepen of fy doen geen nut, al was 'er ook een
Wet die d' aftie mochte zeggen gedoodet ende vernietigt te worden
door éen exceptie , wanneer fy^ het echter een exceptie noemt , foo
moetfe gebruikt en opgeftelt worcien; diés een rrouwe wordende aen-
geiproo een uit borgtochte, of een zoon in vaders macht zijnde wee-
gens geleent geit, fchoon defe bèide'aiiien door tweebyfonderewet-
ten krachteloos ende nietig gemaekt worden, dewijl echter die felve
wetten tot dien eynde middelen van exceptie geeven , foo moet een
vrouwe ende een zoon niet opwerpende deiè ^^ceptien gedoemt wor-
den ende betalen, (e)

31. Inigelijx moet een borge of een bezitter van hypoteek nictop-
poneerende exceptie van excusfie , fchoon uit den procelle gebleek dat
de principale fchuldenaer wel konde betalen , des niet tegenftaendc
gedoemt worden, gelijk by den Hove verfl;aenis,tezienby (f^
Doch is te weeten , dat'er verfcheidene foodanige exceptien
ook felf nae de iententie, en als het op executie aenkoomt, konnen
worden voorgeftelt, te weeten, eerftelijk allereedenen, datdeichult
van onwaerden en d'adie »«/ is , die wel geen exceptien in Rechte
genoemt worden , maer echter zijn't middelen-van antwoort, diege-
allegeert moeten worden, om datiê de Rechter niet iaden kan.

Daer te boven de Exceptien, die genoemt worden uit het .Si-
natttfconjhltum VellejariHm ende MacedoniAnnm, en eyndelijk alle reede-
nen , waer door men aenwijft , dat de Triuwfant het fijne reede be-
koomen heeft ende hem is góetgedaen , konnen nae de fententie
voortgebracht worden. «

Achter de antwoort voegtmen gemeinelijk Reconventie, als die
valt , waer van gehandelt is in't 5. boek, 1$. kap. hoe wel'c ook wel
gefchiedt in de volgende Schriftuiren.

(e) l.iuff. ad Sc. Macedon, Sand, lib. 1.1.7. def, z. ^erf. &fane s JunSia def. 3./«6
CO uboektit.j.def. z.

tv Μ Litis cmtefiaiie ^y ettie henaminge des felfs. Hoe kort fy lAoet Voltrocken ffov-·
dén Hoe Verre fy door exccptien ttort opgehouden. Kygenfcha^^en ende effeBm
des felfs, met exempelen betoont,

1. I? Yfch en antwoört maken Utiscomefiatie , welke niet anders
^ IH is als een vaftftellinge van het recht-geding, door den eyich
^ van den ïmpetrant ende antwoort van de Gedaegde. in het
iatijn wort het genoemt contefiatie, dat is, zamen betmginge, om dat
eertijts partijen voor recht het geding aenvangende d'omftaenders
beide tot getuigen'namen, in d' oude Friefchc Wetten wort het ge-
noemt fechtwirt en Sek^virt , fecht beteekenteyich, ende verfaken.

a. Soo moogelijk die woorden beide niet zien op de Gedaegde, die
den eyfch of bekent of veriaekt, want foo leeren ook de Domo-
ren, dat Utis contefiatie gefchiedt of veriakens of bekennens wijiê, met
verikken als de gedaegde plat uit het verhael van den eyfcher ont-
kent j. bekennende, wanneer hy het verhael wel toeilaet, maer zegt
dat hy om behoorlyke reedenen niet is gehouden den eyich te vol-
doen > waer toe* ftrecken de exceptien peremptoir, (a) maer die adrc
van aenneeminge van aenbegin wil pafleeren, fiiijdt litis eonteftatie af. (b)
5. Een gedaegde is niet gehouden terftont op het libel fijn ant-
woort te leeveren, maer heeft daer toe den termijn by d' Ordonnan-
tie geftelt , welke is voor de Neder-rechter binnen acht dagen ,, als
mede voor Commijfaris van den Hove j ten'ware- by deifen korter oi
langer termijnen om reeden werden geftelt, ofte by partijenberaemt.
Op de rolle van den Hove moet het antwoort geleevert worden bin-
nen drie weeken vol zijnde verloopen. (c)

4'. d'Advocaten voor den Hove pleegen , gelijk elders gezegt is^
niet altoos ten dage dienende, libel en antwoort te leeveren , maer
fy neemen gemeinelijk aen op feekeren tijt te leeveren, endanwort'er

(a) Sichard. ad tit C. de lit, contefl, adpr, n. 5. & ai I m. n. 2. (b) a^g, ,
^foliit.Lyi^Trocwrat, Ord,^.beektit.l. art, iB. ende tit.i^,arf. i^j.

in de rölle aengetcekent , ét nAdvocm N, dient vm libel êvet acht da^
gen of op £ eerfie rechtdag nae de vacantie te leeveren , waer Op des ge-
daegdes Advc3caet zegt, het libel niet wijders t admitteeren als beho/t^ns
exceptien ende defen/ten j (d) wacr van hier vooren al gerept is, en ge-
zegt, dat die woorden niet ophouden de litis contefiatie, maer datnee-
vens' het ftellen van exceptie buiten de drie bekende foorten, de ütis
contefiatie te zamen moet gaen, volgens Ordonnantie, ad omnes fines,

5. Evenwel, nademael dit in de pradijke ibo nietwortwaergenoo-'
men , ibo kan nóch wel nae't admitteeren van het libel onder dat
ρroteβ, foodanige exceptien worden geftelt, als niet anders , dan uit
de vifie van het libel konden worden geopponeert, ende vervolgens
kan noch in diervoegen de litis conteilatie wel voorgekoomeriworden.

6. Doch als een van de gemelde drie exceptien ten eerilen dage
dienende wort Voorgeftelt te weeten , decUnatoir, litijpendentie ^ ofte
gewijider ding , ende daer op rejeSlie volgt , foo wort verftaen daer
door onmiddelijk de litis contefiatie begaen te zijn , even als of de ge-
daegde van antwoort hadde gedient, 'twelk is het gewoonlijke tee-
ken , waer by men de litis contefiatie vaft ftelt ; want al ibo volgens
Ordonnantie geen exceptien voor de tweedemael voorgeftelt moogen
worden, foo is klacr; dat aen de kant des gedaegden niet is, dat»de
litis contefiatie foude konen ophouden, invoegen d'^Impetrant mcr^Bie
van exceptie terftont kan lichten commiffie ροβ litem contefiatam, ibo
men φΓβεΙα, om enqueften te neemen, gelijk al. aengeteekent vinde
by Herbay en Saekma in 'haer kant-teekeningen op d' Ordonnantiën, titel
*van litis contefiatie, alwaer? fy zeggen , foo by het HoiF geweeièn te
zijn, op het rekeit van Roelof ^ans, den ^anuar. -

7. Doch gelijk in fuiken gevalle de Gedaegde noch in fijn geheel
is , om by fijn antwoort foodanige conclufie te neemen , als hem beft
fal dunken , foo heeft ook ^Impetrant gelijke vryheit, om,fijn con-
clufie te veranderen nae rejeüie van des'gedaegden exceptie, foo als hy
fal bevinden, gelijk by den Hove verftaen is in de fake· vm felleTjeb-
bes reducem, contra CorneUs Damis rednceerde^ volgens getuigeniflê van
Nauta voorgevallen, den 18 Oiiober 1656. ,

8. d'Eygenfchappenx^ende efFeften van litis contefiatie zijn,:tert eer-
ilen , dar fy maekt het begin van 't Gerichte, eygentlijk alfOo genoemt,
want het woort ruimer genoomen zijnde, foo is d'eerfte citatie d'aen-
vanc van het Gerichte, fy is daer te boven de grondt, en als de
hoekfteen van het Gerichte , (e) ende fy is ooriaKe, dat nien zegt

partijen in het Genchte als een contraél aen te gaen, (f) Waer van'
eeiiige gelijkheit is in d'eyfch en d'antwoorc.

9. Hier door is het, dat d'a£tien met de Litisconteflatiete.n2iX\étrtn
aert aenneemen j zijn fy te voeren geweeft tot wraek of tot ilrafFe,
fy worden nu , te weeten nae de fententie , gereekent op het intereft,
waren fy te voeren niet gefchapen tegen d' erfgenamen ,, fyfeaen nu

'over tegen den felven ; duirdenfe te vooren maer voor eenigen tijt»
fy worden nu geduirig. (g) ,

10. jae d'oude aitie gaet wech, en daer koomt een nieuwe in dc
plaets, van gewijfder ding ,. welke fijn eygenfchappen ende efFeóten
ontfangt van de litis contefiatie, by exempel; een vader is niet gehou-
den uit de miidaedt van fijn zoon tot geit-boeten of vergoedinge jvan
fchade , (want'nopens lijfftrafFe verftaet zich felf) maer als de zoon
gecondemneert is ^ ibo kan de vader aengpfprooken worden met aélie
van eewijfder ding, en fulx uit krachte van't oneygentlijk contraét,
't welk in de litis contefiatie verilaen wort te zijn. (b)

11. \¥el te weeten, de uitkomfte van deie effeéten wort niet eer
gefpeurt als nae de fententie ; dan koomt'er een gaqfch nieuwe a6He,
die men noemt van gewijfder ding , ende is, als gezegt, geduirig,
overgaende op den erfgenaem , en wordende gereekent als op het
iw/ÉTi·/^, al was het een aftie van Injurie geweeft.

12. Daer te boven, iy maekt dat alle bezitters, van quadertrouwe
gereekent worden , en dienfvolgens , dat fy van de Ims contefiatie af
de genootene renten ende vruchten moeten betalen ; (i) iy maekt
ook-een lafthebber eygenaer van het pleit, (k) ende voorts is het een
reegel, dat litis contefiatie niet en verergert het recht van den eyfcher,
en daerom verlicft defelve fijn pandtrecht ende privilegie, tcaaenzien
Tan het felve, niet. (1)

ig. Noch moet hier toegebracht worden, dat litis conte^atie maekt
j^Aventie^ (m) en dat fy de verjarirvge doet ophouden, 'twelk echtes
citatie ook doet , gelijk hier boven al gezegt is , dat fy wechneemt
é'exceptien de fake niet betreffende, en maekt yemanteen vreemden
Rechter onderworpen, (n) ende wat dies meer op verfcfaeidenplact-
ièn gezgt is ende noch te pafle fal koomen.

genoomen is , te Weéten-fiilkc /welkers eygenfchap niet beftaet in de ge-^
lijkheit van contraft , inaer in'het ftellen van de gedaagde ter quader
trouwen, hiér van is't dat de fchuldigheit tot renten en vruchten,die
men zegt van de litis contéflatie te beginnen , terftont nae genoomen
cyfch fijn aenvang neemt, (o)

• 15'. Van gelijken, als irien zegt dat aftien Utigieurj^otdtn met dc
Utü contefiatie, lbo is hét ook te verftaen v^h den eyfch ai:-j,'(p) hier^
van is gehandelt inde Viechudiigen^vosrdehofj/Uagen 1681.hadde
gecedeert aen de Heer J. V. W. iècker reit van obligatie, fpreekende io
het geheel ter fomma van twee duilent guldens tot lafte van A. van
der C. die de lêlve obligatie voor dato van de ceilie al wederoni had-
de ingeëyfcht, door ^en by H.]V. niet en was naegekoomen hetae-
koorc ten dien aenzien gemaekt; op dien eyfch voor Commiflarisge-
noomen, was noch niet ge-antwoordt, de.Heer J. V. W. fprak uit
de ceflie den Debiteur aen, die "voor exceptie zeide, dat over die ob-
ligatie reede proces was hangende , welke exceptie wierde ge-admit-
teert , om reeden , dat de adic ten tijde van de ceilie litigieus was ,
fchoon dat 'er noch geen litis contefl at ie was endé'niet tegenftaende tiet ge-
ne by de Rechtigeleerdea geraeineli'ik werdti voorgeilelt, datdèaSie
niet wort litigieus, als nae de Utis-conte^atie^ . ..

16. Wort noch tot de effenen der LitiscontefiatiegthviLgX.^ datfyPrif-
ventie maekt, ende de verjaringe doet ophouden; 'i welk echter cttati^
ook doet, gelijk in 't laefi var^t i Kapittel reede gezegt is.

17. Noch ^ dat fy wechneetnt de Exceptiéninvoegen hier boven
üitgelegt, ende maekt yemant een Vreemden Rechter ondérwörpen,
ende wat dies meer op andere plaetfen gezegt 'is ofte noch gèzegt Μ
worden.

18. Noch is te weeten dat litis canteflatie indiervoegen de'grontvan
het proces legt, dat de Rechter op het gene naderhandt voorvalt geen
acht neemen mag, (q) immers niet ten aenzien vjm den eyfch'er, foó dat,
als hy ten tijde van fijn eyfch geen recht heeft'gèhadt,. Tchobnhy het
naderhandt mocht hebben bekóómen, kan hy échter voor die

met trmmpheeren, en heef| dat ook op fijn maniere plaets in d'exce-
f tten, konnende den excipieerden niet helpen het geene vooi-gevallen
is, nae het dienen van d'exceptier neemt, gy fteltexceptie
tegen partij Advocat van dat hy geen laft heeft, hy byfchila dat fijn
Hieefter noch voor het antwoort hem procuratie fendt, fulxkand'ex-

ceptie proairatbir niet ftutten , gelijk by den Hove meermalen is ver#
ftaen, fpecialijk op den tweedén Vecemb: 1679. ,

ί li^. Wederom, gy laet dteeren voor het HoiFyemant die teneef-
ften nier gehouden is, aldaer te verfchijnen, hy exceptie^ gylaet
terftont dteeren andere lieden tot deièlve iake behoorende endewoo-
nende in andere jurifditen, ooi alibo die van het Hoff valt te maken,
^ ^ten helpt;nieti tegenid'cxceptie, gelijk verftaen is, in'de fake van
'Grietje Pijtcrs oxm. iocïQ t contra Jetfke Hedfers deazi^^mmr. i6io,
Saekjnet, ' j> .: .

^epl^k, Ouplyk, Tripl^k t Quadruplyk. Hoe ende "Wanneer men "vermdg ie quin-
" 'tupliceeren'te fextupliceeren. Gebruik Van de Scr 'tftuir concludendo
vi genoemté ^PVat > rechtens-enêe praBijk , ais fchriftuten niet -gorden ger.
UeVen,

Et antwoordtgeleevertzijnde, moetd'ImpetrantrepWceereïif
j rwefende repUjk^ niet andiers, als vvederlegginge van antwoordt
u en fulx binnen den tijdt van adit dagen voor de Nederrech-
tér "ofte, CoinmiiTaris , ende drie weeken op de rolle van den Hovè
(a) binnen deielve tijt moet de Gedaegde düpliceéren tot weederleg-
ginge van het replijk, waer by het in plaidoien ende ibmmiere procef.
fen moet worden gelaten, en wordt ook in ordinariiè proceduren, als
het iakeri van gemein belang zijn, met duplijk gecondudeert.· ' '
■'α. Andêriins als ^ het duplijk nodi wederleggen wil, ίο6

liïoet hy binnen d^n tijt triplijk keveren, endede Gedaegdedaernae
fijn quadrüplijk. ' '

3. Verder mogen partijen in geen iaken fdirijven fonder confent
van den Hove, by het wélke confent tot cjmmuplkceren ende by ge-
volge tol fextupliceeren kan \y orden gegeeven, en zegt d'Ordonnantie
dat dlmpetrant daer van in Het proces moet protefteerenom in het
vifiteeren',^^dat by'den Hove gefchiedt', daer óp reguard te mogen

woi-den genoomcii'j .of het nobcïg is tot quintuplijk te komen ofmetf
foo dat het felve by-rekeit voor iet revideeren eigentjijk ök^^
de te worden gegunt, maer wort anders gepraéfcifeert.

'4: Buy ten'dat moet'dan by triplijk ende quadruplijk nootiakelijk
worden geconcludeert, of anders fal het Hofde fake houden voor gecon-
cludeert, mits extrad uit de rolle wordende vertoont, z,egt d'ordonm (b)

j'. - Gelijk van het libel te vooren is gezegt, foa moet ook by an-i
dere fchriftuiren gefchieden, dat als men zich beroept'opeenigea^te»
of inftrumenten, men gehouden is de felve te vertoonen en daer nee-
vens over te leggen, ibnder te kunnen beftaen met in delaeftefchrifl
tuiren defelve over te leggen. ir^

6. En echter als dat gefchiedt, foo mag party ook nae de conclufié
in de fake, daer op fijn belangen zeggen, Ibnder dat. d'ander dientene-»-
vens yets wederom mag fchrijven ofte zeggen. . , : l·, ^

7. De Gedaegde kan dan ίήη tegenbericht doen ten quadrnjflijke ^
maer de Impetrant y foo verre de Gedaegde het inftrument heeft overge-
legt, moet fulx doen met een Bericht achter het ^uadrnplijk., /t welk
altoos beginnende met htt \^οοχάΐ Conclndendo ^ met die name dpor-
gaens beteekent wort. i:. : , . L^'·

8. Sulke naeberichten mogen anders niet gefchienen, als om 't o-
verleggen van nieuwe inflmmenten , op allegeeren van nieuwe feite»
paft verfoek van Quintuflkeeren, maer het voorige wort al dikmael om
feiten en andere occafien gedaen > jae ook wel teegenberiehi daer .ach-
ter gevoegt, onder het w oordt ContraconclHdendo'-, maer op .iulke Schrift
tuiren mag niet worden gelet, als. zijnde tegen de Ordonnan^é^ gelijk
aengeweeièn is. ' · ; - _ . \ ^ ? Ρ

9. Den Advocaten wort belait hare Schrifturen kort ende bondig
te maken, ibnder rediEieu en omweegen , ook niet meer als honderc
artikulen voor een Schrifture , fonder eonfent van den Hove Qrd^
3.4.16. -f' , ; Λ

IQ. Evenwel moeten fy anikulm wel ende klaerlijk. onderiches-'
den ,^'defwecgen niet meer als een feit in yder artikel^tl en. art. ,12.1

II. Ten einde partije op alle feiten onderfcheidentlyk m^antwoor-
^n, daer toe by gehouden is met belcennen of ontkennen , fonder met
generale omwindingen te konnen volftaen, ofte de Wet houdt fodar
nige poiriaen voor bekent, art.i^. - / u ^ ; '

12; Tot het overleggen derinftrumenten nevens de fchriftuiren^wort
niet anders vereyfcht, als dat op de kant geteekent wort met wat let-

ter ofte ïnerk-woordt , het pvergeleide inftrument op de rugge getee-
Icciit is, mits doendie Vefklaringe'in het fchrifcuir tot wat einde de in-
ftrumenten worden bygebragt. i

Als een der partijen of haer Procureur niet gereer is , om op
de wettelijke termijn het ichriftuir.te leeveren, ib kan hy van parti-
je worden geaccufeert, dan noch tiiet gereedt, zijnde, worttentwee^
denmale ge-accufeert ende van antwoordt verfteeken ν waermede het
proces aën fijn kant wort gehouden .voor gecondudeert, ende op de'^
impetrants eyfch gefententieert. ί

■14. Ten ware de gecontumaceerde door genoegiame r^edenen van
purge, partij e of het gerechte konde voldoen; in welken gevalle nac
becalinge der koften door het ophouden des proces verorlaekt, het
fehriftuir' ial mc^en wórden geleevert :: de koften worden getauxeert tot
lafte van de gecontumaceerde; ten ware die genoeg nae proportie had-
de geprasfeftteeft, iri welken gevalle het taxatie-gek by den ièlven moet
worden gedragen: en dit by de Needer-Rechter, (c)

15Γ. Voor het HoiF, ais de fchriftuiren op behoorlijke tijt niet worden
geleevert, foo mag partij Advocaetdefaekopderolle/?rie/e«ii"im;, zegt
d^Ordon:tit. 18. .«rr. 6, (en hier van noemtmen de voorftellen van oude
iaken op 'de rolle prafiijtatien^ totbnderfcheidt van nieuwe laken) ende
veribek doen tot voldoeninge des termijns, by gebreeke van leeverin^
perfifteert hy by de ordonnantie, van welk perfiflemem ende over^
everiiige van fijn fehriftuir extraói: zijnde gelicht, foo kan men com^
miiïie op den eérften deurwaerder verlbeken , om de proceduren en
ilucken van party advers in te vprderep:tQt koften yan cj ady.ocaet in
gebreeke blijvende, die fulx binnen twee dagen niet doende, kan na-,
der di^ofitie tegen d'onwillige , op vërtooninge van het relaes des
Deurwaerders, worden verlbtiit.

16. Voor CommiiTaris het.fehriftuir op fijn tijt. niet wordende ge^ ^
leeyerta kan d'Advocaet daer aen geleegen zijnde party Advocaetdoor
een ^odédénuhc/eeren, om op icckere dag en uire het fehriftuir
ih te bréngèh, partije dan noch in gebreeke blijvende worc denjCom·^
miflaris het relaes van de bode geleevert, ende by dOrdonnantie gé-
perfifteert, ofte, gelijk het^gebruilc is, ade vancontumaciegeteekenc
onder het relaes; het welke of ektrad gelicht zijnde, kan het fchrifr
tuir ende de itucken die d'accuiant aen partije geleevert heeft,, .door
een Deurwaerder worden ingevordert , gelijk van de fchriftuiren^ op
de rolle te voren gezegt is. (d) ; · , , ' ,

'i;, Edoch de praófcijke gaet^lbp .precijs niet· , 1 dat "de accufanteh^op
iict eerile ^erfifiement den deurwaei^der foudcn verfoek'en; macr fy wadi-
ten tot een tweede perfiftement, (meer periiftemcnten zijn onnut cn
worden niet goedt gedaen, (e) ende dat gedaen hebbende, pleegen
de. ielve noch niet te Hgten ende partije advocaet van ichriftuire te ver-
fteeken , fonder voorgaende demimiattfi^ van alfnoch te leeveren, hoe-
wel die overtollig is, ende fy naejtwcevperfiilementenverftèk mogen
doen. door een verkeerde beleeftheit is;ngebruik, dat Advocaten el-
kander zelden verièeeken, en dan nochinjet als ,nae veele termijnen te
hebben laten pafleeren tot walgens toe, Infoi-derheit koomt men Iwaer-
lijk tot verilek van Antwoordt ende als 't gebeurt, ibo, wort de Ad-
vocat uyt fijn eygen hcuïs gecondemneeri foo ten principalea, als· in de
koilen. -- ■ .. jV " Π',·,:'·?!^ ν - χ^οπ.

- i8. Als dan partijen het wathten iverdrietiende'hare ftucken onder
party Advocat zijn leggende, koomenfe'voor het uiterfte remedietoc
vefioek van authorifatie op een Deurwaerder,, om de gemelte fchriF-
tuiren en ilucl^n van party Advocaet te vorderen ende te lichten.
Somtijts^is wel verfocht in plaetlè vanjverilek., .dat.de.fchnftuiren ^
waer van partye ingebredseblijft, dooreen Deurwaerdermogen'wor-
den Jafgehaelt j maer ibdanige veribeken, als inforraeeij'/zijnaltoos/af-
geflagen, ' . - ' - /r' οο ^ .λ"'

i^. Die twee perfiftementen hebhende , evenwel daer nae op par-
tijes, fchriftuir aniwoordt, kan zich naderhandt met de perfiilementen
niet behelpen i, al^was het e,en jaer of anderhalf<daernae; alfoo voor-

fevallen In de fake van A, yan -H. contra Wilke Lieuwesiy den
icemb. 1680. ' ίΓ! ■ ; η . .,

al mede met foo precijfdijk op gedrongen, inïbnderheit als de fchrif-
tuiren lang vallen, (f)

21. Het woordt ^rojfeeren wordt geftdt tegen het woordt minutee^
ren, want d'eerfte fchriftuiren der Advocaten dikwils haeftelijk ende
gairongcn zijnde geichreeven , worden mwmen genoemt , die wel
van nooden hebben, om in het groot ende in het net te worden uit-

gefchreeven,"Welke kopie dmgm, ofte groot genoemt wordt, ge^
lijk mmutff foo veel als klein beteekent ; het gros worc by den Hove
geleefen ende blijft op de Cancelerie, de minuten worden by partijen,
elk de hare, mede genoomenende behouden.

1%. Het proces volfchreeven ofte voor fodanig gehouden zijnde, door
het lichten vanverftek', foo kan partije die daer aen geleegen is, des an-
deren Advocaet laten denmcieren : om op ièekèren tijt het proces in de
Griffie te fourneeren , dat is, met dmftrumenten ende bewijfen daer
toe behoorende te voorfien,' om alfoo in ftaet van wijièn te brengen;,
wanneer het fodanig is, dat het fonder interlocmie op bewijs kan wor-
den afgedaen» of immers als partijen niet eens zijn, om het te latea
nterloqueeren.

Des moeten fy alvoren het gros tegens de minuten, met hul-
pe der klerken, collationeeren^ .en dan het gros onderteekenenmitlga-
ders de articulen quoteeren; ibo dat niet geiêhiedt is; ende belail d'pr-
dinantie dit den Advocaten te doen binnen acht dagen nae het geda^
iie gros, met verbeurte van vier ftuivers voor yder fchriftuire, of byte
leggene inftrument, daer af verfuim valt, by Commiflaris van de rol-
le op aengeeven van de Griffier te ftatueeren ende te emploieren
volgens ordere van't Hoff. '

Z4. Doch op defe breuke koomt het zelden of noit aen, (g) maer
dit is in gebruik; dat een der Advocaten in gebreeke zijnde, van op
het fourniiTement te paffen , d'ander aen fijn kant hebbende gedaen dac
behoorde , kan het proces nae drie dagen van d' infihuatie af binnen
geven, pm by den Hove getermineert te worden, by aldien de fake
geen nader informatie van nooden heeft. ^

ΙϊΓ!

Iiiterlocutie op be'^ys niet te doen , als '9fanneer''t noödig is y fchoan beyder^yds ^d"
Vocaten het Verjbcht; dat echter gemeinelijk toegeRaen "Pfort. Gefebiedt niet licht
ten deele. Valt t'^ee:(ins , in faSlff in forma ende op peremptoire t^t. , Ordt-
re V</H beyder-^yfe interlocutien,

Α Lle de proceduiren volfchreeven en aen den Hove ingelec-
/-\ vert zijnde, worden of terftont afgedaen, oïiq geïnterloqtieert^
^ dat is, geweefen op bewijs i fy worden afgedaen, als par-
tijen in feiten niet tegen eikanderen aenloopen, ofte wanneer de feiten
irrelevant zijn, dat is, wanneer de fake daer niet opaenkootnt, maer
buiten defelve nae reden van recchte wel kan afgedaen worden. "'
2. En in fuiken gevalle doet het HoiF de proceduren eindelijk af,
fchoon d' <iyidvocaten van beide partijen ovéreen flemden, om hét te hebben
geïnterloqueert y gelijk gefchiedt is in de fake van G. B. cum fbciis, te-
gens C. R. gedaegde voor Keriiijt 1679. de Gedaegde hadde Commisfie
nae de Utis conteftatie gelicht ende aengenoomen, eenige^feiten te be-
wijfen, is echter het proces finalijk afgedaen, niet tegenilaènderekeft
van d'Impetrants Advocat lèlf, om interlocmie te bekronden.

g. Anderzins wort op de rolle by den Commiiraris d^interlocmie tixtX.
geweigert, als beide partijen die verfoeken, ook wel niet ten veribeke
van den Impetrant alleen ende op fijn perijkel, die daer over kan wor-
den by den Hove gebreukt, indien naderhandt bevonden wort, dat
het proces wel definitijfkonde worden afgedaen, waervan BouriciHS ttn
exempel heeft, (a) behal ven het intereft van partij e, buiten wiens ken-
nifle het is geïnterloqucert; edoch is veiliger, dat de interlocutie niet
als ter verfoeke van beide partije gefchiede , te meer dewijl 'er geen
aenteekeninge van pleegt te worden gehouden, of het gefchiedt ten
verfoeke van beiden of van een der partijen, foo dat de gefeide boete
nu qualijk gebruik foude konnen hebben.

deele, fchoonJiet Proces uit veel Poin6ten beftaet, hoewel, indien 't ver-
f heiden inflantten zijn, eenige van die wel eindelijk fouden konnen afge-
d len worden ende eenige op bewijs geïnterloqueertj jae is wel gefchiedt,
m een inflantie als verfdieiden Perfoonen eens Proces deelachtig zijn, dat
d'eene terilont ψοη gecondemneert, d'ander op bewijs geweeien, gelijk
mede in cas van Conventie ende ^É-cawz'mzVdeinterlocutie wel gefchiedt
voor de Conventie alleen, of ook voor de Reconventie, te weten, als
d'eene inftantie in ilrijdige feyten beftaet, d'andere nier. Exempelen hier
van zijn voorgevallen den i9Maert i68o. tufichen Maria du Gardij'n,
contra M. W. ende wederom in de fake van Barbara Jacobs contra
e. van a. de 4 Novemb. ï68o.

D'interlocutie ofte fententie op bewijs wordt tweezins genomen j
eerftelijk, als het Proces geweefen wort in fa^is tn forma, ten tweeden,,
als 't geweefen wort op bewijs binnen feekere peremptoire tijt. d'eerfte
maniere foude wel nae rechte zijn d'ordinarife, ende is het ook in de
Needer-gerichten maer de tweede wort van den Hove meeft ge-
bruikt ·, de klagten van de Procureur Generael, mitigaders de faken
alwaer provifie van namptiileraentplaersheeft, worden in faUümfor-
mk geweeien, maer fchier in alle andere lÏiken belaft het Hoff partif-
jen haer bewijs in te brengen, binnen zes weeken of twee maenden
peremptoir^ en voor alle dilay, nae gelegentheit van faken.

6. Dit is deiwegen buiten de Ordonnantie door een goede praitijke.
ingevoert, om af te fnijden de langwijligheit, die de <iAdvocaten door
onderling toegeeven anderzins fonder bepalinge konnen gebruiken.
- 7. Want het dilay in faElis in forma raoefte flechts zijn van twee
'termijnen, lopende nae gewoonte van drie weeken tot drie weeken,
dan wort tijt tot het tweede dilay op de Rollc genomen i ende be-
hoorden met het verloop van defe tweede tijt immers de bewijiên mee
den a.enkleeve van dien ingebracht te zijn.

8. Maer het fleept gemeinlijk langer, tot dat het een van beide Par-
tijen verdriet , die de iake dan laet op ftellen, omterenuntieren van,
wijdere produdie, endev,by gebrceke ym γ-λχκψ ^ perβfleerthy d'Ordon^
nantie j het verftek gelicht hebbende, verfoekt dtfpofitie van de Com-
miflaris opfde Rolle, ten einde partije van wijdere FrodnUien moge wor-
den verfteeken,

9. Dat echter'by den Commijfaris niet wort gegunt,. als behoudens
éèn derde dilay voor drie ofte vier weeken, met by voegÏHge , dat defelve
difpofitie par.tije fal moeten worden geinfmueert,

'veertien tot veertien dagen, driemael; Sulx , dat nae verloop van zes:
weeken verftaen wort, in de ïakc gerenmtieert te zijn van ProduÜien^
ten ware het Gerechte anders mochte toelaten, (b)

11. Ook voor den Hove wort verftaen v^nProduBïe geremmieente
zijn, naer het dilay in voorÜI dijpofitie begreepen. Anderzins als Parti-
jen in defen eens zijn, renuntieren iy van ièlf ende worden airdaïi»ver-
ilaen te heoben geconfenteert in de PHblieatie, of in de oopeninge der
getuigeniilen. (c)

12. Maer gemeinelijk, zegge, wort Partijen by't HofF voorge-
fchreeven een Peremptoire tijt van zes of acht weeken, anders i.maen^
den, of Partijen nemen fodanigen rijt van ièlfs ende laten haer die;by
den Commiflaris op de Rolle toewijfen.

Binnen dien tijt moeten partijen hare bewijfen inbrengen, ofte
ten miniten citatie laten uitgaen ende i-Ar/j/ij/'if/mi·», het welk genoech is:,
op den dach by Commifaris geilek moet de Produthe gcCchieden , ofdie.
in gebreeke blijft , kan worden vcrileeken ; ten ware de Getui-
gen niet verfcheenen , die dan geaecufeert ende wederom geciteerï
worden.

14. Wel te weten, nae t^imerlocutie moeten Partijen die Pi^dudie
van bewijs willen doen, Commisfie lichten, elk op een by tonder Heec
uit dp Rade ; voor welke fy hare dingen moeten inbrengen 1 Ia
Crimineele faken hebben beide Partijen een en de ièlve Commiflaris,
gelijk mede in alle ProceiTen, die van aenbegin voor Commtjfaris wor-
den beleidt.

Van Γοβύΰη , en beAnfi^oordinge der felver , mkjgaders
Interrogaten , Keprobatien ende Sdvaiien*

Onderfcheidt ^m artictiïen ende Τοβίϊεη, Bedt Van Calümnie. Of defe eedt no9-
dig ende reedelijk ^y. Wat rechtens , als d' articulen \>an yemant in qualiteif
o\>erkgt "borden. Belang \>an defe articulen "teel te fleilen. Van feiten te flel*
len in de fihriftuiren ongeroert, Maniere Van examineeren. Verbek Van be-
anf^oordinge. enf. iVort hier by geVoegt Van Iiiterrogaten, Reprobatien ende
Salvatien.

1' éT Ak Μ het bewijs met ordere te doen, moet de geene die be-
wijs heeft by te brengen , ten dage voor Commiflaris die-
nende , fijn pofitien of articulen géreedt hebben, waer op
party ende de getuigen fullen worden verhoort.

2. Het woort artikel is gemeen, rakende ibo wel getuigen als par-
tijen , willende niet anders zeggen als gedeeltjes van een Ichriftuir,
fonder onderfcheidt offe bekent of ontkent worden , maer ten aen-
zien van d' ontkenningen worden het pofitien genoemt, dat is, ftellin-
gen, welke de producent ilaende wil houden om^te bewijièn, en is
dit de zin der woorden, hoewel de praótifijns het gemeinelijk verkee-
ren, als fy zeggen; de Impetrant ofte Gedaegde pofeert , ende in cas van
ontkenninge articuleert, waer te zijn, ζ^Γ. edoch is dit onderfcheidt van
weinig belang.

g. Nevens het overleggen van defe articulen , moet de producent
den eedt van calnmnie^ ofte van oprechtigheit doen , waer door hy
verklaert defe articulen niet te ilellen , om fijn partije te quellen,
maer om dat hy Oprechtelijk^ meim , dat fy behelfen de ware gefchapenheit
der fake9 diergelijken eedt wort by partije gedaen, met dien zin, dat
hy antwoorden ial op die articulen, het geene hy in oprechtigheit fal
meinen tot verdeediginge fijner iake te behooren.

φΓ'ί^ dan geen eedt, om te verfeekeren de iake felve, maer de
meminge van partijen daer over; foo dat beiderzijds tegenftrijdige ver-
klaringen wel fonder mein-eedt konnen worden gedaen. edoch by aldien

yemant bevonden wierde defen eedt willens te hebben vervaifcïit, en-
de contrary geftelt ofte geantwoort als hy wifte, die wort eernftclijk
gebreiikt ende geftraft, fa) ziet vorders het geene van den eedt hier
boven op fijn plaetfe gezegt is.

f. In Holiandt ende veel andere Landen wort deië eedt niet ge-
bruikt , maer een yegelijk die een ander wil aenfpreeken moet voor
af zien, hoe hy dat goedt ende vail; ial maken, fonder dat uit den boe-
fcm van fijn partije te halen j daer toch by ons ook weinig e/feB vart
gemerkt ende befpeurt kan worden ; ende het geeft buiten twijvel
oneindelijke occafien van fondigen, in foo verre menbevint, dat de lie-
den haer eens hebbende geftelt om yets af te weeren ende te ontken-
nen, naderhandt als het op den eedt aenkoomt, hun herte verharden,
om het ièlve te blijven ontkennen.

6. Als yemant voor een ander in pleit is, niet alleen alsgelaftigdej»
maer ook als voogd ende voorllander , gelijk als een vader voor fijn
zoon, een man voor fijn vrouw, of een Curator voor fijn minderjari-
ge , foo moet d'origineele paity, zoon, vrouwe, minderjarige ièlfden
eedt doen , fio verre van £ ander partije fulx wort gevordert, (b) doet
echter hier by , dat van den eedt op een anders gemoedt hier bovm
cok^is gezjgt,

7. .Voor kinderen ende dulle menfchen , alibo die felf geen eedt
konnen doen, moet de Curator die plechtelijkheit afleggen, ende kao
partije defweegen geen beantwoordinge weigeren , veel min accujatie
doen j Ende alfoo de Steekinderen nae Rechten in alles wat het be-
wint hunner goederen aengaet , voor uitzinnige gehouden worden ,
foo wil de reeden , dat in haer het felve foude moeten gelden , dat
van de kinderen ende dulle menfchen in defen neergeftelt is , en dat
de Curator van een Steekint tot het overleggen der articulen foude
moeten worden toegelaten > infonderbcit foo veiTe de Prodigus of Stee-
kint uit malitie daer by niet wilde zijn. Edoch tot het beantwoor-
den der articulen foude hy konnen worden gedwongen, totinftantic
van den Impetrant.

8. Een Advocaet moet wel acht neemen op het ftellen ende or-
donneeren der articulen, ten einde het geheele feit met domflandigheeden,
die ter fake Menen, daer in kort, kiaer, bondig, ende net werden verhaelt ^
ende voor oogen geftelt, op dat het mooge zijn als een kort begrijp
van het geheele proces, foo veel de feiten aengaet, om het recht daer
op dienende, gemackelijk te konnen toepaflen.

9. Ende voarwaer, gelijk de fofitien het middelfte gedeelte van het
proces zijn, foo worden fy te rechte voor het des ièlfs gehouden,
waer door de geeften en bloedt door het geheele lichaem worden ver-
ipreidt, die ook wederom daer heenen vloeijen, moetende een Rech-
ter op het geene dikmael wijdluftig ten procefle gededuceert wort,
t'elkens zich tot de.poiïtien ende Itucken daer by overgelecht wc«
derom wenden.

10. Defweegen moet d'Advocaet acht neemen, dat uit de articulen
niet worde gelaten , het geene ter iake dienftig is , noch ook over-
tollige dingen daer in geflikt, om den Rechter niet verdrietig te ma-
ken ^ Reedenen van rechte moet hy'er ook niet inbrengen, maeru
niet vreemt om by gcleegentheit een kort gevoeg ende bejluit aen te wij jen-^
dat uit de poftie van h^t feit onmiddelijk^vloeit hebbende fulks meer-
malen goedt gebruik , en als het kort en bondig gefchiedt , is ook
niet onaengenaem.

11. d'Ordonnantie wil, dat in pofitien geen feiten mogen worden
geftelt, waer van in de fchriftuiren niet is gerept, met byvoeginge,
dat daer op in het videeren van het proces niet jal worden gelet ^ het welke
mede plaets heeft nevens de geene, die van eenige of van alle fchrif-
tuiren verfteeken is, invoegen defe laetfte ganlch geen feiten ibude
mogen articuleeren , ook niet mag volgens Ordonnantie ( alhoewel die
by /«/«fW/z verfteeken is van alle fchriftuiren weeren ende defen^en^,
het ilellen van allerhande feiten by poiicien nae d'interlocutie wort
toegeftaen) bevint yemant dat hy nieuwe feiten noodig heeït in fijn
pofitien te ftellen, die moet eerft verfoeken refiitutie van het' naelaten
der feiten in de fchriftuire, die echter niet fd worden toegcfiaen y als om-
merkelijke reedenen , en nae fommiere verhooringe van partije ; foo nochtans
dat over her. ilellen van nieuwe feiten geen exceptie noch ορροβίίε wort
geleeden, maer partije is ongehouden op fulke nieuwe feiten te ant-
woorden , ende de getuigen kan hy dien aengaende reprocheeren, dat
is, ontzenuwen ende krachteloos^maken, (c)

12. Edoch ingevalle partije foodanige nieuwe feiten niochte bekent
hebben, foo kan het fwaerhjk gefchieden, dat de Rechter geen acht
daer op foude neemen, als fy tei" fake dienftig zijn, en is foo byden
Hove verftaen in de fake van T. H. P. contra N. Groen , voor AL
derhetligen 1679. ï^^waer oppofitie gevallen zijnde tegen het verfochte
beneficie van inventaris , waren in de fchriftuiren geallegeert reedenen
die niet eens in de poiitien vermeit wierden, daer en tegens was ge-

pofeert, dat d'erfgenaem die het beneficie verfochte,des fterfhuis,brie-
ven eenigen tijt onder hem hadde gehadt, en van fijn moeders fwart
lakens rok voor hem een rouw kleedt hadde laten maken , waer van
in de fchriftuifen niet een woort gemelt was ; evenwel om dat het
beide rondelijk bekent wierde , foo is 'er by den Hove recht op ge-
daen, en het beneficie ^geflagen'twelk alibo niet hadde konnengcr
fchieden,'indien d'erfgenaem hadde geweigert daer op,.t'antwoorden,

was het door getuigen beifèefen geweefi, ingevolge van de Ordonnantie
boven gemelt,

13. Is evenv/el de waerheit , dat men partijefl niet op het alder-
nauwfte ibude bepalen , endc wel aenneemen iülke feiten die onder
generale iïellingen in de fchriftuiren gemelt, konden worden begree-
pen , om dat het frAjudtcie van partijen foo groot hier by niet en is,
nae dat in gebruik is gekoomen, dat men altoos Remonftrantien of De-
duEiien van rechte maekt, nae gedane bewijfen ende produüien , waer
in bequamelijk kan vervult worden, het geene by de fchriftuiren niet
is gedaen , te weeten , dat men op die feiten foude mogen zeggen,
wat noodig wierde bevonden, infonderheit noch, .omdatde Remon-
ftrantien tegenwoordig zijn gedeelten van het proces, gelijk beneeden
fal volgen.

14, Boven de vraegftucken by den Pofant uitdruckelijk in fijn ar-
üculen geftelt , kan de Rechter uit fijn eygen plicht party of de ge-
tuigen examineeren ontrent d'omftandigheeden van de fake , ibo en-
als hy bevinden ial nae recht ende billijkheit te behooren. (d) \

!ƒ. En daerom fchijnt'er geen reeden te zijn, waerom een ^dvo»
caet niet foude mogen Hellen onder fijn articulen , of de Heer Com*
nti^aris den getuigen gelieve te vragen , ^vat hem· meer als gepofiert u/as,
van de fake bewnfi mooge z,ijn , het welke niet is , als een Verfoek of
imploratie van het ampt der Rechters , daer toe hy anders van felve
bevocgt ende gehouden was ; wefende foodanigen artik£l niet anders'
als het geene dagelijks gefchiedt , wanneer interrogatorien van. rechte
verfocht warden , die de Commiffaris ook uit evgener beweegeniile
mag ende moet voorilaen ; 'tis wel waer, dat'party op full^ een gene-
rad artikel geen interrogatie .kan fiellen , maer die kan hy ook niet re
weege brengen op de vragen die de Rechter amptshalven doet, waer
om d' inhout van fuik een generael artikel in der waerheit niet ver-
fcheelt. Evenwel is't ook wel anders verftaen ende oppofitie toege-
laten tegen fuik qqïï generael artikel, in de fake van S. de W. in ψα.

hcewel men foude konnen zeggen y dat fchoon genoomen fulk een
artikel behoorde te worden verworpen, nochtans door geen exceptie
of oppofitie de verhooringe der getuigen behoorde te worden opge-
houden , maer in het reprocheeren en in het afdoen van het proces
konde daer op gelet worden , dat foodanig artikel ende produdien
daer op gedaen geen bewijs ibuden maken , gelijk te voor en uit de Or'
donnantie gezjgt is van feiten » daer van in de fchriftmren geen meldingt
was gemaekt.

16. Verders moet gelet worden , dat in d'articulen geen donkere
en dubbelzinnige woorden ende ftellingen invloeijen,, waer door een-
voudige lieden fouden konnen mifleidt ofte gevangen worden , ook
geen latijnfche en andere konil-woorden in. rechten bekent, maer den
flechte lieden , die antwoorden moeten onbekent, ende die dik wils
daer door tot haer eygen fchade koomen te ipreeken.

17. Noch meer moet een Advocaet acht neemen , dat hy niet en
ftelle, dat tot nadeel van fijn meefter fouden konnen werden getroc-
ken , want fulx den felven ongetwijvelt fchade foude moeten aen-
brengen , alibo hy felf moefte weeten ende verllaen den inhout der
poiitien die hy felfs onder eede van calumnie heeft overgelecht, in
plaetfe dat de geene die de beantwoordinge doet, zich kan beroepen
op fijn onweetenheit, waer op ook by den Rechter behoorlijke achc
genoomen wort.

18. In de beantwoordingen , die by den Commiilkis onder yeder
articul Worden geilek, moet gelet worden, dat fy klaer en duidelijk
zijn, met het woort credit ofte non credtt, of nefcit , als het vreemde
feiten zijn, ofte wel eygen , maer out en van welke hy met goede
reedenen onweetenheit kan voorwenden j te weeten , credit ξ^ non^
credit, is foo veel te zeggen» als hy gelooft of gelooft niet, ende nefcit y
hy weet fiiet^ welke woorden alfoo bedachtelijk gebruikt worden,,
om dat partijen op de pofitien geen abfoluite verklaringen van waer-
heit doen, maer alleen van hare meininge in oprechtigheit.

19. De beantwoordingen moeten uitvoerlijk zijn, foo datmen wee-
ten , kan wat partije kent of ontkent, en daerom behoorden moogelijk
niet te worden toegelaten , ingewickelde antwoorden , gelijk defe;
non credit ut ponitur, dat is, ik^geloof het niet fio als het daer fiaet\ fon-
der meer y het moefte worden uitgedrulct ^^at hy daer van gelooft,
op wat manier ende in wat zin.

pofitie voor bekent gehouden ; ten ware de vrage buiten de fake of·
tegen de Rechten en goede zeeden was; dan mag men zeggen, on-
gehouden te zijn, daer op alhier te antwoorden.

zi. Het oogemerk ende vrucht der beantwoordingen is, tweeder-
ley, het eene, dat de bekende pofitien voor beweefen gehouden wer-
den, ende het ander, dat op de onbekende, getuigen mogen worden
verhoort ende infimmenten tot bewijs overgeleidt.

22. Wat by partije beleeden wort behooft geen bewijs , zijnde dit
het voornaemfte oogemerk van het ftellen der articulen , nademael
geen fterker bewijs kan zijn als belijdeniile van partije , te weeten,
voor den Rechter gedaen, waer op nootfakelijk moet volgen con-
demnatie, (e) ten ware abms ende doolinge kpnde getoont worden, (f)

2^. Op belijdenifle wel voorrecht, maer voor de litis conteftatie ge-
daen , foude nae Rechte geen proces volgen of fententie behoeven gevelt
te worden, maer het inhoudt daer van, indien het feeker is, ter exe»
€Mtie worden geftelt, zegge nae rechte, gelijk een fententie; mits do
confeiïie gefchiedt zy door de partije ièlve ende niet door een ander ^
ende in byweefen van partije ofte fijn procureur, (g) fal echter by ons
van nooden zijn , dat foodanige belljdernjft eerfl executabel zverde verkiaert,
voor en aleer de executie te werke kan worden gepelt, of moogelijk ial'er
al doorgaens proces over koomen te vallen. - . . . t

24. Confes/ten buiten rechte maken geen bewijs nae Keyièrs Wet-
ten , maer alleenlijk prafumptte; doch in de praótijke worden fy geree-
kent voor half bewijs, en ibmtijts den eedtdaerby komende, maken
volkoomen bewijs, (h) ende is foo by den Hove geweeièn in de fa-
ke van Cornelis Wobbes mmine fiU<e. Impetrant , tegen E^bert Jeips
Gedaegde, den if fulij 16^6. De Gedaegde wierde overtuigt te heb-
ben bekent , dat hy aen des Impetrants dochter geit op trouw hadde
gegeeven , indien haer vader het confenteerde ·, 'twelk hy voor rechC
ontkende , zeggende, dat fy hem het geit van de fchoot genoomen
hadde i de dochter is d'eedt van fuppletie of ilerkinge van bewijs op-
gedragen , ende daer op de Gedaegde gecondemneertΛο. trouwe te vol-"
trccken ^ foo als Nauta getuigt. · ' ' ·' < . , r; · !

2jr. Als partije niet verfchijnt , om d' articulen te beantwoorden j
lbo wort hy geaccufeert van contumade , met verfoek van nieuwe
citatie , ende dan wederom niet verfchijnende , 'foo wort hy van de
- "-· ■ ■ ■ Ccc. 2 ' ■ tweede

(^j ^ ap.ult.verf.confidentemx. d.fuccejf. abin. Carp7oV.procef,Saxon. tit. i2.art.2.

tweede conmmacie geaccufeert, met vertooninge van welke, d'accii-
lant verfoek op de rolle kan doen , ten eynde d?artimlen fullen worden
gehouden voor hekent, en heeft dit fijn meefte gebruik daervalt
ende de Gedaegde hem van aenbegin niet verdeedigt.

26. By de Neder-rechters zijn'er drie contumacien van nooden,
om d'articulen te doen houden voor bekent. Tonder dat'er nieuwe
diipoiitie toe van nooden is, mits de f ofitien ten epde van d' eerfle contw
made, in rechte werden geleevert,

27. Het geene tegen yemant die gans niet compareert om te ant-
woorden , in defen by de Ordonnantie ende praótijke wort gedaen,
heeft ook plaetiè tegen de Mennonijtm, die Godt niet willen aenroe-
pen tot getuige vm haer z.eggen ; Invoegen , ak partije haer van den
eedt niet wil bevrijden , alle de articulen tot haer naedeel voor be-
kent worden gehouden, geltjk^ weete wel te ύ]η gebeurt,

zS. Het efFed van defe voorbekenthoudinge is Γ00 groot niet, of de
Rechter foude noch wel amptshalven bewijs van, den Impetrant mo-
gen eyichea, gelijk Naata verhaelt by den Hove gedaen te zijn,
tuil'chen iVÜ Volman Impetrant en reconvenieerde , contra fohan Conmms
Gedaegde en reconvenient. d' Impetrant hadde foo in conventie als recon-
ventie pofitien overgelegt, endeden Gedaegdentweemaelgeaccuièert,
dies waren d'articulen gehouden voor bekent, defe bekoomt daer te-
gen re/ief ende hadde zich wederomme laten verfteeken, waer op ten
tweedemale d'articulen voor bekent zijnde gehouden , is echter hec
proces by 't HoiF op bewijs geweefen ; om dat foodanig verftek
geen ware belijdeniflè, maer een verzierde medebrengt, welks d'ey-
icher niet verlicht van bewijs, foo wanneer de fake in feiten beilaet ^
den 8 Jun. 1645. Nauta decif izf. Mijns weetens is ook een Gedaeg-
de, tegen wien d'articulen waren gehouden voor bekent, toegelaten
by reprobatoire articulen te wederleggen de eygenfte pofitien , die wee-
gens fijn centumacie waren gehouden voor bekent, en dat fonder re-
lief^ in dèn/^re 1679. (»)!

29. Als de Impetrant ièlf niet compareert om de articulen over t£
leggen , foo kan by worden geaccufeert , ende nae Rechte foude
konnen worden geëyfcht' circumduüie van Infiantie, die in Keyfers
wetten alleen gebruikt ende gekent wort nae de contefiratie, (k):
maer in· de pradijk' is.iy niet foo,gebruikelijk ofte bekent als in het
begin, ende voor de litts conteftatie 5 Soo dat om defe reeden alleen
fchijnt te kennen geè'yfcht worden refufie van koiten»
' " ' 30. Nae

30. Nae gedane beantwoordinge, by aldien'er getuigen ïijn geprov
duceeit , ende by partijen geadmitteert , foo moeren d' articulen aen.·
de felve partije met fijn Advocaet worden overhandigt, ende foo lang
onder haer gelaten, dat fy interrogaten op de pofitien konen ftellen,
'twelk fy ook fonder uititel moeten doen , en dan worden terftonc
de getuigen verhoort.

gi. Partije pleegt boven aen d'interrogaten te ftellen , dat de ge-
tuigen niet wijders geadmitteert worden, als fa/vis reprobationihus, dat
is, behoudens de reproches of wederleggingen der getuigen,, ζ^ fitivo
ί'βτβ in omnibus,, behoudens recht in alles ^ en dan worden opalled'ar-
ticulen foodanige vraegftucken geftelt, als nae geleegentheic van iaken.
cn omftandigheeden konnen dienen, om de getuigen de naekte gront
der waerheit te doen i^eggen, volgens intentie des geenen tegen wien.
de articulen overgelegt worden j hoewelfe dikwils llrecken om de fel-
ve te verftricken ende te belemmeren. Feiten van d' articulen ver-
fcheiden mogen 'er met inkoomenofte daer wort niet op gelet.. Ach-
ter aen wort geilek , Imploverende interrogaten van rechte , welke ver-
ftaen worden , als by exempel y of de getuigen niet zijn van des pro-
ducents verwantfchap, of iy geen intereft by de faek hebben , of fy.
niet geinformeert zijn wat iy getuigen fulleq, met wijdere reeden van.
weetenfchap, en andere omftandigheeden-ter materije dienilig.

Dit gefchiedt zijnde, konnen partijen van d'ariikulenendevan>
de depofitien der, getuigen datelijk kopten lichten, ende wort daer mede.
verftaen pMcatie van bewijfen, en renunciatie van produólien te zijn-
gefchiedt ibnder dat daer nae nieuw bewij& kan worden by-gebragt^
ten ti^are by den Hove relief of refiitmie tegens ver.loopvan.de peremptoire.
tijt wierde bekomen, (waer toe beq.uame reedenen moeten worden»
by-gebragt.) Edoch nader pofitien om by partije te worden beant-
woort,, mogen altoos worden overgelegt, maer fonder inftrumenten·.
ofte getuigen , te weeten nae verloop van de peremptoire tijt

Nae d'openinge der informatien, loopt het termijn tot drie wee-
ken van reprocheren , dat is , van de getuigheniifen te wederleggen y
foo met reedenen.die de perfoonen der getuigen betreffen , als haer
zeggen; foo veel her met haer felfs of met dewaei-heit ηίεέ overeen/
koomt; tot welken einde fy binnen den termijn van drie weeken we-
derom konnen doen , ende informatie latenineemen, totwe-
derlegginge als vooren , en dat op articulen reprobatoir , alfoo ge-
noemt.

ilen , wat articulen eygentiijk probatoir of reprohatóir izijn , cndc ten
tweeden, wanneer de tijdt van re^robatie begint te loopen. Het eerile
aengaende, niets is 'er gemeiners als dat partijen, de tijt van bewijs
verloopen zijnde, onder fchijn van reprobatie ftellen articulen probatoir',
het is ièeker dat d'andere dat niet behoeft toé te ilaen ·, maer hy fal
echter diefweegen geen oppofitie behoeven te gebruiken , indien niet
oogenfchijnlijk^hlaer is ^ dat d'artikelen probatoir z.ijn, want iy hebben groo-
te gemeenfchap met eikanderen, ende doorgaens kan men het geenC
probatoir fchijnt te zijn, ook by gevolge tot reprobatie trecken, en-
de om dat bewijs favorabel is , foo worden de reprobatoire aJtikulen
zelden om deiê reeden afgeweefen, Noopens het ander is weinig fwa-
righeit, als het proces in fatH^ in förma geweefen is, om dat alfdan re-
nimtiatie van produdie gefchiedt , waer nae de tijt van reprobeeren
terftont begint,

Maer als het Vïoccs geïnterloijmert is, op een peremptoire tijt,
ibo valt 'er geen renmtiatie uitdruckelijk, ly wort verftaen te gefchie-
den, als yeder van "de partijen openinge heeft bekoomen, dat is, copi-
je van de depofitien; waer van de klerken der Heeren Raden notitie
behooren te houden \ 't welk niet zijnde gefchiedt , is het begin van
de reprobatoire tijt onifeeker. Ook is'er geen tijt voorgefchreeven, wan-
neer yder van de partijen openinge foude moeten nemen , invoegen
die niet voort wil, kan't laten liggen, foo lang hy van partijen mec
denuntiatien, cnde des noodt , mét rekeften aen den Hove daer toe
wort gedrongen. Sulx niet wefende gefchiedt, ende geen blijk van
bekoOmen openinge voor de handt zijnde, kan met efFeót tot condufie
niet worden geperfifieert , fchoon partijen ook met fonderlinge over-
eenftemminge , feekeren tijt van produBie vail-geftelt hadden; gelijk
meermalen is verftaen , en van defe beide gevallen, foo nopens het
geene van de reprobatoire artikelen gezegt is , als van deie reproba-
toire termijn , is in diervoegen by den Hove gefententieert , in de
fake van R.iemer Teunis erjgenamen Reijuiranten ^ contra B. cum fi-
&iis Requireerde.

-^6. De reprobatien zijn niet anders als wederleggingen van de be-
wijfen ende voornamentlijk van de depofttien der Getuigen , foo met
reedenen de perfoonen der Getuigen betreffende, als haer zeggen, foo
verre dat met hem felf ende met de gelegenheit der fake niet over-
een mag komen.

^7. Soo gefchiedt dan defe weederlegginge, gelijk het eerfte bewijs,
mee reedenkaveling' alleen of door brieven ende getuigen. Het eerfte

57. Ais 't met reedenkavelen alleen te doen is, daertoe worthec-
denfdaegs zelden of noyt een affonderlijk Schriftuir ingeleevert, maer
liet gefchiedt by de Remonfirmtie, daer in men aenwijlt, waerom die
Perioon geen geloof verdient, om reeden in 't voorige Kapittelgemelr;,
of waerom fijn zeggen niet foude hebben de vereylchte waerlchijne-
lijkheit.

Als ^ct Tnflmmenten of Getuigen te beleggen zijn tot dien einde,
fulx gefchiedt dan wederom door citatie ende met overlegginge van
anikulen, byvoeginge van Interrognten ende Exammatie der Getuigen,
gelijk in't voorige Kapittel is verhaelt.

59. De reprochps gedaen zijnde, Icanpartije daer wederom falvatiett
tegenftellen, welke niet anders zijn als wederleggmgen van de repro-
ches, by bet dienen van welke partijen in Rechte moeten concludee-
ren, ten ware panije goedwillig, of de Commiilaris op de Rolle zit-
tende om beweegende reedenen , noch een korten tijdt voor de ial-
yatien gunde, fl)

40. Maer dc falvatien worden in deièntijt weinig gebruikt ,in plaet-
iê der felver wordt een remonftrantie overgelegt ,, waer in de repro-
chcs ook doorgaans begrcepen zijn. (m)

41. Daerom de termijn van reprocheren uit zijnde, kaa terilontia
de rolle opgeftelt worden, om in rechte te concludeeren, ende par-
tije niet gereèdt zijnde, wordt met een perfiilement, ende het lichten
deilelft verftooken, en het proces gehouden voor geconcludeert.. waer nae
ook zelf geen [remonftrantie moet worden geleevert. (n)

41. Edoch ingevallede Impetrant van het verftek, nae het bekomen-
deflèlfs, weder op nieuw hadde begonnen, of partije toegeftaen yets
nieuws tot voortgank der proceduren te doen , daer toe hy nae het
vei-ftek ongehouden was , hy foude van het efFeót des bekoomenea
verfteks felve verftoken zijn; als by exempel j indien hy party hadde
laten citeeren om Procureur acceptant te ftellen; want een Procureur
niet noodig is, als het proces ten vollen \s geconclHdeert gelijk by dea
Hove verftaen is tullchen Jacob wijtfes en de Heere Johannis den i6>
Maert 1680. zijnde defea laeften toegeftaenom remonftrantie binnen,
drie weeken te mogen leeveren, niet tegenftaende al voor 9 maen-
den , tweemael tegen hem tot conclufie was geperfifteert^ ende de;>ii·-

fiftementm gelicVit, door dien ^avoh wijtfes hem hadde laten citeeren om
Procureur acceptant te ftellen: hy hadde ook toegelaten dat HeeremtM*
we articulen foude overleggen fonder prodHÜie, hoewel hem dat niet
foude gefchaedt hebben , om dat beantwoordinge alleen ook wel nae de
condupe kan gefchieden, ,

45. Dit is dan de kortile weg naa de interlocutie; de citatie moet ge·
daen wordm kinnen den peremptoiren tijt, de produ^ie op den dag bj Com·^
mijfaris geordonneert, nae verhooringe der getuigen, openmge der felver, nae
het termijn van reprschereri conclu(ie in rechte ^ ende binnen acht dagen daer
nae foMrmβem€rίt , 't welk^gedaen zijnde is het proces in ftaètt van "wijferij

44 Maer deie korte weg kan door veele incidenten worden ge-
rekt , eerfieltjk^ door het niet verfchijnen der getuigen, ofte eenige der
lèlver die dan weeder op nieuws moeten worden geciteert, en ibmtijts
wel twee of driemael j ten tweeden, door oppoiitie die tegen de getui-
gen dikwils, fomtijts tegen 't overleggen van inftrumenten worc ge-,
maekt; ten derden^ door oppoiitie tegen reprobatoire articulen, dat de
ièlve probatoir fouden 2ijn, ende wat diergelijke meer haer in het pro-
ces openbaren , nae afdoeninge van welke oppoiitien ende exceptie»
tklkens moet worden gewacht.

45'. Anderzins nieuwe produétien van getuigen of in ili'umentenkon-
nen niet gefchieden nae verloop van de peremptoire tijt om in rechtte
concludeeren , of anders nae de rentintiatie , wanneer het proces ge-
weeft is infaSlis in forma , want daer de .tijt peremptoir is, ende voor,
alle dilay, is, als gezegt, geen renuntiatie vanprodudienoodig.

45·. Zegge dat binnen acht dagen nae de conclufie partijen moeten
fourneeren , fonder dat denunnatie van nooden is , en kan daerom
recht gedaen worden, fchoon geen denuntiatie gefchiedt, of voor de
concluile gedaen zy, gelijk verftaen"^ s den 24 Spetember 16.... in lake van
Waling Smons contra feite Tomas; hoewel naderhandt bleek een abuis in
die fake te zijn, maer d'^ordinantie geeft fulx^ (o) hoewel gemeinlijk
de weg van denuntiatie by d'Advocaten wort gebruikt, die ook veiligit
ende gevoeglijkft is.

46. Tot het fourniiTcment moet partije by den gcenen , die daer
mee voort wil, worden gedenuncieert, ende ondertuflchen het pro-
ces , geduirende d'acht dagen vooren gemelt, inde Secretarie ofte On-
der-Griffiers kamer] leggen, ende voorts ten tijde van het fournifle-
ment moeten fy elk een inventaris maken van alle gedeelten des
proces, ende de ilucken daer by gevoegt, of anders ν erldaringe, dat

47. Het is een gemeine pradijke van lieden die een proces willen
ophouden, wanneer leconcludeert heeft, en dat alfoo defaekin
llaet van wijfen is , dat fy dan noch citatie verfoeken , om beanc-
woordinge van artikelen, het welke nae reeden van rechte altoos kan
gefchieden, ook zelf nae de conclupe, en als fulx gefchiedt weinig tijds
voor de pronunciatie, ibo winnen fy 'er een geruimen tijt mede.

48. Doch het verfoek van fodanige citatie behoort nier te worden
toegeftaen, als men kan merken dat het om uitilel te doen is, en noyc
fonder blijk van gewichtige reeden , waer door de beantwoordinge
niet eerder heeft konncn gefchieden. het bloot zeggen, dat fulx nae
reeden van rechte altoos mag gefchieden, is niet genoeg om een pro·?
nunciatie op te houden , gelijk onder anderen verftaen is in de [a^
'van Nieske Claefes contra d^erfgenamen van zAntie Tomas voor de hondf-
dagen 1681.

49. Doch het is veiliger voor d'andere partije die fulx te gemoet
ziet, in tijts rekeil in te geeven, met verfoek dat partije moge wor-
den geordonneert, om de beantwoordinge of anders overlegginge van
artikulen die hy foude willen doen, binnen acht dagen of minder tijt te
laten gefchieden, by gebreeke dies, dat het Hof fal recht doen op hetgeen
ne ten procejjè fal worden gevonden,

50. Diergelijk verfoek kan ook worden gedaen, als partije getuigen
heeft laten citeeren binnen den tijt , die om 't een of 't ander belet
niet zijn verhoort , want alfoo nae gedane citatie binnen den tijt de
verhooringe altoos kan gefchieden foo geeft dat gelegentheit vooreen
die de lange wijle foekt, om de fake op te houden, tot welken einde by
rekefi fodanige ordonnantie, als voren , worden bekoomen.

51. Gelijk van de fchriftuiren hier boven is gezegt, dat het originee-
le gros moet blijven in de Griffie, foo is ook van de artikulen, inter^
rogatorien , informatien, reprochten, falvatien, en alle overgelechte inftru-
menten te verftaen , dat fy uit de Griffie foo lang het Proces duirt,
het zy ter eerfter inftantie of terwijl het onder revijs hangt, niet mo-
gen worden gelicht, dan by ordonnantie van den Hove, maercopien
konnen fy altoos krijgen , fy konnen 'er ook wel origineele Ituckeri
uitlichten, als fy maer inplaetfederfelvercopijenlatengeauthenrifeert
by den Griffier, partije prefent of daer over geroepen zijnde, (q) '
52. De Griffier en fijn klerken, is ook niet geoorloft het zy voor oi

nae de inttrhcfttie, het proces te laten volgen uk de Griffie, om elders
te worden gefourneert, alfoo het fclve nergens als ter Griffie mag gefchie-
den, ook niet aen andere perfoonen, of tot andere gebruicken, maer
wat daer in gedaen wort , gefchiedt op gewoonte ; diefe uitgeeft
moetfe verantwoorden, (r^

Wdt he'^iji Moet y^an den Byfcher gefchhden. Somtijs ook Vdn de T^er'^eev^
der. altoos die affirmeert, of een negatiVe be'%eefen kan "borden. h/Joet niet al·*,
toos uit de "boorden afgenoomen yeorden.

Et is noodig dat wy van het bewijs ende middelen van dienj
nader en byfonderlijk handelen.
z. Door bewijs verftaen wy een overreedinge van de Rech^
ier, welke d' ejfcher ofte verweerder , elk^ van hmne vermeetene fejtew
in het gaichte komen doen.

1, Wy zeggen, dat het is een overreedinge, waer door de Rechter
verftaet ende begrijpt, dat het feyt in waerheit beftaet \ weshalven de
belijdenifle des gedaegden , of ook een van beiden fijn eedt geen ey-
gentlijke iborte van b^ewijs zijn, hoewel iy kracht van bewijs hebben;
want belijdenijfe en eedt komen voort uit het fecreet des gemoedts of confcien^
tie van een der partijen , waer uit de Rechter geen ejgen begrijp tot fijn over^
reedinge kan maken.

5. Het is een overreedinge des Rechters^ want aen dien moet het
bewijs gefchieden cn niet aen partijen, dien het bewijs noy t iierk genoeg
foude zijn.

3. Noch hebben wy gezegt, dat d'everreedinge moet gefchieden
éfhr den eyfcher ofte verweerder, gemeinelijk koomt het bewijs den
cyfcher toe, om dat hy doorgaensfijn intentien voorredt, cn Hek waer
cn vafl: te zijn, weiènde een gemeinc reegel, d^ het bewijs kpomt tot
hfl vm de geene, die een fake ναβ-fielt en affirmeert, (a)

^ai de verweerder in fijn exceptien Ejfcher is, immer^als d'exceptie affirmatijf
is, want negatijf zijnde, ipreekt van felve, dat ly niet kan beweefen
worden.

6. Altoos geen flechte negatlve, want al had ik duiiènt getuigen,
die verklaerdennietteweeten, dat ik dit of dat gedaen badde, datibude
my niet helpen, als het twee of drie andere witten te zeggen; maer
een negative bepaelt met omftandigheeden^van peribonen , tijt en
plaetfe kan wel beweeièn worden , gelijk of men zeide ; gy hebt een
doodtfach ojp fnlk^ een tijt of plaetfe gedaen , ik^ kan hewijfen dat jk^ het niet
gedaen hebbe , wanneer ik^ betoone dat ik^ op fitlkm tijt ben geweeft op een
ander plaetfe, en ibo mede, wanneer een inftrumcnt gefchrecven is, dat
op fuik een tijt cn plaetfe ibdanig een contraót gepaiïèert foudc
Zijn. (b)

7. Of de ftellingen 5Üjn ajfrmatijf ofte negatijf y fulx en hangt altoos
niet van de bloote woorden, maer op de zin moet gelet worden, by
exempel; ik^fiae niet onder mijn vaders machthet teflamcnt hη vertoont
isniet goedt, en diergelijke zijn geen negatieve, maer voor affirmative te
houden, wefende foo veel te. zeggen, als, mijn vader heeft my van fijn
macht ontflagen ; in het maken van dat teftament is faute begaen ,
die dan aengeweeièn kan ende moet worden, (c)

8. Staet noch te weeten, dat een bezitter noy t bewijft in 't gerichte,
dat het goedt 't welk hy bezit fijn eygen is; maer hy wacht altoos af
het bewijs van den eyicher.

9. Zegt noch dc befchrijvinge, dat het bewijs moet zijn over fey-
ten die partijen hun vermeeten, ende die onfeel^er zijn; want alhoe-
wel de rechten cn het geene dat rechtens is , ook wort gezegt be-
weeièn te worden, foo is dat be wij fen echter niet meer als aen wij fen;
weeiênde de Rechten feeker in haer felven , ende den Rechter moe-
tende bekent zijn.

IQ. Feyten ook die notoir, dat is, een yeder kennelijk zijn , ma-
ken geen voorwerp van bewijs, als hebbende dat niet van nooden;
notoir zegt men gemeinelijk diiederley te weefen, dat in 't openbaer
voor alle weerelt is gefchiedt, ten tweeden, het geene party voor
rechte bekent heeft, ende ten derden dat by fententie geweefen is; doch
het eerfte is eygentlijk 't geene men «ö/o/rnoemt, de twee andere foor-
ten moeten beweefen worden , te weeten dat de fententie ende de

, (b) §. II. 1ηβί(. d. imtil. fiipil ihiq, interpr. (c) /. 5. §. x. l, 8. l. i^ ff.
d probdt.

^ II. Dit is foo veel aengaet de befchrijvinge van het bewijs, devcr-
deelinge is in twee iborten., die wy niet wel anders noemen konnen
als d'ouden hebben gedaen, uit de hunfl, of bmten k^nft. (dj Bewijs uit dc
kunft geichiedt door reedenkavelinge, buiten kunfl; door bricveniofte
getuigen.

12. Reedenkavelinge wort genoomen uitdenatuir, eygenichap
ende omilandigheeden der fake, in zich hebbende een noodfakelijk
gevolg ende befluit, by exempel i die op middag tot Parijs geweeflis,
heeft des felven daegs tot Amflerdam in perfoon geen handel gemaekt , of
dat hints moeder heeft noit getrom geweeβ , fo.9 is het een bsfiaerd van ge-
boorte én diergelijke -

13. Bewijs door brieven en door getuigen wort tegen elkande^
ren geftelt, ende daerom yemant hebbende relief bekoomen, om in-
ilrumenten nae de wettelijke tijt by te brengen ende over te leg-
genl mag geen getuigen beleggen , gelijk meermalen geweefen is,
ten ware de getuigen ftrekten alleenlijk om de overgelechte initru-
inenten te beveftigen j want anders de toelatinge om inftrumenten
over te leggen hem onnut foude zijn ; ende is loo verftaen in de fa-
ke van Jacob Sijdtfes Ret^uirant ende oppofeerde ^ contra feitje Pijters de^t
tweeden fulil 1680. ""

tVat ende hoe meenigerïey inflmmenten 'daer Wat een Kofaris ^y. Ver-
eyfch Van Trotocollen , in Frkflanit '^en^uimt. hoedanig fy daer fouden moeten
^ζΐ^η Hoe de inflmtHenten gefchreeVen moeten tnde het algeme 'me inhoudt
der feber, iVat Van faken een Kotaris henni^e moet hebben. Van TriVate
inflmmenten ende y»anneer bettijfens kracht hebben, ^mhentifatie Van Copijet»
hoedanig. Van^ effeSi der fibrijtuiren inUgemein. ,:

DOor infirumenten worden verilaen fchrift-ftucken met dc wel-
ke partijen haer vcrmeeten Ibekèn vaft ende \vaer te maken,
2. Sy worden onderfcheiden in cn private infirH-

menten \ publijke zijn wederom eng of ruim genoomen , eng genoo-
mene. fuilijke worden genoemt , die voor Rechte gemaekt ofte be-
veiligt zijn, invoegen dien het aengaet, voor rechte verklaren , in het
geene daer in ftaet te hebben geconïênteert; waer aen dan het zeegel
van het Gcrichte pleegt te worden gehangen , hoewel dat even niet
nootfakelijk is. :

3. Ruim genoomen publijke infirumenten zijn die by openbare No-
tanien ende getuigen worden gemaekt, dc Wet eyfcht getuigen Ton-
der het getal uit te drucken j dies'<7/> twee ten minfien ftaet moet ge-
maekt worden. (a) , .

4. Een Notaris is een eerlijk man tot het inftellen van alderhande
Ichriftuiren bequaem, ende by ptiblijke amhoriteit daer toe verordineert..

Dat het een eerlijk man moet zijn geeft d' Ordonnantie te ken-
nen , (b) Dat niemant tot den flaet van Notaris geadmitteert fat worden^
dan vermaerde ende wel gemanierde lieden.

6. De felve Ordonnantie leert, dat fy bequaem en ervaren moete»
ïljn j tot welken eynde fy door ordere van de Heeren Gedeputeerden
ende Raden Provinciael op de name der Staten moeten worden gemaekt
ende te geèxamineen, waer van ende van haer adrmsfie^ fyafte

7. Alle andere perfoonen wort vcrbooden het werk der Notarieii
te doen, by peene van inhabiliteit tot alderhande officien ende arbitrale
boete daer te boven, (d)

8. d' Ordonnantie belaft ook wel ernftelijk den Notarien, te houden
Protocol van alle d' afl:en ende contra6ten , die voor faaer fullen wor-
den gepafieert , dat is, moeten een boek^hebben waer in fy regifireeren
alle d aUen voor haer vallende , ofte die te vooren gemaekt aen haer
by partijen worden geprseiènteert , om bevefligt ende geregifireert te wor-
den , welke geregiitreerde aóten de Notarien t' elkens moeten onder-
teekenen , ende het regiiler wel bewaren, (e)

9. Hier uit kan gemerkt worden het onderfcheidt tuilchen de pro-
tocollen in Hollandt gebruikelijk , ende die oniê Ordonnantie voor-
ichrijft; want in Hollandt pleegen de partijen ende getuigen in het
protocol te teekenen; waer uit de Notaris copijen fchrijft by hem vertee-
kent, ende die hebben dan kracht van bewijs i in plaetiè dat by ons
de principale verteekende ftucken aen partijen fouden moeten gelee-
vert worden, ende de regiftratie daer van in het protocol by den No-
taris verteekent foude hebben kracht van bewijs , om altoos daer toe
iijn toevlucht te konen neemen, gelijk^ Ordonnantie fpreekt.

10. Maer de praétijke gelijk fy in andere dingen der Wetten ende Or-
donnantiën meeiterllè wort, ibo is het met de Notarien ook gegaen,
die geen protocol altoos in Frieflandt houden, 'twelk haer d'Ordon-
nantie by peene vm inhabiliteit en arbitrale correcte beveelt, (f) jae het is
foo verre gekoomen , dat men fchier geen onderfcheidt maekt , of
een inflrument gefchreeven is by een Notaris of by een Procureur ^
Dorprechter ende Schoolmeeiler , invoegen daer gelijk recht op ge-
daen wort, ook fonder eenige getuigen , en fchier wel dikwils op het
bloot handtfchrift van een perfoon verteekent.

11. En is dit misbruik foo veel te meer te verwonderen , om dat
by nader Ordonnantie uitdruckelijk gelaekt, wederlecht , ende vernie-
tigt wort feekere oude aenteekeninge van coftuime die in Frieflandt '
ibude geweeil hebben, van bewijs door handtfchriften by een ptrfoon ver-
teekent ende verz^eegelt ^ met nieuwe Ordonnantie ^ dat van nu voortaen
belangende het geloof der brieven en inftrumenten, beichreeven recht
foude worden gevolgt. fg)

iz. Men foude met recht hem moogen verwonderen , hoe in een
Landt , daer het Roomfche Recht loo naukeuriglijk onderhouden

(d) tit. y>oorf. art. χ op V laefle. (c) Ordon. tit.yoorf. art. 3. (f) art. 3. Voorf.
(gj 5. boek tit, 23, art, 2.

woit, boveii OrdomaHtien ho^m^, heeft kontien aengenoomen wor-
den een gewoonte, foo zeer ftrijdende met de ielve wetten endemet
de gewoonten van alle volkeren, ende niet minder met het gemeine
nut, want dikwils door flof heit of bedrog infimmenten op loile pa-
pieren gefchreeven te foeken'raken, met ineparabehtxXxt^^ daerment
anders dtoos tot de protocollen iijn toevlucht konde neemen j om nier
te ipreeken van de frauden ende falsheeden die door foo grooten nae-
latigheit der Ordonnantiën konen worden verooriaekt , volgens het
geene de nieuwe Ordonnantie vermaent, ende d'eiTarentheit ons leert j,
de Notarien behooren haer ibo veel te meer te bevlijtigen om proto-
collen te houden, dewijl iy daer door d'Advocaten ende Procureurs^
van het fchrijven der inftrumenten konden affnijden , en haer officie
met meer amhoriteit ende profijt bedienen.

i:^. Verders moeten de Notarien acht neemen op de perfoonen die
haer lafi geeven tot het fchrijven van infirmnenten ^ of het zijn lieden·
van eere ende van geloove hen bekent, ofte door getuigen die het
contraót verteekenen , foodanig zijnde beweeièn , het welke ten in-
itruiOente moet worden uitgedrukt , beneevens de plaets van haer
wooninge en verdere qualiteiten van peribonen of faken, (h)

14. Sy moeten haer ook wel wachten eenig injirument te vertee-
kenen of te beveiligen y daer fy niet tot het eynde toe by, of in cas
van beveftinge, van beide partijen veribcht zijn geweefi:, of immers
van den geenen, tot wiens laft de brief is Ipreekende ; weshalve»
geen inftrument kan deugen , waer van de fchrijver ofte getuigen-
verklaren , dat her geene daer in verhaelt wort, niet is gefchiedi in
haer by weefen , of ten minften dat beide partijen haer geen laft daer
toe hebben gegeeven , nochte verfocht om het inftrument te fchrij-
ven ofie te verteekenenzijnde het aengeeven ende verfoek van een
der mrtijen , immers van de geene tot wiens profijt het infirnment
Ipreekt , al was hy bekent voor een zeer eerlijk man , van geender
weerden , gelijk voor eenige jaren by den Hove gewecien is , in de
fake van Antie Lammerts weduwe van Laes Fiers , tegens Tade Tttdes tot
Hallnmy wordende de gedaegde aengefprooken om betalinge van 2300^
gout-guldens, uit een obligatie by een Advocaetgdchrtevcn ,,en als getui-
ge verteekent , benevens de handt van des gedaegdes ichoon-vader
als debiteur , doch bekende £ oAdvocaet geen tellinge van penningen
of fchuldenaers teekeninge te hebben gezien, maer op het aengeeven.
van Laes Ptsrs een man van credijt, die verfeekerde dat bet des debi-

15. Eyndelijk moet ook het inftrument partijen voorgeleeièn wor-
den , of anders heeft het mede geen kracht van bewijs , fihoon handt
ende z^eegel daer onder fient , en dient ook in het infimmeni vermeit te
worden ; dau het voorgeleeièn is , hoewel [niks niet uitgedrukt zwijnde,
g£prisfumeert foude moeten worden^ dat het ten minfien vm de teekenaerge-,
leefen was, indien het 4-echt uyt fpreekt tot fijn befwareniile, tenware

16. Op den inhout der inilrumenten moet ook worden gelet, dat
fy van geen ongeoorlofde faken gemaekt worden, noch vanfulkedie
^eveinft· ofte bedrieglijk zijn ofte gepraefumeert worden te weien, (1)
ly moogen'er ook geen verbant panis Camera inzetten, zegt d'Or-,
donnantie, (k) dat is by ftraiFe van d^Jpoflolifche kamer, 'twelk byons
geen gebruik heeft, het was foo veel of yemant zich nu verbondt by
poene van kerkelijke cenfure of excommunicatie , dat ook niet fal moo-
gen gefchieden.

17. Tot de förme van een publijk inftrument vereyfchen d'oude
meefters defe acht faken j ten i. d'aenroepinge van Godts naem , ren
2-, het jaer van Chrifli geboorte , ten 3. de Roomfche mdtiite, ten 4. de
maent en dag, ten de plaetfe daer het gefchreeven wort, ten 6. de
namen der getuigen , ten 7. de verteekeninge van de Notaris, ten 8.
het zeegel des ièlfs ; hier van is het derde by ons in geen geb.ruik,
'teerfle koomt te pas in teftamenten, houwelijx-contracten ende andere
van hooger belang ende aendacht ; edoch uitgelaten zijnde vernie-
tigt geen inftrument , het zeegel wort altijt gebruikt in inflrumenten
voor Recht ende Magiflraten gepaileert, end' in iülke wort ook de tee-
keninge van partijen niet vereyfcht, zijnde genoeg dateer blijk^':^)' van de
verklaringe voor recht gedaen: felf in Notariale inltrumenten eyfcht onfe
Ordonnantie niet dat partijen ofte getuigen fullen teekenen, maer fou-
de genoeg zijn, foo het fchijnt, dat de Notaris met fijn getuigen ver-
klaerde, die en die voor hem gecompareert te zijn, en te hebben ge-
daen ofte geiprooken het geene volgt, (1) in deièn tijdt is men foo ge-
went tot onderteekeninge van de partijen altoos , dat dej Notanale
inβr(imenten qualijk anders fouden geleeden worden.

18. Het jaer , maent en dag is zeer noodig om by^een infirument
gevoegt te worden, fonder evenwel dat het t' eenem^el van onwaer-

fi) Ordon. 3. bodiit. i. art, 4, (^) art. y. (1} art, 3, Voorf ende tot defeti
(ynde, ■

den foude zijti door uitlatinge van tijt en plaetfe y gelijk^ elders ook,van
teflamenten is geleert.

19. De forme van een infimment moet aengemerkt worden in de
voor- ende nae reeden , mitfgaders den inhoudt felf. Voor-reeden
wort by ons zelden gebruikt, maer men begint datelijk van de namen,
der partijen en de fake felf i fonder eens te gebruiken het elders ge-
woonelijke Compareerden enf. Alleenlijk in uiterfte wille ende houwe-
iijx contraóten, pleegt van de Name ende eere Gods te worden gemelt.

ao. De Nae-reeden beftaet in defe poin£ten , ten eerfien, in een
flipulatie van dat partijen aenneemen hun nae den inhoudt te regulee-
ren , ten z. in verbandt van goederen ; ten in [ubmtsfi-e onder den
Hove, beide doorgaens, hoewel niet nootfakelijk, ten 4. opnoemin-
ge der getuigen , ten 5'. de plaets , ende ten 6. het jaer en dach op
welke de brief gefchreeven wort, en eyndelijk de verteekeninge van
partijen indien iy fchrijven konnen \ ibo niet , zettenfe een merk,
daer de Notaris nevens fchrijft, wiens merk het is \ ende ten laeften de ver-
teekeninge van de Notaris felf, ende de getuigen die 'er by geroepen zijn.

zi. Het inhoudt beftaet ten eerilen in een klaer ende bondig ver-
hael van de fake of handel ; en foo verre de oorfake des verbands
daer in niet genoeg is uitgedrukt, moet dit in'tbyfondergefchieden,
want fonder de oorfake te melden, een Jnfirnment geen bewijfens kracht
hebben kan, of de ooriake moet van elders aengeweefen worden, (m)
zi. Ten 2. beftaet de inhoudt in foodanige Claufulen ende byvoeg-
fels , als in yder materie worden vereyfcht ; dies een Notaris goede
kennifte dient te hebben van alle faken daer men brieven van pleegt
te maken; gelijk daer zijn houwelijken, ende begiftingen van dien,
Teftamenten en alderhande laefte willen. Vergunninge van erfpacht,
Huis- en ftemrecht , Servituten ende Verpandingen j hoewel deiè
meeft achter andere Contracten worden gevoegt ende zelden ftoiFe
tot brieven geeven, kan echter wel gebeuren.

zg. Voorts is men gewent brieven te maken van alderhande Con-
traden , als van Koop ende Verkoopinge , Huir ende Verhuiringe,
Laftgeevinge oi Procuratie, van Maetfchappije, van Schenkingen by
leven , van Leeninge meeft van geit, waer van de britven in 't by-
fonder Obligatien genoemt worden, van Pand ende Bewaergeevinge,
van Borgtochten , van allerhande Ackoorden ende Toezeggingen;
mits foo verre daer eedt toe van nooden is, de Notarien den eedt mon-
deling moeten afneemen, fonder dat genoeg is, als d'eedt inde-brief
II Deel Eee ftaet

Slaet en fulx Partijen voorgeleefen ende by haer verteekent Is. Οοΐξ
worden'er wel brieven gemaekt nopens oneygentlijke ContraBen' cn
de verplichtinge daer uit voortkoomende.

24. Sy moeten ook kennifle hebben van de Privilegien der minder-
jarigen , Vrouwen, 't Gemeine Landt, Kerken en andere Gemein-
fchappen, ende daer nae richten de renmciatien, bepalingen ende an«.
dere Clanfulen op yder fake paiTende.

25. Ook moeten fy weeten de gevolgen ende byvoegfels der Con^
■traüen ^ g^^ijk β hoe men door andere perfoonen verbonden wort,
•wat het recht is van Schultgenooten , van Imerefi, ook de manieren
van Verbandt 'te eyndigen ende te dooden, van Woeker en wat dies
meer zijn mag, end' hier vooren is geleert in de- drie eerfie boeken.

26. Dus veiTe van pptbUjke inβrHrmnten:^ waer uit lichtelijk kanver-
■ftaen worden w-at private mogm zijn, te weeten, dderhande fchriften
mgefielt ofte geteekent by een frivaet perfion , die niet geamhorifeért is toc
het fchrijven van inilrumentèn, het zy dat het de partijen felvezijn,
of een derde lait van partijen hebbende , fchoon het ook anders een
publijk perfoon mochte weien , gelijk een Rechter, iAdvocaety ofte
Procureur -j ende. zijn -dan ibodanige alle de handtfchriften, quitantien 5
reekeningen , fpecificatien , en ■diergelijke meer. (m)

27. Staet echter te letten, dat als publij ke perfoonen, tot fchrijven
van inilrumenten in 't gemein niet geamhorifeert , eenige relafeti ende
attefiatien geeven nopens hare bedieningen of faken daer toe behooren-
•de, tuilchen andere perfoonen, fulk^ gefchriften iio^r publijke mfirnmen-
ten worden gehouden , gelijk niet alleen zijn de reUfen van Booden ende
Deurwaerders, ende erxtrm^en van Secretarien ende Notarien onder haer handt
•alleen, maer ook Kerkelijke attefiatien by een Predikant, ende extrailen mt
Deop-boeken van de Kofiers, relatien van Dorpr^chters, en diergelijke meer,

28. Ende fouden hier onder ook zijn de Extraólen der Notarien
uit hare Protocollen, gelijk gefchiedt, daer de ièlve gehouden worden.

29. Noch worden d'inftrumenten onderfcheiden in origineelen ende
copijen. Origineelen zijn , die oorfpronkelijk van d'eerile handt af-
koomen , ende copijen, die afgeichreeven zijn, en worden defe weder-
om onderfcheiden in bloote ende geamhenthife^rde copijen.

30. Bloote copijen zijn affchrifren , die of gantfchelijk niet, ofte
niet nae behooren zijn geauthentifeert , gelijk het geene by een
Notaris ofte ProcHfeur llechtelijk is gecollationeert , ook felf als 't by
de Raedtsheeren klerken is uirgefchreeven , en by den Heer of

Commiflaris gecollationeen, foo is 't noch geen recht amhetttij^
pje, maer foodanige moet het worden door rechtelijke overrüepmge vat%
parnjen , die daer toe moeten worden geciteert , ofte wanneer de
inftrumenten behooren tot hangende Frocejfen , moeren fy worden-
gedenHHcieert , om de collatie door den Griffier ofte ίιμι Jubflitmt te.
laten ende te zien doen , die alfdan verfchijnende of niet verichijr
nende , ibo gaet echter de colUüe voort y en 't infirumem wort an-^
thentijk^mits daer van altoos blijk moet zijn , dat partije rechtelijk,
daer toe geroepen is „ want ook dikwils- collatien ibnder voorgaende-
overroepinge worden gedaen cCmthentifatie wort ook ibmtijts wel
gedaen voor Com^mβkrts , partije daer toe fpecialijk zijnde geciteert ^
ende worden alfdan ook wel de getuigen verhoort , met erkente-
niiTe van hare handen , ende nieuw verhael van 't gepafleerde ,
daer van't inftrument is fpreekende 'twelk gefchiedt m faken van-
groot belang , en befonderlijk in teftamenten. Soodanige copijen
plachten wel ndimt^ genoemt te worden , om dat er van Rechters^
weegen dat woort op geftelt wierde foo veel willende zeggen ,, als^
dut het voor rechte geóen was,.

1. Om bewijs door brieven rechtelijk te doen, moeten het zijnpubttj-
ke tnflrnmenten , ende die^órigineel ofte behoorlijk gemthenttfeert , te-
gens welke de rechten zeggen, dat getuigennietgehoortworden,(n),
te weeten , andere getuigen als by 't maken van 't inftrument zijn te^
genwoordig geweeft , en dat felve geteekent hebben , want als defe
naderhant gevraegt zijnde, ftrijdige verklaringe geeven.tegen.den in-
hout des bnefs.,. dan geit de levendige verklaringe meeft,. (o) Edoch,
als de getuigen wel zijn geweeft by het Contraót, iTiaer niet by het
ichrijven van.'t inflrtimern , foo fchijnt het inflrument maer geloof te
verdienen , om dat het aen Partijen wederom, is voorgeleeien, ende
fy daer nieuwe laft toe hebben gegeeven , ende daer in wel yets
hebben konnen veranderen daer van is gediiputeert in de fake van.
de Heers. T. v. Α., tegens Claes Tieerds , voor Alderhetligen , 1679. in
de quxftieufe brief ofte reverfael-ftonde, dat dekoop wasaengegaen^-
foo groot ende foo klem de landen waren , en de kooper bewees door
twee getuigen , dat het verkocht was ten ejnde mate, teneyndegeit
meine echter doen geweefen te zijn, dat de getuigen moeften voor^
gaen.

52. Maer als'er getuigen zijn , die niet tegenipreeken den inhout
van 't infirumem , gelijk dat in 't maken is gepallèert maer die ver-

idaren 't inftmment; voldaen te zijn, foodanige konen wel aengenoó-
men worden, in getale van twee ofte drie onbefprookene perfoonen,
hoewel de Keyfer vijf getuigen daer toe verejfcht , (i]) 'c welk moogelijk
noch plaetie moet hebben in handelingen, die mtdmckelijk^ daer op ujn
aengegAen , dat jy in gejchrifte fouden moeten worden geflelt, [onder anders
te Jkllen deugen , want alfoo het fchrift alfdan behoort tot het weien
der faken, lbo kan't niet als door gefchrifte, of immers door vijf ge-
tuigen worden vernietigt , maer als het blootelijk ftrekt tot bewijs,
gelijk doorgaens, foo wil de reeden , dat het ook door gemein bewijs
kan worden wederlecht.

Soo lange dan het inhout van't inftrument niet wederlecht
wort , ibo ilaet vaft het geene daer in gemelt wort , fchoon de pr^^
fupiptie ter contrarie mochte leggen , ende d' ejgenfchap der fiken anders
fchijnt mede te brengen j wacr toe kan dienen dit exempel j in faken Riemk^
Douwes tot Boxum , tegen Claes Clae^en tot Kimfwert cum ficio. Claes
had een koop-brief gepafleert, over een koop fijn huifvrouwe betref-
fende , waer in hy zich met fijn vrouwe ièlf hadde verbonden tot
vryleeveringe van het verkochte , fonder te hebben gebruikt de ψα^
liteit van man ende voogd , maer fy ftondeii te zamèn in den brief als
erfgenamen van des vrouwen broeder. De vrouwe verfturven zijn-
de , wiert hy beneevens de kinderen van de vrouw aengefprooken
in cas van eviüie; hy zeide, dat hem de fake niet aenging» maer fijn
vrou alleen, ende dat hy fijn qualiteic alleenlijk daer toe hadde geleent, om
dat een vrouwe finder haer mm geen handel k^n aengaen, en dat hy nu
te minder kon aengefprooken worden , nae dat het houwelijk^ge'éjndigt
was ; evenwel om dat^ hy zich in het contradt fimpelijk hadde ver-
bonden , en dat 'er geen aenwijfinge wierde gedaen, dat het hem in
eygener name op d'eene of d ander wijfe niet hadde aengegaen , hoe-
wel ichijnwaer zijnde dat het de vrouw alleen hadde geraekt, foo is hy
cchter gicondemneert nae tenettr ende klare woorden van het inftrument,
behoué£ns fijn recht en regres tegen d' erfgenamen van fijn vrouw, foo
hy foude verftaen te behooren, voor de Hontfdagen 1679,

Geauthentifeerde copijen , indiervoegen , als hier voeren gez.egt
is, maken ook bewijs, en daev uit kan ook eyfch gemaekt worden,
niet tègenfiaende men fiude mo^en z^eggen, dat het niet kpndegeweetm worden,
of het prindpael noch in weefin , of niet gequiteert ofte vernietigt luas, hoe-:
wel in fuiken gevalle voorzichtehjk moet gehandelt worden, foo wel
van een Crediteur, die het principael niet lichtelijk moet overgeven,

^eauthentifierde of gelijkzl^idende inflmmenten ( want op een tijt diKwils
verfcheidene origineelen eeniluidende konen gemaekt worden) voor
de handt zjjn, om daer of gejchreeven of gefcheurt te worden, ibo als no-
dig is, of anders hem met fchriftelijk' befcheidt te deege. voorzie, en
dat wel beware.

55'. Copijen fonder rechtelijke overroepinge van de geinterefleerde,
hy' Schoolmeefiers, Frocuretirs, Notanen, <iAdvocaten ^ Secretarien, en de
Rechters ofte Commijfarien gecolUtioneert, als het niet is van aéten onder
haer gevallen ende tot haer officie behoorende, konnen geen volko-
men bewijs maken , hoewel fy dikwils in de proceilen overgelecht
worden, tot naerichtinge des Rechters, als men weet dat de princi-
palen behouden , en aireede vertoont zijn geweeft by't överleggen der
artkfilen^ gelijk doorgaens gefchiedt, de prmcipalen naderhant gelicht
wordende uit vreeie van de felve door ongeval of bedroch te verlie-
fen j Edoch de gront van een eyfch konen fulke brieven niet maken , fchoon
met andere favorabele omfiandigheeden geholpen , gelijk by den Hove
geweeièn is in de fake van J. S. tegens P. L. voor de Hontidagen
1679, alwaer een teftament wierde vertoont, gecolUtioneert ende ver-
teekent by een Notaris, koomende daer by't getuigenifle van d'origi-
neele Schrijver , die verklaerde niet alleen loodanigen teftament te
hebben geichreeven, maer dat hy ook uit dé fti 1 het kende voor fijn
maekfql ofte gedineerde, is evenwel geen recht daer op gedaen, maer
d' eyfcher afgeweefen.

Maer als een inftrument eenmael overgelecht ende partijen ver-
toont is geweeft , fonder dat die het heeft tegeniprooken , lbo kan
een copije by Commiilaris of SeCTetaris van 't Hoff geauthentifeeri
ook vol bewijs maken, mits de producent den eedt doe, dat het infirnment
Z.eedert het overleggen buiten fijn toedoen te fie^n gerae^ ende niet betaelt
ofte gecaffeert is , gelijk by den Hove geweeièn is in de fake van
Ankien Feickes, contra Frans van Scheltcma, den y Febrsfarij Nauta.

57.' Daer de protocollen in behoorlijk gebruik zijn , heeft men ibo
veel gevaer niet te hoeden nopens 't verliefen van infirnmenten , en
nademael hier boven reede gezegt is , dat de copijen by de Notarien
onder haer handt uitgegeeven bewijs maken , foo volgt , dat fy die
kracht ook behouden., fchoon't protocol mochte zijn verlooren,
't welke dan ook alfoo foüde moeten verftaen worden, indien de pro-
tocollen alhier, tngevolge van d'Ordonnantie, wier den gehouden ; te wee-
ten, dat het principaei inftrument zijnde verlooren, het geregiftreerde

ten protocólle by den Notaris alleen verteekent, volkoraea bewijs
ibude konen maken,, als mede de copijen daer uit by hem genoomen
ende verteekent. (r) ^

Private inftrumenten konnen nae rechte geen bewijs maken,
<ƒ moeten bevefligt zjjn in tegen uuoordigheit van drie getuigen , die den
brief moeten verteekenen, oF andere voor haev, met verklaringe weU
ke daer by zijn geweeft; en noch. wort niet verworpen het onclerfoek
ophetgefchrifte., of't al waerlijk de handt des. Schrijvers mooge zijn ^
de getuigen ontbreekende.konnen private infimmemen geen bewijs
maken, als tegen den geenen dieie overgelecht ofte ge fchreeven heeft;
Tot Welken eynde daer moet handt-bekenninge zijn van partije tegen
wien fy voortgebracht worden, maer dele fijn handt ontkennende, foo
kan men. wel treeden tot comparatie of vergelijkinge der letteren, mits
eeril de verfoeker daer van fweere , dat hy dat doet met oprechte,
meininge, dat het is^de handt van fijn partije, ende]noch wilde wet (Q
dat de fchriften , daer uit men de vergelijkinge fal doen fublijk^ moeten zjjn ,
ef privaet met drie getuigen bevefligt , en of wel dit moogelijk foo fterk
in onfe praótijke niet worc onderhouden., foo is echter dit feeker,
dat vergelijkinge van letteren alleen niet bewtjfi y alfoo^ de falsheit dikmael
van de waerheit in de letteren niet kan, worden onderfcheiden , be-
fonderlijk als het is een ilechte onderteekeninge van een naem , of
een handtichrift in weinig woorden bettaende j ook is 'er niet gemei-
ncr als. dat een en de felve; perfoon verfcheidene trecken van letteren
in vericheiden tijden maekt , alfoo dat finder bykoomende getuigen twee
of een z^eer geloofwaerdig , en die met andere waerfihijnlijjzheit geholpen,
daer op geen oordeel ké^ werden gevelt^

Maer hedenfdaegs. is in PraElijks, dat Kooplieden boeken by de
Crediteuren felfs gefchrceven, ende met eede ot met de doodt der fel-
ver beveiligt zijnde , volkoomen bewijs maken, onder defe kon-
ditien.

40. Ten I. Sao de Koopman onberecht is. van flopjeit of ontrou, in de-
βϋ, ten z. foo dff aenteekeninge ten fchuldboeke gedaen is in forme, foo als
een ichrander Koopman behoort ende gewent is boek te houden, en^
de ten 5. lbo de acngeiprookene Schuldenaer niet kan bybrengen,
waerfchijnelijke reedenen, waerom de aenteekeninge niet waerachtig
foude zijn.

van recht ende niet ibnder groot gevaer ^an falsheeden, tot redr
dinge der koophandel is ingevoërt , Γ00 is 't wel van nooden dat
foodanige bepalingen daer -by koomen. aims echter in uende d* om·
fiiifidigheeden -ende biUijkheh,

4x. Handtichriften echter van een particulier gefchreeven ende
verteekent, Tonder een eenig getuige , fullen niet lichtelijk voor be-
wijs aengenoomen worden , als tegen den geemn , diefe gebrmkt en
overgelegt heeft , ook dtefe gefchreeven ofte getee^kent heeft , efide des [elfs
erfgenaem.

Nopens het ί/^β der brieven is noch aen te merken, datSchrii:-
tuire drijerley gebruik heeft ontrent de faken daer va-a iy geichreeven
wort ; want ten i. kan fy behooren tot bet eygenfte wefen der fa-
ke , gelijk in het verbant door letters ende in bellooten Tefiamefitcn,
waer van op fijne plaetfen geiprooken is.

44. Ten 2. Somtijts , Ichoon fy niet behoort tot het wefen felf,
evenwel is fy nootwendig, invoegen de fake fonder fchrift geen vol-
maektheit heefn, 't welk plaets heeft in handelingen , waer van Spe-
ciaei bedongen is, dat fy niet als by gefchrifte fouden gelden j waet
van mede te vooren is ge/prookén^

45', Ende ten g. tot bewijs, fonder wijder-s ; het welke doorgaens
in alle handelingen ende brieven daer van zijnde plaets heeft; invoe-
gen, als'er geen brieven van gemaekt of die verlooren zijn, deiaken
echter hare volmaektheit hebben , mits''er blijk van zj , door getuigen
of anderz-ins, ^

46. Elk moet overleggen foodanige inftrumenten als hy felvc
heeft , ende partijen moeten eikanderen copijen uitgeeven van de
ftucken ende brieven die fy in het proces gebruiken maer van an-
dere inftrumenten behoeveniè malkander geen copijen te geeven, of
iy moeten bewijfen dat'er haer aengeleegen is , of aengeleegen ial
konnen zijn : ende lbo is een houder van een teitament verplicht, om
copije te geeven aen den gecnen dien'er yets in gemaekt is, fchoon het
recht van eyfchen noch niet gebooren mooge z,tjn, gelijk^een die tot het fidei-
commis geroepen is nae een anders doot, waer van Nmta een gevvijf-
de wel heeft willen aenteekenen in fijn 15·. decifie^ tuilchen Dirkten
HeBor van Wilfema, tegen fohannes Eelkama, voor hem en in qualiteit,
den 20 Jnlij 1644.

^ 47. De tijtvan infirnmenten over te leggen is of nevens de fchrif-
tuiren voor d^ interlocmie , of nevens d'articulen nae dUnterlocutie ^ foo
lange van prodnUt en met is gerenuntieert , of anders de peranptoire tijt niet

is verhopen, d' Ordonnantie zegt ook dat inftrumenten tot aeö dc
conclHfte toe konnen ingebracht worden , als het gefchiedt voor het
Gerichte ter prjEfentie van partijen , ofte der felver Procureurs ,
welken de Rechter of Commiilaris der Rolle leekeren tijt fal mo-
gen verleenen , om daer óp te zeggen , maer getuigen konnen nae
verloopene dilayen niet worden geproduceert , als by confint van par-
tijen , ofte relief by den Rechter bekoomen. (t)

48. Eer een inftrument overgelecht wort, dient het wel neerfie^
lijk^ overgeleefen en overdacht te. worden , door dien al wat'er inflaet^
hj den Producent voor bek§nt wort gebonden , (u) anders eenige ftuc-
ken by 't Proces gevoegt ende geflikt wordende , mach daer op
by den Rechter geen acht worden genoomen, ook is verboodeii
by de Remonftrantien eenigerhande inftrumenten te voegen, (w)

49. Nae genoomene conclufie in de fake worden 'er gantfch geen
jnfbrumenten geleeden , ten ware de Rechter uit eygen beweege-
nifle goedt vont het eene of het ander in te eyfchen , want voor
een Rechter wort geen conclufie genoomen , fulks raekt partijen
alleen.

5Ό. Voor 'tlaeft is aen te merken, dat, als in een inftrument yets
verhaelt wort , dat in een ander infirument fottde flaen , fulks niet
kan gelooft worden , ibo lange dat ander gefchrifte niet wort ver-
toont. (x)

tff. adVoc. cap. z, in pr. (j^) Ord. z. 5.4. 5. Jfppend. regiem, art. (χ} ί»
uit. ff. de Trobatm.

fVie Verhooden "borden ganfchel^k om te getuigen. iVie in feekere faken. Byfon-
derlijk in crtmiueie aenklachten. Wie ten deele Verbooden "borden ^ offlechts \αη
7ninder geloof "ieorden geacht. iVanneer oppofitien tegen de getuigen behoort ge-
mae\it te "feorden iVie ^ierfchoonf^orden^an tegen haren dank te getuigen. An-
dere 'borden genootfaekt te getuigen, doch niet Buiten proces Vanlgetuigen in perpCf^
tuam rei mcmoriam Manierc \an Getuigen te yerhooren.

"XOIgt de tweede foorte van bewijs door getuigen, waervan
d'eerfte vrage is, wat perfoonen verbooden worden getuighenijjè
Τ te geeven ? en is te weeten dat eenige gerejeBeert, dat is,
ten vollen uitgcflooten worden, andere worden gereprocheert, dat is,
iy worden wei toegelaten, maer met geen volkomen bewijs.

z. Die men t enemael uitfluit, worden of in alle of in feekere fa-
ken verbooden te getuigen, in alle woorden uirgeflooten dolle en
malle menfchen , en neevens haer Stadskinderen die voor dol geree-
kent worden, die intefiabel, dat is, tuigebos by de Wet of by den Rech-
ter zijn vcrklacrt , waer van elders gefprooken ts, en behooren ook toe
defe foorte openbare hoeren ende by gevolge hoereweerden endc weer-
dinnen, gelijk by den Hove verftaen is, nopens deperfoon vaneeneii"
Koert Meier ende fijn huifvrouw, geproduceert in de fake van H.C.
tegen H.dciri. in de Rechtdagh.voor Ker^tjt, 1678. ook die geit om te ge-
tuigen hebben genoomen, die om mifdaedt gevangen zitten, die ge-
doemt zijn weegens overfpel, openbaer gewelt, faliiteit, ampt-fchin-
dery-en kopery , lands of menfche dievery, korenfchindery en ande-
re mifdaden , die nae Keyferlijke rechten voor publijk, gehouden worden,
buiten en behalven die met de doodt geftraft worden onnoodiginde-
fen te neemen, (a) eindelijk worden gantfchelijk verbooden kinderen
onder de 14. of maegdekens onder de twaelf jaren.

5. Die in ieekcre faken gantich verboden worden zijn defe , voor
eeril, een yegelijk in fijn eygen fake, (b) en eygen wort genoemt daer
hy zelf profijt of fchade by "heeft, (c) hoedanig ook is die in cas vm garand
geciteert is, ten aenzien van de geene die van hem gegarandeert wil zijn ;
gelijk meermalen hy 'i Haff verjiaen is, ool^laefi in de fake vanP.R. in
qualiteit tegen oAndries Dofiwes cum fociis. R. hadde laten citeeren als
getuige de Notaris G. D. dien hy rede in cas van garand felf hadde laten ci^
teer en, is niet geadmitt eert, den 16 Martij 16^0..

4. In criminele aenklachten worden echter de beleedigde perfoonen j
fchoon de feyten haer betreffen , fomtijts wel toegelaten om te getuigen
met volle geloof, foo anders op de perfoonen niet valt te zeggen, invoegen
op fulke getuigeniflen wel lieden opgehangen worden j om dat de publijke
ilraife niet raekt de paiticuliere perlbonen, en geen eerlijk menfch geacht
wordt foo godloos te zijn , dat hy een onfchuldige foude befwaren,,
om dat de faek hem mochte betreffen ; waerbykoomfdat men anders
de meeile boosheeden ongeilraft foude moeten laten , om dat 'er zel-
den vreemde getuigen by geroepen worden.

5'. Wanneer iy echter by het ontdecken en overtuigen der mifda-
digers interefi ende profijt hebben te verhoopen, foo dient haer getui-
genilfc niet buiten alle bedenken gehouden, ende weete den Procureur.
Generael wel afgeflagen te zijn een getuige dien hy produceerde tegen
een beklaegden ·, de getuige zijnde een vrouwe, dien de beklaegde op
de zeedijk rijdende met de wagen, de Iweep foude om den hals gefla-
gen, een endweegs geileipt ende mif handelt hebben, iiilx om dat de
ielve vrouw ook voor haer tegelijk aüievanrnjmie aengeflelt hadde^
den 6 December 1680.

6. Maer die mede fchuldig aen een miitlaet zijn , konnen niet ge-
tuigen , (d) ook geen perfoonen dien de producent gebieden kan dat fy
getuigen , hoedanige fijn kinderen , vrouwen ten aenzien van hare
mannen, buiten twijvel ook de ilaven by oudts , maer onfe dienfiboe-
den vry en voor een korten tijt verhuirt zijnde y konnen met ge fielt wor-
den onder het getal der gmer die tHen beveelen kan om te getuigen,

7. Een onderdaen van fijn Qvcrigheit wort van veelen ook in de·
ie iborte geilek , ten zy hem den eedt van onderdanigheit en getrouwig-
heit werde ^ijt gefcholden ^ maer de waerheit is , dat het ontflach van
defen eedt ter fake niet en doet, want die eedt al blijvende ^ verbindt
niemant in fijn gemoet om dc waerheit te quetien, en is het om het

(b) /. 1.0. d. ίεβ^ (c; Li, §. XI. ff. qtiand, a2pelL (d) L n, C. d.
f. C, d' accp/.

oiïtzacli, dat wort door ontflag van eedt niet wechgenoomen, fio Im^
ge de getuige blijft woonen onder het [elve gebiedt,

8. Om nader te koomen, her gefchil raekt ofdOverigheitiï/i Ove-
righeit, ofte in haer particHliernopens het eerfte wort eenonderdaen
wel g^en geloof gegeeven, maer echter niet gantfchelijk uitgeflooten,
ten ware het een pike mochte zjjn , daer hem· tn^t particujier aen geleegen
want alfoo IS het gemeine ge voelen, (e) dat als een landt, Stadr,

of Dorp ^Hefiie met een ander heeft, alfdan een ingezeeten wel kan
getuigen, indien hy 'er geen fchade noch bate by en heeft ^ gelijk als 'er
twiil IS over de jurtfdiü;ie; maer als de twift raekt de gemeine belailin-
gen, waer toe een yeder moet contribneeren, of by exempel^ een recht
van gemeine weide daer een yeder ingezeeten fijn beeften mag injagen,
in defen en diergelijke konnen fj geen getuigen zjjn: betreft de quaeftie het
particuliere belang van d'Overigheit, daer in wort een onderdaen noch
min verbooden, (f) wy fullen defe dan brengen tot die geene , die
wel getuigen konnen, maer niet met vol bew^ijs.

9, De Wetten fluiten ook uit huiilelijke getuigen, (g) door welke
echter niet konnen verftaen worden alle die onder een dak^ en aen een tafel
gaen, maer die feer eng aen malkanderen verbonden zijn, gelijk Fii-
der en Zoon^ Man ende Vrouw,

10. Sufters en Broeders worden ook doorgaens by de Rechtsgeleer-
den onder huisgetuigen geftelt , het welke waer is, foo lange fy by
eikanderen onder een vaders macht of in gemeine huishoudinge leeven,
maer aflbnderlijk woonende pleegen fy niet t'eenemael uitgeflooten te
worden, (h) immers ook niet nae ilijle van den Hove volgen gewijl-
de van den i^Febr. 16^6. ixiiichmfacobvan^delen, en Domimcmvan
Hottinga^ ende noch jongft denzFebr. 1680. tuflchen Tjetfke Nollema
ende de Crediteuren van Hopke Rienki Popta j Weete nochtans anders
verftaen te zijn , nopens het getuigenifle van driciuilersgeproduceerC
den x^funij 1680. die van hare fufters wierden beleidt, om te bewij-
fen een houwelijx-belofte die fy voorgaf te zijn gefchiedt, foo om dat
die fufters noch in een huis woonden, als om dat geoordeelt wierde,
dat foo nae-vrienden in faken van hotwvelijk gemeinelijk zeer heet en-
de geïnterefleert zijn ; wierden echter defelve fufters in defen toe-
gelaten , om datfe van partije voor de Neder-rechter waren toe-
gelaten geweeft , dicfe vervolgens in 't appel niet konde warflen,

(e) Coyar.fraB.quaft.iS «.4 Mornac.ml.6 & %.l.d.tefi.iVefemb.inpartff,d.
ijf (f) TerL 50. Q.d. nfi, (g) /. 3 ς,ά,ιψ^ l. 6J, eod. (h; /. 17.C.

11. Van gelijken, als vrienden en vjanden worden verbooden te getui-
gen, fulx is te verilaen van notoire, fware, en fchierdoodelijke vyandt-
fchappen, (k) en ongemeene, vertrouwde , innerlijke vriendtichap,
want anders behooren Ty al mede tot de volgende ioorte, van die geen
vol bewijs maken.

12. Dit verftaet zich felve, dat vyandfchap niet belet vooryemant
noch vriendtfchap tegen yemant te getuigen, gelijk dan ook een Ad-
'vocaet niet kan getuigen voor fijn· dient m de iëlve iïxke dien hy noch
verdeedigt, of daer m hy heeft gedient, (1) maer tegen fijn £-//>«iworC
hy niet verbooden, en ook^ -wel voor haer in andere faken,

ig. Goede mannen ^ Baerfuiden^ en andere middelaers van handelin-
gen konnen wel getuigen zijn , aIs fy van beide partijen zjjn gebruikt,
of ten minften met haer beider confent de iake bemiddelt heb&n. (Ίώ)

14. Een Rechter kan ook in fake van appel niet getuigen voor den
geenen die het by hem gewonnen heeft, indien hy beleidt wort op
feiten , die het recht of onrecht van partijen raken , maer wel op
poinólen d'ordere van procedeeren betreffende, (n) en is foo by den
Hove geweefen in de fake van Harmen Doedes cum fooio Requirant
ende oppoièerde, contra Baetje Dirx Requireerde ende oppoiante^^m
9 fnlij 1680.

!ƒ. In crimineele faken Worden ook eenige byfonderlijk verbooden,
buiten de geen e die wy terflont gez^egt hebben^ als, die noch geen 2.0 jcl·-
ren vervult hebben, ten miniten om vol bewijs te maken , want dat
Jj wel gehoort mogen worden , is di^wils by den Hove geweefin , niet allee-
nich in faken die de kinderen felve bejeegent zijn, gelijk bymy Com-
miiTaris in den jar^ 1680. verhoort zijn, doch buiten eedt, tweemeif^
jcs, een van 9. en een van 11 jaren, die van eenen Kajper Hanfen tot
Collum oneerlijk waren betaft ende behandelt, foo fy zeiden, maer ook
in andere faken als in doodrflach by een ander begaen, waer toe ee-
nen Rwfe <tAbes van Drogenham oudt 8 jaren is toegelaten om ver-
hoort te worden, den 10. funijie^^. ende wat aengaet jonge lieden van
,17. of 18. jaren, worden nae't gebruik ende praótijke van den Hove
wel toegelaten om verhoort te worden, ende wel met kracht vanvö/
bewijs, foo verre fy met andere bewijfen ende omftandigheeden geholpen

('0 I 17' C. ie teflib. (k) NoVell. 90, cap. 7I (l) I uit. ff. detefl. Satid. 1,10 4.

(m) Gail. I, obf, 100. num. 11. é'feqqi (n) /. 20. ff. d. teft. 1.15. ff, eod, ,/£nth\
Mattham d, Qrim. lii, L Trob,

ld Die eens teegen een en de felveperfoon in andere crimineele ia-
ken getuigt heeft, mitfgaders alle die uit des Klagers of aenbrengers
huis voortkoomen worden ook verbooden. (o)

17. Dat vrouwen in teftamenten van getuigheniife worden uit-
geflooten is eldeJS gezegt, maer in alle andere iaken , ook crimineel
worden fy eeven loo wel toegelaten als de mannen. '

18. Jooden en Ketters moogen geen getuigen zijn teegen de ge-
loofs-geiiooten , en dat wil de Wet ook van gemeine ketters verllaeii
hebben, want groove ketters zijn gantfch tuigeloos, (p) macr dit woit
by ons ten acnzien van ketters foo niet waergenoomen, en valt op de
religie ten aenzien van getuigheniilen weinig onderfoek.

19. Het kan ook gebeuren dat eenige van de verboodene perfoonen
in fcekere faken endc gcleegentheeden konncn toegelaten worden , ge-
lijk in de alderfwaerfie mtfdaden , timede foo dikwüs geen ander hcwijfen
honnen -worden gevonden ; mits altoos vail ftaende , dat haer geturghe-
niflèn geen volkoomen bewijs maken, ten zy met andere om ilaiidig-
heeden end' argumenten geholpen. ('])

20. Voor het laeile worden noch ten deele verbooden de blinde':»
ilomme en dove lieden , te weten in fulke faken daer gedicht ofte gehoor
van noden is y en mits de ilomme fchrijven konnen , want teekens van
handtgebaer fouden hier niet genoeg zijn. (r)

ατ. Wat aengaet de andere die wel verhoort worden, maer geen
vol bewiis maken , daer onder zijn eenige booven genoemt , gelijk
Suflers endc Broeders, mifgaders andere naebeilaende verwanten, goe-
de vrienden, partijdige, en nijdige menfchen , dienilbooden en huir-
lingea die in yemants dienil zijn, onderdanen ten aenzien van hare Ove-
righeeden, en voorts alle waer in de bovengefchrevene reedenen voor een
gedeelte plaets hebben , gelijk of jemant half blmt, hardthoorig ende halfgek^
-was nae't de faken zijn j behoort hier ook toe een vrouwmenfch die haer
zegt van een feeker perfoon beilapen of befwangert te zijn, die eenige
vol, eenige geen geloof willen hebben gegeeven, doch moet ondcr-
fc heidt gemaekt worden; -wAnt als fy dat z^egt om een man te krijgen, of ha
ktnt yemunt op te drmigen, fio behoort haer gantfch geen geloof toe ^ alswefende
in ejgenfake, macr als'er fuik een oogemerk'niet by geblijkt te zijn.

(o) 2 ;,de Tefiib. (p) /. penult, C. de H^ref. (q) /. 53. ff. de ludic- L
ff- d. tejïtb 1. IX. o-fiq· C.d ([ΐιαβ.^^ Matth. d.cap. i «.is. {r) /.
β. O, ji.

£11 dat eer geen reeden van profijt of verlichtinge voor hner by te ha-
len valt, dan is de verklaringe van hetvrouwmenfch vry vangewich-
xe, by fonderlij k als het noemen van de man haer ftrekt totbefwaer-
niile, gelijk of iy een getrouwt man haddegemeldet, daerfymeteen
ongetrout perfoon te noemen haer minder Ichuldig konde maken, (f)
az. Stadskinderen moeten hier ook toegebragt worden , want of fy
wel in rechten nevens dolle menfchen geitelt worden, fulx is echter
eygentlijk te verftaen van het bewint harer goederen, ende niet van het
gebmik haerder vijf finnen, daer het hier op aenkoomt.

2.3. Noch brengen wy tot deiè föorte de /«/^τ»^ peribonen, ibodie
van de Wet, als van de Rechter met eerloosheit geteekent zijn , als
Ook die by wijfe lieden voor fodanig worden gehouden, fchoon van
Wet of Rechter ongeteekent, gelijk zijn alle die een ongereegelt en
ondeugend leeven leyden. (t)

Ζφ. Eindelijk zijn van defe flach alle verachte ^ giringe ^ arme perfimen^
wanneer fy niet zijn van bekende ,,deugtfaemheit ende geftadigheit, en
is de Rechter aenbevoolen wijilijk te letten, hoeveel de gemelde ree-
denen , ende wat meer tegens de getuigen wort ingebragt, van het
bewijs afneemt ende vei-mindert, als mede hoe veel andere prnfumpien
door fulke getuigen worden gefterkt ende beveftigt (u)

ay. De Advocaten ibuden wel tegen perfoonendie niet gantfch ver-
booden worden, geen oppofitie behooren te maken , dat echter door-
gaens gefchiedt tot groote verachteringe der proceduren ende onnut-
te koften, zijnde genoeg dat iy proteiieerden van falfs-recht te willen
blijven om de getuigen te reprocheeren, dat is^ tegens hare perfoonen
ende getuighenillèn in te brengen, wat iy fullen bevinden te behoo-
ren , zijnde doch een gemeine reegel by de Rechters, dat een getuige,
als het eenigzSm bykoon^t moet worden toegelaten ^ behmdens het reo^t van
reprobeeren.

26. Des fy dan ook met recht fullen hebben te verwachten , dat
naukeurige aenfchouw fal v/orden genoomen op de hoedanigheit dei' ge-
tuigen , ten einde fy geen reeden mogen hebben te zeggen, ende voer
te geeven , dat de getuigen fonder oppofitie geadmitteert zijnde , niet
veel acht op de reproches pleegt te worden genoomen.

27. De pligt van getuigheniflè te geeven, is publtjk^^ dat is, behoort
tot het algemeine nut , en kan daerom ook van niemant worden ge-
weigert , dies ook, een yeder k^n gedwongen worden getuigheni^e te geeven^

tot welken einde de getuigen op d'cerfte citatie niet verfchijnende ,,
worden wederom geciteerc in cas van pHrge, en moetwillig uitblijven-
de eindelijk met breuken, met inlage, met gi}relinge, met gevange-
niiren, en mogelijk ook met pijnigen in fware crimmeele zalcen ,. nm
in civile foo veel het pijnigen aengact. (w)

28. Doch eenige perioonen worden uitgenoomen die niet gedwon-
gen worden te getmgen, als kinderen en ouders, fwagers en fchoon-
ouders, ftijf-kinders en iieevaders, oomen en neeven, lufters en broe-
ders , mitfgaders hare kinderen tegen malkanderen ; jae ik ben niet
gehouden te getuigen tegen de gcene die fufterling over my ftaet ^
noch hy tegens my j doch dit wort niet uitgeftrekt tot de vrouwen^
of mannen van fulke perfoonen, gelijk by den Hove is verilaen tuflcheni
den ProcHreur Generael en Elifabeth Ïndifcheraven , den 19 December
1680.. de ftijf-zoon niet tegenftaende de verwantfchap door een ander
bouwelijk al was verandert, is geëxcufeert, maer niet fijn vrouwe y,
het welke lbo wel in^ civile als ^mineele faken verftaen moet wor-
den , hoewel* veiilaen hebbe, ÓÉ. anno i6jrg· by den Hove gediipo-
neert foude zijn, dat de gemelde excttfatie in civile faken geen plaetfe:
foude hebben.

2,9. Is ook in de felve fake verftaen , dat de getuigen haer verföek
van excufe voor Commiflaris by monde hebbende gedaen , de geene:
tegen wienfe voortgebracht wierden, daer op wel oppoptiekondtwra^
ken j fonder dat de getuige felfvan nooden hadde piaidoy daer over te fitfiineeren,.

50. Advocaten behooren ook niet te worden gedwongen te getui-
gen tegens hare dienten, wanneer de waerheit op eenige andere wijic-
kan worden gevonden, ook niet over incidenten in ged^eelten van eem

Eroces, daer niet veel aengeleegen is, om dat het onbehoorhjk fchijnt
aer te dwingen tot ontdeckinge van haer meefters fal^en, en onnut
te maken tot het bedienen der felver.

31. Soo weete, dat een Advocaet is geëxcufeert van tegen fijn Mee-
fter te getuigen over een Incident al van belang, dieechternaderhant
Riet meer in de fake dienende is genootfaekt geweeft te getuigen, d'ex^
ceptie van gewijfder ding al vooren zijnde gerejedeert.

Edoch in fware iaken en daer men de waerheit anders niet kaw
hebben, konnen de Advocaten wel gedwongen worden,. om dat het
anders in de macht van een partije Joude zijn den eyfcher van fijn be-
wijs te berooven met een Advocaet te kiefen,,, die ook neyens een an-
der kenniile van de fake mochte hebben..

Het middel en naefte oorfaek van dwang tot getuigheniiTe te
geeven, is de maciit des Rechters grfondeert op de litis conteflatie vanpar^
ttjen , dien alfdan om iiaer recht goedt te maken genoegfame midde-
len moeten worden vergunt, maer buiten //tü conteflatie en opgeheeven
proces kan men geen lieden dwingen om getuighenifle te geeven op
het geene wy haer vragen willen,

34. Ten Z.J de noodt JhIx mochte vereyfchen^ inperpetmmreimemormmj
gelijk men ipreekti tot akoos-duirende geheugenilTè van cenige fake.
waer van defe twee dingen ten aenzien van een eyfcher van nooden .
zijn j ten cerften , dat 'er noch geen geleegentheit is om het proces aen te
vangen , ibo om dat het recht noch niet ten vollen is gebooren , of
dat 'er ander belet is , om te konnen gereedt worden ; ten tii/eeden,
dat de getmgen door ouderdomdoor krankheit, of een aenftacnde lan-
ge reiiè ^evreefl worden met te [uilen by der ham als het pleit fal
aengevangen worden.

gy. Buiten lulke en diergelijke reeden kan die een cyich te doen
heeft, geen getuigen beleggen; maer een Verweerder kan het altoos en
finder onderfcheidt doen, om dat het in (ijη macht niet is, deaenipraek
te doen, als hy wil, (^) endaeromhyzichophettoekoomendeonfeer
kere .mag wapenen. In crimineele laken ilaet het een beklaegde of be-
ruchtigde ook vry, fijn onnoofelheit met fulke getuigen voor te bou-
wen , maer een befchuldiger niet; behalven dat de Procureur Generael
gewent is, vodr hem felve getuigen te roepen , ende te eedigen tot
iijn informatie, Edoch deiè getuighenilien hebben geen kracht van be-
wijs , en de lieden fouden ook Iwaerlijk gedwongen konnen Worden
om ibdanige depofitien te doen, als fy niet en wilden.

De wijfe van fulke verhooringe is, dat de Impetranten by re-
keit verfoeken , dat getuigen mogen worden geciteert ende gehoort
in perpetuam rei memoriam, dat is, tot gebruik van toekoomende' be-
wijs , met overroepinge van partije, die d'er ook interrogaten by kan
ftellen, en worden d'mformatien aliclan onder het Gerechte ofte den
Hove [ecreet bewaert tot dat ly gebruikt fullen konnen worden, mits
echter de felve getuigen , indien fy ten tijde der aEHe hy der handt zijn, noch
moeten worden verhoort, gelijk by den Hove verilaen is, in de fake van
Freerk Golliks Requirant, contra Ids Fockes Gedaegde, den i Febr.
1637. Nauta decif. 34.

37. De eyfcher moet ook binnen's jaers, nae dat hy heeft gekon-
nen, fijn aótie voor recht aenftellen, of degetuigheniilen verliefen haei:

Icracht;· wel te weeten, als fy ten tijde van het pleit felve niet kon-
nen worden Reproduceert, foo hebben de voorige depoiitien behoorlijk
gedaen, haren kracht, (y) ,

38. Buiten fulke noodfakelijkheit is niemant gehouden tegen fijn
dank te getuigen, en daerom als yemant ten veribeke van een ander
geroepen wort voor Magifiraten ende Gerichten, om buiten pleit pr^-
paratorié foo men (preekt, dat is, voorberetdem wijfe te getuigen, die
heeft fijn keur niet , of hy wil verfchijnen, want dat moet hy doen
op ordere van fijn Overigheit , maer wel of hy wil antwoorden op de
voorgefielde vraegftHcl^en. defelve wille-keur heeft een yeder om te ge-
tuigen in contraUen, in teftamenten, in Notariale atteilatien , en
diergelijke meerj foo nochtans dat d'överigheit getuigen foude kon-
nen ordonneeren, indien 'er geen andere wierden gevonden bequaem
tot die fake, daer 't elkens v^n gehandelt wort. (z)·

39. Een ander is het , als de Rechter uit eygen beweeginge wil
onderfoek doen, op mifdaden of andere faken, die tot handthaavingc
van het gemeine befte vereyfcht worden , want als dan een yegelijk
gehouden is, de waerheit gecuighenifle te geven.

40. Het getal der getuigen is gemeinelijk onbepaelt, behalven in
uiterile willen, waer van elders gefprooken is, de Wet zegt anders fimpe-
lijk van getuigen ^ invoegen niet minder als twee konnen zijn om vol-
koomen bewijs te maken, en om dat een de helfce van tweeis, daerom
hebben de meeilers ons geleert , dat een getuige half bewijs maekt, in-
voegen fy willen dat den geenen die met een onbefprooken getuige
fijneyfcli bewijll , den eedt tot vervullinge by den Rechter mag en
moet \vorden opgedragen , het welke met Keyferlijke Wetten uit-
druckelijk is ftrijdende, by welke een getuige, geen getuige is, ende
mag niet gehoort worden, al was hy bekent voor de eerlijkfte en def-
tiafte man van het geheele landt , (a) het welke overeenkoomt met
de Goddelijke Wet, die in de mondt van twee of drie getuigen zegt
alle waerheit te beftaen. de praólijke nochtans van meeft alle plaetfen
volgt het gemeine gevoelen der meeiters, (b) ende by ons wort hec
mede fomtijts gevolgt, foo wanneer de verdere omftandigheeden ende
waerfchijnlijkheit met het zeggen van de eene getuige overeen koomt,
ende lichter in een fake van klem belang als van groot gewichte; befon-
derhjk in cnmmeek faken die immers volkomen bewijs moeten hebben.(c;

telt. (bj Fab ad Ut. C. d. teft. num. 11. (O ^· Matth, d. crim. hb. 48.
tit. 1$ cap.^.nutn 3. '

41. Want immers is de'praftijke in defen by ons foo vafl: nocli
niet , maer zijn veele Rechters ende Rechtsgeleerden van dien v^r-
ftande by ons, dat het Goddelijk en Keyferhjk recht hier in by ons
niet is wechgcnoomen, maer dat men heden die met een getuige haer
zeggen vaft maekten, afwijfen moeile, bjfonderlijk^ ds fy wel meer ge-
tuigen by de piek, hadden konnen krijgen; om dat fy 't haer dan felf moe-
ten wijten, Soo is ter nauwer noodt met meerderheit van ilemmen de
eedt opgedragen aen farig felles, die met een getuige , wefende een
Prasdicant ende noch fijn parrije in een andere fake, bewees, dat hy
feekere tien pondematen landts tot Jellum hadde gehuirt voor vijf ja-
ren , van w: de Raeds-Heer K. hebbende de Curatooren van fijn
zoon het landt nae verloop van drie jaren hem opgezegt , ende aen
een ander verhuirt , edoch onder conditie^ foo het vry wasj gevende
alfoó fy felve te kennen, dat fy d er aen twijvelden. Mogelijk hadd®
het een groot patrimonie geweell , de Impetrant foud' het op fijn eedt
niet hebben gekreegen. Foor Kerfitjdt 1681.

42. Voor een eenlijk getuige moet ook worden gereekent, als veele
van verfcheidene feiten ontrent van een fake getuigen, ofte van een-
derley feit op de verfcheidene tijden en plaetfen gedaen, en niet te min
fulke finguliere getuigen, (foo noemtmenfe) konnenfomtijtsworden
te zamen gevoegt, als fy verfcheidene gedeelten van een faek of daedt
bewijiên , ende wel met malkanderen geproportioneert zijn, (d) ook
kan defe te zamenvoeginge plaets hebben, als veele, verfcheidene daden
van een natuire en eygenfchap zeer gewis en duidelijk verklaren, Soo
is den%i Martij 1645'. gecondemneert ^Antony de By, om dat hy by nacht
en ontijden verfcheidene eerlijke dochters en getrouwde vrouwen, foo
by nacht op ilraet, als in particuliere huiien hadde onder de kleederen
getait j tot oneerbaerheit aengefocht , ook gewelt op eenigen onder^-
legt, ende dat door iêer veele finguliere getuigen, alle van verfchei-
dene voorvallen Ipreekende, behalven dat op eenige feyten mede-hel-
pende getuigen waren, Nauta decifibi. Wederom voor de hondfdagen
1681. Chrifiianm Siamburg befchuldigt zijnde, dat hy familie geit af-
genoomen hadde van lieden die het niet fchuldig waren, hebbende
aen eenige het felve weeder-gegeeven, aen eenige niet, is daer over
gedoemt , fchoon yder van fijn eygen weedervaren alleen iprak.

45. De manier om getuigen te hooren is eerftelijk , dat jj geëdigè'
worden^ ten ware fy door parcije daer van wierden ontflagen, "twelk
gemeinelijk gefchie'dt in perfoonen, die rede onder fublijken eede flaen,

welke dan haer verklaringe doen onder eede, voormaels ten aenzien
van haer bedieningen afgeleidt, andere perfoonen worden zeer zelden
van den eedt gequiceerc.

44. Ook kan het getuigen van de amptdragende perfoonen orider
eede voormaels gedaen , vopr geen beëdigde getuighenifle worden ge-
houden , om dat een eedt voor langen tijt in een ander fake gedaen,
die kracht niet heeft om het gemoedt te beweegen, welke by de te-
genwoordige en werkelijke uitlpraek des eeds gevoelt ende bevonden
wort , foo dat het alleen is een beleefcheit van partije , die fodanige
depofitie voor goedt ende wettig aenneemt, het welke een yeder in ci-
Vile faken kan doen, maer in crimineele met foo. (e)

■ 45-. Het eedigen gefchiedt in tegenwpordigheit van partijen of der-
felver ^Advocaten, maer d'ondervragingê der getuigen wort gedaen by
den Rechter affonderlijk, blijvende felf ook haer getuighenillen fecreet,
tot dat partijen van wijdere produilien hebben gerenuncieert.

46. Het examineeren wort gerichuet nae fodanige pofitUn en articu^
len van de producent^ mitfgaders mterrogaten, als partije daer mag heb-
ben tegens geftelt, volgens het geene ten voorgaende capittele gelproo-
ken is.

47. De plaetfe daer de getuigen worden ge-examineert , is by de
Needer-rechters publijk, te weeten, het Raedt of Recht-huis of Se-
cretarije, voor den Hove geichiedt het ten huiiè van de CommiiTaris.

48. Maer het is rechtens, dat zeer oude lieden, en byibnder ma-
tronen als ook kranke en bedleegerige, ter plaetfe daerfy woonenen
in haer eigen huis werden ondervraegt, ook andere perfoonen dieniet
fonder groot ongemak haer van huis konnen begeeven: Nae Keyfer-
lijke rechten worden doorgaens alle Matronen, Schoon νm gttnhoogc
ouderdom, Magiftraten, ende foldaten op de felve maniere bejeegent
(fj maer dat heeft by ons fonder andere reeden van noodtwendigheit
geen gebruik j edoch is dit wel de gewoonte der Commiflarien, dat
als er veel getuigen op een plaetfe te verhooren djn , fi haer alfdan te dier
plaetfe vervoegen ten verfoeke der prody.centen , €n tot vermijdmge van onko-
flen, die met het retfen der getuigen fouden worden veroorfaekt.

49. Als de getuigen onder andere jurifdiilte gezeeten zijn, foo kon-
nen fy niet worden geciteert, als door middel van requifitie ofte ver-
foek aen het Gerechte der plaetfe gedaen, tot welken einde de Rechter
voor wien het proces hangt, of een beilooten miffive zendt, of in de ope-
ne citatie fodanige woorden van reqmfiroire citatie laet invloeijen j dit lae-

ile wordt doorgaens by de Neder-rechters gedaen j het eerile Wanneer
het HofF buiten de Frovinde verfoekt getuigen te hebben verhoort;
ook te met wel by de Needer-rechters , die malkander met eenigre-
lpe£t willen trafteeren.

50. Maer de abfente getuigen moeten op haer plaets , en by haer
Rechter waerlijk ψοχάο,η geëxamineert, foo op de amcuUn van dc pre-
dncent, als op de interrogaten van party advers: gefchreeven atteftatien ,
het zy voor Notaris of voor d'Overigheit gepafl'eert , daer partije niet
over geroepen is , konnen geen bewijs maken , ook niet als d'attefiant
overleeden is, (g) hoewel alfdan de Rechter eenigzins meer daer door
kan bewoogen worden , als'er noch ander bewijs bykoomt , en dat
ibo wel in dvile als crimmeek faken, hoewel in defe laefte d'atteftatien
noch minder konnen gelden, (h) Het zoude wat anders zijn, indien
partije daer over gehoort, ofte interrogaten geftelt hadde. (i)

51. De onkoften van de getuigen haer en verteeringen moet
de producent verleggen ende betalen, te weeten yeder Edelman of per-
Ibo'ii van conditie wort by dOrdonnantie twee guldens 's daegs toegekidt^
als fy biiiten haer woonplaets reifen , en ter felver plaetfe niet meer
als een gulden; gemeene lieden krijgen half foo veel , doch wort dit
doorgaens al wat ruimer ^enoomen.

5-2,. De tijt van getuigen te doen verhooren, in 't voorgaende hapt-
tel uitgedrukt, ende de termijn verloopenzijnde, kanfonder relief geen
nieuwe produ^ie gefchieden j edoch partijen konnen met onderling
coniènt den termijn wel wr/if^^É·», gelijk ook de Rechter uit gewichti-
ge oorfake verzocht zijnde, kan doen, ende gefchiedt dit alfoo dikwils,

5-3. De felve getuigen konnen ten tweedemale niet worden geprodu-
ceert, om de felve feycen te getuigen , of haer getuighemfle te ver-
anderen , maer indién fy donkerlijk of twijvelzinnig mochten hebben
geantwoort, is 'er geen reeden, Vfaer om fy niet fouden konnen wor-
den geroepen , om verklaringe daer van te geeven. (k)

Wat het geloovc der getuigen aengaet , daer ontrent koomt
het zeer aen, op de voorzichtigheit van een Rechter, fonder dat 'er
cenige vafte reegel kan worden geilek, ten zy het de moeite weerdt
is, om te zeggen , dat het ge ene vee Ie Z.eggen, eer moet worden gelooft,
als dat weinige., eer het geene verfeekert, als het geene ontkent wort, en eer
die wat gez^ien, als die wat gehoort heeft , hoewel een getuige van ge-
hoor niet en wort verworpen , byfonderlijk als hy een getuige van

(S) Lv^-vif-^'teflib. (h) per lult. C.deTefiib (i) i/./. f /. 16./.
19, C. cod Rol?, ^o.cap.^.^. Maithatiid'^p.d jud.g. th. (k) arg.d.LuJt·

gezicht nevens hem heeft, en andere prnfumptien meer. Soo is gelchiede
in de fake van zArent de Wtjfe,. die neevens andere twee gedaenhadda
een geweldige huifbrake i de meidt van het huis hadde hem gezien
klaer en wis, de huis-heer verklaerde, wel te weeten, dat hy'er ge-
weeft was, hem kennende aen fijn ftemme en aen fijn kleedinge, maer
hadde hem in 't aengezichte niet gezien, is gehouden voor vol getuige
voor Pinxter 1680.

Het meer of minder geloof hangt ook zeer aen de reeden van
weetenfchap, die de getuigen weeten te geeven, en kan daer van al-
leen wel gebeuren, dat drie of vier getuigen vei-worpen ende twee vol
geloof verkrijgen. Exempel^ de Magiftraet van Wor ium iprak feeker
klokgieter aen, om vergoedinge van haer groote klok, die gefcheurt was,
door dat de klepel by hem al te fwaer foude zijngemaekt, het welke
fy met vier getuigen beveftigden, die verklaerden, dat de klok daey
door gebrooken was, waer van drie felf klokgieters waren. Edoch iy
gaven geen ander reeden van weetenfchap, als om dat jj 't er alfeo voor
aenz^agen. Maer de Gedaegde hadde getuigheniile van twee andere
Meefters, die reedenkavelden nae de gronden van de konft, dat een
klok van fuik' een diameter foo fwaer was, ende een kleepel moefte heb-
ben van fuiken gewichte, dat defe klepel niet en hadde de proportie van
vierdehalf ten hondert, van de fwaerte des kloks, die fy verklaerden dat een
kleepel, nae de konftwel mochtc hebben j \¥aer by koomende dat de
Meefter eenigzins bewees , dat hy die van Workum hadde gewaer-
fchout,. voor onbehoorlijk luiden dat er gefchiede, ende dat fy de Idok
dienden om te hangen, door dienfe op die zijde, daer de kleepel tegee
aen iloeg, verileeten was; foo wiert de meefter vry gefprooken de
Magiftraet hadde ook geweigert ten verioeke van de meefter den klee-
pel te laten weegen, Claes 'fohanms Adama cum fic.m qualiteiti contra
Willem Sprakel^ voor Karftijt 1681.

$6. Wy hebben hier vooren ook al gezegt, dat de getuigen nae-
de opemnge binnen drie weeken konnen worden gereprocheert , toE
welken eyndc gemeinelijk reprobatoire articulen worden overgelecht,,
waer op partije moet antwoorden , en konnen daer op wederom ge-
tuigen , die men ook reprobatoir noemt., worden geproduceert, niet
alleen om te bewijfen de perfoneele onbequaemheit der getuigen,,
maer ook om te wederleggen het geene fy getuigt hebben ; fijn ey-
gen getuigen , indien fy by geval tegen ons getuigen , kanmen niet
reprobeeren , en moet een Advocaet wel acht flaen , dat fijn party
onder de reprohamrc articulen geen feiten ftelt die waerlijk probatoi-fi

zijn, dat is, die tot principael bewijs recht uitftrecken, waer op dik-
wils die van bewijs verileeken zijn, haer konilelijk uitleggen.

5-7. Alhoewel defe produEite ook won toegelaten aen de geene die
van antwoort op d'articulen zijn verfteeken geweeil, en tot welkers
naedeel difpofitie gevallen is, door vT^elke d' articulen tegen haer over-
gelecht voor bekent zijn gehouden, gelijk by den Hove geweefènis
tn cas van ορροβ[ΐ€ tuilchen d'erfgenamen onder beneficie van mventaris
van Juffr. Lucia van Siccama , en des felfs crediteuren , voor de
Hontfdagen 168...

jS. Wat meer is, de reprobatoire getuigen van partijekonnen we-
derom dooi' contrareprobatoiregtvduittxivfOÏdcn , het welke dan weder-
om by maniere van articulen , en verhooringe nae den draet der fel-
ver wort in het werk geftelt ; verdere produélien konnen niet wor-
den gedaen, behalven dat 'er noch ivel nieuwe getuigen konnen worden ge-
produceert , om te beveftigen het geene by onfe getuigen mach zjjn gez^egt,
om ons intentie noch nader te bev/ijien , als wy bemerken dat door
oniè getuigen is geichiedt; by exempel, Α heeft beweefen dat Β een
huis van hem gekocht heeft op feekere tijt en plaetiè. Β heeft be-
weefen , dat hy doen ter tijt op een ander plaetfe geweeit is , Α kan
wederom produftie doen, om fijn zeggen nader te beveftigen en vail
te maken, (k)

5'9. Te weeten, dit alles verftaet zich nae de tijt der openinge van
de bewijfen, foo wel als het proces op feekeren peremptoiren tijt ge-
interloqueert is , als in fa^iis m forma , loopende t' elkens tot yeder
produólie een nieuwe tijt van drie weeken tot drie u/eeken voor den Ho-
ve, ende voor de Neder-rechters van acht dagen tot acht dagen, ge-
lijk elders gezegt is van de rechts termijnen in 't algemein.

60. In plaetfe van getuigen tot beveftingc van onfe bewijiên kan-
men fchriftuiren ingeeven , waer in met reedenen en argumenten onie
getuigen en hare depofitién worden verdeedigt ende gelalveert, waer
van [alvatien genoemt worden; doch het gebruik is niet, om by-
fondere fchriftuiren van reproches of reprobatten ofte falvatien in te
geeven; maer het wort beide gedaen by de Remonftrantien , die voor
het laetfte pleegen ingegeeven te worden.

61. Nae de conclufie konnen niet alleen geen meer bewijfen, noch
van getuigen , noch van tnftrumenten worden voortgebracht fonder
relief^ dat niet als om gewichtige reedenen wort toegeÜaen, maer ook
niet worden gefchreevcn of by den procefle gevoegt. van de conclufie
is in het voorgaende kapittel gefprooken. 62. Plai-

6ι. Plaidoyen over oppofitie tegens getuigen worden nkt geinter/o-
^ueert op bewijs, als wanneer de reedenen van oppofitie foodanig zijn ,
dat fy den getuige t'eenemael nae rechte fouden uitfluiten^ ende als
van me reeden prasparatoir geblijk is ; een van defe beide vereyfchen
cellèerende, worden de getuigen toegelaten, behoudens reproches, om
dat anders de fake ten principale door interlocutien te zeer wort opge-
houden, en dik wils d'eene interlocutie op d'ander foude koomen; ge-
lijk aengemerkt is in de fake van de Heer ProcHreur Generael tegen
Cbrtfliaen Sjamborg, den 14 Febmary 1680. De gevangen oppofitie ge-
bruikende fonder pneparatorr bewijs, hadde echter mterlocmte bekomen
by pluraliteit, hy daer op getuigen produceerende tot wariïïnge van
des Heeren klagers getuigen , foo maekte de Heere klager wederom
ορροβύβ tegen een van defe getuigen , met peremptoire reedenen ende
fómmier bewijs, foo dat daer meer reedenen van in facits te wijfen zich
op deeden, als te vooren j Is echter anders verilaen, om dat d' inter-
locmien in diervoegen opgehoopt fouden konnen worden , [onder ej/n-
de, tot onverantwoordelijk ophouden van de fake ten principalen, en
is defe laeile getuige toegelaten , behoudens reproches ; ondertufichen
aengemerkt zijnde, dat het beter was geweeft, indien d'eerfte inter-
locutie mede was achter gebleeven, den zo zy^pril 1680.

Wat i^refiimpticK ^^n. Onderfcheidt der felver \(tn "ifercierin^en. Oeilitige der Tre*
fmnptien ende exempelen op yder paQende. Mitjgaders kracht der feller.

I. I ^Us verre van de Bewijièn ; een weinig moet noch gezegc
i 1 worden van de Prafumptien, ofte vermoedingen , welke niec
^ anders zijn , als waerfchijnelijke reedenen, genoomen uit d' om-
flandigheeden der feiten . ende nae gelijkheit van het geene doorgaens
pleegt te gefchieden : de feiten moeten eerft vaft ftaen, eer men de pra^
fftmptien uit de fclve vergadert, want de feiten felve worden niet ge-
prarfumeert.

2. Sy worden onderfcheiden van vergieringen in Rechten bekent ί
^'-i/ant dat zSjU ftellingen die men voor mt maekt , fchoon men weet dat,
fy onwae^htig zijn. by exempel, een zoon willende fijn vaders teila-
ment onheus befciiuldigen, moet zeggen in fijn libel, datβ]η vader,
doen hj het tefiament maekte^ niet by fijn zjnnen is ge'weeβ ^ want fchoon
de geichreevene erfgenaem voorgaf te willen het tegendeel bewijièn,
dat foude hem niet baten: diergelijke vergieringe is het die van de ks^te
handt, alfoo genoemt, en andere meer, waer van elders gefprooken is.

De prefumptien worden gedeelt , dat ly oi fierl^ of licht ujn,
de fterke maken wel geen vol bewijs, maer brengen te weege , dat
het bewijs vereyfcht wort van die geene tegen wien de prafumptie
ftrijdt; exempel^ een teilateur heeft eenderley fomme geks, aen een
ende defelve perfoon gemaekt, indien het in verfcheiden codicillen is
gefchiedt , of het eene in een teftament en het iinder in een codicil,
lbo wort gepricfumeert , dat de teftateur het tweemael heeft willen
maken , ten ZJ de erfgmaen?· de contrarie wille des overleedenen bewijfi ^
inaer als het beide is in een infimment ^ foo moet de legataris bewijfen
dat de teftateur dat heeft willen verdubbelen, om dat de priefumptie
dan tegen hem is. (a)

4. De lichte prxiumptien veranderen de verplichtinge tot bewijs
tuilchen den eyfcher ende verweerder niet, maer Jy geeven alleenigaen
den Rechter eenig naedenken meer of mm , nae dat fy z.ich veele tn getale
mde in waerfchijnltjkheit komen op te doen , gelijk of gy zeidet , dat ye-
mant die ouder van jaren is , ook^wijfer ende voorzjchttger was , dat ye-
mant rijk is geweeft om dat fijn vrienden rijk zijn, dat een dievery
gefchiedt is by een die behoeftig is, ende ontrent de plaetfe des dief-
ilals gezien is, ende wat diergelijke ontelbare meer allenthalven voor-
koomen.

ρ Noch worden de pr&fiimptien onderfcheiden, dat iy of gisfmgen ofte
fiellmgen zijn; giiïingen, die een menfch uit de natuire der fake ende
gewoonte der menfchelijke dingen afneemt, die dan wederom ilerk
of fwak zijn als vooren ; foodanig was de pra^fumptie van Salomon in
fijn oordeel tuilchen de twee moeders , wien het doode of het lee-
vende kindt toebehoorde , als ook die van de Keyfer Galba tuilchen
twee Landtlieden twiftende over d'eygendom van een koe , fonder
bewijs aen beide kanten, hy liet het beeft brengen ter plaetfe daer
het gedrenkt wierde, ende liet het doen geblinthokt zijnde gaen, daer
liet wilde, en wees het toe den eeen^n tot wiens landt het was gegaen.

Als de pra^iumpticn fterk zijn, foo konneii iyeentwift-fakewel
eyndigen, niet recht uit, maer by gevolge, te weeten, als de gecne die
met de preifumptie bejwaert is het tegendeel niet k^n bewijfen , foo valt de
fententie voor den geenen die mei: prsefumptien geholpen wort 5 jae
wanneer de pr<tfumptien flerk en veel in getale zjjn, foo konnen iy foo wel
recht uit onmiddelijk bewijs te weege brengen, als door reedenkave-
linge van nootwendig gevolg, foo verre iy het gemoedt des Rechters
niet toelaten te twijvelen van de waerheit der fake ; waer in echter
met groote ornzjchtigheit dient te worden gegaen , infonderheit in crimi-
neele faken, (a)

7. Stellingen worden by ons genoemt ibodanige prafumptien, die by
de Wet vaftgeftelt worden, of abfoluit, of foo lange het contrarie niec
beweefen is. de eerfte pleegen by de Rechtigeleerden genoemt tc
worden (tellingen van de Met, en mt de Vlet. De tweede van de Wet
alleen.

8. Soodanige praffimptie is voor alle brieven en Infirumenten wette-
lijk gemaekt ; men houdt, dat het geene daer in ilaet, alfoo is ge-
^aifeert , foo lang het tegendeel niet is beweefen. Gelijk als een
landtfchrift is wedergegeeven aendenSchuldenaer, anders, gefcheurc
of doorgeilreecken, foo wort betalinge vaftgeilelt, foo lange niet an-
ders is getoont. die yemant heeft gehoont, gequetft, of doodt gefla-
gen, wort gelooft lülx met opzet gedaen tc hebben, foo lange hy 't
tegendeel niet doet blijken.

9. Vafte ftellingen , daer tegen geen bewijs wort aengenoomen,
zijn de volgende ; wie voor twee jaren in een handtfchrift bekent
heeft, feekere fumma geks te leen ontfangen te hebben, fchoon hy
voor geeft, dat geen tellinge gefchiedt foude zijn, wort niet gelooft
ook tot geen bev/ijs toegelaten nae Keyièrs Rechten, waer van op fijn
plaetje ζejprooken is.

10. Een momber in het Inventaris felf hebbende laten ftellen, wel-
ke fijn weefe goederen zijn , wort naderhandt niet gehoort , indien
hy wil aenneemen te bewijfen , dat het foo niet foude wefen, im-
mers nae Keyfers Recht, (a)

11. Een die van Overβ)el aenklaegt ende niet overtuigt zijnde , na-
derhandt het felve vrot^menfch trout, wort gehouden endegenoomen als
fchuldig aen 't voorgaende feit, hoewel met op ordmarife flrafe. (b)

II. Een vrouwe borge geworden zijnde voor een ander, en heb-
bende laten Hellen in een brief by drie getuigen verteekent , dat β

l·) Ziet hier Van Sand. 5· 9· 14 · C') Λ uit, C, ^rbitr. Tut. (b) l^^X.de Muit

'voor die horge-flellinge profijt genooten heeft, foo wort dat onfeilbaer ge- ,
loofc ende fy wort niet toegelaten tot contrary bewijs of voorwen-
dinge van haer vrouwelijk Privilegie, (c)

13. Een Krijgiman of Amptdragende Perfoon hebbende geit te
leen ontfangen, woit gelooft iulx op credijt van fijn Knjgfmansgoedt
eygentlijk of oneygentlijk genoomen, te hebben ontfangen, ende moet
foo verre betalen, fonder gehoort te worden in fijn zeggen, dat hy 't
ten aenzien van dat goedt niet foude hebben ontfangen. (d)

IVat l^wonfirantic Waetom in de Ordonnantiën gemeldt, heedenfdaegs een
gedeelte \an het proces. Behelfi ook de reprochies ende falvatien. Belang enda
kracht y>an de B^monftrantien.

Et laetfte gedeelte van een proces dat op bewijs is geweeftg.
pleegt te zijn de remonflantie ^ welke is een jchnfiHire ^ waer
tn partijen de verdienflen der geheele fake , foo mpens de feiten
als het recht m een begrijp te zjimen fielï^ , en alles tot haer oogemerk^na-
der aendringen.

2. Eygentlijk foude de remonilrantie z.ijn een kort vertoog van
het geene nae de interlocmie is gedaen ende beweefen, met toepailin-
ge van de noodige rechten daer op llaende, nademael van het recht voor
de interleciitie genoeg fchriftuiren verwiflelt zijn geweeft, maer het ge-
bruik is, gelijk gezegt , dat het een deduÜie i^ort van alles ivat tot de
fake behoort.

d' Ordonnantiën van den Lande melden van defe remonflrantien
.riet, en het plachte geen gedeelte van het proces te zijn , maer de
jiuttigheit der lelver heeft foo veel gebruik daer van gemaekt , dat fy
nu voor een deel des procejfes aengezjen ende gehouden worden.

4. Invoegen ook wel Prefentatien ende verklaringen daer in gedaen ^
by den Rechter opgenoomen ende ter fententie worden gewfereert,
dat niet konde geichieden , als het tot geen deel van het Proces ge-
worden was.

Te meer dewijl de reproches ende óc fahatien, die byd'oude Or-
donnamte voorgedeelten van't proces worden getelr, niet meer byfonder-
lijk worden mgedient , maer altoos nevens de deduótie der bewijfen
worden aengetrocken ende op yeder difpoiitie gepaiè.

6. In fulker voegen wort er van gehandelc /«V append. regiem, van
de praElijke voor den Have, bj den Raedt vaflgeflelt ende gepubhceert, den
2,7 September 1655. met bevel dat van de remonftrantien ial worden ge-
dienc op de rolle, gelijk van andere fchriftuiren, (a) als mede dat'er
geen fchriftuiren by fullen worden over^eleidt, als die te vooren met
overroepinge van partijen behoorlijk voor Commijfaris ingedient zijn
geweeit , (b) by peene dat op inftrumenten anders by dc remonflramie
overgelecht niet fal worden gelet , maer d'Advocaet daer over ge-
ceniurecrr. (cj

7. Ende alfoo dit het alderlacfte fchdftuir is, foo wort het partijen
niet gecommuniceert , noch eenigè nieuwe debatten daer op toegela-
ten , (d) hoewel echter kan gebeuren, dat 'er nader remonfiramien by
het proces worden gevoegt, 't welk gcfchiedt door dien de remonflran-
tie nevens het proces acht dagen voor het fourniflement by den Se-
cretaris moet liggen, alwaer het de Gedaegde ziende, kan alfoonader
daer op fchrijven, en krijgt d'^Impetrant des Gedaegdes remonflrantie in
handen, hy kan het felve doen.

8. Edoch het HofF neemt daer zelden of noit acht op, als wefende
tegens d' Ordonnantie, en ook om de langwijlighcit, die de Advocaten
in defen deele boven al dienen te mijden , want alfoo de Rechter
door het voorgaende dikwils al vermoeit is , foo zijn lange remon-
llrantien zeer onaengenaem , en worden ook wel niet geleefen , als
de Rechter hem Izan voldoen nopens het recht ende feiten al voorens
gededuceert.

9. In de remon^rantien wort byfonderlijk de fludie en't oordeel van
een Advocaet gemerkt, als Jy met Jmaek^ by den Rechter geleefen worden.
Want om dat die uit het leefen van't Proces nopens het feit ende
'trecht dikwils al is voldaen , foo zijn de remonftrantien verdrietig,
als fy flaeuw, redtüoir ende langwijlig zijn, diédande/ör/ziiwwelloo-
pen van niet eens geleefen te worden , en daerom moeten fy kort,
levendig en bondig zijn.

I O. Kort, on> reeden die gezegt is , dat de Rechter als 't hier toe-
koomt meeft al voldaen ende vermoeit is door de anderè fchriftuiren;
zy is echter noit langwijhg, door't zeggen van'tgeenenootwendigis.

11. Levendig wort fy , door een klare veerdige ftijl, door krach-
tige reedenen te voeren niet bygebracht ofte nu op een ander wijfe
voorgeftelt en aengedrongen, door weinige en heldere allegaten wel
uitgedrukt en toegepafti de opgehoopte meenigte van aenwijfen foii-
der uithalinge van Concludente woorden zijn doodt in de Pot.

12. Bondige dat is, met een bequame ordere ende vloeijende fluit-
reedenen uit de feiten ende rechten ter fake paffende wel te zamen
gebonden.

13. Als'er veel pointen in het proces zijn , ibo moet de felve or-
dre in de Remonilrantie gevolgt worden die in het libel geweeft is,
anders kan de herhalinge der rechts en bewijs reedenen wel anders
worden ingeichikt , foo het begrijp ende gevolg der fake daer doo?
kan worden verlicht.

j.4. Het geene voorfchreeven is , moet ook worden verftaen van
xemonilrantien die op poinden van officie , ende bewijfen daer op
ilaende WQrden ingeleevert. (e)

eyfch op hand hekenn'mge 'ende maniere Ύαη dien. Wanneer '/ namptiffi-
ment placts heeft oj nkt. Tleidoyen e)>er kleine faken, exceptien en ψ»
pfitien.

En proces wort ondericheiden in ordinam en extraordmarhh
Ordinaris, daer in de gewoonlijke ilijl ende termijnen wor-
den gevolgt. Extraordinaris ^ daer in de termijnen en de
fchriftuiren korter zijn. Van d'ordinarife procefen is het dat wy
tot noch toe hebban gehandelt. de extraordinaerile worden Pleidoyfin
genoemt , welke zijn voor eeril de provifioneele condemnatien , toc
nam^tifement y hebbende plaets f, ώ yemant geciteert is om fchult»
herkoomende uit gepaiTeerde obligatien en handtfchriften , ook

om alle bekende fchulden ; want die een aóte gefchreeven ofte
geteekent heeft , is gehouden ten dage dienende , en eer dat men
voortvaert, handt te bekennen ofte ontkennen, alichoon hyhetfelve
niet hadde geteekent, maer een ander in fijn name , ioo moet hy ver-
klaren of hy den lail heeft gegeeven of niet , maer een erfgenaem is
daer toe niet gehouden, om dat hy reeden van onweetenheit nopens
de daedt van een ander kan voorwenden, (a)

2. Een vrouw alleene geteekent hebbende moet de felve met dc
man geciteert worden , om handtbekenninge te doen , maer als iy
met de man geteekent heeft, is't genoeg dat de man fijn handt be-
kent heeft, gelijk verftaen is in de lake van Conradus Ludinga in<jua-
liteit Impetrant , contra fan Everts cum feajs Gedaegden , den ïi ÓcIg^
her 1680.

g. Als de Gedaegde het handtfchrift ontkent , foo gaet men tot
gewoonlijk proces , maer laet hy zich tweemael accufeeren , eens in
perfoon geciteert zijnde, foo wort het handtfchrift ten profijte van ds
dubbelde cuntumacie voor bekent gehouden, (b)

4. De bekentenilTe heeft dit effeót , dat de fchrijver of teekenaer
des handtfchrifts , fchoon hy om andere reedenen lüilineert niet ge-
houden te zijn om te betalen , het geit moet echter namfufeeren ofte
configneeren onder den Griffier, die daer van, geiij'^van alle conjflgnatts
penningen, geniet van yeder gom gulden een halve ftuiver, welk geit by
den Impetrant kan worden gelicht, onder cautie , dat hy het nader-
hant wederomme fal geeven, indien het bevonden wort hem niet toe
te behooren; het conilgnatie geit moet worden gehoedt by den Ge-
doemden , fchoon de kojhn ten principalen mochten wefen gecompenfeert ^
zijn't andere fchulden die de Gedaegde bekent, hoev^'el'er geen
handtfchrift van en is, foo is hy ook gehouden tot namptifement ·, heE
felve fal ook plaetfe hebben , als een inftrument niet oorfpronke-
lijk is verteekent , maer by de fchuldenaer voor goedt en wettig
erkent.

5. Heeft yemant hem nevens een ander in folidum , dat is , voor
het geheel verbonden, die nae Rechte foo konde verbonden worden,
indien hy foo aengefprooken wort , hy moet voor het geheel nampti-
feeren , ichoon hy niet en heeft gerenuntieert het beneficie van divtfie,
wanneer het niet klaer blijkt , dat het felve beneficie plaets heb-
ben moet, om dat het ook om andere reeden kan ceiTeerén als om
renunciatie i foo by den Hove geweefen is in de falie van N. de Heide

Jmpetrant , contra de Secretaris Gilbert V^rjpeek^ Gedoemde, den 27 Oüo~
her 164^. Nauta decifi'^y.

6. Daer zijn nochtans gevallen, in welke de proviGoneelecondem-
natie niet voortgaet , als ten eerften , wanneer een Impetrant zich
een ηπαΐύεύ aenmeetieht, die hy niet en bewijft, gelijk of hyzeideals
een curateur van den boedel aenfpraek^ te doen , want hy eerfl; bewijfen
moet Curateur te zijn, ten ware het bewijs van de ^ualiteit veel werksin
hadde^ want dan ioude de provifie moeten voortgaen, die de Wet niet
wil opgehouden hebben, (c)

7. Ten tweeden wort de ρroviβe belet door inhdbijlheit van de per-
foon, als die niet kan nae rechte verbonden worden, gelijk de vrou-
wen die [onder haer mans, en minderjarige die finder hare voogden heb-
ben geteekent.

8. Ten derden, exceptie van ongetelden gelde , binnen de twee ja-
ren voor-geftelt, belet ook de provifioneele condemnatie , fihoon die
exceptie in het filve infirument mochte zjjn gerenuncieert.

9. Ten vierden, als het een contraót is aen beyder zijden verbandt
hebbende , foo kan de Gedaegde van de proviGe ontilagen worden,
met te toonen dat de ejfcher van ejn kant het contra^ niet heeft vervult,
maer als dit middel in het inftrument is gerenuncieert, doet het geen
deugt.

10. Ten vijfden, exceptie van ackoort, ende van gegeeven uitflel \s
ook goedt om proviiie te ontkoomen , gelijk eindelijk alle middelen
die de fake ten principalen dooden, als van betalmge, verUjkinge, fchuldt-
vernieuwinge ^ cjuijtjcheldinge, falpteit, en diergelijke die tot den lel ven
einde ftrecken &c. (d)

11. Edoch defe en alle voorgaende middelen doen geen deugt, of
fy moeten te gelijk en neevens het allegeeren ook beweefen worden
met eenig pubhjk^oïpnvaet infirnment, iönder dat hier getuigen wor-
den aengenoomen , om dat daer meer wcrks aen vaifc is j maer of de
Gedaegde den ecdt aen den eyfchcr prxlenteerde, foude dcie daer toe
gehou^len zijn , eer hy het nampttffernent verkreeg ? hy foude, by aldien
hy by der handt was , om den eedt fonder uitftel te konnen doen,
maer buiten de provincie wonende, of om andere oorfaken niet fpoe-
dig konnende verfchijnen, foo kan de provifie defwegen niet worden
opgehouden.

. 12. Maer in defen gevalle moet het duidelijk aen partije op fijn eedt
in de fchnftuire gegeeven , ende prafintatie daer op gedaen worden i want

of de gedaegde ilcchts meldinge in fijnfchriftuiredeede, datdeeyichcr
het onder eede niet foude derven ontkennen, fulke woorden beletten
het nampti-Jfement niet, als by den Hove verftaen is, in de y^/^f van Pie-
ter Corneelts tegens Abbe Wtllems den 1680.

Een minderjarige met kenniHè van ijjn Curator, of anders geen
Curator hebbende, aóle van fchuldthebbende gepaileert en daervan
willende gereleveert of herftelt zijn, kan daer mede het namptiilement
niet ontgaen , mits hy de handtbekenninge ten overflaen van Jijn Foogd^
ook^doen moet. (e)

14. Defe pra£tijke van nam^tifement by Keyièrlijke rechten onbe-
kent, is door een goeden ilijl alfoo ingevoert , om dat de lieden ge-
went zijn tegen klare fchulden dit en dat in te brengen, om het pro^
ces op bewijs te krijgen ende alfoo tijt te winnen, om het welke af te
fnijden, belaft d'Ordmantie, dat de provifie niet by ordinaris proces,
macr by plaidoy falafgedaenendebinnenachtdagen voldongen worden,
als weiende macr een provifie, Tonder prejudicie van de fake ten principa-
le.» (fj hoetvel de provifie den heden al vrj ongemacl^lijklvalt j defweegen Jy oqk^
by vcele Rechters foo veel wort verbygegaen, alsgevoegltjl^ kan gefchieden.

I'-. Infgelijx moeten voor de NedeK::gerichten alle fixken minder al&
twintig guldens bedragende, by monde worden afgepleit , ten ware
z.egt d^ Ordonnantie, het Gerechte fcbriftelijk te procedeeren om rede-
nen toeliet, (o) defelve Umkatte heefr. ook d'Ordonnantienoopensfa-
ken voor den Hove betrocken niet over de vijftig Carol. .Guldens be-
dragende , die voor den Raed folemneelijk^ by monde moeten afgedaen •wer-'
den, de meininge der Ordonnantie fchijnt te zijn, dat dit pleit, foo·
waerlijk by monde, gelijk in Hollandt, ibude gefchieden , maer de
praclijke is dat het op de Rolle wordt gedicteertedoch defelve or-
donnantie doet 'er by , ten ware in het bedingen van de fake merkelijk^
fwangheit (bevonden wierde, in welken gevalle partijen door het Hojf,fenden
mogen worden geordonneert om te fchrijven van acht tot acht dagen , niet,ver~
der als tot dHplijk_, (h) en dit wort alfoo doorgaens onderhouden, ^als zijn-
de den Advocaten gevoeglijker.

den afgedaen, wanneer fy alleene fonder antwoort ten principale wor-
den voorgeftelt, gelijk mede gefchicdt by oppofitien tegens bet verhoe-
ren der getuigen, overleggen van inftrumenten, declaratie vaii koften,.
en diergelijke faken tot de voortgang of aenhangfel der puoceflèn be-
hoerende. 17. In

fe) Sanci. cl, loc. (f) Ordonn. boek, tit. 16. art,2, (g) Ord boek % tii*·
(h)Ord,iit.i6.yootf.ari.i.

1.7. In crimineele faken vallen ook mondelinge φΐδίάογεη tuflchen
den ProcHrem Generael^ en de beklaegden, die perfoonlijk opderolle
zijn geciteeit, noopens de provi/te van op het blokhuis te gaen, f^en-
fie van ampt of diergelijke, en moeten lodanige faken by monde vol-
dongen , terilont of uiterlijk binnen acht dagen by den Hove worden
afgedaen, geUjk^ gefchidt.

18. Wel te wceten, dit mondeling voldingen gefchiedt bymaniere
van diÜeeren, ende op dat fulx veerdig in het werk foude gaen, zijn
alle klerken van de Griffier boven ende behalven de Rollarius geamho-
rifeert, om de plaidoijen in de rolle te mogen fchrijven.

19. Bo v€n defe fooiten van plaidoyen worden in d'Ordonnantie noch
gemelt als ongcwoonelijke, alle quxftien van alimentatie^ ontruiminge
van landen , en andere geprivilegieerde faken , (i) Door die andere
geprivilegieerde Jaken fchijnen te moeten verftaen worden, fodanige die
haeft vereylchen, gelijk daer zijn proceilen in cas van executie, wan-
neer de gedoemde zich daer tegen opponeert, ten χ van onderhoudt
van kinderen of menfchen die hun felfs niet voeden konnen , welke
is alimentatie in de Ordonnantie gemelt, d' aenfpraek ex lege diffamari
om yemant fijn aótie te doen aenllellen of te fwijgen , om een mom-
ber ofte voogt de bedieninge te doen aenneemen , om een Curator
over een boedel te doen ilellen , om liquidatie van onkoilen , over
Oélroyen ende beneficien van Inventaris, van arreilen ioo naer als
voor het in kracht ftellen , van landts armen en kerke faken , over
tauxatien van huifen, ende melioratien, bood-enarbeidiloonen, van
reltef en alderhande incidenten , faken van weduwen , ende alle die
in rechten voor miferabel worden gehouden als fy 't veribeken , ende
voorts foo dikwils, als gezegt, de faken haeit vereyichen, het welke
buiten twijvel in alle voorgaende exempelen ., of immers gemeinelijk
foo geleegen is.

20. Meine, dat in alle deiê genoemde faken plaidoyen worden ge-
bruikt , hoewel moogelijk by confent van partijen wel anders ioude
konnen gefchieden , in andere faken wort op ordinanfe wijfe gepro-
cedeert , want als partijen het eens zijn , konnen fy nae believen in
allerhande faken ibo korte of ibo lange terminen neemen als iy wil-
len , volgens Ordonn. hoek,, tit. 2. art. 38. De ordtnarife termijnen voor
de Needer-rechters, ftaet ^er, [uilen van acht dagen tot acht dagen hopen,
( voor het Hojf drie weeken) ten ware bj confent van pMtijen of het Gerechte
korter termijnen geflelt wierden,

%ï. Ende alfoo in de vAcmtim wel kontien verhandelt worden, ia-
ken die geen uitftel lijden; Γοο mag het Gerechte in dien gevalle de
kortere termijnen ook wel in de vacantie ten verfoeke van de eyfcher
toeftaen, doch met fommiere verhooringc van de Gedaegde, 't welk
altoos van nooden is , wanneer in faken by de Ordonnantie endepra-
ótijke niet geprivilegieert, verfocht wort om extraordinarii teprocedee-
ren^ om te weeten of de haeft foo groot is, en wat ongerief partije
daer by foude mogen hebben, infonderheit in de f^acanticy welkers
privilegie de Rechter niemant lichtelijk kan beneemen: foo is verftaen
in de iake van Ede feens aAppellant tegen B. Z. appelleerde, het Gerechte
van Schoterlandt hadde op het rekefte van de Heere Z. ionder aen partije
ter handt te ftellen geordonneert om van twee tot twee dagen te pro-
cedeeren in de Vacantie. waer van geappelleert zijnde, is de Gedaeg-
de verklaert befwaert te zijn, en het appoinÜement vernietigt, koomen-
de daer noch by, dat d'eyfcher nae bekoomen appotnüement fijn libel
hadde achtergehouden, en de Gedaegde in het drukft van d'onleege tijt
ter handt ható gedaen ftellen, deniFebr.iG^o.

22. Eindelijk löo dikwils de Rechter ampts-halven yets doet , of
ook dat fijn plicht of hulpe vfovt geïmpbreert, ende daer over ορροβιιβ
valt, foo wort extraordmaris geprocedeert , ook fomtijts fonder
vocaten^ als het Hoff eenige peribonen ontbooden hebbende over ee-
nige.begane fauten van klein belang en bekent of notoir, den daader
in een boete tot profijte van de heerltjkheit condemneert, en gefchiedt dit
dagelijx in allerhande mifdaden, die by de gevangens bekent worden,
dat fy terftont worden afgedaen, en fodanig zijn ook de difpofiüen ofte
mtfpraken van de Commi^anen op derolle.

2g. Doet hier noch by het geene boven is gezegt, van de poffejfoire
middelen, dat dje alle volgens Keyferlijk recht ende goede reeden be-
hoorden fommier te zijn, ende by korte termijnen worden afgedaen,
om de haeft die daer altoos by is; maer in de practijke worden de pro-
ceduren over de poileiïie doorgaens by ordinarife termijnen afgedaen,
buiten Joet cas van mamtenne, waer van hier boven is gejprooken. En koomt
hier uit, dat proceflèn in cas pojfejfoir tegen het oogemerk der Wetten
ook groot ongerief ende nadeel^ van de geintereffeerde fomtijts veel ja-
ren lang worden gefleept ende behandelt, meer noch min dan of het
petitoire Gerichten waren, gelijk gezien is , in t aenmerkelijk proces
tuilchen Chnflma Taepkem ende Thomas vander Mark^^aCC. voor weinige
jaren afgedaen. Het proces was poiTeflbir , om immifiie in de erf-
goederen ten profijte van een die yoor zoon van d'overleedene wierde
Deel. lÜ gc_

gehouden. Nae Rechte moeite hy nae fummier bewijs van't zoonfehap
in de pofTeiTie der goederen provifioneelijk geïmmitteert zijn geweeit,
ende partije moefte naderhandt by petitoir hebben getoont, het geene
by naderhandt heeft weeten te bewijièn , dat de genoemde zoon,
niet alleen geen zoon van fijn overleedene Vader , maer ook geen
kint van fijn moeder was. Edoch by gevolg van de pradijke, foo heeft
dat bewijs van verre gehaelt zijnde in het poffefjoire gedient, ende
alfoo het proces meer als tien jaren geduirt, ook by confent van par-
tijen in petitoir verandert geworden.

24. Ende is ook altoos te verftaen dat foo wanneer d'er merkelijke
fwarigheeden zich opdoen in faken, die anders van aerdtfommier zij n^
daer op in 't interlogueeren moet gelet worden, dat 'er foo veel tijts ge-
geeven wort om het,bewijs in te brengen, als'er van nooden mag
zijn.

zj'. Maer dit geheele werk van korte Proceduren in Pleidoyen,
wort in veele Neder-gerichten t'cenemael verzuimt, in eenige op hun
eygen byfondere wyiè gepraótifeert.

26. Om alles in een te beklemmen, daer zijn verfcheidene foorten
ende trappen van extraordinarife Proceduren , die alle kracht van gewijf-
der faken hebben·, ten i. Alle Procefien, die van aenbegin voor Com-
miiraris beleidt worden , alwaer de termijnen driemael korter loopen
als op de Rolle, gelijk voor defen gezegt is'

27. Ten 2 Pleidoyen, die op de Rolle binnen acht dagen moeten
voldongen worden, gelijk die tot Namptijfement en andere Provtpen.

28. Ten Het fummier Gerichte van Maintenue , waer van ge-
Iprooken is hier boven.

29. Ten 4. Pleidoyen die geduirig aen een tot duplijk toe op de Rol-
le gediEieert ende terilront afgedaen worden.

30. Ten Alle difpofitien ende Uytfpraken van 't HoiF, die fonder
Comradii1:ie van Partijen worden afgedaen , gelijk authorifatien , daer
ook Requiram ende Requireerde geftelt worden, mitigaders emancipatien
ende Legitimatien.

^ I. Ten 6. Difpofitien ende Uytfpraken die op informatie door Com-
miilkis gedaen by den Hove geichieden, gelijk de confenten tot mon-
digmakinge, tot alienatie van Kerken en minderjarige goederen, ver-
klaringe van Prodigm of Stadskint, enf

Ten 7. Uitfpraken van Commijfaris op enkele dedu6tie van Par-
tijen , fonder reciprocatie van Schrifturen, gelijk in de Preferentien ge-
fchiedt.

Ten 8. Alle faken, die op Rekefl, refcriptie ende Contrarefiriptie
tuflchen partijen worden afgedaen.

ςφ. Ten 9. Saken , die op ilaende voet worden afgedaen ; gelijk
Condemnatien over kennelijke kleine mifdaden.

gf. Eyndelijk behoor-en hier ook toe de verfoekenende dilfcfitieriQ^
de Rolle, waer van ook een weinig moet worden gezegt, tot volda-
de van deiè Methode.

g6. Tot alle defe foorten van d eerfte .trap af, wort allenthalven
ver-eyfcht het geene na't recht der natuire ende aller volkeren tot ver-
weeringe van onnoofelheit ende yeder fijn goedt recht van nooden is,
en moet derhalven citatie voorgaen , verhooringe gefchieden , ende
geen uitipraek worden'gedaen, als met volle verfeekertheit des Rech-
ters ende blijk van de'fake.

'^y. De formulieren ir^deiè plaidoyen en extraordinarife proceilea
gebruiklijk, ftellen wy hier niet, om dat fulx niet is ons oogemerk,
ook al te lang foiide vallen, ende beft in de oeffeninge der praótijke
Ican gefchieden, ende al doende geleert worden.

Όί/ροβίϊεη die kracht "^dn definitie hebben. VTy'^iUige Condemnatien. 'jiBen Van
aenneemiuge. CircumduBie \an Injtantie, Vexklaringe '\)an ^ppeldefert. In-
terinement Van OBroyen ende beneficie Van Inventaris. lnterpo{itte Van decreet,
^djudicatie Van ciVile boeten. Oifpofitien interlocutoir, '^aer onder continueeren.
Uitfpraken Van Intendit. F'erflek Van T'roduEiien Fan diminutien endebeant"
"i^ordinge, Γαη B^elief. kortfie '^ech Van Procedecren»

de difpoiltien op de Rolle j hier voren is gezegt dat by den
γ Commiflaris op de Rolle, verfcheidene difpofitien op ver-
foek der Advocaten worden uitgefprooken, waer van eenige de gelijk-
heit van definitie hebben, andere van interkcutien.

2. Definitiven zijn defe naevolgende , ten i.als partijen eens 2:ijn
ende de Gedaegde zich wil laten condemneeren in den eyfch van de
Impetrant, om hem te doen hebben het ejfeEl· vangewijfder fake ^ fooipreekt

mifiaris aen , wefendc dit bykans het eenigite, dat op de Rolle ende
in onie geheele Rechtspleeginge met cenigen fwier van zeggen, wort
in het werk geftelt. Hy doet dan een kort verhael van bet ackoort
met verfoek van rechtelijke condemnatie 6cc. het welke by de Gedaeg-
de van gelijken zijnde vcrklaert, inits hebbende eenigen uitkal van execH-
üe · lbo doet de Commiilaris uitipraelc als volgt ; het Hojf gehoon de
verklaringe ende acceptatie van partijen, condemneert de Gedaegde in den
eyfch van den Impetrant , mip genietende mtflel van twee maenden ( min
ofte meer, nae dat fy overeen gekoomen zijn, of de Commiilaris bil-
lijk dunkt) cum expenBs^

g. Edoch meeilentijt wort by den Gedaegden a£te van aenneemin-
ge gepaileert, als hy hem tegen den eyfch met derf opponeeren, -waer
by de gedaegde belooft binnen den tijt van 6 %L>ee}^ntwe, z^elden maen-
den het geëyfchte te betalen, of dat |hy anders lijden mag, daer in foo
wel abfent als prxfentmet de koften te worden gecondemneert; wel-
ke tijt verftreeken zijnde, ende de Gedaegde niet betalende, foo wort
hy geciteert om de aóte van aenneeminge te zien execntabelwtr\;X2XGU^
welke citatie met behoorlijk relaes den Commiilaris vertoont worden-
de , benevens verfoek van condemnatie in de aéte gemelt , foo doen
de Commiifaris defe uitiprake j het Hoff^ gezjen de atie van aenneeminge,
fampt citatie en relaes daer op gevolgt ^ verklaert de felve aÜe executabel^
ende condemneert de gedaegde tot het in-ende onderhonden van dien , cum
expenfis.

4. Diergelijke diipofitie wort ook wel verfocht op iïot van reeke-
ninge, aïken van Compromis^ liiiuidatien van rechtfalarien: maer'tisnieC
rechtens, dat defe diipoiltien op an d ^re aóten verleent worden, als waer
by verklaringe is , van te mogen lijden , dat men werde gecondemneert,
gelijk elders gezegt is.

5-. Als een Impetrant ten dage dienende niet en verfchijnt, en van
de Gedaegde de contumacia geaccuièert is, foo doet des Gedaegden
Advocaet verfoek tot circumdHÜie van de inftantie, dat is, dat de Ge-
daegde voor defe mael vry fal gefprooken worden, tot dat hy by nieu-
we aótie van de eyfcher werde aengefprooken, ende de Commiflaris
ipreekt het uit aldus J het Hof door profijt van de accufatie^ houdt de in-
flantie voor gecircumduceert, cum expenfis.

6. Diergelijk veribek en difpoiitie kan ook plaets hebben als d'Impe-
trant geen libel leevert op iïjn tijt, in deièrvoegen; het Hof ordonneert Dr,
M. wegens Impetrant libel te leveren ad oüo, adquindenam. ξ3c. (dat is, bin-
nen acht of veertien dagen) n^e infinuatie defis,by gebreekfi dies houdt de mfian*
tie voor gecircumduceert, 7. Qp

7. Op de ièlve grond fteunt de verklaringe van appel defirt , wan-
neer yemant Citatie tot appel hebbende laten uitgaen ende hy felf ten
dage dienende niet is gecompareerr, iöo vvorc op des Appelleerdes ver-
foek mede gedifponeert, dat het Hoff door profijt van de Λύτ^^/ίί/ί-^ het
appel defert vcrklacrt, cum experts.

8. Van gelijken, als de Appellant fijn appel heeft aengeftelt, ende
gedaen aenteekjshen ^ fonder echter cttatie tot dien einde te lichten,
loo kan de Appelleerde hem laten citeeren in cas van anticipatie ^ gelijk
men φΓeekt, die ten dage dienende niet verfchijnende ende geaccn-
feert zijnde, wort nae varioék gedijponeert, dat het HofF door profijt
van de accnfatie het Appel defert verklaert, cur» expenfis.

9. De reeden foude wel mogen eyfchen, dat'er by wierde gedaen in.
laeile geval, gelijk wel gefchiedt, falvis ad menfem ζ^ο. dat is, i^ehou-
dens den <iAppelUnt fijn recht , om het appel binnen een maent of z.es -wec-
ken noch aen te flellen; om dat wat anders is tegen een Gedaegde ver-
ftek te geven als tegen een Impetrant j De gemeinileprad ijk eis ech-
ter, dat het appel ook in cas van anticipatie defert werde verklaert,.
fonder referve van tijt.

10. Noch zijn van Peremptoire kracht de Oifpofitien^ waer doortoe-
geilaen wort interinement van brieven van beneficie van Inventaris· en
Oftroyen, mitigaders interpofuie van decreet.

I I. Partijen geintereifeerde weefende geciteert en dragende con-
fent tot het beneficie of by abfentie verfteeken , nae dar de Inipetrant
den eedt daer toe ilaende op de Rolle gedaen heeft, ende voorts al-
les waergenoomen ofte belooft heeft waer te neemen, wat by d'Or-
donnantie vereyfcht wort, valt er difpofitie, dat het Hojf hebbende ge-
zien de oopene brieven van beneficie van Inventaris ende gehoort het confent
der Crediteuren ( ofte verflek^ der abfenten ) mitjgaders den eedt van den Im-
petrant , de felve brieven interineert ende den Impetrant gum het effeü: van·
beneficie van Inventaris , mits in ailes waerneemende d'Ordonnantie op het
fiuk^ vanfelve beneficiegeïmaneert. waer van op fijn plaetfe gefprooken is,.

12. Interinement van Brieven van Oftroy wort foo dikwils niet ver-
focht. Gefchiedende , foo wort het verfoek gedaen , foo als uit de
difpofitie die daer over valt , kan afgenoomen worden.. Het Hof, ge-
z.ien de brieven van Oüroy mitjgaders het confent der geintereffeerde ( of
ver^ek^ der abfenten } interineert. de felve brieven ende gunt den Impetrant
het eff'eil· van dien.

15, Behoort ook hier toe de interpoftie van het decreet op executoriale-
yerkoopingen , waer van d'uitfprake luidt aldus ; het Hojf gezien het

verflek^ vm de Gedoemde , (of oppofant) mitjgaders de befoïgHes van de
Dearwaerder, approberendede fehe ^ interponeert daer op decreet^ en ordon-
neert dat defe noch eenmael over de Kerke ende het Gerechte fal worden ge-
proclameert , om by €en jeder dien het gelieven fal te worden verhoogt tegens
den eerfien Rechtdag nae Pont iaën ( of anderen tijt) condemneert mede den
eyndelijken k^oper, fijn handen van de kooppenningen teontleedigen^ endeden
gedoemden fulks alles te gehengen ende te gedoogen, ( ofte ) fijn oppofitie daer
tegens gedaen, kofi ^n fchadeloos af te doen, cum expenfis.

14. Eyndelijk moet hier toegebracht worden de adjudicatie van d-
vile boeten , over begane doodtflag , ten vcrfoeke van de Procurear
Generael, waer op volgt difpoiitie aldus ; het Hoff gehoort het verfoek^
van de Heere Klager , ende gezien het verflek^ van de beklaegde , condem-
neert den felven tot profijte van de Heerlijkheit bj provifie te betalen de fom-
ma van een honden ende vijftig gout guldens, cnm expenfis. Voor foo
veel echter de fake hier mede geen eynde heeft , maer de beklaeg-
de ofte hun erfgenamen onfchult doende blijken de boete , nae af-
trek van koften, wederom konnen krijgen, iöo kanmen het ook tot
interlocutoir brengen ; waer toe ongetwijvelt behooren nae volgende
uitfpraken.

if. Eerftelijk op verfoek van beide partijen Advocaten wort niet
geweigert een proces op bewijs te interloqueren aldus ; het Hoff ten
verfoeke van partijen wijfi het proces in faBis binnen z^es weeken , ( anders
twee maenden) peremptoir ende voor alle dilaj,

16. Op verfoek van de Impetrant alleen pleegt het mede wel toe-
geftaen te worden, (a) ende aldus gediiponeert 5 hst Hoff ten verfoeke
ende perijkple van D. N, wegens den Impetrant wijfi het proces tnfa^is ^^c,
Maer op verfoek van de Gedaegde alleen kan het niet worden toe-
geftaen , om dat die gemeinlijk den langen ilok foeken , ende wel
interlocutien fouden begeeren , daer bewijs van feiten onnoodig was;
jae wy hebben hier vooren gezegt , dat het niet veilig is , om altoos
op verfoek van den Impetrant alleen , difpofitie tot interlocutie te gun-
nen, om dat'er gevallen konnen zijn, waer in fulx aen den Gedaeg-
de naedeelig foude konnen zijn.

17. Van gelijken, als continuatie verfocht wort, vaq een opgeftel-
de fake op hoope van accoort, of anderzins , indien het van beide
partijen gefchiedt , wort terftont toegeilaen aldus ; het Hoff ten ver-
foeke van partijen continueert defe fake ad οδίο, ad quindenam ξ£c. Maer
de Gedaegde kan het alleen niet verkrijgen , om reedenen vooren
gemelt. ^ 18, Op

18. Op verfoek van den Impetrant wil het gebruik, dat de conti"
matien ook fonder onderfcheidt v/orden toegeftaen ·, maer depraótijke
wort gezegt eertijts anders te zijn geweeft , Γ00 om't intereji van de
(portuien , die dan niet vervallen. ·, als om dat partije daer by geinte-
reileert kan zijn , gelijk^wy elders hebben geuen ; ende daerom is het
veiligil dat men vrage , of de Gedaegde prefent is ende daer in con-
fenteert , want hy dat weigerende , mag den Impetrant de cominmtie·
wel worden ontzegt j de Gedaegde conibnterende of niet by der handt
zijnde , kan de continuatie den fel ven Impetrant niet worden gewei-
gert, invoegen aldus; het Hojf ten verfoeke van Dr. N. weegens den Im^
petram, continueert defe fake ad o^o, ad quindenam, min ofte meer. '

19. Als de Gedaegde tweemael geciteert, ende genccufeert is, Γ00
mag de Impetrant verfoeken oorlof om te moogen dienen van Inten-
dit, waer op wort gedifponeert , het Hojf vergunt den Impetrant oorlof
om te moogen dienen van Intendit , mits het felve verificeerend^ nae fiijle
van defen Hove. als de accufatien voor CommiiTarisgefchiedtzijn, foo
wort 'er bygedaen , het Hojf gezien de citatien, relatten , ende alten van
accufatie (defe woorden zijn overtollig als de accufatien op de rolle
gedaen zijn ) gevallen voor de Heere N. als Commijfaris , gunt den Impe··
tram iyc, ut mpra.

1Ό. Als 'er oppofitie gevallen is of proteftatie tegens eenige fake , ioo
wort op een vertoonde citatie ende relatie verilek toegeftaen, in de-
fer voegen , het Hojf geuen de citatie ende relatie verfleekt de Gedaegde,,
( gedoemde of proteftant , nae geleegentheit) van oρpoβtie ; van ge-
lijken in brieven van 0<5lroy, en inventaris te verfoeken, de geinte-
refleerde op een citatie niet zijnde verfcheenen , worden voor abfent
aengeteekent , en daer op volgt defe diipoiitie , het Hof door profijt
van de Accufatie verfieekt de Gedaegde boven voor abfent aengeteikent, van
oppofitie..

XI. Als het proces in faüis in forma geweeiên is geweeft, ibo moe-
ten partijen nae verloop van twee termijnen, yeder tot drie weeken,
concludeeren, ende fulks niet gefchiedende kan partije b^ de Ordonnantie
ρerββeeren , ende verfoek doen tot verftek van produ^ien·, waer op de
Commiflaris gezien hebbendedat tijt voor het tweede delay, (waer
van hier vooren) is genoomen geweeft , aldus difponeert , het Hojf
verfieekt partijen van wijdere produtiien, falvis ad quindenam, of tres fep-
timanas ; mits dat defe hem werde geinfmueert : v/ant voor het derde

22. Een gedoemde of gedaegde declaratie van koften ovcrgeleeveit
lijnde , om daer op te ilellen fijn diminutien , foo wort ook op een
vertoonde citatie ende relatie, gegeevendefedifpofitie j het Hef geuetj'
de overgelechte declaratie , mitjgaders citatie ende relatie daer op gevolgt,
"verfleekt de gedaegde van diminutien,

Maer als aniculcn tegen yemant zijn overgeleclit om te beant-
woorden , ibo moet partije tweemael geciteerc zijn ende een citatie
hem in peribon v/efen gedaen, eer verftek valt , ende volgt op ver-
•foek deie difpofitie, het Hojf gezJen de citatie», relatien , fampt aUen van
accafatien, hondt d' overgelechte articulen voor bekent.

Als een Advocaet niet even opgepaft heeft , terwijl fijn fake
'Wierde opgeleefen , door eenig belet, ende geaccufeert zijnde, noch
loopende roHe veribekt daer van gereleveert te worden , indien par-
tije het hem toeftaet, foo valt deiè difpofitie j het Hojf gehoort het *ver-
foek^ ende confent der partijen, releveert Dr. N. weegens de Gedaegde , ofte
4en Impetranty van de gedane accHfatie , partije fwarigheit makende om
van de accufatie af te ftaen, kan het relief van den Commiiraris ver-
focht worden, die op goedtvmden ende nae geleegentheit aldus difpo-
neert ; het Hojf gehoort de reeden van purge hy Dr, N. bygebracht , rele-
veert ijem

if. Dit zijn wel de veribeken en difpofitien die op de rolle pleegen
te vallen , en die kracht hebben of van interlocmie ^ of ook van eyn-
<]ehjke definitie , nae dat den inhoudt der felver is mede brengende.

26. Voor de Neder-Gerichten worden foodanige uitipraken by de
Commiflarien niet gedaen , maer of by 't Gerechte gedijponeert, of
van felf door kracht der Ordonnantie ingevolgt ende goet gedaen.

27. Van de rekeften ende appointementen van dien, het welke is het
tweede lidt van de Commisfe op de rolle, is hier boven gefprooken,
en kan het verder onderfcheidt ende waerneeminge daer van in geen
ièekere reegcls ofte formulieren worden begreepen.

28. Dus zijn wy ten 'eynde van't Proces , waer van de kortfte
wech nae de interlocutie isj voor eerft citatie tot Produi^ie van bewijs,
binnen den Peremptoiren tijt , FroduBie felf op den dach by Com-
miilarisfgeilelt , nae verhooringe der getuigen oopeninge der felver,
nae het termijn van reprocheeren Conclufe m Rechte , ende binnen
iicht dagen daer nac fourniilement; 't welk gedaen , is 't Proces in
itaet van wijfen , dat in weinig weeken foude konnen geichieden, J

29. Maer defe korte wech kan door veele inademen en omwecgen
worden geiloort ende verlengt, als ten eerften, door het niet ver-

ichijnen der getuigen , oft' eenige der felver , die dan wederom op
nieuws moeten worden gedteerf , ende fomtijts wel twee ofte drie-
mael , ten 2. door ofpofme tegen de getuigen , oft overleggen van
Inilrumenten , of andere voorvallen d^aer aen Partijen haer onderlin-
ge ilooten, ten g. door oppofitie tegen reprobatoire articulen ende ge-
tuigen : nae afdoeninge van welke incidenten ende ορροβηεη , de ter-
mijnen t'elkens moeten worden verfchooven.

Wat reddfumptie Oeilirige daer Λ'ατί. In Kjyfers recht onnoodïg ende '9tderom
nu gebruikelijk. Het felve aengemerkt "Van Procureurs "YernieW^inge. Maniere om
beides te doen, als mede om :ζkh een fake als IBrocureur te ontlaflen»

I· f^Oo lange noch vets te doen valt in het Proces , ioo kan'er
^^ Readfumptie vallen; Welke is een hervattinge van het Proces
by een nieuwe faeks eygenaer gedaen, ibo lange de fake niet
is in ftaet van wijfen,

1. Sy is nootfakelijk ofte vrywillig. Nootfakelijk ten aenïien van
een erfgenaem nae de Litts contefiatie, die kan dan worden geciteert,
om 't Proces te hervatten ende hy moet het doen , of defijteeren men
de koften.

Vrywillig, ten aenzien van particuliere naevolgers in de eygen-
dom van een twiftfake , dien fy willende vervolgen moeten eeril re-
adfumptie doen , niet willende , konnen fy niet worden gedwongen.
Reeden van onderfcheidt, om dat een erfgenaem in alles gehouden , en
tgeene d'overleedenè toewas verplicht ende een particulier fucceiFeur
geenzms, gelijk meermalen is aengeweefen.

4. Ten aenzien van erfgenamen is fy nae Keyièrs recht ook niet
van nooden, om dat die in alles voor de felve Perlbonen met de over-
leedene ende de -Proc^ri-wjvoorEygenaers der faken gehouden worden.

5. Maer om dat onfe Procnreurs niet als Lafthebbers zijn , en de
laft met de doodt eyndigt , ibo is deiweegen de readfumptie van de
Meefters nootwendig, gehjk reede voor defen gezegt is.

6. Om de felve reeden ioudc moeten zijn, dat de Procureur in cas
II Deel. Kkk van

van readffimptie nieuwe laft van fijn nieuwe Meeiler toonde I maei'
den 2 Oecemb. 1679» is by't Hoff exceptie Procmatoir in cas van read-
fumpticy gerejeóleert, met meininge om dat foo te doen onderhouden 5.
ten einde de exceptien, ende vexaüen, foo veel doenlijk, aftefnijden.
waer uit men kan zjen , in wat voegen de Pra^ijke over de Rechten de
over handt pleegt te krijgen, temet 00 k^ om goede reeden,.

7. Geval van Readfumptie gebooren zijnde , moet citatie tot dien
einde worden uitgegeeven, londer dat onderwijlen verder kan wordent
gepfocedeert, als met onderlinge overeenkomite van Partijen.

8. Als't Proces volichreeven ende binnen is , foo valt geen meer
readfumptie , hoewel nae Keyfers recht dan meeil foude te pafle koo-
men, om dat tegen een doode geen ièntentie kan worden gevelr. (a)

9. Maer foo langer noch yets te doen is eer het Proces in ilaet
van wijfen zy, moet'er readfumptie zijn by verilerf van partijen , felf
'm cas van Revijsl, daer niet als d'evange/ifatie foo genoemt, aen ont-
breekt,. gelijk weete by den Hove gediiponeert te zijn.

10. By geleegentheit van Procureurs vernieuwinge moet ook citatie
uitgaen, om Procureur acceptant te ftellen of te zien ilellen, waer by
dan Procuratie in behoorlijke forme moet worden getoont.

11. Vernieuwinge van Procureur gefchiedt of door verilerf des felfs ^
©f door opkondinge van de Meeiler of Procureur. Want om dat de
Procureur , gelijk gezegt is , geen eygenaer wort, maer flechts lail
heeft om in 't Proces te dienen, foo kan hy verandert worden , ge-
lijk andere gelaftigde , des wordende fchadeloos gehouden ende ge-
nietende fijn falarien ende uitgeleide penningen.

12. Om dat evenwel de Procureurs zijn publijke Perfoónen, die
verplicht zijn tot het bedienen van de aengenoomene Proceilen , foo
vermoogen iy den dienil nier op te geeven, fonder rechtveerdige oor-
fake, waer onder ook is, indien hun Meeiler niet by haer koomtom·,
iè te mftrueeren, hoewel ontbooden zijnde, (h)

1 Die , of andere genoegfame reedenen daer zijnde, moet de
Procureur of <iAdvocaet, fijn Meeiler fulx door een gefwooren Boode
laten intimeeren , waer van relaes zijnde getoont, foo wort de exone-
rAtie en opzegginge voor goedt aengenoomen. (c)

O) ^^P· ï3· X'd&l?mur, (b) Onl 3. 10.4. (c; art. ^Λοογβ.
g:, di re judk.

Tlkht des Kechters in V algemein. Wat hy moet doen, foo tvatineer hy des faeks
anders be'^ufl is als de be'^yfen medebrengen. Wathy mag fuppkercn in het
Tracés, Interlocutie op potnBen Van officie ende maniere Van procedeeren daer in»
Tegenftellinge Van de plicht des l\echters ende eygenfchap der jiclien ende gebruik
Van dien.

Y hebben voor deièn gezegt, dat de plicht des Rechters
in't algemein is alfoo te oordeelen gelijk de Wetten en-
de gewoonten medebrengen, (a) Bygevolge is hy voor
eerilb gehouden den geenen dien hy fchuldig bevindt, om aen een an-
der yets te doen ofte geeven , tot dien eynde te doemen , gelijk de
natuire ende eygenfchap van yder a6lie medebrengt , of anders moet
hy den Gedaegden abjblveeren ende vryfpreeken. (b) Invoegen het
geene by den Rechter wort gedaen tegen het voorfchrift der Wet-
ten of vaftgeftelde eygenfchap der handelfaken van ielf ende onmid-
delijk uit kracht der Wetten is nul ende van geener weerden, (c)

i. In het ftuk van feiten is fijn plicht, om te oordeelen, of de fei-
ten beweefen zijn of niet, ende by die bewijfen mag hy niet af noch
roe doen , (d) fchoon hem de iaek anders bekent was , waer van is
een oude twijvel-Vrage, of een Rechter feekerlijk anders weetende ,
als by partijen is beweeièn , het oordeel mag ftrijcken nae fijn ken-
nifle , tegen het bewijs ten proceile gebleeken. Want aen d'eene
kant fchijnt het hart , dat een Rechter tegen fijn eygen bewuftheic
foude moeten oordeelen, ende wederom kanmen aen de Rechters de
vryheit niet laten, om de bewijfen aen een zijde gelegt , nae de ver-
burgene kennifle van hun gemoedt alleen te oordeelen , want dat dé
wech foude zijn om alle Gericht en arbitrael te maken , behalven 'dat»
by appel die kenniife des Rechters daer op de fententie Ibude fteunen,
in geen bedenken foude konnen koomen.

' Ca) i'r. Infl. de off. lud. ,/iuthent. hthemus C, de Legih. (h) i. diSl·. fit. Ιηβ,
(^) ^ I. §. 2. ff. Quafent.fin. appell. refcitid. (d) /. 6· I. (ie ojf, praf.

2ijde fijn ampt, ende ander.weegen fijn gemoedt te voldoen, geraden
liever af te ihen den plicht ende macht eenes Rechters , ende laten
zich gebruiken als getuige. Dat wel goedt is, als het tijdelijk ge-
fchiedt , ende eer dat partijen nae d' interlocmte op bewijs , hebben
gecohcludeert ende van produtiien gercnmtieert, want als het op 't oor-
deeien aenkoomt ende de Rechter dan eeril; bemerkt bet onderfcheidc
van't bewijs ende fijn Icennifle , foo is het te laet, om dat partije de
interrogaten ende reprobatien niet konnen worden af^efneeden.

4. Maer aengaende d'aenmerkingen ende toepaflinge van Rechte
ftaet den Rechter vry ende is ook fijn plicht, om de ielve by te bren-
gen ende te vervullen daer fy~ niet en zijn, of ook daer fy qualijk
aengetrocken of toegepaft zijn te verbeeteren ende te appltceeren , foo
als behoort, (e)

5. Jae felf, als partijen of haer Advocaten niet genoeg^ hebben aenr
gemerkt, op wat ieit de fake te deeg' aenkoomt, of die feiten niet ge-
noeg hebben uitgehaelt, foo kan wej de Rechter uit fijn eygen ken-
nifle die feiten niet fupfleeren ende voor beweefen houden j. maer hy
kan partijen wel voor hem ontbieden ende ilellen haer feekere vraeg-
ftucken voor , om te zien of hy door haer bekentenilfe genoegfaem
onderricht kan belioomen; en fulx mag hy doen ook nae dat partijen
hebben eyndelijk geconcludeen , volgens den reegel i dat den Rechter
noyt wort geconcludeert^ (f)

6. Ingevalle de hoedanigheit der feiten van meer belang ende om-
flag is, als dat fy met bloote vragen konnen worden uitgehaelt , en-
de tot rijpheit van decifie gebracht , foo geichiedt er wel inteiiocutic
tot dien eynde.

7. Segg' het gebeurt, dat het Hoff de fake, fchoon op bewijs ge-
weefen, noch met bevint in ftaet, om eyndelijk afgedaen te worden ^
door dat partijen ^Advocaten niet genoeg hebben gelet op eenige poin-
ten tot deafie i.^^c vendig, die volgens dien van't Hoif officto wor-
den geftelt , tot welken eynde gefchiedt een ImenocHtom uitfpraek,
die genoemt wort, op Peinten van officie.

8. Als de uitfprake op Pointen geichiedt is» foo kan de Impetrant
Citatie lichten tot beantwoordinge van de Pointen, fonder dat hy daer

* yets mag by doen, om dat fijn tijt van doen uit is, ende dit geheelijk
afkoomt van den Rechter.

9. De beantwoordinge op dach by Commiflaris geftelt, zijnde ge-
fchiedt , wort Partijen oopeninge daer van gedaen , van welke tijt

(0 t. wu C. ut qua M'Voc, defiwt ludex Supph (f) I pen. ff. Ae Intmog. mjur.fas*

IQ. Behalven dat hier geen nieuwe tijt tot dilaj wort genoomen
maer nae verloop van d' eerfte termijn kan gedrongen worden op re
nmtiatie van ProdatJie.

11. Waer nae beiderzijds een Remcnflranüe op de Pointen zijnde
gemaekt, foo wort gecondudeert, als vooren, ende alfoo 't Proces we-
derom ni llaec van wijfen gebracht.

12. Behalven dit alles, foo is'er noch in Rechten een tegenftel-
linge van de natuire en eygenfchap der Aólien, op ende tegens de
slicht van de Rechter , bet welke een zeer verre uitzicht ende ge-
bruik heeft..

I g. Want fchier in alle a6lien wort dit onderfcheidt waergenoo-
men , dat wel de voornaemfte gedeelten der eyfchen voortkoomen
uit de klare en mtdriickeltjke eygenfchap der handelingen, en dat nochdaer
te boven in alle adien doorgaens mgewickelt is een billijkheit , die wel
yets meer of anders wil hebben , als de gewoonelijke ende bekende
eygenlchap der faken en Adien medebrengt ; welkers voldoeninge
ende toewijiinge dan wort gezegt uit de plicht des Rechters, voort te
koomen,

14., Het voornaemile gebruik hier van is in de A6tien die men
zegt van goeder trouwe, mitfgaders van wederzijds verbandt te zijn ,
in welke al het geene bedongen en uitgedrukt is tuflchen partijen,
wort gezegt uit de natuire der A£lien te koomen ; maer al wat de
billrjkheit boven bedingft ende meldinge van partijen in de felve ver-
eylcht, fulx wort toegefchreeven aen de plicht des Rechters, (f)

I y. Indiervoegen. in Adie van koop ende verkoopinge de eyfch van-
de prijs of van het verkochte goedt, koomt voort uit de natuire der A£tie j.
maer toewijiinge van intereilen, fonder voorgaende bedingft , is een
aenhangfel van de plicht des Rechters ; ende foo is het met alle Con-
tradea en handelingen van die fooite geleegen.

16. In andere Contraden van ftreng Recht, foo genoemt , heeft
defe plicht des Rechters foo veel plaets ende gebruik niet, om dat de
Rechter in de felve zich moet houden, foo, gelijk te vooren in't Kap.
van zAüten is geleert, aen de bedingften van Partijen, ende daeront
by exemp. in geitleeninge kan de Rechter uit fijn plicht geen interelTen
toewijfen die niet bedongen zijn, foo als mede is aengeweefen;

in andere pointeii van billijkheit wel plaetiè vinden, by exempel·^ Gy
hebt een vrient, die weetende, dat gy zeer geerne foudt hebben een
iluk landts naeil aen u geleegeii , hoewel een derde toebehoorende,
legateert u dat in fijn tefiamem, gelijk rechtens is, Gy ondertuilchen dat
niet weetende, of nae des Malcers doodt niet willende wachten, koopt
de bloote eygendom van de eygenaer, en die ftervende krijgt gy het
vruchtgebruik daer by. Daer op koomt u vrient te fterven ende gy
eyfcht de prijs van 't landt aen ii gemaekt, en die gy reede bezit, gy
kont waerlijk de geheele prijs eyichen uit kracht der Adie, die daer
is uit het Tefiament , maer de Rechter uit fijn plicht trekt daer af de
waerdije van het vruchtgebruik, om dat het felve door een profijtelij-
ken tijtel aen u is gekoomen, ende gy een dink^geen tweemael voor met
moogt hebben, (g)

18. In Adien op het goedt is de natuire der Adie, dat de bezitter
aen den Eyfcher werde gecondemneert tot refiitmie van het goedt, ofte
vrygeiprooken; de vruchren koomen in dien eyfch op het goedt niet,
om dat defe eyich heerkoomt uit eygendom g ende gy noyt eygenaer
van die vruchten zijt geweeft j maer iy moeten u geworden van wee-
gen de phcht des Rechters : het welke foo niet is in de eyfch van
erveniile, die recht uit ook op de vrachten gaet, om dat de erveniilè
weeiènde een Algemein beilag van anderhande iaken ook de vruchten
als een gedeelte van dien begrijpt, (h)

19. De bezitter wefende gedoemt , moet volgens eygenfchap van
d' a6lie terilont het goedt herilellcn in handen van den Trmmfant j
maer hy kan van de phcht des Rechters bekoomen een behoorlijke tijt,
indien hy kan betoonen , dat hy het goedt ibo terilont niet kan by
der handt hebben, (>) het welke is een foorte van furfeancie , die in
Adien op het goedt in Rechte foo kan worden ingefchikt.

zo. Maer in de peribneele Adien van penninglijke fchult is nae
Keyfers recht een feekere tijt van furfeancte van executie vaitgeilelt,
gelijk wy beneeden fullen verilaen; welke by ons heedenfdaegs geen
plaetfe hebbende, foo is niet vreemt, dat de plicht des Rechters ook
foo verre wort uitgeftrekt; invoegen een Gedoemde om gewichtige
reeden eenigen tijt werde vergunt, om de betahnge te konnen vin-
den , het welk' in onfe Pradijke genoegiaem alle dagen waergenoo-
men wort, ende kan nae gelijkheit van'sKeyfers recht, ten aenzien
van refiitmie van goederen verdeedigt worden i alhoewel de Pradijke
daer in wederom te kort fchiet, dat de foo genoemde furjeancien bui-
ten

tcti cmth by de gedoemde te ftellen worden vergunt ^ het welke ά&
Keyièrs geenzins fouden hebben geduldet. (k)

41, Wederom in daétie van deilinge gemeiner goederen ofte van
erveniiTen is dit ondericheidt wederom leevendig i De eigenfcbapder
A£lie brengt mede , ten einde de gemeine goederen ge/tjiiel/jk^ anders:
nae voorgaendc bedingft ofte voorfchrift ten teilamente gedaen, mo-
gen worden gedeelt, maer de phcht des Rechters brengt mede, dat wan-
neer de deilinge in diervoegen niet kan gefchieden, alfdan den eenen·.
wat meer goeds, den anderen geit in plaetfe wort toegelegt , of dac
het goedt verkocht ende het geit daer van gemaekt werde geacelt
of anders Γ00 gehandelt als d'eygenfchap der iake mede-brengt, -wart'
van op fijn plaetfe gejprooken is. (i)

22. Eindelijk , foo dikwils nae fubtijlheit van Rechte geen Adie-
gegunt wort in iülke gevallen, die nae billijkheit niet behoorden van
Rechts-middeleivberooft te zijn, wort verftaen ,,dat men niet belet wort,,
om de plicht des Rechters te verfoeken , ten einde nae de openbare
billijkheit recht moge gefprooken worden, Exempelen daer vanheb-^
ben wy voor defen \4errcheidene gehadt, Een van meer fchuldtgenoo-
ten die voor't geheel verbooden waren het geheel hebbende betaelty,
heeft teegen den anderen die voor't geheel aen de Creditem* was ver-
bonden geen ailie; dewijl iy onder malkanderen niets gehandelt heb-
ben , maer om de blijkelijke billijkheit fal de Rechter hem fijn plicht niet
weigeren , Wederom, die op een ander mans grondt hebbende gezer
een gebou, aen den eigenaer de groncmethetgeenedaeropilaetheefc
overgeleevert, kan het gebou niet weeder eyichen noch de onkofteni
van dien, om dat het huis fijn eigen niet en is, ende hy de onkofters-
niet hebbende gedaen voor den grondtheer , ook geen aenfpraekdeil-
Weegen heeft tegen de felven, maer de billijkheit is te groot, datniea
eenig remedie ten minften uit de phcht des Rechters foude wordeii ge-
geeven, volgens het geene voor defen is geleert.

25. Soo is dan dit onderfcheidt van de plicht des Rechters in tegen-
fteUmge van de natuire der Aétien in het afdoen van faken ende vel-
len der fententien van groote aenmerkinge ende gebruik: het zy det
Rechter van felf fonder uitdruckelijk verfoek, nae vereyfch ende ge-
leegentheit van faken, het felve in acht neeme ende toepaiïinge vans
make, gelijk in de fcheidingen voorvalt, of dat de eyfcher fijn verfoek.
tot dien emde laet invloeijen in. den eyfch,- gelijk ten aenzien van de:

vruchten en intereflen geichiedt , of eindelijk , dat de geheele eyfcb
'Op de billijkheit ende plicht der Rechters lieune, gelijk in de hefie ex-
empelen. In alle deiè manieren behoort het tot het afdoen van faken, en-
de moeite daerom voor de fententien gemeldet voorden, gelijk ge-
fchiedt.

Sedt \an :^uiy>eringe of ontiaft'mge , 'Wanneer gehmtkel^k » als ook die Van y^erfler»
kinge. Moet niet by "ivijfe van conditie ter Jententie 'borden ingelafi. Geen ander
Stichtelijke eedt die yerfcheiden Van defe tycee feorten.

Ot de plicht des Rechters behooren ook eenige Rechts-ee-
den die voor de fententie van eenige partijen worden afge-
eyfcht, waer van reede geiprooken is int ':^boek^xzkap, 41,
Art. SliIx hier niet meer behoeft te wórden geftelt, als de manier om
de felve te vorderen ende te doen ftaven.

2. De eed by den Rechter opgedragen wordende, valt tweederleyJ
Eed van zjiivennge ende van verfterhinge.. die van zuiveringe, Purgato-
rium, wort genoomen van de Gedaegde, wanneer die van de Impe-
trant niet is overwonnen, maer echter befwaert met merkelijke Pra-
fumptien, waer van hy hem door deièn eedt zuiverende, wort hy mits
dien vrygefprooken , ende valt dikwils voor.

Èed van verilerkinge, Suppletorium ^ wort zomtijtsgedaenby den
Impetrant, die foo verre beweeien heeft, dat wel de Rechter niet en
twijvelt., of hy heeft gelijk, maer foo, dat aen't bewijs noch yets
ontbreekt,

4. Sy heeft gebruik in Koopmans boeken die met eede tot vol be-
wijs ftrecken; en wanneer een getuige met andere omilandigheden is.
Anderzins geit doorgaens defe regel; Als de eyfcfaer niet bewijft, foo
wort de Gedaegde vrygefprooken. (ά)

f. Defen eedt moet de Eyfcher of Gedaegde doen, eer de iênten-
tie wort uitgeiprooken ; In voegen daer in geftelt moge worden
iioort den eedt , by den Impetrant tot verfterkinge van fijn aengeven,

ofte, by den Gedaegde, tot fijn ontlaftinge gedaen , want fy ter icn-
tentie met mag geftelt worden, by forme van conditie, des , of mits
doende den eedt, om reden hier beneeden te zeggen, en om dat alfdan
een haeftige doodt foodanige fcntentie onnut ofte verwert foude kon-
nen maken.

6. Moet dan de geene wiens eedü by den Rechter vereyfcht wort
perfoonlijk worden geciteert om in's Hofs vertrek-kamer tot dien ein-
de te verfchijnen en den eedt tot veriterkinge of tot fijn ontlaftinge
af te leggen, gelijk^ allenthdwen gefchiedi.

IV af fcntentie zy > onderfcheidt \ιαη deinterlocut'ien. 1'Vordenock'^elge\>eltby^t
mindergedeeltc der ï^chteren, Mamere \hin rapporteeren tnde fiemrnen ψ 't afdoe»
V'ti faken. Wat rechtens by fleekende fiemmen. Sentemie conform de con-
clufie i behoudens eenigc 'Veranderingen , om reeden. Gedeelten Ύαη de fententie,
ende manisre om de febe te boek te brengen, ende te promimieeren.

Ls partijen van haer produftien ende bewijfen hebben gere-
nundeert, de remonilrantie geleevert , en het proces nae
ilijle van het Gerechte, of van den Hove gefournecrt, wort
alles in een fak geilooken , ende op een parkement daer aengehegt,
de qualiccit der partijen geichrccven, ende alfoo binnen in denRaedn
gebragt, alwaer het afgedaen zijnde , wort de fententie geformeert,
ende uitgefprooken op een (olemneele dach van pronunciatie.

2. Sententie is niet anders, als een eindelijke mtjjprake van de Rechter
over een ί%ΐ'ΐβ-βΙΐΘ, hehelfende of vryjpreekinge van de Gedaegde, ofcondem·
natie van den felven ofte van den eyfcher.

Hier uit kont gy wel afneemen, dat interlocutien, door welke de
twift niet eindelijk wort afgedaen , geen fententien djn, om eigenilijk
te fpreekpi; maer het gebruik wil, dat men de fententien onderfcheidt in
de- oUiffimttve, enmterlocutoire j definitive zijn, die wy foo even befchree-
ven hebben; imerlocmoire z^ijn tuffchen-koomende uitfpraken over faken ende
^Heflien, onder het hangen der proceduren voorvallende, als cerftelijk , fen-
tentien 0;? hewijs^ waer van hier boven is gefprooken, en die men ge-
memehjk met het woordc interlocmive by uicncementheitverftaet; ten
^ i l^eel. Lil twee-

tweeden, uitipraken over ορροβήε tegen getuigen; ten derden, tegens liet
overleggen of niet overleggen van mfimmcnten, op behoorlijke tijdt ende
maniere. ten vierden, tegens het overleggen van artikulen buiten tijts of
tegen den ftijl; ten vijftien, over het verfoek van relief, anders herftellinge
tegens eenige verfuiminge, ende eindelijk ten zeften , is 'er ook een
foorte van interlocutie die op pewElen van officie gefchiedt , waer van
gefprooken is, en konnen ook wel andere foorten te paffe koomen.

4. Seggeals het proces in ilaet van wijfen is-gebracu, fooworthet
gerapporteert in de volle Raedt, ofte by foo veel Heeren, als over yeder
lake konnen fitten j fchoon ook het meerdergedeelte wegens verwant-
fchap, of aengeleegentheit haer moeten abfenteeren. Ende is Γ00 verftaen
in de iake van Rmnert Oedfes en Dr. facobm Hillebrants tot Harlingen,
in quditen , contra de Burgemeeiler Gerrijt Sakes mede in c]ualiteit j
alwaer acht Heeren moeiten uitgaen; is echter verilaen, dat de fake
fchoon van gewichte, by d'andere vier konde ende moeite worden af-
gedaen, als gefchiedt is by de Heeren aAndree, Ntjs, Kmnema, ende Nau-
ΐα, die 't verhaelt, den go Junij 1640. ende gebeurt het dik wils indiervoe-
gen ook wel van minder getal: In den jare 1617. is de Raedt verilurven
geweeft, op vijf of zes Heeren nae; waer van nog buiten twijvel ee-
nige fomtijts haer hebben moeten ablenteeren. (a) by de Needer-rech-
ters worden de Proceilen geibnden , aen eenige Rechtfgeleerden,
op welker advijs de ièntentie wort gepronuncieert, hoewel iomtijts wel
twee of meer advijfen genoomen worden.

De maniere van rapporteeren is niet, gelijk bet wöordt fchijnt mede
te brengen , Dat een Comraiffaris foude verhalen den eyfch en ant-
woordt van partijen, met de reedenen ende weder-reedenen door het
geheele proces van beider zijden gebruikt, fulx wort niet gedaen, als
m plaidoycn cn faken van klein belang, daer ten eerilen kan geblijken
dat geen fwarigheit in fleekti in andere dingen van belang foude die
wijfe van rapport al te gevaerlijk zijn, hoewel expediter ende van meer
konft, edoch wort alhier veiliger bevonden, dat een CommiiTaris eeril
ende alvoorens een inleidinge make van het proces, verhalende kort,
klaer, en bondig, waer in de quasftie beilaet, en welke de voornaem-
ile reedenen zijn, daer het op aen koomt , waer mede men zich be-
geeft tot het leeièn van het volfchreeven proces van voren tot achte-
ren, het welke niet alleen veiliger is, om alle bedenken van menfchc-
lijkc affeden ten aenzien van de Heeren Commiirarien uit te fluiten,
ende de verdienften der fake by d'anderc Heeren beeter te doen be-

grijpen, maer het is ook gemackelijker, om alles wel en omilandiglijk
tebevatcen, ende de gronden der fake in het oordeel rijp te doen wor-
den , tot welken einde felf de herhalingen der Advocaten geen quaedt
en doen, wanneer fy niet al te langkwijlig ende buiten propoofte zijn.

Het gebeurt iomtijts ende wel dikmael , dat d'Advocaten niet
alleen veele dingen ftellen , onnoodig ende overtollig, maer dat fy
ook wel uitlaten het geene ten hoogden noodig, en ter fake dienitig
was , foo wes aengaet het recht dat fy op het feit moeiten toepailen,
als ook wel ten aenzien van d'omilandigheeden der feiten felfs.

7. Wy hebben hier boven in't kap. van de plicht des Rechters ge-
zegt , wat in fuiken gevalle mag ende moet gefchieden j wy fullcn
hier noch bydoen nopens het geene daer gezegt is, dat het geene Rech-
tens is wei mag worden gefuppleert, maer niet dat tot de feiten be-
hoort,

8. Ingevalle, eenige feiten werden bevonden te geblijken,fchoon parti-
je zich daer op niet beroept, foo mag een Rechter daer op ibdanige acht
neemen, als hy in goeder bevmden fal te behooren, nademael het
fel ve meer behoort tot fappletie ende toepaflinge van recht als van feiten,
want dat partije fijn grondt niet ftelt op fulke feiten als hy behoorde
te doen, en als hy zelf heeft bygebracht, dat is geen andere onweeten-
heit als van recht en applicatie van dien.

9. Als de Rechter bevindt, dat het feit ende de omilandigheeden
delfelfs, waer uit de decifie moet voortkoomen, niet genoeg by par-
tijen of een der fel ver is uitgehaelt ende beweefen, invoegen nochtans
reeden van bedenken dienteneevens is geoppert, foo is 't wel fijn plichc
het proces te interloqueeren op poinllen vm offiae^ waer van medege-
Iprooken is.

10. Alles afgeleefen zijnde, is het gebruik van de Voor-ouders, dat
de Advijfen in den Hove van de jongfte Heer , ende foo vervolgens
de oudile laeft worden gegeeven, 't welk alfoo teegen't gebruik van
andere Collegien is ingevoert, op dat de Jongfte Heeren, foo het fchijnt,
genootfaekc ibuden zijn, haer van aenbeginne te fcherpen ende op te wac-
keren, ende ook, op dat fy door d'authoriteit van d'oude Heeren niet
fouden worden ingenoomen, ende gewent meer nae't exempel van de
voorzittende, als nae haer eigen begrijp en oordeel te advifeeren.

11. De advijfen alle te zamen vergadert zijnde, foo wort de conclufie
gemaekt nae de meefte ftemmen gelijk allenthalven; ende in faken die niet
en zijn van 't aldergrootfte gewichte ftelt men zich te vreeden, wanneer 't
grootfte gedeelte der Heeren ftemmen, foo verre het niet verandert

kan worden , maer in crimineele en andere fware faken worden alle
ilemmen foo't doenlijk is , vereylcht, om dat het foude konnen ge-
beuren , dat de abfente Heeren fodantge reedenen bjbrachten , waer door ee-^
nige van d^andere fouden konnen beweegt worden tot veranderinge. Weshal-
ven dikwils rekeilen by partijen in twijvelachtige en kommerlijke fa-
ken worden ingegeeven, ten einde d'advijfen van alle Heeren mogen
worden ingenoomen , of de fake in den vollen Raed worde afgedaen,
het welke daer op ziet, dat pleidoyen over exceptien , oppoiiticn en
andere incidenten worden afgedaen door vier of vijf Heeren, in het
begin van yeder feffie, en eer de vergaderinge compleet is; ten ware
meer bedenken in de fake gevonden wierde^ dan wort het plaidoyby
eenige Heeren eerft geleeièn, en fulx gedaen, worden d'advijiên opentlijk
gegeeven, hoewel als 'er veel te doen is, in faken van klein belang, de
advijfen ook wel ftillekens worden vergadett j het felve gefchiedt ook.
veeltijs in andere proceflen, die wel vangewichte, maer klein van be-
grijp cn fchrifruiren zijn , foo geïnterloqueert als die niet op bewijs
gebracht zijn.

iz. Indien't gebeurt, dat de ftemmen in gelijk getal tegens malkan-
der ilaen, ende fieeken^ gelijk men zegt , ioo wort de gedaegde ge-
abfolveert , niet alleen , om dat een Gedaegde meer by de wetten
begunftigt v/ort , als een Eyfcher ^ maer ook , om dat 'er alfdan
niets nieuwsgefchieden kan, en alfoo de fake blijtü in ilaet, gelijk ly te
vooren was.

ig. Defvveegen ook, als er confent verfocht wort totalienatievan
Kerke of minderjarige goederen, foo wort het verfoekby gelijke ftem-
men afgeilagen, van weegen die felve reeden, o?n dat''er niets nieuws
kan gefchieden , als met overhalende ftemmen, en is foo onder andere
by to Hove verilaen in de fake van vrouw H. van B. weduwe H.
den 31 Januar. 1680.

14. Als er een exceptie wort geproponeert, is gctwijvelt of fy mee
gelijke ftemmen moet worden geadmitteert ofte gerejefteert; is ver-
ftaen gereje^ieert, om dat de excipient in defen eyfcher is ende de ex-
cipieerde verweerder , tot wiens voordeel het fteeken der ftemmeh
moet ftrecken , den 11 Febr, 1680. endeden iJ September ^cdtvom.
Voor het tegendeel kan dit gezegt worden, dat de excipient de faekjn
ftaet τνιΐ hebben gehottden, en de excipieerde wil, dat de gedaegde fal
tot liti^ conteftatte treeden ende pleiten, gelijk de condemnatie ook valt,
dat hj fal moeten antwoorden ende verder procedeeren. Stelt dat de gedaeg-
de fuftineert ter cerfter inftantie voor den Hove niet te konnen wor-
den

den betrocken i' dit privilegie van fijn eygen Rechtbank kan hem niec
als by pluraliteit worden benoomen. Steeken de ilemmen foo blijft de
de iiiek in ilaet ende hy by fijn Rechter j' behalven zegge noch , dat-
de verweerder exceptie ilellende wel moet fijn recht bewijiên , ge-
lijk een eyfcher , raaer anders blijft hy verweerder, ende d' exceptie
is een middel van verweeringe , ibo dat moogelijk admisfie by^itee-
kende ilemmen wel meer reeden foude moogen hebben; maer t' hans^
is het gebruik voor de rejeEHe.

IJ. Als de advijfen in meer als twee gedeelten verfcheelen, ibo
worden de beide mildile gevoelens tegens de Gedaegde te zamen ge-
bracht, fchoon t'eenemael verfcheiden zijnde ; wordende foo waer-
genoomen , dat een harder fententie geen plaetfe kan grijpen als·
met het meerendeel der by weelende Heeren. By exempel, zes Hee-
ren condemneeren tot geeilelen en brandtmerken , vijf tot geeflelea
alleen, ende een wil hem hebben gepijnigt; defe wort by de vijf ge-
voegt , ende dienfvolgens de gevangen alleen gegeeflelr , gelijk ge->
fchiedt is in de fake van Jan Franjen gevangen , voor Pinxter
Wederom zes Heeren verilaen een gevangen te hebben gegeelTelt,
drie gebannen in r tuchthuis, drie abiblveeren. hem , de twee drijeri
worden te zamen gevoegt ende gaen voor ; Maer van defe twee ge-
voelens gaet het mildile of llrafile voor ? dat d'abfolutie voor gaet was
verilaen in de ii\ke van Elle Pieters gevangen , in de felve Recht-
dagen 1680. Edoch by rcfumptie is defe gevangen in het tuchthuis
gebannen , om dat het minder is wel begreepen in het meei'dere,
maer niet het meerder in het mindere. Meerder is bannen , en die
dit verilaet, kan niet verilaen worden te willen, abfolveeren; maer die
abfolveert, ial hever willen bannen als doen geeilelen.

ï6. De conclufic genoomen zijnde, wort het dtü:Hm van de fenten-
tie den Heer Griffier aengegeeven , by monde gemeinelijk als't in
gevolge van des eyichers conclufie ial uitgefprooken worden , maer
als'er eenige veranderinge is gevallen , foo wort de fententie wel in
gefchrifte geilek.

17. Veranderinge kan dacr vallen om verfcheidene reedenen , ten
eerflen, als den eyicher niet alles wort toegewcefen wat hy heeft gevor-
derc , ten tweeden , als'er prafematien zijn gedaen by een van. beide-
partijen , waer op de Rechter is bevvoogen om de ièntentie te gee-
ven, ten derden, als de Gedoemde de een of d'ander wech wort open-
gelaten om fijn verzet te krijgen , uit de eygenfchap der fake, ende
phcht des Rechters, en Wat diergelijke reedenen meer z.ich opdoen^

dit altoos ftaet vaft ^ dat een Rechter niet meer aen een eyfcher kan
toeftaen, als in de conclufie gevordert is, fchoon uit het proces mochte
geblijken, dat den eyfcher meer toequam.

18. De Rechter doet de icntentien doorgaens op tweederleije wijle re-
gillreeren, eens het diünm^ of bloote uitfpraek met de qualiteit van partijen
boven aen, ende noch eens in een ander boek geëxtendeert, met eyfch
en antwoort van partijen, op dat men altoos zien kan, waer over de
quaeftie geweeft is.

19. Exceptien, oppofitien, ende alderhande interlocutien worden
alle Rechtdagen op de rolle uitgeiprooken , behalven die op pompen
van officie, welke meeft op folemneele pronimciatie dagen worden ge-
noomen , benevens alle definitiven , foo die op bewijs geweeft, als
die ten eerften afgedaen zijn, ende ibo wel plaidoyen, als oi^'dinarife
proceilen, als jy maer de faken eindelijk^ afdoen ende termmeeren.

20. Des daegs voor de promnciatie gefchiedt de reveüe, dat is, her-
leeiinge der fententien , om te zien of alles wel uitgedrukt, en de
quditeiten wel genoomen zijn.

2,1. By de pronunciatie zijn alle Heeren tegenwoordig , doch niet
altoos van aenbegin, 't welk nae Keyfers recht nootfakelijk is; maer
wort een goedt deel van de fententien by den Secretaris afgeleefen,
en daer nae die'er overig zijn by den Griffier , in't byweefen van
den gantfchen Raedt.

22. Partijen moeten ook tegenwoordig of ten minften geciteert
zijn acht dagen te vooren, tot aenhooren van de fententie, ende wort
in de citatie bygevoegt , een foorte van fummaüe om te koomen ge-
fourneert met alfulke penningen ^ als fy den Hove ende den advocaten fchul'
dtg Tiijn. (b)

Het gebeurt wel dat partijen geciteert worden om fententie te
aenhooren , tegen de naefte pronunciatie dach, ende dat evenwel de
uitiprake niet gefchiedt, om dat de tijt in den Rade te kort gevallen
is -y alfdan wort van de ioIIc afgeleefen , dat fulke faken tegen de naefte
pronnnciatie dach worden mtgeftelt, of wel eerder tegens een feekeren
Rechtdacfa , fonder dat nieuwe citatie tegen dien tijt wort uitge-
geeven.

24, De forme der fententie is twee-leedig , het eerfte lidt behelil;
de namen en de qualiteiten der partijen met hare Procureurs of Ad-
vocaten , waer op wel gelet wort, dat fy over een koomen met de
qmliteit by partijen felfs aengenoomen , tot welken einde de qnaliteit

van den Impetrant uit fijn libel , en die van de Gedaegde uit βρι mt-
-woon genoomen vvoit.

25-. Het tweede lidt behelil wederom twee gedeelten , het eerile
fpreekt van de authoriteit des Rechters, die verklaert op alles rijpelijk
gelet ende geconiidereert te hebben , het geene men m die fake be-
hoort te confidereeren , ende voorts , dat hy rechn doet uit name en
van weegen de Heerlijkheit der Landtjchappe van Trieflandt , door welke
woorden veritaen wort d' Oppermacht van den Lande, waer van el-
ders gefprooken is ende worden deiè woorden liever alfoo ge-
bruikt als van de Heeren Staten , alhoewel in Hollandt voor
eenige jaren in plaetfe dat te vooren in de fententien ilont , mt
name van de Graeflijkheit van Hollandt ende Weft-Vrieflandt , orderc
geftelt is , dat het recht gefprooken foude worden , uit name
ende van weegen de Staten van Hollandt en Wefi-Vrieflandt , als worden-
de , foo het fchijnt verilaen, dat de Graefttjk^eit geen perjbneele qualiteit
of Faculteit en was, hoedanig evenwel de Oppermacht moet gereekent
worden; maer het woort Heerlijkheit by ons foo verilaen zijnde gehjk
ge^egt is, heeft geen"ongemackelijke zin ende behoeft geen veranderinge.

26. Het tweede onderlidt behelil de condemnatie ofte ahfolmie , die
met klare woorden moet uitgedrukt zijn, fonder dat hier een feeker
formulier van nooden is $ maer de uitjpralze moet gewis ende fieker zijn ,
om dat het oogemerk van de fententien is, partijen van malkanderen
te fcheiden, die door onfeekere uitfpraken meer fouden verwert wor-
den ; (c) deiweegen kan er ook geen conditie ter ièntentie worden
ingelafcht, en foo d'er een mochte bygevoegt zijn, die kan door appel
verbeetert worden, ende loopt de tijt des appols, even als of'er geen
conditie was by gevoegt geweeil. (d)

27. Een Rechter kan 't evenwel niet beeteren, als de faken in rech-
te gebracht onfeeker ende verwert zijn, want hy moet hem regulee-
ren nae den eyich, gelijk die wort ingeilelt j is die generael en on-
ièeker , foo kan de uitlpi'ake niet feeker worden, h^^ exempel, als er
fimpelijk vruchten, fchaden, ende intereifen geëyfcht worden , ibo
kan de Rechter daer van geen feekere taxe in de fententie brengen ,
maer het felve moet nader handt uitgevonden worden j van gelijken >
als de fchult generael of alternatijf is, om of dit of dat te betalen , foo
kan ook anders geen uitfprake vallen, (e)

(c) i. 3. C. fem. qu. fm. een. quant. {J) l. % 7. β. de Excufat, Tut. 1.1. ζ. ff.
Qumd, αρμΙΙ.β. («) /. pe«. if uit, C. d,fm qu, pró. eo. qu. inter. 35.1. d, JiBion.

iVie nukeloofe pleiters ende firaffen der fehcr 5 Eedi \dn Cahmnk tot dien
eynde. Eerloosheit in "ivat faken hier toe hehoorende. Geldt-boeie drie^ins inde-
fen aen te merken. Ten eerflen^ in die gexctte geldt firaffen. Ten t~ifeedeny
in faken daer ontkenninge ofbedroch met dubbelt geflr α ft "Vfor/, ende ten derden y
in candemnatie in de kofien, in yvat faken die flaets.heeft of niet 3 doorgaens.

Y de ièntentle worden ook geilraft de reukeloofe pleiters,
hoedanige zijn , Me geen -waerfchijnelijke reedenen tot het aen-
gaen der proceduren he^en gehadt, maer reukeloos j dat is, Γοη-
der reuk ende naukeurig omzicht rot het pleiten inichieten, wacr van
het oordeel hangt aen de wijsheit ende befcheidenheit des Rechters, (a)

2. Wy zeggen , die geen -waerfchijnelijks reedenen hebben, ende
niet van rechtvetrdige reeden want dan foud'er altoos een van beiden
ii/j reukeloofe pleiter geilraft moeten worden , dat doorgaens niet ge-
fchiedt , om dat de waerheit ende rechtveerdigheic dikvvils door ver-
wertheit van de mcnfchelijke gevallen onièeker is en in't verborgen
fchuilt.

3. De ftraffen van i'cukelooie pleiters worden gezegt driederley te
zijn in de Rechten; eedt van calumnie, eerloosheit ende geldt-boete.

4. Voor het eerfte middel , om reukeloofe pleiters in te binden
wort gehouden nae Keyfers recht de eedt van Calun^nie, waer door!| par-
tijen eertijts moeiten fweeren, voor dat fy het Proces aen vingen, dat
β het deeden, op vertroHwen van hun goedt recht ^ ende niet om den an-
deren te quellen noch op te houden. Macr defe eedt wort hecdens-
daegs foo, ende tot dien einde niet gebruikt, maer alleen by't over-
leggen van aniculen , die partijen elkander om te beantwoorden ftel-
len, foo wanneer een Proces geweefen is op bewijs, waer van op fjn
plaetfe gefprooken is. het kan ende moet dan ook noch voor foodanig
middel worden gehouden , om de lieden door vreefe van de Godde-
lijke wrake van reukeloos pleiten af te fchricken. nademael men niet

tegcnilaendc de verdurventheic der zecden ende tijden, kan merken,
dat veele die een fake in de wanderinge ontkennen of tegen de waer-
beit ftaende houden, fulx onder eede niet derven onderneemen, hoe-
wel ook geen verachters van Godes naem in deien ontbreeken. Def-
wcegen het elders om perijkel van mein-eedt is afgefchaft geworden.
MAchiavel fchrijft met verwonderinge , dat men in Hoog en Neder-
duitflandt den ee'dt noch gebruikt, om de lieden in geval van goedt-
fchattingen en anderzins de waerheit te doen bekennen , dat hem
dunkt een teeken te zijn van dat de oude oprechtigheit noch onder
die natiën niet is geruineert , willende zeggen, dat het in Italien be-
lacchelijk foude zijn, om den lieden door ^vreefe van den eedt yets tc
doen zeggen, dat haer fchade foude konnen aenbrengen.

5. Het tweede middel tegen reuckeloofe pleiters wort in Rechten
geilek Esrlooshctt, waer door yemant buiten het getal en achtinge van
eerlijke lieden in leekere gevallen wort geftelt , waer van wy fullen
ipreeken in het Kapittel van de Straffen der mifdaden; hoewel eerloos-
heit nae Keyièrs recht ook in feekere Conrra6ten*wort toegevoegt,
want die uit oorfake van Lafl-cnbewaergeevinge ^ van AiaetJchappfje
ende Voogdije wegens bedroch is gecondemneert, die wort eerloos,"
gelijk mede wegens injaricn en andere geringe mifdaden; heedenfdae^s.
echter wort dat jóo niet genoomen in alles , gsltjk wy m dat benoemde Ka-
pittel fullen moeten onderfoel^ien.

6. Volgt de Geldt-boete , die wederomme drie trappen heeft. De
eerβe , wort aengemerkt in alle mifdaden die volgens de Wetten met
feekere breuken worden geilrafc, van welk^ wj mede in het laefic Boek^
[uilen hebben te β)reeken.

7. De tweede trap wort geftelt in feekere faken, die van natuiren
ende gewoonelijk zijnde op enkel , door overtuiginge van bedroch of
reukelooiè ontkenninge klimmen tot het dubbelt, hoedanige drie aiiien
bekent zijn in Rechte j ten eerfien , die van fchade aen ons. gocdt of
lijf gedaen \ ten tweeden, de eyfch van Lfcgaten aen Kerken, Schoo-
ien , Armen of om andere godtvruchtige oorfaken gemaekt j ten derden,
bewaergeevinge, als men om oorfake van onverwachte fv/arigheit eenig
pedt by een vrient foekt te bergen , als om" brandt, huis- en fchip-
breuk, oproer of wapenkreet, en diergelijke, want die in fuiken geval
het betroude goedt verfaekt, wort in dubbelt, gedoemt. Nopens fcha-
de wort dit middel niet gebruikt, hoewel ook niet weete óf het oyc
befocht is in een van alle drie foorten ende of het gedreeven zijnde ibu-
de worden afgeflagen.

8. De derde trap van géldt-boeten is condemnatie tot het mtereiï,
dat is, fchade en winft-dervinge, 't welk is het gemeine aenhangfel
fchier van alle Condemnatien, gelijk men 2-iet.

9. Men foude moogen zeggen, indien de koften van't Proces te*
met om reeden worden gecompenfeert , datmen ook niet altoos nevens
de Condemnatie ten principalen behoorde te geeven die van het inte-
refi , gelijk doorgaens of altoos , fchier by nootfakelijk gevolg wort
gegeeven ^ onder de naem mn alle f rofijtm , of emolumentvn , fampt
hinder en fchade, enH

10. Want foo een , de welke niet alleenlijk een ander gekrenkt
heeFt in fijn recht, maer die ten felvenaenzienrechtelijke oppo^tiengc^
brui kt ende fijn Parrije koften en moeite verooriaekt heeft, noch om
reedeii, van de koilen des Procefes , die immers een gedeelte van 't
interefl maken , mag worden bevrijdt, hoe veel meer behoorde fulx
plaetfè te hebben in't geene te vooren gepailêert is , doen hy moo-
gelijk niet eens heeft geweeten, dat een. ander meinde door hem be-
leedigt te zijn ?

• II. Wie dan ter goeder trouwen een anders fijn goedt, het zyér-
venifle of eenige byfondere ftucken heeft bezecten, is wel gehouden'
weeder te geeven de vruchten by hem nae pleits aenvang genooten
maer geenzins te boeten d' andere profijten, hinder eil fchade.

12. Dit heeft ook plaets in eyfch van Servituten, hjpoteeken, en an-
dere foorten van beheeringe, waer van in hep ζ boel^ geiprooken is.

13. In ContraUen is waer, dat al wie fijn woort niet houdt , en al
wiens fchult kan aengeweefen worden , is gehouden te boeten het
interefi, dat Partije daer by geleeden heeft; ende by aldien foodanige
Lieden evenwel pleiten, fy zijn niet min, jae noch fterker gehouden
in de koften van het Proces by hun Partije gedaen ende verlegt.

14. Evenwel de Pradijke loopt foo , dat'er licht verfchooninge
nopens de pleits-koften aengenoomen wort , gelijk reede gezegt is,
dat foo in fchaden ende profijten niet pled'gt te geichieden ; is ech.
ter ook alfoo , dat of fchoon het interefi van winft ende geleeden
fchade fonder naeukeurig onderfcheidt in de fententien als toegeworpen
wort, foo wanneer men tot liqmdatie endebcgrootingekoomt, even-
wel acht wort genoomen , op de oorfake, waer door de Trmmfant
het inierefl pretendeert, en daer van geen wettelijke reeden konnende
aenwijfen, hy fal ook niet krijgen.

IJ. Invoegen , als het intereft geftelt wort by maniere van aen-
hangfel in fententien i het felve fchijnt te moeten geacht worden als

te gefchieden onder een ftiliwijgende conditie , foo verre het nader-
hant kan aengeweefcn worden.

16. Condemnatie m de ksften van den ProceJJh is het derde en eigcnt-
lijke middel, om 't reukeloos pleiten te ftraffen; die nae Rechte ge-
meinelijk behoort plaetfe te hebben; en daerom, als de koften ge-
compenfeert worden , foo wort''er by gezet , om reeden , fonder te
zeggen, wat reeden.

17. Defe reedenen hangen van het goedtvinden des Rechters, Ton-
der dat daer van eenige algemeine reegels konnen worden geftelt i
behalven, dat een Appelleerde, als hebbende een fententie voor hem,
noit in de koilen wort gedoemt, noch ook , die door een ander in
fwarigheit koomt, gelijk derde bezitters met hypotekeere a6tie wor-
dende aengefprooken.

18. Beeter zijn bekent de faken ende Proceilen , daer in zeer zel-
den eenige reedencn worden aengenoomen , om compeniatie van
koften te maken.

19. Als daer zijn aenipraek om boek- en obligatie fchult, ende foo
dikwils, als yemant hem uitdruckelijk tot fchaden en fNiere^ verbon-
den heeft ; aótien van injurie en andere mifdaden , van ex-
ceptien, oppofitien tegens 'declaratien van koften gerejeü:ecrt, ^Appellanten
verklaert niet Befwaert.

20. Het kan echter ook in defen gebeuren, dat 'er ibo gewichtige
reedenen zijn, dat noch compenfatie wort ingefchikt, en dan wort'er
wel by gezet , niet ftmpelijk , om reeden, maer om moverende reeden
compenfeert de koften.

21. Als er geen meldinge van koften inde fententie isgefchiedt, foo
wordenfe verltaen gecompenfeert te zijn , ende fulx gefchiedt , ten i.
wanneer de Trmmfam in fijn libel geen eyfch van koften heeft ge-
maekt; ten 2. in fulke iaken daei' men geen conclufié heèft genomen,
gelijk over declaratie van koften ten 2. in finale appointementen op
rekeften. ^

22. In het tweede geval kan echter wel toewijilnge van koften na-
derhandt by nieuwe inflantie gefchieden, ende is fulx ook wel gedaen
óver appointementen , wanneer de billijkheit gewichtig was , 'tis ook
afgeilagen en dit wel meeft , foo wanneer in't appomtement niet was
bygevoegt, Ηοβ en fchadeloos, waer onder dan ook de koften over'c
reke^eèren ende refcribeeren gevallen, worden verftaen.

Kjdcht der fententie '^mueer begint ende begroeit, ^eedemn \dn de groote kracht
der fententien, die niet komen herroepen 'borden , fchoon doolinge 'klaerlijk blijkt.
Gebruik daer Ύαη in Crimineele faken* Eenige geVallm , in 'iselke de fententien
'iveegens nieuwe infirumsnten kannen 'Sjorden herroepen,

Oo haefl; de fententie gepronundeert is, hecfr fy kracht van ge-
iwijicier dingenae Keyferlijkerechten, {a) άοάϊ gemeinelijk.wort
geK.egt, ddt β eerfi nae tien dagen klacht , van gewijfder ding be-
hoomt, volgens het Paufelijke recht , (b) edoch dat is eerder van de
exccmte te verftaen, als van de kracht der ièntentie in haer felf; voor
foo veel geen fommatie of maninge tot voldade van het gewijicie't welk
een besin is van executie, kan gefchieden, als nae verloop van tien dagen,
door dien middelerwijle door appel, of door revijs de iententie kan wor-
den in 'c onfeeker ende als op fchroéven geilek, ende nae de tien da-
gen de executie niet meer kan worden belet, felf niet door revijs , ia
maten ende voegen .i gelijk beneeden ,fal gezegt worden.

2. Het cfÏÏcl van de fententie is groot en onwederroepelijk, invoe-
gen fy van de Rechter niet kan worden herroepen ofte verandert,
gelijk wel van appoin6tementen cn andere beveekn , die [onder kennijjè
van faken ende verheoringe van partijen worden nitgegeeven y kan geichie-
den. (c)

- Ue reeden hier van is ten eerden, de publijke authoriteit , die
door vergeefiè uitfpraken te fpot ende te fchande geftelt foude wor-
den , ten tweeden, om dat een Rechter met de uicfprake van de fen-
ientie fijn ampt in dat ftuk, het zy wel of qualijk heeft afgeleidti
ten derden, op dat de Rechters met alle tnoogelijke voorzichtigheit,
ende tiiet als met alle verièekertheit tot de uitfprake fouden treeden,
weetende dat het haer niet vry ilaettweemael te dolen; de vierde ree-
den is , om dat door fententie den triumphanteenrecht verkreegen is
dat hem niet kan worden benoomen, en daerom als de fententie met

verloop der tien dagen beveiligt is, ende naderliaiidt ορροβηε valt , in cas
van executie, fchoon men duidelijk konde ketoonen dat 'er gedoolt moch-
te zijn, buiten nulliteit foo moet zchxtx d'executie, voort gaen, nae luit van
de fententie, en wort dienfvolgens by den Hove geen bewijs het zy goede
of quaedt, van fodanig voorgeeven aen of in acht genoomen, gelijk
onder anderen verftaen is in feekere iake voor de honfdagen 1679.
om dat een Rechter den Triumphant fijn recht door de fententie oe-
koomen, niet kan wechneemen; te meer, dewijle door de Htis con^
teflatie gemeinichap van een comrail in het Gerichte is ingevoert, met dien
zin, dat partijen veritaen worden te vreeden te fullen zijn, met het
geene by den Rechter foo van d eerfte als tweede inflantie ial worden
geweefen. .

4. Dien het ongelijk gefchiedt , moet zich dan felf vvyten, dat Iiy
binnen den gefteldcn tijdt niet heeft geappelleert nochte verzocht,.
tpe/ènde alle menfchelijke jhke^ide fwakheit Vitn doolingen onderworpen,^ waer
van niet bevrijdt z^ijn , de aίderwiJβe en voorz^ichtigfle der weerelt, ook geen
groote Vergaderingen , jae felf geen Concilium van honderten heilige Vaders..

j. Wanneer echter de veranderinge niet en foude ftrijden, met de
woorden van de fententie, maer alleen yets daer by foude worden ge-
daen , fulx foude konnen gefchieden op nieuw veribek. Waer vanr
Nauta verhaelt dit exempel ; Andries Martens hadde geëyfcht drie
vierde parten van vijftien maden landts, die de Gedaegde o^eke felles
bekent hadde, dat hem quamen; evenwel was niet meer als een vier-
depart in de fententie gezet, fonder echter daer by te zeggen, dat de-
Impetrant tot fijn verdere eyfch ende niet ontfangbaer fiude zjjn \

dies hem als by nieuwe in^antie de reilieercnde twee vierde parten ook
toegeweefen zijn, als waer over noch niet geoordeelt was. men hadde
ook mogen zeggen , dat het dc gelijkheit hadde van verzinninge in'tr
reekenen j die niet geit, want het bleek dat men het vierdepart van de-
Gedaegde toegefchreeven hadd' aen den Impetrant den χ Martij 1641,
Nauta decif 82.

6. Dit verbodt van veranderinge heeft ook plaets in crimineele iar-
ken, hoewel daer op niet en pafl de vierde reeden van het int ere β der trium-
phanten, maer de twee andere, mitfgaders het verbodt der wetten ilaea
echter vaft. endcAvat raedt dan indien abuis^in de fententie bevondea
Wierdt, befonderlijk in plaetien daer ^een appel in crimineele faken valt ^
gelijk in Fneflandt ά'λζχ crimineele jt^itie by 't HoiF alleen is; ibude- '
men d'executie laten voortgaen, als men wiftedatfe onrechtmatig was;
de Heer van Montaigne in fijn proeven verhaelt foo gefchiedt te zijn ^

in een Tarlement van Frankrijk^ , alwaer twee lieden verweeicn wa-
ren tot hangen , welkers onfchuldt voor de-executie klaerlijk qiiatn
te ^ geblijken , iy wierden evenwel gehangen , om geen kreuk
aen de reputatie der Rechteren te geven 5 (d) maer de reeden foude
eyfchen, dat in fuiken gevalle. de Rechter openinge van de faeks ge-
iegentheit aen den Prince gaf, die alidan uit fouveraine macht laft tot
yeranderinge foudc konnen .geeven. maer alfoo by ons het HofF dc
privative macht in 't ituk van de -Civile en Crimineele juilitie ge-
geeven is, ftaet onget wij velt , dat fy in crimineele faken wel fulke
hoogdringende veranderin'ge fouden konnen doen, maer koomt daer
zelden ot noit op aen, zijnde geen exempel daer van; wel te verftaen
nae de pronuntiatie of aenkondinge des doodts , want eer dat ge-
Ichiedt is, kan 'er vrijelijk verandermge vallen; Alleen is vooreenige
jaren gebeurt, dat yemant zich felven hebbende aengeklaegt van een
doodtflach begaen te hebben tot Amersfoort ende daer over nae bevin-
dinge van faken gecondemneert zijnde ter doodt, bracht nae defen-
tentie ibo veel te zeggen, ende maekte foo veel beweeginge, dat het
Hoff wierde bewoogen, om executie op te fchorten , ende nSder
informatie te neemen , Waer op dan ook moogelijk wel ahfolmie had-
,de ko;nnen volgen; hoewel doen ter tijdtde informatien niet anders uit-·
vielen, als dat de executie in het korte fijn voortgank hadt.

7. De uitgeiprookene ièntentie ftaet foo vaft , dat fy niet kan te
niete ^gedaen worden , al had de gedoemde nieuwe bewijjen en infirumen-
ten gwonden^ waer door hy fijn vermeeten klaerlijk konde betoonen,
om dat het algemeine nut van pleiten te ÜTiiooren, grooter is, als de
ichade ^ie. d'e-en of d'ander^daer by foude mogen lijden, (e)

8.· -Daer zijn echter eenige gevallen uitgenoomen , eerftelijk , als
het gememe landt daer merkelijk^hj geïntereifeert is, foo kan de Iènten-
tie binnen den tijt van drie jaren gerφr■meert worden, (f) ten tweeden,
als'er een ander fententie wort voort-gebracht , die te voren in de
lèlve fake contrary is uicgefprooken, en tot gewijfder dinge begroet;
Cg) iten 4ei-den j by aldien de inilrumenten door bedroch zijn verdon-
kert en achtergehouden ge weeft , (hj ten vierden , als de fententie
geweejen is qp een eedt door den Rechter aen een der partijen op-
gedragen, (·.) ren v^fden, als de fententie gevallen is tegens een hou-
welijk , foo Ican hy ook om nieuw gevondene inftrumenten , waer

('^) Les paur^s Hiabks fiirent pendw comme VtBimes des formules de la fuftic.
(6) /. ά.. C. (Ie l^jiidk. ^id. Tere^. ad d. t. C. η 2. (^ fcqq. (Q l. 45. d ^elud. I un,
C. de fint. ad'eerf.fifc. retraB. (g) 1.1. C. Quand. pro\>oc. nee. non efi. (bj arg^
l. ï^.C.deTranfaSi, ('j ff.de jurejiir.

door het houwelijk beweefen worc, te nicte gedaen worden, te wee-
ten fonder appel, (k) . , , ,.....

9, Het is echrer noch waer , dat een die ten proceiTe Verweerder
is geweeii: ende gédoemt is , ibowanneer hy binnen de vier jaren,
niet alleen nieuwe inftrumenten vindt, maer ook gewichtige reedenen
toont, waer door hy belet is geworden de inilrumenten Voor 't licht
tc brengen, de r^itHtie hem fwi^erlijk^foude geweigertworden zegge aen
den Verweerder, maer wel aen den eyicher, immers Hchtelijker, om dat-
die fijn eyfch niet heeft behoeven aen te ftellen , of hy moéfte ge-
noeg gewapent zijn; Voor den Gedaegde is foo by den Hove geweé-
ièn, in de iake van Frederik^ Bornm , woonende in't landt van Luik
Requirant, gedoemde, en oppofant, contra Corneiü Vermees Trinrnj
phmt en vppofeerde. De Requirant was gedoemt te betalen voor de helf-
te, feekere pr^tenfien, die de Meijer van fijn verkochte fatc lands op^
hem hadde , waer van Vermees zijnde kooper , het recht ontfangen»
hadde; nae gevelde fententie vond de gedoemde de verkoop-articulen,
waer by was bedongen , dat de kooper alle άο. pr&tenfien des Meijisrs;
rakende de meltoratien van dijken ibudc hoéden en voldoen; van welke
ürttmlen hy ook al ten voorigen proceiTe gepfotcfteert hadde, foo hy·
fe mochte vinden , is hem de verfochte reiïitutie toegeftaen, den 10
Febmar.Nama decif. loj.

10. Maer een fententie die gevelt is uit faliche inilrumenten , kan.
fonder onderfcheidt worden vernietigt, het zy door klachte van
htcit, of gelijk andere willen, door χώάάύν^,η refiitmic^ maer de ree-'
den van rechte wil, dat het voor nulliteit gehouden wort, beftaendc,
het onderfcheidt hier in, dat re^itmie hmnzn. vier jaren moet worden
verfocht, en klachte van nulliteit kan binnen 20 jaren worden aenee-'
ilelt. (1) ^ ·

(k) C.leBor.xJepaSl.é'rejud. (l) Vide l. i. 2.&tot.üt. C,fiex falf. in-·
firum. judie, l. 75. ff. d. j^d. Tere:(. in d, t. C. fi exfalf, injlr.

Exceptie defer name meev gebruik als ^Bie , die niet geit ah in onfeekere con-
demnatien, Sy heeft mew^e qualiteiten , hangende eVen-^el ook af y>an den eer-
pen eyfch. IVat^t y>ereyfcht "^ort', om exceptie "van geyv^fder dinge te geeVen ,
gebracht tot drie haofnncken, Jie Ver/daert yvorden.

Et eiFe6t van de fententie worc bekoomen nae Rechte door
middel van aEHe ofte van exceptif, beide genaemt van gewijf
der ding, (a) doch fchijnt het middel van exceptie meer ge-
bruik te hebben als dat van a£tie, want die by fententie getriumpheert
heeft, ilelc geen nieuwe aétie aen, om wederom condemnatie te be-
komen i maer veribekt alleen eommisfie op een Deurwaerder tot exe^
mie van het gewijfde^ foo verre d'inhoudt der fententie feeker ende
liquijd is; maer.onfeeker en ilïiquijd zijnde, foo verioekt de Trium-
phant Commiiiie op een Heer uit den Kade, die de gedoemde fom-
meere tot voldadederlèntentie, welk zich opponeerende, foowort'er
nieuw proces aengevangen , het welke men foude konnen noemen,
dBiè van gewijfder ding.

" 2. Van defe a6tie wort gezcgt, dat fyheeft eigene ende nieuwe ^/z^·»
Uteiten vericheiden van die d'oorfpronkeüjke a<5tie gehadt heeft, fy is
Mtoos ep enkel en op interefl ^ altoos geduirig, altoos overgaende op denerf-
genaem, fchoon de eerfte a6tie ware gewceft tot boete, voor een tijt,
cnde niet tegen d'erfgenamen. (b) -

Des echter, 'is defe aótie foo niet vcrfcheiden van d'eerile, of men
moet 'in" geval van twijvelinge den rechten zin ende gebruik deilèlfs
noch afmeeten , en uitleggen nae de natuir ende eigenichap van d'eer-
ite aenfpraek; om dat het immers noch is eenderleije fake. by exem-
pel, een Crediteur aengeiprooken zijnde om reflitutie van een ring aen
hem verpandt, was gecondemneert om den ring te reilitueeren , of
anders de rechte ieftimatie van dien , gefommeert zijnde om den ring
die noch voor handen was tcre/litueeren hadde hy oppoftie gemaekt,
oiii dat hy verftonr dat de fententie keur gaf om oi te reilitueeren,

Hen ring of de waerdije van dien, de fommatie was echter by het Ge-
rechte van Leuwarden verklaert vigorem ende wel gedaen tc zijn, waer
van de Gedoemde appelleerende, wierde verklaert niet befwaert; hoe-
wel ook coniideratie viel , dat de keur in die alternatie van woorden
den gedoemden genoegfaem wierde gegeeven j maer de meefte advij-
fen verièonden, dat de eerfte a<5tie den gedoemden verbondt, omdea
ring weder te doen hebben, of indien de felveniet te bekoomenwas, den
prijs van dien, maer bekent zijnde waer de ring was, foo moefte de
Crediteur gehouden zijn, om den felven te leeveren, ibnder met de
prijs te konnen volftaeu, en dat het woordt anderz.ins foo moeite wor-
den gcnoomen, nademael anders ongerijmt en tegen reeden was, dat
een Crediteur nae betalingc het pandt ibude weigeren tereftitueeren.
foo geweefen tulfchen T. van der L. appellant contra R.. S. appelleer-
de voor Pinxter. 1681.

4. Exceptie van gewijfder ding wordt gegeeven aen een Gedaegde
die vrygefprooken is, ofook wel aen een TriHmphant, diefom het toe-
gevveefens goedt wederom wort aengefprooken, maer het is van noo-
den om defe exceptie vaft te ftellcn, dat het een en de [elfde perfoonen ,
de felve faken K.ijn, ende de felve oorjprong van eyfch. want een van defc
dingen verfcheiden zijnde, foo is het billijk dat'er nieuwen eyfch wer-
de toegelaten, als konnende niet worden gezegt, dat defelve quseftic
te vooren is afgedaen geweeft j voor de felve peribonen worden ge-
houden erflater en er%enaem, meeiler ende gelaftigde, kooper ende
verkooper, of die geene daer men eenig goedt van heeft, fchuldenaer
en borge . (c) gelijlc mede de cerfte perfoonen van een geflachte, en-
de de volgende, tot een en 't felve fideicommis gerechtiget, fchoon geen
erfgeiiamen van eikanderen zijnde, (d)

f. Maer mede.erfgenamen fchoon een en de felve fake hebbende^
zijn verfcheidene peribonen, ende daerom by fonder aengefprooken wor-
dende , kan het gewijfde voor of tegen den eenen, aen den anderen
geen aEiie o£ exceptie van gewijfder ding verleenen; (e) het felve iste-
verftaen van medegenooten, die over een en de felve fake verfcheident-
hjk aengefprooken worden , niet tegenftaende de reeden van verwee-
nnge beide even gelijk zijn, (f) en is alfoo by den Hovegeweefen in
de iake van ffijfr.I.J.vanT, die gecondemneert was tot betalingevan
I^^^^· Nnn , grondc-

c) l, ÏI. §. 7, 8.9. /. 9. f ttlt, 1.18. jf, d. except. reijud. (d) CoV^rrwV. praSf»
cap. 15. num. y. in pr. C^rp^OV. pars i.conflit. zó.def. 16. (e) /, 2i.
'l^^except retjud. (fj qwb,r€s.jtid,nonmc,l, ulult. C,mt,aU

grondt-padhten, leggende op een fate landcs, die fy gemeen haddemeè
F. H. M. van R. den welken fy aenfprak omdehelftefoo vanliet prin^
cipael als van de koften der proceduren, maer is verftaen dat het voor-
gaende proces den anderen niet en raekte , en dat iy dienfvolgens geen
a£tie tegens hem daer uit konde maken, maer alleen uit de betalinge
voor hem in een gemeine fake gedaen , ende alfoo niet van wegen άύ
ksfien der proceduren, den 14. Febr. 1680.

6. Een/ge leeren dat een gedoemde kan wederom gehoort worden^
met aenipraek.4/i onfchuldrg betaelt hebbende, om dat er alfdan verande-
ringe van peribonen foude vallen > te weten, die te vooren Gedaegde ,
foude nu Impetrant zijn , (g) maer noch de reeden, noch de wetten
laten dit toe , als zijnde recht ftrijdig met beiden , ende een wijde
deur opdoende om gewijfde faken onnut te doen Worden.

7. Dit echter kan worden toegeftaen, dat een gedoemde nae vol-
dade der lèntentie werde toegelaten tot een weeder-eyfch, die van hec
gewijide afhangt of daer toe behoort fio verre de verdienflen der felver
fake ten vorigen procejfe niet onderfocht mochten z.ijn geweefi, foo getuige
Nauta by den Hove te zijngeweefen den j Septemb. i6g6. Eenkooper
aengefprooken zijnde om betalinge, hadde gebruikt exceptie vanwan-
leeveringCj maer gecondemneert zijnde, had daer nae by nieuwe a<5tie
tot het intereft van wanleeveringe gecontendeert 5 waer tegen exceptis
van gewijfder ding zijnde geftelt gerejeEleerti.

8. Diergelijk geval is gedebatteert in de fake vanEelk^Cerbens Haerf·.
ma tot Harlingen , contra zAechjen Tjeerds weduwe van w.. de borgemee~
fier Kroddenbofch, Eelk was gecondemneert uit inΐercesβewoovh2i&ï m^w
gedaen, in een inftrument iönder getuigen, hoewel onder eede, en
daer by was in cas van reviü geperfiileert , Eelk eyfcht het geit als
t' onrechte betaelt by nieuwe ad;ie wederom, de Triumphante lïelt ex-
ceptie van gewijfder ding, maer die is gerejeóteert, omdatEelkftaen-
de hieldt, gelijk ook waer was in der daedt, dat te vooren op de inter-
cesfte niet als ter loops was gedifputeert, en eigentlijk over de princi-
pie fchuldt geprocedeert foude zijn geweeft. alfoo afgedaen den 29
Mey 1677, naderhandt echter is Eelk ten principalen wedcFom afge-
weefen op den 27. 06tob. 1679. en fulx ten aenzien van de tweefen-
tentien te vooren tegen haer gevallen; wefende noch nader aenge-
iperkt dat wel in 't eerfte proces weinig was geiprooken over de in-
terceffie, maer dat in de proceduren van revits dit ten principalen by

· (g) Carpdii procel tit, 6. dvt. 5. num, (f feqq. Sim)!, ad tiu <i eM, rei jtid, ntfm
a I. pir /, 10. 3. d. edend. /.31. djurejur.

Bélk^ Tjeerds wAs gedreeven, te wccten, dat <^intercesfieals [onder getuigen
zwijnde gefchiedt, informeel was.

9. Hier uit dient dan noch aengemerkt, dat alfchoon exceptie van
gewijider ding mag zijn gerejefleert, de kracht der fententie echter
als een middefvan defenfie ten principalen wel mach worden gebruikt,
ende by den Rechter in acht gerioomen, om dat by rejeétie van ex-
ceptie niet anders geweeien is , als dat het de Utis-conteflatie niet be-
hoorde te beletten, fonder dat over de kracht of toepaflinge der fenten-
tie noch finalijk is geoordeelt, waer van hier bovenin 't^pmelvandc
Exceptien is geiprooken.

10. De vrage is, of een gevoegde, die geintereilèert zijnde by een
proces, hem daer by hzdit gevoegt en den principalen pleiter ^ί^ίί^ί-ί^Γ,
iiaderhandt ook nieuw proces kan aenvangen j dient voor antwoort,
indien het defelve iake en de felve gronden van oordeel zijn, foowort
de gevoegde met de principale pleiter een en de felve gehouden, en
kan hem de exceptie van gewijider ding worden tegengeworpen, (h)
Maer als de fake niet een en de felve is, foo kan een Gevoegde niet
worden afgeweefen met de exceptie van gewijfder ding ·, hier over is
yets gedefinieert, den \^Man. 1680. in faken van J. W. Not. Publ.
•Requirant ende excipieerde, contra de fcheepen J. A. B. ende Dr. W. S.
als Curatoren over de nagelaten kinderen van Dr. L. in leeven Fifcael
defer Provintie, Requireerde ende excipienten j de oorfpronk der iake
was defelvedieverhaeltis, in het '^^boek.kap.vanUflgeevinge, dekooper
aldaer verhaelt wordende aengefprooken, fochte voor hem te in-
tervenieeren onder borgtochte i maer partije hem opponeerende, wier-
de hy van 't Hoff afgeweeièn, en de interventie gerejefteert, als we-
fende niet bevoegt, die iaek als lail-hebbende van de verkoopers op hem
te neemen. dies hy naderhant hem fimpelijk daer by hadde gevoegt.
De kooper gecondemneeit zijnde te betalen, fpreekt Warda, alslail:
tot de koop hebbbende gegeeven aen, om hem te garandeeren \ deiè
wederom de verkopers als hem hebbende gelaftet. Die ftellen excep-
tie van gewijfder fake, om dat reede geoordeelt was, dat hy niet be-
voegt was als lafthebber^n defenteincervenieeren, ende dat de kooper
by wien hy Warda zich hadde gevoecht al was gecondemneert. daer
viel ronfideratie, dat het was een en de ièlve iake ende Warda te voe-
ren in't proces zijnde geweeil, de Exceptie daer uit genobmen hem
moefte keeren , doch is echter exceptie gerejedeert, om reeden, dat

jh) Fah. Uh. 7. Cod. fit. 19. def. 4. num, 10. & per totum>arg, IM.ff* I te ml /, do.

Warda van de interventie afgeweefen z.ijnde ^ niet ten principalen, maef
alleen als gevoegde by't pleit was geweeft j des indien het de felve fake
was geweelt dat fulx hem mogelijk niet foude hebbengebaet j edoch
d'a£Vie tegen den kooper uit koop , daer hy hem bygevoegt hadde.,
was t'eenemael verfcheiden van defe fijne praetenfie van laft , ende
Icheen fijn interventie te vooren afgeflagen te zijn geweeft, om wer-
ringe in het proces voor te koomen, welke reeden alhier ophieldt.

11. Het tweede verëyfchte om exceptie van gewijfder ding te ftellen
is, dat het een en de felve fake 2,y; want de fake νerfcheiden zijnde, heeft
de exceptie geen plaets. een fa ie is ook , als men eerft een gedeelte,
daer nae het geheel vordert» of in tegendeel, eerft het geheel eana-
derhant een deel koomtte vorderen,, (i)

12. Want het gaet vaft j behoort u eenig goedt niet toe ten hal-
ven, foo behoort het u veel min voor't geheel. Ook dit; zijtgytee-
nemael afgeflagen in den eyfch van 't geheel , foo is geoordeelt dat
u ook geen deel daer van toequam ; want anders foudt gy fententie
hebben bekoomen voor een gedeelte ende voor de re[t verklaert zija
geweeft niet ontfangbaer, zegge, tot u vorderen eyfch ende Conclujie^
gelijk het formulier luidt.

ig. 't Soude wat anders zijn, als er een nieu gedeelte aen eenig ftuk
goeds gekoomen was; want nieuwe toevallen altoos konnen maliën,
dat deie Exceptie fijn kracht verlieft. (k)

14. Het derde vereyfch van de exceptie is , dat de nieuwe eyich
moet koomen uit defelve oorfake, niet even met deièlve aEiie, maer uit
defelve fource ende ooriprongh; want dikwils uit een oorfake verichei^
den a6tien gegeven worden > gelijk of yemant met a6tie vmlafigevin"
ge afgeweelen was, en hy defelve fake quam eyfchen met adie van on-
derwindt of met een condtElie, te weeten een wijs en wetkundich Rech-
ter moet ende fal hem door veranderinge van namen niet laten miflei^
den. (1)

if. Is echter in defen onderfcheidt tuiTchen perlbneele aiStien en
die op het goedt gerichtet zijn. Want in d'eerfte foo wanneer dc
eyfch gemaekt wort uit een ander oorfaek,^als te vooren gemelt was,
Jbo kan d exceptie niet fcliaden, ende de naefte ooriake moet daer al-
toos gemelt worden j maer als d!adie op het goedt is aengeftelt ge-
weeft met concluβe^ dat d^eyfcher foude verklaert werden eygenaer van het
goedt ende de Gedaegde gedoemt , om het felve aen hem te doen hebben en
te refiitneeren , foo kan op het felve goedt daer nae by den ièlven

geen cyfcb gemaekt worden , al woude hy nu een ander ooriake
voor geven, als hy te vooren in het verhael der fake mochte hebben;
genoemt : Edoch indien hy te vooren fijn conclnfie dus hadde genoo-
nien , dat hj fiudc verklaart worden eygemer van het goedt uit krachu-
van koop of een andere oorfake , foo kan hy naderhandt wel eyfch ma-
ken op het felve go^dt als eygenaer uit^fchenkinge of anders: koomende dan·
het onderfcheidt hier alleenlijk op uit, dat in perfoneele aótien, denae-
ite oorfalien altoos moeten worden uitgedrukt j In aüien op hetgoedt k^n-
het felve gefchieden, maer is niet noetfakelijkj in allen gevalle echter eeri
oorfake nae den eerften eyich nieuw gebooren geeft nieuwe aenipraek,
fonder vreefe van defe exceptie, (k)

16. Staet eindelijk te letten , hoe gebeuren kan, dat exceptie van
gewijfder ding plaetiè kan hebben, in vericheidenefakenendeperfoo-
iien , βσ verre d'eene van de andere afhangt en door de andere vernietigt
luort. By exempel; Gy hebt een ftuk goedts geëvinceert , ende van
de bezitter rechtelijk afgehaclt , naderhandt koomt een Creditemv
aen [wien de voorige bezitter het felve goedt, hadde verpandt ende
wil fijn pandt-recht tegen u vervolgen. Hy woit gekeert met excep-
tie van gewijfder ding. (1)

17. Dat defe Exceptie ophoudt, foo wanneer de fententfe null
ende wanneer binnen behoorlijcken tijt geappelleert isbehoeft geen
yermaen.

Aer is gezegt, dat in de fetïtentien pleögt te worden geftelt
een foorte vm fimmatie , om te betalen het geene Par-
tijen den Hove ichuldig zijn te betalen , als mede den
Advocaten, (a)

2- Het geene Partijen aen den Hove betalen, wort genoemt Sper^
iulen ende d' Advocaten krijgen SaUrim , benevens hare expenfen of
üitgefchooten penningen, die fy Procureurs koomen te doen.

5. Het woort Sportulen beteekent bennekens of kleine korven, waef
in men eertijts de kleine verecringen zondt , ende die naderhant in
geit verandert zijnde de felve naem echter hebben behouden, in rech-
ten beteekent dit woort niet alleen het geene den Rechters voor hare
moeiten wort betaelt', rtiaer ook wat den Commiirarien, Griffier en
Bedienders des Gerechtes wort gegeeven, foo dat alles in den Taux
ftaende (b) begreepen is, de name van Sportnlen draegt. (c)

4. Maer in onfe Ordonnantie worden de Spoitulen alleenlijk genoo-
men, voor't geene by Partijen betaelt wort aen't HofFby ende ne-
vens den eyfch ende antwoort.

5. Aen de kant van de Impetrant vervallen defe Sportulen foo
haeft van eyfch gedient is, in firftis of by monde, ofce lbo haeil ac^
aufatie gefchiedt is. (d)

6. Aen de kant van de Gedaegde , ibo haeft van antwoorde ge-
dient worc, ende moeten de Advocaten op hun eyfchen en antwoor-
den ftellen de grootheit van de felve Sportulen ^ of liever in deRolle,
gelijk ftijl is, nevens het dienen fulx laten aenteekenen. (e)

Te v/eeten , in faken minder als 50 Gout-guldens is Sportel-
'gelttien ftüivei-s. TuiTchen de 50 en 100 Gout-guldens een entwin-

tig fimvers. TuiTchen de hondert ende 500 Gout-guldens twéé Gout^
guldens. Al Wat boven, de goo Gout-guldens is , bedraegt drie Gota
guldens. Ia faken van injurieh is twee Gout-guldens. ^

8, Op exceeptie declinatoir ftaet zoeven fluivers , die in cas van re·'
jeBie by d' antwoort , van de principale Spoitulen moogen wederqp
gekort worden, ^f)

9. Wat voor CommiiTaris en fententie geit betaelt wort , fampt-
andere ongelden, is te zi^n.in gemelde Taux, /g) onnopdig om air
hier te ftellen. _ . λ

ΙΟ. Als- Partijen Sportulen ende fententie gelden van ièlf.nietjbe^
talen , foo wordenfe met der executie nae gewoonelijjce wijfê inge-
vordert j tot welken eynde twee byfondere Sportelmaners worden ge-
houden. In de Neder-gerichten wort, dit by de Or4inai'ife
tetirs gedaen.

11. Vryheit van Sportulen genieten, behalven het Landtfchap felf
de Heeren Raden, ook oude R.aedsheeren, Vrocureur Genemel, ende
Griffier cnÏ, mitigadersV Weduwen der fel ver, en eindelijk die wee-
gens armoede jus pro Deo , dat is , recht om Gods wille verkreegeix
hebben, mits hun armoede bewijiènde of t)efwecrende. (h)

1%. De Salarien der Poflulanten zijn ook te zien in voorgaende tauxe:
der Ordonnantie ^ die .doorgaens alfoo iiochmaels, in het taxeren, waer-
genoomen worden. ·

. ig. Maer by vrije wille en is niet verbooden nae geleegenheit va»
laken ende grootheit der moeiten wat meer te geeven ende te nee-
men : nae Keylêrs recht mag het falaris in een fake niet te bovea
gaen de fumma van vijf hondert Car: guldens ; (i) maer die tauxc
wort by ons niet effen onderhouden.

14. De falariea worden by de Poftulanten getrocken tweezins nac
de tweederley opzicht van haer bedieninge, en daerom eenige als Prd»
cureurs ende eenige als Advocaten , welk onderfcheidt moet ende
kan afgenoomen worden, uit het geene voor defen van beide bedieningen
in V bjjönder ende te namen is geleert..

if. Wy hebben daer ook gezegt, dat het geene Keyiêrs rechc
wil , dat Procureurs geen falarien moogen eyfchen, als die ipecialijk
zijn uitgedrukt , te verftaen is van particuliere Procureurs of laftheb-
bers, die een proces voor een goedt vriendt aenneemen te bezorgen
ende niet van publijke Procureui's, die Rechtelijk geè'xamineert ende

_ (f) Qrdonn. tit, Voorf. art. g. (g) ftaende ten Voorjf. tituk Van het yhoeh
Κ ) tit.yoorjf.m. 1, (■') }. I. §, 10,. ^ 12.ίφφ άβ E^raord, (o^nit.

toegelaten ïijn; want defe falarien cyfchen moogen , fchoon niets iri
'tgemein of ook fpeciael hebbende bedongen.

τ 6. Voorts alfoo de Salarien der Advocaten mede begreepen zijn.
in de fententie ofte citatie van dien, foo is daer over geen nieu Proces
van nooden» (kj

17. Maer kan de gebreekige worden geciteert, om Specificatie te
ontfangen ende daer pp te diminueeren ; niet compareerende worden
door 't profijt van een accujatie verfteek-en van dimimtien, ende volgc
dan tauxatie, volgens Ordonnantie. (])

18. Maer als Salarien voor een ander Gerechte zijn verdient, daer
van moet eerft overwonnen Recht by ordinaris weege worden beko-
men , dies ook Sportulen daer van moeten worden betaelt. gelijk
■^eete by den Hove wel geweefen te zijn.

Executie moet "borden gericht tegen den Gedoemden ende (tfn erfgenaem, niet tegen
oogden en Lafihebbers m eigen perfoonen of goederen t tegen borgen , niet fonder
nieuyue fententie^ Sy gefchiedt door den fehen lichter^ die^t ge'^eefen heeft, of
hy requifitie door een ander. Maniere Wn executie y>erhaeltt ende trappen^an
dieny beneffens Verkoopinge yan goederen. Eyndelijk yan de middelen , om exe^s
cutie te keenn.

Ε Sententie, gelijk gezegt is, behelft ahfilutie of condemna^
Itie^ Met abfolmie blijft de fake, gelijk iy was, Condemnatie
vereyfcht executie, als fy van felf door de Gedoemde niet
■wort voldaen. Wy fullen eerfb zeggen, tegen wien de Executie ge-
fchiedt , ten 2. door wien , ten op wat wijfe , ten 4. hoe iy op-
houdt ende gekeert wort. eerit voor af zeggende, dat,

De Executie gefchiedt door amhoriteit vandefelve Rechter, die
de uitfprake gedaen heeft, te weeten, indien hy volle Rechtfmacht
heeft, dat is beide Recktlprake ende Rechtfdwang; ziet hier van het
Λ. boek deiès Deels, vamRechtfmacht. 1

eygener name gecondemneert is, of des felfs goederen, ende niet te-
gen een lailhebber, of hy moefle qmliteh in eygener fake hebben, of ten
minften hem felfs hebben gepricfenteert, ende den laft verfocht, want
fulke met de executie konnen geidrongen worden , gelijk mede, die
ibnder laft voor anderen hebben geintervenieert. (a)

4 Van gelijken geen Curator , Voogt, of Bewinthebber van an-
der mans goederen is onderworpen de executie van fentcntien, tegens
haer in qualiteit gevallen, (b)

5'. Sy mag ook niet gerichtet worden tegen een, die in het proces
niet is genomineert, noch in de fententie begreepen, of het moeite
zijn een bezitter van goedt daer over gepleit wierde , en dat gedui-
rcnde den procefle mochte zijn gealieneert, want tegens fulk^een mach
de fententie tot reflitutie van dat goedt fireckende fonder nieuw proces ter
executie geflelt worden , (c) maer dit heeft geen plaets in verpandt
goedt, dat by den Crediteur onder het proces verkocht is, ten ware
de Crediteur geweeten hadde , dat hjpotecaire aElie op dat goedt was
aengeflelt , en de fchuldenaer geen ander goedt en hadde , dan ibude hy
ook datelijk konnen geêxecuteert worden», (d)

6. Tegens den erfgenaem kan de fententie worden geëxecuteert,
edoch niet onmiddelijk , maer dient hy eerft te worden geciteért om
de fententie tegens hem te zien verklaren executabel, hoewel de erf-
genaem van de triumfant met de executie foo terilont en richtig kan
voortvaren, (e)

7. Tegen de geene die borge voor het gewijfdê geworden zijn,
willen de meefters , dat ook onmiddelijke executie kan gefchieden,
hoewel niet tegens andere borgen die voor contraöen en handelingen
buiten recht verbonden zijn; maer de reeden van rechte wil eer, dat
ook een borge voor het gewijfde op nieuw moet worden aengefproo-
ken , en de fententie tegens hem beibnderlijk gevelt, ter executie
gebracht worden, om dat het gefchieden k^n, dat hy reeden van verwee'
rmge voor hem in het befonder heeft, (f) '

8. De gedoemde kan met nieuwe bojrge te prasfenteren tegen dank
van de triumfant de executie niet ontkoomen , maer is gehouden dc
fententie te voldoen, foo als die Ucht.

9. Maer als de gedoemde bewijft , dat hy betaelt heeft, of dat hy
het gewijfde kan verUjcken ende dooden ........ "

S^^ 4· P»·· ff' d, re jud. . (b) Sande i. ix. 4. in pr. (c) Sande d. Ρ
i^) GatL 1. objer^, u8. num. 1.1. (c) Qail. i. obfet^i), 1?. mm. 17. Fab 4. Cod.
tit, 19. d, 10. 7.1. (f| Sand, 5,10.3. Herbaj. cap.4, Fah. 8. (^ol tit. 27.def,8>

of dat hy betoónén kan hem eenig middel van recht tecompeteeren;
waef door het recht van de triumfant uit kracht der wet gantfchelijk
nul cnde vernietigt wort, daer mede kan hy de executie beletten,
gelijke 'Voor defen getep is, foo verre die middelen ten procefle niet zijn
geallegeert, inaer de Gedoemde dient het bewijs gereedt te hebben,
'door inilrumenten of kenbare blijk , want 'nieuiPe informMien finder
gro&te reédenen , in cas van exemtiè niet worden tóegelaten , immers niet
als het gewijfde van een feekere natuir is , want onföckere ende illi-
'quijde condemnatien, moeten in alle manieren tot liquiditeit gebracht
worden, (g)

IQ. Soude ook niet worden aengenoomen de prefintatie des Ge-
doemden om fijn zeggen té willen geeven op des triumfants eedt, ten
.ware de felve moogelijk in het gerichte tegenwoordig ofte nae byder
handt was , ibo dat het geen verlet konde geeven j wel te weeten,
heeft dit plaets in faken, welker hoedanigheit op geen nieuwe bewij-
fen in cas van fummatié geweeiên worden.

ï i. Vóotts kan de executie opgehouden worden door verfoekvan
ceflie, die de triumphant nae rechte fchuldig is aen de gedoemde · ten aen-
zieri van des fclfs mede-genooten, lailgeevers en andere, waer tegen hy
fijh^regtes ibude konnen neemen, want het reeden is, datfoodanigé
ceiïïe den Gedoemden altoos werde vergunt, immers als Jy den Trium.
fant geen fchdde k^n aenbrengen , gelijk in 't Kap. van Börgtochte VOor
defen, is getoont..

' 12. Indien ook een Gedoemde toonen konde dat hét proces finder
'lafl van de meefe was gedreeven geweeft, en hymifleidt geworden,
'om zich in tijdts daer tegen niet te hebben konnen opponeeren , hy
foudé d'executie konnen ophouden tot dat die quaeftie Was afgedaen,
fchoon geert furfeance mochte zijn bekoomen, om dat het felve ook
is een middel'van mlliteit^ (h) gelijk verilacrt is ίη defakévan Alberc
^oner, 'tègött Döuwe Sijtfma, den Mey \^ot>: Èaekêma.

i^. De executie moet gedaen worden by den Rechter die de fen-
tentié gevelt heeft, ende van hetó' moeten d^ executorialen Worden
verfócht, foiidef dat fy by een ander ofte by een hoqger Rechter
moogen worden verleent; en foo de gedoemde geen góedereti heeft
onder dê ]lirifdi<5tie des felven Rechtérè, fio tüoét de ^TriUmfaUt γέ^ηί-
'fioire hfte^irt Wrfièkfti Mn dm Rechter, mdet wèlk^ d^gèdómdegtxeëien
is, of de goederen geleegen zjp^ lïiet verfoek dat die denTrtumfantaen
}^et gewijfde verhelpen wil. (i) , i4.Maer

1%) ÖMI I.'o^v. 11. nm. to Fab. in t, C. d.fiu^· & expenj;. éf. lp. hum. J·
in 'ékiiakn, Ui4.C. dÉftmm, Smit. t. iz;i, ...... ^ '

.Maer iiidien yoor.,<|cn,-yerfoc|itejir Rechter oppófitte gemaekC;
wor: tegen άexecutie die jichijn.:van ree^en-heeft., foo wort het prp-/
ces over die oppoGtie geibndèn aen den Rechter die de .fententie ger
velt heeft, doch ingevallc die mochte weigeren daer in tè wijren, ibo
kan het ook de verfochte Rechter wel doen. (k^

Het gebeurt ook wel, dat de Executie niettbequamelijk.kaii
sefchieden door den Rechter die de fenteiatiQ gevelt jieeft i jiet zyonv
dat fijn authoriteit niet wichtig genoeg is om de Qedoeindenite.doeji
buigen ende den Triumfant veerdiglijk ende veiliglijk aen .het gewuif-
de te verhelpen, of dat de Gedperade in verfcheidcne juriididien ge-
zeeten of der felver goederen in vericheidenc plaetfen geleegen zijn;
in fulke gevallen won de Execmie wel verficht ende ,verkref^en van de»
Hove^ ende by Deurwaerders des felfs geexploiiteert.,
' ló. Maer ingeval de JBxecutie. gefchiedt bjr een yeripchte Rechter
van een ander Provintie, nae wat r^lit fal die hem reguleeren , ïn-
gevalle daer in onderfcheidt mochte zijn tuflchen de plaetiè daer de
fententie gegeeven is , en daer de executie verlöcht wort ? ( wel te
weeten, dit kan alleen plaets hebben in beipndere gewoonten of Or-
donnantiën van het een of het.-ander Landtfchap, ende niet in de
waerneeminge van het gemeine rei:ht)^als;het dan voorvalt, foo
wort gezien op de plaetfe der executie^ f^n^Q niet ά&γ-pronHntiatie \ by.
exempel, fchult in rechte bekent, gemeinelijk icheepen-kennifle ge-,
noemt, heeft iot Amilerdam parate executie, maer de ièlve verlbchc.
wordende op goederen in Frieflandt geleegen i gaet niet yoort, om
dat alhier fodanige fcbult-bqkenningen dat recht niet hebben. .
,17. Wanneer de Rechter die verfocht wort touexefutie , niet is
onderwqrj)en de felve hooge macht, waer onder is de Rechter die
de fententie uitgefprooken heeft , foo ftaet aen de verfochten Rech^
ters willekeur , of hy die wil executeeixn ; edoch gevoeglijk^ verficht
xjjnde wort het [onder groote reedfη niet g^weigert, Alibo.is by't HoiF
fwai-igheit gemaekr, om kracht te geeven aen feekere fententie, ge-
fcrooken by den Prpft vaö: Haexbergert in Overijifel. waer by^enen
T. S. befchuldigt van een dopdtilach tot Noordwolde in Frieflandt
begaen , was geabfolveert ; ,pm, dat de Procureur Generacl alhier
meinde verfcheidene blijliqn yan colkfa te hebben ontdekt in het felve
proces, en om dat de.be&huldigde (ij^ eigen Rechter ontvlucht zijn-
de , zich willens tot een vergeleegene ende vrjeemde fcheen te heb-
ben begeeven j fchoon de Staten van Overijflel verfoek tot dien

einde aen de Heeren Staten van Ïrieflandt hadden gedaen, by miffivé
van den 5 April 1675. Hier van is ook yets gezegt in hec eerfte deel
g. Kap. ». 2.4. ende volgende^

18. De maniere van executie by ons is aldus j wanneer de fenten-
tie behelft een feekère condemnatie, foo van penninglijke fchult als
van eenig feit, foo kan de Triumfant commiiTie lichten op een Deur-
waerder tot executie , van welke fy met den eerften moet worden
in het werk geftelt. (l)

- 19. Eerftelijk met fimmatie , dat is, maninge om den Triumfant
binnen een tijt ter fententie , of ook wel ten appoindemente op re-
queft gegeeven te voldoen; geen tijde uitgedrukt zijnde, moet het zijn
binnen tien dagen, (m)

zo. In penninglijke fchult wort d' eerflre fommatie gedaen aen den
Procureur van de Gedoemde of bewinthebber fijner iaken, foo verre
die het exploiÜ wil aenneemen \ anders wort de gedoemde felf in per-
foon of aen fijn huis gefommeerr, gelijk ook in condemnatie die tot
eenig feit ilreckende geichiedt (n)

αι. De Commisfie kan gelicht worden, ioo haeil als het den Trium-
fant belieft, ibnder dat den gedoemden eenigen tijt van rechte ge-
gunt wort, om (de betalinge te redden, gelijk by Keyièrlijke rechten
noopens penninglijke condemnatien , de tijt van vier maenden 5 by
ouds was het dertig dagen; nae de nieuwe Wetten loopt de rijt ibnder

interejfen , mits nae de vier maenden twaelf ten hondert ti/ordende gehoe-
detj (o) zegge foo nae Keyièrs recht.

21. Het was moogelijk te wenfchen , dat defe Wet in pradijkc
mochte zijn, en dat dan alle furfeancen afgefreeden n/ierden , die ibo
meenigvuldig gepradifeert worden , dat het dikwils by geen vier
maenden uitltel te mife koomt : de billijkheit eyfcht doorgaens eenig
uitftel die in de Wet van vier maenden betracht wort, ende klem
van recht eyfcht dat een Triumfant feekere ftaet kan maken van fijn
competentie te erlangen / het, welke al mede door de ièlve bereikt wort,
cn de ftraffe van twaclf ten hondert nae dien tijt is zeer rechtveerdig
voor den draler, ende trooftelijk voor den Triumfant, die nae onle
praébijke geen vaile ilaeü kan maken, ende dikwils meer te worilelen
heeft met iürfeancen d' een op d' ander , als hy moeite met het pleit
felve.gehadt heeft , ibnder dat hy met het wachten en uitftel eenig
voordeel kan behalen. .

(1) Ord, 3.5.1. jae binnen 14 uiren, Deurtv. inflruB. art. i. Cm) Infir, \an
Oeury»,art.2. (u) 0»'^. 3.19.1. (0} ItühC

25. Nac verloop des tijts by dc fommatie gefteltmoet de Deur-
waerder twecmael handtvullinge of uitwijfinge van de gedoemde ver-
ibeken , en dat binnen de tijt van een maent , al hadden fy geen
ander exploiil in die plaetfen te verrichten , fonder dat fy de Com-
miiHen ook aen malkanderen inoogen overgeeven ende laten ex^
ploióteeren. (p)

24. Geen handtvullinge gefchiedende moet het tot uitwijfinge van
goederen koomen.

25. Als de gedoemde uitwijfinge wil doen, foo kan de Deurwaer-
der foo veel reppelijke goederen annoteeren , als genoeg iiillen zijn
tot voldoeninge van het ge wij fde met de koften der executie , die hy
iiaderhant in een publijke plaetiè gebracht hebbende, openbaerlijk en
op een merkdag kan verkoopen. (q)

26. Het felve gefchiedt ook als de gedoemde felf uitwijfinge op d®
meubelen heeft gedaen , die echter ook op andere goederen ende
efFe6ten uitwijfinge doen mach, indien het fa^n z^ijn waer uit betaling»
promptelijk^kan worden gerifpet, want fulks niet zijnde moet de gedoem-
de nieuwe uitwijfinge doen, en de koften betalen over de ondeugen-
de uitwijfinge gevallen.

27. De triumfant kan ook, als de gedoemde blijft in gebreeke, by^
requeft verfoeken , dat hy felf uitwijfinge mach doen , het welke hem
toegeftaen Wort , mits noch eerfi een ordonnantie voorgaende tegen de ge-
doemde om noch binnen acht dagen uitwijfinge te doen , by gebreeke dies
'won de triumfant vergunt het felve te moogen doen, die alfdan door a6te
daer van by hem iSlf ofte fijn Procureur gedaen fchrijven ende ver-
teekent laft tot dien einde geeft aen den Deurwaerder.

28. Staet echter te letten, dat de Deurwaerder geen executie kan
doen op uitwijfinge van een Gedoemde , die geen vry bewint van fijn
goederen heeft, om dat het is een iborte van alienatie, defweegengeen
minderjarige , noch andere voogden hebbende , daer toe bequaem
üijn , ook deugt geen uitwijfinge by een vrouw in afweefen of bui-
ten kennifie van haer man gedaen, ende teekent aen alfoo geweefen
te zijn tuilchen Mtchicl Aertfen ende Rinfke Pieters, voor Finxter

29. Moet ook een Deurwaerder wel acht neemen , dat hy geen
executie onderneemt daer fijn Commispe niet op applicabel is, gelijk of
hy gecommitteert was tot executie van een provifioneele fententie van

Namftijfemnt, hy mach uit kracht, van de iclve niet executecren de
principale lêntentie; al had hy uitwijiinge op de provifie verkreegen
de principale Commiiïie kan ièlf ook niet worden uitgeftrekt tot de
getauxeerde interejfen, maer moet tot yeder van dien nieuwe Commiiïie
gegeeven , fommatie gedaen , cnde uitwijfinge verfocht worden ,
ende is mede aengeteekent, foo geweefen te zijn in defake van j^i^^ii»
Marttn Gravim ^ tegen Stjds Botfiia, den %f OBober 1617,- Saekma.

30. Wy hebben gezegt dat de Deurwaerder van felf by onwilljg-
heit van de gedoemde, kan doen 'annotatie ende verkoopinge van fijn
goederen: dan moet hy nae rechte beginnen, indien hy geengereedt
geldt vindt, vm de meubelm, als gezegt is, die niet genoch zijnde koomc
hy tot onroerlijke goederen , ende by gebreeke v»n de felve tot aólienj
crediten, ende gerechtigheeden , foo verrb dat het aen den gene die
aen d^ gedoemde yets fchuldig zijn, wordt gedenuncieert, datfy aen
de lèlve niet iullen betalen, of de gelden worden gearrefieert j maer
vorders moet tegen die lieden geprocedeert worden nae gewoonlijke
itijl, eer men haer de betalinge kan afpariïèni (r)

51. Maer als de Triumphant verlof krijgt , om felf uitwijfinge te
doen , nae dat de gedoemde op foo veel fimmatien en ordonnantiën
niet'heeft ge wilt, lbo mag hy wel terftont van onroerl ij ke goederen,
ofte van a6tien den gedoemden competeerende beginnen, ionder dat
ook het huiimanne gereedtfchap , krijgfliede wapens , ende boeken
van geleerde Heden uitgenoomen worden, gelijk wel nae Keyferlijke
rechten foude behooren, waer vm hier hoven gejprooken is, hoewel ik
meine dat de praóbijke noch foo niet t'enemael de reeden van hetge-
meine recht t'ondergebracht heeft, of een gedoemde foude by een re-
keft konnen verkrijgen , dat deiè iaeftgenoemde dingen fouden moe-
ten worden gefpaert, foo lang 'er enig middel tot voldade konde wor-
den uitgevonden.

gx. Behooren hier ook toe de traÜamenten der nmptdragende perfio'
nen^ die ook ni^t a1s voor het laeile konnen worden aengetaft ende
dan noch niet géheel, maer moet een feeker gedeelte (twee derdeparten)
tot nodig onderhoudt der gedoemde gelaten worden, om dat de RepU"
blijk_daer aengeleegen is, dat iy .geen beedelaers tot officieren hebben.

gg. Als het koomt tot verkoopinge van onroerlijke goederen, foo
moet de !Deurwaerder op drie verfcheidenelbndagen aen malkander volr
gende, binnen de Kerke, en op drie verfcheidene rechtdagen over het
Gerechte, waer onder de goederen geleegen zijn, defelve laten pro-

ckmeêren ende opbieden, om op feekeré dach, uir, en pketie van dc
felv'e juriic]i£tie, doch tot ki^r vm de gedoemde of tot difcretie van de Rech-
ier te verkoopen aen de meeftbiedende by het uitgaen van de branden-
de keerie, met aerikondinge aen een yeder die zich fouw willen op-
poneeren , om haer in te Hellen ; tot welken einde de executeur of
Deurwaerder van yder proclamatie een cedulle moet laten aenplacken aen
de kerke deure ofte Raedthuis daer de bekentmakinge gefchiedt.

24. De twee volgende proclamatien ialde Deurwaerder t'elkens om
koiten van nieuwe seiièn te fchuwen, door den Secretaris van het Ge-
rechte laten doen , maer op den geprasBgeerden tijt houdt de Deur-
waerder den zitdach in perfoon, voorleiènde openbaerlijk de conditiën
der verkoopinge , ende neerftelijk aengeteekent hebbende de boden
ende verhoogingen die "er gedaen worden, foo geeft hy de palmflach
aen die gene , die by het uitgaen van de brandende keerfe bevonden wart de
hoogfle fchrijver te zjjn \ wel te weeten, de Deurwaerder heeft een bran-
dende keerfe nevens hem ftaen, die hy uitdoet, als hy merkt dat 'er
geen meer koopers te verwachten zijn , moetende alles gefehieden op de
minfie koften fonder wijnkoop te maken \ hy moet ook aenteekenen alle de
proteften en oppofttien, die 'er tegen de verkoopinge by d'een of d'ander
wórden gedaen, eindelijk riioet hy den gedoemden ende oppofanten,
indien 'er eenige zijn , een dach van rechte voor den Hove leggen,
van welke alles den Deurwaerder fijn relatie by geichrifte moet Itel-
len, énde den triumphant of die hem te werke geilek heeft overleveren,
dewelke ten dage dienende de befoignes preiènteert aen den CommiC·
faris op de Rolle , met verfoek dat de felve mogen worden geappro-
heert, en daer op decreet verleent, voorts geordonneert dat de gedane
verkoopinge noch eens over de kerke ende het Gerechte mag worden
geproclamècrt op een feeker ende geprefigeerden dach van rechte, ten
einde een yeder alfdan noch mag koomen om de ecrile koop te ver-
noegen by het ligten van het zeegel uit den waile, en den eindelijken
kooper belaft om fijn handen van de penningen te ontleedigen , voorts
den gedoemden ofte d'oppofant, (ingevalle d'oppofitie is afgedaen, of
den oppofant verftooken is , het welke door het profijt van een con-
tumacie gefchiedt) mach Werdén gecondèmneert om fulx alles te ge-
hengen ende te gedoogenjdat gedaen ende decreet zijnde geinterponeert,
worden de brieven van decreet opgemaekt, en ten dage dienende de
verkopingen nochmaels opgeroepen, ten welken einde de Commiii^
ris op de rolle het zeegel, daer het decreet-brief mede fal beveftigtwor-
den, houdt op het was, en daer uit ligt als het genoeg is opgeroepen

ende geprefenteert, verhoogt wordende , foo krijgt d'eerile kooper dq
Zefte penning van de laefte verhooginge , ende moet eindelijk de
koper het geheele bodt gereedt betalen, om dat geen executoriale ver-
koopingen op termijnen geichieden. (f)

gf. Gemeinelijk wort het decreet kort nac de verkoopinge gedaen,'
maer echter indien de proceduren in cas van executie of ορροβπύ lang
mogten hangen ende fleepen, foo dat ondertuiTchen het uitgeweeièn
goedt in handen van een derde mogte zijn geraekt, foo kan niettemin
het decreet ook. nae verloop van eenige jaren verfogt ende verkreegen
worden, gelijk verftaen is tuilchen de weduw en erfgenamen van wil.
Bauke Doiiwes zAhbema tegen Cornelü Edes Feitfma voor delhonfdagen 16iz.
Saekma,

36. De oppofitien die in cas van deie verkopingen vallen, worden
in defer voegen aengeftelt; de triumphmt neemt conclufte ten einde de
oppofam lal gecondemneert worden om te gehengen en te gedogen dat
d'executoriale verkoopinge fijn voortgank neeme , en hy fijn oppofi-
tie daer tegens gedaen koft en fchadeloos fal afdoen, waer op dan par-
tije fijn reedenen van oppofitie moet inbrengen by antwoordt en niet
by maniere van exceptie, gelijk hier boven gezegt is, om den train,
die voord in cm van executie niet en pafi, foü veel doenlijk^ af te fnijden,

57. Dus verre van executie over penninglij ke fchulden die feeker en
Uquijd z.ijn 5 op oniêekere condemnatien gelijk als om reekeninge te
doen, om genooteine vrugten fchaden en mtereilen te betalen , kan
geen executie ten eerilen aengeftelt worden, maer de Triumphant
moet Commiflaris verfoeken, door welke de gedoemde werde gefom-
meert om de ièntentie te voldoen, ende ingevalle fy het konnen eens
dragen, treden fy tot liquidatie en vereiFeninge van het gene ter fen-
tencie wort bevonden illiquijd , zijn 'er poften daer fy met eens over
konnen worden, fy neemen cOwc/^e· tegens malkanderen , eerftelijk
de triumphant, ten einde de fommatie fal worden verklaert vigoureus,
wel ende te rechte gedaen^ vervolgens de gedoemde gecondemneert foo
ende als de fake t'elkens medebrengt, en de gedoemde ter contrarie,
waer op dan nieuw proces in cas van fort^matie moet volgen.

38. Condemnatie gevallen zijnde, tot yets te doen, ibo valt door-
gaens ook fommatie, volgens den reegel van Rechte, dat feiten onfeeker
zjjn , om dat , als niet gedaen wort het gene men fchuldig is, alJi·
dan tot het interefl ^t welk onfeeker is , moet worden geageert^
Maer dat is in cas van executie foo niet altoos, om dat het feit in de-

Ten niet wort aengezien als hebbende gemanqueert, maer als weeiên-
de noch in fiijn geheel ende ftaende noch te doen. Diefvolgens in-
dien het feit is van een vafte feekere vervullinge, gelijk om yemant
te guarandeeren van een aenfpraek , of eenig feit waer toe hy zich
heeft verbonden te vervullen , fulks heeft geen informatie van noo-
den, alfoo daer niets illiquijds in is, maer wel ~^dadelijk kan in 't werk
geilek worden , weshalven ook de furfeancen tot dien einde verfocht
wordende, wel behoorden afgeflagen te worden, en de gedoemde tot
naekoominge der fententien gedrongen.

59. Het middel van executeeren in feiten is gemeinelijk inlage, ^nae
voorgaende fommatien , gelijk boven gezegt is , de inlage geichiedc
of in het huis van de gedoemde felf, ot in een herberge , alwaer dc
Deurwaerder eeiiige, twee of drie adiiftenten tot koften van de gedoem-
de laet leggen , ioo lange hy doet het geene daer hy toe gecondem-
neert is , en wort te met de inlage verfwaert , nae het lange dralen
cn hertneckigheit des gedoemden j doch ingevalle hy verdacht is van
vluchten, foo wort hy in fijn huis bewaert, of op een ander plaetfe
gegijfelt of wel in pubUjke gevangeni^e gebragt,

40. Want dit is hit uicerfte middel van executie ,' niet alleenlijk in
materie van daden en feiten, maer ook in alderhande fchulden , mitt
de trinrnploanten de kpfien verleggen moeten, die daer toe van nooden zijn,

41. Als yemant gecondemneert is, tot refiitutie vanfèekereftucken
soedts, indien het onroerlijke zijn, foo wordt de triumphant in de pol-
leiïie van het felve goedt door de fterke handt, als de gedoemde on-
willigh is, gelielt eningevoert. is het reppelijk goedt, foo wort het ge-
haelt uit des gedoemdes huis, ende den Triumphant overhandigt, of
indien het niet gevonden wort, moet de gedoemde het aenwijfen» kan
anders met inlagen daer toe worden gedwongen, (t)

. 4X. Ingevalle de executie wort gedaen ende gerichtet tegen d'Or-
donnantie, by aldien het op Gommiilie van de Neder-rechter gefchiedt,
foo kan 'er aen het HoiF van worden geappelleert ; wort exces be-
gaen m executien felve, foo moet de gedoemde en befwaerde rekeft
mgeven , met verfoek dat d'executie mag worden opgehouden, welk
rekeft m handen of van party of van de Deurwaerder , nae dat dc
klachten liggen, geftelt wort, met furfeance in middelen tijde , indien
het verhael blijk of fchijn van waerheit heeft, nae refcriptie en contra-
refcriptie, wort'er in gedifponeert, of indien er onfeekere feiten zijn
geapoindeert, fiat rekefi in jndicio, waer op dan volgt een plaidoy.

By aldien e^n Deurwraerder kennelijk tegens d'Ordonnantie c^
huiten fijn compiiilie met d'executie voort wil, de gedoemde behoeft
het "niet te lijden, maer kan fulx weeren en beletten, om dat officie-
ren notoirelijk gaende buiten hare CommiiHe niet als particuliere per-
fonen zijn, geUjk mede wanneer hy weigert te tonen fijne commiflie. (α)

44. Evenwel als het geit op tulken onbehoorlijke wijfe afgeperft is,
het welke hy in der daet fchuldig is, foo kan het geit niet wederom
geeyfcht worden, maer v/el de koften en fchaden, by dè gedoemde
te dier oorfake geleeden (w) en foo verre de verkoopinge der goede-
ren tegens ordonnantie mochte zijn gefchiedt , invoegen die te niete
gedaen wort , daer uit konnen wel merkelijke fchaden en onkoilen
verooriaekt worden, gelijk Bomitim aenmerkt uit twee fèntentien van
den Hove , van jaren 160^ ende 1604. (x) ende namaels weete ge-
beurt te zijn, dat een Gedoemde te dier ooriake hebbende bekoomen
tegen den Triumphant condemnatie tot het intereft, dat foo heeft te
bewijièn ende te ilerken, dat meer heeft bekoomen voor fchadehem
acngedaen., als hy oyt in waerde van goedt hadde gehadt ende bezeeten.

45-. Anderfins worden ernftelijk geitraft , de gene die d'executie der-
yen, tegenftaen, waer van blijk is op de Cancellery , al waer een houten
arm in de muir vaftgemaekt is, ter gedachteniile van een die geftrafc
isom dat hy een Grietman fullende executeeren een fententie ge-
flagen hadde, waer over hy op het bokhuis gehaelt, ende fwaerlijk
gebreukt is geweeft, en voor altoos gefchandvlekt met dat opgerichte,
kenteekcn dqr geleedene ftrafFe.

46. Het verfta^C zich dat de executie moet volgen nae de iêntentie^
maer fy kan echter ook buiten fententie gebruik hebben, als in aóten
a^neeminge voor rechte gepaileert, die flechts door Commiifa-
ris op de 'Rolle Worden executabel verklaert. Mede gefchiedt fulx in
eontraden die uitdruckelijk met dat beding, zijn aengegaen , dat par-
tjijenari· gebreeke blijvende, dit of dat goedt daer voor foude zijn ver-
bonden ende execmahel fonder figure van rechte; want alhoewel ee-
öige meinen., dat niet tegenftaendefodanigbedingil deforme van recht
uiet foude mogen naegelaten worden, foo is toch waerder, dat par-
tijen met ackoori: haer en hacr goedt konneU' verbinden gelijk fy wil-
jan, ook in deièr voegen, jae wel foo dat den eenen den anderen in t
pi\rticuliei macht geeft, om het goedt aen te grijpen, vail te houden,
ende te verkoopen uit eigen hoorde fonder Rechters kenniiïè , alhoe'

(b) /. pTohihitum C. d. jur. Ftfc. Vé 10. l. fin. ff. d. mand. Bomitim d. off. adVocaP
(vi)Sand.u2. (x) d.cap,cap ^ζ,ϊηβη.

iuel veiliger is het anefieeren eHde verkoopen met amhoriteit van de Rechter
fedoefh(Y) ^ . . ^

47. Daer is ook geen reeden waerom een eesfionarU dit recht van
pAme executie niet foude konnen oeiFenen, indien het recht aén hem
fodanig is geweeft j hoewel eenige meinen, dat de ceffionaris dan fou-
de moeten gebruiken de naem nn direü:eαΕΙίε^^ηάο. cedent, endatdc
nuttelijke aótie daer toe niet ibude .bevoegt zijn , het welke niet is
buiten reden , en mach by den ceifionaris wel waergenoomen wor-
den. (z) , : ' .

^Beneficie \an competentie hiedanig > IVort gtgmt den echtelieden tegen malkan^
der, jien ouders tegen kinderen i doch niet buiten uifdruCkel^ke gtfie,der Weu
IVort ook gegee\>en aen meedegenooten endetujjchenbróéders, i^lsgffikaenSchen^
. hrs ende aen defe yolkotnenerg als aen de andere* ; . ' : I ·

bezit, kan by der executie worden verkocht, foo nochtans
dat eenige perfoonen worden uitgenoomen dié niet ganïchelij.k
konnen worden uitgefehut, maer die men fóo veel moét laten dat iy
haer ter eeren konnen vertooneïi ende leevén, het weiké génoetot wort
beneficie van competentie.

a. Dit wort gegeeven aen feekere perfoonen, tot welke dé eyfchers
of Triumphanten door byfortderé reedenen zijn'verplicht , als daer zijn
man en vrouw tegen malkander y niet alleen foo verre vaii het houwl'ijx
ïoedt wort gehandelt, maer altoos en fonder ondèrfchéidt, eji hééft
iet ook plaetfe tegen de fchoon vader, foo veel deh eyfch van hef hóuiv-
Itjx goedt iaengaet y ende fio lang het houwelijk^duirt ^ niet verder ofte lan-
ger. (a)

Ten tweeden, een ouder tan iijn kindéren aengeiprooken wor-
dende heeft het felve beneficie,

U) l.pen. C. d. pign. aB Sa/id, 1.12 3. (z) Facbin. Ith. i^. cowfyoV. cap 27.
ƒ46. hb, 4 Cod. t. 7. def, i.f. 16. d. ^.tit.29.def. 10,16. ^Ufph. tit.\oorf,art, i^^
17. ff.folut,matrim,l.li.cumLfeq.d,re;ud,/. τ6cumIrfeq,rf,d,ujud.

4. Ten derden, eertijts wierdt het ook gegecvcn , acn een patrodh
die aengefprooken wierde van fijn vrygemaektc knecht , en nae die
gelijkemfle zijn 'er veele, die dit beneficic ook uitilrecken tot fchoon-
ouders en ftijfvaders cn andere daer men groote weldaden van heeft
ontfangen j maer dit gevoelen is in alles niet veilig, om dat dit beneficie
koomt uit ipeciale gunile van de Wet, fonder welkersuitdruckelijlce
meldinge het by nicmant kan worden gebruikt, in de patronen ne-
vens haer oude flaven wierde de gifte van vryheit feer hoog genoo-
men en onwaerdeerlijk geacht , foo dat daer uit de gevolgen tot an-
dere peribonen heedenfdaegs niet ieer vaft gaen , hoewel de bilUjkheis.
nevens fnlke perfonen dit refieiï wel [oude vereyjchen.

f. Ten vierden, wort dit prirnkgie geoeiFent en gebruikt in maet-
fchappye, tufichen de medegenooten onder malkander, te weeten, ala
fy door Ipeciale overeenkomile maetichappije gemaekt hebben j want
flechte gemeenfchap finder vooxgaende contraU herft dit beneficie niet, of par-
tijen maetfchappy gemaekt hebben van alle goederen of van feekere
dingen wort niet onderlcheiden, ibo v^erre van maetfchappijesgoedt ge-
handelt wort. De wet geeft 'er defe reeden van, om dat contrad van

6. Hier uit befluiten de Rechtsgeleerden doorgaens^, dat d'eene broe-
der tegen d'ander mede dit privilegie behoort te gebruiken, het welke
de billijkheit ende de woorden der Wet lichtelijk konnen verwerwea
en wort dienivolgens alibo waergenoomen. (c)

7. Ten ;?i<?y?<f» wort dit beneficie gegeeven, aen Jonge lieden die fchuldt
'opgelecht hebben terwijl iy in haer vaders macht waren, ingevalk jf
of onterft pijn of haer filf van haer vaders erf hebben moeten onthouden, of
weinig daer van hebben konnen behouden , want alhoewel iy door ibda-
nige fchulden worden verbonden,, foo is echter hardt en voor hetge-
meine beft fchadelijk , dat jonge lieden, die haer ftellen om nieuwe
huishoudingen aen te vangen, terftont van de Crediteuren fullen wor-
den befprongen ende ten uiterften ontbloot, (d)

" 8. Ten z.evenden , dit privilegie wort genooten by een fchenker die
van de dor^ataris om het gefchenk wort aengeiprooken, en deiè \vort
het beneficie volkoomener gegunt als aen de voornoemde ; want hy
kan de Donataris ook voor-reekenen, het eeene hy aen anderen fchul-
dig is, ende zeggen dat hy die afbetaelt hebbende, niet meer kan by-
brengen, behoudens dit beneficie y maer dat hy het overige te arme nood

(b; /. 61. in pr. ff. proföa. l, j6· cum feq ff, d, lud, (t) X>. /. ^l^ 'mfin, priüQ,
{d) l'Ult,ff.^^odcHmea^uimί^lkn.ρot, eβ,

ken , niet konnen reekenen wat iy elders fchuldig zijn , foo dat ye-
mant fijn broeder aenipreekende om duifent ducaten, die twintig dui
fent guldens aen goedt heeft , en vijftien duifent guldens aen andere
ichulden, fijn duifent ducaten ten vollen krijgen kan, het welke te-
gen den fchenker foo niet konde gedreeven worden, (e)

.9. Wel te weeten, de competentie die fuik een geprivilegieerd perfoon
toekoomt, dat is, het geen men hem voor noodrufr moet laten hou-
den , kan ende moet verlcheidentlijk genoomen worden nae verfchei-
denheit van peribonen > in jonge lieden die handen en voeten om te
werken hebben, kan de competentie niet beeter getrocken worden
als datmen haer moet laten noodig linnen en wollen tot haer lichamen,,
eenig dagelijx gereedtfchap tot onderhoudt van het leven dienftig,
ook eenig geit om by provifie voort te geraken en yets te onder-
necmen nae geleegentheit van peribonen, tijden » en faken i maer ou-
de of inpotente lieden fchijnen voor haer competentren foo veel tc
konnen mhouden als fy van nooden hebben om levens onderhoudt
met eerlijke kleedinge en reedinge te genieten, en in gevalledefege-
privilegieerde perfoonen foo veel in alles niet hebben, gelijk dikmaels
gebeurt, foo kan van haer niet altoos afgehaelt worden j Edoch in dé-
Sn heeft het goedtvinden ende de voorzichtigheit des Rechters veel
plaets, gelijk in alles wat by de Wetten niet is geφecificeert, noot-
iaekelijk moet gefchieden; de Wet in defen geeft niet anders aen dc
handt, als dat die lieden ibo veel moeten houden, dat ly geen gebrek^ lij-
den , welk woort in het latijn (egefloi) meer is als armoedt j want arm is.
die weinig heeft, gebrek v/ort gezegt daer niets is. (f)

Moedan^ ie Cejfie ^y nat Keyfers recht, t§ "^eeten het fel'^e, dat hy om is aban-
don. Hoe Ceffie moet gefihkden nae d^ Ordonnantie» Doch foodanige CeJJie '^e^
nig in gebruik ^ aljbo ^t abandon Veel gemackelijker is.

1 Och is 'er een die het beneficie van competentie geniet,
I^W te weeten, die mfie van goederen gedaen heeft, het welke
^ nae de Keyferlijke Rechten altoos kan gefchieden, loowel
in als buiten recht door bloote verklaringe van fijn wille, al.haddeeen
debiteur gefwooren dat hj betalen foude. (a)

Door defe cesfie wierdt de fchuldenaer niet wel bevrijdt van de
fchult , maer van de moeijelijkheit der execmie , byfonderlijk dat hy
niet in gevankenifle mooge geworpen worden , het welke anderzins
een Crediteur vry ftaet te doen , en ten tweeden , hy hadde het ge-
xnelte beneficie van competentie , waer door hy niet konde aengeiproo-
lien worden , foo haeil hy wederom yets hadde gewonnen van klein
belang , mmr de Crediteuren moeflen wachten , tot dat hy wederom een
weinig op Jjjn voordeel (juam. (b)

5. By ons kan een Debiteur fijn goederen ook wel verlaten, ten
pvofijte vi^n fijn Crediteuren, foo dikwils hy te rade wort, maer ons
Ordonnantie laet niet toe, dat yemant met fuik een verklaringe die
beide privilegiën foude konnen genieten , men noemt fulke bloote
verlatinge abandon , en gefchiedt geifieinelijk voor Commijfaris van \
Gerechte of van den Hove, nae uitgcgeevene citatie van de Debi-
teurs tegen de Crediteurs , die dan gemeinelijk het abandon aennee-
men, maer verliefen daerom niet een ilip van haer recht, ioo dat fy
den fchuldenaer ook wel fouden konnen gevangen zetten, ende hem
altoos wederom op het lijf vallen , ook^ nae de acceptatie van het aban-
don, want fulks niet anders is als een verklaringe , dat J} de verlatene
goederen aennetmen, fonder wijders.

(O /♦ ült. ff. d. cejjlon: bm C,quihon:ced: pof:l?ere:^ius ad d.t'it.C,mtm. 3.
(b) l.iJ.^ H.t.ff,

4. Maer om het beneficie van ceffie te bekoomen is vry meer van
nooden volgens Ordonnantie , want een bloote verklannge van de
fchuldenaer kan niet helpen , by moet daerom rekeft ingeeven aeii
den Hove, om brieven van ceffie te bekoomen, die hem ten eerften
wel vergunt worden, maer hy moet binnen een maent fijn Crediteu-
ren laten citeeren, ende niet door volmacht , maer felfs in perfion de
brieven op de rolle praefenteeren , met verfoek van wtermemefit der
felver, 9nits daer by overleggende certificatie van fijn Magiflraet , dat hy
fonder fijn fchult in verloop van goederen gekoomen zy , benevens
inventaris met eede gefterkt van alle fijne goederen , niets uitgefon-
dert, mitigaders laften daer op llaende, ende dat hy niets hebbe ver-
fteeken ende verfweegen : hy moet verhaels wijfe toonen door wat
quade forcuine yeder Ichult is opgeleidt , en tot dien einde de datieri
der obligatien uitdrucken , met befluit dat hy alle fijne goederen tot
profijt van fijne Crediteuren wil verlaten ^ behoudens alleenlijk^ etn daegs
kleedt dat hy aen fijn lijf mag hebben, (c)

5·. Wat meer is, op het verfoek van een der Crediteuren, fchoon
d' andere alle daer tegen waren , moet de verfoeker in hechtenifle
gaen op het blokhuis, en aldaer verblijven, foo lange d' oppofitie die
tegens het interinement gemaekt is , en die van acht tot acht dagen
peremptoir moet worden voldongen tot duplijcq en niet verder , (d)
afgedaen fy , fonder daer van bevrijdt te Konnen worden , als mec
borgtochte voor de geheele fchult.

6. En ingevalle hy het ongeluk hadde dat fijn verfoek hemwierdc
ontzegt , als oiiweerdig het beneficie van cesfie , foo wil de wet, dat
hy een half uir op het fchavot ten JfeElacnle geilek fal worden, met de
fententie op het borft, (e) en is fulks in oude tijden wel geëxecuteert
onder andere tegens eenen Feike Hoytes, op den 15 fulij 1606.

7. Maer als die ftrengheit in het wei-k geilek is , foo konnen de
Crediteuren den fchuldenaer niet langer in hechtenifle houden , aU
hoewel hy volgens de wet aen haer verhonden blijft , en is foo by den
Hove gedifponeert op den rekeile van Laurens van Foort^ den 17.
Oaober 161 7. Saekma.

8. Als man en wijf te famen dit verfoek doen, of ook een vrouw
alleen , die is het felfde Recht onderworpen van op het blokhuis te
moeten gaen ende gefchavotteert te worden , alfoo d'Ordonnantie
fpreekt ionder onderfcheidt ende de gewoonte ontwijvelbaer mede
brengt , dat vrouwen even foo wel om fchult gevangen worden gezjet ah

4e mannen '^ en is aengaende de ccflie in cas van oppofitie iboverilaeh
sn d£ iake van Pieter Klok^, tegem Imk^ Popkes dochter^ voor F'afien·'
avont i6io. Sael^a,

9· Het interinement toegeilaen zijnde blyven de fchuldenaers ech-
ter al haer leven verbonden aen de Crediteiaren , en zijn gehouden
al wat ly naderhant verkrijgen of winnen,, .te cenfigneeren ten profijce
van hare Crediteuren, fonder ycts te moogen behouden als een bedt
met fijn toebehooren, en van yder foorte der huiigeraden een ftuk,
mits dat het niet en zy gout , zJher ^ tin^ porcelein, of eenig goedt vm
finnelijkheit ende van weerdy. (f)

lo. Edoch oniê eeuwe is niet machtig tot onderhout van foo nau-
we geftrengheit , en het fcheelt weinig of de pradijke keert fich al
ftilfwijgende nae de flapheit der Keyferlijke rechten in deièn, foo dat
abandon by de Crediteuren aengenoomen , fchier het felfde ^enot
geeft, dat men door ε€5β€ foude bekoomen; want men ziet noit Ichier
dat yemant abandon gedaen hebbende met overleeveringe vanlnven-
ris, op het blokhuis wort gebracht, ook niet dat men hem fijn arme
nootdruft foude afhalen , foo haeft hy naderhant tot eenige beetere
iaken begon te koomen ; gelijk te vooren van de celïie verhaelt is.

11.. Of het moefte zijn om fulke reedenen, waer door ook nae
Keyferlijke rechten de ceiïie foude geweigert worden , te weeten,
als het gedaen wierde om de Crediteuren te bedriegen, of als yemant
door moetwil en overdadigheit in verloop is geraekt, infonderheit
ook bancquerottiers die met de noorder fon, gelijk men Ipreekt, door-
gaen, gegreepen zijnde, worden niet gefpaert, maer moeten over al
aengehouden ende geichavotteert worden , ook die haer goederen
vjeritoppen en achter houden worden arbitralijken geftraft, gelijk me-
de haer helpers en heelers. (g)

12. Maer als'er geen bedenken van bedriegery of boos-aerdigheit
is, foö fchoeit het abandon dat de Crediteuren hebben aengenoomen,
cngeveerlijk op den leeft van ceflie , nae Keyfers rechten , hoewel
altoos waer blijft, dat de Crediteuren als β willen , de voorgemeltefirertg-
heit in alle manieren [ouden konnen gebruiken.

I By aldien de fchuldenaer borge geftelt heeft , foo kan noch
ceflie noch abandon de Crediteuren beletten , haer recht tegen de
borge ten uiterften te vervolgen , foo om dat het beneficie van cesfie
peribneel is , als om dat de borgen , tot dien einde voornamentlijk
genoomen worden , om by gebreeke der fchuldenaers ofte by haer

verval , door de borgen fchadeloos te worden gehouden i ende ililx
ook, al fchoon het abandon by de Crediteuren mochte zijn aengenoo-
men, waer uit geenzins bevrijdinge der borgen yalt, om reeden hier
boven verhaelt.

14. Eyndelijk is te weeten, dat het middel van ceffie en het mid-
del van abandon foo billijk en foo nootfakelijk is, dat het niet kan
worden gerenuntieert , immers niet het abandon ; (h) want hec
onmoogelijk is , dat yemant zich foude verbinden tot meer tc
betalen als hy in de weerelt heeft, inlbnderheit dewijle de Cre-
diteuren het niet behoeven aen te neemen , doch noopens de ceiïïe
fal konnen waer zijn , dat de renunciatie kan gelden ibo veel aengaet
het beneficie van competentie , waer door de cedent kan ontkoomen,
foodanigen nieuwen aenipraek , als de Crediteuren tegens hem fou-
den willen maken, ibo haeil hy het minfte wederom quam te gewin-
nen, hoewel dit ook nae onfe Ordonnantie weinig in heeft, om dat
het beneficie van ceffie fchier niet met al aen de cedenten, ook in hec
toekoomende laet houden.

ijT- Vcele ftellen ook onder privilegien van ceffie , dat een cedent
fijn eere niet en verliefl , maer dit kan voor geen privilegie genoomen
worden ; hoewel het waer is , dat ceffie geen eerloosheit maekt,
noch ook abandon , alhoewel het de glim en reputatie niet weinig
krenkt , dat men andere lieden geit te Ibeken heeft gemaekt, ende
zich felven in ftaet gebracht van fijn woort niet te konnen houden.

16. Beide foo wel cesfie als abandon zijn van dien aert, dat ichulde-
naers eigentlijk daer toe niet konnen gedwongen worden , ende is
geen Crediteur bevoegt, om conclufie tegen fijn Debiteur te neemen,-
dat hy gehouden fal zijn ceffie of abandon te doen; yderkanfijn fchul-
denaer drijven met rechtelijke middelen van executie, foo hy verftaet,
ende wil die't uiterfte liever afwachren, als fijn toevlucht neemen tot
cesfie of abandon , dat is een fake die van fijn wille afhangt , daer in
men hem niet dv/ingen kan of mag , invoegen hy verklaringe van
fijn wille tegen fijn wille foude moeten doen.

Cehruik van btieVen Ύαηdtterminatie ofterefpijt ende mamereomdefelveteyerjoekens
met debat der Crediteuren daer teegen. Cautie daer toe noof^endig.

I. ΤΓ leden die noch ibo verre niet zijn gekoomen , dat iy van
I nooden hebben al haer goedr met voeten te ftooten , plee-

■ Β d gen wel te verfoeken brieven van refpijt , ende attermmatie
'vm tijt , welke by den Hove, van welke fy alleen moeten verfocht
worden , niet anders worden verleent , als op genoegfame atteflatie
van het verlies, ende fchade by den verfoekergeleeden, met deoor-
iaken des felfs. (a)

2. De brieven verkreegen zijnde moeten de Crediteurs binnen een
maent worden verdachvaert, by peene vm nulliteit, aen welke de brie-
ven van reipijt, mitigaders cautie, dat is, borgtochte van deichulde-
naer moet worden geprasfenteert.

3. Dc Crediteuren met de cautie niet te vreeden zijnde , konnen
daer op debattceren ende oppofitie maken, die van acht tot acht dar
gen moet worden voldongen, ende niet verder als duplijcq, behou-
dens dat partijen beiderzijds een maent uititel vergunt wort , om de
deugt of ondeugt van de felve cautie te bewijiên , (b) welk bewijs
zijnde gedaen of onti'chietende den geenen , die het aengenoomen
heeft te doen , foo worden nae verloop van de maent , de brieven
voor nul of voor vafl: gehouden, nae dat het bewijs is uitgevallen y
te weten , den verfoeker komt het bewijs te lafte , maer de Credi-
teuren konen het contrary bewijs op haer neeraen , indien fy^ wil-
len. (c)

4. Deiè cautie is in brieven van refpijt foo nootiakeljik , dat fon-
der den felve geen brieven van refpijt konnen worden vergunt, noch
de Crediteuren gedwongen om te confenteeren in eenig verdrach
by den Debiteur met de meeile part fijner Crediteuren gemackt, het
iy tot remis ende quiteeringe van een deel der fchult, of tot uitftel

ènde atterminatie van tijt, en is ook^ alfoo geoordeelt in de fake van Sjouk^
Wijnjaj tegen T. van A. den 9 Deqember 1619. Saekma,

f. Wanneer het reipijt wettelijk is verkreegen, foo profijteert het
ook de borgen van de fchuldenaer, foo verre fy niet hebben gerenun-
tieert het beneficie van ordere , anders van difcm^e, ende geduirende
dien tijt ftaet ook de loop van intereflen ftil. (d)

6. Als 'er dan genoegiame cautie wort geprseienteert , foo kan een
fchuldenaer, die van het meeftendeel der Crediteuren uitftel verkree-
gen heeft , of ook een vrywillig remis ende quiteeringe van een ge-
deelte , de vordere Crediteuren met autoriteit des Rechters daer toe
krijgen , dat fy tot het ièlve remis of atterminatie moeten koomen j
het welke de reeden van billijkheit ende niet foo zeer vandefchulde-
naers ais van de Crediteuren felfs heeft gedaen invoeren, op dat niet
een of twee dwers-drijvers een geheele boedel en een goedt accoort
fouden te fchande maken.

7. Het meerder gedeelte der Crediteuren wort niet geftelü nae
de hoofden , of nae het getal der Crediteuren , -maer nae de fom-
me en nae de grootheit der ichulden, invoegen dat een Crediteur
van duifent guldens foo goedt is , als tien van elk hondert gul-
dens , de wecrdigheit en deftigheit der perfoonen van de Crediteu-
ren koomt in defen mede in achtinge , ende alles gelijk zijnde, ibo
wort het milder ende beleefder gevoelen, voor het fcherpe en ièrenee
geftelt. (e)

8. Eenige willen dat het meerendeel der Crediteurenhet min-
dere kan overftemmen , foo veel aengaet het uitftel van tijdt ,
maer niet ten aenzien van het remis , behalven in twee gevallen,
ten eerften, als de fchuldenaer op de loop ende voorvlmhtig is, ten twee-
den , als hy doodt is , ende geen erfgenaem z^ich op doet, maer als een
fchuldenaer felf voor de handt is , dat alfdan niemant foude gehou-
den zijn van fijn recht te laten vallen, om de wille ende het exempel
van een ander, (f)

9. Schijnt echter , dat de felve reeden en billijkheit is voor het
derde geval , waer van hier gefprooken wort ; altoos onfe Ordon-
nantie fchijnt dat duidelijk mede te brengen , zeggende , dat nie.
mant gehouden is eenig uitfiel te geeven , of eemg deel van fijn fchult te
ηuiteeren , om het ver dr ach van de mee ft e part der Crediteuren, fonder te
jlellen cautie-, waer uit volgt, dat als'er cautie geftelt wort, de noot-

wcndigbeit daer is , om het minder gedeelte te doen volgen het be-
fluit der meefte ftemmen.

10. Maer het is fwaerlijk toe te ftaen , dat perfooneele Credi-
teuren , of andere die kennelijk in gevalle van άΐβ:Η$β6 niet kon-
nende krijgen , foo veel gelden fouden in defen , gelijk eenige
willen , als andere die de befte hypoteeken hebben , want alhoewel
de wet geen onderfcheidt tuiTchen peribneele ende hypotekeere Cre-
diteuren maekt, foo wil de reeden echter, dat daer op moet wor-
den gelet , ten einde die geene , die men voor heenen weet dac
niet fouden konen krijgen , geen Wetten aen de andere koomen te
Hellen.

11. Als het meerendeel der Crediteuren niet kan worden bewoo-
gen , om vrywillig uitftel te geeven , foo kan de verleegene ichul-
denaer zich keeren tot het HofF, die by ons in deièn heeft het recht
van de Souverain ende veribeken uitftel van een, drie of vijf jaren,
onder cautie ende nae den ftijl reede verhaelt, meer als vijf jaren wor-
den niet teegeflaen , en dit is de reeden, dat ibodanige brieven gemei-
nelijk quinquenellen, dat is vijf jarige brieven worden genoemt, ende
behooren die geenzins fonder borgtochte toegeftaen te worden , ge-
lijk uit het voor verhaelde volgens Ordommtie verftaen ende ge-
2.egt is.

Boedel'Voogt 'dameer ende hoe gefielt tfort. ImmiJJïe in de goederen "Wanneerplaefs
heeft. Ε erft '^eegens Legaten, Ten f^eeden, '^eeegens ongebooren \>rucht. En-
de ten derden, in plaetfs \an executie j '^aer op dan 'ivel "i^olgt een boedels Cu-
rator , die niet reprefenteert de Crediteuren ^ moer den Debiteur anders als met
een ^^uuriu^ Ύαη de Crediteuren.

Ae gedane ceffie en abandon van goederen , zijn de Cre-
diteuren gewent, of alles te gelde te maken , en nae or-
dere van prdtferentie tc deilcn, het zy met onderling accoorC
of ten overftaen van Commiflaris , en ondertuflchen of foo lange
fulx niet raedtfaem wort gevonden, de goederen te laten bedienen
door een Curateur van de boedel , die van de Rechter wort ge-
mthorifeert nae de keufe, of ten minften met toeftemminge der Cre-
diteuren.

' z. Het felve gefchiedt ook als de Debiteur voorvluchtig is, of
hem felven verbergt ende in Rechte niet verdeedigt wort , als mede
wanneer hy geilorven lijnde geen erfgenaem en heeft, (a)

5. Nae Rechten is het verfoek in defe gevallen , dat de Crediteu-
ren moogen worden geimmitteert in de po^èsfie der goederen , dat is,
in bewaringe van alle de goederen ; en van defe ΐΐηιηΐ$βΘ zijn drie
coriaken by de wetten bekent, om legaten , om ongebooren vrucht,
en om fchult-recht te bewaren j (b) van defe laefte foorte wort hier
eygeutlijk gehandelt.

4. Van de immiiiie ter- fake Legaten is voor defen geibroolcen, te
weeten , als een erfgenaem met legaten befwaert zijnde om tegen
feekeren tijt, of onder een conditie te betalen, geen borge ftelt, foo
kan de Legataris verfoeken om geimmitteert te worden in de poileffie
van alle des fterfhuis goederen, foo lange tot dat hem feekerheit no^
pens de legaten werde gegeeven. (c)

, ί· t'tt. ff. Quïh. ex cauf. in poff. eat, & feqqi Q>} 1,1, d. tit,QuiB, excauj;
l·) tot, tit. ff, m m pojj, /egat. 'f ^

;iiochtans in alle des boedels goederen gefchiedt, het welk echter veë-
Ie meenen dat verandert is door een nieuwe wet , invoegen £immisfte
alleen foude moogen gefchieden, nae proportie van^ het legaet, finder wijders,
't welk is het gemeine gevoelen der Meefters , lleunende meer op
de billijkheit ende pradijke, als op de woorden der wet; in allen ge-
valle is lêeker, dat de verkoopinge die nae de immilHe pleegt te vol-
gen , niet vreder als tot de waerdije van het legaet ende de kofteii
daer óver gevallen kan gefchieden.

Wegens ongebooren vrucht gefchiedt Immisfie, als een vader in
fijn teftament itilfwijgens heeft voorby gegaen het kint, waer van fijn
huifvrouwe bevrucht was, want eer de vrucht geboren is, kantegen
het teftament anders niet worden gedaen, als dat de moeder in de pof-
feflie des boedels geilek , ende daer uit onderhouden wort, tot dat
de geboorte volkoomen recht geeft, om het Teftament te vernietigen,
of dat het felve door misgeboorte beveftigt wort. (d)

6. Indien een vrouwe door loogen van fwanger te zijn', in het be-
zit der goederen is geraekt, foo wort ly eerloos, en kan aengelproo-
ken worden om alle fchaden en intereflèn daer by geleeden; het fel-
ve gefchiedt ingevalle fy het bezit'^der goederen op een ander ter qua-
ker trouwen mochte hebben overgedragen , ende de nieuwe bezitter
kan door een pojfefoir imerdtU daer weder uitgezet worden, (e)

7. Tot voorkoominge van fodanige bedriegerijen kan de geene,'
die er aen geleegen is, verfoeken, dat de vrouwe die haer zegt uit de
overleedene man iwanger te zijn , door vijf eerlijke vrouwen haer des
yerftaende .onderflagen worde ; Men kan ook Wachters by de vrouw
een maent voor de tijt van het baren, ende nevens het baren felfs ftel-
len of eenige die daer op pailèn, ten einde geen valfche vrudht onder-
geftooken worde. ,(f) welke dingen by Keyferlijke Rechten vaft-ge-
ilelt, ende niet afgefchaft., by ons noch heedeniciaegs fchijnen plaetie
te konnen hebben, hoewel zjlden vorvalt.

. 8. I>e-derde oorfake, te weeten, van fchuldtbewaringe heeft fijn
gebruik .in.de-eerft-verhaelde gevallen , wanneer een Debiteur vluch-
tig is, ofte zich verfteekt, dat hy metgeencitatienkanbeloopen wor-
den, dan ,konnen-de Credituren mede verfoeken immisfie in de.ρqpsβe
van alle .fijne goQé&v&n·^ geli^ki rvede gez.egt is.

9. Behalven defe foorten wmfimmisfie in alle de goederen, foo is'er
een wegens igevreeide/diade , twaer door men verioekt immisfiem etn

(ó) tit ff. de V£nir,in,pejj: mitt^ (c) tit. ff. .ft Vemr^ nom· mul. 'm pojj: (fj tit,
ff. de Infpic, \>entr.

10. De immiüie om de drie verhaelde oorfaken geeft fodanigbez-it^
recht niet, als in.de bruikverkryging &η\ΐίά& poJfe£oire middelen wort
vereyfeht, maer fy geeft de bewaringe der goederen en der vruchten^
daer uit voortkomende, tot welken einde als gezegt is, een Curator
des Boedels wort geordonneert, die alles gelijk een goedt huifvader
moet beforgen , wat tot gemelte bewaringe van nooden is , ook de
waren[, die niet duuren konnen mach by verkoopen , hoewel onder-
fuiTchen de eygénaer niet verbooden wort op ende ontrent het goedt
te zijn, het felve te bouwen end' onderhouden, mits daer van geen ge-
not treckende, foo lange de immiiïie niet is opgeheeven, het welke
gefchiedt, als d'oorlake waer door fy is toegeftaen geworden, koomt
op te houden, (g)

11. Immtsfie om fchuldtbewaringe en aenftellinge van een Curator
over een defolate boedel wort meeil gebruikt, en is de Curator niet te ach-
ten als een gemachtigde van de Crediteuren, maer alsrepraefenteerende:
de perfoon van de fchuldenaer, en die het regt des felven eoifent, met aen-
Ipake te doen op fodanige lieden ende goederen , als de fchuldenaer fel-
ve konde gedaen hebben. , . .

i'z. En daerom als een Curator van, iulken boedel met hypotekai-
re a<5l:ie gaet aenfpreeken , de lieden ende de goederen waer op
de Crediteuren dat Recht van aenfpraek hebben , foo ilaet hy
fijn bijl op een oeft , al foo hy Curator van de boedel zijnde geen
qualiteit heeft , om het recht van de Crediteuren in het werk te
Itellen. (h)

ig. Een ander is het , als de Crediteuren ziende dat de Debiteur
hoewel voor handen zijnde, geen reddinge maekt, eyfch voor recht
tegen hem neemen , ten einde hy fal gecondemneert worden om te
gehengen ende te gedoogen , dat de Crediteuren foo veel· van fijne
goederen verkoopen , als genoeeh fal zijn tot hare betalinge, zegge,
wanneer hy in gebreeke blijft om fulx te doen ; want de Crediteu-
ren hier toe condemnatie verkreegen hebbende konnen yemanc ftellen
om de verkoopinge te doen, en alles te redden wat tot erlangen van
haer competentie van nooden is, ende fuik een gelaftigde vertoont dan
waerlijk de perfoonen en het recht der Crediteuren.

14. NaeKeyferlijke rechten moeten ook, die geciteert zijnde, niet
verfchijnen, wel lijden, dat 'er immisβe in haer goederen gefchiede,

om datfe niet konnen worden gedoemti maer hcedenfdaegs gaetmeii
tegens haer tot eindelijke uitipraek toe , ende foo is de iramiiïie niec
van nooden nochte gebruikelijk.

15". Wanneer echter een zeer overlaeden Debiteur reede van fijn
Crediteuren is overwonnen , en het blijkt dat hy fijn faken verwaer-
looft, ende nergens nae omfiet , het fchijnt dat alidan de Crediteu-
ren ibuden konnen eyfch neemen ten dien einde dat hy ichoon voor
handen zijnde, foude worden gecondemneert te gehengen ende tege-
doogen , dat de Crediteuren in de poileifie van alle fijne goederen
worden geimmitteert end' dat 'er een Curator van de boedel ibude
worden geilek , die de huiren en vrujchten foude ontfangen , ende
voorts foo veel tot bctalinge van de boedel noodig was verkoopen,
ende is foo by den Hove geweefen in fulke omftandigheeden voor de
Crediteuren van feekere echte lieden voor kerilijt 1680. Soude echter
niet meenen, dat men conclufie foude konnen neemen, gelijk eenige
Crediteuren in die fake meinden te doen , ten einde de Debiteuren
fouden worden gecondemneert hare goederen te abandonneeren, Want
alfoo dat is een werk van eigen wille , foo is 't niet wetmatich, daer
yemant toe te doemen , dat hy verklaringe van fijn wille tegen fija
wille foude moeten doen.

16. Deiè Curateele is eigentlijk geen publijk ampt, ende men kan
daer toe niemant dwingen, gelijk tot geene adminiftratie van goede-
ren, immers niet fonder merkelijke reedenen, want als het anders niet
konde mgefchikt worden, foude de Overigheit yemant daer toe konnen
vcrkieien j ende mogelijk ook tegens fijn wille dien lail opleggen, (i)

17. Het felve foude ook konnen gefchieden, ten aenzien van goe-
deren van een uitlandig perfoon, dien men niet en wiile waer te vin-
den was, en of hy levende of doodt mochtezijn, maer diergelijke ge-
dwongen Curateur foude geenfins tot borge te iiellen gehouden zijn,
waer toe andere verplicht zijn, lodanige die uit de η aeite vrienden haer
aen prcefenteeren tot bewaringe en bedieninge der ièlver goederen.

18. Dit is een geval, dat al dikmael te pallè koomt, dat yemant
lang buitens Lands zijnde geweeft fonder dat kenniife van fijn doodt
zy, de naeile Vrienden de goederen eyfchen. Is geen ander middel,
als d^t-hnn de goederen werden ingeruimt, onder kautie van te ful-
len re(titiieeren· als de vvermifte perfoon mochte voor den dach koo-
men, en dat onder de qualiteit van Curator of bewinthebber des boe-
dels , ende niet van erfgenaem, die hem niet toekoomt, foo lange des

aftderen doodt niet kenbaer is, door tijdinge of wettelijke Trefumptie
van fijn ouderdom.

19. Wat aengaet de plicht van defe Curateurs, ende de neerftig-
heit die fy moeten bybrengen, is ongeveerlijk het felve te verftaen,
dat elders van andere Voogden en Mombers is geleert, te weeten dat
β de plicht van goede huifvaders tnoeten betrachten ende boeten 't geenc
dat fy daer tegen hebben gedaen , immers ten aenzien van de Credi-
teuren , want ten aenzien van de fchuldenaer fchijnt de Curator niet
verder gehouden te zijn als tot getrouheit en boetinge van grove
flofheit, om dat het door fijn fchuldt daer toe is gekoomen , dat 'er
een Curator heeft moeten worden geilelt.

2,0. Defe Voogdije wort geëindigt, als de iaken des boedels gered-
det ende ten eindde gebracht zijn, of als de tijt, tot welken het be wint
is aengenoomen, verilreeken zy; want, om dat dit geen publijk plicht-
ampt is, foo kan daer bedingft van tijt plaets hebben, dat in minder-
jarigen Voogdije niet mag gefchieden. (a)

Wat appel ^y ende tfiaarom^tis wge'Voert. tVattrappen\>an [^ppelmFrieflandt
gebruykely\i. Γαη "ifiat faken geappelleert tfort. Op '^at 'tfiffe^t ^ppel y»ert
aengeflelt. ^pofleten ende gehruyk in dien. Citatie in cas Van anticipatie. TrO'
ces y>an ^ppel Fatale tijden \>an 'i .J'ppel. Communie \>αη ^ppel fiveezins
yerfiaen. EffeSi Van jippel in '^at faken cedeert,

^^Mpely 't welke niet anders is, als een beroepinge van een fenten^
tie des Needer-rechters , tot een die hooger^ is , ofte van be-
tioeminge tot een pfsblijke bedieninge, daer by men zjch befwaert vint, en-
de wort met alleen het eerfte appel aengeftelt, als yemant hem be-
fwaert vmdt over den geheelen inhoudt der fententie , of het voor-
naemfte gedeelte delTelfs, maer ook als yemant in de koften gedoemt
is, of m een andere qualiteitals behoorde en die Item nadeelig is, dat
IS, foo dikwils yemant hem befwaert vindt.

1. De recdenen waerom appel is ingevoeit, zijn voornamentlyk drie;
ten eerften, omdat het oordeel van de menfchen lichtelijk dooien kan,
en de hervatte for^e wjfer is, als de eerfie, daer by koomende, dat de
Needer-rechter-ftoelen ibo wel niet beftelt zijn met wijfe Rechts-geleer-
den , als de hooge bancken ende Hooven, infonderheit by ons, al-
waer de ièntentien in de Needer-gerichten flechts op het advijs van
een Advocaet pleegen afgedaen te worden.

De tweede reeden is , om dat de Needer-rechters ter plaetie
daer fy woonen meer geleegentheit hebben van vrient-of vyantfchap
met particulieren te maken ende te vervolgen , als de Hooge Rech-
ters op een'ander plaetfe wonende:

4. De derde reeden is , om dat de macht der Needer-rechters te
groot ende te nadruckelijk foude zijn, indien van hare beveelen, nit-
ipraken, ende fententien , geen beroep tot hooger macht konde ge-
ichieden , en foude lbo aen den Oppermacht als aen de onderlaten al
te laftig vallen.

f. Nochtans is het fchadelijk voor het gemeen, dat 'er veele trap-
pen van fiAppel in een Republijke zijn vaftgeftelt, om dat de lieden daer
door ièer langh in hare faken worden opgehouden , ende uitgemergclr.

6. In Fricflaudt foude het niet beeter konnen zijn als het is, want
gelijk het zeer heiliaem is, dat de lieden van de Neederrechters be-
Iwaert zijnde, konnen appelleeren, foo is ook wijilèlijk geordonneert,
dat 'er maer een appel maeh vallen , 't welke genchtet wordt aen het
Hoff provinciael.

7. Edoch in politijke faken zijn twee trappen van Appel van de
Needer-rechters tot de Heeren Gedeputeerden , en van defe tot de
Heeren Staren, ende in kerkelijke faken ïijn noch meer trappen, want
cerftelijk van't gewijfde by een kerkenraedt valt appel aent' Claflis,
van 't Claffis aen de Deputaten van 't Synodus, van dele wederom aen 't
Synodus felfs, ende dan noch van de Synodale fententie, aen de Sta-
ten des Landts; wel te weeten, als het acngaet faken van het uiter-
lijk kerke-beftier, want faken van leere ende difcipÜne koomen niet
tot de Heeren Staten.

- 8. In kkine civijle faken konnen ook wel meer trappen zijn, ge-
lijk van uitipraken der PoUcy-Meeflers wort geappelleert aen de Magi-
firaet ende van daer aen't Hoff.

9.C Wy iprécken alhier van rechtfaken, ende wel van chile ^ maer
niet van crimineele, dewijl niemant daer van oordeelen kan als 't HöiF
alleen, van't welke nopens cnmineele dingen, geen beroep'valt in ee-
niger manieren. i ο. Maer

10. Maer in civile dingen valt appel niet alleen van definitive fen-
tentien , maer ook van alderhande interlocutien , finder onderfiheit of
de hefivarenijfe fieedig dmrt of niet , jae van alle vordere befwareniflen
door appoindementen, ofte beveelen van de Needer^rechters veroor-
faekt, dat alfoo nae het Pauièlijke recht tegens hcE Keyferlijk by ons
acngenoomen is. (b)

11. Voor het Keyièfs recht is dienteneevens déiè reeden, dat door
alle die kleine appellen te veel fleeps in de rechtiaken wort veroorfaekt,
maer gewichtiger is de reeden van reddinge der ingezeetenen tegens
de on&lUjkhceden van hare Onder^overheeden ende officieren, waer
op het Paus-recht in defen ende oniè praktijke z.iet.

12. De maniere van appel aen iê ftellen is tweederïey, by mond^
of by gefchrifte. by monde gefchiedt het van definitive fimentien flaende
het genchte , waer onder ook gereekertt worden , dé taxatiën by dc
Nseder-rechters gedaenj maer van taxatiën der Commiflarien van den
Hove wort reaudttie verfocht, doch uitfpraken vanpmferentien by Com-
miiTaris van den Hove gedaen, zijn de gewoonlijke ordere van appel
onderworpen , als ook is/i· van huiièn, meUoratpen^ ende andere
van groot belang, (c)

15. Schriftelijk gefchiedt het nae 't afgaen des gerichtes binnen 10
dagen, als mede van interlocutoire fententien, provifien tot namptiflc-
ment, ende alderhande befwareniflèn, ende moeten alfdait

de reedenen van befwareniflè voorgeftelt en verklaert worden, hof en"
de de tien dasen vm de ogenblik^ der fententie af, tot den filfden ogenblik,
des tienden daags daer aen. (d)

14. Ten ware de gedoemde geen kemijjè van de mtfirake fHochte hebben
gehadt, want dan loopen de tien dagen van die tijt af, dat hy ^t ge-
weeten heeft , fio verre hy geen ProcHrenr int Gerichte gehadt heφ,
want die het appel moeite hebben aengeftelt, gelijk elders gezegtis.
doch foo de meefter fijn verhael op den Procureur wegens armoede
niet konde neemen , foo kan hy relief verfoeken tegens het verloop
van tijt.

15-, Nademael de uire zelden wort uitgedrukt in de memorien van'c
Appel, foo is wel gehapert, of de tien dagen moeften verftaen worden
verloopen te zijn als 't op den tienden dach ware geschiedt. Weete by den
Hove in fuiken gevalle het Appel te zijn aengenoomen als maer van de
dach bleeke·, ten ware de <tAppelleerde kondt aentvijfen, dat dé laeflemro
van de tiende dach by het aenfiellen van 't appel rede verloopen was,

. 16. De Ordonnantiezcgt, dat een Appellant van andere befwarenrlTert
als definitive fententien gehouden is in gefchrifte binnen tien dagen te ap-'
pelleeren, fonder dat hy het by monde vermach te doen, en is fodanig ap-
pel afgeweefen op exceptie daer tegen geilelt den 19. Martij 1680.
tuflchen Pijter Wijbes tot Machum appellant en excipieerde ende Sehelte Ga-
bes Reinfma mede aldaer appelleerde ende excipient.

17. De reeden waerom het by monde , ftaende het Gerichte niet
kan gefchieden is , om dat tot iulke uitfpraken partijen niet worden
geciteert, die daerom van het mondelinge appel geen kennille altoos
ibuden konnen hebben : en dewijl tot mterhcmien die op bewijs zijn
geweeft altoos citatie valt, ibo wort verftaen dat van interlocutoire
tentien die geïnterloqueert zijn geweeft , by monde wel kan wor-
den geappelleert , gelijk in de lèlve fake Rechtens foude geweeft
zijn, indien fy op bewijs ware geweeft 5 edoch het gebeurt niet veel,
dat fulke interlocutien weder geïnterloqueert worden, behalv en in don-
kere faken ende die van gewichte zijn. Blijkt dan, dat in defen geen
plaets heeft het onderfcheidt, of d'interlocmie kracht ende effe^i van de-
finitijf heeft, of niet, gelijk men anders ibude konnen hebben gedacht.

18. D' Ordonnantie wil ook, dat den Appellant aen den Rechter en-
de aen den wederpartije fijn appel fal laten verkondigen endeinfinue-
ren , 't welk mede verftaen wort binnen de tien da^entc moeten ge^hiC'
den; wat aengaet de infinuatie aen de weederpartije , die is nootfake-
lijk ende nagelaten zijnde maekt nulliteit ende verval van't appel,
maer d'infinuatie aen den Rechter, boven ende bchalven het rekcft toe
veribek van appel binnen de 10. dagen aengeftelt, is foo eevendrachtig
niet in 't gebruik ende naegelaten zijnde, pleegt het appel niet te doen
vervallen , nademael 't effeót van die infinuatie door het infinueren
van het Rekeft genoegfaem is vervult , ende alfoo is by den Hove
verftaen in de iake van Hanfo Hermmnides appellant ,cnde excipieerde te-
gen A. C. van H. den 1679.

19 In 't appel wort doorgaens bygevoegt het verfoek van Αροβε-
len of Epiflolen ('t is een woordt) welke niet anders zijn als brieven
van de Neederrichter aen 't HoiF, waer in bekent wort gemaekt wie
geappelleert heeft , en in wat faken , met de voornaemfte reedenen
van partijen hun eyfch ende antwoort ende d'uitfprake daerneevens.

20. Defe apoftelen moet de Neder-rechter verfocht zijnde, binnen
^Q dagen nae de fententie verfeegelt, in gefchrifte leeveren ende foo
verre de Rechter weigerachtig mochte zijn, kan de appellant van het
Hoff verfoeken brieven van inhihitte ofte compulfirien waer door dc

Nccder-rechter bevoolen en des noodt gedwongen -Wört, om defd-
ve te geeven , die hem ook wel voor het einde der 50 dagen kon-
nen worden verleent, als de fake geen uitftel lijdt, en hy daer van
by de Needer-rechter voor twee getuigen diefchrijvenkonnen, heefc
geprotefteert, en daer van certificatie aen den Hove getoont. (a)

21, De Needer-rechter moet ook deii Appellant een tijt voorichrij-
ven, binnen welke.hy de Apoftelen moet aen den Hove prsefentee-
ren, ten langften van zjss weeken , of eenigen korteren termijn, nae
geleegentheit van faken j ende ibo verre de Needer-rechter geen tijc
mochte hebben geordonneert, foo wort evenwel verftaen, dat het ap-
pel binnen zes weeken moet worden geintroduceen ofte geprtefmeerf,
anders gaet het verlooren.

zz. Nae de praefentatie van het appel volgt het proces ; ende ten
eerften leeveringe van het libel, by't welke d^e appellant moet ο verleg-
gen de geèxtend^eerde fententie van de Needer-rechter, met den eyfch
ende antwoordt aldaer genoomen, als ook de pnefentatie, ibo wan-
neer het geichiedt is , dat de appelleerde op een prafentatie mach hebben
getrmmpheertdaer van yets ontbreekende, wort het appel afgeweefen,.
niet helpende, dat de appellant voorwendtpartijdigheitenonv/illighein
des Rechters, alfoo hy daer tegens compulfonen hadde konnen bekoo-
men, en is foo verftaen in voorf. f^lie van Hanfi Hermanmdss contra·
A. C. van H.

Daer is geen jfèekere tijt by d'ordonnantie geflelt, binnen welke·
de Appellant libel foude moeten leeveren , en daerom gebeurt het
veeltijts, dat Appelleerde hem betrouwende op fijn.recht, den Ap-
pellant citeeren laet in cas van zAnticipatte gelijk men het noemt, ten.
einde hy fal gehouden zijn het appel aen te ftellen, of 't felve te ver-
faken en voor altoos afitant te doen. ten dage dienende moet de Ap-
pellant aenneemen om libel te leeveren, of anders als hy niet com-
pareert, wort hy door diipofitie van Commifiaris opde Rolle verftoo-
ken van appel, ende dat door profijt van een verftek j. hoewel het bil-
lijk fchijnt, en ook alibo by eenige Heeren wel is waergenoomen ^
dat den appellant noch falfs recht gelaten wordt voor drie weeken of
een maant tijts, met ordere om de difpofitie aen hem te doeninfinue-
ren, geUjk^hier boven reede ge^egt is.

24. Want alfoo de eyfch in cas vm anticipatie met anders is noch
zijn kan , als om een feekeren tijt door't HofF te hebben voorge-
fchrevenbinnen welken den Appellant fal moeten voortvaren , löo^

kan by verftek en άφφίύ daer op relatijf ook fiiec vèi'dei* gegaeft
worden.

25. Edoch als de appellant felf citatie heeftuirgegeeven, endeten
dage dienende niet compareert, foo woft hy buitentwijvelteneerften
en te rechte veritooken , gelijk in de eeffte inftantie gefchiedt met
eircumduBie^ maer in cas van appel is het foo veel te erger, om dat
niet alleeen d'inftantie, gelijk by 't eerfte pröces» maer het ganfche ap-
pel verboren wort, door men als de fake koorüC te dienen voOr het
HoiF de fatale tien dagen al lange verftreeken ïijn, ende het appel in
geenerley vvijfe kan worden hervat; hykan» als het hém goedt dunkt
van het appe afilaen, doch niet anders ds met ée k^fim.

z6. Defe tijden om het appel aen te ftellen en t'introduceeren gemeine-
lijk fatalia genoemt, konnen met inwillinge van partijen, of om gewich-
tige reedenen, door den Rechter worden verlengt, hoewel m de ka-
mer van Spier, noopens de tien dagen anders wort onderhouden; Voor
den Hove is hier van gehandelt d^en 17 September 1679. over het re-
keit van de gepoftponeerde Crediteuren van Fmnequer, tegen de ge-
prsefereerde Crediteuren der fel ver Steede, waer by d'Advocaten der
cerfte te kennen gaven, dat fy het Appel van de lëntentie des Com-
miiTaris niet konden aen de Appelleerde laten infinueeren vdgens Ordon-
nantie, om dat der ièlver Advocaten het exphiB niet wilden aennee-
men , ende de Meefters buiten de Provintie woonden dies fy ver-
Ibchten verlenginge van tijt , het welke fnoogêlijk aen haer Wel 'toe-
geftaen foude zijn geworden, maêrechterwierderaetfamergeoordeelt,
d^t de condüfie van het rekeft ibude Wófden geamplieert met verfoek
dat der Appelleerden Advocaten mochte Worden geordonneert d'inii-'
nuatie aen te neemen, wordende geoordeelt, dat haer laft in de fake
noch d-uirde, ende niet was geè'xpireert met d'uitfprake des Commif-
iaris van den Hove, dewijle haer de geheele iake, foo lange die voor
den Hove mochte hangen, was aenbevoolen.

Anderxins hebben wy voor deièn gezegt dat Procureurs wei ge-
houden zijn te appelleeren, als haer meelters hebben gefuccumbeert,
ende dat ook de Procureurs der appélléerden moeten ihen d'infinua-
tic def Af^elknten, nopens meriocmien^ om^at alfdan haer laft noch
duirt, en fy de meefters vertoonen: uitfpraek van prasferentie is wel"
Gén definitijf, lïiaer om dar d'Èêfftd uitfpraek van preferentie en het
appel beyde voor den Hove valt , foO duirt de laft der Advocaten
nootwendigltjk tot het uitdragen der fake toe , in plaetfe dat een de-
fmiiive voor de Needer-rechter zijnde gevallen , des Procureurs laft

aldaer kennelijk uit is j die vervólgens niet kan worden vérplicht to^
het aenrieemen van het geïnfinueerde appel , dies in fuiken gevalle
d'appellant foude bevoegt zijn om foo veel-tijts verlenginge te veribe"
ken als van nooden was om het appel aen fijn meefter te doen infinue-
ren, want nood heeft geen Wet , en kan 'er relief en reftitutie van
het verloop der tien dagen worden verkreegen , gelijk 'er gewiiTelijk
kan,_ w^t loud'er in dé weeg ;sijn , dat men om even foo gewichtige
reeden geen uitftel foude konnen verkrijgen eer de tijt noch v^rloo-
pen was ? ' . n. i -

28. Wat aengaet het fafa^/ van 't appel te praefenteeren , dat kan
met confent van partijen buiten twijvel verlengt ofte verkort worden i
maer niet by den Rechter, foo het fchijnt , om dat d'Ordonnantie
2£gt dat d'Appellant deièlve kan dwingen door Hofs brieven om bin-
nen de ^o dagen en fomtijts eerder Apoftelen te verleenen', en om
van het Hoff lodanige verlenginge te vérfoeken, fchijnt befwaedijk
genoeghfame reedenen te konnen te palle kooipen ; ibo '^er echter nae
rechte eenige mochten gevonden worden van nootwendigheit , het
Hofï" foude nae rechte wel eenig uitftel konnen geeven , gelijk ook
de verlenginge van de tien dagen by 'heft HofF 'foude moeten'worden
verfocht^ ^/fio de'mach der Need^-rechters in die fake metdefenten-
rie gefleeten is. ' < ·'"· · · - - c

29. Dat , ende boe verre de procureurs konnen en moeten appel-
leeren voor bare meefters, hebben wy reede voor defen gezegtv Voog-
den en Mombers konnen ende moeten ook appelleeren * voor de geene
waer over fy üaen , by gevolge een man ook in dé fake van fijn
vrouw, (b) ■ ' ■ ' - . ■ i :

' 50. Een moeder kan ook appelleeren in de (ake van haer foon en-
de voorts alle nabeftaende perfoonen , onder cautie de rato ofte viin
goedtkenninge, gelijk^elders van de eerjie inftantie gez.egt is. (c)

51. Alle de geïnterefleerde konnen ook appelleeren en het appel
vervolgen , fchoon de fententie tegen een ander uitgefprooken is >
liiits hy betoone, dat'er hem uit wettelijke oorfakert aen geleegen is. (d)
' 32. Jae wanneer, veel medegenooten van een fake zijn, welkers mid-
delen van defenfie ztjn een en de felve , kan de gene die niet heefe
geappelleert, deel maken aen het appel by een der genooten aengeftelt,
cn foo hy koomt te triumpheeren, hy wort der viélorie mede deelach-

§· I· if. de ^ppell. l. αι. C. de Trocur, Gail. i, οΰβ 135. (d) L iO.§,ult.jJ de
^pptllat.

tig, cn nochtans een van haer zijnde gecondemneert dat fchaedc
d'ander nietfio veel meer gmfi heeft viiiorie voor cmdemnatie^ (f)
. En wederom een fententie ter eerfter inftantie geeft noch fcha-
jde noch voordeel aen de mede-genooten , als fy geen maetfchappije
hebben , gelijk, elders ge-^egt is ; de reeden van het onderfcheidt fal
zijn , oin dat als eenmael alle genooten van een fake in het Gerichte
zijn geweeil, en de fententie hebben gehadt, welke fententie nader-
hant door de Opper-rechter is wechgenoomen , foo is ly wecli ten
profijte van alle die in de fententie betrocken zijn, maer om defelve
eerfl: in Rechte te betrecken, als iy haer felfs niet ingeftelt hebben ,
kan foo niet gefchieden.

54· Nademael de mede-genoot in deiên gevalle niets heeft als deel
aen 't appel van d' ander-, loo volgt indien van een fake twee fenten-
tien ge velt. worden , of twee faken in een fententie worden t' famen
gevoegt, van welker eene maer is geappelleert, dat alfdan de mede-
genoot niet hebbende geappelleert, ook niet kan fuftineeren, dat hy
ran beide faken het appel deelachtig foude worden, by exempel, een der
eygenaers van een fathe landts, appelleeert van tauxatie der huifingc
op de landen ftaende , doch niet van de melioratien of van de taxe
der hovingen daer aen behoorende^en in de felve fententien begree-
pen 5 de mede eygenaer niet hebbende geappelleert binnen de tien
dagen , wil echter het appel vervolgen , niet alleen ova: de huis-
tauxatie, maer ook nopens de melioratien ofte hoovingen , waer te
nevens d' ander zich heeft geruft gehouden, hy wort niet verderaen-
genoomen als d' ander heeft geappelleert.

gy. Gemeinelijk echter wort communie Van appel anders genoo-
tnen in diergelijke exempelen, te weten, als de appelleerde ziende,
dat fijn partije geappelleert heeft, zich alfoo wel toont befwaert als de
appel ant , ende verfoekt even foo wel de fententie te hebben gere-
formeert tot fijnen voordeele als d'appellant, hoewel de tijt om voor
zich te appelleeren al verftreeken is, ende dit wort in de pradijke
meer communie van appel genoemt als het voorgaende , dat in de rech-.
ten meer bekent is , en buiten twijvel communie van appel mach en
moet geheeten worden: (g) nochtans foo wel defe als d'anderecöw-
mmie die de appelleerde met den appellant gebruikt , kan tot geen
andere poinóten worden uitgeftrekt, als die de appellant heeft uitge-
drukt, gelijk Sande tergedachter plaetfe leert; en'daerom, is van een
konventie geappelleert, de appelleerde kan de communie van appel

CO /. 3. i,ff, dc^ppelltit, Q.fi unJplur, αρρ, (δ) Sa»d, l, i,t\l· 13. def,7*

.niet uitftrecken tot de reconventie, dewijlé dat een'ganfch andere
eyfch is. ' - ' . ^ ' * "

Het efFeót van het gedane appel is, dat de gevelde fententie
blijft hangen ende wort gehouden, als of fe niet uitgefprooken was,
foo dat de Gedoemde niet kan worden befwaert, met yets, dat uit
kracht der fententie foude konnen voorgewent worden , niaer het
geene met de fententie niet gemeens heeft wort niet verbooden, ge-
lijk of'er een arreft gedaen wierde op goederen ofte penningen van
de Gedoemde , dewijl dat voor de fententie ook welkonde gefchie-
den, en is al foo op feeker rekeft geappoinóteert, den fMuary 1680.
dat niet tegenftaende appel over de fake ten principalen een arreft op
de queftieufe goederen wel konde beftaen. . Wederomfeekere
Heimigs, hebbende ondertrouwt een dochter .buiten vaders confent,
maer niet opentlijk getrouwt, was by den NederTrechter.,gedoemt in
een boete , met bevel om van de bywooninge van gemeltei dochter
af te houden, hier van appelleerde hy, en ondertuflchen.wierthy ge-
nootfaekt om van 't vrouwmenfch af te blijven j waer over hy klaeg-
de, maer is afgeweefen, om dar ook buiten de fententie de Rechter
hem konde doen afhouden, van foodanige bywooninge;, b'ehalven
dat de felve bywooninge was om het appel ende de geheeleirechts-
pleeginge onnut te maken, voor Alderheihgen i6Si. ' i '

. Ingevalle de Rechter, van wien geappelleert is, de fententie,
dies niet tegenftaende , ter executie wilde leggen, t' en foude noch-
tans den Appellant niet vry zijn , hem met gewelt. tegen te ftaen,
maer ook defweegen fijn toevlucht tot .den' Opper-rechter moetea
Jieemen. , ^ _ . . . , i. ^ , .f;

58. Daer zijn èenige faken, waer van wel kan geappelleeit worden,
mits de fententie by provipe ter executie werde geflelt ^ (h), om dat de na-
tuire der fel ver niet en lijdt de train van tweederley inftantie; fooda-
nige zijn ttï^éï]]ii opz.eggmgen van landen ende huiien., wanneer opi-
pofitie daer tegen is gevallen , fonder qui^ftie.van eygendom j.iten
tweeden, queftien over,hêt· onderhout van perfoonen, die haer felven
met konen voeden j ten derden, over booden en arbeidts-loon dat ver-
dient is j maer de queftie over, het onderhout moet, alhier verftaen
worden nopens het toekoomende, het verleeden aengaende. raoet or-

U 39- Noch belet appelexecutie niet iji faken onder de laoö Gout*
guldens, (zijnde eercijts geweeft 50 Car: guldens) volgens«Relbluriê

van den "ίο. September. i6ig. mits, de triumfant Gaütfe ftelle van het ge-
wijfde tc reftitueeren , indien de fententie van de Neder-rechter by
den Hove'mochte worden verandert, waér van echter de Officieren
ofte.Geréchten vry zijn, ten aenzien van de breuken yemantbyièn-
rentie -van de Neder-rechter opgeleidt, eri is foo yerftaen by den Hove
den /^ifmy, op ihec rekeft van WUkeiGijSerts , tegen Rienk van
BHrmaniai Saekma.n.· . f t . 'i - - - '

r ép.' JProvifiomele condemnatie tot namptiffeii^enf behoort ook tot dele
Ordonnantie niet , maer wort geexëcuteert, fchoon -over de fomma
van 200 Gout-guldens ftijgende. s

41. Het verftaet zich ook , dat féntentien fpreekende van faken,'
die^geen feèkere taxen hebben, gelijk van Servituten ende gerechtigd
heeden, viiw jHrifdiilie, vm grondt-pachten en eeuwige renten, mede
niet! behooren tocidefe Ordonnantie , en daerom niet konnen worden
geëxecuteerd, ^Is mede wanneer yeiïiant gecondemneert is tot her-
roepingen van injurien, benevens geldt-breuke beneeden de 200 Gout'-
guldens, die fententie moet ook blijven hangen , om dat de breuke
van de herroeping.niet kan worden gefcheiden.
ί :■■ 42. Maer die.gedoemt4s 'met de' kófte'nwelke nevens 't principael
tf iamen. boven de iomma ftijgen , kan^op dat voorgeeven, de execu-
tie niet ontkoomen , maer wel nevens de vruchten, intereiTen ea
andere aenhangièls, wanneer die met haer Capitael de fomma te bo-
ven gaen; wel te weten, als de fomma li^uijd is, maer illiquijd zijn^-
ide. , foo kan de"'fententie , nopens'het Capitael beneeden de ibmma
wel geëxecuteert ^worden , maer 'niet ten aenzien van de vruch-
ten, fchaden endc intereiTen, die dan tot het uitdragen van het appel
toe'hangende'moeten blijven. . -

-I 45I1 Als Ook de condemnatie beheliènde verfcheidene fommen, ^ruit
uit véricheidene-.oorfaken , foo konnen fy niet worden t' famen ge^
yoegt,-,'! om dei ibmma van d-Ordonnantie te'overtreiFen j gelijk of
yemanti! gecondemneertί was in loo Gout^ulden^ boete benevens
φ fchaden en ^intereffen gehadt of géleeden ;^ die Oogenfchijnlijk verre
over de hondert Gout-guldens Üeegen, de executie foudé doch niet
konnen werden opgehouden, om dat de breuke koomtuitd'Ordon-
nantien.ivan inj,urie%, de-ichaden ende intereiTen komen uit de wet
tAqtiilia ; van gelijken die om woordelijke ende dadelijke injurie
gceóödemneert i i'kan die'boeten'imede met t'iam'én voegen om de.
cxecutiéltÊ bekoomen. ^^ ' ' - ' ·

pel onderworpen, nae het ijaüfelij kef Recht wbrdenièbegreepen on-
der de laken, die wel appel toelaten , maer ondertuflchen geëxecu-
tèert worden, maer alfoo by onie Ordonnantie fulke faken ipedalijk
Worden opgeftelt, en daer onder de pofleilbire middelen niet en zijn,
foo volgt dat daer van appel vak , gelyk van andere faken , uitge-
nomen 'het alderfömmierfte ,gerichte..van.hét-welke ν^^
gens ónfe praólijke ganfchelijk geen Ap^el onderworpen isgelijk
voor defen al is geleert. (i) Onie Ordonnantie ipreekt niet van'ey-
ichers die afgeweeièn worden, maer van principale condemnatien on-
der de 200 Gout-guldens , en daerom een Impetrant wordende niet
ontfangbaer vei'klaert, ende daer by gedoemt in de kollen, die min-
der als 200 Goiit-guldens beloopen , kan met'het appel de éxecutie
van de Neder-rechter beletten. <>, .: ,, , , ί .. .:ί;ΐ! ;η

45". Het proces van appel wórt volvoert op de lêlvé maniere als wy
hier boven van de eerile inftantie gezegt hebben, moogende by partijen
nieuwe middelen ende bewijfen worden aengewent , gelijk ^ly bevinden
fullen te behooren, tot nader ende beeter beweeringe van hare fak^n.

46. Des dat het de fel ν e fake moet zijn-, i én· daerom ook in jkb'
flantie de felve eyfch en conclufie , die ter eerftér inftantie genoomen
is geweeft , fonder dat men zich echter aen woorden bindt , ^öf aeu
eenige veranderinge, die het weefen der fake niet en betreft, foo k
l^erejedeert de exceptie van Tjaert feroens , tegens G. R. appellant
in cas van injurie ende geëxcipieerde, die ter eerller inftantie wel had-
de verhaelt in fijn libel, dat hem ook injurien warenlaengedaen, die
met des Impetrants injurien behoorden te worden gecompenlèerc
maer hy hadde het in de conclufie niet geftelt, gelijk hy-ten libelle van
het appel hadde gedaen, waer tegen d'appelleerde ftelde, maer

is verftaen dat dit by voeglèl wel mochte gefchiedcn, om dat de com-'
penfatie gefchiedt ipfo jure, dat is, onmiddelijk^uit krachte van de wet^'
waer op de Rechter acht kan neemen en recht doen, fchoon niet ver-
focht, als het maer uit den procefle geblijkt, met reconventie'foude
bet anders zijn , die in cas van appel niet wort op nieu toegelaten,»
gelijke al voor defen ^ez^egt is,

47· De executie van de fententie gevallen in cas van appel moet
gedaen worden byden Rechter, tot wien het appel is aengeftelt, ende
niet by de Neder-rechter, wiens macht door het appel is verdooft, en
gelyk de wetten fpreeken , als te niete gedaen, foo zeer ook* dat de
keil en by het Neder-gerichte gevallen , by het Hoff worden ge-

tauxeertii dat evenwel meer is uit pradijke als uit reeden van recht
volgens welke de koilen zijn een aennangfel van het principale proces, (k)

48. Uyt defe reeden van pradijke volgt j dat een appelleerde Trium-
fant, eenGedoemde nier kan aenfpreeken, hangende appel, om pro^
vifioneele. taxatie te ontfangen ende dimimtien te ilellen , gelijk in
de (Neder-rechten dikwils gepradifeert wort, om de taxatiën by haer
te behouden.

49. Appel wort geweigert aen de geene die by Intendit verftec-
ken zijn , (1) die by ackoort het appel hebben afgeftaen, (m) die om
haer bedieninge qualijk te hebben waergenoomen van hare Overhee-
den zijn gecailëert ofte gefufpendeert, buiten eer-roerende oorfaken, (n)
worden hier ook toegebracht , die om pacht-fchulden ende fchattin-
gen zijn gecondemneert. (o)

> 5-0. Vmapfel fcheelt niet veel klachte van nulliteit^ wner door men
klaegt, dat de fententie recht uit ftrijdig is tegen de wetten ; het
welke mach gefchieden binnen de dertig jaren , en eygentlijk voor
den ièlven Rechter ; maer evenwel is de pradijke, dat klachte varr
nulliteit voor de Neder-rechters gevallen by 't HofF wort aengeftelt,
gelijk appel j 'maer die van nulliteh voor den Hove gevallen wil kla-
gen, moet fulx wel te weeten , voor't HoiF wederomme doen, doch
valt K.elden voor\ en is te weeten, dat niet alleen klachte valt van nul-
liteit in een definitive iêntentie begaen, maerook vantevooren. Soa
verhaelt Nauta by het HofF citatie in cas van nulliteit vergunt te zijn
aen eenen Dijkman , die klaegde gedoemt te zijn op acmfatien in de
vacantie voor een Byzitter alleen gevallen, by Nama decif, 129.

fi. Maer als de tijt van het appel niet is verftreeken , foo is befl
by maiiiere van appel te gaen, dat immers oolc mach gefchieden, en
dikwils gedaen wort, om dat alfdan de executie wort belet, ende niet
Qp klachte van nulliteit, waer op geen furfeance nevens de citatie be-
hoort vergunt tc worden , gelijk Nama verhaelt by den Hove ver-
ftaen te zijn in die felve decifie, den 7 September 1645. hoewel echter
de faek foo wel geleegen kan zijn , dat furlèance mach worden ver-
leent , als de fake haeft kan worden afgedaen, en de nulliteit in den
beginne zich opdoet, en weete foo geappoindcert te zijn op iêeker
rekeft van Baetie Dirkx, tegen de Magiflraet van Franequer,

(k) SanA. I. I^. tf. (') /. i» C. Quor. appell. l 4. ff. d judtc. (m) /. r.'
§. 3. uiquib,appell, nonlic. («} / 3. C. Quor, appellat, (o) l, 4. ^/. uit. C. eod.

Wat rjgVyƒ ende oogmerk der ^eVtdenten, JVanmer de executie belet. ior^·
tochte in defen, Maniere om het ^yiji te introduceeren ende te Very>olgen. In
'Ï»at faken ^Vijs geen plaets heeft. Maniere Van de I{eV^fen af te doen.

Ie voor den Hove, foo wei ter eerfter initantie, als by ap-
pel gecondemneert is , indien hy meint befwaert te zijn
heeft noch een middel, te weeten, van Revifie, 't welke is
een beroepinge van de Rechter niet wel beraden zwijnde, tot den fehen Rech~
ter om z,ich beet er te beraden, te weeten, die zijn fack verloeren heeft
verfoekt dat het HofF de fententie, by h^tï ^^γύιίλΧ reformeeren, ora
foodanige abuiièn als hy meint te konnen aenwijfen.

2. Gelijk het om de onfeekerheit van de oordeelen der menfchen ,
in donkere faken ibmtijts met goede reeden ende gevolge verfocht
wort, foo gefchiedt het ook dikwils, ten einde de fake op te houden,
om het welke in eenigerhande manieren voor te koomen, is geordon-
neert, dat de Revident al voorens moet namptiièeren in handen van
de Griffier de fomma van vijftig Car: guldens , die ten profijte van
het Landt worden verbeurt, als het HojfiFby de voorigc fententie ver-
blijft, maer reformatie vallende, krijgt de revident zijn geit wederom,
oo c foo het fchijnt , nae reeden ^ als de fake by accoort wort byge-
leidt, om dat alfdan geen verbeurte weegens reukeloos veribcht revijs
plaetfe kan hebben , en in twijvelachtige faken de F^fius ten aenzien
van de breuken niet gefavorifeert, maer tegens hem geoordeelt wort. (a)

3. Het aengeftelde revijs kan evenwel de executie niet ophouden,
mits de triumfant borge fielle voor de refiitutie, foo wanneer de fententie
mochte worden gercformeert, edoch kan de barge niet worden ge-
cyfcht of het revijs moet binnen de tien dagen aengeftelt zijn , vol-
gens het geene by Keyferlijke Rechten geordonneert is , ten aenzien
van de fupphcatien, waer mede de revijfen heedenfdaegs mede verge-
leeken worden, nae de tien dagen revijs verfocht wordende, lbo

4. De triumfant geen borge konnende krijgen, foo κ de vrage of
hy met eede in plaets van borgtochte kan beftaen , om tot executie
te koomen, en is dit vry twijvelachtig; onfen Bouricius de offic. advoc,
meint van jae, maer Nauta in fijn 144. άεαβά verhaelt by den Hove
gediiponeert te zijn op rekeftvan dAu^Douwes, die condemnati'e had-
de bekoomen tot voortgank van feekere koop , dat wel de koop ibu-
ée voortgang hebben , (dat reede een gedeelte van executie was)
maer dat de koop-penningen onder de kooper fouden verblijven, die
daer van geduirende 't revijs , intereflen tot 5 ten hondert foude beta-
len , mits dat het revijs binnen zes maenden foude worden voldon-
gen, het welke was een middel-wech tuiTchen de twee gevoelens over
deie fake, den ^o fanmrij 1644. -

Wel te weeten, dit moefte weegens onvermoogen gefchieden j
want een bezitter van vafte goederen, die anders ook van rechtelijke
borgtochte vry is, in deiên dat recht niet mach genieten, geüjk^Nau-
ta op de felve plaetje verhaelt by den Hove verfiaen te zjjn , ten a,enzien
van de Overile Liaukema , ende by mijn weeten feeker wel begoe-
digt heer, om die oorfake fijn dochter heeft laten emancipeeren, om
dat fy borge voor hem foude konnen worden, hoewel de emancipatie
niet even noodig is in cas van Revijs , om dat kinderen voor hun
ouders in welkers macht fy zijn, wel borgen konnen worden, (c)

6. Indien echter de condemnatie gevallen is tot eenig feit, gelijk
-of het was tot herroepinge van woordelijke injurie, foo kan het niet
anders gefchieden, of de executie moet worden opgehouden, omdat
anders het revijs geen nut foude konnen doen , nademael in fuiken
gevalle geen remedie van cautie, plaets ofte gebruik van genoegfaem-
heit foude konnen hebben.^

7. De tien dagen verftreeken zijnde, kan het revijs noch binnen de
twee jaren aengcftelt worden, fonder wijders, ende placht genoeg te
zijn, dat het rekeft om citatie tot het revijs binnen dien tijt ten Hove
gepraefenteert was , maer by refolutie van den 24 Februarij is
vallgeftelt, dat het revijs binnen de twee jaren ook op de rol Ie moet
worden geintroduceert, dat echter de oude Ordonnantie ook vermeit, (d)

8. Ten dage dienende moet deRevident, de reedenen en middelen
fijner befwareniflèn, by monde ende gefchrifte deduceeren j de ma-

fb) NoV. 119. C^p, 5. (c; /. 10. §. I.ff, defidejujj: l. 8. C. ead. (Λ) TiL Van
ï{fVijs art. z.

hiere is \ dat het libel van revijs by den Advocaet op den rolle mer
luider ftemme wort voorgeleefen, cnde wort daer op de Revideerde
dach gegunt, om van antwoort by geichrifte te dienen, met condufte-
dat de Kevident fal verklaert worden niet ontfangbaer , ende by
de fententie niet befvvaert. (e)

De Revident ten dage dienende niet compareerende wort geaccu-
feert van contumatie, ende door het profijt van een accufatie verftoo-
ken van fijn revijs met de koften ende boete van acht Gout-guldens
ten ware de Revident wettelijke ooriaken van fijn uitblijven den Hove^;
konde betoonen. (f)

9. Van gelijken wort de Gedaegdé door profijt van een aecu/atie
verftoken van antwoordt ende van alle fehriftuiren, uitgenoomen van.
een remonflrantie , Tonder nochtans daerop te wachten , maer wort ter-
ftont tot de revifie voortgevaren, behalven vier goltguldens boete vaó)
de gedaegde. (g) _

10. Maer als de Triumphant ende Revideerde de twee jaren by de-
Wet gegunt, niet wil uitwachten, Γ00 brengt de pradijk uit goede-
reedenen mede, dat hy de Revident kan laten citeeren, in cas van an-
ticipatie, gelijk van appellen hier boven is gezegt, ten einde hy gehou-
den fal zxjn , het revijs binnen feekeren tijt aen te fiellen , en de revident
niet compareerende kan worden ^eaccufeert, en door profijte van dien
verftoken van revijs, indien hy binnen ièekeren tijt by de Commifi^a-
ris op de rolle te prsefigeeren , ende nae deflelfs infinuatie fijn re vijs-
niet aen koomt te ftellen, wel te weeten, als hy reede rekefi ten einde
van revijs heeft geprapnteert.

11. Revijs wort geweigert in faken, niet bedragende over de vijf-
hondert car. guldens , als mede ook in houwlijx faken gelijk by dea
Hovegeweefen is, tuflchen Ida Hanja^ en MatthijsRommertsvoortsAl-
derheiltgen 161 o. noch op het rekeft van facob Feikens tekens fancke Cla-
fesm feptember 1646. van Catharina Lmtenbach, tegens foannes ButtingA
1660. den 10Decemb: ook niet in crimineele faken, gelijk verftaenis,
op den rekefte van Cornelis Cuik, den 9 Martij 1619. SaeJ^ta.

12. In het proces van het revijs, mogen geenderhande nieuwe fei-
ten worden by gebragt, maer de fake moet uit de eigeniltiaden, die:
ter eerfter inflantte zijn geweeft, afgedaen worden , doch reeden van
rechte, mogen allenthalven in de fehriftuiren , (die fonder confent van
't Hojf niet verder als duplijj^konnen uitgeftrekt worden) mitigaders in de
remoiiftrantie' nae believen voortgebragt worden , of de Gedaegde^

15. Ingevalle by ongeluk het voorige proces mochte zijn verloeren,
foo kan 'er geen revijs vallen , of het moefte beftaen hebben in een
loutere c^ueftie van rechte, dan foude de fake op nieuws weeder wor-
den gediiputeert, mits de Revident onder eede verklarende , dat de
ftucken van het voorige proces bfiiten fijn fchtildt, te fieken waren geraekt.

14. Het proces van revijs volfchreeven ende geevangeliz.eertdat is,
by partijen in de Griffie naegefien ende met het eerfte proces gefloo-
ten zijnde , foo wort het felve beneevens dat van de eerile inllantie
geibnden aen den Heere Stadthouder om geleefen te worden, eenmaent
voor dat het dienen fal op 't alderuiterfte; ende naderhandt wort het
in deilèlfs prsefentie en in den vollen Racdt, of ten minften by fee-
ven Heeren Raden, (anders foo veel daer in z,eggen konnen ) geleefen,
ende van nieuws daer op geadvifeert, ingevalle het Hoff perfifteert,
wort maer een biljet uitgegeeven, waer by partijen fulx bekent wort
gemaekt; maer in cas van reformatie wort by nieuwe fententie recht
gedaen ende gepronuncieert extraordinaris op alle rechtdagen.

if. Ende alhoewel de gewoonte is, dat de Proceflendaer op gead-
vifeert is, foo lange geen zeeven gelijkformige advijièn zijn voor den
Impetrant ofte zes voor den Gedaegde, of immers foo lange niet fee-
ker is, dat het geadvifeerde niet foude konnen verandert worden by de
Heeren, die daer over zeggen mogen j alfdan fodanige Proceflen wach-
ten nae ofte gezonden worden aen de abfente Heeren , foo is echter
fulx in't ftuilvande Revijfen niet altoos waergenoomen, maerisjongil
vcrftaen by den Heere Stadthouder ende Raden, dat by pluraliteit van
de prsefente Heeren fal gecondudeert tot interpretatie van't 12.

16. Voorts om dat de revijfen te korter mogten afgedaen worden,'
is geordonneert, dat de exceptien tegens het Revijs, te weeten, dat
het binnen den geftelden tijt niet is verfocht, of dat de fententie by
partijen is aengenoomen ende gehomologeertfoo als men ipreekt, of
diergelijke , niet anders mogen worden voorgeftek, ak beneevens ant-
woort ten pincipalen , ende met concluilen tot allen fijnen , dat is,
van niet gehouden te zjjn het revijs te laten voortgaen, tot niet ontfangbaer".
heit, ende tot verklaring^, dat de revident by de fententie niet is befiuaertj

. jj. Het revijs heeft veel gemeens met het appel , onder anderen
' ook dit, dat als een der mede-confoorten revijs heeft veribcht ende
getriumpheert, het lèlve mede tot voordeel van d'andereHrekt, gelijk

by den Hove geweefen is, in de fake van ay^nne Agnes van SwartfenX
hergh ti'ed: Hameville tegens J/tjfr, Helena van Swartz^enbergh dm f Ju*
lij 1679.

18. Het is de pradijke dat de geene die het revijs verlieft, indien hy tc
vooren heeft getriumpheert, nieuw revijs kan veribeken, om dat ten
aenfien van hem noch geen revijs fchijnt geweeft te zijn, door dien hy
het niet heeft verfocht gehadt ,' hoewel me reeden van rechte mogelijk^
anders fonde te verfiaen zijn , doch kan aen beide kanten gediiputeert
worden, cn is onfe pradijke foo veel te gevoeglijker alhier, om dat
daer door het groote revijs te beeter kan worden voorgekoomen.

WanmzT groot ï^eVyV aengefielt '^ort. Ordere deffhlfs» '^fdoen'mge ende pnmntiatie
derfelver. Treden 'ivaerom dtfe groote tieVijfin "^img 'borden gebriim,

eerfte revijs door het tweede beveiligt is, noch kanaen-
» * geilek worden het gemelte remedie van groot revijs, waer
door de Heeren Gedeputeerden op name van de Staten des Landts, tea
ycrfoeke van de gedoemde, binnen de twee da^ennae de laeile.fenten-
tie ofte perfiflement van den Hove by d'eerile iententie, te doen kie-
ièn , ende by een roepen binnen drie maenden nae gedane veribek,
zes vrome en goede Kechts-geleerden , foo wel in de kenniflè der
Wetten als in de pradijke ervaren, drie uit de Provintievan Frieflandc
en drie uitheemfche , by welke de proceduren van beide inftantiea
worden gerevideert, ende bj aldien het vooren ge wij fdewortgerefor-
meert, loo wort uit name cfer Staten van Frieflandt uitfprake gedaen.

2. De ordere van dit groot revijs is , dat als de Heeren Revifeurs
hare CommiiTien van de Heeren Gedeputeerden hebben ontfangen
met a£te van guarand over Ibdanige moeijelijkheeden, als iy in eeni-
ser wijfe daer van mochten vreeièn , hoedanige alle extraordinariiè
Rechters eeniger maten pleegen te apprehendeeren, foo doen fy den
cedt in handen van de CommiiTaris der Heeren Gedeputeerden,
I^eel. Aaaa waer

iwaer op de CommiiTaris van't HofF^ met eenlheufle aenfpraek etidc
fommiere oopeninge van de iake,-. het proces .geflooten aen de Revi-
feurs overleevert; die het lelve terilont beginnen te leefen , in pre-
'fentie van de Heeren CommiiTarien, die altoos vryen toegang hebben
in de vergaderinge, alhoewel fy daer niet altoos gewent zijn te koomen.

De proceflèn afgeleefen zijnde, wort by de Heeren ReviTeurs
geadvifeert van den laagilen af tot den hoogften, te weeten, de uit-
heemfche zitten aen de hooger handt van de tafel ; ende inlandtfchc
naë de zijde, gaende de advijfen over en weeder, heteerfteby delaeg-
fte der inlandtfche, het tweede by de laegfte der uitheemfche worden-
de gegeeven.

4. De advijfen van de Revifeurs zijnde gevelt, foo worden geoo-
pent de voorgaende advijfen van het Hoff, ende te zamen gevoegc
met die van de Revifeurs, waer uit dan de flurdheit ende conclufie wort
gemaekt, wordende de koften by den Hove getauxeert, ingevalle
condemnatie tot de koften mochte zijn gefchiedt, En wort de uitheem-
fche Revifeurs acht guldens ende d'inlantichen vijf gulden 's daegs goedt-
gedaen, buiten de verteeringen tot Leeuwarden , die neevens alle ande-
re köften' by den Revident moeten worden verlegt, ende byprovifie
betaelt.

y. Dit alles is foo by de Heeren Staten geordonneert nae^elijkheit
van het geene by Koninx tijden wierde gepraótiièert ten aenzien van
den grooten Roet te Mechelen , tot wélke doen ter tijt de laetfte Re-
vijfen gebracht wierden. art.i'^.zo.ii.%^.van Rêvijfen.
> 6. Nae de veranderinge der Regeeringe hebbeii de' Heerlen Sfatdn
dit recht aen haer getrocken. Maer defe groote Remjfen worden niet
veel gebruikt, foo om de groote koften, 'hoewel vatt korte expeditie
zijn^ als om dat altoos een ander moet voorgaen-, eftde bekent is,
dat die wel dikwils aeng^ftelt , maer langiaem eisde 'zelden iifgedaen
s;votden; 'en daerom te meer aengeftelt, by fülke ■Gödóemde, dieiè
willen gebcuiken , om den kft der executie xc oHtWindênj fcet Welke
is een v^ de 'grootifte fwiifchteden 'onfèr PraiSbijke.

0')fetgang tot mifdadetit en '^derom dus lang uitgefielt, BefchryVtnge Aer mifdaden '
en Verklaringe daer Van omftandichlyL Deilinge daer \an , ende aenfpraek nii
de felve gefihapen,

•Y hebben in het derde boe^i kap. verf. ig. gezegt i dat
^ verbinteniiTe voortkoomt uit tweederley oorlake, tewee^-
[ten uit contraü of uit mifdaedt^ ende nae datvandecon-
in het gemelte derde boek^, wijdluftig was gehan-
delt, ibo hadde in het vierde boek^v^n. de mifdaden gefprooken fullen
worden ; maer 't is om .reeden in het begin van het vierde boek^va:'
haelt , gelaten,

a. Het was ook niet zeer van nooden, om de zamenhang van de
verbinteniiTen niet te fcheiden, onmiddelijk nae de contracten, van miil
daden te ipreeken, om dat heedenfdaegs door mifdaden d' eene burger
aen de ander, voor foo veel het mifdaden zijn, nauwelijx gezegtkan
worden verbonden te zijn, alfoo niet verder als tot vergoedinge van fcha-
de by particuliere kan worden geageert , gelijk beneeden faPworden '
geleert.

Maer wat zijn mifdaden ? men kanfe befafirijven, dat het zijn I
Ongeoorlofde feiten die door de Wetten geflraft worden, Ongeoorloft of on-
deugende moeten de feiten zijn, want indien deugdelijke feiten door
wetten ingetoomt ofte verbooden worden, gelijk wd te met gefchiedt,
dat zijn geen mifdaden , maer in fodanige Wetten is ièlf mifdaedt;
alhoewel ly niettemin voor mifdaden uiterlijk geacht ende gehouden
worden.

4. Uit het ψοοη feiten leeren wy ten eerfien, dat noch gedachten
noch bloote poogingen voor miidaden worden gehouden; want van
de Gedachten is men alleen aen Godt reekenfchap fchuldig, (a) ende
wat de poogingen aengaet die noch tot geen ongeoorlofde dadelijkheit
uitgeborften zijn, de kenniiTe der menfchelijke fwakheit eyicht , dat
d'eerfte beweegingen die in onfe macht niet zijn, ongeftraft behooren
te'^ijven, of immers.lichter als voltrockenc miidaden, te worden ge-
llraft.

Want dat fy altoos en t'eenemael ongeilraft fouden blij ven, laet het
gemeine nuc niet toe, om het groot gevaer dat in ibdanige eerile en ge-
weldige beweegingen is , van dat fy tot daden niet iiillen uitbreecken.
Weshalven het haeftig mes of deegen trecken uit toorne by de Wetten
pleegt geftraft te worden, ende in meeil alle mifdaden worden de poogin-
gen die tot uiterlijke bewijfingen ende beweegingen zijn voortgezet,
arbitralijk, ende niet met ordinarife ftrafFe, dic op de volbrachte da-
den is geftelt, in Rechte geftraft, (b^

6. Somtijts wordenfe wel t'eenemael ongeftraft gelaten, fchoon al
verre zijnde, gelijk in Falsheit, by aldien yemant een fals teitamenc
heeft gefchreeven, indien het ohverteekent ende onbeveftigt is geblee-
ven, lbo woit het over gezien, (c)

7. In teegendeel worden ook wel poogingen , die zeer verre zijn
gekoomen, ende foo veel den dader aengaet ten uiterften toe gebracht
zijn, met ordinarife ilraffe vervolgt; gelijk of yemant op een moor-
daiiige wijfe een ander was op het lijf gevallen, hem gequetft, ende
voor doodt hadde laten leggen, hy foude buiten twijvel met de doodt
worden geftraftof fchoon de patiënt daer van opgekoomen foude
moogen zijn. (d)

8. jae by ouds , die op yemants lijf met geweer hadde gegaen, of
die venijn in een anders fpijfe hadde gedaen, moefte ordinarife ftrafFe
van doodcilagers lijden , dat echter hecdenfdaegs. foo niet wort on-
derhouden. 9. Edoch

(a) 1.1% ff. de Τ oen, (b) /. i pr, ^ uit, ff. de Ε xtraord. crim. |(c) l. ff.
adCfw/, de Falf. add, i 22. 4 ff. eod. iit* (J) Λ γ, ff. ad l, Cornel. dc Sic.,

'9' Edoch in mifdadeil· die van zeer gevaerlijkcn uitzicht ende ge-
volge zijn, worden ook de minfte poogingen ende roeringen met or-
dinariiè doodftraffe vervolgt; gelijk in miSaden tegen het leeven Van
Koningen ende Prinsen·, mitfgaders tegen de gemeine rufte wort
waergenoomen.

ισ. Jae ook niet te doen ende bloot fiilfwijgen, maekt altemet ichul-
dig aen ordinarife ftraffe , gelijk de Wetten^ ipreeken, ende door
Praétijke beveiligt wort, in dè ièlve mifdaden van gequetfte Maje-
lleit, voornamentlijk als het is tegen het leeven van een Pringe, (e)·
in andere zeer fware faken wort Itilfwijgen ook wel geftrafr ^ edoch,
met minder als ordinarife ftraffe. (f)

^11. Anderzins buiten fodanig gevaerlijk fchadelijk ftilfwijgen ende-
ïiaelatigheeden van een yder fijn plicht, wort tot mifdaden ver eyfcht,
dat hti feit daer zy ; weefende meininge van yemant-dar hy quaet
doet niet genoeg , om hem aen mifdaedt dien hy meint te begaen ^
fchuldig te maken, als hy die waerlijk niet begaet.

neemt, niet anders weetende, of hy doet het tegen des anderen wil-
le , die het echter voorgenoomen heeft toe te ftaen , ende die hem
'tgoedt hout als^gefchonken, alhoewel fodanig perfoon voor Godt een
dief is , foo is hy't voor de menfchen ende nae Rechte toch-niet;
wam de Rechters oordeelen de mifdaden niet anders χ als voor foo vérre Jy die
met handen grijpen /jonnen, Gedt oordeelt de gemoederen ende gedachten, (g)

13. Van gelijken, indien yemant by een ander mans wijf meint te
ilapen, die echter by de meidt ligt, hy is voor Godt den Heer' een
echtbreeker , maer voor de menfchen ende de Rechters niet meer
als hoereerder, om dat het niet waer is, dat hy een ander mans wijf
gefchonden heeft, ende foo in diergelijke gevallen, (ft)

14. Het is evenwel niet van nooden, dat het lichaem van fiet/^/V
ofte mifdaedt by de eygenfte perfoon des miicladers zy , want ook,
om een ander mans feit yemant wel kan geftraft worden , foo verre
hy daer toe raedt of lafl hebbe gegeeven.

!ƒ. Zegge raedt of Ιαβ , fchoon geen hulpe tot het uitvoeren van
de daedt, want die aen fodanige werkelijke hulpe fchuldig is, heeft
het hchaem van de mifdaedt felf onder hem, waer toe de heelers van*
diefftallen mede behooren. (i^

C®> h quifquis $ 6. C. ad L. InJ, Maf. (f) L t.ff. adL. Tompcj. de Tankid.
/.I. 17. ér 28. ad Sc. Silan. (g) infi, de obligat, ex del. (h) /. 425?.

ï,6. En fodanige ^yn, ook die lafl: g.eev:en, aqn.:,eeniapder , omeenigé
inifdaedi te bedrijven, die ook met ordinariiè .toffe aen^^ wor-
den 5 ten ware iy in de macht, ende onder-de vreefe vans de lail-gee-
ver geilek, 'waren , in welkea g^'alle fy wel zachter gehandelt wotr;
<len, infonderheit als het geen 1'ware mifdaden zijn. (k)

17, Feiten nochtans, alleen , fpnder opzet· ende boos voorneemen
maken geen^mifdaedt »i.en daerom kpHnen, kindereni, en uitzinnige
geen mifdaedt begaen , (Ij maer wel. dié naeft· aen de manbaerheic
zijn gel5.oomen loo wanneer gröote bopsheit in de felve wort be- ,
fpeurt. (m);

18. Dronkene lieden worden foo licht niet voor onichuldiggehou.'
den j om dat iy wel onweetende, evenwel niet door onweetenheit mis-
doen!, maer dpqr dronkenichap, by haer niet vermijdt, ende ibois'cu
ook geleegen met die door ilerke ,paj(ïien.van toorn of welluil koo·
m^en te mifdoen. (n)

19/ In de beichrijvingei van mifdaedt is igezegt, dat het ongeoor-
lofde feiten zijn, die door de^ W^ettm geflraft worden ; 't welke daer by
is gedaen » om dat zeer, veele feiten by, de Goddelijke gebooden ende
de gezonc^e reeden ongeporlofcj evenwel door, geen Wetten onder ilraife
verbooden worden, als daer zijn dronkenfchap , ondankbaerheit, Onans
fonde en andere meer 5 foo het-fchijnt , ter ooriake van deonmooge-
lijkheit, om de felve alle rechtelijk te vervolgen ende te ilraifen.

20. Dus verre, van de befchrijvinge der mifdaden; Sy zijn vanouds
onderfcheidenan-Prw4ii, end.e,;P«%ÏS? rnifdaden, maer de uitlegginge
der..ouden pafl: niet op onfe tijden , . de woorden echter zeer wel , iji
defer-voegen.

21, Private^ mifdaden, zijn , daer van de beichadigde of beleedigde
perfoonen tegen den dader eyfch van gelde tot haren profijte moo- ,
gen.aenileWen,

PMjkej^ wapr oyerrweegéns de hecrlijkheit tegen den Perfoon
d^r Daders,eyfch, wort,genQpmen tot openbare ilraSe , foo aen lijf
en leeven, als eere ende goedt.

2:^, En, defc konnen wederom met 1 een ander zin in Private ende
Publijke onderfcheiden worden , invoegen Private zijn, die particu-
liere perfoone^i, quetièn ;in jiaer, goedt, haereere, haer lijf, haer lee-
ven of anderzins. Publijke , die tegens het Algemeine beil ende toC-
quetfinge der Heerlij kheit worden begaen. , 24. De

(k) ImU. C. de^M^qui^Hadfcriff. tefl. L %:C,ad L.luLdeVi l.S.CJeSep.VioU
0) 1.12, ff, aL.Cpm,Mfic:. (n^) l, ii\. ffdel{eg,lm. U Ii. 2. /. 16,

hoit tot lafte van de erfgenaem ,· het -2;y töt'gielt 'öf tot lijFftraffé, jat
al was't maer om enkele vergoedinge van fcbadej behalvcn foo verre
dc erfgenaem daer by gebaet Ibud^e moogen zijn : Reèden is , om
dat de mifdaden in boofe voorneemens beftaende, yders gemoedt ra-
Itcn cnde geen gevolg konnen hébben ép andere': ook oin dat'Èif-
gena.men wel naevolgers zijn vim goederen , maer geeniünS van'^e--
goederen. . ' ' ' ' - · ' - - -

^nder^gedeeken \>an de mifdaden^ Tarticulieri en onbemernie germge mifdaden \ alè
yan bedroeh ykn fals lahdmeetéh ^ f^'lfé'momber. 0edaegden 'of gearréfieerdis
' 'géeximeerh ittidfmoedef niae ^t r^e¥de' bbthiëlijkgeen V.oógd ijMetidt gikoofen, \

"^^^y^jT Υ hebben jff'hai·^ mifdaden genoemt, waer van de parti^·
\\/ culiere perfoonen tuiTchen eikanderen atSfcie hebben,
yy z, Maer is te weeten „ dat van alle mishandelingen ^
ifneerendeels .nae dat iy groot óf Idein , min bf mter ergerlijk zijii ,
^e^Officiers^ door liare Fifialen^ myde^de^Proch-eHr GinemeÏWGegcns
het Landtfchap breuken konnen neemen ende aenklachte doen.

3. Te weeten, de Grietfluiden ende Burgemeefters in de byibndere
ï^etièn 5 van alles, uitgeflooten τι^αΐ lijf en leven aengaet, want alle ίοο-
danige dingen behooren tot het Hoff. (a)

4. Wy lullen eerft handelen van het recht den particulieren alleeD.
geichapen ende vervolgens van het ander.

5. De particulieren hebben aótie , foo dikwils fy beleedigt zijn in
haer goedt, eere ende lichaem,.

6. Tot het goedt fullen wy brengen eerft eenige geringe ende ièhier
ongenoemde mifdaden , waer van aétie is , of tot vergoedinge van.
fchade of ook tot ftrafFe in geldt en goedt.

'-V·" T'öt vergoedinge ftrekt voor eerft alderhande bedroch, daer de-
Wet geen ander a^tie van heeft gegeeven j want bedriegerije in con-

traden en handelingen begaen , wort met de felve aébie , die nopens
den handel valt, altoos vervolgt, (b)

8. Specialijk, als een Landmeeter of eenig ander Meefterutekorc
lieeft gedaen met een falfe maet op en aen te geeven. (c)

9. Als yemant de qualiteit van Momber of Voogd heeft aengenoo-
itien, dat hy niet en was ende u alfoo in een Ichadelijk contract
heeft gevoert. (d) ^^

IQ. Als yemant beeft te weege gebracht, dat u partije geciteert
ofte gearrefteert zijnde niet is gecompareert of het arre/^ ontkoomen
is, ende gy daer fchade door hebt geleeden. (e)

11. Als yemant goedt, daer op hy achterdochthadde, datgyafbie
foud maken, heeft verkocht, verwiflelt ofte vervreemdet op een an-
der , daer gy fwaerder partije foud aen hebben, (f)

12. Behoort hier ook toe , als een Moeder overgaende tot hec
tweede houwelijk, geen Momber kieft over haer kintj ingevallehet
felve [llerft fonder wettig Mombervoordathet Teftamenr kan maken ,
ibo konnen die naeft aen't kint zijn nae de Moeder, de erveniiTeey-
ichen, waer van fy vervallen is, foo verre geen reedenen zijn, waer
door fy herftek foude konnen worden, (g)

ïg. Van defe ende meer gelijke dingen wort in Rechte nergens
openbare aenklachte of geltftraffe weegens het iw^/^/^ gegeevén, maei
alleenlijk aen particuliere geintereiïèerde.

(b) Dix. adtit.ff. de dolo malo, ublyid. l.i. 5. ^ 4,/. 7. in pr. (c) Vt$e. ai
tit. ff: β metif. fatf. tnod. dix, (d) Dix, ad tit. ff. Quod falf. Tut. auB. (e) ^id
tit. ff. de eo per qmm faB. (f) Tit, ff. de u^limat.jtidic.mfti.cauf, (g)

jVdt door öney^emlyke mifdaden Verfiaen '^ott. OnerVareMheitóesï^echteri. Schd'
delijke uif^erpinge uit yemants kamer. Ge')faerlijke flellinge Van eentg goedt, en
d φαί begam in yemants huis^ die^t goedt aengenoomen hadde Wgens fijn ntC"
ringe te handelen»

I. Β ^ Ovenverhaeldc feiten zijn foo geringe, dat fy nauwelijxon-
der de mifdaden worden getelt; bekender zijn de oneygent-
lijke mifdaden , waer van reede gemelt is in't i. Kapittel
vers 6. en volgende,

τ. Het 1Λ]Χ\ feiten y die finder werkelijk^toedOen van de geene, die men
flraft, hegaen worden^ altoos echter, om fchult ; die by.de Wet voor
uit geileft wort, om dat anders geen ftraiFe foudè paflen. ·

2. Dele vericheelen van de eygentlijke mifdaden tweezins, tem. dat
delaefte vereyichen een boos opzet in den dader, uitgenoomen icha-
de, daer in ook verzuim geftraft wort; in de oneygentlijkemiidadea
is noit quaet opzet, maer alleen achteloosheit.

4, Ten z. de eygentlijke zijn altoos feiten by de miidaders ièlfs be-
gaen; de oneygentlijke zijti doorgaens feiten by andere begaen, en-
de die toegereekent worden den geenen diefe behoorden verhoedt te
hebben.

5*. Sodanige feiten worden vier in Keyièrlijke Rechten gemelt;
ten I. als een Rechter qnalijk^ oordeelt , buiten bedroch \ hy wort ge-
breukt nae goedtvinden van het HofF, zelden meer als in de koften
van't proges.

6. Maer die met opzet qualijk oordeelt, die begaet waremiflaédt,
wort eerloos , gekaiièert , ende moet alle den hinder ende koftea
boeten, (a) ,

8. Ten Als yemant openbaerlijk yets heeft gehangen ofte gezet ^
dat lichtelijk foude konnen vallen ende den verbygaende fchade toe-
brengen j die moeft eertijts vijftig guldens betalen aen yder een die
hem daer op aenfprak ; maer hecdenidaegs kan niet verder by parti-
culieren geageert worden, als tot wechneeminge j ten ware de Offi-
cier eenige breuke mochte eyfchen, als't zeer gevaerlijk was.

9. Ten 4. Schippers, Herbergiei-s ende Stal-lieden, moeten inftaen
voor her goedt , dat hen te bewaren wort gegeevén , ende foo het
geftoolen wort, moeten fy den prijs betalen aen den eygenaer van
wien fy 't hebben ontfangen.

10. Het felve is mede te verftaen, van Bleeckers , Kleermakers j
Weevers ende allerhande Ambachts-lieden , die het goedt aen haer
betrout, hun hebben laten ontfteelen.

11. Soo dikwils ook ouders ende mombers voor de miiHaden van
kinderen ende booden moeten inftaen, om breuken te betalen, zijnfe
daer toe gehouden door reeden van oneygentlijke miidaedt , als bee-
ter hebbende moeten pallen op het doen van die onder haer opzicht
ftonden..

12. Nae Keyièrs. Recht wiert in eenige der voorgaende feiten de
boete van dubbelt betaelt, maer wy hebben reede gezegt, ende ίϊιΐ-
ien hier beneeden noch zeggen, waerom deie vaftgefteldeKeyferlijke
boeten in oniè tijden foo niet genoomen worden, (b)

Wat door fchade Vetjaen "ivort, Wderam hiet fchuJt fender op^ét geboet ende
- ftel de aldergerin^efcbult. ' Buiten ongeluk ende buiten noodffKer, Verfcheiden
andere foorten y>an getallen oyertfoogen t foo uit gemeen recht, als uit de Or-
, 'donnantien, : r . ." > v i

1. X^'^Nder de eygentlijke mifdaden koomen eerft, die tegens
; f^ i ^ het 'goedt-van ons even-naèften worden l^aenals daer
• ί πΧ^-^ zijn Schade , 'Diefftal Roof, Falsheit'lendé wat des
sïMfér-mkh zyn. ■ · ^ .·.' ■ ■ - ' t ·

wort , vn^nmeringe ttm em m^ér fijn gpedt ^ ^door des Daders fchnlt,
het zy met, of /onder opziet veróorf$€kt,^ . . f ι .

g. In defe mifdaedt alleen, '^ort de fchtilt ook fonder opziet geftraft J
in alle andere foorten van mifd^den wort vpor een gronde geleidt de
boosheit , en het voorneemen der geener die mifdoen ; behalyen dat
groote flof heit ook wel reeden tot eeriige extraordinarife ftraflFe kan
geeven, ^^x^ evm te voore^ gez^iigt is.^ , , . . * .

4. De reeden van dit onderfcheidt is, om dat in de fcbadariiet an-
ders ingezien wort, als de verilimmeringe van een ander zijn goede
ende vergoedinge des felfs, fonder dat Kier ftraiFe aeti het lijf,endc
eere plaets heeft, en de reeden wil eer, dm de„fihadegedragen u^erde,
by den geenen door -wiens fihulf df fchMe is joegeèmcht^ als My denéjigenaer
dien de fchade toegebracht is. , , ι t ί -vU y »

Soo is dan alleen vryi het ongeluk ófte] foodanig gevaVdut dooï
geen menfchen voorzienigheit heeft konnen worden! yermijda , waer
toe behoort het exempel van een hout-houwer , die in een bofch hou-
wende met het lemmer vlijgende uitide fteele ^ of mct.een nqderval-
lende ftük hout een voorbygaende heeft, gedoodt.ofte gequetft. .-Mits
dat de houtrhouwer t'jelkenis als.hy weet dat. yets fal neervallen mofet
uitroepen, Wanneer't is>aen een gebaende'wegiimaer als hpt die^rin
het bofch is foo behoeft hy jiiet te roepen, (a) - ^ ^ r.

6. Het ièlve is mede te verftaen, als 'er in bewoonde plaetfen yets
afgeworpen wort dat de voorbygaende kan fchaden ; want dan moe-
ter .geroepen worden 'tüjfchen'^t neerwerpen e'enige vèrpoofingen
2iijn i want als het nfderwerpen geduirig aen· een vpoft.^gaet ïbb
fpreekt de fake felve, dat het roepen op yder werp niet k'aó gefchieden.

7. Mede wort onder ongelucken gereekent, als yemant een ge-
oorlofde oeffeninge des lichaems op een plaetfe daer toe verordineert
aenftellende ende pleegende yemant quetft , mits hy .oQk^mo^t rofpe»
daer roepinge plaets , gelijk by ons in de Palmafie banen ^ ^ .maér
niet in het kaétfen, daer elk zich voor moet wachten,»ende lijdt hy
fchade zich ièlven moet wijten. i: ' » ,

8. Nevens ongeluk wort gereekent άζ noodweer^ als men'een an-
der fchade gedaen heeft om gewelt van fijn Uchaem of goedt af te
keeren., r r . ; - 71 ^ ' i . : ■ ; b;-i

9. Dit gewelc wort aengedaen door menfchen ofte beeften , als
het door menfchen gefchiedc , foo, is niet verder ^geoorloft fch^e te
doen aen een ander fijn lijf en leven , als om perijkel van ejgen lijf en

.leven te vermijden ^ maer het gewelt ons door heeften aengedaen i mo-
gen wy wel af weeren ter doode van het beeft toe , ièlf om iihadè
van goedt alleen te vermijden; wat verder tot onbelprookene noodt-
weeringe vereyfcht wort, fal in 't Kapittel van doodtjlag moeten ver-
handelt worden.

lo. Nevens noodtweer ftellen de wetten ook, als yemants huis
ftaende naeft aen een ontftaene brandt, wort om verre gehaelt door
de buiren om dé brandt te ftutten, 't welk echter veiliger aen ordere
van d'Overhelt mach worden gelaten, (b)

-ii. Buiten ongeluk moet ook alderhande fchult en onvoorzichtig-
heit worden geboet, in voegen yemant niet hebbende waergenoo-
•men de aldernaukeurigfte forgvuldigheit, gehouden is te boeten, het
geene hy aen een ander fijn goedt heeft te ichade gedaen. by exemp:
'Yemattf^^it op een peert of op een wagen, en rijdt over een menfch
of beeft'icgen fijn dank , hy is echter gehouden aen de fchade, foo
-verre een ander die fierker ef handiger imchte z^ijn , het peert of wagen
beter hadde konnen ftieren, en de ichade vermijden, (c)

12. -Tot ongeluk moet ook gebracht worden het geene in de Or-
donnantie ftaet, (d) dat die nae een vogel of yets anders fchietende of
werpende , tegen fijnen wille een menfch of dier komt te doodfchie-
ten of quetfen , die moet fulx met geldt beeteren en boeten, vol-
gens de taxe by de Ordonnantie daer op geftcit, waer van hier be-
-needen.

13. Maer de Genees-meefters, Heel-meefters en Apoteekers, die
'haer konft qualyk hebben in 't werk geftelt, fouden mede tot boe-
tinge der fchade door ilofheit veroorfaekt gehouden zijn. fcj

14. Buiten fchult is niemant aen fchade gehouden, infonderheit aen
fchade door een ander gedaen, al gefchiede het om fijnen thal ven door
fijn^vyanden ten ware hy door fijn fchult oorfake tot het doen die
"ichade gegeeveil h^de.";' ί ^

vf- ly.i Die. onder de lïiuiren van een Stadt bout huis of hof, heeft
niet te zeggen , indien het gebou om noodt of nut van 't gemein a£.
gebrooken wort, aifia men daer ter piaetfcy niet anderί als op eenafheul;^

16. Wel te weeten , die fcbuldig is moet niet alleen de prijs Van
ihet.vernielde of bedürvene goedt betalen , maer ook al het incereft
:dat de^eygenaer by-ihet goedt te lijden koomt j Exempel, yemant

* (i>) Oix.adtit.ff,deLeg.jiifuiLpof.6. (c) Im^etu, B> Jf^fi» d. tit, (J} Ord.
Z, boek m.i. art. (^) ^ Imperitia 7. d,tit, , '

doodt of verminkt een van vier gelijke koets peerden, hy moet niet
alleen betalen de prijs van dat eene peert van hem iêlf, maer ook foo
veel d'andere drie daer door nu nïinder konnen gelden, (f)

17. Daer is een byfondere ftrafFe tegens de befchadigers van boo-
men ; die de felve fchillen, knieièn en afhouwen ^ verbeuren voor
.de eerde reiiè twee pont groot, de ander reife vier, en voor de derde
reife acht ponden groot , en worden daer te boven geilraft arbitrd-
Ujk^, dat is, nae verdienften j voor de Idnders moeten de ouders in-
llaen. (g)

18. De aenipraek of adtie tegens fchade is eygentlijk of oneygent-
lijk , de cygentlijke is van fchade die yemant met fijn }ic}iaem doet
aen een andermans goedt, het welke met geit kan worden ge-
wardeert.

19. De oneygentlijke is, als men niet met fijn Hchaem op éen an-
dermans goedt dat waerdeerlijk is fchade toebrengt, maer als men ge-
leegentheit geeft tot fchade, fonder met fijn lichaem onmiddêlijk het
goedt felve te treffen ; gelijk of gy een andermans peert los maekte
ende het felve daer nae verdronk, of als gy het ergens opfloot dat
het van honger ftierf.

20. Van gelijken, als het befchadigde goedt met geen geit te war-
deeren is, gelijk nevens het lichaem van een menfche, want als aen 't ièl-
ve fchade gefchiedt is, foo kan het lichaem lêlve niet gewardeerc
worden , maer men moet reekenen het verzuim van de gequetile,
het meefter-loon, en voorts wat fchade of verloeren profijt gereekenc
kan worden , maer van fmert-loon of verergeringe van lichaem kan
qualijk yets worden geëyfcht, (h) als voor foo veel by de Ordon-
nantie feekere taxen op yder hdt en quetfinge zijn geilelt, waer van
hier beneeden.

21. Hoe wel by veelen verftaen wort, dat een dochter aen het
lichaem , voornamelijk aen 't aengezichte beichadigt zijnde , dien te
nevens vergoedinge kan eyfchen, om in haer houwelijk door geltge-
yordert te worden, in welkers hoope fy door de quetfinge verachter^
is ; het welke niet foo zeer buiten reeden als bmten authoriteic van
wetten is, foo in Keyfers recht, (i) als ook in onfe Praaijke.

22. De eyfch die weegens fchade genoomen wort vloeit van felfs
uit het vooren verhaelde ; te weeten, de eyfcher contendeert, dat de
gedaegde fal worden verklaert, fuik of fuik een fchade te hebben ge-

fO §. lllttd non 10. Ιηβ. de Leg. jfquiL («) Ord, i. tk. 4. (h) nhMma-
^rup.panp, (i)d.l.uli, ^ . t w a .

daen, en diènfvolgens gedoemt de ichade tc boeten met alle den in-
tereft ende aenkleeve van dien.

xg. Nae Keyièrlijke Rechten tnoefte de befchuldiger betalen de
weerdije van't goedt ten hoogften prijfe als't weerdig was, in het ge^
heele voorgaende jaer, te weeten, als een beeft gedoodc was, maer in
andere ichaden moeft hy betalen de hoogfte pnjs van de dertig voor-
gaende dagen^ (k)

2,4. Maer dit heeft heedenfdaegs geen plaetfe, gemeinelijk wort de
fchade blootelijk geboetet j jae ook die een beeft doodt of quetft , kan
het beeft betalende tot hem neemen, mits ook de vordere fchade hoe-
dende tot zeggen van de andere, dien het op fijn eedt gegeeven wort,
behoydens des Rechters matinge. (l)

25-. Van gelijken fchade door de beeften gedaen, wort voor d'eef-
fte reife enkel, en voor de tweede mael dubbelt betaelt, tot welken
einde men het beeft mach opbinden en den eygenaer binnen twee
uiren Jaer van verwittigen, die de fchade tot tauxatie des Dorprech-
ters fal boeten, en moet des felfs uitfprake voldaen worden, niet te-
genftaende beroep tot den ordinaris Rechter, het welke binnen acht
dagen kan gefchieden. (m)

26. Het opgebondene beeft moet niet qualijk gehandelt, maer be-
hoorlijk gevoSet worden, als het de eygenaer niet loft, mits betalende
des daegs zes ftuivers van yder peert of koey , ende g ftuivers vaa
een fchaep of verken, (n)

27. Andere fchaden door beeften gedaen , moeten de eygenaers
mede boeten foo verre het beeft voormaels beruchtet is geweeft , of
ook dat de eygenaer het by hem heeft gehouden, maer is het onbemch'
tet geweeft foo k^n de eygenaer met het felve te verlaten ende over te geeven
heβaen. (o)

28. De boete by den eygenaer verbeurt zijnde, moet half foo hoog
betaelt ^worden , als of het een menfche gedaen hadde, (p) wet dat
onderfcheidt nochtans, dat om fchade door beeften gedaen geen bcta-
linge van vermimenifle of meefterloon, gelijk in queifingen by men-
fchen gedaen pleegt te gefchieden, kan worden geëyfcht, foo als by
den Hove verftaen is in faken van Ede Walles ^ tegen CorneUs Gaukesi
den 20 December hoewel ook anders geoordeelt is in de fake
van fan Doekes, tegens fan Sjoerts 1618. beide volgens getuigeniile van
d'Hr. Saekma op het voorlT. 4. art. doch het eerfte is de reeden wd
gelijkformig. _ 29. Schade

2.9. Schade door honden die aen de keeten gehouden worden , of
binnens huis en ftal, behoeft by den eygenaer niet te worden gehoe-
det, maer wel als fy los gebonden zijn. (<j)

go. Oniè Ordonnantie ftelt ook de ftraffe van dubbelt opdengee-
nen die een andermans landt met opzet af ertet , maeit of daer uit
verzamelt, doch als het onweetende gefchiedt wort blootelijk de icha-
debetaelt. (r)

gi. Die vruchten op den velde vernielt, of onbehoorlijk plukt te-
gens dank van de eygenaer , wort drie dagen op water en broot ge-
zet , moetende door den Dorprechter daer toe aen het Gerechte over-
oeleevert worden. (O dat echter niet fchijnt te beletten, dat yemant
van de ftaende vruchten niet foude moogen plucken en daer van eeten,
gelijk de Goddelijke Wet toelaet. (t)

'Bejchr^Vmge Viiw di^al ende \efhlannge des feïfs in fi/n Voile leeden. Straffe H^ofs
diefflal f fio me K^eyfers recht als nae beedendaegfe Tra^yke, èeneVens deiimge
der fiorten ende toepajfmge yan dien.

Volgt Diefftal, Welke is aengrijpinge van een andermans
goedt ter quader trouwe, en om profijt ged^en, foo ten aen-
zienvandegeheelej^ff^, als van t beait ofte des ielfs,

2. Het wort aengrtjpinge genoemt, om dat fonder net goedt licha-
melijk aen te roeren geen diefftal kan worden begaen, (a)

g. Dies foo wanneer yemant geleent goedt, of dat hem te bewa-
ren gegeeven is, ontkent onder hem te zijn, het zy met woorden of
gefchrifte, die wort door bloote ontkenninge geen dief, maerhywort
het, als hj 't goedt met julk^ een voorneemm verborgen of aengetafi heeft^ (b)
4. Self niet, fchoon een dief zich in een ander mans huis of binnen^
kamer hadde, begeeven om te fteelen, foo lange hy geen goedt . heeft

aengetail, foo is hy geen dief, alhoewel hy des niet tegcnllacnde wel
kan geftraft worden, (c)

5·. Maer die op een ander mans papier of in fijn boek yets heeft uit-
gedaen, dat aldaer tot fijn naedeel wettelijk gefchreeven was, die is
een dief, om dat hy fijn handen aen een ander mans goedt bedrieg-
lijk heeft gelegt tot fijn profijt, het welke dan ook alfoo te verftaen
ial zijn, wanneer men niets uitgedaen, maer yets by het credit in een
anders boek tot fijnen profijte gefchreeven heeft, (d)

6. In de beichrijvinge is gezegt van vreemt goedt, om dat niemant
dief van fijn eygen β]η k^n, immers niet voor foo veel het ejgen is, maer
wel als een ander daer recht op gefchapen is , gelijk of yemant fijn
goedt te pande gegeeven hadde ende het felve fijn Crediteur wederom
afhandig maekte, die begaet diefihl van eygen goedt.

7. De woorden ter <juader tronwe, zijn gemein aen alle mifdadenï^
behalven fchade, waer van gejprooken is.

8. Maer tot diefftal wort ook vereyfcht, dat het om profijt gefchie-
de , want als yemant een ander fijn hoedt of fijn deegen beneemt
niet om profijt, maer tot affront, foo is t geen diefiial, maer 'c is hoon
ofte injurie,

9. Van gelijken, als het gefchiedt uit dertelheit en brooddiOnken-
heit alleen, foo is het geen diefiial ; gelijk voor eenige jaren een tijt
is gewecfl;, dat Studenten voor een abelheit hielden alderhande goei:
wcch te halen, ende den lieden te benecmen. Indien iy 't deeden om
het wederom te geeven of de prijs van dien, foo was het geen diefiial;
gelijk is verftaen geweeft, foo wanneer fy een bierileekers keiderby
nacht oopen hebbende gevonden , daer uit haelden ende wech-droe-
gen een halfi:onne hollantsbier en dat opdronken, doch het ièlve daer
iiae betaelden, was foo geen dieverije; Maer die meininge daer by niet
zijnde , foo moefte het diefftal zijn met brooddronkenfchap met al;
gelijk als fy op ièekeren tijt een venefoen paftey namen uit het fchip
ende dien op-aten, fonder te betalen, was rechte dieverije j veel meer
als iy malkanderen of dat noch erger was, aen d'Academie, boeken
benamen; alhoewel by haer weinig gereekent ende meer uit loffigheit
als om wiriil te doen wordende gepleegt, zijn echter defe en dierge-
lijke ftaeltjens rechte dieveftucken , ende moeten \^oor fodanig wor-
den geftraft, ten minften in gelde.

10. Verder, nademael diefftal niet ibnder begeerte van winft wort
begaen , foo volgt, dat yemant in levens noot zijnde , om zich te

xedden, een andermans goedt aentaftende geen diefftal begaet, ïW/V»
h^ hfft anders niet heeft koenen fiellen , is echter gehouden wedei'ommc
te geeven het geene by hem genooten is, foo haefi hy kan. (e)

11. Noch geeft de befchrijvinge te kennen, dat diefilal niet alleen
van de iake lèlve gefchiedi , inaer ook van het bezjt, ende van het
gebruik, van bezits diefftal hebben wy een exempel gehadt in het
verpande goedt , dat 'by den Crediteur bezèeten wordende hem by
den fchulcjenaer ontnoomen is. r ?

12. Zegge, de befchrijvinge vati diefilal boven geftelt, geeift ons
ceniger maten drie foorten aen de hant, \mhtt goedtfelf ^ van'tbezit,
cn van 't gebmiki '

13. Van het goedt iêlf, verftaet zich, als yemant goedt wechneemc
daer hy ganfch geen recht ontrent hadde. Wel te weeten , dat het
roerlijk goedt zy ; want onroerlijke goederen als landen en huilen
konnen niet geitooien worden , (f) maer wel ter quader trouwen
ofte geweltelijk ingenoomen. (g) hoe groot anders of hoe koftelijk
het geftoolene zy, wort niet aengemerki , om defe mifdaedt haer na-
me te geeven ( want in de geldftraffe is 'er ongetwijvelt ondericheidc
in ) invoegen ook zeer geringe faken, als een hoen, een duif, een ey
met opzet ende om winft, fonder meinmge van te betalen, wech-
gedragen, een dief fouden maken, (h)

14. Wederom echter onder deiè bepalinge ; ten zy men rceden
heeft om te gelooven , dat de eygenaer het niet qualijlc fal neemen ,
of dat men gezint is hem den prijs te voldoen \ ook indien het ge-
iloolene of genoomene foo gering' is, dat 'er geen geld-prijs op ftaet,
gelijk een ipeld. (i)

15. Diefilal van bezJt is , als yemant fijn goedt dat^ by een ander
verpandt of op een andere wij ie ter goeder oorfake bezeeten wort,
hem ontneemt, (k) ^ .

16. Diefftal vrngebrmkyfon begaen by alle de geene die haer 't gebruik
van vreemt goedt fonder'recht daer toe té hebben tot haer profijt acnmee-
tigen, fchoon ook het felve gebruik haer ineenigerwijfetoegeftaenis.

17. En zijn hier aen fchuldig, foo die vertrout of verpandt goede
buiten kennifle van den eygenaer tot haer voordeel gebruiken , als
die geleenc en gèhuirt^goedt anders,gebruiken , als haer toegeftaen
was, ten ware fy hetgedaen hadden met meininge , dat d'ejgemer Uniet

^ (e) md, Gfot lih. i. dejur. b. é' p. c. %. n. 6. (O /· 30.#. de Furt. ((,) §. 1/
wfin. infl, de vi bon. rapt. (h) Gallinamm 16. ίφ- Ιηβ, deji, % D, (ij arg,
β· 9. §, 10. d. fit, Ιηβ,

^mlijkj fif^- nemtn^ of ook mt morneeimH mn kern d4êr mor U vreè^
^en ύ petten, (l) '

iS. Diêfftal vi^oft anderfèheideft iö oprnhre m vtifhurgene diefftal,
b^èttbare is, als yemant met het geftoolene goedt betrapt is, eer hy
het tér pjaétfe daéf hy 't wilde Verbérgeri ^ gebraêht: hadde \ en verburgen
éièfftal ij , ^U yèffiaiit van dèfe rftiïdaédt bvêrtuigt is, nae dat hy het
ill ter voörgêBöómener plaètiè hadde beHélt. {m)

19. Daer zijn ook foorten van dief-M die daer voor gehouden wor-
den , hóewél de éigéntlijke befehrijvinge boven gèftelt op de feiten
niet en paft^ gelijk als yemant geftoolen goet weetensgekoehtofver-
borgen, heeft, of den eigenaer onthouden, ook als yciöant een dief in
hèt fteelen' béhülpfaetn is geweeft. ii>)

io. Edóeh die vieernt goedt genoomeö heeft , nm te^en Un van den
iipnaer , 'twelk hy echter meint tegen fijn dank te hebl^n genooraen»
die wort reehtéïyk voor geen dief gehouden, om dat hy den eigenaer
niet bekort heèé , en de J^echter de hlociiQ cmféentie niet en itraft,
lïiaer alleen ^t werk ^ föo dat uiterlijk zich vertoont, (o)
^ iti. Indien nochtans fond'erliöge ömilandigheedên van boosheitzich
öpdeeden, of d'ei^naer fijn wille daer toe hadde gegéevtn , om der»
dief beter te betrappen, dan foüde deiè miidaet itomers. wei plaetfe heb-
ben , nevens de toeilemminge van den eigenaer. (p)
^ 22. Alle menföhen konnen diéf-ftal begaen, m zijn daer aenicbul-
dig-die verflant van bedroch hébbetï ', fèlfs oolc kindé¥eö onderdei^.
jarën; indien fy érg genoeg daer toe bévondfen Wordett:. (q)

22; De ftr^ffe >?an"diefitS is nae ICeiMijke rèéhten öf in gdideten
pronjte van de geene die daer aen geleegen is, dMdd 'm géraeine,
vièrdübbéld' in openbare diefftal , of exemplare kailijdtngé wegens da
Overigheit, doch bdde ftrafien moeiten van dé geene dk daer aen ge-
liegen was, gedreeven ende gevordert worden, niet beide té gelijlc,
iftiaét iWdiéirvoëgeii Mt hy-fijn ké^r hMÜé, of by dË'profijtdijke boete
vhót hêtn of 4e exfemplare ftraïfè voor 't gértiéin wüde törderen-en
drijven -, köhiieiidé twééderleije toffe óver een mifd^et ^n plaetfe te
gelijk hebben. ;

24». Miier alfóo heedénidaegs de exempiare ikritf^ hy dsn Procureur
dleeöe ^ört' Vérvölgt , foó k dé bóetè tót twée of vier dub-
belt , die 'dé befehadigdè "pérföon \vierdê tocgeftaejEi daèr'tóitde weg ge-
Bööttcn, om dat anders een dief tweemael om het felfde fëir iöüde
^©rden geilr#v ^ , . 25V De-

. Defe reeden geeft te kennen ^ dat als de diéfftalfoo gering'is ^ï
teil aeüzien van de peribonen onder wie dé ialüe ftaet, dat de Procti^ '
reur Generael daer over geen klachtefoudekonnenj, of willen makenj
gelijk hocnder-dieven fonder huisbraek, of't fteelen van een boek on^'
der ftudenten, en diei^elijcke , dat alfdan het dubbelt iöude konneu'
wordengeeyfcht, evenwel, omdatdoorgaensde Procureur Generael
adie kan maken over diefftal, ibnder door d'adie van een partieulie*i
re geïtitercflèerde te worden uirgeflaoten, ibo houdtmen hëtdaèr vóor
in'c algetnein j dat het dubbelt ende vierdubbèlt niet meer in ^bruiic
is , gelijk daer van geen exempelen oit weéte te hebben gezien öftè
gehoort onder onSi 7} ^

26. Men foude anders wel kon nen zeggen» dat naa reêden van^
Rechte , de geldboete van dubbelt in dietit^ foo wel plaetfe kondé
hebben nevens ende buiten de PïöGUreur Generael,: als de gfeldboé^^
ten in cas van injurie konnen worden geëyfcht, boven ètide behalveti·
diergelijke aenklachte van de PfocHrmr Generael als voorétl, Maar't 48
foo niet in gebruik, ende de ooriake daer van ibude wel mogen zijü^
dat dieven zelden rijckehngen zajn, inimers diê daer over wórden geu
ftraft, en dat'er zewen het enkelt van te halen is, late ftnen het dub-
belt, dat al foo met de itijutieh niet gélee^eUt is. >

27. Volgt dan,dat in onfen tijt die particuliere diefftal geleeden hebben
geen andere aenfpraek doen konnen als tot vergoedifige Vianhaer icha-
dej en echter fchijnt eenig onderfcheidt te moeten wordëng^ftelt tuC·
ichen den eygenaer van het goédt, en tuiTchen den geenen die vreemt
goedt onder haer zijnde benoomen is , de eigenaer kan van dedief öCi
te fijn erfgenaem wedereyfchen het geftoolen goedt cfte Weërdijedef-
felfs, indien 't verboren ofte verergert is , nae de hoögfte weerdije foö
als het goedt oyt heeft konnen gelden , fchoon het door koften vatl
den dief meer weerdig was geworden, deie aenfprake wört irt't latijtï
genoemt condiBio fmiva, zijnde voóf d'eygenaers alleen endë tégen gécii
ander als die het goedt hebben wech gedragen.» (O

28. Doch die geen eigeHaer iswort defe aenfpraek njet geguöt,·
maer hy heeft echter de aÊkie vrnÓAéik^ii^UfeMmmngetJm 't pedé.
felfs, ende fchade foo hy diert te neevens mag hébben gèiééden , en
wort defe aenipraek mede vet^unt tegen den erfgenaem des fëhüldi-
gen, foo wel als de voorgaende , oöi dat fy beide öiaér houden of de
vergoedinge van fchade door diefftal aengebracht. (/) - I

fteelen, is gemèinelijk openbare geefelinge met banniiTement voor dricJi
vijf, of zeeven jaren of opüuitinge in't tuchthuis , ten ware de jonk:^
heit of de ^mliteit van deperfion eenigefirafminderinge vereyfdote, by fortder-.
lijk foo de peribon hoope van beeteringe geeft, dan kan men hem int
tuchthuis fetten, of hy wort in't heimehjk gegeeflelt , fomtijts wort
het ook met een banniiTement overgefien, of als't een kleine dieverije
is met gevangeniiTe op water en broodt of diergelijke. i

go. De ftraiïe wort ook wel vermeerdert, eerftelijk, als de dief
gewoonte van fteelen. heefc gemaekt , of dit er byfondere omftandighee-
deni van quaetaerdigheit by zijn , dan krijgen fy wel een brandmerk
op d' rug mede, ende langer banniiTement of opfluitinge. En hier toe
behoorén byfondere foorten van diefftal, die om haer gevaerlijkheit
harder geftraft worden , als daèr zijn huis-dieverije die door maegden
of booden begaen worden, hoedanig zijn ook diefftallen die by brarit,
fchipbreuke of diergelijke noodgeleegentheeden gefchieden, die de gra-
ven befteelen en die de kleederen uit de baden wechdragen , of by
ons, van de bleeken^ die in kerken of merkten beurfen fnijden, of on-
der ichijn van guichel-konft de lieden weeten te fnuiten, die haer in an-
der liedens huifen indringen als of fy daer gehoorden,. en goedt weg
dragen ende wat diergelijke foorten meer zijn. (t)

• 31. Huifbraké met diefital zamen gevoegt, wort ook hooger ge-
noomen, en fwaerder geftraft, jae'ibo het dikwils geichiedt is, worden
fy wel opgehangen : welke ftraffe by veelé volkeren ook tegens ge-
jneine dieven wort gebruikt; hoewel al te fireng foo het fchijnt y en verre
koven de Goddelijke, en oude valkeren Wetten,

. 32.· · Maer in Frieflandt worden geen dieven met de doodt geftraft, ab
die beeften uit de weide of van de ftal afhaelen, te weeten peerden of
koeijen, om het groot gevaer, en ftoutheit Van fulke dieverijen. Alhoe-
wel niet altoos peerde dieven met de doodt geftraft worden, maer als het
4ikwils en met overdadige ftoutheit gefchiedi;, gelijk de exempelen by
Sande (n) verhaelt^zijn, ge weeft, want anders veel peerde dieven ge-
geelTek en gebannen zijnook wel gebrantmerkt, en mede wel flechts
gebannen, als Gerben Douwes van LioefensDen a8 Sept: 1627. Mr. Hans
Roffrrpaker tot Leeuwarden den 10 Sept, i6%f. Dirk^fanfen van Dronrijp
den 27 OM. 1628. Deflelven jaers 6Nov: Uejjel Harmens van ttArumy
deiè maer voor twee jaren gebannen. Aemeek^ van d' Heere Kan
Pr. Gr. .

aengeroert: de ftrafFe der felver wort in deiOrdonnantie (w) geilek,'
voor d'eerfte reife geeileling of bmnijfement ^ en voor de tweede reiic
openbare geeiielinge met brant-teekening en banniflement, 'c welkplaers
•heeft, Γοο wel tegens die de peribonen als de goederen hebben ver-
borgen. Soo is Tjets Gerrits gegeeilèk, en gebannen, om dat goederen
van haer man geftoolen, haddeontiangeneneenigedaer van verkocht:»
en in de lombaert verzet; edoch z/ima Hendrik^ hebbende geweeren
dat haer man geitooien goedt hadde verborgen en daer nae gezien dat
hy 't by nacht ten huife des eygenaers hadde ingefineeten is voor ee-
nige dagen op water en brood gezet, den lo Julij 1641. Aenteek. voorf^
54. De ontdeckers van dieven of der iêlver aenhouders worden niet;
alléen de mifdaedt vergeven, maer krijgen een vereeringe toe, (x)

befchreeyien ende_ geWgen daer uit getrocKtn. Straffe \an I^oof ende "ftte-
' dsrom geVraegt j of de I<^ey^ferliiL· geldt-baeten noit flaetfe hebben heedenfdaegs,
Ge^fielt meemgerley.

I. Tp\E, tweede particuliere mifdaedt is Roof, welk befchreeven
I #Wort, em gewaltelijke wegneemirige van een andermans tilbker
goedt f om profijts halven gedaen^
Door het woort gewaltelijke wort roof onderfcheidén van diefftali-
maer het woort tilbaer koomt met diefftal over een, want onroerlijk'
goedt kan noch geftoolen noch gerooft worden, maer het wort wel in»
gemomen ofte geinvadeert, gelijk de Rechten ^reeken. '

Profijts-hahen moet het ook gefchieden, want iülx niet zijnde is
het geen roof, maer blotelijk gewelt, ofte hoon; fodanig is die goede
heeft gerooft, dat hy meende iijn eigen te zijn, of daer hy aerripraek
op hadde, want defe, nademae hy fijn profijt eigentlijknietfoekt, is
geen rover, immers fio hy gemeint heeeft, dathyfitlk^goedt den benfitter wd
tnochte beneemen\ want wetende dat hem fijlx niettoekoömtfchijnthy-
voor een Roover te moeten worden gehouden, (a)

4. Ook al meindc by dat hec hem, geoorloft was, foo verliefthy ech"-
tcr fijn recht van eygendom ofte van fchult-eyfch, en foo verre hy geen»

recht op 't goedt en hadde , foo moet hy boven het goedt ièlfs nocb
den prijs, en alfoo dubbelt betalen, (b)

5", Het is van noden noch eens te vragen, of defe ftrafFc dubbelt ^
op heeden noch plaetiè foude konnen hebben ? het is wel een geraeine»
reegel, dat de geltilraffen van dubbelti drie dubbelt, vier dubbelt,
by ons geen plaetfe hebben, als voor ibo veel by nieuwe wetten mo-
gen vaft zijn geftelt, maer ient op de reeden gelet, welke is, dat de
Procureur Generael, heedenfdaegs alleen de openbare ftraflFen vervolgt;
en alfoo nae reeden van rechten , in de particuliere miiaaden geen
tweederleije ftrafFe, te gelijk kan vallen , foo neemt het klaeg-recht
des Procureurs den eifch van ftrafFe, die de befchadigde perfoon foude
hebben, op: En dienfvolgens foo dikwils de Procureur Generael, niec
kan, of niet wil klagen, foo eyfcht de reeden van rechte, dat de be-
fchadigde perfoon ook de boete kan eyfchen; want onfe Ordonnantie
fulx niet verbiedt, en de gewoonte moet niet ftrecken tot verlichtin-
ge van de mifdadiger 5 nademael fy alleen is ingevoert tot voorkoo-
minge dat niemant tweemael om een miidaedt geftraft foude werden;
en nademael wegneeminge van fijn goedt daerraen recht op heeft of
meent te hebben , telden ,τ en buiten befwarelijke omftandigheeden|
foo gewichtig is, dat de Procnrem Generael zich daer mede loude be-
moeijen, fchijnt dit dubbelt noch wel plaetie te konnen hebben, im-
mers nae de reeden ibo het fchijnt, die echter tegen de praótijke niet
Op en mach. ,

6. Men fal het felve moeten zeggen van oneigentlijke mifdaden ^
waer van hier beneéden en vanTodanige betalinge van dubbelt, iijdaer
ganfch geen mifdaedt ontrent te paffe koomt, gelijk die een anders hout,
of fteen, onweetende aen fijn huis gebruikt heeft; waer van eldersge^
jiroak^en als mede noopens het dubbelt dat om bedroch of ont-

Icenninge moet betaelt worden; in adien vanfchade, vanbewaringe,
om uoodvallige oori^en, ende van legaten die tot Godvruchtige 00-
gemerken gemaekt zijn, die me Rechten ook^ al op dubbelt z.ijn.

-7. De aeuij?raek tot vergoedinge van de fchade door roof gedaen,'
is oy de ièlve die aenfpraek van diefflal hebben , de openbare flraffe
wort wat fcherper genoomen , als gemeine diefflal, nae de verdienflen
der omflandigheeden, en goQtvinden des Rechters, (d)

8. Gewelt is veelderley; naen kan eeniger maten zeggen dat het is
i afneemende y afdrijvende ^ vetfi aar ende ^ dwingende^ deafnee-

fh). d. §. I. /. 7. c. unde Vi. Q i, j. ff. de ΤigtiojunB. §. 19. Ιηβ, de ji. Z^
{i) i.ulhlnfiMlfibati^ra^t».

mende is roof, waer van gefprooken is. ifdyijvendey als men yemant
van fijn-lant of huis gewaldelijk afdrijft, waer van is het f ofefoir middifl
van gewelt, in't latijn unde vi, verfioorende is, als yemant in de geruftigé
befittinge van fijn goedt wort ge^oort, waer van is het pojjèfoir mid-
del van heβt te behonden, in't latijn genaemt uti pos/tdeits. du'mgende ge-
walt is als men yemant dwingt om yets te doen of te laten , dat hy
anders ibude c^ niet föQde doen, waer van is een fchoutspladcaet va»
Romen, beginnende met defe woorden; dat door gewalt ofvreefe. (e)
' 9. Defc civile middelen zijn indiervoegen ondericheiden, maer heC
crimineel is nevens alle die foorten gemcin, het wort echter onder-
foheiden in privaet ende publijk^ gewelt.

j.o. Privaet gewelt is, welk fonder wapenen ende met minder be-
roerte gefchiedtgelijk als yemant t'toen-rotcinge van vöik ge-
mackt heeft om een ander te flaen of ongelijk te doen, die-een ander
uit fijn huis of lant heeft gejaegt , en die zich daer toe beeft lateri
gebruiken , alhoewel defe fèorten, eerder fihijnen u TÜjn gemein aen 't pn-
blijkt endv. privaet geweli. r 1 ^

I I. Tot het privaet dan behoofèw eygentlijk de fooften te voöffett
opgenoemt, te weeten, têk men eeóanderyietsafneemt, encenaïidef
tilt het fijne drijS: of flroort in fijn· ruftig bezit of dwingt , om yets tö
gceven of te doen, alles buiten en fönder u^aptntm

12. Maer als die dingen gefchieden met t^lamien-rottinge van volk
of op eenige andere gevaerlijke wijiè,· dan'is het pHhiijk^ gewelt.
" 15. En om dat de wetten de zamen-rottinge van volk tot béide
foorten brengen, foo^ föl men dit onderfcheidt moeten'itcllen, al& de
zamen-rottinge ^fchiedt met ee» groot gewoel' of tot een zeer böo&
oogemerk, dan is htxptélijk -i by exempel, om brantt-eftichten-, om
huifen te berooven , om een vrouwmenfeh te verkrachten, en dier·

14. Wapens als gezegt is', maken het geWelt altoos püblijk , efidife
door wapenen woi-den- verftaen' alderhaade inftrumenten diacr 'men
een anda-mede kan befchadigen. (f) ' ^ f

De ordinarife ftraffe van publijk gewck WiK eertijts eetiwig
banniflement met confijcatie van goederen..

16. Maer als het gewelt om hoog^gaendfe booshdt gefchiedt , dan
wort het met de doodt geftraft, als in-huis-breekers en beroovers ,,
die 't met zamen-rottinge en fwaren overlaifc hebben gedaen y. (g) ge-
lijk

lijk geoordeelt is voor Pinxter 1680. tcgens eenen die met tweeande^
re, een nacht-huis-braek hadde gedaen, met dreigen, flaen, dwin-
gen, ende berooven van de lieden , en is gehangen , maer die 't
lleelfwijfe doen behooren tot privaet gewelt.
- 17. Brandt-ltichten is ook de doodt, (h)

Λ Jae bloot fchaeken van een vrouw-menfch , wort met de doodt
geftraft, ook felfs tegens d€ dienaers ende helpers , al gefchiedt het
met wille van't vrouw-menfch , volgens Keyferlijke Rechten ; (i)
maer ónfe Ordonnantie (k) geeft de ftrafFe des doodts niet anders,
als om ge%i/eldeli^k^ wech-voeren , ende misbruiken j waer uit volgt, dat
het fchaken alleen niet doodeiijk^is.

, 19. Ook niet het gcweldelijk misbruiken alleen ? meine van jae,^
om dat daer in is het uiterfte van't feit, daer de Ordonnantie hals ftraïFe
om geeft, en om dat het qualijk gefchiedenkan, fonderecnigewech-
ruckinge, dat even foo veel als fchaeken is.

20. Het feit niet voltrocken zijnde, wort minder ftrafFe gebruikt,'
cn is fuik een by den Hove gegeeilelt , en voor eenigen tijt geban-
nen. (l) Doch is voor geen onvoltrocken , maer voor een rechte
vrouwe kracht gehouden het feit van eenen, die een dochter van 16
jaren , lbo fy zeide , met gewelt hadde ondergeworpen j ende alles
wat hy konde, gedaen, om ten^einde van't feit te koomen; het welk
in confideratie quam ten aenzien van het pijnigen , daer toe de be-
klaegde wierde gecondemneert, den 9 July 1681,
• 2,1. Ons Ordonnantie doet'er noch by, dat de goederen van de ver-
krachter fullen koomen op het k*nt daer uit gebooren , ook met, ende be-
lieven de wettige kinderen, het welk^is yets byfonden. (m.)
f 2Z. Dit is te verftaen van alle eerlijke vrouw-luiden; in hoeren is
de ftrafFe foo fwaer niet, maer behoort tot privaet gewelt.

Waer van de ftrafFe is confifcatie van een derdepart der goede-
rÈn, met eerloosheit en inhabijlheit tot alle eeren en ampten.' (n)
, 24. dOrdonnantie heeft eenige byfondere ftrafFen op lèekere foor-
ten van gewelt ^ 'tinfmijten van glaièn, loopen, fmijten en ftceken
op deuren by nacht, fonder quetlen of verder te gaen, wort ge-
breukt met veertien goudt gnldens; met gewelt in huis te koomen Ion-
dei' yemant te misdoen, is acht en twintiggout'guldens; Soo hy mis-
doet met uitdrifte, of met andere forllèn , wort crimineelijk geftraft

(b; /. z8. f IncenAiarij β. de f(xn. (ί) /■ m. C, de ΤζαρίΛΐψ (kj α boek
tit.1%. 0) Saade 9' iif (») Or<i. α, ii, {n) l.ι,^,uïUβ.aάLAvU

nae geleegentheit, (o) behalven dat de gewcldenaer gewont, vct«-
iamt, of gedoodc zijnde, daer van geen boete wort gegeeven. (p)

ay. Tegenftant van executie wort t'elkens met twaelf goHt-guldens
geboet; Maer gelijk als geweldelijk in een huis te koomen bloot, al-
leen met geit geboet wort, doch met groote feitelijkheit begaen, foo
wort veriwaert, dat het Crimineel wort, ('q) foo is niet te twijvelen
of tegenftant van executie met andere geweldelijke feiten vergezel-
fchapt , kan ook met crimineele aenklacht vervolgt worden , en is
foQ by den Hove verftaen nevens eenen J. D. deiweegens geappre-
hendeert, den 19 Septemb. 1680.

26. Straffe van gewelt lijdt ook , die een ichare van menichen
hebbende by een doen koomen in de iêlve aen een ander ichade toe-
brengt, alhoewel geen gewelt hebbende gebruikt; maer als'er icha-
de onder een meenigte gedaen is , fonder de felvc tot dien einde te
hebben vergadert, dan is de ftraflPe wel meer als flechte fchade^ edoch
minder als gewelt. (r)

'Befchr^Vmge ende Verdeiltnge Van Falsheit, nae \>erfcheidem foorfen des felfs, 0«-,
trem mcnfcben, rmnte , gefchrift ende maten. Straffe der Falfarien Ver J
fcheiden.

JL, T'Olgt nae oniè ordere de falsheit , welke is een miidaedt,'
waer door men de waerheit rme-bootft ofte verdonkert tot iv-
▼ droch en fihade van een ander.
2. Geen mifdaedt heeft meier verfcheidentheit van ioorten en exem-
pelen als defe , ende men kan fe genoeglijk brengen tot vier ίσφ^
foorten\ want fy worden begaen, of ontrent de menfch, c£nwnte, of
gefchrift, of mate en gewichten,

g. Ontrent de menfih wort falsheit begaen , eerftelijk, met toe-
ftoppen van kinders, als men veinft een kint gebooren te zijn van
li Deel. Dddd een

Co) Ordonnantie 3. boek tit. 7. art, 1.2.5. (P)
(O /. 2, inpr. §. 9, &feqq, /. 4. inpr, ^ §. 6. eod.

een vrouwe die't niet gebaeit en heeft , ten 2. die een Rechter
koopt ofte doet om-koopen , ten 5 die falfche getuigeniflè ipreekt,
of die geit neemt om getuigeniile te doen, of ook een ander belette
getuigen, ten 4. die z-ich een falfche naem ofte weerdigheit aenmee-
tigt , gelijk of yemant zich uitgaf voor een Doétor, voor een Am-
balladeur, of yets anders, dat hy niet en was.

4. Ontrent de mmte wort falsheit begaen, niet alleen van de gee-
nen die falfche ende ondeugende munte flaen , maer ook van de
geene diefe flaet fonder macht te hebben, en die fodanige munte uit-
geeft i maer dit is een mifdaedt op zich felf^ waer van op een anderplaetfei,
ichijnt echter tot dit Kapittel noch te behooren , als yemant het geit
befnoeit of eenige veranderinge daer aen maelit.

5» Maer de meefte falsheit wort ontrent fchriftuiren en inilrumen-
ten begaen, eerftelijk en voornamelijk, als men een ander fijn hant
naebootil , het fy dat het geheele fchriftuir foo werde gefchreeven,
of de dnderteèkeninge of eenige ander deel des ièlfs, het zy van aenr
begin fulx gefchiede , of dat'er naderhant veranderinge in gemaekc
wort, ook is die ichuldig aen falsheit die fodanige inftrumenten wee-
tens gebruikt, voorleeft, copijen uitgeeft, of in eenigcr manieren to2
nadeel van een ander doet gelden.

6. Te weten , falsheit die in fchriftuiren begaen wort , bcftaet in
het gefchrifte en niet in de materie van dien, fulx yemant in een ipe-
cificatie ftellende dat een ander niet genooten heeft, begaet geen fals-
heit , maer als hy het geit trekt, foo is het diefftal. (a)

7, Niet te min die zich in een andermans Tefiament een ervenifle, öf
een legaet töeichrijft, begaet falsheit , om dat iülx geen flechte leu-
gen is , maer om dat in het Teftament, 't Welk de wille des makers
vertoont, geftelt wort het geene fijn wille niet en is.

r 8. Eyndelijk, wort ook falsheit «begaen in maten ende gewichten ^
wanneer die minder of meerder als nae behooren en gfwoonte tot
een anders nadeel worden gebruikt, of ook andere bedriegerijen daer
ontrent aengewendt , foo als doen die met den aiêm de gout-wich-
ten ongemerkt overhalen, en wat diergelijke meer mach zijn.

9. De ftrafFe van defe mifdaedt is niet min verfcheiden , als dc
foorten en trappen des felfs; in de ilaven was het eertijts de doodt, in
in vrije lieden was eeuwig banniflèment met confifcatie van goederen
de ordinarife ftraflPe, fomtijts wierdenfc wel gedoemt om met de wil-
de,;bceftcn te vechten.

tijt gebannen , welke ftrafFe geftelt wort op de geene die een ding
aen twee perfoonen by verfcheiden contraóten heeft verkocht, als
mede die'een Rechter heeft omgekocht.

11. Somtijts ook wort 'er niet meer gedaen, als verbodt om defe
of die hanteeringe niet te moogen doen , of voor recht niet te moo-
gen verichijnen.

12. GeldftrafFe tot dubbelt ibo veel aengaet ichade, wort ook wel
goedt gedaen aen den geenen die beleedigt is , en dat boven ban-
niilèment. (b)

HefchrijVinge "^an Hoon of lojurie ende gevolgen daer uit gefrocktn » infonderheit
nopens het op^et of '^oomeemen. f^erdeilinge in drie porten Van hoon > doot
'boorden, 'berken endegefchrifte. jien "Ïvien en door '9fiett aenfpraek Van Injth^
rie gsgeeVen tifort^

I den begaen, volgen die tegens d'eere van ons even-naeften
^ worden ondernoomen , hoedanige zijn hoon , vrouwen-
ichenden, overfpel, en wat dies meer mach zijn.

2. Hoon is een mifdaedt , tot fihimp ende verachtinge van een ander
met opz,et aengeflelt. (a)

. 3. Opzet is hier gelijk in alle mifdaden van nooden, en daerom
wort eerftelijk vereyfcht, in de mifdaders kennilTe van't geene fy
doen, hoewel in de lijder fulx niet wort vereyfcht ; want kinderen,
en dolle menfchen kan wel ongelijk aengedaen worden , maer fy
konnen'c niet doen.

4. De miidader moet ook kennilTe van de peribon hebben, foo verre
hy kan weeten 'tgeen hy doet, hoon te z.ijn ; by exempel , yemant ftboC
een perfoon op't lijf dien hy meent een knecht of een gering perfoon

fb) Vrobatioms Vid. in pofition, ad tit^ ff,4dL· Cerncl. de Falf, l·) Fidjehif
fofitmesadtitanfiJe InjHr,

te zijn , 'twelk echter een Man van eeren is, hy kan niet aengc^
Iprooken worden, als voor foo verre dat ftooten i ook aen een knecht
of ander flecht peribon , voor hoon foude konnen gereekent wor-
den. Van gehjken , yemant hoonende een vrouw-menfch , dat hy
meinde een vrijfter of een weduwe te zijn, kan van de man, die we-
gens zijn vrouw, anders ook aenlpraek heeft, niet worden bemoeit^
maer als hy geweeten heeft dat fy getrouwt was, fchoon hy de man
niet kende , foo kan hy doch van de man in eygener naem aenge-
iprooken worden.

Wort ook foo zeer in defe mifdaedt, opzet van hoon vereyfcht^
dat alfchoon yemant by een andere ongeoorlofde geleegentheit van een
ander qualijk geiprooken heeft, met defe aenipraek niet kan gemoeit
worden, by exempel ^ een duivel-bander, of yemant die met waer-
zeggerije, en handtkijkerije omgaende van yemant gezegt,heeft, dat
hy hoer, dief, of moordenaer was, als dat gefchiede nae de reegels
van die kond , fchoon bedriegelijk weefende , men fou ililk een
menfch van hoon niet konnen befchuldigen , maer op een andere
wijfe moeten ftraffen. (b)

6. Indien van't opzet getwijvelt wort, foo echter, dat de prxiümptie
voor de dader is , foo kan de Rechter hem den eedt van amveringe
opleggeij; 'twelk mede plaets heeft als d'omftandigheeden doen ge-
looven, dat het by geval, of jok is gefchiedt, want anders foo de da-
den ofte woorden in haer aert heonelijk^zjjn , foo wort het ook^gemeinlij!^
voor hoon gehouden ende geflrafi,

7. Jae opzet van'hoon is foo zeer ftrafbaer , dat al heeft yemant
een ander vèrweeten een ware mifdaedt daer hy aen fchuldig is , de
verwijter nochtans over hoon kan aengefprooken worden., ten ware
het fUlk^ een mifdaedt was , aen welkers ontdeckinge 'tgemeene befie veel
geleegen mociote z.ijn^ of dat de andere omftandigheeden van peribonen ^
en fiken de tnaniere van verwijtinge goedt konden maken, (c)

8. Noch kan opzet aenfpraek van hoon geeven over faken, ofte
verwijtingen, die m zich felfs niet oneerlijk zijn , gelijk of mep yt-r
mant een beedelaer, of fchijlig, of mank, of diergelijke met toorni-

ten gemoede noemde ; want of wel een Chriften meer lijdtiaemheic
ehoorde te hebben, als dat hy hem aen fulke dingen foude^eeren,
dewijl echter de menfchen fodanig zijn , dat fy om ihlke oorfaken
dikwils moeyten, en vechterijen aenftellen, foo is de plicht van een
Rechter om fulx voor tekóomen, met te ftraffen het geene met opzet

van hoon wOrt^ gedaen ofte geiprooken > yc^bed» V m der daedt voovgeh^
hoon behoeft geree^nk te worden y veeh ïAeer 'is d\t te verftaen vati iakèn
die oneerlijk, hoewel gering zijn ; gelyk of yèmant u hadde heetea
liegen, allenthalven ftaet echter vaft , dat een Rechter acht moet neemen
op de omflandigheeden en verdienfien der faken^

9. Soo is niet aengenoomen de a^ie van injürie tegens -een^dic vatï
fijn fchuldenaer quaet geit hebbende ontfangen, foo hy zeide, ' ibnder
bewijs , naderhant in gefelichappen eenige ondeugende ftuivcrs too-
nende, fpijtig hadde gezegt, ffilk^gelt faet die man: maer welishyge-
öraft dat hy gezegt hadde van de lèlve peribon, als de lieden quameiï
om geit van hem te hebben, hy zich inde ipijs-kamerliep verbergen^
voor Kerftijt 1679. "Een ander fijn buirman hebbende toegezegt dat
hy fijn verken doodt geflagen hadde , is van injurie vry gefprooken.
alfoo het geen fchande is , een verken te dooden , R. R. appellant
contra W. C. appelleerde 9 Nov: 1680. by dc Néder-rechter was't
voor injurie genoomen, in andere landen ioude het ook wel voor in-
jurie warden geacht, daer het doödtflaenvanbeeften voorbeuls-werk
gehouden wort , gelijk in Duitflandt wel hebbe'gezien dc achtingé
der lieden fodanig te zijn.' ' . i / i , - · t ·

. ïo. Wanneer ook yemant boos-aardiglijk gehoorit zijnde daeroj»
yets wederom tot des anderen hoon doei: of zegt, fulx kan hem niet
altoos toegereekent .worden, om dat het in de maehfvan de lieden niet en
is haer felven by fitlke onverwachte geleegemheedèn teenemael te matigen]^
(dj ftaet nochtans by den Rechter te létten , of hy de maet, in 't we-
der hoonen niet heeft te buiten gegaen, en voor zijn deel méde niet
ftrafbaer zy. · ■ ' ' « -v

geen gewoonte- van dronkenfchap heeft gêmaekt , en by aldien hy ganlcB
buiten zijn verftant is geweeft , want anders is't niet billijk dat ye-
mant van.ftrafFe bevryc werde door een ander "mifdaet of fchult.

IX. Die van getuigen tegens hem beleidt voor recht tot haer hooB.
vets fpreekt of fchrijft, kan daer over niet altpos worden aengeiproo-
ken, maer lA^el als hy het te grof maekt en boven t geene tot β]η faeks ver^.
deediging van nooden was, of dat hy het boos-aerdiglijk verdicht had-
de fonder eenig bewijs i in welke gevallen die beleedigt is , fijn aerw
iprake doen kan. (e) - - ., r . · '

ig. De verdeilinge van hoon is driederleiv want fy gefchiedt door
werken , door woorden , of door gefchrifte. ^ ■ ' ^

14. Doorwerken niet alleen als men yemant flaet, het zymerde
^ndt of voeten , of met ftocken of eenig ander inftrument , gelijk
fweep en roeden , maer ook als men yemant met geften , en alder-
hande daden koomt te affronteeren , gelijk als men een eerlijke doch-
ter oneerlijk aentaft, of fo^kt aen te taften; als men yemant quellens-
halven voor recht betrekt, of ook ket regiftreeren om valfche fchult,
of fchult die geen regifiratie onderworpenis, te weeten als het opziet van
affront heiwefen won^ of blijkelijk^is ^ ingevalle van twijifelinge kan eed
van zuiveringe lichtelijk plaets hebben.

i^. Woordelijke ho®n is, als aen yemant in't openbaer en in gezd-
fchap van menichen, onbehoorlijke verwijtinge wort gedaen, invoegen dat
'daer uit een gerHcht mtflaet^ want heimelijke quaetfpreekinge geven in
defen geen aenfpraek, .om 4at geen recht-ftoelen voor fulke klachten
genoeg fouden zijn. (f)

ï6. Een rechter, als voren gezegt is, mach hier wel onderfcheit ma-
ken van perfoonen, om te oordeelen hoedanige ichelt-woorden plaetfc
tot aen^raek konnen geeven. Regenten en krijgs-officieren, ibuden
om geringe Ichek-woorden toegelaten konnen worden, ja hoe groo-
'ter, hoe teederer het gevoelen van eere, byverfcheidcn foorten van
lieden pleegt te zijn, boe lichte aenfpraek hun vergunt moet worden.

17. In allen gevalle de Rechter moet acht neemen, dat hy vech-
terijen en dadelijkheeden die anders uit geringe woorden lichtelijk fprui-
ten moge voorkoomen f en defwegen moet hy ook recht doen op
fchelt-woorden die mogelijk een Chriften «n een wijs man , foo veel
^iet reekènen foude , dat hy daer een proces om foude aenvan^^.

18. Hoon door geichrifte wort verftaen als'er een fmaet-fchrih, ge-
jneinlijkgenaemt, tegens yemant uitgegeeven wort, zijnde niet
alleen de ichrijver , en, d'eerfle uitgeever aenfpraek onderworpen,
maer ook die 't naderhandt met boos-aerdigen én hebben verfpreit,
Copijen ;Uitgegeeven, aen andere vporgdeeièn, en alfoo gemeenfchap
daer aen hebben ^emaekt,

fenoomen worden uit het geene voor de verdeilinge is gezegt; doet
ier by, dat een overigheit die in fijn bedieninge ontrent het dwingen
of ftraflFen van'wederipannige de maet eenigzins heeft te buiten gegaen
niet licht van hoon kan aengeiprooken worden, maer wel als hy op
,de macht van fijn_ampt vertrouwende, bóven vereyich van debedie-
iiingé deifelfs de lieden mishandelt, (g)

20. Het' kan ook gebeuren dat yemarit adie heeft van ongelijk dat aett
een ander gedaen is, te weeten, een vader heeft aenipraek over hoon^.
een zoon onder fijn macht zijnde aengedaen j van gelijken een ma»
ten aenzienvan fijn vrouwe, maer geen Heer of Vrouw,, over hoon,
hun knechten of meiden aengedaen > als wanneer het ten opucht van hacv
hlijkt te K,ijn gefSiedt, (h)

zi. Als indiervoegen vader of man nótie weegens vrouw, of kint
heeft, foo wort des eenen fijn aenipraek door des anderen niet belet ^
maer elk ipreekt om fijn eigen injurie zijn perfoon aengedaen» (i)-

Straffe Van paj^uilmaKers, Van andere injumn nae S^eyfers recht, nae de Ordom^
namie. Met optellinge \>an de boeten op ydtr feit gefielt j foo fihelt-'^rdefs
als infondevheit yan beleedmgea aen yeraanis lijf enf*

'u ΤΠ^Ε. ftraffe van hoon is vericheiden nae't gewichte van. yder
I 1 feit i de fwaerile ftraiFe is by de wetten geitelt op de paf
^ quillen,, welke te maken, en te verbreiden op denhalsVer-
booden is; 'twelk echter hèedenfdaegs foo ftreng niet wort onderhou-
den, ten ware 't pafjuil firekle tot oproer, of dat de verwijtingen vanhals^
faken tot Ιαβε van een ander waren^

2. De ftraiFe is echter fwaeropde Pafquil-makers» foo. om dat door
de felve de boole geruchten zeer worden verbreidet ^ als om dat de
authprs fwaerlhk worden ontdekt fulx dat de wet dc hope van te
fchuilen, ende Itoutheit des faem-rooversmet fwaerder ftraffe heeft
moeten inbinden.

5. Befchimpingen van ondeugden, die Waerlijk in de Weerelt om^^
gaen, fonder eenige feekere perfoonen te teeckenenzijn wel by wij-
le. lieden ouden ende nieuwen tijts uitgegeeven ende noit by wijfe
lieden voor pafquillen genoomen geweeii. , '

fcrlijke recht ecrft getaxeert , by den geencn die iê geleeden hadden^
als dat Jy fulk^en fulk^ een ongelijk^em geen hondert gtildens meer of mtn had-
den willen lijden^ welke taxatie alldan wierdegeöiatigt, naegeleegent-
heit der peribonen, plaetfen endeiaken.

4. Maer heedenfdaegs wort hoon geftrafc met lèekere breuken ende
poenen by ordonnantie van den lande vail geftclt.

Ten ecrften , alle woordelijke injurien moeten tegen den klager
met acht goHt-guldens gebeetert worden, (a)

f. Mits een fchelt-woort dikwils op een ende ielve plaetiè herhaelt
aijnde , voor een wort gerekent, maer op verfcheidene plaetièn voor
veel , ook op een plaetfe verfcheidene dingen verweeten maekt ver-
icheiden injurien. (b) ^ i /

7. Een fchelt-woort waer^door yemant verv/eeten wort in het ge-
richte fuik een feit 't welk beweeien zijnde, aen den lijve foude moe-
cen geftraft worden , is ichuldig daer voor te betalen een half mans
boete , dat is hondert en vijftig goudt-guldem, 't welk ook by den Hove
verftaen is buiten Recht voor een Grietman gedaen, volgens verhael
van' Si^nde (c) . hoewel de uitlegginge van dp art: voorfl: niei fonder ree-
den van tegenzeggen is i in dit. geval echter wort bevrijdt die fijn zeg-
gen bewijten kan. (d)

8. Daer is ook een byibndere Ord: tegens de geene die een gerucht
ftroijen, dat fy met eenige vrouwen of mannen ichande begaen heb-
ben, 't Avelk nae gelegentheit van faken ernilelijk en arbitralijk ge-
ftraft woit , óok wel aen den lijve, gelijk geoordeelt is, den 17 OÏhk
1612.' tegens broer Thomas die zich beroemt hadde een voorname
dochter belooft en beilapen te hebben, te zien by Sande. (e j

9. De Ord: zegt ook, dat alfoo moet geftraft worden die een ge-
ruchte Ipreit va·» irouwe met yemant te hebben begaen , maer hier
wort, byeedaeft om die te dijfameeren en Ichande aen te doen, want
anders onbillijk fo'ude zijn, dat enkel voorgeevinge van houwlijk foo
fwaerlijk'Ibude geftraft worden; moet derhal ven de Rechter de om-
ftandigheeden in achtinge neemen, infonderheit of't houwelijk al waer
zijnde, geoorloft foude zijn.

10. Op dadelijke injurien ftaen ook breuken uitgedrukt, en voor
cerft wie een gevecht begint, of oorfaek daer toe geeft, wort dub-
belt gebreukt, waer uit.volgt, dat de ander die aengevochten is ge-
weeft, indien hy hét gevecht fonder gevaer heeft konnen ontgaeh enSle
boete moet geven, (f) 10. Twee

(«) art, τ. \ati Injurien, (^) art. i.\oofJf, (c) in-fijn ξ hoek tit* %,άφΖ>
(d) art.Voorf. sboektit,8tdef.S. {() Art,'i.tit,'»oorjr.

10. Twee oogch, tweevDctény twéé handen,'twee vrouwen bor-
ften uit of afgeflagen of verlamt, wort met een Volle mans boete als
een doodcflach gebreukfcj een oog, een Itantj efenvoet, een mans ge-
macht is half foo veel, gelijk tnede van d' neus, lippen entongc. (g)

11. Een duim, vinger, of oor > is een vierde part i en twde van dien
de helfte vm een mam boete, een teen is half foöveel, eentiincisacht
goutguldenö.

12. Een wonde in't hoöft door't beënj is^SgoxtcgtïIdens,'m^erani.
dere wondeii die't been niet quetfén^ gevéfï tien gontguldehs. (h)

14. Een arm of eén been aen ftucfcen ao guldens, doch lammigheit
daer by, is als boven, een half mans boete, (kj .■ " - ·

16. Een vlees-wonde van een vingér lang'is rogötrtgtrldëns , en
noch otitrent een Vinger is ίο ^ vlees-Wonden aen bieide z§deh door-
gaende worden voor twee wondtin geréeként; («ï»)

17. Een flechte bloed-ronft is van otidB zes Garol: güldens^ gelijk
mede 't haer pkcken, uitrrecltea van 't baeM' dcibbeld j een Vtniiöig
3 Car: gufld: (o)

18. Die eeii ander in't water ftoot of werpt fonder verzeetitige of-
te gevaer des levens geeft acht goutguldens. (σ)

ί9. Verzeeringe in fulx doende iijndfe gefchiledc, moét geftVaft bor-
den, als van andere verzeeringen reede geze^ is', eti perijket van'c
leven Μ nae geleegentheit fv^aerderiïiOetén'geftrdt Wofden , tóétecix
heele of halve mams bótte mógelijk. -

•ΣΟ. De Heerén Staten hebben byrefoKttie van'dé
breuken Van't haèrplucken en vüift-Öaen'gebracht óp 12 car. guldens
cn van't fchadclijk mes trecken 5Ό car. guldens dë fehuldige^nret kon^
ncnde betalen,^ wÓTt voöi de eerfte rnalö ^dagen in deboeijérisénop
water en broot gem , voor de ï m'a'el' öp't Èlöckhais buiten fwijvél·
om aen den lijve geftrafc te word"en\ en'zijn alle die gelagenvzetten
gehouden het geenc ten haren' huifé püiieert, den offider aeére gee-
ven' bj gelijke pcëne,

21. De Ordonnantie'v^n; i^^kt dobrga^^^
fcheidc, of wonden ende bézeeringèn rnet ópfcéé vaw hboö gefchiedtzijtt^
of niet, foo als ook (p) daer ^le verzeeringen van brant of ï&tl ge^

fooden water nae't -oordeel des Rechters cn gelijkheit van andere Woffi
den gebeetert worden: V is evenwel feeker, dat quetfinge finder opfet of
(^uaet voorneemen, behoort tot het Cap: van fchade, en moet daer nae gere-
mleen worden, fulx yemant fonder opzet , fchade aen een ander fijn
'ichaem hebbende gedaen , vry behoort te gaen , met de fchade tc
.boeten ionder breuken.

22- Dikwils worden de breuken verhoogt ende verdubbelt nae ach-
tinge der perfoonen ende vryheit der plaetlèn.

Peribonen ten welkers aenfien de breuken verdubbelt worden^'
'np. Edellieden i predicanten. Rechters^ Gerechts-hooden ^ vrouwen ofte ma-
tronen en jonge dochters, fwangbare vrouwen drie dubbelt, foo als preekt
het 25 artikel.

24. De vrage is, of deiè benoeminge foo ftridt moet worden ge-
noomen, dat er geen uitbreidinge tot peribonen van gelijken of meeit
gelijke ilaet ende weerde plaets hebben foude.

ay. 't Is wel een gemein zeggen, dat Landts Ordonnantiën noyt
moeten uitgeftrekt worden als zwijnde van enge uitlegginge, felfs niet daer
de reeden gelijk of meerder mochte zijn; maer dit is te verftaen van
Ordonnantiën die't Keyferlijke recht veranderen , maer Ordonnantiën
die of conform met de felve of gantfch nieuw zjjn, moeten worden uitgelecht
in gelijkheit van alle de Wetten, nae de gefinde reeden, en alfoo, dat 'ergeen
abfurde ftellingen uit volgen.

■■ 26. Men fal dan op'c woort Edelliden niet nau fiften, of de belee-
digde perfoon van ouden ende fijnen adel is, of niet, als hy 'er in de
wandelinge voorgaet ende by groot en kleen daer voor gekent wort,
27. Neevens Predicanten fal men mogen ilellen dt Profefforen en
OoUaren , mits in delen allen ook plaetie hebbe, 't welk anderzins
waergenoomen wort , dat die door (lordig en ergerlijk^ keven haren flaet
enteeren dit voor-recht niet. mogen genieten.

( 28. Het.wöort Rechter moóx. nier ook in't breede genoomen wor-
den voor alle die in publijke weerdigheeden geitelt zijn , fchoen geen
Rechters ampten bedienende, als daer zijn de Gecommitteerde ten Lanats^
dage ende die in alle hooge landts Collegien zitten.

29. De byzitters van de Grietfluiden behooren ongetwijvelt hier toe,'
als. ook dé Sécretariiên der Gerechten, vroetilieden konnen ook niet
gevoeglijk afgekeurt worden als die in publijke raetflagen te ..zeggen
hebben.;· · r^ .. -''i f
Γ go, Krijgs-officieren die mede tot het krijgs-recht worden geroepen,'
konnen hier mqde gebracht woeden tot Capiteins en Luitenants toe,
......... ■ ■ ^ ■ . ■ , . by

by gevolge de borger-offideren die tot het fits-recht wordende geroe-'
pen , moeften dit voordeel mede genieten, waer onder ookdevaen-
dragers voorden geilek. ^

31, Daer is echter geen ièekere ende vafte ordere in de Praftijke -
wat lieden tot het dubbeld fouden behooren , eenige verftaende dat
men zich by de woorden behoort te houden , andere wederom mei-
nende dat alle perfoonen die booven den ftant van gemeine burgers
en huifluiden zijn hier toe behooren, en foo is 't dubbeld weltoege-
weefen aen Notarien en wederom wel ge weigert aen ^Advocaten en '
DoElooren , gelijk gefchiedt is den eerflen fulij 1680. in de iake van
Doflror T. en H. H. echte luiden contra H. C. doch by pluraliteit
ende ter nauwer noot, ende moogelijk foude het met alle Doótoorcn
niet even gelijk gaen.

De Gerechts-booden wort ook dubbelt gegeeven in d'ordonn.
voorf. niet wegens haer eygen waerdigheit, maer om dat fy't Gerech-
te- eeniger maten vertoonen , te weeten niet alleen terwijl iy exploi-
teeren , maer ook over al daer fy de bos dragen j ende neevens de
boden ftaen ongetwijvelt de Deurwaerders van den Hove-ende van
de Heeren Gedeputeerden.

Het woort Fronwen wort uitgelecht in 't art. voorf. door het
woort Matroonen, invoegen niet alle vrouwen, maer voorname dit recht
fouden hebben, gelijk het woort van Matroonen doorgaens gebruikt wort,
edoch is dit al mede onderworpen de verlcheidentheit van oordeelen en
arbitratien van Rechteren, wie fouden zijn ofte riiet. - ·

54. Burgers en huifliedens vrouwen maken geen meer recht als
haer mannen hebben; gelijk by den Hove geweefen is in de fake van
aA. van Κ tegens Dr. S. Hartius 1629. voor Alderheiligen, Saekjna. fulx
geen andere vrouwen als welker mannen dit recht hébben, Ibuden kon- '
nen verftaen worden. .. "

55-. Maer d'eere van jonge dochters 'is teederer als van getroude
vrouwen, en daer om krijgen fy allenthalven dubbelt fonder onder-
fcheit. (q)

'^6. Ten aenfien van de pUetfe wort de ftrafFe verdubbelt indien 'c
gefchiet op de firaten, niet altoos maer als men tot of van de kerke ^ ten
gerichte ofte nae de merkt·gaet, foo als vinde by den Hove verftaen te
zijn in de aenteekeningen van Herbayen Saekma op het gemelde 24. art,
fonder nochtans eenige gewijfde te noemen , hoewel en de woorden
en de reeden het tegendeel fchijnen mede te brengen, en ook anders

vipde gedeeideert te zijn by ^mta: tuflchen de Heere Domimcm vm
Hqttmga Qri^fiimMvan fi?jpetrmU ^nds Rmpt felles^^jttama Ge-

daegde, de Impetrant was op ftraten binnen Leeuwarden verlprooken
met de naep. yan moaye Dou'we, Landts dief en de anderzins, dein-
jurien zijn ten aenzien van de ftraet op dubbelt gereekent , den 14,
July 1636. Jae de getijeine weegen zijn ook wel nevens de ftraten in
defen geapi)men, gelijk vopr de Honfdagen 16.8 r. de Heer J. B. rij-
dende op, de dijk tulTchen Stavoren en Hmdeloopen, hadde een vrou
de fweep om deo hals geworpen, en alfoo wel de lengte van een huis
laten fleepen, waer door yets aen den hals gequetft ende een fchouder-
biad uit net lid was geraelct, de breuken zijn ten aenzien van de pu-
bjijke weg op dubbelt en in ^Ues op vijftig gout-guldens genoomen»
hoven en hehalven de firaffe van crimmeele aenklachte.

57. In Gjn eygen huis gehopnt te worden is ook dubbelt , doch
weerden, herbergiers ende tappers, die open gafterie houden, hebben
dit recht ni^, om dat haer huifen haer eygen niet alleen, maer ge-
naein ^pijdpn gereekent, (r) alwaer dit laelle van kramen alleen ge-
zegt WiPijt, tpa^f de reeden wil, dat bet van kuiien te vooren in't lèlve
artikel gemelt ook werde verftaen , en is foo by den Hove gewee-
1'en in de fake v^ Jdle Bpttes, tegen Arrien Jacobs, den 26 Maert
i6ic>. vplgens tuigeniflê van Sakema in fijn aenteekeningen, (Γ)

38. Eien huifman ten tijde fijns arbeidts ontrent de vruchten heeft:
njisdg tc eyfpliett y gelijk ook die aen dijcken ende fluifen

g9. Hpoa io de ksyk.'i op't k^rk-hafi, ende in de k^aem ^engedaen,^
fal YPrbeètert worden , (u) de kraem wort er by gezet,

inpggelijk pm de v^ije merks hal ven; bier in. de kraem verkocht wor-
den|f is. m^i ^nlsetf, Ptn reeden als boven gezegt, dat de kroegen ge-
mein zijn ende voor yder open itaen ; welke reeden ook moogelijk
pl^ts-lig^ft i^ dé wafelrkpeks kramen , daer ook alderhande menichen
mpoge^ ingagn^ cn Qpk:biec of wijn bekopmen ende gedronken kan
worden.

4,0. All^ dubbele cn vierdubbele breuken worden wederom
v^vd^bMt» ^^der quetit, als.hy ^t gevechc

. 4.1.. Alie.dit 4^bbele hokten hebben t^ontfangcn^ nKjeten gelijke
v^ b^ta^len. alis iy. anderen hponen ofte.; befcha^igen , behalven de

matronen , en jonge dochters, die met enkele boeten moogen vol-
itaen; gelijk mede het dubbelt ten aenzien van de perfoonen weder-
om moet worden verdubbelt 5 ten aenzien van de plaetfe en andere
omftandigheeden, gelijk by den Hove geweefen is tuiTchen A. van V.
en Dr. Hartius in iake voorfz: En wederom in de fake voeren gemelt
van Wijttama tegen Hottinga, den 15 1656. Nama.

40. Vooren gemelde mifdaden tegens Regenten , Rechteren, en
Omcieren van't Landt begaen, worden, behalven de gemelde en uit-
gedrukte breuken nae achtinge der peribonen , en goedtvinden van
den Hove ernftelijk, en extraordinarii geftrafr. (x)

41. Onder de Regenten en Officieren van't Landt, worden geen
Burgermeefters, zegt 'Nauta, noch Grietflieden gereekent, als weelende
Officieren van particuliere gedeelten, eh daerom heeft de extraordinaris
ilrafFe over injmien haer aengedaen, geen plaetiè, geli k Nauta getuigt
by den Hove verftaen te zijn in de voorfz: fake van de Heere Oominicui
van Hottinga, tegen Rempt felks. Wijttama ^ den 15* July 1636. Maer
Gecommitteerde ten L^nqtfdage, felf gcfubftitueerde Volmachten worg-
den voor Regenten van 't Landt gehouden , gelijk Nanta verklaert
in de felve f^e het verftant van den Hóve te zijn geweeft.

Ouders moeten voor kinderen onder de jaren , ende voor
uitzinnigen halve boeten betalen, ioo dèr geen omitandigheeden van
ontfchuldinge zijn. (y)

43. Alle voorgemelde breuken worden tuflchen den lijder en de»
Rechter (die ook het vechtelijk geweer behoudt) half en half ge-
deelt, volgens Ordonnantie, ('x)

44. Daer zijn noch veel meer iborten van dadelijke injurien , daer
van defe Ordonnantie niet melt, en waer van de ftr^e moet ftaen '
ter difcretie van den Rechter. Nama in fijn 158 verhaek dat
het Qerechte van Dantumadeel heeft gedoemt Bartholomens Londewel·
in 64 gout-guldens met de koften , om dat hy een ilot hadde laten
hangen aen feeker ftoel in de kerke , daer de Secretaris Edrnrdus
^encA met fijn huifgezin in zat , die in de kerke koomende met
groote fchaemte hadden moeten andere plaetfen foeken y. Loudewel
hadde fulx gedaen om dat hem een derdepart in de ftoel toequam,
gelgk daer nae geweefen is, en d'ander die voor't geheel fcbeen te
gebruiken ; hy appelleerende > is de boete vermindert op guldens^
met de koften voor het Neder-gerichte, die voor den Hov€ gecom-
penfeert zijn , dm zo December 1647.

jfenfpraek oVer hoon. Ci\ijl of Crimineel ^ dk heide te ^amengaen ^ ende'^derotn
' eyfch \ian herroepinge ciVyl ende niet crimineel. Is meeft in onbruik, ^enfpraek
Van hoon houdt op met yerfierf, tijdt, Merachtinge ende yergeeVmge, foo flilficij·'
gende als uitdrtickelijk.

2,. De Civijle aenipraek wort gegccven aen de liider des
lioons , en de Crimineele aen den Procureur Generael, ten welken
einde, die de injurie geleeden heeft, in fijn rekeft van citatie tegens
partijen daer by voegt een verfoek, dat het Hoff hem wille gunnen
inthimatie aen den Procureur Generael, 't welk nochtans om geringe in-
jurien niet en gefchiedt ; en foo wanneer op breedt aengeeven des
verfoekers inthin^atie toegeftaen is , foo neemt de Procm-eur eVenwel
acht uit de voortgang der proceduren , of het feit is van fuiken ge-
wichte dat het by hem vervolgt behoort te worden, of niet, ander-
zins kan hy ook wel ten eeriten fijn befchuldinge doen, wanneer de
grofheit der mifdaedt datelijk geblijkt.

' 3. Nae Keyferlijke Rechten mach de civijle en crimineele aenipraek
te gelijk niet voortgaen, minder noch als wy te vooren ge2.egt heb-
ben van diefilal én andere mifdaden tegens 't goedt van fijn even-
naeften begaen , om dat de civijle aüie van injurie foo wel tot ftrajfe en
ipreekinge der mifdaden flrekt, als de crimineele; maer de praktijk is an-
ders in 't iluk van injurieH , Ichoon fy niet anders is in diefital, en
diergelijke.

Γ 4« Reeden hier van weete geen andere te geeven, als, te wéten,
dat breuken in de Ordonnantie gemelt niet foo zeer itraffen der mis-
dadigers zijn, als Taxen van'tgevoel, ealijdendesgeénendiedefcha-
de of hoon wort aengedaen, invoegen de breuken zijn in plaetiè van
herftellinge der fchade by diefftal, roof, en diergelijke feiten gelee-
den 5 fulx de vervolginge des Pmtireurs GemrAeh alleen voor firajfe te
houden foude x.ijn. .......5". De

5'. De dvijle aenipraek om de breuken, wort wel te zamen ge-
voegt met een ander adie , ibo wel in woordelijke , als in dadelijke
injurien ; want aenipraek om boete van woordelijke injurie wort ge-
voegt met den eyfcli van herroepinge, ten eynde de hooner falwor^
den gedoemt om de uitgefprookene verwijtinge openbaerlijk voorden
Gerechte, ofte op de Rolle te wederroepen , en foo wort de eyfch
twee-leedig aldus genoomen, dat de Gedaegde de begaene injurie fal heb^
ben te beeteren, eerlijk^ enprofijteujk^, eerlijk mits doende revocatie in for-
ma, profijtelijk, mits betalende foo ofte foo veel na gelegentheit der iake.

6. Defe aótie tot herroepinge wort voor civijl, en niet voor cnmi>-
neel gehouden, en daerom als de Procnreur Generael yemant uit deièn
hoofde beichuldigt, foo heeft dele conclufie geen plaets, gelijk by dea
Hove verilaen is in de fake van den Trocmem Generael^ tegen /ƒ.. WC
Secretaris van Barradeel, Ν auto. decif.

7. De Gedaegde, verhaelt Nauta, hadde gelailert, den Heere fohan
van Sande Raedt ordinaris in den Hove , dat hy in feekere vergade-
ringe van de vrienden van wijlen den Heer Ontfanger Bootfina ge-
prefenteert hadde aen een valfche getuige ten dienfte van Bootfina te
gebruiken , tien daifent guldens. Geen bewijs hebbende bygebracht is
van fijn Secretarije gedeporteert , den February 1657. het welke
mede dient op het geene te vooren gezegt is', van de ftraffe der gee-
ner die de Regenten des Landts gehoont hebben. Revocatie moeite
Sande ièlf hebbisn gevordert.

8. Van openbare herroepinge is vry, die fijn zeggen bewijiên kan I
of die voor den rechtelijken eyfch 't verweetene wederroept, en fijn
leetweefen daer over betoont heeft, maer geenfints die ontkennen yets.
gehoort te hebben , en de yets tot des eyfchers oneere te weeten,
daer fy van hoon overtuigt zijn.

9. Jae de flapheit der Praóiijkc heeft de openbare wederroepingen"
fchier t'eenemael doen verdwijnen, 't welk, men noch echter geen vol recht e
ttochpraüijke mach noemen·, hoewel de reeden niet foude toe laten, dat het
om geringe fchelt-woorden foude gefchieden , en het fchijnt by den
Hove te worden gehouden arbitrair j invoegen het zelden gebruikt:
wort, maer echter wel kan in condemnatie koomen, als de waerdig-
heit der gehoonde perfionen , mitfgaders andere omfiandigheeden fulx mede
brengen ende verejfchen. weete anders, dat bet afgekeurt is by't HofFj
in hoog-gaende fchelt-woorden tegen d' eere van een jonge dochter
van burgerlijke conditie in den Jare 1680. met inclinatie ,, om het te
houden als buiten praótijke, dat evenwel niet is vaftgeftelt; ende wort

ï}och dagelijks in de condufien def libellen gebracht , iïvaer by den
Rechter altoos met ftilfwijgen verbygegaen.

10. De aenfprake van dadelijke injune wort ook tweederley geno-
men i ten eerften, om boeten by de Ordonnantie op yder feit van injurim
geflelt , ten tweeden , om betalinge van alle de kpfien, fchaden en intè^
refen^ foo van meefterloon als verfuimeniiTe, by verwondinge, yer-
minkinge, of verzeeringe gehadt, ende geleeden, 'twdk eygentlijk
moet koomen uit de Wet Aqmlia van fchade, Welke tot dien eynde
verftaen wort met d' a<5i:ie van injurie t' iamen ge voegt te worden;
maer fmen-loon wort by den Hove niet goedtgedaen, om reeden hier
vooren verhaelt, en is foo noch jongit geweefen» in de meergedacbte
lake van........tegen J. P. B. voor de Hóntfdageri i68i.

11. d' Aenfpraek uit woordelijke injurien duirt niét lan^r als eên
jaer, nae dat fy ter kennifle van de beleedigde gekoomenis j hetjacr
νεΓίοοφεη Z-ijnde worden fiïlke klachten niet meer aengénóomen. (a)

1%, Aenfpraek uit dadelijke injurien , als ook weegens Fafquillen^
kan altoos aengeftelt worden fonder voorfchrift van tijt, om dat fo-
danige injurien van meer gewichte zijn, daer de woordelijke meeft op
kijverijen en kibbclingen uitkoomen. By Keyfers recht is noch een
ander reeden van onderfcheidt, die by ons niet te paflè koomt. (b)

r^, d'Êrigenamen koiinen weegens hoon aen de overleedene ge-
damr by iijn leeven geen aÖErc maken, ten ware by fijnleevenreede
al rechtelijken eyfch mochte zijn genoomeii, want datr door alder-
liandff worden geduirig,, en gacn over op den erfgenaem j (c)
Edoch foö verre d' cïverieedcne mochte gehoont zijn nae fijn doödt,
itt ftillcen gevalk heeft yder erfgenaem in 't by ionder eyfch ^ volgens
gemeine Wetten, (d:)·

14. Hier uit kan worden afgenoomen , dat aikie van injnrie met
veriterf ophotrt, endc fulx nidt alleen met de doodt dês geenen, die
bclecdigit is>y maer ook met db doodt van dien hooner j want ook fijn
«r%eïïaGm niet kan aengefproöken worden, als in gévalle by fijn lee-
ven rechtelijken eyfch genoomen mochté zijn. (β)

Vf^ Ε>£Γ (Èrde manier, om defe aékie te verliefen is verachtinge des
felFs, hy den geenen die ie aengedaen wierdb » ten eerften betuigt;
want iödiefiï hy het m^l een lach, of jokten eerften heeft opgenoo-
men ^ fchöo» hy zich naderhant anders mochte bedenken, Γ00 is het
döch te laei. (f) 16. De

(a) l, S' C. delnjur, (l>) pr. Ιηβ. de perpet. é/ temp, aB. (c) f i. in fin-
Ιηβ. dè pe/pet. & tëmp. aU, (ti) /, i'. 4. ^ 6. ff. de tfijur, Sand. 5. 8. 2·
Ce) (t, 1.1. de perpet. ^ temp. aH. (O uit, L de Injur,

ï6. De vierde manier is vergeevinge, wanneer de beleedigdc per-
foon in't begin den hoon ter harten genoomen hebbende, naderhant
de felve ^/iijtgefcholden heeft,

17. Dele is of uitdruckelijk, of ftilfwijgende; de uitdruckelijke ge-
fchiedt by accoort en verklaringe van woorden ; de ftilfwijgende
door gemeenfame ommegank, vx'iendelijke groeteniilè, handt-geevin-
ge, te zamen eetende en drinkende , foo verre defe, en diergelijke han-
delingen , met byfondere opzScht tHjJchen de twee partijen, als tot bewijs vm
vergeevinge genoeg finden zjjn. ,

18. Moogelijk is dit ook de reéden, waerom door de gemeenfchap
des heiligen Avontmaels de injurie niet verftaen wort vergeeven te
zijn, daer fe nochtans door gemeene maeltijden vernietigt wort, om
dat de heilige maeltijt te gelijk by de geheele gemeente wort gehou-
den ^ en andere maeltijden of werken van veribeninge , moeten in't
byfonder tuflchen beide partijen gefehieden, fullen fy dit effeét van
ftilfwijgende vergeevinge hebben j hoewel daer van ook een andere
reeden is , te weeten , dat de geraeenichap van 't heilig Avontmael
niet wechneemt ofte verbiedt het rechtveerdig vervolg van ftraffe der
mifdaden ende bewaringe van yemants eere , die gelchonden is. (g)

19. Ondertuflchen is't waer, dat tuflchen het ampt van een Rech-
ter,^ en de plicht van een partije merkelijk onderfcheidt is j een Rech-
ter kan geen a6tie weigeren , ook nae de gemeenichap des heiligen
Tafels 9 maer die de aenipraek doet, moet fijn gemoedt wel onderlbe-
ken, of hy het waerlijk doet met een ftille geeft , en onnooiele be-
geerte van fijn eere te bewaren , dan of hy het met bitterheit of
jvraek-luft doet.

20. Voor een vijfde middel om proces van injurie te ichuwen is, gelijk
reede gezegt, bekenteniiTe van fchult, en verklaringe ten voordeele
van den eyfcher, met confignatie der boete by de Ordonnantie geftelt;
Maer confignatie alleen der boete, buiten fodanige verklaringe behoort
niet genoeg te zijn, tegen dank.van de beleedigdepartije, gelijk gewee-,
fen is tuflchen Lourens Riφens , en Dirk Beerns Vrijenburg , den.

September xG'èo. om dat de wederroepinge, gelijk te voorenisaen-
geweefen, niet is t'eenemael wechgenoomen en afgefchaft, ende noch
wettelijk in den eyfch mag worden gebracht.

21. Staet eyndelijk te weeten , dat tuflchen man en wijf geenaen-
fpraek van injurie valt, om eerbaerheits hal ven, te meer, dewijl nae
Keyferlijke rechten die uit hoon gedoèmt is eerloos wort, of immers

meer of min in iijn eere beleedigt , het welke raiichen echte-liedea
geen plaetfe behoort te hebben.

2x. Van de infamie, die nae Keyferlijke rechten uic injurie voori:4
koomt fullen wy beneedm handelen.

Wat échthreuke VerfchHdesfelfs ytantfowfchendinge, enyandubhle tvow
yee. Straffe Van het een enandere > foo nae Goddelijke, Keyferlijke, als Landp
Ordonnantiën. Dotatie in cas yan dubbele ttou^e » en fseari^heit daer oyer in
V Lands Ordonnantie.

I, ^ β ^ Egens d' eere van ons even-naeften wort overipel of ech%·
I hreuk^ begaen , ik zegge tegens d' eere van de man , niet
alleen om- dat hy daerom veracht, en fchimpelijk toege-
forooken pleegt te worden , met de naem van Hooren-drager , en
diergelijke , maer o^m dat het een daedt is , waer door yemant teii
hoogften beleedigt ende bedroeft wort , in het dierbaerite en heiligfte s^,
dat onder de menichelijke dingen gevonden wort j En daerom wort
het ook ten aenzien van de vrouwe voor fchendinge van eere gehou-
den ; alhoewel die Ichimp voor haer ίοο groot niet is y wefende geen
namen bekent, waer door aen haer dit ongelijk verweeten wort, als
aen de mannen \ om dat een man verftaen wort te moeten beletten
dat hem geen overipel werde gefpeelt > het welke foo in de macht
van de vrouwe niet en is.

1. Overfpel is dan fchendinge van een getrouwde vrouwe y want die
by een ongetrouwde flaept > fchoon hj felfs getrottwt is , begaet geen
overipel, maer vrouwen-lchendingc, gelijk de Keyferlijke, en God-
delijke rechten Ipreeken, die tot echtbreuk altijt vereyfchen, dat het
byilapen met een getrouwde vrouwe gefchiedt 7,y. (a)

3. Het is waer, dat een getrouwde man by eenvrijftei'ofweduwe
•fiapende fijn echte trouwe ibo wel breekt, als een getrouwde vrouwe
die by een^ vry gezel gaet leggen, om reeden by den Apoilel Paulus
'verhaelt.' (b)v ' 4, Maer

(a) /. 6. f I. # ad. L. IuL de ^dult. LeVtt, 10, V. 10. Pet//. 21. % i^} i. Ci»-
^iatheti ^ V. 1.6.17. mdt JQt^, 7, % j, 4. . ...

χ Φ Maer als men handelt van de ürafFe dei* mifdaedt, ibo als die
Ssich uiterlijk opdoet, een vrouwe mifdoet meer regens haer man, met
ilapen by een vry gezel , als hy tegens haer mildoet , ilapende by
een vrijfter of weduwe , niet alleen om dat de man meer befpot en
beichimt wort , maer ook om dat de vrouw hem kan doen als
vader worden van kinderen daer hy niet toe gedaen heeft, het welke
voor de man , en voor het gemeene beft is een quaet dat niet te
dulden is.

5". De Godtigeleerden nochtans, en't Paufelijk recht, benevens
ook veel Rechtfgeleerden houden het een , en het ander voor ibor-
ten van overfpel, en in de uitlégginge der Statuten, of Ordonnantie
daer overipel wort geftraft , is men gewent foo wel een getrouwt
jnan, die by een los vrouw-menfch ilaept, te begrijpen, als van een
getrouwde vrouw, die haer van een vry gezel laet misbruiken , dat
bjfonder zjjn reeden heeft daer geen leevens of lijf-ftrafe fiaet op echtbrenk.

6. De felve verftaen ook, dat als een man twee vrouwen trouwt,
hy echtbreuk begaet , 't welke anders is nae't recht van de Keyfer,
ende van Mofes, die op veelwijvigheit geen ftraffe geftelt heeft, daer
hy overfpel met de doodt van Gods weegen heeft doen ftraffen.

7. Zegge overfpel of echtbreuk is eygentlijk dubbele trouwe niet,^
als men het neemt nae Keyiers ende Mofes Wet, ten aenzien van de
manj want als yemant een vrouw hebbende, noch een ander vrijfter
of weduwe trouwt , die vermengt hem niet met een anders wijf,
foo als de befchrijvinge van overfpel mede-brengt; gelijk in tegendeel
als een getrouwt wijf noch een ander man trouwt, foo -wort daer
door begaen, ichendinge van een vrouw aen een ander man getrouwt,
maer het is gezegt , dat de Wetten der heedenfdaegfe volkeren de
mannen ende wijven daer in fchier gelijk, ten aenzien van de-geld-
ftraffeftellen ; maer als de ftraffe des doodts noch plaets hadde, gelijk
Godtde Heere ende de Keyfer hebben gewilt, foo foude buiten twij-
vel, het felve onderfcheidt ook alfnoch niet worden naegelaten.

8. De ftraffe van echtbreuke nae Keyferlijke en Goddelijke Wet-
ten , is de doodt , (c) maer fy wort by weinige volkeren heedens-
daegs gebruikt, hoewel by eenige op dubbelde echtbreuk de felve
ftraffe ftaet, als, te weeten, beide byilapers aen andere getrouwt zijn,

9. Edoch by ons wort overfpel met geit geftraft, te weeten, voor
de eerfte reife ^o gout-guldens, de andere mael η^gout-guldens ^ en voor
de derde mael loo gouugnldens , benevens tot bedieninge

van eenigc ftafen ende ampten , koomende de helft der breiilten toé
profijte van de armen van die plaetiè , de andere helfte voor den
Officier, (d)

10. De wet ibo geftelt zijnde, is het in de macht van de Rechters
niet om anders te oordeelen j hoewel de Heer van den Sande in ièe-
kere on-mtgegeevene aenmerkjngen op defen artikel der Ordonnantie ,
ftaende houdt, dat de Rechters niet tegenftaende defe Wet haer wei
aen de Goddelijke ftraiFe fouden konnen houden, en dat die met defe
geldt boete niet is wechgenoomen geworden , maer het tegendeel is
waerder, alibo geen twee ftraffen op een mifdaedt konnen ilaen. (e)

11. De Heeren Saekma ende Herbay , op defe woorden der Or-
donnantie , dewijle d* amende vm d' echtbrenke by de Ordonnmtie van
Saxen geflelt y ganfih te geringe woict bevonden ^ fal voortaen noch eenfio veel ^
ie weeten, vijftig gout-guldem enf, zeggen , dat die Reformatie van 25 op
50 guldens, niet fonder fchrik ende fchandael mag geleeièn worden.
En dat de Wetgeevers daer van reekeninge fullen geeven aen den
Ahmachtigen Godt, die foo ftrafFen wreeker is van deie mifdaedt, ge-
lijk ook die geene, zeggen fy, die met alle macht beletten , dat de
ftrafFe by Goddelijke en Keyferlijke rechten op echtbreuke geitelt,
niet foude aengenoomen worden , niet tegenftaende de hooge betui-
gingen der Predikanten, met bedreiginge van eeuwige verdoemeniile,
ende de zeer eernftige advijièn ende Remonftrantien daer over by den
Hove zijnde ingedient; niet tegenftaende fy zeggen, dat by Plackaec
van den 18 Maert 15:86. geordonneert ende geftatueert foude zijn,
dat alle de geene die in overlpel bevonden foude worden, het zy ge-
troude man ofte vrouwe, met andere gehijlkte en ongehijlkte fonder
onderfcheidt met den fwaerde geftraft ende geè'xcuteert Ibuden worden.

IX. Maer al wat men zeedeit heeft konnen verkrijgen, isgeweeft,-
dat by Plackaet van den 18 Septemb. 1619. de boete van echtbreuke
verhoogt is , tot tweehondert gout-guldens voor d'eerfte of twee-
demael , en de derde mael inhabijlheit daer by, des, in cas van on-
vermogentheit openbare geeflèlinge, en is dit in pradijke allenthalven,
fonder wijders.

. 15. De ftraiFe der geener die twee houwelijken begaen, wort ge-
zegt , (f) nae Keyferlijke Rechten te fullen worden gereguleert,
't welk is de ièlvc met vrouwen-fchendinge , waer van teritont ial
geiprooken worden,, benevens eerloosheit.

" mochte komen te vermengen , die wort aen den lijve geftrafc met
openbare geeflelinge , 't welk anders nae Keyferlijke rechten ook dc
doodt foude zijn.

Het 2. artikel van de Ordonnantie Zegt, dat in duidanigen gevalle-
de man der vrouwen dochteren fal gehouden wefen te doteeren. indiea
daer geen fchrijf-faut is in dit artikel, foo fal dereeden hiervan wefen ^
dat de vrouwen felfs als aen de vuiligheit deelachtig geen doteeringe
weerdig zijn, en dat fulx op haer dochteren alsonnoolèlzijnde, wosc
gebracht, maer Thomas Herbay meint datditwoort^or/z/i-ri·» overtollig
IS ingefloopen door't woort doteeren, want hoe lidu kan 't gebeuren
dat die vrouwen geen dochters en hebben ? wat vader ial men verftaen
die in het voorfz: artikel geftelt wort, tenaenzien van degefchondene
vrouwen dochter ? meer reeden was het dat de vrouwen ièlfs bedroo-
gen zijnde , gelijk doorgaens in dubbele trouwen gefchiedt, de ver-
trooftinge der dotatie mochten genieten, 't welk als het woort is^öi-Wm
uit het artikel wort gelicht, van felf in den text is.

16. Op het laeft van dat artikel ftaet; (def^elijks ist datfioeenvrouur
ofte wijf m fuiken gevalle geviel, dit verftaet Harbay aldus", datbyaldien
een vrouwe dat felve geval' van dubbelde trouw averquam, jy alfdan den
man moet geven foo veel als ook^fijn medegifie foude hebben geweefi

niet onbillijk ende buiten twijvel rechtens is ; want denke niet, dat
de gemelre woorden verftaen ibuden konnenworden van'tgeval,ibo
de vrou geviel in de kraem, dat alfdan de dotatie medeplaets ial hebben.

17. Nae ontdeckinge ende bewijs van ovérlpel mag de onfchuldige
perfoon door de overigheit der plaetfe (hoewel om het gewicht der
fake fulx meeft en beft by den Hove wort verfoeht) wederom toe-
gelaten worden om met een ander te trouwen..

18. De meefte Godts en Rechtfgeleerden verftaen echter, dat de
Ichuldige nae gedane en rechtelijke verklaerde echt- fcheidinge niet en
kan ge'weigert worden,, om wederom te trouwen, alfoo hy dan door
geend^erhande bandt verknocht is aen fijn voorige echt-genoot j injfbn-
derheit dewijl fulke lieden de gave van onthoudinge niet hebben ende
beeter is te trouwen als te branden.

19. De Ordonnantie fchijnt fulx^aen de fchuldige partije niet toe
te laten , dewijle fy 't alleen aen de ontfchuldige vergunt, (g) dat
echter foo verre dient gelimiteert ,. dat als de onfchuldige wederom-
me getrout is, dan ook de andere niet langer kan verftaen verboodea
te zijn om wederom' te trouwen.

Wat Vroutfenfchendinge (ftuprum) I^echt \>αη dotatie of trouwen Voor wdegi
den alken· Van boererije en onderfcheidt des felfs Van fchendinge. Bloedt*
fchande en firaffe des felfs, Van koppelaars en onmchtige Ferruckers firaffen.\

2. De ftrafFe nae Keyièrlijke rechten is confifcatie van de helfte der
goederen in lieden van conditie ende in geringe lieden openbare lijf-
ItraiFe met banniflement. (a)

3. Maer heedenfdaegs wort onküisheit, tot fchande defer eeuwe, mil-
der gehandeltl in onfe ordonnantie hebben wy daer geen ilrafFe van,
anders als de breuke van flechte hoererije die op twee ponden flaems
begroot is, in het 3 Art. van de lo titel des 3 boeks, waer dan by koomt,
dat de fchender gehouden is, indien hy een eerlijke vrijfter heeftbe-
ilapen de ièlve te trouwen of te doteeren , dat is uit te geven met
behoorlijk houwelijks goedt nae hare qualiteit. (b)

4. Weduwen hebben dat felve recht niet, om dat de ordonnantie
uitdruckelijk van een maegdek^n fpreekt, en is fulx ook by den Hove
yerilaen in de fake van Trijn Abes tegens Frans Heeres in den jare
1619. voor Alderheiligen. Saekma.

5". Hoewel anders, (c) nopens het doteeren der vrouwen diedoor
dubbele trouw-beloften zijn bedrogen geen onderfcheit wortgemaekc
tuilchen vrijfters ende weduwen, voorf.tit.

6, De Grootheit van de houwelijks-gifte die een vrouwenfchender
moet doen , wort in het voorjf. ζ de art. genoomen op fuiken ibmma
als de vader haer hadde konnen mede geven of foo veel als fy te er-
feniife hadde.

7. Het welke nochtans moet uitgeilrekt worden, ten aenzien van
dochters .die van eerliike familien gefprooten weinig of geen goede

(i) §.4. Infl. de publ.jud. (f') Qrd i. hoek, art, i.iit.^. («=) ««V ibock
tit, ii.art.i.

hebben, dat fy echter nae hare ^aliteit in deièn werden getra£tcert,
volgens inhoudt van het voorfchreeven eerile artijkel. (d)

8. Wy fullen een woort hier by voegen van hoererije, om de za-
Biehhanginge der ftraiFe, iGhoon in deiè geen quetfinge van eens an^
deren eere beftaet.

9. Hoererije is ontmhtighek met een hoer bedreeven , en een hoer is·
een vrouwmenfch die haer om geit gemeingemaekt heeft, byoutsilont
hier op geen ilraiFe, behalven dat de hoeren eerloos waren ,, het wier-
de door de vingeren geilen, gelijk dronkenfchap en andere gemeine
ondeugden, ons ordonnantie Itelr op yder reiiè dat man of vrouw ift^
flechte hoererije bevonden wort,~ voor breuken twee ponden flaems^
als te vooreii gezegt is.

10. Stomme ontucht by zich felve gedaen, die men doorgaens dc:
fonde vm Onan noemt, wort ook niet geftraft; buiten twijvel om de
meenichte der mifdaders hoewel het anders geen minder fonde is als-
flechte hoererije.

11. Maer fchandelykheit die mannen met mannen, of vrouwen mec
vrouwen bedrijven , wort noch heedenfdaegs met de doodt geftraft,
gelijk oolc die met beeften gefchiedt.

12. Bloedt-fchandewanneer mea trout die van bloede ons te nae
beftaet, wort nae de Wet van Mofes met de doodt geilraft, immers
tot aen fufters en broeders toe , in oomen en moeijen foude minder
ftraffe plaecs hebben;, volgens Keyferlijke recht, is het niet meer als
banniflement: waer mede geftraft is Sjoerd Jans van Collum, die fijn.
broeders weduwe getrout, en beflapen hadde, is vijf jaren gebannen-
by arbitrale ftraffe, den Mey 16^7. en den 20. September 16^6.is-
voor twee jaren gebannen een die fijn overledenes huifvrouwen half-
fufters dochter hadde gen-out, en een tijr lang met huis gehouden,.,
bet vrouwmenich om haer jonkheit een jaer , t'elkens met verbodc
van meer by malkanderen te komen, indien 'er maer belofte alleene
gefchiedt waren, ibude minder of qualijk geftraft zijn geworden.

13. Hoere weerden en Goppelaers worden ten eerften voor twee
jaer uit den lande gebannen en binnens tijts wederkomende ofte nae·
de 2 jaer volhardende in haer boosheit, worden fy aen den. lijve ee-
ftraft. (e) » / J &

14. Die huifen aen fuik volk verhuirt die verbeurt nae de eerfte
vermaninge zes car: guldens tot profijt van den armen, en voor dé
tweede mael de huir van't huis,, fullende gedeelt worden tuflchen den.

aenbreiiger officier en den armen elk een dardendeel. tufTchen yder
vermaninge moeten ten minften %o dagen uitilel zijn. (f)

15. Eerlijke vrouwen onder de.kleeren te taften en tot oneerlijk-
Iieic aen te Toeken behoort hier mede toe. eAntony dehy hebbende zija
werk gemaekt om by nacht en onrijden op ftraec, ook wel in particu-
liere huifcn, eerlijke dochters en getroude vrouwen onder de kleeren
te tallen en tot oneerbaerheit te verlocken , ook op eenige daer toe
gewelt te onderleggen, is voor vijf jaren gebannen , en gedoemt in
de koften cnde mifen van Juftitie , den 2-1 Maert 1645.

16. Het was ook niet vreemt, menfchen die haer hebben uitgelegt om
eerlijke Vrouwen of dochters te betrappen ende te νerrueken door lin-
kers konften, en daer roem op dragen, gelijk 'er gevonden worden ende
bekent zijn geweeft aen den lijve te ftraiFen; nademael Keyfers recht
den fuiken ook wel aen't leeven koomt. (g)

ΐ>οοι\ί-βαώ ende flrdffeVan dien foo \olmcken als hegonnen, fooyem met op:^et Van
doodengejchiedtis. Verf^aringeVan firaffeρ omVerfcheidcne reeden ^ fpeciael yvan-
neer ouders ^ kinderen en naBbeflaende f^rienden ^ijn gedoodt. CiVile boete y>andoot'^
flaiht etjordomantienf om dood-fach teyerhoeden.

olgt nu te ipreeken van mifdaden, die tegens lijf en leeven
van ons eeven naeften worden begaen, waer toe ook eeni-
ger maten konnen gebracht worden, de voorgaende mii^
daden van fchade, hoon, ende gewelt, die wel meeft tegens goedt, en
eere, maer immers ook tegen lijf en leeven konnen worden begaen,
edoch het voornaemfte van deie foorte is overig , te weeten Doodt-
fiag 3 waer door verftaen worden, alle ongeoorlofde manieren om een menfche
i/an het leven ter doodt te brengen ^ het zy met gewoonlijke of ongewoon-
lijke mfiramenten ende middelen; byfonderlijk mede door Venijn, en
door duivelfche konften, indien der fulke gevonden worden.

2,. Als mede, die met valfche getuigeniflè, of het beftellen van dien
heeft gemaekt dat onnooièle ter doodt zijn veroordeelt, of op den hals
aengeklaegt.

Want niet'altoos tot de ftrafF van doodt-flag vereyicht wort>
. dar de doodt met 'er daedt ge volgt zy, daer is meer reeden dikwils,

en meer verdienften van doodt-ilraiïe, in mordadige poogingen als in
haeftige man-flachten, die in een cogenblik voorgenoomen ende vol-
voert worden, gelijk de geene die't fenijn hebben bereidt, enaenye-
mant gegeeven, fchoon het fenijn geen efFeót heeft gedaen, naeKey-
Terlijke rechte metter doodt wórden geftraft, als ook die met geweer
op yemants lijf hebben gegaen. (a)

4. Veel meer, indien hy den perfoon, op wiens lijf hy ging heeft
aengegreepen ende gequeft, mitfgaders alle die met een voorgenoomen
moordadig opzet, yemant hebben gezogt te dooden, fchoon ly hec
niet hebben konnen voltrecken. (b)

f. Edoch de pradijque van geheel Europa valt Γ00 ftreng in deicn
niet , maer worden fodanige met extraordinaris , ende minder ftrafFe
aengedaen, en koomt men tot geen doodt-ftraf, als wanneer deom-
ftandigheeden tot op een hogen trap van boosheit ftijgen, en het gevolg
van de pogingen zeer gev.aerhjk is \ gelijk het volgende exempel by
Nama eenen Harmen Hendriks uit het Stift munfteringebrooken zijnde
in ièeker weevers huis, daer hy voor defen gearbeit hadde, heeft een
Dochter van 14 of if jaren by d'ouders alleen in t huis gelaten, op on-
trent twintig plaetfen gewont, een bedt op het lijf gefmeeten, fteelen-
de voorts wat hy konde; fchoon het dochtertje geneelen wierde, is echter
cn wel te rechte onthalft in de maent Oöober 1644. Hebbe ook geheu-
genifle van twee broeders, varende met haerbeiden by een jfchipper in
de Zuider zee, die met onderling opzet den Schipper buiten boort gewor·
pen , en hem gezogt hadden met kloeten om den hals'te brengen,
fchoon hy het ontfwommen , en ontkomen was, is echter d'oudfte
van beyde, out 19 jaren onthalft, en de jongfte van veertien jaren ge·
geeflelt.

6. In tegendeel is by meerderheit van ftemmen geen doodt-ftrafFe
beilooten , tegen eenen Harmen de Wijiè, die een Gerechts-die-
naer zijnde feekeren Jode eenig goedt hadde benomen , die daer
óver geklaegt hebbende aen den Grietman , foo was d executeur
belaft met den Jode te gaen naer den dienaer , om het goede
te doen wedergeven; maer defe, in plaets van fulx , hadt eerft den
Jode deerlijk geflagen, en was doen op den Executeur, met den blo-
ten degen, aengevallen; hem fteekende op de borft , zeggende dat.
gaet 'er door in Duivels naem, doch niet doorgaende, had hy het roer
met grooten hagel geladen, en den Executeur daer mede Iwaerlijkin
de hals cn borft gewont, foo dat het d'ander met de vlugtontleggen
II Deel. Gggg . moeftg

éïóefté éh hadt hf nadérhandt verklaert hèila lëèdueiijri, dat hy bent
tiiët |éübddt hadde. 't Β feèlter dat fülk tbn feit ί, n^ë 't gémëin i-echt wel
had met Üè doddi: iiioeteri geboëtet worden, dbèh is defe befchiildigt van
ilóch andere ftucketi,, maer hiët oVertiiigi:, gegeciTelt, gebrandtmerkt >
vooii· tièti jaren rn ^t Tucht-huis, èn vbörts eeuwig uit den lande by de
galge gebannen., voor Pinxter ió8o. ·

j. Als ddódtflach ïs bègaeriV maër onfeekér j óf 't is gefehiédt met
opzët öm të dooden , foo leërëii de Keyferlijke rechten , (b) dat als
een doodtilag gefchiedt is, door een i^m»?e»idatmert tot verwonden^
en doodtflaen niet pleegt te gebruiken, hoéwei het bequaem genoeg
is om de doodt té koiinen aenbrëhgen , gelyk een kolt of ftok, foo
worr de ftrkffe vermindert, indien het door haeftige toornigheit, en
niet doói opzet is gefchiëdt ; by exempel twee Studenten tot Fratje^
ker twiftende overheen poinót van ά^ Religie, foo neemt d'eene verhiü
zijndeΐ een mengelen bier, en werpt het d'ander voor fijn kop , die
d'er eenige dagen daer nae van fterft; de dader is ontvlügt, maer fou-
de echter , nae reeden van rechte de ftraffe minder als ordinaris be-
hooreh té zijn geweeft. ende foo is by oogluikinge toegelaten in deïi
lande të v<^bonën, feeker voerman tot Franeker, die om een fmadelijk
jfchèlt-woott, een ander met de vuiit voor't hooft hadde geflagen,
die daër van was geïlorven.

8. Maer als de doodtilag is te weege gebracht door een infirument I
dae'r menjge^eht is mede te dooden, gelijk een roer een mes ofte deegen,.
foo wbiÏ vërftaen, dat 'er opzet vab dooden is geweeil, fchoon niet
va^ langdrHkndt Voorbedacht j ten ware fier byfondere omflandigheeden de
firaffe 'diédin W}^ifidefen. (c)

Voorts om dat men heedenfdaegs op de gevolgde doodt meeft achc
nectót, fob valt % ónslmeer twij^V'elinge als in het Keyferlijke recht, we-
gë'risdé döbtlijkhcit'dèr toegebrachte wbnxJe j berbëpende haer de daders
irifeférettdeek da&'oj) ,idat dë pvérledene vah ide wonde niet foude zijn ge-
ftü^vbn, é\ae)r Wegens andere tbevall^^^, waer op het nae Reyfers recht
ivèhlig fen kóbmt; dewyl uitkomilr, endë pbginge, liiet veel onderfcheidt
ih.delFr&éfe ihaekeii, als v^b het op^ët ^eblëekeh \vas, gelijk isaen

ot. Neï^ns blijkt hët iQeer,'dat de mfedicijne is een könft vól'giflinge
jfó Vei^è de obitóbeleti iö'deiën'onisindelijk^leèg^^^ teVerfGhillen,en ïchief
ttb^t gdbeüi^ , Wa^^ ^wonde eenigeh tijt heeft geleëft, of de
MYijfen iijn xlieiïtënm Verfchdd^n j kónriëhde fchier óïtoos

'er nier van is gekoomien, Γρο maer in e^nigerhande manier de kran-
ke tot geneefinge hadde konnen kooiden, 't^elkfeer zelden gebeurt,
of kan doof natuirlijke reeden worden itaende gehouden.

II. In den j^re 1667 wiert de W^cht-meefter van d'Ac^demie tot
Eraneker met eenjfteen ,uiteen trop ftudenten ko,Qwende, aen fijn hooft
geimeeten , w^er pp hy n^er eenige dagen ftierf; Ikdedeais^^^^or
van d'Academie den dpode.a vifiteeren door den Heer Frepicelius A-
natomices ProfeiTor en twee Chirurgijns , jdie aUe;enlyk he,t vel van het
hooft vonden doorboort, fo^nder eénige ,dé minfte quetfinge vaji het
beckeneel, ook niet van het buitenste vlies des felf.s dies de Heere
Frencelius adviiêerde, dat de wonde niet was doodeUik geweeil, maer
dat de perfoon wefende van een zeer bedorven lichaem dQ0|'*een toe-
vallende koortiè was ten grave gebracht, de Pr. Ge.nerael komende
daer nae met twee Doótooren van Leeuwarden , ontfing gdyijs van
haer, nae vifitatie des lichaems, dat de man van de wonde was geftur-
ven j het welke den Heere Frencelius vQorgehouden zijnde zeide al
lachende, beides waer te zijn , en dat de wpnde niet doodelijk was,
en dat de man van de wonde was gefturven, dpch Γ90 _dat hy van dc
minfte quetfuire aen eenig deel zijns lichaems wel hadde konnen fter-
ven , alfoo een kleine koortfe by fuiken wpnde toeyallende , ge-
noeg was, om fuik een qualijk geilek lichaem .weg te konnen ileepen.

la. Het kan ook wel gebeuren dat 'er get wij veld woxt, ipo als de dooc
een uir anderhalf nae dc quetfinge,volgt, opk wel fcïiopn daerge^nuit-
terlijke oorfaken van doodt haer en vertoonen. JExempel, pp den go ÏPe-
cemb: des felyen jaers 1667. is tpt J^oard-woldetnWefi-fiellfngwerf gebeurt,
dat een Lmtjen facobs dronken zijndedrie pf vier vuift-ilagen.van dpifcio-
taris T. S. ontvangen,en fterk uit deneufe gebloedt hebbende,nae. dat hec
bloedt geftremt, ende hy daer nae even in flaep geraekt,wederom'geblQeC
ende gebraekt hadde,ftierf anderhalf uir daer nae. aen of in het hopft wiern
de geen teeken ter weerelt gevonden, dat porfake ter dpodt foude heb-
ben konnen geeven; en yeder een was verwpndert hoe een man aen
die flagen hadde kpnnen fterven, infonderheit daer hy fterk ende.ge-
font te vooren was ge weeft; Edoch in't ppenen van de ;bor(lwierde
bevonden, dat het deur-vliefie van de.lucht-ader of verkeerde keel, ƒ00
men fpreekt, ftijf open ftont, en dat. daer bmnenin waren etlijke.ftukj es
vleefch, eenige de giOote.van een hafe^noot,eenige^vaneemurxeboon,
doch wat langer , en noch eenige andere droge v'erteerde materie', dies
de medicijns hier in fchjer eenftemmig over-eeri quamen, dat dè.gewonde
in flaep en dronken aen het braeken zijnde.geraekt bet^deurtjevandc

lucht-ader opengeraekt, en daer die materie was ingefchooten, diedaer'
niet wederom uit konnende geraken, den man hadde verflikt. Even-
wel heeft de dader zich niet behoorlijk derven te rechte ftellen, maer
gevlugt zijnde in Overyilèl is daer byden Drofttot Haeksbergen vry
gél^rooken, welk gewijfde het HoiF van Frieflandt als tezeerwefen-
de gezocht en foo 't fcheen gepradifeert, niet heeft willen erkennen
noch den geabfolveerden vryheit hier in den lande toe zeggen, fonder
zich eerft: wederomme te Rechte hebben geilek.

13. Men kan echter ondertuiTehen anders niet doen, naedemael inge
zien moet worden, of de wonde van aenbegin is doodelijk geweeil of niet,
ot het lichaem moet tot dien einde terftont worden ge-oopent ende by
Doótoren fampt Chirurgijns worden gevifiteert, die daer haer advijs aen't
Hoff van moeten geven , het welke wel wort gelooft, maer foó,
dat de Rechter evenwel daer ontrent fijn eigen oordeel wel mede dient
te gebruiken, om dat by de VifttMeurs de advijfendikwils of partijdig
of niet naukeurig, ook ontrent het onderfcheidt van nootfakelijke ende
toevallige oorfaken des doodts dikwils, foo gezegt is, onfeekere advij-
ièn worden gegeeven.

14 Daer konnen ook veelerhandc oor faken zijn, waerdooryemant
getergt zijndé buiten nootweer, extraordinaris enmildergeilraftworts
waer onder ook te rechte geftelt wort, verdeedinge die een man doet voor
fijn vrouwe, foo is met een bannifièment voor altoos vry gelaten ee-
nen ^omnes Franken, om dat hy een die fijn vrouw wilde flaen, om
fulx te beletten hadde doot geflagen, den Oktober i^Sf, Harmen
Alberts was van feeker perfoon om fchult gemaent , die méde fijn
huifvrouwe daer na maendc, treckende ook tegens haer, over de deur
leggende fijn degen uit, als of hy haer daer mede toe wilde, het welk
de man ziende , zittende in een buire huis is toegeloopen met een
Ichippers haek, en heeft hem eerft daer mede geflagen op 't hooft en-
de doen met de knijen geftooten op de gemachten dat hy binnen kor-
ten dagen daer liaeitierr, hy is 10 jaren gebannen den Snovemb. 1628.

15. Tot de gevallen van ontfchuldiging ende min als ordinarifle
ftraffen, behoort ook het overtreeden van lijfs hfcherminge , en om
te weeten wanneer de felve wort overtreeden , is aen ce merken dat
lijfs-befcherminge geoorlóft is, foo dickwils groot gewelt op ons lichaem
wort gedaen, ende wy het perijk^l niet anders ah met qHetfan of doot-finen
van den. geweldenaér hebben konnen ontkoomen.

16. Gewelt op het lichaem wort vereyfcht, om dat ge vaer van goe-
deren alleenlijk geen genoegfame reeden van dootilag tegens den ge-

weldehaer kan geeven, om dat geit en goet jegens de ziele van een
menfche niet kan ophalen,' ten ware mogelijk^indien wj [onder hetgoedt
dat ons benoemen ivierde niet leven konden^

17, Des wegen het ook niet geoorloft is een dief by nacht tedoo-
den y als wanneer men hem buiten gevaer van fijn eygen leven niet en kan
jparen, te weten als hy hy daeg met geweer vooriien is , en dar ge-
bruikt , ende by nacht als men oniêeker is of hy gewapent zy , em
noch moet men foo wel by dage als by nacht met geroep het gevaer
te kennen geven, (d)

18,. Gewelt op het lijf geeft te kenüen , dat men zich niet alleen·
mag befchcrmen tegen levens gevaer en tegens moordenaers , maer
ook tegen die gene die onfe kuisheit gewelt trachten aen te doen,
want leeven en eere worden te rechte nevens elxandercn geftelt, en het
zijn alle gepreeiène exempelen, ibo van vrouwen als mannen, die bare
verkrachters hebben om 't leven gebracht, om ongefchonden te blijven.

19,. Wy hebben ook gezegt van groot gewelt , om dat geringe
baldadigheden en gewalten de doodtflach niet ongeftraft konnen ma^
ken, en'wy moeten niet volgen het gevoelen dergeener, diemeinen
dat men ièlf geen oorbant behoeft te lijden , maer dat men die mag
afweeren in alle manieren, al ibude het den aenvaller het leven ko-
üen j. Edoch de reeden ende de leerevan Chriftuswijft ons anders, en
eyil eerder twee kinnebak flagen te verwachten, als een te wreekem
ao. Daer is noch gezegt, het gewelt Ibdanig te- moeten- zijn·, dat
ment in geenderleije manieren anders heeft konnen ontkomen, want
die buiten, perijkel tieefr konnen vlieden en de noodt van een ander te
dooden heeft Iconnen ontkoomen, die begaet geen ongeftrafte lijf-be-
fcherminge 5 want het niet voor goet kan worden gekeurt, dkt yemant
liever een neerlag heeft willen doen ^ als met vluchten fchijn van vreefe t9
hetoonen , want de ingebeelde oneere daer uit fpruitende , vint geen
)laets als by ydele lieden , en- die de kracht van ware achtinge niet
sennende, een ichaduwe daer van omhelfen-

21. Dewijl-fechter deiè ingebeelde reputatie ibo diepe wortelen by het
merendeel der menfchen heeft gefchooten, foo wildebillykheit dat die
haer in defen hebben vergreepen, met minder als ordinariile ilraffe wor-
den bejeegent. de militairen hebben in deièn een rechtkunde op haer fclfe.

22. Die aengevochten zijnde den eerilen fteek niet heeft willen at-
Wachten, maer felve dien heeft toegebracht,, of die met eenmesaenu
gevochten zijnde, zich met een deegen of met eeö piftool heeft ver,

weert , ifjdt^ hy flechts h^t perijk^l niet anders kpnnen ontkgmen ^ die
wort niet v^ftaen de behoorlijke lijf-befcherminge te hebben over-
treeden.

Yemant ooriaek geweeft zijnde van woorden-twlft is daer op
met geweer aengevochten, dat hy zich geerne hadde ontrocken, maer
geen middel ziende en geperil werdende, heeft zich verweerende den
aenvechter gedoot, men holt het voor ongeilrafte lijf-beicherminge,
want oorlake van woordenftrijt heeft niet gemeens met lijfs gewelt. (e)
24, Indien men ook ter occafie van onbeiprooken nootweer een an-
der als den aenvechter doode buiten eenige ichult, het ibude ook on-
geftraft zijn ; maer die buiten noot,. opzet hebbende om yemant te
dooden, een ander tegen fijn wille trof, die foude met ordinariiTe ilraf-
fe moeten worden aengedaen. (f)

Ende is fulx mede tegen een jonge dochter liAnna Vlrix vm
Edens out 19 jaren geè'xecuteert, die by nacht den eenen voor den an-
deren hadde doodt geileeken, den 10 aApril zy heeft ordinari-
le ftraffe moeten lijden, hoewel haer reeden van groote onfteltenillè
gegeeven was. eenen Tjaert Heffels, foo verhaelt Nama^ hadde wel
eer defe meidt tegens haren dank op een tafel gelegt ende geibgt te
verkrachten, driejaren daer nae was hy met fijn broeder zArrien Hef-
fels ^ benevens <sArrien Heins Franeker bode en Ewout fetfes, ^ekoomen
in de Herberge daer delè meit woonde tegen haer en haer brootvrou-
wen (dank, ontrent middernacht; hy Tjaert over de deur ^ringende
pvet een mes in de hant , hebbende-ook haer'dapper afgeilagen, waer
oae de mans wederom weg gaende , ibo was de meidt nae.de brootlpij-
iie geloopen , hadde daer een mes uitgehaelt en loopt daer mede uit
den huife fteekende Amen H€0s broeder van Tiaert, die hem ftil ge-
houden had, in de rugge, hoewel ly, nae dien het licht maen was de
broeders wel fcheen te hebben konnen onderkennen j weefende Ar-
ripn kort daer op geftorven, de wonde inwendig hebbende gebloedt.
moogelijk foude men hebben konnen zeggen, dat hier al veel reeden
was, .om tot een e^traordmarifk ftraffe te komen, maer echter tegen
haer. was; dat fy de wonde .gegeeven hadde, nae dat de lieden al uit den
huiiê waren, eia alfoo.uitiwraekzueht. want ^atc^j van nootweer dik wils
met extraordinaris ftraffe .geboet wort, en ook wel als yemant fwaer-
lljk getergt zijnde, dien Xelven tijt koomt uit te barften met feitelijk-
heit ; maer men moet de wraekluft foo veel niet toe geeven , dat
men dootflagen begaen nae dat,de oorfake vanonftekeniffe voor by
is, minder als met de doot foude ftraffen. foo is ook in den jare 165^
(e) Sarid.S'9 S, (O Sand.tit.\erffjef.6, met

met de doödt geitr^ft ëen Student in de Théologie tötFraiiékéf, diê
van een ander rfieefffialeii uitgérart zijnde, fijn deégén haddd Van fijn
kamer gehaelt en daer mede vechtende den ander hadde dóorileekeii ^
hoewel hy ondbr het vechten wel hadde gézëgt daer uit te willen
icheiden, ehde de ander vèel meer op hètïi aéiidröttg, ènde fchierifi
fijn déegen fcheen te zijn geloopen.

±6. Staet eindelijk aen te mérken, dat of fchoon önbelprookén métweef
is vry v^n ftrafïe, dat evenwel de dader ötü reêden wel kan worden
gèordonneert , zich uit d^ oogen van de naeilé vrieiidén te öiithöu-
den j en is foö by den Hove geordonneert aen Meint Hdtigs m Col-
Inm , die eenen Claes Foks, mdiervoegen hadde neèrgdeidt, hy is
vry gefprooken , met Ordonnantie , om hem uit de oogen des va-
ders en vrienden van de aflijvige te onthouden, gelijk Nama getuigt.

27. Die een doodtflager helpt, en die oppaft óm te bfelettendatter
niemant tuilchen koome , fchóon hy de h^den niet itioéhte gerept
hebben , moet voor een doodtflager worden gehouden j (d) maer
die alleen geholpen heeft om te vluthten, fbude liiin als ordinaris ge-
ilraft moeten worden, ende behoort dit hier niet toe.

28. Daer zijn oók gevallen buiten die van nootweer, ih welkie doodt-
flag geóórloft is ,, ten eeriten, op eén vyant in den kiijg > die opge-
heeven is van een iPrins , of volk welke riièmant oïidefWorpen is,
ten tweeden , èé'n överloöper die vatt ons tot den vyant overloopt ^
ten derden, een deferteur, of yemant dieiïch den krijg, ibnderverlof
ontrocken heeft nae Keyfers ^cht\ ten vierden j een moordenaer, terwijl
hy op fijnboosheituitis, tén vijfden, een overfpeelderdie van de vader
des wijfs betrapt Wort; den man flaet iülx foo vry niet, om dat van hem
de jdoufie meer gevreefl wort, edoch wort hy met min als] ordinariie
ilraffe aengedaen j ten zeilen, een vrouwe-fchaeker, of gewaltelijke
vrouwe-fchènder, terwijl fy op het werk beefig zijn, ten zevenden,,
alle die vogel-Vry, en Vyanden des Vaderlants verkkeit zijn \ eenige
ftellen hier ook ónder de mifdadige die haer niet willen gevangen
geeven, maer dat kan niet verftaen worden als van de geene die haer
met gewelt daer tegen ftellen, en fuk npch niet Verder als dat de
dienaers, niet lichtelyk in fulkeh gevalle milfende fouden gcftraft ww-
den, maer is haer niet geoorlóft de fulke met opzet of om bravoure
re dooden, byfonderlijk als het om geen hals-laken isj zwijnde dmbee-.
ter de fchuldige te laten lóofén^ als oórfaek^tot bloedt-fiorten te geeveneen.
mifdader die vliedt is't ganfch niet geoorlóft tedoodeh, als pp uitdruc-

Jielijke ordere van de Overigheit , of als de gemeine welvaert, ken
nelijk aen het niet ontkoomen van de boos-doender en zeer veele
geleegen is. (e)

29. Zegge, een dienaer., van executie door onbedachten yver in't
vervolgen zijnde verrukt ende zich te buiten gegaen hebbende , fou-
de qualijk met d' ordinaris ftrafFe worden bejegent, maer buiten or-
dere met milder en minder ftraiFei foo getuigt Nauta dat byden-Ho-
ve gedimitteert is een αάββεηί van Smallmgerlant, die van de Griet-
man geibnden om feeker-e lant-loopers die overlaft gedaen hadden, te
vangen, een der fel ver, een roer op fijn fchouder hebbende, doodt
foude gefchooten hebben ; hy ontkende het, maer daer was reeden
genoeg om hem te pijnigen j Edoch om dat v-erftaen wierde dat hy
niet meer als met banniÜement foude konnen geftraft worden, hoe-
danige mifdaden geen pijnigen onderworpen zijn naer veeier gevoe-
len , foo wiert hy alleen in de mifen van Juftitie gecondemneert en
van de inftantie geabiblveert, den 11 July i6g6.

30. Somtijts wort w^l Rectale ordere gegeeven aen de geene dic lail
hebben, om mifdaders te vangen; dat iy de felveIn gevalle van ge-
wapende tegenftant moogen dooden, en is dat veiligit. Soo is den
9 July 1681. uit het tucht-huis gebrooken zijnde twee mifdadigers
die beide voor 10 jaren in't tucht-huis, en daer nae ten eeuwigen
dagen uit den lande gebannen waren , en fulx by de galge , is ver-
ilaei? dat in cas van feitelijke tegenftant den Subilituit geoorloft ibu-
de zijn daer onder te ichietenj doch niet ten refpeéte van een ander,
die om diefftal gedoemt met Jiaer ontloopen , ende wiens tijt haeft
uit was j ten u/are die benevens de mdere hem feitelijk^ opponeerde, βο dat
hy der niet vm konde gefcheiden worden.

5traiFe van dooAilag is de doodt, gemeinelijk by onsonthoof-
dinge, en fomtijts als'er meer doodtflagen zijn of hatelijke omftandig-
heden, wort het hooft op een ftaek en \ lichaem op een radt geftelt,
'twelk mede plaets heeft , als man of wijf malkanderen hebben ge-
doodt, ook meiden en knechten haer heer ofte vrou het kan ook
wel gebeuren, ingevalle van groote boosheit, dat het lichaem op een
radt foude worden gerabraekt of diergelijke affchouwelijke ftraifen,
tot meerder affchrickinge bejegent; als ingevalle kinderen hare ouders
of ouders hare kinderen mochten hebben vermoort.

'^z. Weg-leggen van Idnderen in eenfame plaetfe dat iy fterven, is
fiok de doodt, maer in bewoonde plaetfen is minder ilraiFe, den 21

06tobe^i64^. is geftraft een meidt tot Franeker gevangen, die tot
Harlingen een kinc hebbende gebaert, het felve neergeleidt haddeop
een fout-keets goote , daer het gevonden en drie dagen daer nae ge-
llorven was ; fy heeft een half uir op het fchavot geftaen met een
pop om den hals en is vijf jaren gebannen, foude ook gegeeflelt zijn
geweeil, indien fy foo jong in dejkraem niet ware geweeft. Νλμλ
decif, i

Byfonderlijk moeders die haer nieuw-gebooren kinderen hebben
om hals gebracht , worden gefakt, dat is, in een fak gebonden en
verdronken , te weeten , a s het. blijkt , dat het kjnt vant leeven ter
doodt is gebracht', want de moeder fulx ontkennende en ten vollen niet
wordende overtuigt, moet men tot pijnigen koomen, 'twelk fyuit-
itaende worden gemeinelijk gegeeflelt ende gebannen, want foo lange
daer geen wet is, dat, die haer geboorte verfweegen en geen orderc
tot het bewaren van haer vrucht geftelt hebben, fchoon van 't leeven
of doodt ter werelt koomen geen bewijs en zy, fwaerder lullen ge-
ftraft worden; hoedanige wetten op andere.plaetfen wel worden ge-
vonden ; foo kan men in defen niet anders Procedeeren. (f)

54. Doodtflags ftraifen worden ook gematigt ende gemindert om
de jonkheit des mifdaders , foo verre de omftandigheden ende .gelee-
gentheit des perfoons koomen te vereyfchen , bet welke zeer hangt
yan het goetvinden des Rechters.

55·. Op doodtflag ftaet ook breuke, te weeten, aen de erfgenamen
des nederpeflagen drie hondert goM-guldens ^ en aen't Lant ifo gelijke
guldens, t welk is in plaetiè van confifcatie der goederen, foo volgens
Keyferlijke ende andere rechten moefte volgen ; en noch wort defe
boete niet betaelt, als wanneer de dader het ontkoomt. gevangen
ende geoordeelt zijnde voor of tegen, worden de breuken van doodtflag
wederom gekeert, (g) te weeten, de 150 gout-guldensvoor'tLant,
maer niet de goo gout-guldens voor de erfgenamen.

'φ. Ende foude defe breuke, ingevalle de doodtflag by veele tege-
lijk gedaen is, fonder dat men den eygentliike flager weet, by een
yder in't geheel worden betaelt, gelijk de Rechten leeren van fcha-
de ; dat als by een geheel gezelfchap aen menfchen, vee, of andere
faken fchade gedaen is , londer den eygentlijken dader te koonen
aenwijfen , als dan al en een yder van dat gantfche gez^elfihap om de ge-
beele fchade kan aengefprcoken worden, (h)

37. 'tWelk echter in de doodt-ftraiFe foo niet en is, ten ware
II Deel. Hfahh veelc

veele met voorgaende opzet en overleg yemant op het liJFwaréh géval-·
len ende gedoodt hadden , anderzins als 't fonder voorgaende opftel
gefchiedt, en niet en blijkt wie de doodt heeft toegebracht, foowort
niemant met de doodt geftraft, maer alle gebannen ofte gebreukt.

τβ. En ftaet te letten, dat defe geit-boete van 500 gout-guldens
ook by de kmderen des neergeflagenen mag worden genooten bloets-
halven , fchoon haer geen erfgenamen dragende van haer ouderen 3
aifio in mifdadm op geen qaaliteit van erfgenamen ivort geuen , ende defe
boete tot troofl der bloetvrienden won gegeeven by de Ordonnantie.

59. Voor 't laefte moet noch gezegt worden , dat afdrijven van
een ontvangene vrucht die reede iijn volkoomen lijf en leeven hadde,
mede voor doodtflag gehouden ende geftraft wort , maer de vrucht
niet leevendig zijnde geweeft , foo wort het met banniflement ge-
boet. (i) ^

40. Tot voorkoominge van doodtflag , wort den herbergiers be-
kft de lieden te haren huifen koomende drinken haer geweer af te
eyfchen, of het gelag tc verbieden, die weigerig is verbeurt zes car:
guldens , die't verbergt twalif, te deeleii tuilchen den Officier ende
ά' armen.

41. Evenwel neerlagen in de herbergen geichiedende, wort deft
weerten de t^p voor altoos door 't geheele Lant verbooden. (k)

42.. Mach ook niemant tap opzetten fonder confent van de Ove*
iigheit , ende moet ook borge ftellen voor de breuken die hy foude
moogen verbeuren, foo hy de mifdaden in fijn huis gefchiedendeniet
aenbrachte, waer voor hy t'elkens verbêurt zes car: guldens, (l)

Mach- ook in kleine Dorpen niet meer als een, en in groote
niet meer alö'twee herbergen zijn, fonder merkeliike oorfake ènrijpe
overleg vatt de Officier end' ingezeetcnen , alks om bloedt fiorten en
Andere mgemacken te vermijden.

44. T'ot welken einde ook verbooden is onbehoorlijke meffen of
opfteékers', of mder heimelijk geWeér te maken ^ Vérkoopen of te
dragen , by vérbeürte van 10 guldens voor d'eerite reiiè , 20 voor
de tweede, ende ten derden, by arbitrale ftraiFe.

45<, Jacken éndè verborgen harnailen zijn ook-verboodën ,· behalven'
den de Offiders, op 20 guldens de eerfte mael , en daér nae by ar-
bitrale ftiaffe. (nï)

46. Meer Ordonnantiën tot voorkoominge van neerlagen , oft&
ïlppréheniie van ' doodflagers konnen gezien worden j in den titel van
doodflag voorfz. 47·

.47. Lieden die haer felf om den hals hebben gebracht, als ly niet
•buiten hare zinnen geweeil zijn, worden gemeinelijk onder de galge
<begra\ren, of om .reeden, heimelijk onder gezet.

Wdt toiYerye ^y , en oordeel daer o\er^ Straffe der roVenaerf, Bedriegers,. foorten
ende /. raffe der feiVer. Landt-loopers , 'Svie daer al onder yerfiaen 'tforden ende
ftraffe der felVer.

I. "ν^^ΤΎ hebben gehadt de mifdaden die jegens particulieren
haer goedt, eere, hjf en leeven worden begaen , maer
^ ^ twee of drie zijnder noch overig, die wy niet wel tot die
foorten hebben konnen brengen, te weeten, tover-konft, bedriegc-
ry ende lant-looperije, hoewel meeften tijt tot naedeel van andere lie-
den ftreckende.

z. Tover-konfi wort genoemt , als yemant door hulpe des duivels
verboodene dingen oeffent, het fy tot nadeel ende quetiinge van een
ander , of ook v/el met voorwenden van te helpen en fomtijts ook
tot vermaek.

De hulpe des duivels wort hier gebruikt, of uitdruckelijk door
overeenftemminge met den Nicker, oT ililfwijgende met fuike dingen
in't werk te ftellen, die niet als van de duivel konnen afkoomen,
gelijk als men 1 vreemde dingen uitwerkt met befweeringe van onbe-
kende woorden of teekens, die de konftenaers felfs niet en verftaen, ^
ook al waren het bekende woorden of teekens, al warenie uit de hei-
lige Schrift genoomen; want het uitfpreeken of fchrijven van fooda-
nige woorden van Godt den Heere fuik een kracht niet - heeft ontfan-
gen , en dewijl het veel min uit de natuire komt, foo moet het.fijn
oorfpronk uit de Satan hebben.

4. Het befchadigen der tovenaers aen andere lieden gefchiedt dik-
wils door natuirlijke middelen , als venijn of anderzins , ende dan
Wort het als doodtflag of andere mifdaedt geftraft.

f . Edoch als de tovenaers door befwceringen of andere geen nai
tuirlijke middelen fchade toebrengen nen't goedt, lijf of leeven van
andere menfchen, aen de vruchten op de velden, aen booter, bak-
ten of brouten , die worden met de doodt geftraft, als vyanden eti
monllers van het menfchelijk geflacht ; volgens de wet van Keyfer
Karei ende gebruik van Duitflant, wordenfe verbrant. (a)

6. Veele echter meinen datter geen tovenaers en zijn , die bovea
natuirlijke dingen door duivels hulpefoudenkonnen uitwerken, doch

veel beufelingen van de tovenaers verhaelt worden die de duivel felf
lïiet kan doen, foo is echter waerfchijnelijk, dat het geene de booiè
geeft met natuirlijke middelen kan uitwerken, hoewel boven men-
fchelijk vernuft, hy door fijne flaven tot nadeel van anderemenichen
wel pleeg in 't werk te ilellen. moet evenwel by de Rechters waer-
genoomen worden dat iy tot geen ftrafFe koomen , als wanneer de
dadelijke werken van befchadiginge zich hebben vertoont, op dat mei
fio z^eer de tover-kenfl , waer onder ongetwijvelt veel ydelheit en bedroch
fchuilt , als de boofe daden der tovenaers moogen u/er den gefiraft.

7. Die duivels konften heeft gebruikt op voorgeeven van menfchen
te helpen, wort nevens de hant-kijkers en zeegenaers van melk, bo-
ter ende vruchten in het openbaer te fchande gefielt ,, ende uit den
lande gebannen, (b.)

8. Volgt bedriegerije, waer door verftaen wort alderhande loosheit om
een ander te bekorten , en worden onder dit woort fchier alle mif-
daden begseepen die geen naem hebben, ibo verre die tot beichadin-
ge van andere ftrecken. d'exempelen zijn, als men een en het lelve
goedt aen verfcheidene pedbonen verkoopt ofte verpandt 5. indien het
voor beider fchult niet beftant is; als men de waren bedrieglijk ver-

, andert en erger maekt, of met yemant tot nadeel van een derde hei-
melijk doorlleekt, a!s men gout of filver in een doos toont en be-
heniglijk kooper of loot overgeeft.

9. De ftraffe is verfcheiden nae de meenigvuldige verfcheidenheit
der faken , het zy gelt-breuke, banniflement, geeifelingen, of o^-
iluitinge in het Tucht-huis. by den Hove i? iulk een bedrieger die
de lieden een gouden ketting toonende en verkoopende onder de

hant een zilveren ofte kooperen vergulden leeverde , op het fchavor
een wijle tijts tentoon geftelt, mee een van de valfclie ketting om den
hals, daer nae gegeeiTelc ende voor altoos gebannen, (c)

I O. De Ordonnantie ipreekt ook van vagebonden of lant-loopers, (d)
ende beedelaers , te weeten , die gefonts lichaems loopen beedelen ,,
ende haer niet aengeeven by den Officier, om koftwinningete moo-
gen foeken. Sy plachten op het blokhuis gelbnden ennaegeleegcnt-
heir geftraft te worden , maer tegenwoordig het Tucht-buis aenge-
ftelt zijnde worden fy daer in gebracht, of anders te lande uitgevon-
den binnen drie dagen , nae welken tijt wederom gevonden zijnde
worden fy openbaerlijk gegeeflèlt ende gebannen , op poene van nieu-
we geeflelinge met branteekeninge. by Refolutie van den Οδίο-
her i6z9. worden alle nachtloopers met of fonder geweer, en daegs-va-
gebonden die met geweer gaert, ten eerften gegeeilelt, en daer nae
iWaerder arbitralijk gellraft.

11. -Maer inlanders door fwakheit onbeqpaem-zijnde t'arbeiden mo-
gen in de plaetfen daer iy van daen zijn haer onderhout ibeken, met
3ublijke of particuliere aelmoelèn foo fy beft konnen ; maer het is-
laer niet geoorloft vaa d'eene plaets op d* ander te trecken fonder
verlof van de Overigheit, by poene van op water ende broodt gezet
te worden. Het felve is mede te verftaen van Ambachts-kinderen die
haer koft niet konnen verdienen, alles naer difaretie der Officiers.

12. Onder vagebonden worden ook verftaen de ibo genoemde HeU
dem , die datelijk gegeeflelt worden , en voor de tweede reife ook.
gebrantmerkt met banniflement op de galge.

Noch, worden tot defe foorte ge&acht, ketel-boeters, fwevel-·
prickers, fchoenlappers, kramers, leprooien, quakialvers, deeken-
dragers , rottekruit-verkoopers, plek-lickers die plek-ballen te koop-
hebben , wanneer fy geen ièhriftelijk befcheidt van haer Overigheit
hebben , 'twelk echter geen langer kracht wort gegeeven als voor·
zes maenden , buiten dat worden iy mede voor lant-loopers gehou-
den ende geftraft.

14. En om dit volk haer boosheit te ontdecken, zegtde Wet, dat
menie mag ter pijnbank brengen fchoon'er geen ander reedenen zijn
als dat fy gefont lijfs achter lande hebben geloopen, en. haer over an-
dere begane mifdaden icherpelijlc te examineeren^

Befchrijy>ingeyan defe mifdaedt tnu'nyoerlykeVerhJar'in^e des felfs. Onderfiheidt defer
mijdaet in eigent lyk ofoneigentlyk. tegen "^at perfonen en door "ifat feiten het yiortbegaenl

Y gaen over tot de mifdaden, die recht uit tegen de
^uhHjk^ ofte gemeene beft worden begaen s want hoewel
άη alle crimineele faken de itrafFe verftaen wort het ge-
meine heli toe te behooren, die daer toe ook haren aenklager heeft,
ibo hebben wy doch hier boven gezegt , dat het voorwerp der mifda-
den is of qmtfinge van particulieren , of van^t gemeine befl:. tot het eerfte
behooren alle de foorten tot noch toe verhandelt, van de tweede flach
zijn deièj mifdaedt van gequetile Majefteit, Lands-dieverije,Ampt-fchin-
dery, ampt-verkopery, Koorenfchindery, kneevélery en diergelijke.

Mifdaedt van gequetfte Majefteit wort begaen bj alle die.tegens de
veiligheit of weerdigheit van de hoogfte macht des Landts yets met een boos
opfet onderneemen,

g. 'Wy zeggen met een boosijpfet, -want'het oplet ontbreekende ibo
worden de daden-gemackelijker opgenoomen ,en minder geftraft. het
gemein gevolen echter is, dat de kenniiTe ende verfwijgen alleen van de-
"fe mifdaet met doodt-ftraiFe mag bejeegént worden, hoewel de omftan-
digheden echter behooren te iworden aengezien, ende het oogemerk
dat de fwijger magh hebben gahadt.

4. In de 'befchrijvinge ftaet, tegensde -hoogde macht; welke daer aen
-gekent-wort, .dat de'handelingen van^eenigTrins of volk door geen
'ïinder bevel in de vveerek konnen worden vernietigt , -Defe is by ons
aen de Staten van het Landt, ooripronkelijkbydeftem-dragendeEe-
delen ende eygen-erfden, mitfgaders Vroetfchappen der Steeden, en
door opdrachte jaerlijx by hare volmachten dïcib i^eprefenteeren. welker
"macht even foó vi'y is, tils die van eenig volk of Koning in de wee-
relt, ten aenfien van 'uitheemiche , ibndet· dat ook de Staten Generael
eenige Overigheit ten aenfien van defe en .andere I^rovincien in het
byfonder kan worden toegefchreeven, gelijk by ons in hci vierde boek
eerfle kapittelen daer van uitvoerlijk isgehandelt.

f: Princen ofte volkeren· dan die een hoger macht-erkennen wort
éygentlijk defe mifdaedt niet tegen bedreeven,' maer kan het felve ech-
ter oneygentUjk, hier toe Worden^ gebracht, gelijk inde Furften, ende·
vrije Rijkileeden van Duitflant wort waergenoomen, ten welken aen-
fi^n de ilraffe des mifdaders weinig of niet minder als ten aenfien van
de waerlijk hoogfte Machten wort genoomen.

6. Moogelijk Ibude tot defe oneygentlijke föorte konnen gebrachc-
vvordcn, de Ooft en^ Weil-indifche Compagnien by OUroy der Staten'
Generael geflicht, ende in forme van by fondere doch onderhoori^e Repnh^
lijken gebracht, alhoewel de mifdadèn fwaerderibudengeftraftwordera
in het begrijp van haer gebiedt, als indienfe begaen wierden binnen
defe landen. '

7. Tot de felve oneygentlyke foorte moet worden gebracht het
geene tegens de Raden der hoogfte machten ten aenzien van hare be-
dieninge wort ondernoomen, gelijk of by ons· tegen den Stadthouder ^
de Heeren Gedeputeerden , Raden Provinciael'ende Reekenkamer eenige t'la-
men-fvveeringe ofte boofen handel wierde ondernoomen, maeralshec
op eenige van haer in't particulier, uit befonderelihaet wasopgenoo-
men , dan' ibude het feit,^ hoedanig het' was^, wet fwaerder worden,
maer echter geen miidaet -vm' Majefleit, ^ >

' 8; Wy hebben< gezegt, dat defe mifdaedi- wort begaen tegën. de vei--
ligheit 01 tegen de waerdigheit der hoogfte machthebbers.

9. Exempelen tegen de veiligheit, tot dèfe miidaedt behoorende»
zijn, als yemant geweende lieden of wapens alleentegens het gemee-;
ne beft vergadert heeft , eenige fterke plaetfen ingenoonien, de vijan-
den van den Staet geholpen of heimelijke onderhandelinge gedreeven,.
die de foldaten of't volk tot oproer heeft vei-wek tof oproer gepleegt,.
die in den oorlog buiten noot den vijant geweeken, of plaetfen heeft'
overgegeeven, die fijn gebiedt over krijgs-volk heeft verlaten, en wat
dies meer mach· zijn. (a) ' - .

' 10. ^Tegens de waerdicheit konnen ook veelefoorten ende feiten,
worden- geftelt, te weeten, foo dikwils yemant zich- heeft aengemee--
tigt de oefFeninge· ende het voordeel van eénig oppermachts-recht ^
als tol ende'ichattingen opgeftelt ende ingevordertyemant in gevan-
geniiFe gehouden, fonder publijke authoriteit (b) ofte wettelijk gevan-
een weefende hadde los gelat en, (c) mede of yemant in een Landts-in-
ftrument yets hadde vervalfcht, (d) ofte zich hadde gedragen als· Αm-
bafladeur of ampt-dragende perfoon , dat hy niet en was.
' .· II. Dc

(O I i6.fequ.ff adLJul de^ditU,
. C'j i· u C. depriyat, care, (o) Ι,^,ϊηβη,ρτ, ff.hait^ (d) l,». d. iU.

iL· De ilfaffe defer mifdaedt is ordinaris de doodt; iómtijtsmet^é
verfcherpinge van de maniere , fomtijts met mxnderinge ; het eerilc
gefchiedt wanneer de miidaedt is ondernomen met een'^ow viandig hert^
£n onderwint, gelijk als in eenige der bovengemelde Exempelen kaa
gefchieden; infonderheit indien tegens den perfoon en het leven van
den Prins, by ons de Staten, mit^aders tegen de vryheit en regeeringe,
t'zamen-fweeringen of andere boos-aerdige pogingen wierden onder-
legt , in fuiken gevalle wil de Ordonnantie geen onderfcheidt heb-
ben gemaekt, of yemant aen de daedt, of aen't geweeten fchuldig is,
(e) In veel landen worden fulke mifdadigers wel gerabraekt, of mee
peerden van een gefcheurt, of gehangen ende gevierendeelt én foo
voorts nae verdienften der omftandigheeden.
- I2u Nae Keyièrlijke rechten, gink ook een deel van de ftraffe tot
de kindecen over, (f) maer dit heeft by ons geen gebruik; als voor
ibo veel de goederen van de miidaders worden aen het Landt ver-
beurt gemaekt, 't welli by ons in defen mede wort waergenoomen nae
Keyfers recht, (g)

13. Minderinge van ftrafFe gefchiedt, wanneer de mifdaedt niet
uit een vyandig opiüet, maer uit gierigheit, of uit vmefe, of ook 0«-
vQorβchtigheit is begaen ; in welken gevalle de Rechter nae vereyfch
der omftandigheeden de ftraffe behoort te matigen j foo veel de ge-
lecgentheit der iaken lijden kan, evenwel niet altoos.

14. Want by exempel 9 een valfch munter doet het niet uit haet
of nijt, maer om fijn profijt, en echter v^ort hy nae Keyferlijk recht
levendig verbrant, ,(h) en de huis heer die 't geweeten heeft wort nae
verbrandinge vant huis ook met de doodt gèitraft, jae naeftrengheic
der Wet , als hy maer niet ver van het huis af geweeft is; kinderen
echter onder de 14 jaren worden om de kenniife die fy'er van hebben
alleen, niet met de doodt geftraft. (h)

15. Soo groote ftrengheit wort gebruikt, niet alken om dat de Ma-
jefteit gcfchonden wort, maer -ook om de menigvuldige verwerringen
cn fchaden, die daer door het geheele volk, en den koophandel aen-
gedaen wort, waer uit nochtans fcheen te volgen, dat die munte van
goedt alloy, en gewichte geflagen hebben, niet met den viere, maer
met gemeine halsftraffe behooren gedoodt te worden, hoewel de Room-
fche Wet dit ondericheit niet toelaet.

e) 1 hatk. tit IJ. (0 Α quif^uis f C,αάΐ. Jul. Majejl, (ê) NoV. 134, cap, ulf*
li) l.Z^cJefahamonet, (') (Ι,Ι.Ζ.ζίΤ tot.iif.

doodts ichuldig , (i) macr onfè iDfaörijqire neeint aldcfe flrafheitfoo
niet aen^ gemeinelijk worden faifche Munters onthooft, helpers, eö
Bjcde^weeters j inibnderheii vrouwen minder geilr^r.

ende "^aerom doleande crimen is. Dat 'er oofi eenonberij^fel^ke thkant'ttis,
de "fvat daer toe fmde yfiorden Ver^yf^ht. Vat befl is > dukatme ganfcb achter te
laten erïdc "ifaer op men ^ich in defen getUfi kafi ftellen.

▼-A klachfe over de regeeringe: plackaet van de i^Fehr. lóySi
én het is feeker, dat de dokande indiervoegén wel kan worden aenge-
ibelt, dat fy tot defe mifdaedt raekt, wanneer men oproer, en veran-
deringe foekt uit te werken ondfer ifehijn van refermatie.^ en daer toe
niet de gequalificeerfte ingezeetenen maer;de heethoofdigfte, en onbe-
fchaemfte met beloften, en kuipers-konften opmaekt; of ook als men
de doleande brengt aen fulke, die geen macht over de regceringe der
Provintie hebben, al was het ook aen de naefté bondt-genooteri.

X. Maer het is van ouds bekent, dat Doleande wel meennalen ten
goeden einde , en met goede uitwerkinge gefehiedt is , en daer toe
foude wel worden vereyfcbt, ten eerften, dat dc doleanders mochten
SLÏjn begoedigde en eerlijke ingezeetenen van den Lande; ten tweeden,
dat iy niet te zamen ipannen om in de regeeringe te komen of haer
vrienden daer in te helpen; zegge dat fulx niet en blijcke ·, want gif-
fen gek nier. ten derden, dat fy het getal der doleanciers niet foeken
te vermeerderen, door beloften van byfonder voordeel, of andere on-
geoorlofde konften. ten vierden ^ dat fy geen beweeginge van het ge-
meine volk foeken te makenj ten vijfden, dat fy geen wapens noch
cenig gewelt, noch ook dreigementen gebruiken, ten zeflen, dat het
niet en gefchiede, wanneer het landt in grooten noodt is van uitheem-
iê vyanden, want dan niet, foo noodtwendig is, als eendracht van klein
ende groot. Ende hebben onfe Voorouders tot op de laefte tijden der

Schieringers en Vet-koopers foo gedaen. wanneer fy van ïiithéemfs
Machten wierden bevochten, foo lieten Cy haer binnenlandtiche quas-
llien varen ende vereenigden haer tegen den g;emeinen vyandt. ten
z.eevenden dat iy hare "klachten aen geen uitheemiche machten >
al waren 't van de befte vrienden des Staets , doen ende brengen,
maer alleen aen de volmachten der Staten , ofte by onbillijke weige-
ringe aen de reipeftive Grietenijen , en Steeden, als hare Commit-
ten. daer by geen fatisfaótie krijgende, moetenfy het Godebeveelen,.
en haer geruft houden.

5. Edoch alfoo defe conditiën zeer fwaerlijk konnen in acht genoo»·
men worden, foo is het beft t'eenemael van doleancien af te houder^
dat toch in een vrije Regeeringe niet zeer noodtfakelijk is , om dat
men niet moet twijvelen , of daer ibo veel Regenten zijn , die het
meeft aen 's Landts welvaren is geleegen, fullen wel 't befte bezor-
gen, ibo veel de boosheit der menfchen ende tijden kan toelaten. Want
of V andere menfchen en wetten koomen, de z^eeden sjjn altoos defelve. het
befte, jae het eenigfte middel, om de verderflijke maximen van Re-
geeringe te bedwingen is, dat de hooge Lands Collegien, en Amp-
ten foo geftelt zijn, volgens haer natuirlijke ftant en onaffcheidelijk interefi
der fel ver datly d'een de andere min of meer beletten ibo breed te gaen
als fy anders wel fouden doen. Het welke men behoort te wenfchen in aU
ie Republilten dat foo mag blijven; ten einde d'eene ordere d andere in
de v/eeg moge zijn, om haer felf en de exceflen niet al te grof tema-
ken ; inibnderheit dat de ^ufiitie vry moge blijven ende haer niet be-
hoeve te buigen nae de aofolute beveelen ende humeuren der Regen-
ten, foo als de Heeren Staten wijifelijk Ipreeken in het Plackaet van's
Lands Ordonnantim in plaetfe van voor-rjedm gefteko

Waer in Lands^dieVerye Befiaet ende fimjfe des felfs, met onderfcheit tuffchett of*
t^et ehde βofheit» Totamptfihenderye gebragt ^ ampt-Verk^erije, ftraffeVandienen
ftraffeloQsheit. l^ney>eleri/e, anders concuifie ende firaffe ^^an dien. \

Ands-dieverye wort begaen, by alle die het ^elt of goedt vm
het landtfchap fieelen of tot haer profijt aentaften en onderjlaen.
z. Wy zeggen van gek of goedt, het zy roerlijk of onroer-
lijkj want of divery van onroerlijk goedt eygentlijkniet engeichiedt,
foo wort dat in deièn foo eng niet genoomen; maer die huis of landt
de Provintie toebehooreride aentaft , is immers ook acn defe miidaet
ichuldig. (a)

5. De befchrijvinge zegt van Landtfchaps goedt, doch het wort nie-
de voor landts-dieveryegereekentendegeftraft, als het Steeden, Grie-
tenijen en Dorpen toebehoort. Cb)

4. Steelen, wort uitgeleit en uitgebreidt door de vólgende woorden,
begrijpende alderhande manieren om het landts goet nae z.ich te trecken
niet alleen door onmiddelijke dieffche aengrijpinge, maer ook door fal-
fche reekeningen, heimelijke omweegen ende praétijken.

f. De ftraffe van Lands-dievery is, boven eerloosheit, eeuwig ban-
niiïement; of naer gelegentheit der omftandigheden wel voor een tijt;
mede wel boven het bannen, openbaer geeflelen; want de Keyièrlijke
Wetten geven opfluiting in een Eylant, dat meer is als banniirement,
maer als Överigheeden , en die 't bewint van Lands penningen be-
trouwt is, defelve fteelen, die worden metter doodt geftrafc , ly en
hare knechts; te weeten, als het met opz,etisgefchiedt. (c)
' 6. Slof heit wort fachter gehandelt; gelijk de Ontfanger Bootfma
by Sententie van den z'^fultj 1637. van fijn ampt is afgezet om dat hy
niet hadde weeten te ondecken de ontrouwe van ujn klerK zAhbe Freerks,

gelijk Nauta verhaelt. en lan Lucas knecht van de geweefene Secre-
taris Bittinga^ is gebannen, om dat hyzich, door fijn Meefterhadde
laten mifbruiken, om op &lfcbe naraên geit te Jichten , fonder ge-
noegiaem blijk van fijn kennifle daer ontrent, voor de Hontidagen 1680J

7. Boven dien moeien de fchuldige of haer erfgenamen het geftoo-
lene geit wederomme geven , waer van de eylch duirt voor altoos \
maer de crimineele befchuldinge kan nae vijf jaren niet worden aen-
geilelt. (d)

8. Eenige mindere foorten van Landts-dieverye worden met boete
^an vier-dubbelt geftraft, (e) maer nevens de ftrafFe van doodt, ban-
ïiiflement, pf geeflelen, fchijnt het vier-dubbelt geen plaetfe te heb-
ben , immers in defen niet, nademael het de wetten ais een byfonde^
re ftrafiFe ftellen. En is by den Hove loo verftaen, in de fake van J. F,
^e om I^andts-dieverye gebannen, ende gedoemt is, tot enkele refti-
tiitie van het geene voor beweefen gehouden wierde dat hy het landt
hadde bekort.

9. Volgt Amptrfchinderije, welke begaen wort by alledieineenig,
ampt geftelt zijnde, door geit hun laten omkoopen, pm te doen of
niet te doen, wat hun plicht vereyfchte. (f)

7. Onder geit worden verftaen alderhande projfijten, die Rechters
ejn ampt-dragende peribonen genieten, maer niet Zodanige kleine ver-
eeringen van eet-waren, en diergelijke, in weinig dagen konnende ver-
teert worden , mits ook in defen maet houdende , dat het niet ge^
(chiede tjm alles, noch van allen ^ noch altoos, (g)

8. Behooren hier ook toe de Ampt-verkoopers , te weeten de O-
verigheeden, die macht hebbende om eenig ampt te vergeeven , in
plaetfe van fulx aen de bequaemfte ter eeren te doen, geit of andere voor-
deden daer voor neemen.

Particuliere die hare officien voo;· ^t verkoopen, tegens de
Wet, begaen defe mifdaedt niet, maer me maken haer fchuldig aen
een buiten of cxtraordinaris ftraffe, nae geleegentheit van iaken.

ig. $trafFc van Ampt-fchendery is anders banniflement, eeuwig of
voor een langpn tijt nae geleegentheit, ookfomtijtsfwaerder, en wel
ter doodt, ingevalle geit mocnte genoomen zijn, om een onfchuldi-
ge te doen verlooren gaen. (b)

(d) Ij.d tit ff. (e) l. β. infin. I pen. ff. ad L. lui. pecul,
ff. jid l. lui. ^epξg, (s) l. 6, uit, ff, de offic» pmonf*
d, tit. ff.

ampt-verkoofen geftrafc hebben met eerloosheit en inbabijlhcit omt
eenig ampt wederom te konnen bedienenedoch defe mifdaedt is van
het getal der geener, die altoos verboodcn en altoos gedaen worden^
en het is al lange bekent, dat geen wetten krachtig genoeg zijn om
dit beletten.

^ IJ. Het blijft echter verbooden 9 en liet Hoff doet geen recht op
eenigerhande contracten die naer ampt-vetkooperije fmaken, alhoewel
ik vinde by Nmta in fijn decifien , dat op de Schrijvers-fchappen van.
Compagnijen te paert, en te voet, tuflchen particuliere vcrhaoddt
verfcheide malen recht is gedaen ; onder anderen ten profijte van
Margariet van (t/indringa, tegens Folkert fans Flumejoen , en noch een
voor Sjoert Ypperda , tegens Saepk Jacobs dochter , weegens haer
Soon, den if july 16^6. Hebben ook de Staten van den Lande by
refolutie van den jare goedt-gevonden , dat yemtnt een ampt

twintig jaren Jang hebbende bedient > het felve voor een vecompenfe-
mag overdragen , waer op echter by het HofF tot noch toe mijns
wcetens geen decifie gevallen is. In alle manieren was het te wen-
Ichen , dat alfoo't ampt-verkoopen niet kan belet worden, het pro-
fijt daer van onder eenige noodige beulingen wierdc bekeert aen^ het
Landt; gelijk op eenige plaetièn gcfdiiedt. - ·

17. Tot Landts-dieverije behoort , of kan ook gebracht worden»,
als yemmt gek, dat hem weegens het Landt is aenbetrouwt , ωη yets voor
te koopen y hniren of te verrichten, daer toe niet in't geheel bekeert maer
het felve onderjlaet, de iülke worden gebreukt in een derde part meëi
als by haer verbleeven is, en met eerloosheit daer nevens, (i)

18. Aen ampt-fchendery, komt naeft de hpeevelery {00 tt^-gtté^
ken , in't latijn Concusfie-, wanneer een ampt-dragende, of macht-hebbende
perfeon door gewelt, of dreigementen van fijn macht de lieden dwingt^ om
geit, of yets anders te geeven, vf toe te ftaen j en maken haer aen defèa
©ok fchuldig de Booden , Deurwaerders en Executeurs, voorts alle
die eenige publijcque macht in handen hebben4e , het ontzag des
ièlfs , tot afperflinge misbruiken. De ftrafFe is wedergeevinge van
vierdubbelt, ook wel banniiTement, of aen den lijve, nae geleegent-
beit van faken, (k)

Ε Monopoliën konncn ook met rccht tot het publijk worden
gebracht ; te weeten , alle toeleggingen, om het koeien
ende verkoopen tuiTchen weinige heden te begrijpen endc

alle waren van eenerley iborte op te koopen of te bewaren, om tot
overgrooten prijiè wederom te verkoopen , ende hier op ftaet Con-
fifcatie van fulke goederen ende arbitrale firaffe nae 's Rechters goedt-
vinden. (a) -

a. Dit betreft inibnderheit Δο Koorn-koopers ende Roggc-wolvcn ^
gelijk men ipreekt; die nae Keyfers recht boven eerloosheit , in
twintig dukaten gebreukt worden. In Duitflandt wordenie wel met
de doodt geftraft, dat in tijt van groote dierte by ons mede wel fou-
de konnen gelden. Maer gemeinelijk volgen wy de Ordonnantie j
lbo gezegt is.

3. Wort ook allen Steden, Gemeinten, Compagnijen van Koop-
lieden , Gilden en alderh^ande Ambachts-lieden verbooden te maken
eenigerhande ordonnantiën of accoorden , fchadelijk aen de gemeine
welvaert, ende waer door de prijfen, arbeids-loonen of hoedanighee-
den der waren, ibo geilek worden, dat het de gemeine man naedee-
lig zy, al warenfe geo^lrojeert^

4. En foo wanneer foodanigen h^del gcpleegt wort, foo mag het
HojBF, fonder aenklachte, snae bevindinge der lake, den fchuldigen
ftfafFen. (b).

BluikeryÈ befchreeyen. Oifcours oVer de fchattingm ende tollen ttiH gemetn » ende
y>erhad Ύαη de yoormemfle geit-middelen dejèr Trolpmtie. Straffe y>an fuh
hertje enf.

I. ' ■ "^Egens het gemeine beft wort ook begaen de fimk^ije^ waer
I door wy verftaen alle bekortingen van 'i Landts middelen he~
driegUjk^ gedaen, by de geene die iè moeften betalen j wor-
dende deie bedriegerijen alfoo genoemt, om dat zy ter iïuik ^ én be·;;
dektelijk worden beleidt.

2,. Wy Tullen by deie geleegentheit van de Landts middelen yets
in 't algemein moeten fpreeken ·, waer ontrent eeril te letten ftaet,
dat de,macht om geldt middelen op het volk te leggen > is by de
Heeren Staten alleen , en by niemant anders , foo als elders ook^gezjegt is.

g. In oude tijden hadden de vplkeren zeer weinig lailen te dragen ,
nae Roomfche rechten worden geen tollen geheeven, als van goede
dat de gemeine man zeer wel miiTen kan , en dat uit vreemde Lan-
den wierde ingevoert, (a) behalven noch eenige laften die op de
Landen en op. het vee wierden geleght. De oude Friefen plachten niet
met al te geeven , om dat zy geen gehuirde Soldaten , noch loon^
treckende Overigheeden hadden.

4. Onder de" Hertogen van Saxen is de floreen op de landen in^
gevoert \ eerft foo men meint als een vrywillige gifte,. waer door de·
ongelijkheit in de fioreenen , nae de meerder of minder Uberaelheit der eyge^
naers ten deele fiude xjjn veroorfaekt, en daer nae altoos op een bepaelde
wijfe welke als de Hertog wiide te buiten gaen , met vijf ftuivers.
voor een geheel jaer op yder floreen te leggen, deed het den Friefen.
foo nieuw, dat fy hem binnen Franeker beleegerden, gelijjc Winfemim
verhaelt,

5-. Keyfer Karei is van de Friefen aengenoomen mee dit beding
dat hy niet meer als veertien duifent guldens boven Gjn Domeinen uic

de Provintie foude trecken , foo als by den iêlven Winfemim te zien is^
En als de Koning Philips iijn Soon een ander weg begon in te llaen,
foo wierde fe hem afgefneeden , en dit gaf ons de vryheit , voor-
Waer een koftelijk pandt j want om die te bewaren hebben wy vry-
willig op ons genoomen veele zeer fware lailen, hondert en ibmtijts
twee en drie hondert niael meer, als Keyfer Karei was geoorloft tc
trecken.

6. De geit-middelen worden of alleen vergadert ende gecolledeert,
of ook verpacht, die van d'eerile foorte zijn of Ördinaris of Extraor-
dinai'is ; De ordinarife zijn de floreeneil op de landen die in yder
Grietenije by d'Ontfangers daer toe geftelt, worden vergadert; wee-
fende dit het voornaemfte en feekerfte geit-middel van de Provintie;
raaer ook her fwaerile voor de Ingezeetenen, makende by defe ilech-
te geldinge der landt-vruchten, de klaerfte opkomften van de begoe-
digile lieden onnut, zijnde veel landen die de fchattinge niet ver-
moogen te hoeden.

7- De extraordinariiè middelen die gecolUBeert worden, zijn goedt-
fchattinge, familie-gelden , taxen van Officieren ^ verhooginge van
fioreen, en diergelijke.

8. Goedt-fchattinge is in de voorgaende oorlog opg^eeven op den
200·=" penning jaerlijx; 't welk naderhant verandert is in familie-geiden,
die ongeveer half foo hoog liepen , en meer op den gemeinen ifiaii
vervielen. De Officieren die vafte tradementen van bet Landt troc-
ken hebben de viei-depart daer van aen hec Landt moéten ftaen la-»
ten, en andere feekere groote taxen betakn; zyn ook wel extraor^
dinaris omflagen op de loreen geweeft , die vergadert wierden met
cn benevens de ördinaris floreenen. defe houden in vreedens tiji op.

g. Maer de meefte middelen worden verpacht, om dat hetdemin-
lle moeite is, en om dat de penningen door de Pachters die 't felf aen-
gaet, beter worden ingevordert; de natuire van de menfchen fodanig
zijnde, dat geen ding wel gaet, daer de beforgers geen mijn by heb-
ben , invoegen alfchoon op de pachten groote onkoften loopen , iy
zijn echter beeter , als foude zijn de colletien bloot alleen te houden,
hoewel het tegendeeï by eenige wel ftaende gehouden wort, mee
j[neer fchijn ati klem van reeden.

10. De Pacht middelen zijn οΐ Impofiüen^ of Excijfen j kan niet
zeggen waerom die woorden tot het volgende onderfcheidt gebruikc
worden; als atleeii, dat Impofttim^ zijn latten die op de goederen wor-
den geilelt, en Excijfen zijn minder ilag van belaftingen , die als ter

feljden vafi de ïmpoiten , of van het goedt als uitgefnceden worden»
Want Ιηψβ, beduit opftel, en Excijs dat uitgefneeden is.

II. De Impofien zijn tweederley^ van havens, ende van binnen
mchten, cot de eerile foorte behoort de Impoft van Goude, Silvere,
Zijde , en wolle Lakenen , iampt alderhande kramerijen, waer van
feetaelt wort, als iy van buiten ingevoert worden, de ix penning,
uitgenoomen de wolle'lakenen, die den 20 penning geeven, vreemde
bieren geeven vijf guldens het vat j en dit boven de drie gulden die
de Steeden van alle bieren trecken. de wijnen geeven't Oxhooft ach-
tien guldens, behalven Spaenfche wijn en Sek, die't aem vijf-en-
ïwintig guldens betalen, de Brandewijnen geeven aen't Landt acht-
cn-veercig guldens en vier aei\de Steeden.

la. Wat meer foorten tot de haven pacht behooren moet in dc
Lijfte gezien worden, en ftaet te letten, dat alle de waren van buiten
ingekoomen, als fy binnens'Landts niet worden verteert, maer we-
derom uitgevoert, foo worden fy afgefchreeven, en by gevolge den
Impoft niet gereekent, gelijk mede alle waren binnen's Landts ge-
woilen ofte gemaekt niet betalen, uitgenoomen Turf en Brant-hout,
daer de twaelfile penning van wort gegeeven.

13. De binnen pachten zijn of van verteerde waren , of van gelt-
Zettingen. tot d'eerfte foorte behooren de gebrande wateren, boter,
kaes, fpek, vlees, fmeer, was, tin, kooper, metael, huiden, wol,
vlas, hennip, zeep, en foo voorts; ook wijn, ingebrouwen bier ter
tap geileeten; en eindelijk het gemael.

14. d'Andere geit-zettingen zijn de vijf Specien, de zes-en-vijftigftc
penning , en d'Officy-gelden. de fpecien zijn Hooft-gelt, Schoor-
lleen-gelt. Hoorn-geit, Bezaeyde-landen, enPeerde-pacht. vanyder
heert-fteed wort betaelt twee gulden in't jaer, huirder en eygenaer
elk de helfte , foo veel voor yder hooft boven de zeven jaer j maer
die minder als drie hondert guldens aen goedt hebben zijn vry , ?diet
'voorts de Lijflen.

15'. De zes-en-vijftigfte penning wort betaelt van. alle otiroerlijkc
goed^en , die wy elders hebben gezegt, dat te boode worden geftelt,
foo dikwils die verkocht, of anders onder leevendige verhandelt wor-
den , maekt van yder gout-gulden een halve ftuiver, te betalen by
den kooper ende verkooper, half en half , ten ware anders bedongen,
vtochte z.ijn.

16. d'Ófficy-gelden worden betaelt hy alleampt-dragende, fchoon
geen gagie van den Lande genietende; jae ook alle Doitooren, het

zy 'prae:ijq[üc éxerceeréndé ofte tóiet ^ 'en dat volgens de taxen cS
Lijden daer.van zijnde.

17.'Zijn overig d'Excijièn , welke zijn vkrderlejf, van wijn^ van
bier , van buiten inkoomende lakenen , en van ingebrouwen bier ^
elks nae de Lijften daer van zijnde gemaekr.

18; Doch eenige Steeden hebben vryhéit, als Leeuwarden , voor
een vierde part van wijn én uitheemfch bier , en voor de helft van
ingebrouwen bier ; Bolfwart voor een vierde part van uitheemfch
bier ^ en de helfte van ingebrouwen i Sneek inigelijks. Franeker is
vry van de oude Konings Excijs , ter oorfake de Herrog van Saxen
haer , om beweeiène getrouwheit heeft vry geftelt , fulx zy alleen
betalen de verhooginge by de Staten namaels opgeftelt, makende de
helfte 'van de geheelè Excijs.

19. Ai wie de haven pachten , of die van Confumptie, door iïüt-
kerije bekort, verbeurt d'eerfte mael hondert gonden Friejche Rijders^
boven het verlies van goedt i ichip of wagen, ibo het aen de eyge-
Haers der fel ver hapert, met verbodt van neeringe en inhabiliteit tot
ampten binnen 'sjaers; voor de tweede rey ie is de boete twee hon-
dert Friefche Rijders boven d'andere poene; de derde mael isgeeflê-
lins met banniiFement; en moeten de Heeren en Vrouwen voor-het
ItuK ftaen, indien niet klaerlijk konnen aenwijièn , dat haer boodert
het buiten haer kennifle gedaen hebben , die iy alfdan overgeeven
moeten om geftraft te worden.

20. Die d'andere middelen hebben bekort, of daer toe geholpen i,"
wordenboven de voorgemelte ^breuke , als vyanden van de
gemèirie .welvaert te fullen worden gebannen , fehippers en voerlui-
den aen' den lijve geftraft. in alle die poenen vervallen ook de pach-
ters , die nopens de verpachte middelen 'op minder fomma hebben
veraccordeert, al hadden iy 'het gedaen door laft van Magiftraet en
Offidcfren ; ï^acfeters ook niet koönende betaleii harepacht-penningen
den Lande belooft,, worden gevangen gehouden ende te met publij-
Mijk g^eiek. -EcJöch de praÊiiike Valt ioo'ftreng niet in allen
<3eele. hét vördti^ in'höut der generale en particuliere Lijften kan
hier niet worden gebracht', en fiioet uit de Plaecaten daer van zijnde
wotden -geiöGht

Straffe \dn Godts-lajleringe Volgens oude ende nieW^e Ordonnantiu ^efchryVmgt
"Dan Ketterye, enL· hoe Verre de felVe geflraft 'ivort. Speciale Ordonnantie tegen
de Tapifien, - , . ,

ï. I ^ Uyten de mifdaden die tegens het gemein of particulier on-
dernoomen worden, zijij noch die tegens Godt Almachtig
worden begaen, te weeten, Godts-lafi^nnge, rookeloos, ea
yalfch fweeren, mitigaders ketterij^.

. 2. De Godts-lafteraers , die 't ^it rpokeloo§heit j of uit quade ge-
woonte 4oen 9 worden een ma^nt lang te water en te broost g?iet«
i^olgens oude Ordonnantie, 'Maer die hec uit bopsheit, icn opïiettep zia
doen , Godt lafterende en verfakende, dien worc de tonge xmt eea
gloeijende priem doorftooken. (a)

g. Het felvige is te verftaen van de boos-aerdige lafteringen tegens
4en Soone Godts, en Zaligmaker der weereltj löo verre bet by lie-
den die Chriftenen genaemt, en daer voor gelioudep worden , ge-
fchiedt; want Heidenen, Turken, en Jooden, dit foo niet kan gen-
gereekent worden j hoewel liet den Jooden echter niet xnoet worden
toegelaten om fulke lafteringen vrijelijk te doen, mitidjen baer ojnge-
bondenheit met fodanige ftraffe moet worden iqgetppmt, als oaer
geleegentheit der faken en omftandigheeden mach worden bevonden.
4. By Placcaet van de Heeren Gedeputeerden uitgegeevien den 10
1667. worden alle misbruikers van Godts naem., het zy
uit Tichtvaerdigheit of moet - willig j alle vloekers fweerders, en
die haer even-naeften verwenfchen, worden d' eeriibe mael geb^-eukt
in zes gout-guldens , d'eene helfte voor den Officier , en d'andere
helfte voor den aenbrenger j de tweede reife wordenfe arbitraljjk
geftraft.

f. De breuken moeten de Ouders voor hare kinderen, die Voogi
den voor hare weeiên, jae de Heeren ende Meefters voor de geene
die fy in haren dienit hebben, foo verre die ièlfs niet konnen betalen,
verleggen ende goedt doen j andere onvermogende worden op water
ende broodt gezet.

6. Behooren hici* ook toe de meineedige die fals fweerenof haer
cedt niet houden, fodanige worden eerloos en nae geleegentheiè aea
lijf, eere, ende goedt geilraft,

7. Kettery is een ejgen-willig en hardtneckig gevoelen van Goddelijke
faken, en verbreidinge dejjelfs, firijdende met het aeugenoomm geloaf, van de
Algemeins Kerke^

8. Wy noemen het eygen-wilUg ^ om dat de Ketters?in-'t Griex en
Latijn daer van de naem hebben, voor foo veel fy haer felfseen by-
fonder geloof naer haer finlijkheit verkiefen.

9. Wy zeggen ook hardtneckjg en met verbreidinge dèflelfs j want
of wel die een boos gevoelen van Goddelijke iaken heeft reede voor
Godt een Ketter is, loo kan hy echter by de Overigheit daer voor niet
worden gehouden , foo lang hy het fti lekens by zich houdt, want
dé Wetten ftrafFen geen gedachten, en de confeientie kanniemantals
Godt alleen onderworpen zijn. Het rechte geloove wort of door Ge*
nade, of by den flender aengenoomen. het ontbeeren van Godts bo!^
ven natuirlijke genade kan niet worden geftraft by de menichen
veel minder het niet willen aenneemen by den fleur, gelijk de mee-^·
nigte doet.

10. Wy zeggen ook, dat het gevoelen is tegens dat van de algemey
nc Kerke, eygentlijk moefte men zeggen, tegens Gods woort; maer om-
dat de Rechts-geleerden alleen bandelen van het uiterlijke, foo kon-
nen fy de ketteriè gevoelens niet anders afneemenals ten aenzien van
de belijdenifie, die in yder Republijl^e voor algemein wort gehouden j
voor Godt moet yder Chriften reekenichap van fijn gevoelen geeven,
Bae fijn heilig , en onveranderlijk woort; maer als men- handelt van
de ftraffen der Ket?ter&, foo moeten alle Rechters zich reguleeren nae
de aengenomene belijdenifie· van elk fijn Republijkj het welke fy ech-
ier niet vermogen te doen , als fy anders in haer gemoet zijn over-
tuigt ; maer dan moeten fy haer van het Rechterfchap ontflaen.

11. Straffe van ketterye kan by den Wetgever niet worden vaili
geftelt, als. voor foo veelde Republijke daer door wort beroert j want
foo veel het gemoet aengaet, daer over heeft geen meniche te gebie-
den j en op het uiterlijke i^an niet fcekers worden geftelt, nademael de

otitrocringe des gemeinen beftes fomtijts veel, fomtijts minder daer doo^
wort veroorfaekt. Seeker Socmiaen in den jare 1680. gevangen, endebjp
den Politijken Rechter gebreukt zijnde over hetverkoopenvan Soci^
niaenfe boecken, wierdt aen 't HofFgeleevert ende beklaegt over Gods-
lafteringe, nae dat hy van de Eiredikanten zijnde geëxamineerE, hadde:
geantwoort, als de leere van Socinus mede brengt, in eenvond^eit·
fins herten, foo als hy fprak. By den Hove is geoordeelt, dat de Ordon-
nantie van Godts-laileraers op iulke lieden lbo ipreekende, niet konr
dc worden toegepaft» en dat hier te lande geen Wetten zijn , omd-
ver bloote gevoelens en zeedige belijdeniil'en yemant re ftrafFen, ""en-
de is hy vervolgens koft en fchadeloos ontilagen, den i^Decemb.

li. Anderzins de ketterfe vergaderingen foo by dage als, by nachs
worden verbooden , de kerken 0? vergader-plaetfen worden geconfiC-
ceert of aen de rechtiinnige gemeinte gegeevendaer en boven wor-
den de huisheeren gebreukt , hare vergaderingen mogen geen erfge-
namen worden, nochte legaten ontvangen, (b) cn defe dingen worden.'
by ons waergenoomen, inlonderheit tegens de Papiiien, van welke men-
voor 't gemeine beft meer vreef& heeft j want de Luteranen, Menni-
ften, Remontftranten hebben een ongeftrafte vryheit, om haergeloofi
te belijden en te prediken·, behalven dat men haer geen legaten noch
erveniffen laet trecken, Maer de paepsgefinde worden geen vergader
ringen toegeftaen, betrapt zqnde, worden fy gebreukt, de Priefter©
gevangen en op rantfoen van 600 car. guldens geftelt.

15, De papiften mogen ook by geen contracten of tcftamenten iets
vereeren, maken, oiF overdragen aen eenige geeftelijke ofte georden-
de perfonen ofte. Collegien, fy mogen ook hare kinderen die van dc
Geretormeerde religie mochten zijn, niet minder nalaten als haer kin«
deren, die paufgezinde zijn: maer ilillen de Gereformeerde ibo veel.
moeten hebben als een van de andere, die meeft krijgt j. immers foo da
Gereformeerde kinderen geen andere: fchult van ondankbaerheit hebben begaen^
al wie zich tot een geeftelijlce ftaet begeeft mogenivan het goedthacE
by haer ouders naegelaten geen teftament maken, maer aen de nae^
Ite vrienden overdragen , die onder de hant verfocht om aen gee-
ftelijke perfonen of kinderen yets te geven , moeten aen de naefte vaa
den bloede die het bevel der wet willen involgen, alle de beicheiden
van fulke verbodene diipofitien overleeveren, by peene van eerloosheit
ende verbeurte van vierfout der toegemaektegoederen,
breeder gez^egt is.

Oe aenklachte der ίηΙβαάβηρηΜ^Κ ende fvaerom* Infomatienpraparatoir. Vev[eske\
vinge der mifdadigers op ^eat '^yfe» C itatie met of [onder perfoneele comparitie.

i.T^E Publiike ftraffe der Mifdaders wortnaeKeyferlijkercchteii
I Igevordert by een yegelijk Burger; Maer heedenfdaegs ge-
• JL·^ Ichiedt iülx byden Procureur Generaely wegens de Heerlij k-
lieit, hoewel eenige niet buiten reeden verftaen , lulx ingevoert tc
zijn, om dat door de onachtiaemheit der Particulieren ende vreefe van
vyandfchap, ook uit verkeert medelijden het meerendeel der mifdaden
ongeftraft bleef, ende niet, om andere lieden uit te fluiten van Krimi-
nele aenklachten, als de Procureur Generael fulx niet quam te doen. (a)
De plicht dan van de Heere Procureur is , neerftelijk waer tc
necmen, wat miidaden in de Provintie verburgen of oopentlijk worden
begaen; waer van doorgaens mondelinge bericht doet aen het HoiF,
ende ontfangt dan meerendeels laft , om préparatoire informatien te
oeemen; die hy wel anders van felf foude konnen neemen, ook des
noodt, wel ordere ftellen tot dadelijke apprehen/ie.

4. De voorbereidende informatien lijnde genoomen , ibo geeft hy
daer van oopeninge aen het Hoff, benevens fijn advijs, of de beichuldig-
de behoort aefiftonts in hechtenifle genoomen, offlechtsverdagvaerc
te worden ,-waer over dan het HoiF difponeert nae de grootheit der
mifdaet y ende geleegentheit der informatien, ook nae de weerdigheit
ende begoedigtheit van de perfoon, ende meer of min vreeiêdiemen
van fijn vlucht ibude moogen hebben.

5:. Beflait tot v^rièekeringe van de perfoon genoomen zijnde, ge-
ichiedt fulx op vericheidene wijfen, fomtijts wort de Officier van dc
pketiè gefchi-eeven om de perfoon te verfeeker^n, ofin fijn eigen huis,
of op een publijcke plaetfe, of ook wel in de gevankeniflè, met or-
dre van de ielve te ondervragen , ende zich verder te informeeren,
om den Hove^ van alles te dienen.

6.' Dit zijnde gefchiedt, of ook wd ten eerften, indien de prefumptien
aengroeijen, vvort den Officier of Needer-Rechter belaft de bckkegde 'm
's landts gevankenifie, welke is hel g^demolieerde k^fleel οΐ blok^m tot
Leeuwarden, over te zenden,of anders ingevalle de prefumptien verijdelen,,
wort hen gelafl: den peribon te ontflaen, of buiten hechteniflê aen her
Hoff te zenden, om naeder in tegenwoordigheit te worden geëxa·
mineert.

7. Het gebeurt dikwils, dat de Officieren de mifdadige betrappen^
ende terilont gevangen neemen y in welken gevalle de pligt des offi-
ciers is, om op het fpoedigfte te neemen informatie, ende die wel le-
ereet te houden, voorts defelve benevens de perfoonen , of die niet
in handen zijnde, de informatien alleen fonder uitftel over te zenden^
by gebreeke dies wort tegen den Officieren nae gelegentheit van ia·
ken by den Hove geftatwert^ (a)

8. Soo wanneer het feit fwaer ende de gelegentheit foo bevon-
den wort dat fy haeft vereyfcht,. wort de SHhfiitmt van de Procureur
Cenerael met de dienaers van fuflitie op het fpoedigfte ende fecreetftc
afgefonden , om zich van de beklaegde te verièekeren, ende recht uit
op het blokhuis te brengen,

9. Van het vangen van fware miidaders ftaen noch aen te merken
naevolgende ftellingenj Soo haeft fulke mildaden, infonderheit dood-
ilagen, begaen zijn, moeten de Officieren alle vlijt aenwenden, orai'
de handadige te vervolgen en hun van. de felve te verfeekeren , by;
poene van kaifatie, (b)

10. 'Jae de Weerden en de gezelfchaps perfoonen moeten doodflai
gers ende fware mifdadigers aenhouden, ende aen den Officier over-
leveren , of, als fy niet fterk genoech zijn, ten minften gerucht ma-
ken ende den Officier aenkundigen , by poene van lyogout-guldensby
haer alle te zamen te verbeuren aen^^t Landt, ende de erfgenamen des«
ïieergeflagenen, elx de helfte. (c) »

11. Die de Mifdadige wech helpen, of heimelijk verbergen, wor-^
den gebreukt in 50 gout-guldens tot profijt van het Landt, (d)

12. Een doodtflach ook niet voltrocken maer gevaer zijnde vaiü
fterven, moet de dader io verfeekermge worden genoomen, tor aen.
d'uitkomfte der fake. (e)

13. De Officierer) ende haer Dienaers zijn in't vervolgen van Mif-
dadige niet effen gebonden aen de palen van hun jurifdtBie, maer mo-
gen,,

CO Ord. 1. bockiit. 15, ^rt: 2, (b) Ord. 2.13. 3. (c). art, Voorff, (j) ar4.
(= ) art. <S. ;

gen , als't noodt doet, d'aengrijpinge doen in een andeïs gebiedt J
mits den Mifdadiger overleverende in handen des Officiers , die de
kenniiTe daer vari toekoomt. (f)

14 Welke is ten eerften , d'Offider der plaetfe , die informatien
van het feit moet neemen ende ftuiren de felve met de Gevangene ten
^oedigften over aen den Hove.

if. Ook de Mifdadigers, infonderheit doodflagers, niet wordende
gevangen, foo moet de Officier evenwel behoorlijke informatien ne-
men, die fecreet houden ende aen den Hove overzenden, (g)

16. Dikwils worden ook de Miidadige door onmiddelijke ordere
van het HofF ende door den Subftituit van de Promrettr GenerAtlstX"
volgt ende ingetrocken, [00 gez^egt is.

17. Als het Hoff niet öordeelt van nooden te zijn de peribon iel-
ve te hebben , en echter voor af eenige naeder examinatie be-
geert te neemen, foo wort de beklaegde by open ade geciteerc ende
ingeëyfcht, of ook wel by geilooten misβJve ontbooden , om in per-
ibon voor het HoiF te compareeren, alwaer gekoomen, ende geëxa-
mineert zijnde, foo w^rt hy of fimpelijk ontflagen, of onder belofte
van altoos wederom tej iiillen verfchijnen, of den Procureur wort geor-
donneerc hem proces ic maken, of hy wort op het Blokhuis gebracht.

18. Die niet in hechtenilTe koomt, het fy datfe door open a£te zijn
ingeëyicht geweeit, of dat het HofF den Procureur aenilonts geor-
donneert heeft proces te maken, met defelve wort op de rolle gepro-
cedeert, nae gewoonelijke ilijl van den Hove, waer van hier boven
in't breede gefprooken is,

19. Dè citatie is of fimpel van eyfch te aenhooren, of om perfbo-
nelijk]op de Rolle te compareeren, het welke dan moet geichieden,
ten ware de beklaegde van het HoiF ontflach van de perfoneele com -
pai'iüe hadde verkreegen, 't welk nae gelegentheit der perfoonen en-
de faken wort toegeltaen, ofte geweygert, toegeftaen foo der geen
apparentie is, dat de perfoon fal behoeven vaft gehouden te worden,
geweigert, indien het anders is, of ibo de perioon de fchaemte van
de perfoneele comparitie wel weert mach zijn.

21. Die perfoonelijk is geciteert, indien hy niet compareert, wortniet
lichtelijk geciteert m cos van pnrge , maer gehaelt ende gevangen,
'edoch is wel citatie in eau vanpmge toegeftaen tegen dan N. P. om
dat compareerde fonder Advocaet die; hy zeide niet te konnen be-
koomenj den i8 0<5lober 1680.

22. Maer ciie zich ganfchehjk heeft ontrocken , wort aenftonts
gehaelt ende vaftgeftelt, fchoon hy anders geen noodt daer van fou-

die op d' eerite citatie uit de Provintie zijnde vertrocken, ex filo metu,
dat is, uit hloote vreefe,gc\\]k fijn Advocat onvoorzichtelijk in het requeit
ilelde , ende naderhant wedergekoomen, defweegen terilont wierdc
ingetrocken.

2:5. Compareerende foo neemt de Procm-eur Gener. eerft: fijneyich
tot gevangeniflè ende tot fufpenfie van officie, foo de beklaegd'cr een
heeft, of ten minden tot een van dien.

24. Het pleydoy daer over op de rolle voldongen zijnde tuilchen
den Procureur Generael ende des beklaegdes Advocaet, wort terilont
by het Hoff afgedaen , ende de beklaegde of op het Blokhuis ge-
bracht ofte geiiiipendeert van fijn officie, of hy wort onder borgtoah-
te van altoos te [uilen compareeren ^ fio langhet proces duin yontflagen^ fom-
tijts ook wel, indien het feeker is dat hy geen borge kan kxijgen, ende de
gevangeniflè te hardt foude zijn , laet men hem gaen onder belofte
van zich altoos in te ilellen, by poene van, als vooren, gehouden te
worden voor bekent ende overwonnen, de eedt is in defen niet gebrui-
kelijk, gelijk allenthalven in de crimineele faken, om hetperijkelvan
mein-eedigheit , ten ware dat hj den eedt deede van geen borge te konnen
vinden, of dat de firajfe niet hooger als tot een geit-boete konde koomen, (h)

25. Het pleidoy noopens de provifie voldongen en afgedaen zijnde,
foo wort het proces ten principael aengevangen ende volfchreeven,
nae gewoonelijke ilijl.

26. Maer als de mifdadige terilont op het blokhuis wort gebracht,
foo verfoekt de Procureur G. CommiJJaris van den Hove, die den gevan-
gen op des klagers vraeg-ilucken examineert, ende by aldien hy foo
veel belijdt, dat daer op fententie over het principale feit kan worden
gcvelt, foo wort hy aenilonts afgeveerdigt , niet hebbende beleedcn
lbo wort het op bewijs geweefen nae de gewoonlijke manier , ende

den beklaegde tijt gegunt nevens den Heere klager, om fijn tegen Bc^»
wijs in te brengen , die ook een dedu^ïie ofte remonfiramie mach in-
ftellen tot verdeedingc van fijn faek, hoedanige dedudie van de Pro-
cureur Generael .niet wort aengenoomen ofte gebruikt.

ay. De klager van mifdadea moet in het verhael van fijn eyfch de
omftandigheeden van de begane mifdaedt befonderlijk uitdrucken,
ook tijt ende plaetfe , doch niet precyfelijk dach , uire ende alie be-
fondere plaetfen, als het maer foo geftelt wort dat de Rechter van het
bewijs behoorlijk kan worden voldaen. (i)

a8. De Procureur G. behoeft ook geen jpecide conclupe te neemen tot
een feekere ftraflfe , ende nae Keyferlijke rechten is er ganfch geene
van nooden , maer de ftijl is , dat ten minften een generale conclufit&
werde genoomen. (k)

29. Geduirende de aenklachte behoudt de beklaegde,. het zy gevan-
gen ofte los, het vrije bewint fijner goederen ende macht om de ièlve te
alieneeren , uitgemomen die van gequetfie Majefieit zSjn hefchuldigt , om^
dat der felver goederen aen het Landt in gevalle van condemnatie ver-;-
beurt worden gemaekt. (ij

50. Tegen veele perfoonen kan over verfcheidene deliden geen een
eyich worden genoomen , maer wel als veele perfoonen over een.
mifdaedt worden befchuldigt. en tegens een peribon over verfcheidene
deliéten kan zeer wel een eyfch beftaen, hoewel ook verfcheidene
aenklachten over yder delid konnen worden gemaekt. (m)

I. Ingevaile de beklaegde zich te foeken maekt, ende niet in hech-
teniflè geraekt, foo wort hy ten veribeke van den Procureur Generael
geciteert, ende niet verfchijnende van contumacie, dat is, moetwillige
uitblijvinge door den fel ven Procureur geaccufeert , ende voorts tot
ftrafFe van de contumacie worden fijn goederen by provifie be-
fchreeven i foo om de civile boete daer die plaets heeft, als om de
keften : want confifcatie , ten welkers aenzien de befchrijvinge der
goederen nae Keyièrlijke rechten gefchiedt, is meeimalen gezegt, dac
by ons geen plaetfe heeft.

Verder wort tegens de afweefende by ons in crimineele fakeri
niet geprocedeert, uitgenoomen de mifdaedt van gequetfte Majefteit,
hoewel fchier door geheel Europa in alle mifdaden tegen de abfente
tm einde toe wort voortgevaren, maer oniè prafldjke is nae Keyfer-
lijk recht, (n) 35. De

(i) U'^.ff.deaccufia,^t}t,Matbiaddj,n.6* (k) Mathéibii.n 7, (') Fah.
lib. 9. C. tit. def. 1. (m) JSutph. tiuy>an accufat, adtit, Ii. i ^· 14. (η) ί· h
ff. é' C' requir, reis, S4nd. 5.9* a, Verf prax. nofi^

De Rechter wendt ondertuflchen alle middelen aen om de
itnifdader te bekoomen, ende lbo hy in een ander Provintie is, ver-
fchrijfc hy den felven , met veribek om overgefonden te worden,
ende Γ00 het binnen de Provintie is, mach de Officier van de plaetfe
daer de mifdaedt begaen is, den vluchtigen vervolgen ende gn"]pen»
ook in een anders Jurifdiftie, het welk de Staten van Frieflant alfoo
in haer eygen diftrid hebben geordonneert. (o) Maer als een Offi-
cier in 't vervolgen koomt aen de grenfen van het Landt, daer moet
hy ftil blijven ftaen. (p)

54. Ten felven einde wort een yder geftrengelijk verbooden geen
doodtÜager ofte andere mifdader weg te helpen, of heimelijk te ver-
bergen , by verbeurte van 50 gout-guldens, ende de wachters in de
poorten van de Steden haer in defen verzuimt hebbende ^ verbeuren
iz caroli guldens, de mifdaders haer hebbende nae het begane feit in
de militie begeeven , worden evenwel tot ftraffe van den Hove ge-
ilek. (q)

gf. Alle die by een mifdaedt tegenwoordig worden bevonden, zijn ge-
houden haer van de perfoon te verfeekeren ende aen den Officierover
te geven, infonderheit de weerten, in welkers huifen de mifdaden fijn be-
gaen , by verbeurte van i fo gout-guldens door den weert ende het gezel-
ichap te zamcn te verbeuren , edoch niet meer als een of twee per-
foonen praefent zijnde die konnen volftaen met datelijke gerucht-ma-
kinge ende meldingen aen den Officier, die daer op fijn uiterfte neer-
ftigheit moet aenwenden, by poene van caflatie. (r) jj

36. De mifdadige zijnde gevangen , foo moet hy wel neerftelijk
bewaert, maer echter niet geboeit worden (hoewel men heedenfdaegs
al meeft fonder onderfcheidt voet of handt-boeyens gebruikt) als over
fware mifdaden zijnde befchuldigt, waer van het oordeel ftaet aen
den Rechter, (f)

57- De gevangen moet gevoedet worden van fijn eygen , indien
'by goedt heeft , foo niet moet hem het voetfel ende andere noodige
onkoften, ook die hy tot fijn verdeedinge van nooden heeft, by hec
Landt worden gehoedet ende gefchiedt alfoo.

58. Somtijrs kan ook een aenbrenger, indien de belchüldinge zeer
hoog gaet, in hechteniflè worden gehouden , om te zien of hy het
aenbrengen uit boosheit ende lafterzuchc mochte hebben gedaen. (t)

(o) Ord z.boek tit. n. art» ir. (p) ^nt.Math.aitit.ff,decufi,reor.c. i.n't.
(s) Ord. z. boek tit. I ^ art. 5. 7 9. (r; tit. ^oorjf art, (f) /. 3. é?' 5-ff»«
fu^, reor. (t; Math. ad d, t, de cufl, reor, c. n. 11.

59. Het is ook een iborte van aenbrengen die door middel van irr-
timatie gefchiedt, wanneer een particulier aenfprake tegens een ander
maekt over mifdaedt by civile aüie, foo verfoekt hy doorgaens inti-
matie aen de Procureur Generael , ilreckende tot dien einde, dat de
felve de gerechtigheit van het Landt mooge bewaren, ingevalle by ver-
volg der proceduren mochte geblijcken, dat er crimineeleilrafFeplaets
hadde , ende derhalven heeft intimatie geen plaets in geringe feiten
ende mifdaden , ten ware daer in grooter fake mochte zijn ingewic-
kelt; by exempel, Een verwijt, gy ujt een dief, wort met acht gout*
guldens geboet , ende is beneeden de aenklachte van de Procureur
Generael, ende echter wort defweegen intimatie toegeftaen, om dat
uit het Proges konnende geblijcken, dat de gehoonde perfoon een dief
was , ibude de Procureur aótie tegens hem gefchapen zijn ; ende is
foo verftaen in de fake van Lonrens Rippers Gardenier , tegen Dirk^
Beerns Fnjenburg, den 5 Febmary 1680.

40. Op de aenklachte ende proces volgt ftrafFe der mifdaedt , of
by gebreeke van bewijs icherper examen of pijnen. Dies van dit en-
de de ftraiFen vervolgens dient gehandelt.

VrdgQ y of pijnigen me reeden aen Goddelyk recht "^el mag gefchieden, 'Verhandelt:
Wat 'er \an nooden ^y, om tot pynigen te hoornen, Mantere Van dien 'ende hoS'
óik^iis het mag gefchieden, Kjacht laan de belydeniffen door pijne afgeperjt, ook
ingeyal Van herroepingen

I. Α Lhoewel het pijnigen foude behooren tot de materie van
het bewijs, dewijl het echter in de mifdaden alleen gebruikt
mL -V^ort, ende met de ftraffen groote gemeenfchap heeft, foa
dunkt ons beft; daer van op defe plaetfe te fpreeken. ^

z. d'Eerfte vrage daer ontrent is, of d'examinatie met pijnigen
wel geoorloft is , want zeer veel deftige mannen foo God-als l^echtf-
geleerden zijn dier meininge, ook oniè beide Meeilers de oude
thoniHs Matthens ende Wijjenbach, dat men niemant, van welkers mifdaedt
noch geen icekerheit is, behoort te pijnigen, om dat. het felve geen

minder quaet is, als veele iöorten van ftraffe, weshalven het ook in dé
wet Godts door Mofes gegeeven niet is·bekent; waerbykoomt, dac
onfchuldige ibmtijts door pijne tot onwaere bekenteniilen gebrachc
worden, ende fchuldige vry gelaten ,-als fy de piJnedoorftaen,.het zy door
hartvochtigheit , door konft of andere toevallen j Exemp. In den
Jare 1680. voor Pinxter is gepijnigt eenen Arent de Wiefe,. die in het
icherpfte van het toefchroeven viel in een vailen ilaep , en foo het
fcheen natuirlijk , waer in hy bleef tot het los-fchroeven toe, dan
brak hy uit de flaep , ende vielder. wederom in als de ichroeven op
nieu wierden aengehaelt , 't welk duirde ten einde toe j het was de
tweede mael dat hy in een en de felve mifdaedt tér banke -was ge-
bracht; d'eerftemael was het foo niet geweeil. Wat konièe dit toe-
ge fchree ven zy late aen des Leefers oordeel. Voor een jaer of vier
is diergelijk exempel gebeurt tot Tiel in eenen Baggerman , die een.
moort hadde begaen, ende foude. hier ontrent veel. te zeggen vallen
dat wy verbygaen. (a)

3, Maer het gebruik aller volkeren ende het algemeine nut leert;
en doet ons anders-gevoelen, om dat het gemeine befte ende de rulle-
der volkeren niet wel foude konnen bewaert worden indien mea-
alle mifdaden, die niet volkoomen beweefen konden worden, onge-
ilraft- foude laten, alfoo het meerendeel in diervoegen begaen worden,,
dat fy met geen brieven of getuigen klaerlijk betoont konnen wor-
den : het gemein zeggen is wel , dat het beeter is een fchuldige vry tei
laten , ds een onfchuldige· te firafin ^ maer als dat vry laten der fchul-,
dige foo oneindelijk veel gebeurt , als fonder pijnigen foude moeten,
gefchieden, wort het ondraeglijk..

4. Gy fult zeggen, of fullcs wel waer is-, dat men echter geen quaeb
mach doen om fct goede te bekoomen·;. tot antwoort fullen wyftel-,
len, het geene meer te pailekoomt endein verfdieidene vraeg-ftuckeiv
kan dienen, te weeten, dat een wet ftreckende tot gemeine nut en-
de beften, alhoewel-in fommige gevallen hard en ongemackelijk voor-
particulieren , moet verftaen worden, door een vry willig confent vaa
alle ende een yder burger gemaekt ende aengenoomen te zijn; want
dat het gemeine nut moet gaen voor het particuliere, is ongctwijvelt de willei
der vol^ren dewijl fonder dat een Republijke niet. foude konnea
beftaen.

Als er nu'is een twijvelachtige fake foo moet gezien worden aea
welke kant het meefte goedt is , ende by aldien het vaft ftellen der-

(") Matth. ad tit. d. quaft. eap. comm. d, crim. IViJfenbach ad d, t, thef, 13... .

Wet meer goeds belooft aen het gemein , als 'er vreeiê van quaet
ïich opdoet , foo is feeker, dat de Wet fteunt op de gemeine wille
des volks , ende van een yegelijk des felfs ; fulks naderhant eenige
hardigheit by gevolge van die Wet op particulieren koomende te val-
len, geen reeden van klachte gegeeven wort aen defe, dien dat over-
koomt, nopens het geene fy felf te vooren hadden goede gekeurt,
«nde beilooten. Indien gy zegt , dat fulks alleen plaetiè heeft daer
het volk de wetten maekt, dient dat de ililfwijgende wille des volks
Heunende op de bewuilheit van het gemeine befte , genoeg is tot
defen gront ; als mede dat een volk geacht wort te confenteeren in
het geene de Regenten, die oorfpronkelijk de macht van haer ontfan-
gen, doen ofte ordineeren , beilaende hier in het wefentlijke fonda-
ment van alle Republijken ende macht van Overigheeden. ik zegge,
dat een volk verftaen wort te doen ende te willen het geene de macht-
hebbers by haer over de regeeringe geftelt, doen ende willen , als
mede dat een yder burger ende inwoonder verftaen wort zich te ver-
binden rot alles wat het meerder gedeelte des volks ial goedtvinden,
want ibnder dat geen uitkomft van laken foude konnen vallen , en
zijn deiè ftellingen, ongetwijvelde gronden van alle Republijken ende
gezelfchappen der volkeren , waer van breeder geiprooken is in het
e^rfie boek^ 4. Kapitt. op het laefi.

6. Alfoo nu het pijnigen van dien aert is , dat het quaet by nae-
latinge des felfs onvergelijckelijk grooter foude zijn, als het ongemak
dat uit het gebruik kan koomen, ende dienfvolgens het goede dat in
het pijnigen is, veel grooter is als het quade dat 'er in foude moogen
worden gevreeft, foo moet volgen, dar het aengenoomen is met. een
gemeine toeftemminge der volkeren , ende van een yder in het par-
ticulier ; fulks die het overkoomt over niemant reeden heeft van klagen,
waer by koomt, dat alfmen waerneemt het geene de rechten ontrent
het pijnigen voorichrijven, niet lichtelijk^gebeuren kan, ^nde moogelijk in
ifeel eeuwen nauwelijx eens gebeurt , dat jemant buiten alle [chult [oude
worden geptjnigt ende ter doodt gebracht.

7. En welke zijn dan die dingen die de Wet voor uitftelt, om tot
pijnigen te koomen ? voorn amentlijk twee, eerflelijk,, dat het een fware
w^iaedt ζ.χ , ende ten tweeden , dat de beklaagde u/el met ten vollen
overtuigt^ maer met foo geweldige praefumptien gedrukt werde , dat
de Rechter fchier niet en twijvelt of hy is ichuldig. (b)

(b) /. I. in pr. é?' f I. Α 8. /. 9· «^Λ d. quafiiottJ, 8. §· 1. / I %■ C, éod. j£, Matth,

8. Wat mifdaedt aengaet', fy moeten ten minften fodanig zij η'die
lijf ftrafFe verdienen, en wêl fwaerder als het pijnigen, dat men ge*
bruiken wil ; delweegen ook niet lichtelijk daer toe kan getreeden
worden, wanneer de ItrafFe niet hooger kan koomen hannifemm
hoewel andere dit tegenipreeken \ konnende moogelijk onderfcheidt
gemaekt worden tuilchen eeuwig banniilement ofte van een langen
tijt, en tuilchen een van korten tijt, als van drie ofte vijf jaren; al-
toos om geit-boeten is feeker , dat het niet mach gefcbieden j. ook
niet om eerloosheit alleen , want hoewel een eerlijk man fijn eere-
fchier foo lief als fijn leeven heeft, foo heeft iy echter met lichame-
lijke ftraiFen ende pijnen niet gemeens, (c) Soo is van pijnigen vry-
gelaten eenen Cafper Hanfin doodtgraver van Kollumdie nae 't zeg*-
gen van twee meisjes, 'teene van ellif ende'tander van negen jaren,,
haer zeer oneerlijk hadde betaft ende behandelt, haer van gelijken &c.
bewijs tot pijnigen was 'er wel , maer wierde geoordeelt, dat de
ilraffe niet hooger als banniflement foude konnen itijgen , ende daer-
om geen pijnigens weert, voor Pinxter 1680.

9. Nopens het tweede ftaet eeril te letten , dat als yemant over-
tuigt ende ten vollen overwonnen is , hy alfdan niet moet gepijnigt
worden, om dat het een extraordinaris middel is, dat nret moet ge-
bruikt. worden , als ingevalle de waerheit op geen andere wijiè kan
worden ontdekt, alleenlijk wort toeg^eftaen ook ièlf van degeenedie
het pijnigen laken , dat overtuigde mifdaders moogen gepijnigt wor-
den, om haer mede^plichtige t'ontdecken, maer dit en gefehiedc niec
tegens de geene die van ielf bekent hebben; (d) de tegenipreekers·
van pijnigen ftaen het felve echter ook toe in mifdaedt van gequetfte
Majefteit, om reeden, dat het gemeine nut in. defen foude goedt ma-
ken d' onbillijkheit ende hardigheit van het pijnigen ^ maer deie ree-
den over een gebracht zijnde met het geene wy tor verdeediginge^
van de pradijke te vooren hebben bygebracht,. fal blijken , dat door
defe uitneeminge by de tegenfpreekers iêlve gedaen ende de voor-
gewende reeden van dien een vailc gront gelegt wort tot het recht
van pijnigen in het algemein, (e),

10. Voor overwonnnen moet gehoulien worden niet alleenlijk dia
met getuigen of met inftrumenten wort overtuigt, maer ook die met
ontwijvelbare omftandigheeden en reedenen daer uit genoomen wort
bezet ende verwonnen, want alfoo het bewijstweederley is,, heteene.·

(c) y. Gomez- ^φΙ· torn. c. 13. num. 2; (d) l. 9. in pt. ff. d. ηηφ Zi.-
quouesC.eod, (e) ^it,Maftb,dMB'i*nii^bfin,tViJJenb.add.t,th,g,th.

<ioor argumenten en het ander door brieven ende getuigen, ibo is^er
geen reeden, waerom d' eene foorte foo wel geen kracht als d'andere
-ioude hebben, mits de reedenen en omilandigheeden fodanig zijn dat
het geen fufpicien, maer krachtige argumenten zijn , die geen plaets
•in den Rechter laten-om te twijvelen , hoedanige ook konnen zijn,
^eele geweldige pmfiimptien te z.amen koomende en op malkanderen ge-
hoopt , (f) waer van een exempel is by Sande (g) dat genoeg be-
kent is. . Een ander wort verhaelt by Nauta decifte, Eenen
Sjoerd Wiggers hadde geplokhaert met Jacob Jans van Wolterswolde.
Sjoerd hadde geenmes, maerjacobhadeenigemalennaeSjoerdgeftee-
ken , doch niemant hadde gezien , dat hy hem hadde geraekt, het
mes wiert hem tegen fijn dank afgenoomen. Sjoerd zat nae het plok-
haren ontrent een uir op een b^ank, fonder van wonde te klagen.
Daer op uitgaende koomt hy een weinig daer nae in de kamer met de
hoedt vol darmen uit fijn buik hangende, en ftierf niet lang daer nae,
fonder eenige moeite met yemant anders te hebben gehadt : in'tiler-
ven zeide , dat Jacob hem hadde gewont , die ook op verwijt van
anderen liadde geantwoort, hy hoopte dat het foo fwijd niet aengekoomen
fiude K.ijn, of tegens anderen-, hadde gefweegen , hy ontkende echter
het feit, bracht ook by, dat Sjoerd eenige weecken te vooren op het
fecreet fullende gaen en fijn broek niet konnende los krijgen, de bande
hadde willen doorfiiijden, metperijkel van hem felve een fiieedinden
buik te geeven , indien hy van andere niet geholpen ware geweeit.
Jacob is echter hoewel geen zo jarai out , ^Is doodtflager gedoemt
en onthalil, den 8 July 1645.

.. II. Is echter wel waer, dat een Rechter zeer voorzichtig in deièn
moet zijn, ende tot geen condemnatie koomen, by aldien het in fijij
gemoet niet helder en refoluit lecht, dat de beklaegde fchuldig moet
zijn , want foo ergens waer is , fal het in defen bevonden worden,
dat een befluit met remors, dat is, met geen vol verfeekerde reiblutie
genoomen berouw of ongeruftheit maekt, ende verwekt, (h)

IX. Als d'omilandigheeden en de reedenen daer uit genoomen,'
niet vaft gaen end' echter krachtig zijn , foo koomt het aen op pijnigen,
cn hoe veel of hoe groot de waerfchijnlijkheeden moeten zijn , die
foo uit de faek als uit de peribon genoomen worden , kan niet wel
bepaelt , maer moet gelaten worden aen het voorzichtig oordeel dés
Rechtersdie met minder préfumptien voldaen wort in verburgene

(f),/. u\t, ff. d. frohat. l.t.§. 4. ff, d, ηηφ /. α i. ff.adt, Corn. d. fitlf, (8) in fijn
5.hoek tit, s, def, 14. (h; Maith, ad d, tit, cap. 4. mm, i.

fchelmftucken, gelijk daer zijn ov.erfpel, bloetfchande, kinder fcben-'
dinge , en diergelijke , als in openbare doodflag j altoos de Wetten
ipreeken in het getal van veele indiciën , en daerom kan een eenige
reeden van waerfchijnlijkheit niet wel aengenoomen worden, al was ly
dringende ende naeft op het feit j lêlf nae Rechte niet een eenig ge-
tuige , hoewel de pradicanten meerendeels een getuige daer niet op
te zeggen valt, en die het verklaert gezien te hebben, genoegiaem
oordeelen, maer gemeinelijk zijn'er al andere omilandigheeden by, en
dan is het buiten twijvel. (i)

13. Het felve moet verftaen worden van bekentenifle buiten regc
gednen, van het vinden eeniger dingen , waer in of waer mede mi-f^
<laen is onder den gevangen, de vlucht, anxt, en diergelijke reedenen;
alleen zijn fy niet genoeg, maer wel met andere tezamen komende:
dit moet al mede gezegt worden van het noemen dat een mifdader ge-
daen heeft tot laite van een ander , al was het op fijn fterven , en
eindelijk ook van de faem ofte gemein geruchte, (k)

14. Maer de proeve van het werpen in't water, die men in Duit-
flandt tegen de tovereflen gebruikt, en het bloetvloeijen uit een doodc
lichaem op het aennaderen vanyemant , zijn geen reedenen om te pij-
nigen, want van het eerfte konnen wijfe lieden qualik eenige reeden
vinden, ende van het tweede konnen veel andere verburgene reedenen
zijn, alfoo het felve dikwils gefchiedt Tonder eenige reeden van buiten
het lichaem die men weet, odi wel om het aennaderen van bloet-of an-
dere goede vrienden: doen de Prins van Bohemen verdronk in bet Haer-
lemmer meer, bleef er nevens hem een Edelman die aen fijn lijf droeg
bet conterfeitièl van fijn overleedene huifvrouwe, dat veel dagen nae
fijn doodt van hem wordende genoomen , het lichaem overvloedig
bloet uitgaf, waer van het verhael is by Jiirfma,

15. Eer men tot het pijnigen koomt, foo moet, behalven hetgee-
ne gezegt is, noch hier op gelet worden, ten eerilen, ofdemildaet
in zich felfs geblijkt, dat echter van d openbare , en niet altoos vanr
verborgene te verftaen is. ten tweeden , of de perfoon foodanig is^
dat fy gepijnigt mach worden , want eenige zijn 'er by de Wet uit-
genoomen, gelijk fwangere vrouwen, kinderen onderde 14jaer, die
men alleen dreicht, en met plak of roede ilaet, oude lieden die in de
kintsheit zijn hebben het felve recht, het welke eenige vaft maken aen

de 70 jaren, maer het is beeter dat Rechters acht neemen op de krach-
ten meer als op de jaeren, en daerom moeten ook fwacke ende iiek-
lijke gevangens hier in gefpaert worden ,. ende by dreigen of begin-
felen van pijnigen ftaen bhjven. De Keyferlijke Rechten bevrijden ook
van pijnigen alle die in waerdigheeden geilek zijn ^ tot Vroetfluiden
toe , maer die wort heedenfdaegs foo niet onderhouden, hoewel met
uitgeflooten wordt behoorlijk^ottderfcheit van perfomen , haer gefiachte end&
hare waerdigheden' (l)

16. Ten derden men koomt niet tot het pijnigen fonder den gevan-
gen eerft proces te maken, om te iien of men de waerheit anders vin-
den kan , daerom als de gevangens by het eerfte examen het voor-
naemfte bekennen , foo pijnigt men haer niet om mindere ftucken,,
maer doet de faek terftont at, in het proces wordenden gevangen kopi-
jen en openinge van alles tot fijn verweeringe vergunt, jae gegeeven al
eyfchte hyfe niet , om dat de Rechter voor hen forgen moet als fy
haer ielf Ichijnen te verfuimen; maer als een getuige gepijnigt wort
om ilrijdige getuicheniflèn in crimimele faken gedaen, (gelijk gefchie-
den kan ) foo wort hem geen. openinge gegeeven, van het gene tel-
gen hem ingebracht is, (m) ende onfe Ordonnantie (n) zegt, dat va-
gebonden en bedelaers wanneer zich teekens van andere mifdadea
opdoen ter torture, dat is, pijnigen, fullen geleidet worden, fonder
van proces te melden , en is lulx mede vcrftaen ten aenfien van eea
verloopen iludent, die met falfche brieyen liep te poiluleerea, ende
van huisbraek befchuldigt wierdt, in 't jaer 1679.

17. D'examinatie onder het pijnigen gefchiedt op artikelen van de^
TrocHreur Generael door Commiβari5 by den Hove tot dien einde uitge-
kofenen. de mate van het pijnigen wort gelaten aen de befcheiden-
heit des Rechters, die acht moet neemen op de fwarigheit van de mif-
daet, op de krachten van de perfoon, foo van lichaem als van meer
ofte minder verhardinge des gemoets foo veel blijken kan, ende moeë
^elec worden dat de perfoon niet onbequaem werde tot gebruik van
lijn leeden ende tot fijn koilv/inninge j de woorden des Rechters moe-
ien gematigt zijn tuilchen ftrafheit en gevoeglijkheit, om op het ge-
moet des patients te werken, behoudens altoos de geftadigheit.

(1) jf. Matth, d. t. cap. 2. n. 8.9. /. i. §. & ff. de SC. SiUnian /. §. 7.
eod d. I i, §. ^ i. K. §. 41. f. d, wjur, L 10. C. de dignitat L 8. »· L
ii. 16, c, d. quaflion. Faber. lib.(), Codic. tit, 21. def. 13. ^utph, Verfi. art. zo,
(m) arg, 1. I, uit. ff, d. qua^fi, Matth. add. tit. cap^4.tiu7n. z. ó" 4* Mauhi
ibiL mm. 5. fn} Ordim* 2, boek, i, 8, art, j, Matth.^ d, cap, 4. mm. 9»

18.-De wijiê van pijnigen beftaet by ons in drie foorten of trappen,
ten eerilen, het toeichroeven van duim-yfers , ten tweeden fcheea-
yfers, en ten derden het recken der leeden , dat wederom verfchei-
den trappen lieeft, doch altoos ibnder diflocatie, of uit het lidt zetten,
dat by ons niet gedaen wort ; ook andere foorten van wreeder pij-
nigen worden by ons niet gebruikt, mede niet het geeifelen, 't welk
Damhouder (o) zeer aenprijil als het befte middel om bekentenifle tc
krijgen, en om geibnde leeden te behouden, maer om dat het geef·
lèlen alhier een iborte van publijkeftraffe is, wellte van de wijievan
pijnigen vericheiden moeten zijn , foo kan het daer toe by ons niet·
gebruikt worden. ^

19. Nae gedane pijniging by aldien 'er bekenteniife gevallen is,
die wort met d'omftandigheit der fake vergeleeken , en by aldien fy
met haer felf ende met de waerichijnelijkheit wel overeen koomt, en-
de niet wederroepen is (by ons wort geen nieuwe ondervraginge nae
het pijnigen gedaen ) foo wort de beklaegde gecondemneert , maer
indien hy wederroept kan hy wederom gepijnigt worden, ende ibohy
dan noch eens bekent hebbende, tén tweede mael nae de pijniginge
wederroept, foo mach hy ten derdemael ter pij ningbank gebracht wor-
den , en ibo hy dan wederom bekent, ende ten derdemael herroept,
foo ze^en de meefters dat hy moet vry ge-laten worden, (p)

^ ao. Repetitie der bekentenifle , die andere fchrijvers vereyichen,
gefchiedt by ons niet; maer als de patiënt in de pijne zegt te willen
bekennen, foo wort hij los gelaten ende geè'xamineert, ende ibohy'
dan terftont weder ontkent, foo wort hy verder gepijnigt; maercon-
feflie doende , foo blijft het daer by, indien hy niet wederroept.

21. Andere nochtans zijn van gevoelen, dat als dewaerfchijnelijk-
heit zeer groot ende de pr^fumptien foo geweldig zijn, dat de Rechter
fchier niet twijvelt aen de waerheit, hy alfdan de derde pijniginge kan
achter laten, en op de twee belijdeniflen met feits omftandigheeden
wel over een koomende, fchoon wederroepen , kan condemneeren,
gelijk ook by den Hove verftaen is, tegens Marcus Abbema fchuldig
aen brantftichcinge in den Dorpe Collum 1672, als d'inwoonders uit
vreefe des vijants gevlucht waren, hy wifte als hy drie'maelgepijnigt
ware geweeft, dat hy dan met herroepen gewiflelijk vry foude zijn,
ende mik een boos-aardigheit byde Rechter gemerkt wordende, kan
hem te meer bewegen om de ftrengfte weg in te gaen.

22. Ak de gevangen het pijnigen ftantvailelijk fonder bekennctï
ult^aet , ibo kan hy niet weder gepijnigt worden , of daer moeten
haer nieuwe redenen en praEfumptien opdoen, nae het gemeine gevoe-
len, hoewel andere veritaen , dat het op d'oude pra^fumptienkange-
fchieden, als die zeer machtig zijn , en dat lijdt de Keyierlijke Wet
ook ibo wel (p) maer dat is lèeker , dat hy ten derdemael gepijnigt,
ende niet beketit hebbende, fonder nieuwe opkomende redenen niet
op de f>ijnbank kan worden gebracht, (q) maer de derdemael uitge-
ftaen hebbende, moet vryfpreekinge volgen, ten minden van d'in-
ftantie, volgens het gemeene-gevoelen; hoewel andere meinen, dat hy
fimpelijk behoort los gelaten te worden, om dat als een eyfcher of kla-
ger niet :bew.ijft , de gedaegde cnde beklaegde moet abibluit vry ge-
IprooJcen worden , en koomt het felve beft met reeden van rechte
overeen , (r.) invoegen alfdan alle praefumptien ende gevolgen van dien
komen op te houden, ende evenwel zijn veele van gevoelen, dat een.
Rechter nae de pijniginge zich niet konnende ontüaen van geloof aen
de pr-iefiimptien te geven, mach den beklaegden doemen, tot een ex-
traorMnarife ftraffe , als de beklaegde niet alleen overdrongen vaa
alle waerfchijnelijkheit, maer ook leer fameus ende beruchtet is. (f)

eodem l uk. ff. d*:calumn. 1.14, & βψη^ίην. d. jua. L 11. C, «f, accufat, Matth. d>
n, 4é. i'fj ξη^ί tn» mrf. m, 14.^

Wat firaffe y. By fvkrj fy mach -gorden geoejfent, en offy mag 'borden uiige-
firckt tot de kinderen der mifdadigers j dat Verfiaen -piort Van neen, foonae God-
delijk als jnenfchel^k recht, yerjcheidene foorten Van ftraffen > by ons ende nae
i^echte gebruikslijk.

hebben de ftraifen van yder miidaedt in hetbyfondcr
gemeldet, maer in het algemein is er noch van ftrafFen
^ » en breuken te zeggen: ftrafFe is wreeckinge vm mifdaet,
tot affchrickinge van andere ^or de Overigheit gedaen,

d'oude Friefche Wetten ftaet, Weerom is dat rmcht z.et ? dat ma fruchta
da wreekt het recht is om te vreefen de wrake; want alhoewel, nae
het zeggen van Plato , het g;emeine beft in twee dingen beftaet, in-
llraffen ende in prijlen, foo is't feeker dat de ftraiFen veel meer nut
doen als de prijfen, om dat de natuire der menfchen gaende met een
geweldige drift tot het quade, de prij/en geenzins foo veel macht heb-
ben , om tot deugt te verv/ecken als de ftraften doen , om de men-
fchen van haer boosheit te bedwingen, invoegen fchierd'eenigftere-
den , waerom de Republijken gefticht zijn, deie geweeft is, dat men
anders den krijcfa van alle tegens alle nist konde vermijden, en de ge-
meine behoudenifle niet beeft konnen betrachten , als met een ver-
bondt by een geheel volk aengegaen, om de macht van gebieden en
verbieden, ende van ftrafifen der overtreders aen een of weinige per-
fonen op te dragen.

Dat willen de woorden, by d^ Overigheit gedaen y want ook Ouv
ders ende Meefters over de hare macht hebben om te ftraffèn, maer
in geringe iaken, ende lbo veel tot regeeringe der huishoudinge en-
de oeffeninge van het meefte'rfchap van noden is. wy fpreeken hier
ook niet van het recht om te ftrafïèn , dat volgens recht der natuire
een yder medelidt van het menichelijke geflachte tegen de fchenderg,
van het recht der volkeren toekoomt, en waer door ook d eene Prin^

of het ecne vry volk het ander wort gezegt te ftraflFen, gelijk de Ko-
ning van Frankrijk in de laeft verleedene oorlogen voorgaf, dat hy
den krijg begon niet om landen te winnen , maer om te ftraffen de
gene die tegen hem mifdaen hadden i hier hebben vvy 't allene van
de ftraffen der Overigheit.

4. Wat Overicheeden het recht van ftraffen hebben, moetafgcnoo-
men worden uit de foorten der felver, dieterftontfullenvolgen, ver-
geleeken met het geene hier beneeden in het kapittel van rechts-macht
lal gezegt worden, alleen hoog-gaende ftraffen zijn by den Hove al-
leen , de Needer-rechters konnen niet als geit-boeten en geringe
dwang-middelen gebruiken.

5:. De woorden wreekinge van miflaedtf geven ook te kennen, dat
de ftraffe niet verder moet gaen als de mifdaedt, welk een feit zijnde-
en alle feiten pcrfoned, foo volgt , dat de ftraffe van mifdaedt niet
kan te buiten gaen de perfoon des mifdaders, invoegen noch kinde-
ren noch andere erfgenamen deelachtig aen de ftraffe konnen ofte mo-
gen zijn , hoewel wy daer van een uitneeminge hier boven hebben
gehadt in de ftraffe van gequetfte Majefieit , doch tegen de gefonde
reeden en het exempel van de Goddelijke Wet, waermduidelijkge-
ichreeven is, dax kinderm niet [uilen dragende firajfe harer ouderen ^ maer
dat elk^ voor fijn eigen mifdaet fat fterven, ziet het eerfte boek defes
deels, (aj

6. 't Is waer, dat in het tweede gebodt gefchreeven is, dat de Hee-
re de fonden der vaderen befoekt aen de kinderen, tot in het derde
en vierde gelidt der g«ner die hem haten , maer in defe woorden is
eerft aen te merken, dat de befoekinge niet gefchiedt als op de gene
die den Heere haten, welke dan om haer eigene fonde worden geftraft,
die de Heere nae fijne Rechtveerdigheit neemen kan foo ftreng als hem
belieft, ingevolge van d'oneindelijkheit der fonde endeverdienftevan
ftraffe, edoch neemt Godt de Heere de ftraffe fwaerder als hy anders
foude gedaen hebben, ten aenficn van de boosheit der ouders ende
voorouders , welkers ftraffe met elende van hare kinderen befwaert
wort; foo dat die fcherpere ftraffe dient tot befwaringe der ouders,
en echter op de kinderen niet koomt als van wegen haer eigen ver-
dienften , en ibo moeten worden genoomen alle exempelen in het
Oude 7efiament, van fulke, die met haer ouders onder een ftraffe zijn
beklemt geworden, of die voor de fonden van andere gezegt worden
-te lijden, gelijk het voll^ van Ifrael met de peft geflagen is, om de

Ibnde van David; de neerlage des volks was in der waerheit een ilraF--
fè voor den Koning , maer wie foude echter meenen dat de fonden-
des volks den Heere geen genoegfame oorfaeke tot het overfenden vaa
de peil hadden gegeven, ende dat alfoo de peil te gelijk met foude kon-
nen zijn, een ilraife wegens de fonde van David ^ ende een vergel-
dinge van d'eygene mifdaden des volks: d'erf-fonde wort by eenigeii.
ook by gebracht tor bewijs dat de nakomelingen om de fonden der
Ouders worden geilraft , maer de H. Schriftuire leert dat alle men-
fchen in Adam hebben gefondigt^ en dat defe eerile miidaet geweeit
is de fonde van het geheele menfchelijke geilachte; het zy verre, dat
wy in twijvel fouden trecken de onbepaelde macht van Godt Almach-
tig over fijne fchepfelen, maer wy vinden geen nootfake om te zeg-
gen, dat de Heere ilraffen van mifdaden oefFent,, over de geene die;
iiiet gefondigt hebben, maer veel licht gaet dittehoog voor derechts-
geleertheit.

7. Voorts foo is de ilraffe of doodt-of minder ilralïe. doodt-ilraffe-
(b) neemen wy foo breedt niet als nae Keyferlijke rechten , daer fy
ook de burgerlijke doodt begrijpt , welke beilont in flavernije ende.
een beroovinge van het recht der burgerfchap : flavernije is'er hee-
denfdaegs niet, en wy hebben ichier geen beroovinge van burgerfchap
als die door banniilement gefchiedt y welke nochtans het gront-recht
van de gemeine burgerfchap niet i'eenemael wechneemt; immers niet
de vaderlijke macht noch het recht van teilament te maken of con-
tra£len aen te gaen; maer alleen het uiterlijk genot deu burgerfchap.
ia dingen die van de bywooninge afhangen j en met een woort onie
banniilèmenten fijn niet anders als het geene men in Keyferlijk rechn
noemt relegatte, (c) welke geenzins aldaer voor hals-ilrafFe gereekenc.
wort. wanneer echter· yemant vijant des vaderlandtsenvogel-vry ver-
klaert wort , fulx een yder die hem vint hem dooden mach,, dat.fou^
de niet buiten reeden voor een hals-ilraiFe konnengereekent worden,

8. Maer eigentlijk wort hals-ilrai$e genoemt, als eenmenfche van het
leven ter doodt gebracht, 'wort^ en de manieren om fulx.te doen, zijn.
by ons voornamentlijk drie in-'t gebruik, onthallen met denfweerde,.
worgen met de koorde aen de galgeof aen een paal,, ende verdrinken j.
wefende alle van een korte doodt; want hals-ilraifen die de menfchen»
de doodt doen gevoelen , ende in continuatie van pijne beftaen, als.
levendig verbranden, voornamentlijk met een langiaem vier, en dier-
gelijke zijn by ons niet in't gebruik; op dat de menfchen lang in pijnen

des doodts 2.ijnde niet tot wanhoop fouden koomen , ende onmachtig
worden om haer gedachten tot Godt te richten ; defwegen als de
groothéit van de miidaet Twaerder ftraflfe vereyfcht, foo doet men fulx
met bewijfinge van fchrickelijkheit nae de doodt, als met het aenge-
zicht en handen te fmooken, indien het brankilichters zijn , of met
het lichaem op een rad, 't hooft op een paal te fetten, en diergelijke.
^ 9. 't Is evenwel niet gezegt, dat branden, raebraken, cn andere
pijn-duirende doodt-ftraffen noyt t'enigen tijde plaetfe fouden konnen
hebben , indien de groufaemheit van Vader-enPrinfen moort of an-
dere ongehoorde fchelmftucken niet toe mochten laten het gewoone-
lijke medelijden te gebruiken.

10. Van de mindere als doodt-ftrafFe, buiten het geene wy te voo-
ren gezegt hebben van die vogelvry verklaert zijn, foude by ons de
eerfte zijn , condemnatie in het tucht en werk-huis voor het ganfche
leeven , het welke fchier ilaverinije is, of erger, en onder de hals-
ftrafïen in de Keyièrlijke wetten getelt wort. Edoch weete niet, dat
daer exempel van is by ons; ende gelove, dat men fwaerlijkdaertoe
foude komen, (d)

11. Daer aen koomt eeuwig hantjijfement ^ het welke hchter is als in
het tuchthuis voor altoos, om dat het een menfche laet m fijn vryheit
maer ook dit wort by ons op zich ielve voor ilraffe zelden opgelegt,
maer gaet wel nevens geeilèlen ende brandmerken, by poene van de
galgej fomtijts wel eerll in het tuchthuis voor tien jaren, fulx wort
dan voor de naefte ftraflfe aen de doodt by onsgenoomen.

12. Tien jaren is fchier het hoochil dat yemant gebannen wort, als hy
aen den lijve niet wort geftraft. Strijdt evenwel eeuwig banniflement
fonder lijf-ftrafFe, niet met reeden van Recht, ende is ook by het Hof?
meermael gebruikt , gelijk gefchiedt is tegen fohames Franken den
29 Oftob. 15-86, die voor eeuwig gebannen is, om dat hy een die fijn
Vrouw wilde flaen hadde gedoodet i ook noch in den jare 1645. is
de Prcedikant Bernardus Hefleli van Leeuwarden in 't eeuwig fonder
lijf-ftrafFe gebannen ; als ook een ander den 26 Jun: 1669. dies men
geenzins zeggen moet, dat het buiten pradijke foude zijn.

i^. Aflnijdinge van eenige der ledematen foude daer aen volgen,
maer is by de Keyièr Juftinianus verbooden , (e) ende wort by ons
ook niet gebruikt.

14. Wy maken ook geen meldinge van opiluitinge in eeuwige
gevankeniiFe , nademael ook dele ftraöe nae reeden van Keyfer-

Ij*; Volgt dan geeflèlinge, zijnde de gemeinfte lij f-ftraffe, die by ons
worc geoeifent tegen dieven ende alderhande ichelmitucken die open-
bare ilrafFe buiten den hals verdienen, ende om verfwarende omllandig-
heeden koomt daer dikwils brant-teekeninge by , welke verbooden
is in het aengezichte te drucken , maer wel in handen of op de kui-
ten , by ons niet anders als op de rugge.

16. GeeiTelinge wort ook wel om reeden in't heimelijk gedaen, het
zy door den-Scherprechter, of door de Vader, gelijk gefchiedt is aen
Michiel Dirx den i4Decemb. of geen vader hebbende , door
de Moeder, gelijk Harnien Wendels den ^Decemb. i6zg meeftom
de rugge , doch zeer jong zijnde , is het wel kinderlijker wijfe ge-
fchiedt, het zy door de Ouders of dooreen van de φenaers der juftitie,
gelijk Rogier Jacobs ende twee andere, op den 3 Decemb. vooril: fulx
gefchiedt dan op het voorzael van het Blokhuis, ter prasfentie van de
Spibftituit des Procur: Generaels.

17. Met geeilehnge isaltijt verfelt bannijfement voor drie, vijf, ofte
meer jaren, invoegen de Stadt voor Sonnen ondergang, en het Landt
binnen drie dagen moet worden geruimt, fonder binnen den geftelden
tijt daer weder in te mogen komen, by lijf-of arbitrale ftraiFe, fomtijts
ook by peene van de galge, welke dan ook nae ftrengheit van rechte ter
executie wel wort geflelt, al was 'er ondertuflchen geen andere mifdaedc
bygckoomen.

18. Somtijts wort in plaetfe van bannen in't meeft gevoccht, op-
iluiten voor een tijdt in het Tuchthuis by het geeflelen, jae ook wel
beide, gelijk gefchiedt is in Harmende Wiefevoor Pinxteri68o, die
'gegeeifelt ende gebrandmerkt, tien jaren in het tuchthuis ende voorts
uit den lande gebannen is ten eeuwige dagen by de galge.

19. Onder de lijfftrafFen moet ook gereekent worden, als yemant op
het Schavot of op een kaak te ipot worc geftelt, of als hy voor een
tijt wort opgeflooten op water en broot, ende wat diergelijke meej
lborren mogen zijn.

JVdt infamie of eerloosheit Ondafiheidt m oorfaken des felfs. Of eerloosheit in
de praBijke ten aenitm ^dn injurien ook {laets heeft, EffeBen Van eerloosheit;,
kajlatie Van ampten en ojfiden.

Ae de lijfftrafïen volgt beroovinge van eere , gemeinelijk
infamie genoemt, welke niet anders is, als quetfinge van eere^
ivaer door yemant om β]η leevens boosheit buiten het getal van
eerlijke lieden wort gefielt.

z. Sy won onderfcheiden in eerloosheit door de Wet, of door men-
fchen toegereekenr. die van de Wet heeft feekere vaftgeftelde oor-
faken , die terftont fullen gemelt worde^. die van menfihen wort ge-
noemt , als yemant wegens fijn quaet leven by wijfe en deftige lieden
voor geen eerlijk man gehouden wort, en is fulke foorte van Ichande
niet buiten alle kracht in rechten , want defwegen kan een broeder
of iufter klachte van onheufch teilament doen , indien fuik een perr·
foon tot erfgenaem mochte zijn geilek, (a)

5. Ook yemant die door een Procureur is gedoemtover een
meufe^ dat is eerloosmakende faek, wort wel nae fubtijlheit van rech-
te niet infaem, maer de fchande wort hem in der daedt echter toege-
reekent. (b)

4. Eerloosheit van rechte, woit of onmiddelijk door de Wet, of
door tuflchen koomen van jfèntentie, of eindelijk door een van bei-
den , ackoort ofte fententie toegereekent,

5*. De oorfaken welke door de Wet onmiddelijk met fchande ge-
teeicent worden, zijn defe, ten eerften die voor fchelm van de com-
pagnie gejaegt wort, die hoerhuis hout, die openbaer op een toneel
tluchten ende comedien fpeelt, die twederleije trouw-beloftenopeen
tijt heeft aengegaen, die renten van renten neemen, ende lieden met
woeker boven de Wet uitputten, ende eindelijk die van een beëdigt
ackoort afgaen. (c)

(a) /. 17. Cid. Inóff. fefl. (t) 2. P. de obfeq. parent, & patron. (O h i·
li'^.$,i,D,dehff ^uiinfant, not,l. 20. C· eod. dix, adtit. ff. de Hts i^rn.

6. Nopens defe dingen is geen veranderinge by ons ordonnantie ge-
maékt, en daerom is 'er geen reeden ^ oip al dat volk van eerloosheit te be-
vrijden ; edoch vrouwen die binnen de negen maenden nae haer mans
doodt wederom trouwen, worden by d'Ordonnantie (ά) arbitralijk^ge-
ftraft, dat is, nae goet bedunken des Rechters, ende dienfvolgens fchijnt
'er geen vaile peene van eerloosheit opgeftelt te zijn, ook niet op de man-
nen , die fodanige weduwen tot verhaefte houwelijcken brengen^
gelijk wel by Keyferlijke rechten is geordonneert. (e)

7. De tweede foorte van eerloosheit is, welke de Wet door mid-
del van fententie doet opleggen, ende foo werden infaem alle die cri-
mineelijk zijn gecondemneert om navolgende mifdaden; ten eerilen,
om overfpel, maer dit heeft by ons geen plaets , als die den derden
mael 't felve begaen heefc, volgens de Ordonnantie, (f) teai tweeden,
die van gepleegd gewelt zijn gedoemt. ten derden om falsheit. ten
vierden om Lantsdievery» amptverkopery, ook volgens Staats-refo-
lutie van den go Martij 1647. wegens corruptie, menfchendievery, en-
de koorn-fchindery, wy laten hier uit de mifdaden die feekerlijk ende
altoos met de doodt worden geftraft , om dat de doodt eerloosheit
opneemt, noch behoort tot defe eerloosheit, graf-fchendinge, vaU
fe aenklachte, bekortinge van erfeniile·, knevelery pf concuuie, en-
de andere mifdaden,'' waer van de ftraffe aen lijf ende eere gaet. (g)

8. Andere mifdaden, waer van de ilraffe geit-boeten zijn, maken
geen infamie, ten ware het byfonderlijk mochte worden uitgedrukt,
of ook civiie adien van de felve faken mochten zijn, die de gedoem-
den eerloos maekten. (h)

9. Noch zijn daer eenige ioorten , die niet alleen door middel
van fententie, maer ook ter fake van ackoort eerloosheit aenbrengen;
defe zijn aótien van diefllal, van roof, van bedroch, ende nae Key-
ferlijke rechten van tnjurie ; nopens de drie eerfte fchijnt geen twij-
vel, of de gedoemde worden mfaem, ook die voor geit geackordeert
hebben, (i) maer nopens injurien foude n:^en kon nen t wij velen of on-
fe practijke foo ftraf al is, om reeden, datonfe Ordonnantie zeer nau-
keuriglijk handelt van de ftraffe der injurien, waermedefy dan fchijnt
de ftraffe by Keyferlijke rechten uitgedrukt, genoegfaem op ende wegh
genoomen te hebben , ende by gevolge ook de eerloosheic , die de
Koomfche Wet den gedoemden.m cas van injurien· tOereekent. de

Heer Schotanus xegt ook in fijn examen, (k) dat men heedensdaegs
foo licht niet koomt tot mfamie , ende ichijnt de pradique van flap-
heit in defen al verder uit te ftreckenj maer dat is wel Γοο nopens het
populair gebruik van d'eerloosheit , edoch als 'er queilie voor recht
over valt, weete niet, of men mogelijk de ftrengheitvan Keyierlijke
rechten niet doorgaens foude mogen volgen, ende is foo het gevoelen
van onfen Herbay, wanneer hy in lijn izKap. handelt, of eerloosheit^ook
^laetfe heeft , wanneer compeniktie van injurien is gefchiedt, ende
coomt hier Sande (1) met over een, het zy wat het wil, deeiïeden
van ecrloosheit, welke zijn onbequaemheit tot allerhande ampten, ende
tot getuigeniiTen, hebben in de gedoemde wegens injurien onder ons
feekerlijk geen plaetiè. foo verhaelt ook Nauta in fijn 56 άεεΐββ, dat Hejfel
Wrmger Secretaris van Barradeel gedoemtis, zich te onthouden van fijn
Secretarije, om dat hy den Heer van Sande zeer fwaerlijk haddegeïnju-
rieert; waer uit genoeg bleek, de meininge van het Hoffniet te zijn ge-
weeil,dat hy inhabijl tot alle waerdigheeden foude zijn,den i4.Febr. 1647.

iq. Eenige contraólen zijnder ook , die haer gedoemden eerloos
maken, vier in getale, lail-geevinge, maetfchappije, bewaergeevin-
ge, ende voogdije, te weeten, als yemant in eygener nameweegens
bedroch, direótelijk uit gemelde oorfaken is gecondemneert , om de
byfondere leelijkheit van de trouloosheit in defen. (m)

ïi. Staet noch te letten , dat de foorte van flrajfe niemant eerloos
niaekt , indien hy om een goede fake mochte hebben geleeden, of
om fuik eene die geen eerloosheit verdient, (n) onder welke zijn,
die fchandelijke itrafFen om de belijdenis van Godes woort hebben
geleeden, of die uit haet ende boosheit van een boven leggende par-
tije zijn gefchandaliiêert, jae ook by ons de pachters, die buiten be-
droch in dien ftaet zijnde gekoomen , dat fy 't Landt niet betalen en
konnen , worden volgens de plackaten daer over gegeeilèlt , maer
konnen echter niet voor eerloos worden gehouden.

1%. De efFeden van eerloosheit zijn, dat haer geen volkoomen
geloof wort gegeeven in 't doen van getuigeniile, dat iy geen Rech-
ters , Byzitters, Vroetflieden , of Advocaten konnen zijn, ende ge-
neralijk , dat haer de poorte van ampten ende waerdigheeden geiloo-
ten wort , fy mochten ook by oudts geen Soldaten zijn , maer dat
heeft heedenfdaegs geen plaets, alibo de ilechte Soldaten doorgaens de
gift van't menfchehjke geflachte zijn. (o)

(k) adtit. ff- dehU^uimfam.mt. 0) Sande i. 8.9. (m) d. L i. & l- 6. 6.
(ir feqq. (α) l, zz. d. t. hts qui hif. I 2. C. eod. (o) L 13. éf/^i· d.tefiïb^
1,1. d. ad Leg. Inl. de yi priv* l. 38. C, de decur. /. 2, C» de dign.

i^. Kailatie van een ampt, dat„yemant bedient, is mede een foorte
van ïlrafFe ende kan om mifdaedt, by fentenne gefchieden, of flechts
by refülutie der Meefters , indien het buiten eerroerende corfaken
gefchiedt ; Want alfdan die gecaiTeert is in Rechte moet worden ge- ·
hoort, Tonder dat de kaiTatie kracht kan hebben, eer recht geweelen
is , om dat anders de Heeren den gekailèerde fouden beneemen het
dierile pandt dat hy heeft, en dat niet van haer, te weeten, fijn eere:
Ende moet verftaen worden , dat het om eerroerende oorfake ge-
fchiedt, als fulx uit het beloop der fake blijkt, fchoon'er in de Rc-
foiutie niet van ftonde uitgedrukt, (p)

14. De eerloosheit wort niet geè'yndigt, of daer moefte een tijt in
de fententie voor de llraiFe geftelt zijn , ende eyndelijk de Opper-,
macht van't Landt kan de eere wederom geeven, nopens de uitter-
lijke eifeóten , blijvende ondertuifchen de groede der quetfinge ende
de geheugenille overig.

Confifcdtie Van goederen > Geld-hrmken foo by Ί Ho ff als by de Keeder-Genchtem
Vallende- Maniere \>an mVorder 'mge der filver. Of de Reeder Trechters oyerhaer
eygen injurien breuken af neemen ende recht konnen fpreeken.

Olgen de boeten ofte gelt-ilraffen, waer onder eerft con-
fifcatie van goederen, die by'tjongile Keyferlijke recht (a)
verbooden is , behalven in mifdaeSt van gequetfte Ma-
jeileit; 't welke dan ook in Frieilant al foo wort waergenoom/sn.

2. De andere geit-breuken moeten genoomen worden nae voor-
fchrift der Wetten ende Ordonnantiën, eerftelijk by den Hove, wanneer
de fike crimineel is , ende dat niet alleen by forme van proces ende
ordinaire fententie , maer dikwils extraordinaris , wanneer yemant by
oopen afte wort ingeè'yfcht, ende de fake klaer en niet weert om pro-
ces over te makenis, 100 worden de Comparanten dikwils met eeil geit-
boete vrygelaten , 't welk haer in de Kaedt-kamer wort yoorgelee-

ien ; ^ Meii noétïic liet compofttien , ende wort het geene daer vaii
koomt in het van dé

Voorts konnen de Griétflieden ende Magiftraten ^ -niet alleen
breuk'en neetnen over iaken by de Ordonnantiën uitgedtukt , maer
ook weegens alle boofe ftuckeh ènde exceflen , uitgenoomen wat
lijf ende leeven aengaet (b)

4. Mits de Officier den geenen die met rechte meinen haer te
konnen ontfchivldigen, recht laèté gefchieden, ende zegt de Ordon-
naiitie, dat een mifdiiedt j vvaer op^gelt-boete gefteit is, met twee ge-
tuigen moet beweefen worden , of als de klager riiet meer als een
getuige heeft , foo mag hy den felven met fijnen eede fterken ende
genoegiaem maken , of heeft hy niet een getuige, foo wort de be-
klaegde de eedt van zuiveringe toelaten ^ (c) welke byaldien hy wei-
gert 5 foo moet hy de breuke betalen, ende heeft hy geen geit, foo
kan hy gebannen worden uit het Landt of in 't tucht-huis tot dat hy
de boete verdient heeft.

5. Breuken by plackaten fpecialijk geftelt konnen door den Tro-
cureur Generael, als het gemeine miidaden raekt, ofte by den Fifcael
der Heeren Gedeputeerden by praeventie worden geëyfcht, ende by
defen alleen, wanneer het breuken zijn van frauden der gemeine mid-
delen of andere overtreedingen, behoorende tot de Commillie der
Heeren Gedeputeerden alleen : Soo konnen de breuken over mifda-
den by placcaten geftelt door de Heeren Gedeputeerden of door de
Neder-Rechtej's wel worden ingeè'yft, fchoon de mifdaden anders tot
judicature van't HofF mochten behooren ; om dat eyfch van geit-
boete geen indracht in 't Hofs jurifdiótie maekt, blijvende in allen ge-
valle den Procureur Generael fijn aenklachte behouden, Soo is onder
andere veele feiten van die foorre , by plackaet van den 10
Auguftus 1678. een geit-boete geftelt op de teekenaers der aden van
doleantie^ in te vorderen by de Procureur Generael, Fifcael der Hee-
ren Gedeputeerden, of dié van dé Neder-gerichten by preventie, al-.
hoewel de Heeren te vooren hadden verklaert, onderleg van dolean-
tie , foo als het opgeheeven was, te zijn feditié ende miidaedt van ge-
quetfte Majefteit.

6. De Magiftraten ende Officieren konnen de geene, die haer in hun
perfoon of in hun ampt hebben veraclitet ende geinjurieert, met rechts-
middelen dwingen tot gehoorfaemhéit; maer fy konnen nae Rechte dei^
wegen en ovelvhaèr eigen injurién dé lieden hiet in breuken ilaen, alfoo

fy geen rechters in haer eigen faken konnen zijn , ende den Neder-
Rechters niet gegeeven is, om felven over de verachtinge aen haer
beweefen breuken te neemen » of rechtbank te ipannen, maerisfulx
den Opper-rechters alleene toegeilaen, (d) gelijk by ons zijn de Hee-
ren Gedeputeerden ende het Hoif, en is alfoo by den Hoveverftaen
in de fake van B. P. tegens de Magiilraet der,Stede F. ,die gebreukt
was, om dat fy gezegt hadde / dat de Prefident ende Clerk haer'
beantwoordinge anders hadden gefchreeven als fyfe gedaen hadden,
waer door alle Magiftraets peribonen haer hielden geinjurieert ende
hadden haer alfoo gecondemneert, is geoordeelt dat die breuk-nee-
minge was nulliteit , en daerom niet executabel voor het afdoen van
de fake ten principale, alfoo de klachte over de uitfprake by mariiere
van appel aen den Hove gebracht was, Soo is mede geweefen op
het rekeft van eenen Teunis Beerns, die van fijn Grietman befchul-
digt van onbehoorlijke patrijfe-vangil doch niet overtuigt, ftoutelijk
hadde geantwoort ende verachtelijk ten aenzien van fijn Officier; die
iiem defweegen in het tuchthuis hadde^ gefonden , hy ièlf geweeit
zijnde Commifiaris. Is veritaen fulx informeel te zijn, endemoeil hy
den man voor het Gerechte wettelijk'hebben laten beklagen , dies
ontflagen is koft en fchadeloos , den'7 -Deeemb. 1680. '

In Duitflandt en elders hebben de Rijk-ileeden andere macht,
waer van verfcheidene Auteuren fpreeken, die de Magiilraten recht
geeven, om over haer eygen injurien te oordeelen ,- by ons-ende nae
Keyferlijk recht moeten de Neder-Rechters in fuiken geleegentheit
klachte doen aen de Öpper-Rechters , i die'-haer gezaeh'met ernft
moeten hant-haven, ende de 'baldadige ftraièn, ;die ook by de Neder-
Rechter foo lange gevangen konnen worden gehouden , iöo verre
de ongehooriaemheit van dien gewichte zy.

8. Is echter verftaen , dat een burger in-fulker voegeri gebreukt^
doch niet hebbende betaelt, de Magiilraet niet kanlatenYoepen , om
quanfuis haer a6lie tegen hem aen te ftellen , maer hy moet het by
wijfe van klachte of appel foeken te repareeren , eai kan verkrijgen »
dat ondertuilchen de breuke niet geëxecuteert en werde, gelijk voo-

i, ri ^ Us verre van de foorten der flraffen ende wie iê kan oefFe-
I Inen; ftaet noch yets aen te merkennopensdeplicht van een

J—^ Rechter , ontrent de ftraiFen. daer van zijn drie reegels,
de eerfie is, dat de ilraffen niet moeten gaen buiten de mifdader ^ ten
tweeden , dat de ilraffen eer behooren verfacht als verfwaert te wor-
den , ten derden, dat een Rechter moet aeniien de omilandigheedeii
om altemet itraffer, altemet gelinder te gaen.

2. Wat de eerile reegel aengaet, daer van is reede geiprooken y
ftaet echter te letten, dat met defen reegel niet en ftrijden ons Or-
donmntien, die Ibmtijts willen dat ouders voor hare kinders , heeren
voor haer booden fullen inftaen, want fulx gefchiedt niet buiten aen-
iiaerkinge van fchult; voor ibo veel het de plicht is van ouderen, hee-
rèn ende vrouwen nauwe toeficht op haer kinderen en booden te
houden , ende te letten , dat fy de algemeine orderen' niet over-
treeden,

3. De tweede reegel , dat de ilraiFen eerder moeten worden ver-
licht als verfwaert , is te verftaen van de foorten der ilraffen by de
wetten uitgedrukt, ende niet ten aenzien van de perfoonen of van de
mifdaden, maer dien-te-nevens konnen de llrafïen, nae vereyfchder
faken ende gemeine nut wel worden opgefchroeft, gelijk in rechte
"meermalen gefchiedt. (a)

4. Defweegen ook, als de wet de peene ilelt in hetgoedt-dunken
van de Rechter , foo is het den felven niet verbooden nae vereyfch
van faken ook te koomen tot ilraffe des doodts, ten exempel zy het
laeile artikel van peenen ende breuken in onie Ordonnantie, foo eenig ge-
hodti ftaet'er, ofte verbodt vm de Regenten gefchie de , om yets te doen
of te laten, tot des gemeine L^andts profi te , aen dijcken, vaerten,
of ook om geit-middelen , fullen de wederfpannige ende onwillige,

(a) I pn, ^ II. Ό, d. poen. Matth. adtit,O.d.p(xn.cap. 4· ^tttph-iti.Van
^sxn, art* 11.

fiae bedenken ende achtinge der Regenten geilrafc worden j de we-
deripannigheit ibude wel foo groot konnen zijn , dat ook de ftrafFe
des doodts plaetie mochte vinden, (b) Maer dit is over eenkoomende
met de gegeev^ne rege]. , dat als'er in een mifdaedt van doodt ftrafFe,
verminderinge des feives om eenige oorfaken tot een extraordinaire
ftrafFe moet gefchieden, foo wort die buiten ordinarifFe peene zelden
genoomen op lijf-ftrafFe , maer meeft op banniffement of op een
geit-boete, (c)

Veel meer eyfcht de recden , dat als de wet ftelt een ftrafFe,
by exempel, van hondert gulden, of een ander grooter ofte klein-
der ftrafFe nae goedt dunken des Rechters , dat in fuiken gevalle
de grootere ftrafFe niec anders als in gelde kan^worden genoo-
men. (d)

6. Noch moet worden gezegt, dat als de Ordonnantie nieuwe ftraf-
fen ftelt op feekere mifdaden , fonder te melden van de ftrafFen by
de gemeine rechten op de felvê mifdaedt geftelt , fchopn die van de
Ordonnantie veel minder zijn, nochtans de gemeine ftrafFen van het
Keyierlijk recht daer door verftaen worden opgeheeven ende wech-
genoomen te zijn, konnende geen twee wet-geevers op een mifdaedt
te zamen koomen ende blijven! exempel hebben wy in onfe Ordon-
nantie van overfpel, waer uit allenthalven foo wort geoordeelt, dat
de ftrafFen by Keyferlijke rechten daer opgeftelt niet m acht worden
genoomen. (e) .

7. Gebeurt het ook, dat een Wet of Ordonnantie verfcheidene
ftrafFen ftelt, dus of foo , in dit of dat, foo wort in 't gemein ver-
ftaen , de keure daer van tot een Rechter te behoorcn, ten ware de
woorden der wet klaerlijk anders te kennen gaven, (f)

8. De derde reegel ftrekt zich alderbreedtft uit, in voegen daer
door de ftrafFen fchier al te zamen arbitrael zijn geworden, (g)

9. Een Rechter ftraft fwaerder de mifdaden uit opzet ende voor-
dacht als haeftige toorne , voornamentlijk als 'er oorfaek toe gegee-
ven is, of ook uit Iware dronkenichap , als fy buiten gewoonte ye-
mant overfnelt heeft; flofhéit ende fchult wort zelden lichamelijk
geftraft, of fy moefte zeer groot zijn ende geenzins te verontfchul-
digen. (h)

(f>) arg. /, I. §. uit. ff. de Extraord. Crim'm. (c) Zutph. tit. yoorjf. art. 8.
(d) 2utfh, tit. \oorjf. art. 6> ("<=; tit.^oorffart-^ g* (f) ZiHpb,tit,\ooxJJ,
firt' 9. (g) /. 13, D, d. pvn, (h) Matth. ad d. tit. ff. de Tan, cap. 4.

II. Dje uit laft van een ander, onderwienhy ftonde ,mirdaénhèeft,,
wort qok milder geilraft ,, maer niet fop de gelailigde onder den
laftgeever niet heeft geftaen. ,

I^. Die een mifdaedt niet , als hy koijde,, heeft belet, wort ook
buiten iordere geilraft eo fotnciits Ook dip Jie.t gepreefen heeft ende
voor goedt gekeurt.

13. Maer die het geraden heeft aen een die het anders niet foude
gedaen hebben, moet ordinarife ftraffe lijden, extraordinaris als hy het
doch foude gedaen hebben. ,

14. Die geholpen heeft in de mifdaedt uit te;voeren, heeft ordinair
rife ftraiFc, 'tzy dat hy daer by geweeft is of niet, foonochtans dat-»
ter trappen konnen zijn. van eénige verminderinge, nae dat de hulpe
veel ofte weinig daer toe heeft gedaen.

ijT. De per (bonen der mifdadigers moeten ook worden aengezien
of het lieden van fta,et en eere zij^ die. mifdaen hebben , dan of hét-
gering volk is, endei of iy meer in heghteniiTc. g-eweeft ende fchelmc-
rijen gewent zijn-m h^^ de ftrgtffe.n verfwaerc worden, oni;

welke reeden onder andere, den ir'De^emK 1680.' ,een is ge4
geeflek ende gebannen , om geringe diefftal daer hy in betrapt
was, en daerom hy anders nauwelijx hadde konnen gebannen worden,,
om dat hy te vooren tien jaren in't tuchthuis hadde gezeeten , ende
voor een overgeeven boofwicht was,bekent. . ... r '

ió. JDt vroywen worden ook eeniger-m^ten meer geipaert, en de
jpnkheit , al is de mifdader reede tot verllant gekoomen, beweegt de
Rechters tot eenig.medelijden·, alsook ouderdom ende lijfs fwakheit.
·,,i'7i:Wederprn de perfoon tegens wien miidaen is, ende de plaetiè
der mifdaedt, doet ook tot verfvvaringe of verlichtinge der ftrafFe,
Edoch-Γρρ; een miidaedt anders geftraft wort ter plaetiè daer fy be-
gaen is,; en adders daer de aenklachte gefchiedt ,r;foo, volgt men het
recht der plaetfe, daer de mifdaedt is begaen, volgens het geene ge-
leert is in het /. Deel 1. boek^ Kap.

18, ï>e; tyt aengaende , ibmtijts wort fwaerder geftraft, dat in't
openbaer begaen wort, te weeten, als de ftoutheit en onbcièhaemt-
heit ijiiQét ingistoomC wórden; fomtijts is- het verburgene iwaerder, als
m^n inziet het perijkcl ende lagen , nae dat het een of het ander by
een wijs Rechter mag wprden overweegt. ,

ίη de gevangeniiTc' ge'ieeten hebben verdienen eenige linderinge van
■medelijden, die een miidaet dilcwils begaeh hebben konnenongetwij-
vek fcherper geilraft worden, maer is niet gezegt, dat met driemael
een mifdader ongeneefelijk is, en met de doodt moetgeftraftworden,
als de mifdaedt niet doodelijk is: een wijfe Rechter moet hier maet
in ramen, als ook op alle dehoedanigheedcn, wijfen, enomilandig-
heeden van yeder mifdaedt.

20. Als veel aen een daedt vaft ^Jjn, daer iy al té zamen gelijcket
lijk deel aen hebben, foo moet elk voor het geheel ftaen, ende ftrafFe
lijden j foo nochtans, dat de meenichte den Rechter wel tot meede-
lijden kan brengen, ora een middel uit te vinden, ^at de vr€efe tot allen
de flrajfe tot weinige mochte koomeni maer als 'éreenmiidaedtisbegaen,
die maer van een heeft konnen uitgewerkt wordeil, foo kan maer een
de ordinarifle ftraffe lijden, de andere worden buiten ordcre nae gele-
gentheit geftraft.

11. Eindelijk is te weeten, dat alhoewel de macht van een Rech-
ter groot is , hy nochtans geen hals-ilraften kan veranderen in min-
der als idoodtftraffen, foo wanneer de veidienftenderomilandigheeden
fulx niet in't byfonder mochten koomen te eyfchen, hoewel't nauwe-
lijx foo kan vallen. Meer macht heeft een Wetgeever in defen. (i)

22. Doch van defe ende van andere meer regels, ende aenmerkin-
gen nopens de ftrafFen, kan alhier niet breeder gehandelt, maer dienen
in andere, fchrijvers naegefien te worden, (k)

25. Dat een mifdaedt niet meer als eenmael kan geftraft worden,
is elders al aengemerkt, defwegen ook de ftraffe by de Wet genoemt
wort, taxatie der mifdaedt; (1) waer uit dan volgt, dat een diefniec
kan geftraft worden in dubbelt of vierdubbelt nae. Roomfche rechten
ende te gelijk aen den lijve. 'T welk de reeden is, waerom de breuken
van fodanige dubbelen by de Roomfche wet geftelt, fchier overal af-
afgefchaft zijn; om dat de Procureur toif^i·/hebbende eyfch tot open-
bare ftraffe, de particulkren likre gelt-ftraffe niet t'effens kon nerf vor-
deren ; en echter moet noch öengemferkt wbfde'n dai volgen^jiie
reeden , ^Is de Procureur niet'beklaégt , noch het^Hoff infinuatiC^<zxi
den ielven heeft gegeeven , ook om de qüaliteit der perfoqnén de
crimineèlc befchuldigingeV ïviet gevoeglijk mochte'^gepprdeeit
dat «Ifdan de geldbreuken wèV lóudèn Èé

(O ^iei Sani. ς. ρ. g. (Ί<; Matth. ad ά. tit. Ό. d poen, c. 4, ^ 5. (1) /. 41«
Jjf.defaen. (m) in not. mss,adStatlFrif, iMitit^8', i , ~, o^^^

Poiiwels Hetus , geageeit is tot dubbelt, om boomen dieffcher-wijfé
afgehouwen den if. November 1614, ende in de formulieren vaty
aftien by oude Praótifijns van deièn tïove naegelaten, bevind' ik dc
eyfchen van private mifdaden ook op dubbeld en vierdubbeld nae
Keyferlijke rechten ingeftelt. Is echter niet te twijvelen, of dc hee-
denfdaegfe pradtijke is vreemd van het dubbelt ende vierdubbelt der
Keyièrlijke rechten.

24. Die om mifdaedt gedoemt worden , moeten ook betalen de
koften van 't Proges ende gevangenifle, anders mifen van Juftitie y gelijk
men fpreekt. (n) Edoch, om dat de geene, die aen den lijve geilrafti
worden, doorgaens niet en hebben om te betalen, foo wort decon-
demnatie in de mifen van Juftitie, ten aenzien van fulke meeften tijt
uitgelaten j waer uit allengskens voortgekoomen is een opinie , dac
die aen den lijve geftraft worden, volgens Pradijke, fouden vry zijn
van de mifen der Juftitie; maer defe gewoonte geëxamineert zijnde »
in een gevangen die gegeeflelt wierde en wel konde betalen, is ver-
ftaen , dat lijf-ftraffe ende condemnatie in de mifen van Juftitie zeer
wel konden te zamen gaen, in de fake van Jan Franfen, voor Pinx.-
ter i68o.

^(ttdon in Friepandt ongebruikelijk. Maer "ivel hrielaen \m \tm,is i "Melkers fop-
m en ordere yerklatvt 'ifordeti. Die toch "ifieinig in gebruik ende reeden
Jpaerom^

ï. É ^ Ε fententie tegen mifdaders uitgefpfooken zijnde, kan niet
I' Λ herroepen of te niete gedaen worden, ende het geven van
^ Jl—^ Pardon , dat anders een Recht van Oppermacht is, wort in
!Frieilandt foo niet gebruikt, als wel in andere Landen. *

z. Maer om bylbndere reeden konnen van de Heeren Staten νerkrce-
gen Worden brieven v^n Remisfte voor doodtilagers, doch niet binnen
^sjaefS nae gedane'heerlaeg. (a) ^ - , , , · . ^

de Impetranten in perfoon geprefenteert worden , met verfoek van
interinement ^ fonder refiitmie οΐ ampliatie by dc Heeren Staten te ken-
nen verkrijgen, maer nieuwe brieven konnen om reeden verfocht wor-
den, onder meUingevAnd^eerfie, waer in yets mochte zijn vergeeten. (b)

4. De geittterefeerde partije moet daer op worden geciteert, de Pro-
cmenr Generael onderioekt de informatien nopens de gedane doodflag ,
ende daer over wort fHinmierlijk^geprocedeert. (c)

Interinement verkrijgende moet echter dc civile boete betaeltwor-
den , by gebreeke dies wort de Impetrant gegeeilèlt of anders arbitrA-
lijk, geftraft. (d) ' ^

6. En terwijl over het irnerinement wort gedifputeert, moet de Ver-
foeker van Remis^e in gevangeniilè verblijven ^ gelijk ©ok wel eer by
den Hove gediiponeert is, tuffchen de Procur, Gr. ende Sybram Vpkes^
Requirmt , volgens getuigenifle van d'Hr. Saekma. (e)

7. Maer niet licht wort yemant gevonden , die fuiken moeijelijkert
ende gevaerlijken wech van Remisfie te verfoeken , derft inflaen „
ende daerom is dit Kapittel der Ordonnantie genoegfaem in onbruik,
en de ^nftitie onverbiddelijk.

8. De Heeren Staten hebben haerop defe wijfe felfs eeii W et gelie-
ven voor te fchrijven , om op> haer en den^Lande geen bloedtichul-
den te laden, ende geen vergifFeniile van mifdaden te geeven, als nae
rijp overleg en rechtelijk onderfoek ; hoewel haer Ed. Mog. anders
hun SoHverain recht foo wél fouden konnen gebruiken , afs andere
Oppermacht-hebbers. Het is feekerlijk veel waert dat de Ordon-
nantie in defen heiliglijk mooge worden onderhouden.

9. Maer foude billijk yemant mogen vragen, van wat kracht de
Remisfie, ibo die ter Ordonnantie gebragt is, mag zijn, aengezieni/e
Rechter de felve kan afflaen , foo verre hj de fael^ alfoo geleegen vint ende
den Impetrant crimineeUjk^iXtzffcn , (f) Want foo genoomen wordende,,
foude 't daer op ichijnen aen te koomen,, dat 'er geen Remiflle toC
effeót foiide konnen koomen, als om mifdaden die fonder opzet ende
Ichier by geval mochten zijn gefchiedt, om welke de Rechter ende
Procureur Generael felf de remisfie wel fouden konnen toeftaen ende
door medelijden niet fouden verftaen te weigeren. ,

(b) att, 1. 3.4. (c) AfU 5.7.9. (O art^ 11· (O ad mu 4 d. fit. Stat,
VI tit.y/oorff.aruCT.

•obreptie aen den Prins ofte nu aen dc Heeren Staten gedaen' I d'oot
-een onwaerachtig ende onvolkoomen vcrhael Van het feit ende be-
fchrijvinge der perfoonen , foo by die , als tegens wie de mifdaet is
begaen; ende niet om de Remiffie felfs, als het verhael van de lm-
petram met de informatien overeenkoomt. Want anders waeriijk het
geheele Kapittel van Remiffien voor niet gefchreeven foude zijn ge-
weeft. Sonder twijvel mag de Remiffie uit ^racie gefchieden , en die
gracie foude by den Rechter niet konnen worden vernietigt.

g. . De oorfaken om eigendom te verkrijgenyeerflelijkjtoor aengrijpinge. izS
— De jacht, van viffcherije ende van gefiraude goederen foo nae *t
gemein als nae 'i Friefche recht,. i g l
--- Eygendom door gevolg van natuirlijk, amhangfeL 1

29. Op wat wijfe de Legaten gemaeht worden. 299
go. Van recht om Legaten te eifchen. 504
^l. ——. Legi^ten over de hand, of byfondere fideicommijfen. 509
g2. —— Aenfpraek^of aflie ujt eigendom ende erfrecht. gio
gg. De befnoeijinge der Legaten door de Wet Falcidia genaemt. 319
^4. Hoe de Legaten herroepen ende benoemen worden. g22
i^jr. Fan fchenkinge ter fake der doodts.. ■ 524
g6 —· Halve of nntUfke eigendom ^ ende Leen-recht. 527

De gemeine eigenCchappen van velt ende huis-dienflbaerheeden.
44. Hoe dienflbaerheid gefligt mort , en van de_ aenfpraek, daer Hit gefcha-

Van Grond-pachten ende eeuwige renten, 41Ζ
Het flem-rechtin Frteflandt. ·
5'4. —— Vervreemdingen die verbooden zijn, eneerfielijk,do&rde Wet, ten

JBelofien aen d'eene kAüt vervnlf f
FerHfJtenijfen door een ander gemAekl^
Schultgenoot^en.
Borgtochten.

24.

"•ι·

a8.

α5>.

52"

36.
58.

59
4ο·
φΐ.
4χ·
4?·
44·
45-.

jl'. Waer tn de voornaemfie redenen van de contrarije gevoelens u/ederlegt-
worden,

7. Van de bepalinge der Oppermacht door Fundamentele Wetten.
De byfondere ende groote Rechten der Oppermacht.

10.

11.

IZ.

13·

14.

—— De kleine Rechten der Oppermacht.
—. Het recht der Oppermacht ontrent den Godfdienfi.
De verfcheidene Staets-regeringen,

De Overheden anders Magijhaten , ende eerfi van de Groote. ƒ4
De Mindere Overheden.

2,4.

aj·

26.

a8.
29.

De pojfejfoire middelen, en eer(^ van de hefittinge felfs..
Aenjpraek om befit te verkrijgen.
^ Aenjpraek. om be^ttinge te behouden..
Aenjpraek^om befit weder te krijgen.
De iaefie verdeilinge der middelen poffeffoir.
De Maniere van procederen in dg middelen pojfejfoir ,
appel in defen.

De gedfiirfaemheit der atlien.
■ De twejarige prafcriptie der boekjchulden,
' Infiantien.
Exceptien en verfcheidene faorten der felver.

3·

4.
\

7'
t

10.

11.

12.

13·

14.

18. Gemeine aenmerhen op de exceptien.

19. Fan Cautien ter fake van pleite
aö. —Antwoorden.

211
220
225,
22 a
22a

■

24c
248
250

ende van

261
26:^

266
268

%77
28.1

2S5

502

314
317

3^9
343
34Ö

348
ψ

27-

28.
29.

39.

4θ.

41.

42.
4^.
44·

45.

46.

47.

-Φ

—-39»
39i

403

406
410

413
417

429
433

M^e niet ten vollen k^an geexeputeerf wordm».
Van Cesfte eft abandon van goederen,
-- Brieven van rcjpijt.

3 '
4·

7' '

Pag.i^f

439

441

442
447

« 497

8. Hom

Verfchiden aenjpraken over hoon en wanneer Jy opkonden,
Echtbreuke en dubbele troHwe.

Tovenaers y Bedriegers ende Land-loopers.
Gequetfie Aiajefieit met den Aenkleve van dteni
. Do/eancie.

— (lAenklagte ende verfikeringe der mifdadigers. $10
—— Het Pijnigen. 5Γ16
- Straffen, eerflelijk, aen het lijf.

8
9

ÏO
II

14
If

20
21
22

25
24

26
»7

465
470

474

475

480
491

494
494

In het ecrfte deel zijn de pages ofte bladen geteeckcnt; maerdacr
ietter b. ftaec, wort het tweede deel beteeckent ende met het eerftc
cijfertal het kap. door het a. de veriTen.