AGacia

Achtcr-breyn
Acorus
Adem halen
Adems-ftanck
Ader-laten, Laten
Ael

Ael-befyen
Acrt-befyen
Agaricus
Agnus caftus
Agritnonye
Ajuyn

Alant-wortel
Al-vleyfch
Aloë
Alflèn
Amandelen
Amber-grijs
Amber-fteen
Ammoniacum
Ariftolachia
Afperges-worteS
Averrone

zaec
Azijn
Bacfaaris
Babelater
Bafilicum
Bdellwra
Beete
Benzoin
Bergans
Bernagye

Bereydende Zaet-vaten
Beroertheydt
oorfaken
ken-teyckenen
voor-teyckenen
genefinge
maniere van leven
Beren quaetaerdigh
Betony
Beverfwijn
Bezoar
Bier

Biefe wel-ruyckende
Biifen-kruydt
By-ftaendeblaesken
Byvoet
Blixem

Bloem van Swavel
Bloet-gang ftoppende
Bloetrpouwen genefen f1.j9.62
Boelkens-kruyt 64

Bogacrt-kerflën
Bolus

Boom-varen
Boom-wolle-zaet
Boonen-bloeffem
Boorts Genees-middelen
Borfts-befchrijvinge
gelegentheydt
genees-middelen
Braken verweckende

ftelpende
Braem-befycn
Brandewijn
Brem

Broe-netelen
BugloiTe

Buycks-befchrijvinge
Buyck-loop ftelpende
Calaminthe
Calfs-voec
Calmus

Campernoelyen
Camillen
Caneel
Canfer
Gappers
Cappels-wortels
Caranna
Cardobenedidus
Claveren
Carvy-zaet
Caffia
Chamedrys
China
Cicers
Ciehorey
Ciftus

Cicroen-zaet
fap

fchellen
Cardamomutn
CüiTen

Clyfteers-vinding
dienft, en verfcheyden werc-
kinghe 37

Colijcx genees-middelen 67
Coloquint-appel 35·

Concooimer-zaet 25

Wilde Concommers 56
Cofilyedegreyn 2χ.^7·72
Corael 59.74.241

Coriander 62

Coftus 74

Cotroen-zaee ^τ

Creeften-oogen 70

Grieken over zee
Cruys-diftel
Cubebe
Guyfch-boom
Cypres-wortel ,

Darmens ghelegentheyd»
lengte
werckinge
wefen
verdeelingc
Darm-lcheyl
Deufeligheydi .

oorf. teyckenin. genel-
Didamnum
Donder
Donderbaert
Doof-kolen
Doove Netelen
Doovighey ts genees
Dorft jgo

waer van hy niet en kom'
hoefulcks gebeten weft

waer van hy te veel is

ken-teyckenen jnX

voor-teyckenen jgi

genefinge ,^ί

maniere van leven (d

Dronckenfchap 107· l®^·
voor te .komen
bulp-middelen
Droom j^ó

oorfaken

maniere van Leven,ende ^^
delen,om denfelve» ,4/
komen
Droomen van Godt
Geeften
de Nature
quade Damp^
Duyve-kervel
Duyvels-dreck
Duyven
Dulligheydt
plaets
Gorfaken
ken-teyckenen
voor-teyckenen
genefinge

maniere van leven „g^'^e,
uytwendigh door DuJlc

ften .

op wat maniere jjg

Dullen Honts-beet
Dullen-honts teycken

en die daervan gebetenis ί

^'i-aken

genetlenen

^af-S^^de middelen
""^-Plaet.

•^en-tex,.? loy

voori'y^kenen 10?

yats genees-middelen

k '^^ffchevd. ^93

r"-tcycken

194

.Ch^^ft^oorfpronck
ÏJ-iddelen

^^ien ^^"^^^'•"ycken 11

II

^ien*^ leven daer by"

II

19
19

19
?9

kracht

bereyndinge
Genever-boooi
Befyen
Gengber
Gentiane

Geraeckthey t, Jki Beroerthey t.
Gerards-kruyt 79

Gerfte-room yi

water 25:

Gialappa 3 J"

Gichts genees-middelen 76
Glas-rkruyt 67

Godt zegen u

Gomme van Arabyen ji

Draganr

van KeriTe-boomen 67
van bitter Amandelen 67
Gout y8

Gouts-bloemen jS

Granaet-appelen 24. y6

Granaet-bloem 62.70

Gras-wortek 25". 63.67

Graveel-middelen 66

Gulde wilde 68

Guldelingen 27

Gutta gammau 36

Hadigh
Hals

Hanen-voet 40

Hafel-noten fi.67

Hafen-herffenen lyS

Heemft-worcel 76

Heeiheydts genees-middel 168
Hermodaólylus 80

Herffenen 74

Herffen-vliefen 74

grouveti 75·

Herte 164.172

Herten-vlies 164

Herts-horen 5'8.70

Hert-kloppinge 172

ooriaken 172

ken-teyckenen 173

voor-teyckenen i73

ghenefinge I73

maniere van leven 175·

Hert-fterckende middelen 26.

j8.6o

Herts-tongh f7· 74

Hcugenifles leger-plaets 75",
Heul 42

Hinne-bezyen ^7

Hittens aert 74

Hoef-bladeren 5'4

Hoeft genees-middekn ιύό

Honger 1S7

Honich J2

Honts-hongher 1^8

oorfaken 18?

ken-teyckenen 186

voor-teyckenen 186

ghenefinge i85

maniere van leven 186

Honts-rofe 63

Hoofts gheleghentheydt 93
befchrijvinghe 93

natuyrlijcke eride onnatuyr-
lijcke gedaente 94

groote 94

deelen 94,

Hooft te ontdecken oorfaeek 98
Hooft-fiecktens verdeelinge 9^
waerom veel met pijn ghe-
quelt 95

Hooft-pijns plaets 9?

oorfaken

voor-teyckenen 97

voor-forge, ende maniere van
leven 97

genefinge 98

Hoofc-fuy verende middelen 39
fterckende 4^-47

Hoppe 27.64

Hypocyftis 204

Hyiroop 29. <yX

Inbeeldinghs leger-plaets 7J

febreck 101.112.117.129
rou-merck 26.47S

wortel <S4,6f

lujuben fi. 67

Kaes 79

Kacarrhen.yFei finckingen
Keels-benautheydt
ken-teyckenen
genefinge

Kemels-hooy

Kennip

Kerffen

Keule

Knollen

Koeye-mis

Koekoeck

Koeye-melck

Koel-draiiek

Kool

Koppen

Kors

zaer
Koude zaden
Kramp
ooriaken
{*) i

onderfchayt i S'4

ken-teyckenen ïfy

voor-teyckenen ijf

ginefinge, 15 y

Ktiecken 24
Latnniigheyt, Beroertheydr.
Lattouw 2^.41

Laten hoe ghevonden 12

noodtfakelijckheydc 12

mate 32
tijdt

plaetfe i?

ftoppen 1:5
onderkennen het bleet 13

Lavas 69
Lavendct

Laurier 4?· ^o· 7 ^

Lever 18

Leger-plaets 180

groote 181

ghedaente 181

vcrknochtingh 181

wefen 181
Lever-kruyt 25"

Lever-fucht 193

Levers verftoptheydc 192

oorfaken 192

ken-teyckenen 192

voor-teyckenen 192

genefinge 192
maniere van leven

Lichaems verdeelingh 196
Liefde, die mal ende dul is 129

oorfaken 130

ken-teyckenen 133

voor-teyckenen 134

genefinge 134

Lief-kruyts Ichade 100

genefinge 120
Liff-moeders befehrijvinge 194

opftijginghe 194

oorfaken 19^

ken-teyckenen 195'

voor-teyckenen 195·

genefinge 196

maniere van leven 197
Lijf-moeder fuyverende midde-
len 74

verilerckende 74

Linden-bloeffem 44
Lifch 3j.4o.4<i.

welrieckenc

Longens befchrijvingh 163

genees-middelen 51
Loock 79

Loock fonder loock 53

Lucht-ader 163

Luys-kruyc yo

Maeghs befchrijvingbe J77
fuyverende, en veriterckende

genees-middelen 64

Maghen-hals 177

Maenfftonden 197

ftoffe 197

ftonden 197

menichte 198

weghen 198

ghebruyck 198

Ophouden 199

oorfaken 199

ken-teyckenen 200

voor-teyckenen 200

ghenefinghe 201

maniere van leven 201

Te veel af-fchieten 201
oorfaken en ken-teyck. 201

Voor-teyckenen 201

ghenefinghe 201

maniere van leven 201

Malrove
Maluwe
Mandragora
Mane-bollen
Manna
Mans-ooren
Marioleyne
Mater
Maftiek
Mechoacan
Mee-krappe
Mey-bloemkens
Melck
Mey-dranck

Me ancholie,7zii Swaermoedig.
Memmekens-kruyt 09

Meloen-zaet 25·. 67

Middel-rifc 164

Middel-fchot kSÏ

Milt . 183

Milt-ibcht genees-middelen 47
oorfaeck 194

Milts verftoppinge openen. 194
Milts verftoptheydts reyckenén
ghenefinghe 192

Mifpelfleenen 79

Moltaert-zaec 41.66

Munte 61

Mufijck 126.137.141

Muskeljaet ξο.60.

Myrobalanen 63

Myrrhc 48·?4·73

Myrthus ^ 62. m

,48
148

ken-teyckenen
voor-teyckenen
ghenefinghe
Nacht-fchade , f.

Nagelen 48.^0·^^^

Nafdus

Nets befchrijvinge , ^

Netelen ^

zaec '1

Nickels genees-middelen °
Nieffen
Nies-kruyt

Nies-middelen ^^

Noten-mufcaten 4^· p' Λ
Ockernoten-booms fchorie 5
Olye g

Olyfants-ratit
Olyven

Ongem,atigheydts genees-n^^t

Onghefontheydt
Onluftigheydt
oorfaken
ghenefinghe
maniere van leven
O nmacht, [m Flaute.
Ontledinge .

nootfakelijckheyt
tekers

Beelt-houwers
Bou-meefters
Genees-meefters
Godts-gheleerde
Heel-meefters
Moraliften
Naruraliften
Operateurs
Politiken
Poëten

Recht s-geleerde
Schilders
Vroe-vrouWen
Opium 4Z

Opoponax

Orangien-appelen
fap

Orangie-fchellen
Orego
Oxymel

Paerde-bloemen
Paerlen

Paerlen-kruyt

Paling
Paliurus

?a\men-hoMt

ïatvne befchriivkS®. .

?anne-vUesbefcbn)VV

ïateye

tekel
reouyc
ïepet

ïeinavi

«ïfe-keetnen
Pefts genepo —

reitj —109

ieterfff"®fs-middelen 46.187

Wortel

yen 69

Ie middelen 42.

76

44

^4.68

70

64.217
ï6?
167

167
ï67

168
168

41.JÖ.70

iy4
47

29.72
3

''Peify

'g.^^Wighcydtin'tbcgrL

ρ ^ilcie

30

pendel

oorfaken
toevallen
Sigillum Lemtiiusi
Silver
Sipckingen
ooriaeck
ken-teyckenen
voor-teyckenen
genefinge
.p,nianiere van leven
Sinnen waer in beftaen
Slaep-bollen

Slaeps noodtwcndigheydt
tijdt
maniere
oorfaeck
verweckfelen
onmaet fchadelijck
Slaep-iucht
ooriaeck
ken-teyckenen
voor-teyckenen
genefinge
Slapende koortfch

genefinge
Slapende verftijftheydc
oorfaken
ken-teyckenen
voor-teyckenea
genefinge
Slapende wandeling
oorfaken
genefinge
Slecken

Sleutel-bloemen
Slijm af-drijvende
Smack
Soet-hout
Speer-wortel
Spiea nardi
Spodium

Sprouws gorgel-water
Squynancye
oorfaken
onderfcheyt
ken-teyckenen
voor-teyckenen
genefinge
maniere van leven
Stal-kruyc
Stcchas
Steen^breke
Steen-brekende middelen
Steen-ruyte
Steen-zaet
Steen-varen

Stekende paltn 67

Scicken 164

Stomp-vifch lyp
Stonden, fiet Maent-ftonden.

Stroot-pijp

Stroten-hooft 163

Stropen opening 166

Struthium 65:
Stuypjens genees-midd. 44.46

Scyrax ^^

Suycker 5^2

Suygh-aderen 178
Suyringh 2^.^6.64.6';

Suyffelinge ifi

oorfaken ifi

voor-teyckenen if2

genefinge lya

Swaermoedigheydt 120

plaetfe 122

oorfaken 122

ken-teyckenen 122

voor-teyckenen 123

genefinge 125"
Swarte gal plaets 183,184.

bereydingc I9

lofinge 24

Swavel 5-4

Tacamahaca 48. 74. 80

Tamarifch-boom 27
wortel

Tantfweers genees-middel 48

Teringe 169

oorfaken 169

ken-teyckenen 170

voor-teyekenea 170

genefinge 170

maniere van leven 171

Termentijn fa. 67

Thaaiarinden 31
Thijm 29· 46. f3

Tormentille 57

Tortel-duyven jyg

Turbith

Vallende-fieckte
oorfaken
ken-teyckenen
voor-teyckenen
ghenefinghe
Valleriane
Veyl

Velt-cypree
Venckel
wortel
Venus-hayr
Verckens-broodt
Verkoutheydts genees-midde-
len 7?

Vergifs genees-middelen
Verjuys

Verkoelende drooghen^
drancken
zaden
Vernis

Verftant waerin beftaet

na de jaren toe, ende afne-
mende 102
wat tot baer werckinghe noo-
digh is 102
verkeert 366,405:
ken-teyckenen van befcha-
dight 10?
voor-teyckenen Ï03
genefinge » 104
maniere van leven 104
Vermetende geneesmiddelen 28
Vet van ongewaiTchen wolle 79
Vijf-vinget-kruyt

Vijgen
Vijgh-boonen
Violen
Vlier

Vloekruyt-zaet

Vogels-neft

Voffe-longen

R.

Wael-wortel
Waken
Walging

Waters oorfpronck
beduydinghe
bedrogh , ^^^
Waters bereydinghe tot

Watw'^af-drijvende

Water-kerflè
Weeghbre
Weerwolven
Wieroock
Wey in 't bloet

lOf. 121· 15"· ji^

Wijnighe Squynancye , f.

V"'"--""- 45·

Wijn-ruyc
Wilt vlas
Witte-vloet
oorfaken
ken-teyckenen
voor-teyckenen
ghenefinghe
maniere van leven
Wrange
Wtfinnigheydt
oorfaken
ken-teyckenen
voor-teyckenen
ghenefinghe
maniere van leVCn
Yiêr-kruyt
Yvoor
Zee-ajuyn
Zee-por5eIeyne
Zee-venckel
Zee-winde

idcU"

Zcnuwen-fterckcnde

Zivct ίί»

ZouEcnelIe '

Het eerfte Capittel.

jende oorfaeck^des naems vah de (je-
- konfle. (2) Dat defdvige moet ghe-
ofivpt ijgy^ gp "^denen yende Er να-
ό ( 3 ^ f^'^» de Sieckte, (4·) toaer
ofike», (■ j ) mde foo TeyckeneKials Toe-

(!)

\ Ndien de Nature het voortrefFe-

i lijck, ende noy t genoegh tc verwonde-
i ren ghebouw des Menfchelijcken Li-
; chaems, hadde konnen onderhouden,
• gelijck het gefchapen is, daer en foude
, j nimmermeer noodigh gheweeft heb-
®Oüden ie vinden,

Jelt U^aer gelijck alle andere dingen, die de We-
^'^Ichp'r" °®vangh begrijpt, zoo heeft oock de
JJ^rfchevH Tekeren onderganck, ende wert van
^'ergg^ .^ooriaken geftadigh befprongen, om hem
hy niet wel toe en fiet,onbehulpelijk
^eien^ Perhalven is de Menrche,van dengoeder-
Setioo^g met een Redelijke Ziele begaeft zijnde,
^en ίζοη^ gev?eeft, doorfijn veiftant,en vernuft,
^^ geuren, waer door hy fijn teghen-
G/ibntheyt mocht bewaren,en die,by
1 ^lien c "^^fiuyn·' verlóren hebbende, wederom
f beft de Genees-kanfi in defe twee dingen
1 '^thev^^^':: te weten, om de tegenwoordige Ge-
■ Εηκ ^ ^^'^^srmen, en de verlorene te herftel-
'«le, dav faet woort Gemfin alleen flaet op het
^^«rbe^L?^, alreedefieck is,waer aen de Konfte ook
ι fclv·^ '' ^"de naem van heeft: zo is nochtans
Λ liet e^ftgheblevenoveral 't gene, datdaerna
p'ein Van ingekomen^^^^^ vorigen

ji^-iieti genoemt.Sulcx

^onftevan I andere in de Geomtrye, dar is, de
r^heefj ^^"t-tneten, dewelcke dien naem beko-
θ ^^"Re O ^y Egypten ^e lant-palen, door

d de riviereNijl, vermengt,

aL· ■ Wellu met feker afmetinge der lan-

d' datf Η op die tijdt noch rouw zijnde,

-iP^inige^ aaerna met veel deftige aenwijfingen,en
'^'^iti h °p°"aervindingê verrijkt is,fo heeftfe niet-
ri ' '^idd 1 '^'^r'^en naem behouden. Hoe en door
r^- Scfe^j 7" de Gefontheyt te bewaren is,heb ik in
fc^nier ^^«theyt aengewefen :. enalfooden
r icv ""gur^ftigh van den Lefer is ontfangen,
r'^Hc^^^ jateh bewegen, om het ander deel der
f^'^eien eygen gefeyde Genees-konfte,

'^eliickeiru Senelèn der qaalen , die het Men-
^ iicht de gefontheyt berooven,mede

le ^even. En fulcks ouder den naem van

ONGESONTH. Foi.i

den Schat uer Ongesontheyt.
Eenen tijtel,die wel lichtelijk by fommige foude mo.
ghen vremt opgenomen werden. Want daer al de
Schatten feer wel in de werelt begeert zijn; fo en iiTet
niemant die de Ongefintheyt voor een fchat rekent,
ièl ver ook de gene,die met geen minder moey ten, als
de Gierigaertshaer fchatten, den felfden, door haer
maniere van leven, foecken te verkrijgen, lek foude
my wel konnen verdedigen met de wijfe van fpreken
der Griecken, en Latiniften, dat ick houdende eenen
naem in beyde dedee:5h derGenees-konfte,medeheE
woOrt Mrfigebruyckt hebbe van een quade fake (fo
is by Plaum teMen.rhefaummali^enHhefaurusfiu^
fri, een fihat van q^uaet, en een fchat van hoererye,tn ièlfs
by den Apoftel, 2. Rom. y. een fchat des toorm:)
tnaer ick meene, gelijck de Gefintheyt felve, volgens
onswaerachtigh ^reeck--woon,eenenverborgen Schat
κ, dat oock een Schat is de Konfte, foo om defelve,
wanneer fy tegenwoordigh is, te bewaren, als wan-
neer fy verloren is, te berftellen. Dan dit is genoegh
van den naem. Wy komen nu tot de fake felfs.

£)e Genees-konfte heeft haer beginièl, ende aen-
vangh genomen, van de Ervarentheydt ί en aen de
Ervarenthey t is oorfaek gegeven door den dagelijk-
fchen Noodt. WaRt het gingh in de oude tijden foo
üecht toe, datmen de Sieckenopde ftraetdroegh,
en aen den voor-by-gaenden man raedt vraeghde.
Hier uytzijn eerfteenige Genees-meeftersontftaen»
die de Konfte alleen bouden op de dagelijckiche on-
dervindinge: niet anders als gelijk de Smits hetYfec
na haer konfte weten te fmeden,fonder den aert van
't felve eens teonderfoeken. Defe oordeelden, dat de
reden van de dingen onnoodigh was, dewijllè of hec
felfde moefte leercn, dat de ervarentheyt, of wat an-
ders; en by aldienfe 't ièlvige aenwees,datfe dan on--
noodig wasjby-aldieniè war anders in tegendeel me-
de bracht, datfe dan valfch was, als die van de fekere
meefterffe der faken,te weten,de Bevindinge,afweek.

( 2) Maer wanneer de vernufte,en weet-gierige
menfchen.de Bevindinge fochten te verftercken door
hare Oorfaken, alfo dezelvige niet geweten zijnde,
deuytkomft bedrieglijk vak, fohebftn fy gele^nt-
hey t genomen, om die te onderfoecken. Onder deiê
is wel de voornaemfte geweeftdengrootenHif^iocra-
iM,uyi:'et geflachte van ^fculapius,m Hcrculus;mens
fcbriften noch op defen tijt na meerder als tweeduy-
fent en hondert jaer (want hy leefde ten tijdë van den
Koningh Darim Longimams, een rone,gelijck gelooft
wert,van Hejier.getrout met den Koning AJfuem)by .
ons noch in wefenzijn.DefeLeerebegan wat te ver-
flauwen ten tijde van de eerfte Keyfers ^ tot dat fy
wederom haer hooft heeft opgefteken onder de Key-
fers M.Aurelius en Commodui hjnen ibon,als wanneer
dien voortrefFelijken,en neerftigé Geneefmeefter Ga-
Ιεηΐίί>ά& verouderde en verdonkerde boeken van Hip-
{ocrateiAie. hy by na voor eenen Godt houd, wederom
(a) door

Ieerc,doorfijnuyttnuntende fchiiften,groote kracht,
en vaft fteunfel gaf. Ende geiijck door hec korce le-
ven der'menfchen, niet alles en kan geweten, noch
ondervonden werden: zo zijn noch na de tijden van
de welgemelte Hippocrates, en Galenus, dien, als d'eer-
fte, de eerfte en hooghfte eere toebehoort, andere
gekomen,die in haer voetftappen tredende,defe leere
noch verder uycgeftreckr, ende met nieuwe Leerin-
gen, en Ondervindingen meerït.;r verfterckt hebben.
Wekkers voorfchrift wy volgende, fullen niet by-
brengen, als't gene op Redenen, ende Ervarenthey t
gebouwt is. Want wy en moeten niet fteunen op de
enckele ende naeckte Ervarenthey t, dewijl dezelve,
wanneer fy met Redenen niet verknocht en is, vol
geyaers iteeckt: om datter vele dingen ghehouden
werden tegefchieden door de kracht der Naturen in
't menfchelijke lichaem, die nochtans door geweldt
van delieckten uytgeperft werden. Hier komt noch
by,dat geene fieckte in een yegelijck even-eens en js,
en datter geen foorte van Genees-middel en is, die in
een yeder deièlvige kracht heeft. Men moet ook niet
op de Reden, en net Oordeel alleen blijven ftaen: al-
zo dickwils bevonden wert, dat het gene na de Re-
den fchijnt vaft te gaen.door de Bevindinge omghe-
ftooten werdt. Hierom fchrijftden geleerden lode
Philo, in fijn Griecks Boeck van de Lantbouwinge,
leer wel, dat de onvruchtbare boomen gelijk zijnde
leeringen, die alleen beftaen in overdenken en inbeel-
dingen,onder welcke hy ftelt die ledige Genees-kon-
fte,die haer niet en begeeft om de gentfinge der Siec-
ken felfs by der hant te nemen allo het gene men by
fijn felven ovcriey t heeft, niet en fiet door de Bevin-
dinge en dagelijkichc Ervarentheyt akijc beveftigen.

Nu dewijl het byfondere niet bequamelijk onder-
focht, nochte wel verftaen en kan werden, lönder
voorgaende kenniife van bet algemeene: fo fullen wy
onièn aenvang nemen aen de drie algemeene fontey-
iien,uyt dewelcke alles ipruyt,'t gene wy voorgeno-
men hebben alhier te verhandtlen. Dele zijn de drie
Angen tegen ons Naturejdewelcke het menfchelijc-
klE lichaem beftormen , en befchadigen , Steekje,
Cprfaeck_van άφΙνβ, en Toe-val.

(3) Gelijk de Gefonthcy t is een geftalteniiTe vol-
gens de Nature, door haerfelven alle werckingen der
deelen,en leden uytvo erende: alib is in teghendeel
de Sieckte een gheftalteniife in ons lichaem regen de
Bature,.eerft , cn door haerfelven de werckinge belet-
tende, ofte verhinderende. Hierom is welgelèyt van
Cicero ,.in fijn boeck van de Vrientfchap, dat in an-
dere dingen ,,die begeert werden, elck bequaem ende
nieeft ghelegen valt voor yet byfonders: nuerde
Gefonthey t, om buyten pijn te leven,en de werckin-
gen deslichaems wel uyt te konnen voeren. Ende
als daer yet aen komt te haperen ,dan iffer Sieckcs,

KWYKS

(4) De Oorfaken der Sieckten zijn ot ay·· ft
digh, of inwendigh. De Wtwendige dei

in de fes Niet-natuurlijke dingen , in den JC -.j·^^

Gefontheydtverhandelt, te weren, Lucnc, f
Dranck,&;c. en dat is't gene Diogemami^y,0.
Plutarchusm't 8 van fijn Tafel-redenen 9. d»^
de dingen, die ons doen leven, oock de iiecK ^^pf
brengen. Van de Inwendige,zijn fommige ο
de beginfelen cn ftoife van onsmaeckfelaeng j^t
men,'t welk de oorfaek is van Erf-fieckten,ali ^^

andere Gicht, Graveel,Teringh,Vallende-hec^jj^^c

dat het een groot geluck is, gefonde Ouders g
te hebban, en wei-geboren te zijn. Derhalve
het menfchelijke geflacht grooten dienft gel^o
indien alleen, geiijck degemelte PlmarchiM ^i^jpje^
niaent, in fijn boeck van de Opvoedinghdef '^^gü'
ren,geiönde,en welvarende luyden haer tot den
vyelijkenftaet begaven. Want i.idien een jae'

fijnlant falgaen bezaeyen,fuyveren^j-cval
toe neemt, in der dact bevonden hebbende,^^js
flecht, en voos zaet, niet als licht en quaedc g j^gf
voort en komt,hoe veel te meerder behoortni^
op te Jetten in't telen der Kinderen ? Andere
dige ooriaken doen Siekten in ons lichaem ^js
uyt het bloet, flijmerigheyt^Gal, en iwartblo
fy van haer natuurlijke gematigheyt afwijckc"'
datter eenigh Deel in't lichaem komt te Jef·
verftoppen, of verderven. Hier uyt blijkt vvel g
te wefenvandenmeer-ghemelten Plutarchus Ljii'
boeck, om niet te leven volgens Epicurus, dat ^^^
chaem niét aJIeen van buyten,geiijk een zee
geftuymigh onweder en hek ^ maer dat het ^^ ^^^
geroerc, en ontftelt wert 3 door't gene het jgfte"
binnen voedc,en opgeeft^ en dat yemant "^^^^jjjdcP
den heeft om te hopen op goet en ftil weder tn ^
in de winter, als dar fij η vleyfch een ftantvaftig
fonthey t fal behouden. Want al ftont Efculaf^'^^,.
(die de Hey denen plachten te vieren vooreenen pc
en vinder der Genees-konfte) geftadigh by y^j^^yji
van fijt? geboorte af, en alles wat de ongefoni^^^^ae
van buyten aen konde komen, afkeerde 5)0 '
evenwelhet lichaem van binnê veranderen,doo
ftrij,t,die daer valt tuifchen de beginfelen onfesle
en de natuerlijcke en ingeborene wermte. U
wel, fo iangh wy leven, voedt, befchermt; en o^ ^^^^
hout j maer nochtans mettettijt verandert,'' ^j^jj
teert ,,fommige vroeger, fommige later,,Μa^
den tijt fij nes levens geftelt is, wekkers pate"' .yc^t
nees-meefters ghelooven, dat van weynige '^^g^c·
werden. Dan hier over is onder andere een ^^g
ke uytfpraekgedaen by dewel-edele,en
geprefen lofFrouw, loffr. jhina Maria vmS^'
in fekereri brief aen my gefchreven, en w Latiji ^
Nederlints gedrukt. Wat vorder de oorfaken
ten belanght, daer is fo veel aen gelegen , dat ae ^^^
nees.meelters(gelijk Cicero fchrijft in't boek g

'''^«^kte wanneer maer de Oorfaeck der

"iel wett, dat dan ook de Genees-mid-

fche hift · "i®· Want wat foude,fchrijft de Gtieck-
^enees-m" Α Po/ifow, in 't derde boeck, een
vetft^ by een iiecken uytrechten, die nier
feo nitnl^ oorfaken der fiekte ? Dewijl fodanigh
fïl ingaen rechten wegh van genefingeen

tnee^ "erhalven/eyt hy,en moet op geen din-
^in Van aiê^nomen werden, als op de oorfa-
«cht en V ^ gebeurt. Maer alfo fulcks niet

•ïiogen tt,.^' yegelijcks werck niet en is, zoo
met den Poëet Virgilius welfeggen:

> ^ui fmit rerum cognofiere caujfas.

^^f^orP^" ^cwijldè Oorfaken der fieckten dikwils
«ieuyj ζ^ίη,Γο werden defelvigeafgenomen door
^etcie^ Tejc^Kew, en Toevallen. De Toevallen
Ihenoj. §"^"ieeniijck "^^t den Grieckfchen naem
gg^t > Sj/tnptomta<, en zijn mede teeckenen
r^^efeiv beteyckenen ghele ooghen,-

'ücht jVë^^^rwe over 'tgeheele lichaem, een Gele
hetvvèij.'^ fr" toe-val ofte gevoigh van die Siecktej
j«invven - ^^^ fKnbaeris,een teyckenen geeft van
^^Hit s ^^ verbolgen fieckte,daer het van daen
^^jfe'n , Plutarchm, vandeMeeningen der
Oogejj(1 9· dat het gene wy fien, ons klaerlijck voor
•OniftjjJ^^.'t gene in duy fter is. En alfo konnen ook
ballen ^^""lg<;nTeykenenwefefr,hoewel geen Toe-
^ijlèti" "^Teyckenen zijn tweederleyj fommige
^^-iev / 'tegenwoordige gelegentheyt, die wy
Wv ^^''"^"iullen noemen,andere de toekomende,
wantav^'t den naem van Vom-teyckenen bekieeden.
'"'t 8 ^^t(gelijk OionyfiusHalkarnaff^m ichnjft
^leiïian "''j"GriekfcheHiltorye ^8) de Goden aen
^en de fterflFelijkemenlchen gegeven hebben

Wkvoo^® ^etenfchap van het toekomende, en dat
iNWwiY^'^^" ^y Ifocroies, in fijn gefpreck tegen een
Veri-g ' f'gehoudenwert.hetmenfchelijkeverftant
^flijjj, r, te gaen, dat de hoogh-wijfe Poëet
> 'tiet η ^ ^^ Goden in fijn verflèn itek raetflagen-
l· f«lve y^^"^'"deren over 't gene gebeuren fa], als of
^^iiever, ,"'ieronfeker,ende verborgen was,fo
J^el een vernuft, ende recht-finnigh Genees-
^oont he f 'tt wekkde fieckte te voren ver-

öOede f. ƒ "t'en noch tegeovioordigh voorgeeft, met
f 'chriift^^" afnemen, vs^at daer op volgen fal. Al-
Nettey-· g™eke Polybius in ίήη 6 Boeck, met
^«Uttis ' door overleggen van »t gene ghe-
f'' wert van 't gene noch gebeuren

Ο,λΙ r' ^^^ ^^^ n^et de faeck zo gelegen is, ge-
^^tlia'! in't fefte Boeck van fijn Brieven,

'^■^ruytkoiiifte voorfien kan werdeu.

Het 11. CapitteL
(ij Teyckenen uyt de Pols, en 't Wat er^ (t) Wat
de Tok ü, ii) fijn onderfchejt, en hos het felfde
moet tot kfn^tpVfaergenomenvporden. (4}
ters oorfpronk,, (S) en bekentenijfe. (6) Wattn 't
hejien van 'tfelfde veaer te nemen flaet, (γ) Te"
fchrijvinge vangefont vpaterien wat et mderfcheyt
bedttft m (8) veelte > (9) "verm , (lo) oefent
(ιτ) vemenging.fiz) Mifirujckint Water te
hejienien daer van eenige kluchtige gefchiedenijfen»

OM de Siekten te betcykenen, en hebben de Poh
en het Water geen kleyne kracht. Want de Pols
wijft aen de gelegentheyt van het herte, en deilagh»
aderen, en dien volgende van defterckte van onfes
lichaems. Het Water vertoont boe dat de Lever, en
Aderen geftelt zijn, en met eenen oock de hoedanig-
hey t van 't bloedt, en d'andere vochtigheden daer in
zijnde, als oock van de Sieckten uyt defelvigeipruy-
tende: maer wat duyfterder van de krachten. Een
quaden Pols geeftaltijt arger teken,a]s quaet water;
en gefont Water is fekerder, als een gefonden Pols.

( 2) De Pols is een be weginge, of kloppingh (het
weick 't Latijnlche Pulfm betey ckent) van de flagh-
aderen, die uy t het herte Ipruy ten, van'twelckefy
daer mede het bloet door 't geheeJe lichaem ipeuten,
beftaende in opheffen, ende nederftijgen. En alhoet.
wel de flagh-aderen , het gheheele Lichaem over
kloppen, zo en voelt men evenwel geen andere Pols,
als die voor aen den arm flaet, om dat dieghereeder
leyt, en oock bloorer, als tegen het veJ aenflaende.

(3) Om denPolswel teverftaen, zo moet men
eerft, en voor al wel letten, op de gene die gematight
is, als zijnde de wet, en de maet van alle d'andere.
Want defe werden na vergelijkinge van den felven ge-
fey t. Groot ofte Kleyn, Ras ofte Langfaem,Hart of
Sacht,Sterck,ofte Flauw, Gelijck ofOngeiijck. De
gematigde Pols en wert niet gevonden, als in de al-,
derbefte naturen, en in alfulcke geftalteniife des Li-
chaems , dewelcke midden tuffchen de uytftekende
hoedanigheden gematight is, Maer in ongematigh-
de naturen, alis'c datfe gefont zijn, zo verfchillen de
Polfen, daer van. Want dje heet van Naturen zijn,
hebben een Pvaiien, Grooten,endeSterckachtigen
Pols: in tegendeel die kout zijn. De Magere eenen
Laogbiamen^ Stereken, endeQrooten : dewijldac
de ader geen belet en heeft, om haer wel op te geven,
InMans, en longelingen is hy grooter ende ftercker,
als in de Vrouwen, m oude Luy den flap, ende traegh,
in kinderen tuffchen beyden. So verandert fy oock
na de Getijden des laers, na de Landen, na de Oef-
feninge des Lichaems, als oock na de Beweginge des
Gemoets. Een ftercke Pols beteeckent in de gefonde

{a) a langh

langh leven, in Siecken, dat fy wel fullen opkomen.
Een Slappe is een bode van flappighey t der krachten,
alib geworden,ofte door langdungheyt derfieckten,
of datfe door eenige andere oorfaken vervlogen zijn,
als vatten, waken, pijn, ongeruftheyc, loop, ofdier-
gelijcke. Een rafle Pols beteyckent Hitte, ofte ghe-
breck van levende Geeften : een Groote, dac de
krachten niet fwack en zijn; een Stercke, dat delèlf-
de fterck en kloek zijn. Een kley ne Pols geeft te ken-
nen gebreck van natuerlijcke wermte, en een groote
verkouwinge. Nu dat een PolS^'.iiet wel, ofte voiko-
men uyt en flaet,iulcx en gefchiet niet uy t nootiake-
lijkheyt, of en betoont geen eygenfchap van fieckte;
maer alleen eenigh beletfel,dat ontrent de flagh-ader
valt, te weten, wanneerfe van de omliggende vlieièn,
vet, ofte vleyfch verdruckt wert. So hebben vette
Luyden, een Korten, en Kleynen: Magere een lan-

fen , en Grooten: Vierfchotige eenen gematigh-
en Pols. Een fachte Pols betoont een fachte flagh-
ader, ende dat het Lichaem vol flijmerachtige voch-
tigheyt is, gelijck in Water-fucht, en ilaptnde Sieck-
tei). Een harde Pols, indien hy niet en komt uyt
Flaeuwigheyt,noch uyt Vreefe,noch uytSchaemte,
beteyckent altijt een hardeüagh-ader: die alfo wert,
ofte door drooghte, ofte door benauwingh.of door
fpanningh. De droogte heeft haren oorlpronck uyt
onnnatigh gebruykvan heetendranck,uyt brandende
en verdroogende koortfen, uyt de vierdendaeghfche
koortfch, ende fwaermoedigheyt: De benauwingh
komt fomtijts van kouw,'tzy door deluchtofkou-
wen dranck, fomtijts oock van quade vruchten, die
veel dick glas-flijm in 't lichaem doengroeyen. De
ftanningh gefchiet door onftekingh.of door een har-
aigheyt in de lever of milt. Maer in wat foorte dat
hy gelijck flaet, dan gaet hy valt, en fcker, waer op
men hem mach vertrouwer,dan ongelijk gaende.vait
hy ontrouw. Derhalven is een goede Pols, die gelijck
gaet, de fekerfte, ende befte : een quade en gnelijc-
ke, de archfte j ende arger als een die quaet, en on-
gelijck is. Wat Pols nu m elcke Sieckte is, fullen wy
bier na óp fijn plaets uyt-leggen.

(4) Dewijl de vuyüghey t van ons lichaem gelijk
als cenaf-fchietfel is van beichadigde deelen, of qua-
de vochtigheden,ib brenght het mede haer geJcgent-
heyt, en heeft de voornaemftc plaets onder de ken-
teyckenen.^ér het water alleen fchiet van 'tgehec-
le lichaeur; en kan dethalven een algemeyn teycken
geven. Want het water en is niet anders, als de wey,
van het bloedt door de nieren gefchey den, en afghe-
L-eckt. Gelijk in melck, allfe ftremmek,fo wert oock
in't bloet de wey van het dicke en grove afgefondert;
dewelcke daevomonder het bloet vermengt was,om
dat het door de kleyne aderkens cot het uy terfte van
het lichaem foude konnen loopen. Deiè wey heeft
haren oorfpronck van den dranck,of ander nar, waer
mede valterIpijfe vermenght wert, eade fon der het

welcke het lichaem naulijcks eenigh vordee! «y'^^Uj
fpijfe en zoudetrecken. Hierom is den dranc
Dieren feer bequaem; en noodigh:
lijck de Vogelen, die geen water en maken,
anderen, als Menfchen ,endeVier-voetigeL"
meerder. Door het koken van de Maeg wert ae o^^
heele vochcigheyt met deKoft vermengbt,en 2 ^Ijj
Ipijfe wert verdunt,en met de vochtigheytgfPj^^y
tot een ghelijck, enéenparigh wefen, het wei^·
αβΜ, of Gijl noemen. Defen door de derme"'
pende,wert uytgefogen doorde aderen van ^ '^e
fcheyl (gelijck tot noch toe gemeentis) ofte ^jc

melck-aderen (onlanghsgevonden, enbyons

in levende ontledinge der Beeften ondervonden; ^^
het fijnfte, ende nucfte uycfuygen, en voeren «
Lever. Als hier dan van Gijl bloet gemaecktƒ
lijck de Gal na het Gal-blaesjen, het fwartendeg j,
bloet na de Milt, alfo wert oock het water (t ^y^
uy tfchot van de Lever, gelijk de Kamer-gang
Maegh en Dermen) fijn werck, dat gefeydt is^
daen hebbende, en 'c gene nu onnut, en ove"» ^g
uyt het bultige deel des Leversghedreven,""'^jéf
Suygh-flagh-aderen tot in de Nieren
door de water-pefen in de Blaes. Doch evenWc» ^^^

al: want haer noch een deel met het bloet doo^

lichaem verfprey t,het welck't ampt vandoorjo .
volbracht hebbende, ofte door het fweet vty^^c'
of wederom den eygen wegh keerende,door de i
ren en blaes geloölt wert. So dat het water
leen uyt de Lever, maer oock uyt de groote en κ ^^^
ne Aderen, en 't gantfche Lichaem voortkoffj
welk een yegelijk volkomen gewaer kan werde.w ^^
neer hy in drie vier dagen niet of wey nig en ^ic»

(5") Dit water,als 't met geen onmatigen
of met y et anders vermengt en is, fo geeft
lijck te kennen de gelegenthey t van 't bloet, j^.^eO
dere vochtigheden, die in de Lever,endeAo - g

zijn. Want het water, zoo lange hetmetdeiei »^

vermenght was, trock na hem hare hoedanigne ,
ende nu, daer van als afgefneden zijnde, vertoon^ ^^
re geftalrenis. Derhalven indien het Ingewant, ο u
Aderen, ofte het Hooft, ofte de Longen, op^^'^jt

ander deeldeslichaems met fiektenbeladenis^^^j,,

dezelvige haer geftaltenilfemede deelen aeno^J
tigheden,die fy in haer hebben, zo fal ook het w
't weick met het bloet, ende d'andere vochtig" ^.jg
door het lichaem gevloeyt heeft, daer van ygo

wezen ,en ghemaeckt zijnde,eygenteyeken

van haer gelegenthey t. Maer het vertoont ooc^ ^^

fonderheyt, hoe de plaetien daer het door.oOF ',^^
weten, Nieren en Blaes gheftelt zijn. Want ai ^
dat het daerniet lange in en blijft,zo treckt ner u ^
tans met htm de vuyligheyt, diemdezelve ζ

mogen wezen. So dat het meeftendeel kanaenw i) ^
de gelegenthey t van alle de plaetfen,daer het aen g
j weeft is. jjes

4 J. V. BE V

veel fciiuym drijft,fulcx beteyckenr datter veel win-
den in 't lichaem malen, dat Maegh en Dermen gc-
foannen zijn, datter Colijck voorhanden is, en fulcx
door oninatjgh ghebruyck van vruchten, Erweten,
Boonen.en diergelijcke, ofte door fwackheyt van de
hatuerlijcke wermte. Indien dat fchuym met groo-
le bellen langH blijft ftaen, geeft teycken van dicke
en flijmerige vochtigheden, en daer uyt groeyen de
vcrftoppingea: maer indien de Bellen lichielijck bre-
ken , ende verdwijnen, fukx betoont, datter dunne
winden, en dunne vochtighedftM zijn. AJfler vettig-
heydt, ghelijck Spinne-web, op het water drijft, dat
is een teycken van teringh. Dan fulcx kan oock wel

febeuren, wanneer yemant Olye gedroncken heeft,
'an het vorder fullen wy feggen in de teykenen van
dcke fieckte.

(12) Maer al ift dat het water al vry veel,gelijk nu
tendeeleisaengewelên,kan vertoonen: ib is't even-
wel een groot miibruyck al langh by de treffelijkfte
Genees-meefters wel te recht mifprefen,maer even-
wel noch niet gerecht, datmen met het water loopt
na de Geneesmeefters,om volkomentlijk onderrecht
te zijn vandegelegentheytdergene,diefieck leyt,of
cenigh ghebreck onder de leden heeft, lafoinmige
onvoorfichtige fieckten (feyt onfen grooten Erafmus
in fijn uytlegginge der Spreeck-woorden) verwach-
ten van deGenees-meefters,datfy,het water eens be-
fiende, fullen kennen raden, oft van een man, of van
een vrou is, en van wat ouderdom, van wat aert de
fieckte is, waer,en van waerdie bekomen is,wat dat
de fiecken ghevoelen, en by-na wat fy in den Slaep
ghedroomt hebben. My felve is voorgekomen, dat
een backers vrou pijn in de tanden hebbende, wilde
dat ick fulcx uyt het water foude fien. Die ick voor
ant^oortgaf,dat het water niet en konde beduyden
als van 't gene het gherocht had, en als fy op een an-
der tjjt daer van befcheyt wilde weten: dat fy dan
eerft haer tanden daer mede fpoelen foude.Waer uyt
dit voordeel oock te irecken is, dat het witte tanden
maecktjgelij^k dePoé't Catullus feyt in fijn 40 Dicht,
daer hy een ièkeren bloet belacht, die ®ei fijn witte
tanden teveelpronckte:

Ε G Ν Α τ I υ s, ^uod candidos habet deates
^nidet ufijuequaque,feu ad rei ventum efi
Subfelliitm, ciim orator excitat fletum,
JR^idet ille : feu fii ad rogum fili
Lugetur, orba cimflet mkum mater,
Rinidetiüe: quidquid efl, uhkmque efl,
Qmdcunque agit,renidet. hunc habet morbum,
tieque elegmtem, in arbitror, neque urbanum.
f^uare monendm es mihi: bone Egnati,
Si urbanm effes, aut Sabinus, atit Tiburs,
Jut porm Vmber, aut obefm Etrufcm,
Aut Lamuimimr, atque dematm,
MtTrafifpadantn ,ut meosq^uoque attingm,
4ut quilihet, ^ui furiter lavit dentei,

Ε R W Y Κ S

Hamen renidere ujquequaque te noJlem.
J<am I s υ tnepto res ineptior nulk efl·
'Nunc Celtiber in Celtiberia terra
Quodquijque minxit, hoc fibi folet mane
Demem, atqueruffam defricare gingivam ·
Vt, quoiflevefler expolitior dens eji,
Hoc te amplius bibijje pradicet loti. ίο

Een feker Boerin bracht haer mans water
de Stadt by een Doftor.en als hy t'fijne geiep
foo dede fy daer by, dat het hem opquam ^".^ijoet
en vraegden of het niet wel opftijgmgh van ^pje
foude wefen?En als de andere hem niere^^gb-
onthouden van lacchen, fo feyde fy, Hoe na e ^^^
ben de mans geen Moer ? Neen, jcii

Maer hem quelt de opftijgingh van de ^^^ l^t
mochts wel denken,feyde de Boerinjwant net . ^^

hem even-eens in de keel op.gelijck het m')" P'^ eo
doen. Daer mede ginckfe wel getrooft va»

flpn ΠγλΛο, l·.-»,.^!?---------ι·η Hat PO^ .t.

-----------------hert,ofteinie^r,

minfte maer fchorten, werden al dadelijcK

de opftijgingh te hebben. Een andere ΒοεΓίη^ρ
met haer mans water in den Hage,en verlocn .
vanden Geneesmeefter teweten,of hy van jofS
fterven foude. Wam;,feydefy,wat behoef ic» ν
koften te doen, is hy veegh,foen „'ηοΠ-

drancken helpen; is hy niet veegh, fo fal uecC
der dranken genefen.lk geloof dat dengoeoe' j jj
al dapper verfet ftont,otn dat Boerinnen hap
te ontwarren.Beter wiften haer te redden
re, waer van ik de kluchtige gefchiedeniiie zaï ^^^
len.SekerHuysmanbracht midden in de f f,jn

ter by de Gcnees-meefter,hy vragende of het J ^^^^

vrou was: den Boer feyde, la: maer po-
ghy daer uyt niet wat anders en merckt. ^ch-
ö:or,alfo het water van goede verwe was,Kre β 0e
terdencken van eenige uytwendige pijn, ^"fjis
óock tot antwoort. Braef, riep den Boe""' ^ elt in
geraden: Dan waer van komt de pijn, "^ ^rneeftei
haer zijde, daer her blauw is. De Genees-» ^^^^^

hoorende van de blauwigheyt.kondelichpu j-^;
men , fulcx door vallen of ftooten gefc"'"' jjad ?
daerom vraeghden hy, of de vrou niet gf^T, refter.

Den Boer hier over verwondert ftaende , /y

feyde hy, foo ghy mijn kont feggen,waer ^'^ pe
gevallen is, ick fal u houden voorden aWe^ rgiaO
Genees-meeftp'· ..^n

bemerckende:

^^^^ SCHAT DER O

feycjg^ twaelf trappen. Waer opdenHuysman ί
"^ieer l · water tc degen; want daer moeter
<3achr ^^ Genees-meefter neder fiende, be-

(ie α anders: daerna een ftatigh gelaet toonen-
liebt Ih ' ^^ ^^ghis door de vorft geheel gladt, en
ftottS rt onderweeg gevallen,en wat water ge-
denp Boer.gelijck't een flechte loer was,fiende
^at h '^^^•n^eelter voor een Propheet aen,bekende
Op fj l^^allen had,en datter wat geftort was. Daei
ftetij^· ^oen de Ghenees-nieefter met een groote
,opdieplaets,daerghy geval-
en h^^f'^pet ghy d'ander trappen foecken, want ik
dejj hier in dit glas niet.Den Boer feer verwon-
öen over de geleerthey t, en ervarentheyt van
fo na hiiys,en vertelde fijn
(ftor groot genoegen , hoe wijü'elijck den Do-
Hiïr geant w oort hadde.
ν^η oq was eê ander geneefmeefter, v'ermaert
hett) f kenniffe te hebben in't water te befien; by
S^^da · Boerin 't water van haren man bren-
Xv'ijf^j." onderweeg aen tot haerLantvrou.Defe
teyt Q^^J^'^'P) dewelcke aennemendedie gelegent-
BÓe? Genees-meefter te bedriegen, verfocht
felfdg fy haer het water foude geven,om het
Weteril befien.Den Dodtor haer fiende.en wel
(geiijgj^^ het een doortrapt wijf was, ghekoinen
'etij^j,^ ^'^^Itijtsgefchiet) om hem maer uyt te hoo-
«atineu^P % hoede.Derkalven als 't water uyt het
" (t welckgeftopt was met kruyt, dat maer
Wg^g^ets-en wies) gegoten werde,feyde hy : Dit
man, nochborgher,maer van
"Uyten en komt uyt defe ftad niet,maer is van
''icx ibdanigen poort ingebracht. Het wijf
hebbende,ftont geheel verftelt, en ver-
^uv.-. van felfs alle de ghelegencheydt van des

i «en D ^ "a^g"*: bracht tiaer vrouwen water
fidele en als fy by gevalle het felve geftort

Ican^l Wetende wat ly doen foude, foo hieltfe

h end κ

vy fey^g i oracht dat water inplaetfe van 't ander.
d^'^^-Dir °P.dat de fieken te veel gras en kruy-
r^^gautojT®^^^" geluckieh raecfeli en door meer-
CeS'^'t, als reden beleyt. Want

Want Hiffocrates

NGESONTHEYT. 7

En al is't dat de Genees-meefters dickwils hierna
geluckelijck flaen, en dar fy door eenige omftandig-
heydt ofte loofe ondervjragingh.de fake op het hooft
fomtijts treifen, ende dat het dien volgende na haren
fin weluytvalt, (gelijck oockdie by BoiC4«i),dewe]c-
ke door eenige boeven daer toe opgerockent zijnde,
uyt het wateroordeelde,dar de Man met kint was )
fo gaet het medefomtijts wel tegen haer βη, en wer-
den dan van de gene, die fy verkeert oordeel gegeven
hebben, achter den rugh uytgelacchen, ende befpot-
"Daer toe komen fonrjiiige met bier, ofeenigh ander
nat, en ktijgen evenwel ai eenigh beicheyt. By feker
Ghenees-meefter werde een gedeckt glas ghebrachc
met Spaenfche wijn, om te bezien: hy den felfden
aenfiende voor ïoot water ; feyde, dat de Lever heel
ontfteken was,ende dat grooten brant hem door hec
gantfche lichaem verlpreyde. Defchalek, diedaer
op uyt was, het glas weder aennemende,gaftot ant-
woort,iulcx vsreltegelooven waer te welen,wanneer
hy het foudeingedroncken hebben, ghelijck hy op
ftaende voet dede. De gierigheyt van lommige fiee-
ken die niet garen voor haereygen gefontheit eenige
kotten doen, als Gock nalarigheyt van fommige Ge-
nees-meefters, die meenen, datter geen koren van de
molen behoort gewefen te werden, zijnoorfaek,dac
defe ketterye ioTang in fwang gaet. Alsick uyt Ita-
lien in Brabant af-komende, te Loven begroete den
vermaerden Jhmm Fknü,a.ldaes Profeifor inde Me-
dici jne,en hier van onder andere, reden viel,was ver-
wondert , dat hy my feyde, fulcx aen te houden, omi
groot profijt,dat hy daer van trock,en datmen door
ondervragen,en konftigh raden ten naeften by tor de
waerheit konde geraken.Alfo mede degemelte Do-
óloi Creto,voor eenige jarenMedicijn alhier te Dor-
drecht, die grootëloop van water te befien had,daer.
over gevraegt zijnde,Wat hy daer uytfagh.'gaf voor
antwoort, Ten minften een, ofie twee ichellingeni
Dan werde ook fomtijts weldegelijkbedrogen.Beter
heeft my,.a!s ik eerft t'huys komende,de konfte fou,
de gaen oeffenen, wel geraden mijn weerde Μ eefter
Dr. Eveïard van Vorfl , feer geleert Profeifor te Ley-
den, dat ick die quade gewoonte allencxkens foude
affchaffen.Hier toe heeft mede den edelen,en feer er-
varen Genees-meefter, M'. Gieter van Foreefi, in een
boecxken in Latijn gefchreven van het onl'eker oor-
deel der wateren, ende 't felve is door Dr. Nefcin
Nederlandts overgefet^ uy tgegeven.

Ick en kan evenwel niet ondieniligh vinden,alhier
te wederleggen tweederley mitbruyk,dat aldetmeeft
by 't gemeene volck in Iwangh gaet,cn daer de Do-
moren dapper rnedeghequek werden. Die met het
water komen,willen van defelvigegemecnlijk weten^
of het van een man, of van een vrouwe is> Dit we-
tenfe heel behendigh (gelijck fy meenen) aen te leg-
gen, feggende het water te brengen van een Perfoon,
en haer we] wachtende voor het wootdt H/ ofte

Dae&o-

Daerbineffens zijnfeoock veel uyt, om te weten,of
een nieu-^ettoude Vrouw (gelijck fodanige gerneen-
lijck na kinderen verlangen om geen verloren werk te
doen) fwanger is. En fulcx en gebeurt niet weyni-

fer van jonge dochters, die bevreeft zijn,dat haer de
ermis, die fy met vreugt gehouden hebben,wel fon-
der vreught mochtevergaen,en met fchande uytber-
ftp. Maer ick zal klaer bewijzen,dat uyt het water
niet gefien en kan werden,of het van een man,of van
een Vtouw is; noch of een vrouw fwaer gaet.

Wat het eerfte belanght maeckt een longe-
]inck ander water, als een oudt man, een man anders
als een vrou, fo beftaet zodanigh onderfchey t alleen
in deverwe, en het wefen: dewelcke, alzoo fy mede
van verfcheyde andere oorfaken konnen veranderen,
20 en kan het eygentlijck niet vertoonen,of het van
man, of van een vrou is: want een vrou van heete of
galachtige gematigheyt, zal na oefFeninge van haer
Ochaem,endeghebruyck van heete fpijs hooger ghe-
verwt water maken, als een man van koude ghema-
tigheydt. Inigelijcks een vrouwe, die dekoortiche
heeft, oftemet een andere fieckte gequelt is,zal fon-
der twijM na den aert van de fieckte ander water
maken. Die danalderhande water befiet,hoe2al hy
konnen ondericheyden ,of het vaneen man, of van
een viou komt, als hy de gematigheydt niet en weet
van de gene, die het ghemaeckt hebben. Derhalven
wanneer een geibnt, en gematighc man met zodani-
ghen vrou, een die werm van aert is met een werme,
een fieck man met een fiecke vrou vergheleken wer-
den, en datter niet van buyten toe en valt, 'ε welck
het water verandert, zoo foude miifchien het water
van een vrou eenighiins onderfcheyden mogen wer-
den van mans water, maer anders niet: dewijl van
waer 't water by een Gcnees-meefter gebracht wert,
dickwils onbekeftt is. En aldus is te verftaen 't gene
zommigeGenees-meefters Ichrijven vanhet onder-
Icheytin 't vrouwen, ofte mans water. Wantom dat
de mans gehouden werden wermer tezijn, en dat fy
meerder oeffeninge doen,zo maken fy dunder,en ge-
verwder water, ende in 't welcke weynigh befinckt.
Maer de vrouwen om dat ly kouder van naturen
zijn,en haerlichaem weynigh oeiFenen,zo maken zy
bleyck water, bet welcke veel befinckt. Dan dit kan
uyt oorzaken nu verhack veranderen: derhalven dat
hier in niet zekers en is: en fulcx uyt het water te
oordelen, is een grootelichtveerdigheyt, en ftreckt
xneeften-tijt om het gemeen volck te bedriegen.

Van wegen de fwangerhey t en ftaet niet minder te
twijfelen, cn in dit ongeftadigh weder moet een Ge-
nees-meefter dickwils tegen fijnen danckaen't roer
ftaen.M^r onzen eerlten.en opperften meefterfJ»>-
pocrates,dic alle tekenen van iwaer gaen wel neerftigh
onderfocht ,en befchreven heeft, en maeckt nergens
eenigh ghewagh van de wateren. Daerenboven en
wert het water niet verandert,door de S wangerhey c

zelve,maer alleen door het ophouden van de ft^n^^j
diemen moet bekennen, dat de wateren konnen
anderen, door dien het bloet, en de vuyligheyt
loop wederom nemen in de aderen. Maer die V
denngh van water kan oock in de maegden up ^^
ftoppinge van haer ftonden ondervonden ^^^ φ-
oock in alderhande fieckten uyt Ibdanige op"""
ge veroorfaeckt,als mede in verftoppinge van t a
ingewant. So dat het water hier niet eygens, oi ^
fonder en kan uytwijfen.Wyfien dat de waters J^^^
tijts ongeverwet zijn (gelijk in de verftoppmg^.^j ^^

wils gefchiet) ibmtijtshooghgeverwet,lótnt^')^^pj
gefonde gelijck {alsdeSwangerevroufelv«g^jO
is) fomtijdts dun, fomtijdts dicker, ghelijck ^^gf
andere gelegentheyt gemaeckt werden. En wa
de vrouwe qualijck te pas is,dan wert het ^^ ^ijeile

de kracht van de fieckte foo verandert, dat a
teyckenen van Swangerheydt, indien
waren, zouden te niet gaen. Waer uyt volkoin ^
lijck blijckt, hoe los dar het gaet, defelvigej^'jjcic
water te willen oordeelen. AvenHoareco tr^ Ln

littivt-ii I. waLci,iiui.uaiiuereteycfi.ciiciiJ>-^— mCt

nemen. En een leer geleert Icaliaenfch Genees- ^^^
fter Saxonia verhaelt, dat doen fij η moeder ^^"^él
groot gingh, hy van de Genees-meefters gioo gj^
werde vooreen ΜοΙα,οΜ Klompvleylch, en ^ „elt
moeder niet tegenftaende fy met vele dranke^ 'ip^
werde, evenwel de vrucht tot fijner tijt aJiijt
de fterckte van de Lijf-moeder, en vrucht en i
fo groot niet,datfy die onvoorfichtige midde'
wederftaen. Daer van-heb ick een exemp" ^ „ jn'
dat wel verdient alhier tot wacrichouwing^ efoni!®
dere geitelt te werden. Een jonge,en anders
vrou kreegh, na dat fy eenige maenden aeO

deringe gehadt en had,zeer grootjouckièl ono ^^·
haerlichaem,waer over fy eerlt dede verfoecKe
Feree/i,daetHaoock my; maeralzofy uyj onv ^^^^
en verbolghen finnen enckel begeerden , dat wy
ftonden fouden doen komen, ais wel wetendC'g
fy zeyde, niet bevradit te zijn,en wy anders ο - ^^^
lende, daer toe niet en wilden verftaen,zo ^^^J^icri
len den voorgemeltë .Crelliui,dk hem j^oP'
hiel over onlè onwetenhcy t,en ftofte genoeg ^ tye'·
nenfien uyt het water,ende teonderfcheydenc^^^^f
taant een knechtjen, of een meysjen,als ooc^ ^y
meerder kinderen droegh: en verfekerdehaer, ^^^^
gantfch niet fwanger en was. Hier door de
in haer verfoeck, en begeeren gevolght en . ^„de
zijnde, nam door fijnen raet de fterckfte ata";^^
drancken in, die ick oyt ghefien hebbe. ^^^Igj-cfee
uyt-koiiifte ? De vrouwe konde door »
nature de fterke kracht van de dranken uytix
verlofte daerna van een feer tenger J"n«^Ken,v ^^^^
ters, zop dat het geheele lichaem zo kiaet w^ , ^^^

len„ j.die haer oejfenen,en 't verkeert oordeel der
Zodanige gebruycken,veel achter andere Konfien
ter in '^ ^^'"^^edat deoorfaeckvan defen mifflagh ps,dat-
■ We/fl· de Medicijne aSeen anders geen boete
^'ch"•>'^»fikmde,enonem. Maerdie raeckfwey-
^antA^r' ^iefihünen uyt defelveghemaeckt te ^ijn.
fin ___ ^ _____Jj—____ _____

ï?^oQor " eni^ijn: evenalfoo^ymeraocK^ve-

Èti voo ^^ naem, maer fier weynighe met de daedt.
^ichtw^i^lioemenich ilfendie in defe fware en
«et '^onfterop!oifelingvalr,gelijck (volgens
) een Koe in een wetering: daer
is, dat de gene die wat goets fal
? ^^^t aUjongs op, by de bette meefters daer
i'^n wett "^^'^ft^'^'^^yt en goet verftantopgetroc-
ttp" niet en was by den genen, die

hebbei en daerom alleen genoemt,
■^ïicJefj "'^^lijck anders achterdencken opyemant
"^^Hen vallen. Hier uytis nu lichte ijckafte

'^rentg'l®^ ^chadelijek dat het is,te veel op de Wa-
"^erintpP'^^uwen, ende hem tegens goet oordeel
het " bedrieghen. Derhalven is beft dat-
■^«Γΐοη I^^water by den Siecken befiet, alseen teyc-
^'«n^ als ?"dere: maer dat het niet gehouden en
^oikom.^''®®" ghenoech zijnde om va» alles een
Moch "Feycken te geven,
gelii V '^'^'■dat hetkan aenwijfen.ofeen vrou-
'3et ftjwy nu verhaelt hebben, bevrucht is; ick
een foude konnen uyt het Water fien,

"^'s Dn Meysjen gedragen wer-

voor-gaf. Een ander Geneef-
gheflachte) fulcks wel ver-
'^"ckei ΰ!? "'eckonnende van feker Vrou, die daer
hy .^7,^ydt af begeerde, ontflagenzijn,i'eyde
^aerinj; 'We i^et Water niet konde weten,
fier ly daer van wilde verfekerc zijn, dat hy
denckende, datfy daer toe foude
rf VroC^^^'ernaeckt moft fien. De begeerte van
groot, datfy'tfelve toeftont.
ie.enwia'^^eefter daerover feerverbaeft ftaen-
waei· iiy met fijn milde toe-feggsnge
voqV j"' was niet minderbedut,als eertijdts
naeckte Godinnenj feyde even-
r Vhae zijn,in die vremdicheydt: want

7 eeti ίζρ achteren befach, dat hem docht,dat
^■ichectev Vdroech, maer fiendevan voren,
' , ■ Dit vi 1 " hem dan verthoonde van eenMeyf-
daer de Konit uyt. Want fy ver-

crna vgn een Soon.en een Dochter,

Het IlI.Capitrel. %

(I) De gr oote macht der Geneef-konfieycn(z)dM és"
felvige beflaet in de foorte der Ceneef-mddelsa,
(3) ■pijndedefelvige deSieckteregel-rechttegen,
(^) Op yvat Mate, (S) Maniere, (6) Fatfoea,
(7) Tijdt, ende met wat %egel van kven dn
ghebrujckt moeten werden*

' ro

Λ Ls de Sieckte genoegfaem bekent is, fo en val-
Ά. ter niet anders te doen, dan defelvighe wel te
genefen, het welck alderbeft gedaen vvert (gelijck
Afilepades feyde) by de gene,die rarch,feker,en niet
ongeneuchelijck en geneeft. Dat is, die fuicke mid-
delen aenwent, dewelcke haeftich helpen, fonder
eenich gevaer zijn, en van de Siecken met geen te-
genheydt gebruyckten werden. De Geneef-mid-
delen ftelt een Geneef-meefter in 't werck, niet al-
leen als zijnde een dienaer van de Natuere, maer
fomtijts als een helper, fomtijts oock als een opper-
baes. WantdeKonftegaet in fommige dingende
Nature te boven : als dewelcke niet alleen de Na-
ture na en volcht, maer oock altemet defelvige te
hulpe komt, altemet mede overtreft, en dickwils
beter geneeft, als de Nature. Wantdefelfde, zijnde
als de meefterffe onfes levens, regeert alles foo be-
quaem, als fy kan, en tracht geftadich daer toe, dat
het Lichaem, tot het eynde des levens mochte in
gefontheydt blijven: en indien het van btiyren mez
eenich ongemack gedreycht wert, om het felve na
vermogen af te keeren. Nu al 't gene, dat de Na-
ture, fo in 't behouden der Gefontheydt, als in 't ge-
nefen der Sieckten,wel doet.fulks wertnagevolcht,
en door wijüijck overleggen geftiert van deGeneef-
konftc.die anders geen wit en heeft, als de Gefont-
heydt. Maer wanneer fomtijdts dfe Nature door
hartneckicheydt van de Sieckte verbindert,oft van
haerfelfs verfwackt is, dan komt de Geneef-konfte
haer te hulpe, en volvoert het begonnen, en onvol-
maeckt werck,en maeckt alfo dat langdurige fieck-
ten meeftendeel verkorten. Hier-en-boven, over-
treftfe noch alcemet de Nature. Want fy de Been-
deren, die uyt het lidt zijn,wederom infet, fy veree-
nicht de kanten in de Wonden, die wijt van een ge-
weken waren, en doet in verfcheyde andere Gebre-
ken het voornaemfte werck, het welck de Nature
niet eens aen en foude grijpen, veel minder wel
uytvoeren. En voorwaar, waerom fouden foo veel
geleerde,en treftelijcke Mannen fo langen,en neer-
ftigen arbeydt hier toe aengewent hebben, by al-
dien defe Konfte niet wat grooter en deftiger uyc
en wracht, alsdeNature? Gelijck een Gout-fmit
in 't Gout, het welck een natuerlijcke ftoffe is, aer-

(b) dige

dighe en konftige dingen werckt, ende maeckt dat
hetfatfnen boven de (toffe is, 'tghene de.Nature
felveniec en foude konnen by-brengen: engelijck
de Bou-konfte uyt hout en fteen, Huyfen en Kerc-
Ken maeckt, die de Nature nimmermeer en foude
konnen op-bouwen: fo overtreft oock deGeneef-
konfte, in vele fieckten te overwinnen, de Nature
felver, Wantde Naturewerckcalleendooraenge-
boren ingheven, maer de Geneef-konfte werc ghe-
leydt doorkennifle en verftanr^ Dewijl dan de Ge-
neef-konfte de krachten kent', van alles, dat in de
Wereltis, en hetonderfcheydt weet tuffchen 't gene
geibnr, en fchadelijck is, foo wacht fy haer van het
eene, en neemt aen het andere, waer door fy Sieck-
ten, die anders doodelijck fouden wefen, verlicht,en
overwint, het welck voor de Nature onmoghelijck
ware gheweeft, om alleen te vveghe re brenghen.
Kleyne fieckten werden wel van de Nature over-
wonnnen, maer die fwaerder zijn, hebben de konfte
van doen.

( 2) DefeGetieef-konfte beftaetin drie dingen,
de Soorte van Geneef-middel,iijnMate,en Maniere
om te ghebruycken. Wat de Soorte belanght, die
beftaet in een, ofte veel. En als het een moec wefen,
ofte 'tfelfde dient enckel, ofte gemengt, en als veel,
of fy allegader t'fevens,ofteIck in'r byfonder moet
ghebruyckt werden. De Mate fal wel aengewefen
werden, wanneermen weet hoefterck de Geneef-
middel is, van wat hoedanigheydt.hoe dickwiis ende
hoe lange men het felve magh ingeven. De Maniere
van gebruycken wijftaen,door wat wegh de fieckte
te verjaghen is, op wat plaets de Geneef-middelen
moetenghebeficht werden, op wat fatfoen ende op
wat tijdt van de Sieckte. Dit moer hy al t'famen
wel weten, die de Geneef-middelen bequamelijck
fal ghebruycken.

(3 ) Een Geneefmddells 't ghene,dat de Sieckte
verjaecht: nu al 't gene de Sieckte verjaecht, doet
daergheweldt op : 't gene geweldt doet, is tegen-
fpannich: waer uyt volght, dat de Geneef-middeJ
nootfakelijck de Sieckte moet tegenfpanningh we-
fen, ende dat alle Sieckten verdreven ende genefen
■werden door het gene,haer recht tegen is. Α fo wert
kouw door hitte,en hitte door kouw verjaecht, en
foo voorts. Ende al fchij nt het dat eenige Sieckten
doorghelijcke middelen ghenefen, fo zijn evenwel
defelvighe deoorfaeck der Sieckte eerft, ende in
baerfelven.gantfch tegenftrijdende: maerde fieckte
by toeval: enncn^en defeniet inhaerfelven wech,
jnaer alleen door 't wech-nemen van haer oorfaeck.
Soo verdrijft iQjabarher, al isfy heet, de Koorts, die
oock heet is, om dat fy de Gal, die de Koorts ver-
oorfaeckt, uytwerpt. Ende de vermoeytheydt wert
verfacht door d'Oeffenmge, om dat fy de vochtig-
heydt, die door de Spieren verfpreyc was, verdrijft.
JBiaken wert door Braken opgehouden,ende Loop,

ÏClUUliaC(,I».l. ÜU UIL IS UC rctllic ---------- ·. „(je

fen. Want fo langhe d'oorfaeck blijft, foo en Ka ^^
fieckte niet wech-genomen werden. En by
men fulcks poogden te doenj fo veel „jni-

fieckte aftrock, loo vele foude d'oorfaeck (di ^^^^
mermeerttil en ftaet) aennemen: en al
dat de fieckte fomtijdts war vermindert is,l
volcht evenwel daerop, fonder wech-newe
d'oorfaeckjgeen volkomen genefinge. Als de ^^^
eerft begint, en noch niet diep gewortelten i' ^^
verdwijntfe gantfch met het wech-nenien ν ^^
oorfaeck: maer als een deel daer van al valt ge ^^
is, een deel noch al gheftadigh aengroeyt, " ^jgj
neemt het verdrijven van d'oorfaeck de fiecWe ^^^
al wech. Derhalven moet eerft de oorfaeck,ei' ^^^
de Sieckte uytgheroeyt werden : want alioo ë α
met de wortel uyt, datter daerna niet me"^
meerder af op en flaet. , ^^gc

(4) De Mate, oftegroote van 't Geneefmtddp^^^^
te nemen na de Groote van de Sieckte: g^^ |
de foorte der Sieckte genomen wert de ioof' ^^^^
Geneef-middel: ende na de gelegentheydc * j^gn.
deel de maniere en wegh om 't (elfde te
De foorte der Sieckte wert door haer eyg"^" ^^Ι"^
teeckenen aengewefen. De Groote,door de κ ^^^

en 't gheweldt van haer toevallen,alsoock doo ^^
afwijcken van den vorigen,ende natuerlijckei^ . j^j
waer in het Lichaem was voorde fieckte. ^
wert vernomen uyt de nature van den fiecke"' ^^
uyt fijn gewoonlijcke maniere van leven, ^^^„(jei
mant kout en vochtigh van naturen zijn» ^^ ^jtfe
heet ende droogh, wanneer fy beyde een ^ j^^^elc
krijghen, foo moet den eerften ftercker ve ^^
werden, als ftercker oorfaeck in hem gj,' be-

ibodanigen Koortfe te verwecken. GelijcK·"^ ^^^
vint, dat nat hout meeder vuur van ^'^^".^^^rbte"
te branden, als 'tgene dat drooghϊβ,'ιννεΙοΚίΐ^^^
lijck ontitéken wert.Dan de groote van de w ^^^
middel, die de groote van de fieckte aenwij"'
oock na degelegentheyt van her deel verip^^ ^l^p
en vermindert werden. Dat vaft van weien
leydt,en wat overvloedig is,vereyfcht
delen, als'tgene fachten ydel is,voor-aen ^ j en
een fcherp gevoelen heeft. Een Voornaem
wil ook geen hevige middelen hebben,ailo t
daer door befchadicht ende veJbindert ρ^η-
werckingen,die tot onderhoudt des levens α ^^

Wat nu het derde belangt, te weten,"
rtierevangekuycken-.OndtïdeGeneel-mi"^ ^^^^^
fommige die alleen veranderen,fommigeo ^^^

maken.Diemaer verande£en,die moeten,ne

gebreck uytwendigh, oft inwendigh is, «P, ^jgbe
felve gheleydtwerden. Het welck in uytw e"
licht is, en in de inwendighe moetmen wei·-'^^^^
deonclediiighe» waer de Deelea ondefgë^^j^g

p^j. s c Η

iogjygjj^ Τ'^^ d® maniere van

We»h opleggen. Want alfmen weet,door
Hen Geneei-middelen lichtelijcker kon-

is het Ji werden tot het befchadight Deel, dan
te Γ weten,hoe defelvizc dienen gebruv ckt
door Μ i>elptinen de gebreken der Herffenen
Kroon. boven op'c Hooft ontrent de

geftgjjg van buyten gheleydt, die in deOoren
tgep^g "'^ii^doordeisieusingehaelt werden: maer
'iich kr'^h" mocht innemen,heeftdaerwey-
eti Lo,®*^ "^· inwendige gebreken van deBorft,
Vanby^^'^jndienftigh de Geneef-middelen, die
öien op de Ribben geleydt werden, en die-
faaelt al damps-wijie met den aeflem in-

met licken allengskens door de
lijckit,^®"" Borft leken, maer niet die dade-
i^e Mae h ^^^ geflockt werden. Alfo geneeftmen
'en Van i ^^ bovenfte Darmen door Midde-

Cjyitey , de onderfte van onderen, door

<Je we»^"' J" Ontlafting ftaet mede te letten op
ont^ft"® ^^ Nature aenwijft. De Maegh wert
^an». tj^ ^oor braken, de Darmen door kamer-
«ec höll deel van de Lever door 't water,

«ioot hér ftoel-ganck.De Nieren en Blaes

•lals. : de Lijf-moeder door haren eygen

grew^^-iijoe^ van de Geneef-midielen wertbe-
Vvijito " """-en dick. Welck te gebruycken ftaet,
van 'tGebreck, alsoock den
Peel ^ gelegentheydt van het gebreckelijck
foó dit verre afleydt, ofte hardt en vaft

^zi (Ji„ i^^'eyfcht het dunne, en weecke middelen,op
^at nad"^^^·^ ibuden doorfchieten. Maer het Deel,
Pen «fte yelder is,kan oock met dicke gehol-
ö'·'·- Dan alle Middelen, diemen in-neemt

ofc,

Vanl a.iieiViKiucicii, uiciiitii "'—">-·-""·

Verdun" ""ytenghebruyckt, verfachten, te

^«n xj.-^^^^fuy veren,te doen verdwijnen,toonen,
' Γ meefte kracht. Maer de ghene die
k^'^fterck ®®en-ti"ecken,dick maken,ftoppen,oft
®üyten at", defelvighe van binnen, otce van

^r^chtin j· {''^"yckt werden , hebben haer meefte
^üflchen I ^'''edaente. Die in haer werckinge
^atfogj^, oeydengaen, moeten oock daernahaer
S^elijcCj^ben.gelijckSalven, Syropen, ende dier-
rü"j weghen het fatfoen der

der«i ^^len. Wy fullen komen tot den Tijdr,
tebefigen.

jOoroa " genefen van alderhande Sieckten ftaet
te letten opje beqmemheyit des Tijdts.
Ρεη,^ΐο gebreken en werden naeulijcks gehol-
-'^Pele r veranderingh van middelen. Een
die voor fachre middelen t'fijner
"acrverfpu ^'jckt.moec harder aengetaft werden,
^'jn, daer 'niddelen na malkanderen noodich

•^einei] vn^'^ ^et laetfte niet byder handt

' dat het eerfte fijn werck gedaen heeft.

ït

Sooen moetmen een hardt ghefwel nietfoécken te
verdrijven, vooral-eer 't felve dun ende fachtghe-
maeckt is. Want dat foude te vergeefs wefen. £n
even gelijck de Sieckten in haer ftonden, fo veran-
deren oock de Geneef-middelen. In't beginfel van
een Sinckingh ftaen alleen te gebruycken, de gene,
die treckende van aert zijn, als dewelcke kracht
hebben om defelvighe te rugh te drijven: maer als
fy vaft gheftelt is, moetmen gebruycken middelen
om te doen verdwijnen, ofte, als fulcks niet weien
en kan, te verfwere,»^ So moet het oock toegaen in
inwendighe fieckten. En wanneer aldus op de gele-
ghentheydt der ghebreken, de veranderingh van
middelen vokht, dan heeftmen oock de Nature te
baet^ en als die teghen-werckt, dan en kander niec
veel goets uytgerecht werden.

De Maniere van Leven A^et oock uyt de ftönden
derfieckte af te nemen. Want in't beginfel moet-
men weynich eten, in 't verhoogen noch weyniger,
en als fy op 't hoochfte is, alderweynichft: om dat
alfdan, dewijl alle de Toevallen hevichft zijn, en de
Nature gantlch doende is, om de Sieckte te verce-
ren,daer van niet afgeleydt,noch met het koken van
de Spijfe elders getrocken werde. In Sieckten,die
tuffchen beyden afgaen, en weder-komen,ghelijck
Koortfen, en dientmen tegens den tijdt, datfe aen-
komen, niet te eten, alfoomendaerdoor niet heC
Lichaem, maer de Sieckte voedet. Noch ooclc
wanneer fy op haer hevichfte zijn, alfo alfdan door
den damp, die het geheele Lichaem doorloopt, de
inghenomen Spijfe komt te verderven. Derhalven
is alleen bequame tijdt om te eten , als de Koorts
in afgaen is, ofte noch beter, als fy geheel over is.

'T ghene dus verre in 'tgemeengefeydtis, fullen
wy nu wat nader gaen onderfoecken , en van elcke
iborte der Geneesmiddelen aenwijfen, op wat ma-
te, en maniere defelvighe gebruyckt moeten wer-
den,beginnende van dOntlaftinge,die alle Sieckten
by-na gemeen is. _

Het I V. CapittëE ^ ^

(l) Verfchejde foorten van Ontlaflinge. (z) Ben
ooïf^fonckvmhet Ader-laten, (l) Het nootfa·^
keli]ck.gehri4yckym't felve^ Op vpat (4) Mate^

i'})Tydt, (ó) PlaetfedeMergelateumoet w-
den, ende hoe den loop vm 't "Bloedt is. (7) Hos
de Ader geflopt dient, (8)f« ^^^^^

hleedtonderfchejdenmrt. Andere hfondera
Aftreckinghe vm Bloedt, door (lo) Egelst
{II ) Scherven, mde (12) Koppen.

(I)

Η Et Lichaem wcrdtontlaft door Alghemeene
Middelen, ofte Byfondere. De Aighemeene
{b) ζ Ontlafting

Ontlaftingh is de gene, die van 't geheele Lichaem
af-neemt, als daer zijn Sweeten ofte Wt-dampen,
Bloeyen, BrakenjendeteKamer-gaen. Want door
defe wert wel eerft,hetDeel,dat fy eerft raken,ont-
laft, maer dat ledich zijnde, oock by gevolch d'an-
dere. Het Braken fuyvert eerft, en meeft de Maeg,
de Kamer-gang eerft de Darmen,maer die by blij-
vende, vorders oock het ander Ingewant. Door hec
Bloeyen werden eerft de Aderen geledight,ende de
Slagh-aderen,die aen defelve gehecht en in-geo-
pent zijn, daerna oock het ghs'ieele Lichaem. Het
ghene door de Huyt doet vervliegen, neemt eerft
Wech dat daer naeft onder leydt, daerna dat in de
grootfte Aderen is, en fo voorts uyt het Ingewant.
De byfondere Ontlafting, ontlaft alleen een deel,
dat met overtollicheydt belaft is. Alfo werden de
Herflenen door Neus en Mont gefuyvert, de Borft
en Longen door Op-fpougen, de Nieren en Blaes
door Water-maken,de Lijf-moeder,en Speen door
Bloeyen, de onderfte Darmen door een Set-pil, oft
Clyfteer.Waer van wy nu elcksin 't byfonder fullen
handelen, beginnende van het Ader-laten.

(2) Gelijck de Menfchen,hoewel vernnfiich zijn-

de,veledinghen geleert hebben van deonvernufte
Dieren; fo is oock in dit deel van de Geneef-kon-
fte, feydt Plimm, in het 8 Boeck van fijn Natuerl.
Hift· op't 26 Capittel, ons een Leer-meefter ghe-
weeft net J^vier-paert, een groot beeft dat hem in de
Nijij een Rivier in 't Landt vanEgypten,alwaer van
oudts de eerfte Geneef-meefters geweeft zijn, ont-
boudt. Dit, wanneer het verneemt dat het door
3anghduerighegulficheydt, met alle te veel bloedt
overiaft is.fo begeeft het hem op den Oever van de
Rivier, om te vinden eenich verfch afghebroken
riet * en een fcherp-fiende,quetft daer mede (fijn li-
ciaae'm daer in drackendej een Ader in fijnDye, en

ontlaft alfo fijn Lichaem,dat anders infiecicte ^^
ycrvallen, van overtoliich bloedt, en hens da"
telendein 't üijck,fiuyt fo wederom de ορ^"'"»

i l) Het gene dit Wjl-faert door
geven van de Nature aldus in 't werck ft^if»^^
door ondervinden, en reden van den Menie ^^
vefticht feer dienftich te wefen. Want het bloe
kan niet alleen quaet veroorfaken, als het q
maer felfs oock als het wel goet, maer al
vloedich is. Derhalven, wanneermen r^j^el-

Vleefch gefpannen is, ende de Aderen dick ''P ^f^^
Ien,en daer door gevaerloopen om te bO"^® ^gj·-
fieckten, uyt ont&kinge, ofte verftopping^E
oorfaken,en fulcks met geen Af-fettende, λ^ο
dere Middelen te helpen is: fo moetmen ten e^ ^^^^
komen tot het Ader-laten. Want het felvig® ^^^
fachtterftontdefpannende pijn, verlicht jg^
fwaerde lichaem, het welck aldus verquick"^ newij'
bequaem wert tot alle fijne werckinghe. jgf
oock hier door de natuerlijcke warmte me
lucht krijcht, ende de gefloten nauwe jjr^en

nen, foo werden daer door de dreyghende he j,
vermijdt: Men mach oock laten in quaet {te
fo veel te beter hoe het meerder is: dan i" ^
1 minder hoe het quader is. Want dan is beter
bruycken een Geneef-middel,'t welck
alleen de quade vochticheydt af-drijft: ^
Ader-laten het goet (waer door de krachten>t" . j.

Étijdt byquaetBloedt, feer flap zijn, , ^ ^yt-
vermindert werden) foo wel, als het quaet iaet j
loopen. fti

(4; Ofmen Veel oft vr^nichLaten .u^eo·
meten na de fterckte derSieckte, en derKrac
Als de Sieckte groot is, ende de Krachten
moetmen fo veel Laten,als de Krachten
konnen verdragen : matelijck als fy beyde
zijn: maer wanneer de Sieckte wel gi·"®^'?! be^
5 Krachten flap zijn, is beter.om die te beboi^^^ Ly^
I quaet Bloedt allengskens, dat is, in verfchey^e
! fen af te trecken. Dan alfoomen in andere ai
niet alleen en dient te fien op 't gene voor de vo
ftaet, gelijck d'oude PoëtTerentim feydt,maer
voorfien het gene toekomende is: fo moet
de in 't opmercken van de Krachten,met ^Ι!^^' Jo,

let werden op de ghene, die teghenwoordicoj^j-j^

maer op de gene, die na het Laten nocb
ven. Want defelvigc moeten de vordereOe ' ^
middelen noch doen wercken, tot overwin™ &
van de Sieckte, die fy noch hebben uyt
Daeromift alleBjdt fekerder wat te weynJ^ '
te veel te Laten, alfoo het weynighe wederojn

haeltkan werden, ende niet het vele. a.-.nb^

( f ) Daer het Laten vereyfcht, is het beite >
Beginfel, alfo alfdan de fieckte noch met hWjffte
klommen is, ende de Krachten «P baeruei ^
zijn. Dan dient wel, dat eerft Maegh, en

f

' ^^ weten, wanneer de
^ndediVf pr r" wachten : Ta%QX?kuris,Squymncy,
Siecltten willen geen uytftel lijden. In

tïioettne ^^^^ komen, ghelijck Koortfen,

Nature in haer hevicheydc: dewijl de

^^ittientn doorbeydete fcer bepAiaert werr.

S °'^~'^0"^envanSieckten wil !aten,ofre
'^'tbeft ■die dat moghen verwachten,foo
Van de S " "^orgenftont. Want met het opgaen
het Bloedt dunder, en alfo bequa-
leottii^ji ^^· Joopen. En fulcks na dar de Siecke
^an da^" i!^" wacker geweeft is, en fijn Spij-
(6) π voren, wel verteert heeft,

wef 1 daermen de Ader fteken fal, moet
^aritit g^^®wreven werden, totdatfe geheel ver-
f ^ "isn arm naeuvv gebonden,om het
Jechtbo^^®"'^^ houden. Sulckswert altijdc gedaen
«et welrv j plaets, daermen de Ader iteken wil:
even^gjj eryarentheydtgheleert heeft, fonder
'chjgjjg ^^ reden te weten. Want indienhet ghe-
het Bloedt van bovenen naden

ant

^^ cc fl- ---«-AJlCitUt- ναι» UVJVtliWll ll<t i-l^ü UaLII.

Bytde h^» "'geJijck dus lange gemeen is,als of het
'en tia ^ '^der door haer tacken onder de Oxe-
kelij^-jj 5" gefonden werde, dan moft noodtfa:-
die bove Ader, die onder den bant komt.maer
ganifci, teerder bloedt gheven. Hetwelck
floten j^''"·^'·® bevonden wert, en daer uyt wel be-
ïen (wa ^ van 't Hert door de Pojs-ade-

chaettiΤ kloppingh komt) het geheele li-

de 4(}„^'^°r-gedreven werr, en dan wederom door
^'^cken "yt d'uy tterfte deelen na het Hert ghe-
ontfg^ aldaer verdunninge,en vernieuwinge te
Oet Lap"· Sulcks blijcktdaer oock aen,dat,airmen
^'ngetf"^-'^ ophouden ,en het bloedt floppen,den
^elcit ηΓί!'^'^ boven de opening, maer onder: het
η '^ovenft foudemoetengeichieden,by aldien
Pe Tvae-L^^'^eren het bloedt na beneden fonden.

het IJl leere is te iien en te voelen

gaet. v^ der weghen, daer het bloedt dpor-
i^^SlaoK "jVan het Hert in't nederdrucken door
's) gedrev kloppingh (het welck de Pols

L''«e^pn? ^^i^dende, en vintaldaergeen verhin-
Hn ^^jan daer door de Aderen,door het op-
j^ckenÏ?®'^'·'felfde wederomtoege-
^'^idoofi?; wel een weynich tegen-gehou-

nip ί"^^««i^iw-fjdie in de Aderen alleen ftaen,
®®tHerr ^^®'^· Alfo dsKJap-vlieskpis, allegader na
^"jo. p^ gaen, ende tegens het Hert gefloten
Jyt (Je " IS de oorfaeck, dat het bloedt, 't welck
οονςη gelaten wert van onderen, en niet van
toonei^^^nkomt; ghelijck óeHeel-meeflers oock
^atiQ Jp^ "et niet wel volgen en wil,dat fy deAder
«Oorno^i,^" "a de openingh toe-ftrijcken, en daer
nVc«/e,"^eenich bloedt doen uyt-leken. Van dit
^oor heVw ® geftadigh om-trecken van het bloedt
^^^ ons s""^'®breeder te fienin't eeifte Capittel

(7) Na dat het bloedt geftopt.en den Laet-banc
wech-genomen is, fo moet de openinge fuyver en
droogh met een Spongye gemaeckt werdenj want
als daer eenich bloedt blijft fteken, dat belet bet
toe-heclen, ofte breeckt daerna wederom op, ofte
komt tc fiveren.

( 8) Het is beter,dat het bloedt ontfangen werc
in Tin, Silver, ofte Aerde-w«ck, als (gelijck noch-
tans ghemeenlijck gefchiet) in Koper, dewijl het in
het felfde van Weien,Verwe,als andere Hoedanig-
heden,lichtelijck vf^ndert,waer door het oordeel,
datmen daer uyt van de Sieckte nemen foude, onfe-
ker ghemaeckt wert. Men moet oock nier in een,
maer in verfcheyde Beckentjens het felve latea
loopen, om de verfcheydenheydt wel te konnett
aenmercken. Waerin aldereerittelettenisophec
Wefen van't bloedt. Het is Taeybloedt,'t welck
langhfaem uyt-loopt, ende als lijm aen de vingher
hanght, gelijck goet en gematight bloedt geen van
beyde en doet. Het is Dick.en Vaft.veelVefelen
hebbende, dat rafch runt, en ftijf wert: het welck
Verftoppingen, endeSieckten, daer uyt onftaende»
veroorfaeckt. Datlanghfaeni runt,is dun bloedt ί
maer 't gene, dat nu al kout is, en niet dick en werr^
is ofte heel waterachtigh ofte bedorven, als wiens
Vefelen (die het bloedt dickte,ende vaftigheydt ge-
ven) al t'famen verrot cn vergaen zijn. Dick, ende
vaft bloedt,wert metmoeyten van een gefcheyden;
Dun bloedt,lichrelijck: maer 't ghene bedorven is,
en fcheydt niet, dan fo dra het aengeroert werr, en
het vlies,dattergemeenlijck op drijft,maer geraeckc
en is, foo loopt het in kleyne deelen, die veeltijdts
verfcheyden gheverwt zijn, van malkander. Veel
geel Water op het bloedt, als het kout geworden is,
drijvende, beteyckent oft veel-voorgaende Drank,
oft een fwacke Lever, gelijck in Water-fuchtige,oft
oock dat de Nieren verfwackt, ofte verftopt zijn :
uyt welcke oorfaken de Weyachtige vochtigheydc
te overvloedighej in de Aderen onder het bloede
vermengt wert. Evenwel en dient het bloedt fon-
der defelvige niet geheel te wefen, gelijck in de ge-
ne, die gantfch fober drincken: want al te dick
bloedt kan qualijck door de kleyne Aderkens ver-

fpreydtwerden,het welck daerom defelvige lichte-
lijck verftopt. Het Schuym, dat op het bloedt
drijft, indien het niet veroorfaeckt en is door fterck
uy tfpuyten,betuyghr grooten brandt van die Voch-
tigheydt, wekkers Verwe het draeght: gelijck root
Schuym, van root bloedt^ Geel, van Galachtighi,
Wit, van flijtnerich; bruyn, van fwart bloedt.

(9) Dit IS in 'tkort van de Algemeene ontlafting
door bloedt-Laten. Maer wanneer her bloedt in
eenich Deel fo vaft fit,dat het noch door Openingh
van Ader, noch door afdrijvende Geneef-middelea
uytghetrocken en katl·werden : in fulcken gevalle
moetmen komen to: foodanighe Behulpfelen, die

(l>) 3 ^p

op het Deel ièlve haer kracht konnen doen, daer
opgebracht zijnde, en alfo oock ontlafteiide. Soo-
danige zijneen Egel, Scherven,en Koppen,die het
Bloedt uyt het Deel felve,dat aireede befchadight
is, merckelijck trecken.

(10) DenE^e/en bijt niet alleen doordeHuyt,
niaergaet, wanneer defelve teerisjgelijck in Kinde-
ren, noch dieper, en fuycht allo het bloedt uyt, tot
dat hy vol, en gefpannèn zijnde, van het Deel, daer
hy aengheftelc was, afvalt. Soo dat de Grieckfche
ÏöètTheoaim, de Liefde, die tT-°de het bloedt van
de Minnaers uytfuycbt, niet qualijck by den Egel
verghelijckt. Het gebeurt oock fomtijdts, dar, al is
den Egel al afgenomen,de plaets noch fterk bloey t,
infonderheydt wanneer hy op een fwellende Ader
gefet is, ende dan ftreckt hy voor een vlijm. Aldus
treckt hy fomtijdts uyt deSpeen-ader het bloedt fo
overvloedigh,dathet feJvemoet opgheftopt wer-
den. Maer en kan niet veel trecken, wanneer hy op
een harde Huyt ghefet wert, ofte daer geen groote
Ader onder is. Derhal ven komthy meeft in het ge-
bruyck om de Gebreken uyt te fuygen, die boven
jn de Huyt zijn,gelijck Schorft,quaet Zeer,puyften
aen de Neus, Aengeficht, en diergelijcke.

(11) Het Scherven gefchiet inet het doorfnijden
van d'Opper-huyt, rakende tot in de rechte Huyt.
Het ontlaft alleen het Deel, dat alfo geraeckt wert,
ten zy datter een Ader ghequetft is. Het is een
rechte Geneef-middel voor de Huyt, ende de Ge-
breken, die wy ghefeydt hebben, dat den Egel te
hulpe komt. DaerbenelFens van verouderde Har-
digheydt. Kout, Vuur, en andere Bedervinge,in de-
welcke de Natuerlijcke warmte verftickt zijnde,
noodtfiikelijcken moet verlucht werden.

(12) Maer het Scherven fal veel meerder bloedt
gheven, indien een Kop terftont op die plaets gefet
wert, die dan krachtigh het bloedt in hem treckt.
Wt wat reden de Koppen aldus na haer trecken,be-
fchrijft ons FImarchus in fijn Plaionifche vragen. De
Lucht, feydt hy, die dicht aen het vleefch is van de
Kop,met de warmte omvat en ontfteken,en dunder
geworden zijnde als d'onfienlijcke gaetjens in 't ko-
per, fchietin gheen ydele plaets (die niet gevonden
"Wert) maer in die Lucht, dewelcke, van buy ten om
den Kop is, en ftoot haer wech, die weder,die voor
hem IS, en fo ftoot gheftadigh d'een Lucht d'ander,
die aen'twijeken is, trachtende te komen in de
plaets, die ledigh gemaecktis.doorhet vertreck van
de eerile, ende de Lucht alfoo komende op het
Vleelch, dat van den Kop ghevat is, ende onfteken
zijnde, doet het Bloedt in den Kop fchieten. Door
kracht van defe Hitte, uyt de Vlam van het aenge-
fteken werck in den Kop veroorfaeckt, en treckt hy
niet alleen al de dunne vochtigheydt, ende geeften
die ontrent het Deel fweven, maer oock het ghene
eerder ende dieper leydt. Ende als de Huyt te vo-
ren gefcherft is,dan wert het merckelijk in
jetrocken: maerals dieglat, en heel blijft>io tre^^^
hy uyt verder, ende dieper Deelen in deHuy·^' ^^p
plaetfe, daer hy ghefet werdt. Den naemvanA.r
fchijnthem gegeven te wefen, na de ge^Ü^'^^^'^en»
hy heeft met den Kop,ofte hetHooft van eefj^^
fche : en fo is mede van Hippocrates gefeydCjji.®
Hooft op ons Lichaem ftaet als een Kop > "'5 ^^^
onderen vele dampen ontfaneht. DenKcP'S , ,

quade hoedanigheyc
derhalvenminder mifdaenbyde ghene,
twee, driemael 'sjaers.fonder veel ooriaecks "
Koppen, als die haer, Gefont zijnde, uytq"^
wooiite doen Laten, ende haer Lichaem „^e
van goet Bloedt, fonder noodt,berooven. P^-'L^t
alfo vrywillich,'t ghene eertijdts in den oorlog»
een ttrafFe op-gheleydt werde. Want men plag g^
oude tijden, gelijck Agellius fchrijft, lo. Ne«·
de Krijghf-knechten, die haer qualijckgheq"^g
hadden, tot haerfchande, een Ader te openen,en ^
Bloedt te Laten. Het welck hy meent, dat m ^^^
beginne gedaen is aen bloode Krijghf-knechten, ^^
wiens ghemoedt van de natuerlijcke geftalt^^
weeck, als of het nietfoo veel vooreen
wel voor een Geneef-middeJ te rekenen was
dat het felfde daerna oock om veel andere
den, door ghewoonte, in't werck geftelt „fje
al de gene, die mifdeden, niet wel met den fo
bewaert en waren. ^Vbe'·

Dus verre is gehandelt van de Middelen,
Bloedt, gelijck het komt, fo in 't gemeen,als' ^^^
byfonder afnemen: derhalven fu len wy '^"/^jtefl
tot de ghene, die de quade vochtigheden at-i^
ende fuy veren.

Het V. Ca^el. ^^^

(I ) J^erfchejde foorten van Purgatien. ^'^J^Ufj,
oorfpronckj (3) hetgekuyck^ van ^^^Κ ,^^ί
(45·) Μooc^ bejde vm de Clyfleren. l'^L ,
dienfide Setyil doet. (7) Denaert, X-

denheydt vm de T^urgatien. ( S ) "^^yj^icr
hruyck^enonderfcheyden vcerckmgk.

• Mate,(io)r^,iii)roor-krejdmgc.

terniet alleen deghemelteghemeem, ,
byfondere Turgmen 7ψ, als (i 3) Λ^
len, (i^j^ijl-middelen, ende (ι^)ίί^Ψ' ·'
'Borfi-middelen»

WAnneer de Overtolligheyt, ende
hedenonfes Lichaems. l"oo verremOn^^^^f,
heydt, ofte bedervinghe gherocht zijn, ^ele
door goede Maniere van Leven, noch door ^^^^^^

'"gfiebo""^^' Nature, ofte

bracht Warmte tot haer vorige goetheydt ge-
Verre y^werden, dan moet al 't ghene, foo
Γ k" ftantafghewekenis, als

Geneer" · wech-genomen werden door

Voc},j-~™radelen,die kracht hebben, om de quade
j&^^^enuytden Lichaem de drijven. Sooda-
^feck e «ioor Braken, Clyfleren, ende Af-

(2') Purgatie genoemt.

Γ ' zBoeckvan de Nature der

«nde "f'jft.over weynich eeuwen (hy ftorf twee
> ^"^"gh Voor de gheboorte onfes Heeren )
VVefen der Geneef-meefters bevonden te

Honden haer ingewant met Braken
"^igb, enH' ^^ Honden, alfo fy feer wraetach-
"^eoveri ftSulfich zijn>iookomen fy haerlichtelijck
%aer van f "' welck fy vernemende, Gras eten,
^yt fctijj ^y hare overtolligheydt uyt-braken. Hier
Boerk'' ' 4· tJapittel van fijn

«raken dit Beeft oock de Menfchen het

(5) aengewefen.
alle de Lijf-moeder in den Arbeydt, met

^^^'■felven van bovenen toe-treckt, om
ghepri J^'^ntverloft tewerdenrevenalfo deMaegh
Van OM fchadelijck

Jjovener by-een treckende,begeefthaerna
[ttiijtend' Eraken, alles, wat haer tegen is, uyt-
«3erey^'^odatin defe bewegingede Maegh van
^elen Η " fpringht, ende de naeft-liggende
i^ckt vaft is, met groot geweldt uyt- ,

«jck, fo"'^';^·" valt het Braken fwaer, en moeye- ■
'lauWpn fl §he meerder, fommighe minder. Die
lang" "^ck van Borft zijn,en die eenen fchralen
^eltltL hebben, en konnen niet, als met ge-
geftelt ïiiaer feer lichtelijck,die recht anders

^^derom geweldigh,en gevaerlijck de
Tering, achtige, dieeenige onftekin-
'^yt te ντΛ" 't Ingewant gevoelen: want daer
Wn oft Bloedt-foou

otifuyver "^g^weldigh fchudden, verfwackt, en de
?ooft V-P daer na toe gedreven: het

Maer dar ? u ' ^^ Sinnen befwaert, en verduyftert.
rfteVan η ^ matelijck valt,is 'tghefontfte,en
«jckev" t P'^urgatien.Want het treckt defchade-
^ettde^°^'gheden uytde Fonteyne felfs,.het fuy-
■ ^«len π ^y gevolch de naeft by-leggende
W verlo ''^^^ven ^en i^er goet behulg-middel

onder

felv

i;·

Dan men dient evenwel, alfo het een Beweginge
teghens de Nature is, dewelcke den wegb,om haer
te ontlaften, door de Darmen ghekofen heeft, de
Maegh tot het Braken niet te gewennen. Herodom
getuyght in het 2 Boeck van fijn Grieckfche Hifto-
rie, op 't 78 Capittel.dat deEgypcenaers ghewoon
waren haer alle Maenden te fuy veren met Braken,
en Clyfteren,tot onderhoudt van hare gefontheyt r
meenende dat alle Qualen den Menfche over-qua-
men üy t Spijfe, die fy aten. Dan, al valt defe reden
veeltijdts waerachtigh; foo en is nier minder waer-
achtigh,'t gene Piutarchus fchrijft in fijne Leerziigen
der Gefontheydt; Dat Braken en PurgereBileelijc·.
ke Geneef-middelen zijn van overdaedt, ende die
niet ('twelk Plato oock feyde in Timieo) als in grootc
noodt en behoorden in 't werck geftelt te werden.

(4) Wy hebben gefeydt, hoe het Ader-laten, en
Braken ghevonden, ende de menfchen geleert zijn
doordeBeeftenieven-eensis't oock gelegen met
de Clyfteer. Daer is, fchrijft de ghemelte Plimm 8,
27. een Voghel in Egypten, met namen Ibis, (den
Oyevaer niet ongelijck, ende hier ontrent de Stade,
van Akxandrye, uytghebeeldt) die in fijnen beek het
Nijl-water opnemende, dat deel doorfpoelc, doos

De Clyfleer komt eerit.en voor-al te bulpe de
Gebreken der Darmen, infonderheydt de Dicken.
Want alföoder een Clapjen, ofte Middel-fchotjen
gheftelt is in den Kertel-darm,by den Blinden ofte
Slog-darm,.het welck maer open gaet na beneden,
ende na bovenen gefloten is,foo en kan de Clyfteer
daer niet voor-by fchieten. Derhalven kan een
Clyfteer beft de Onderfte, ofte Dicke Darmen
fuyveren: want fy daer in komt met haer volle
kradit, waer toe een drancsken, datmen in-neenu,

met

tS J. ν. Β Ε ν Ε

riet dan flapper, als door de lange vvegh veel afge-
nomen hebbende.en kan geraken. So vele dan alifer
gebreken in de Darmen vallen,fo vele foorten zijn-
der oock van Clyfteren. Sommige ftillenPijn,fom-
mige verfachten de fcherpe vochtigheden,fommige
füyveren en verdrooghen de Sweringen, fommige
maken Af-treck,rommige Stoppen. Het begin van
alle Purgacien is eenClyfteer,die maeckt debaen
klaer voor den Af^treck,en neemt wech de beletfe-
len van 't Braken. En wanneer in de Darmen eeni-
ge taeye Vochtigheden vaft iittéh,ofteeenich ander
Gebreck aldaer te ghcnefen is, fo moet voor ai de
Vuylicheydt ende Winden door een Clyfteer afge-
ièt werden, op dat daerna de volghende GeneeC-
middelen meerder kracht fouden konnen doen op
het Gebreck felver. Op de rechter zyde het Li-
chaem geftelt zijnde,fo fchietfe lichter en ralfer op,
en dieper inloopende, befproeyt de Darmen: dan
op de flinckerzyde leggende,blijft dickwils hangen
in den Rechten, ofte Kartel-darm,die door het ge-
wichte van d'andere ghedruckt wert. Wanneer de
Clyfteer niet wel wercken en wil, foo wertfedoor
een ander, die fcherper is, ofte door een Set-pil
wacker gemaeckt.

(6) Een Set-pil kan veel minder uyt-rechten, als
een Clyfteer (want hy cn neemt niet wech,noch en
gheneeftniet van't gene de Darmen befchadight)
maer maickt daerom alleen kamer-ganck, om dat
hy doorfijn fcherpigheydt het endt tot uytdrucken
verweckt. Dickwils Pillen fetten,opent,en veroor-
faeckt de Speen, die al te fcherp zijn, verwecken
fomtijdts Sweringen, Tot de gebreken van 'tendt
maecktmen alderhande Set-pillen,fuy verende,ver-
fachtende, heelende» na het de gelegentheydt van
't gebreck vereyfcht.,

( 7) Gelijck de Boomen ende Planfoenen haer
voedtfel uyt der Aerden, den Amber-fteen het Kaf,
en den Seyl-fteen het Yfer na haer trecken.door de

felijckheydt, die tuflchen defelfde is van Wefen oft
elfftandigheydt: van weghenfoodanighe gelijck-
heydt trecken mede de Purgerende geneef-midde-
len.de quade en onghefonde Vochtigheden uythet
Lichaem. En derhalven en is't niet genoegh datmen
yemant purgeert, maer men moet juyft fulke voch-
tigheydt purgeren,en af-drij ven,die de fieckte ver-
oorfaeckt. Want die de koude vochtigheydt af-fet,
daer de Gal in de weegh is,die en verlicht niet alleen
deSieckteniet, als de Oorfaeck in 't Lichaem la-
tende: maer befwaertfe, als wech-nemende de
vochtigheydt, waer door de hitte en fcherpte van
de Gal wat verfacht, ende in den toom ghehouden
werde. Waer uyt blijckt het groot mifverftant van
de getneene Lieden, die meenen dat het evenveel is,
als fy maer eenPurgatie en laten halen by den ge-
nen,die haer niet ghefien en heeft,ofte oock dit on-
derfcfaeydi niet en weet. Na in defe ghelijckheydt,

Κ w y Κ s

'tgene fterckft is,trèckt het flapfte; fo treckt^^
harber de Gal, niet in tegendeel de Gal den
ber,om dat in den felven ftercker kracht yjo
verweckt,ende geholpen wert door de war»··
de Gematigheyt. Maer alft gebeurt, datter
nich van een Affet-middel ingenomen wertj^^» ^^
van de veelte der vochtigheydt komt overlte'F
wefen,foofalhetfelvefijne affettende k«cht v
liefen.en in een andere felfitandigheydt veran
ren. Het gebruyck wijft ons aen driederley
van Af-fettende middelen. Deeeneis Y^^i^^oe-
aerdige,wekkers kracht,en wefen venijn'cn ^
danigh gerekent werden,Coloiiuin(.appel.Sca^'''^
Ammony. De andere ordre is vangantfch j^J,,
die weynich afwijcken van den aert der Voen

ghelijck daer zijn Pruymen, Corinthen,Violen-

deren, Manna, Wey, Morgh van Calfie.Th^J^^ ^^
den. De derde is van Middelmatige,waer g,

hoorenRhabarber,Agaricus,Sene-bIaderen,fl^^^^

Ineen fterck Lichaem,en datlang gevaft^^^ jS jn-
andert een weynich van een facht affet-nii" ^

genomen,in de felfftandicheyt van't lichaem

een deel van 't quaetaerdigh, al is't oock weyr-i^ ^^^
een bedervinghe het venijn na-by komende · ^
middelmatige in de vochtigheydt,die het ^^^
fetten, dewelcke in 't lichaem overich is, en ο ^^^
quaem om 't felvige te voeden. Derhalven,ai i ^^
Agaricm warm, kan evenwel in Pituita, ofte ^yj·^
vochtighey t veranderen,als die niet in
maer in wefen foodanige vochtigheydt en ^ψ]'',

(8) De Purgatie is de rechte Geneef-n"ddd ν
vervuylde vochtigheden. Want al 'tgene lo gj,
veren bedorven is,dat het de natucrüjcke trapf^

lichaem beftrijdt, te weten, maer oock, om '^i^^^ce
alfle gevreeft wert, voor te komen. Nu na de ^^^^
is van de vervuylde vochtigheydt, fooffloet ^^^^
ivefen de foorte van 'cGeneef-middel.^^^^fi;
füyveren de Gal, andere het Slijm.andcre net . ^
bleet,oftfwarteGal,andere de waterachtige ^
tigheden ,· die wy hier na elck op fijn or^^e r^
verhalen. En ghelijck de foorte van vocmy^
—- aenwijft,door wat foorte van Purgatie gj,
ipflrpv(>n «jprrion- C^ rnnnt fle p-elesentn»-;

ons

Ifde, hoe fterck "ciie weien .
Purgatie kan genoegh trecken uy

-----------„js lichaems, een middeltnatigbe.«J

rte groote Aderen, een ftercke uyt her iiyrterfte va'^
t iichaem.ende de byfondere Declen, licht e" g"®
mackelijck valt het fuy veren van de Maeg en U^J.
men: befwaerder van de Aderen in 't Dsrin-ic-^fy'^
daerna van de Lever, ende Milt: maer aWer-t>e
Iwaerlijkft van de feifflandigheyt derdeelen.die t^^

(9) wegen heeft,

dat V Purgeren moet afgemeten werden

isafte ηΓ oftebefwaerlijck af-lchiet, en fulcks
^ochri^®^" "y: de geleeentheyt van 't lichaem,de
^«'ese^r^'ï' den Tijt, ofte het Weder. Onder de
^'ghevt van'tlichaem ftaen begrependeGema-
«ti fchr', .yeftalteniffe, en Gewoonte. Wt een dor
^eel uyj L "'^haem en is niet veel te trecken: maer
" fterclf' vochtigh ende vierfchotigh is.
der^^? vaft lichaem , wiens ingewant, aderen,
lèlve nauw zijn, ofte lichtelijck verftop-
jchot teoh'^®'''^ benauder werden, houdt het over-
i^aet Γ ' uytfchieten.

Vroy^ " '3cht, en los lichaem, gelijck daer is van
^Pender ^'"deren, ende die ledigh gaen, isveel
l^^torlfp'L ^®"'· het felve de beweeghde, ende
biert''""gheden bequamelijk haren loop heb-
Ijptrip y "^'^cken arbey t doen, gelijck oock die wat
•^icicleig " S^voelen zijn,en vragen niet veel na flappe
^at gg^ ·. in tegendeel werden haeft bewogen, die
t doQ. ς?" zijn, als oock die, ofte van Naturen,
J- j ofte Maniere van leven, teer, en

r" qq J"· Pie gewoon zijn dickwils te purgeren,
V^'^^oti» Ρ urgatie te bewegen , aisdie

ri '^eftn P'^oon zijn. Want felve het Dencken, en
■■ her leelijk in te nemen, maekt dickwils

^^ckfig^ oitftellen de nature los, ghelijckfomtijts
her Α " ^^"ck, ja het fien van het Beeckertjen,
Λ gckerj:''^P^^ken in geweeft is. lek heb een Bac-
pfi Gene Γ ^ leggende,maer hoorende dat fij-
ovet Refter de trappen op-quam, wel herte-
· door het inbeeden dat hy kreegh
d ^'^had de Drancken, daer hy de proef af
'^iriftJ TÏf^lfs los-lij vigh zijn, werden doof
Wt (Je Vurgatie haeft geraeckc. Nu ftaetoock
J^fgatiej??^ ^an de vcchtigheydt de mate van de
„"^^utinep 'i^af te nemen. Waterige vochcigheyt,
%atte OSchiet lichtelijk af: in tegendeel flij m,
Η ^^Udp^ VeelvOchtigheydt,en die als tegen-
gelijck in de fwaer-lijvige, ende de
fi ^^ Vele' ° dewelcke uyt eenige andere oor-
/i^PpePy °^'?rtolligheyt vergadert is, kan met een
a^^'^^^^en den buy ck doen omroeren , ende een
^^'■«ti 2e verwecken. Want dien overvloei,de
een v^?^"^ Z'jnde, loopt lichtelijck uyt, gelijck
la"· "'et door ftcrckte van de Purgatie,

Η ' gciiirl Γ de nature, die haerfelven ont-

V ' wel dickwils van felfs doet, fon-

'"gekomenis. Hier moet daerenbo-
k^^ontrSr/u^^^^^^P^^^Tijt.en het Weder,
^'ochtilHonts-dagen.iirer weynigen fcher-
' "gheydt in 't lichaem, en die oock na buy-
tegendeel de Zuyde den buyk vochtig,fachr,en week
maken. Derhal ven werden alleen in defe ghelegent-
hey t de Purgatien op haer bequaemfte tijt ingegeven.

(10) Wat vorder de Tijt belanght. 't is beft in
Sieckten, die haren fc&r hebben, te purgeren op den
goeden dag. Want wanneer de fieckte minder drukt,
en de krachten verhaelt zijn,a!fdan kan het wercken
van de Purgatie lichtelijcker verdragen werden. Is
oock noodigh, dac fulcks gefchiede 's morgens, en
in een ledigeMaegh,alfo anders her eene het ander
in de wege zoude wefen.

(11) Maer, gelijck in alle andere dingen, fo moet
oock m't Purgeren, voorgaen een Bereydinge, waer
door de wegen geopent, en de voclitighedendriftigh
gemaeckt werden. Soo dat vooi eerft het Licbaena
hier zo voorbereyt moet wefen, datalle de wegen,
die de Purgatie door-loopenfal,endoordewelcke
de fchadelijke vochtighey t fal uytgeworpen werden,
vry en open zijn. Derhalven en dient de maegh hier
niet door te veel vochtigheden wa!ghachtigh,op dat
de Purgatien ten eerften niet uytgebraeckt en werdt,
'tEn dient oock niet dat de dermen verftopt, ofte
benauwt zijn,dewijlfe alfdan het wercken fouden te-
genhouden,-waer door dan krimpinge, qualijckhey t,
en draeying in 't hoofc komt te veroorfaken. En by
aldien darter gecrocken moet werden uyt het inge-
want , de aderen, ofte ook uyt de geftalteniffe de Li-
chaemSjZO en moetmen niet alleen ma^h, ende der-
men, maer oock de aderen van het derm-fcheyl, ende
het ingewant vry en onbekommert zijn. Derhalve»
dient voor het purgeren alle walging wechgenomen,
'c zy door vaften, 't zy door braken, 't zy door een
Pilleken van Aloë. Als den Kamer-gangh langh ach-
tergebleven heeft, of hart is, fo falmen eerft een ver-
fachtende Clyfteer doen zetten. Hierenboven ver-
ey fcht oock de fchadelij ke vochtighey t haer berey t-
fel. Want die hart ende dick is, en wil niet doet de
nauwe wegen in den buyck fchieten: die taey is,
blijft tuffchen weghen hanghen. Daerom moet het
harde verfacht, het dicke verdunt, het taeye en flij-
merige gefuy vert werden, al-eer datmen 't felve pur-
geert. Al 't gene fulcks doet, opent oock met eenen
de verftoppinge der aderen, door dewelcke de Pur-
gatie gefchieden fal. En dat is ofte voedfel, ofte Ge-
nees-middel. Van het eene hebben wy gehandelt in
den Schat der Gefonthejt, het andere fal hier volgens
aengewefen werden.

(12) Behalven dePurgatien, die het gheheele li-
chaem ontlaften, foo zij nder noch andere, die alleen
maer byfondere deelen en fuy veren, gelijck de gene,

(c) die

diedoenNieflen,Quijlen,en Op-hoeften. Maer men
dient defelve niet te gebruyken voor al-eer het ander
weigefuy vert, en van alle vuyligheyt gereynight is,
op dat fy van elders gheen quade Vochtigheydt en
trecken, in het Deel dat fy willen fuy veren. Want
altijt moet het Algemeen gaen voor het Byfondere.

■( 13 ) -De 'Neus-miMelen in den Neus geftcken, of
opgetrocken zijnde, trecken de overtollige vochtig-
heyr uyt de Herirenen.Sulcx moet gefchieden met'et
Hooft voor over, op datfe recht mach fincken door
het Seef been, en ntet in de iïele^ichieten. Dit is
dienftig in Slaperige iieckten,Lo0iTihèyt,en inwendi-
ge Pijn.Het fclve wert ook door Κίφη uy tgerecht:
maer heeft, door fijn dapper dreunen, noch meerder
kracht. Want het en fuy vert niet alleen de Herife-
nen, maer het treckt oock na hem 't gene in 't Ach-
terhoof! , en na de Kele felve komt te fincken. Dan
is ondienftigh, en fchadelijck voor de gene die met
fwack geficht gequelt zijn; dewijl het, door de na-
derheyt,met eenen de vochtigheyt na de oogen
tieckt, die bequamelijcker na de mont toe getioc-
ken wert.

(14) gayV-OT^fi/geknauwt oftegefpoelt zijnde,

trekt het Sever en Qnijluyt de keel. Dit heeft meer-
der kracht om de holligheden van de Herflenente
fuyveren, als die een nedergaende wegh hebben in 't
verhemelt van de mont: derhalven fal een Quijl-
middel fijn meefte kracht toonen, wanneerby, het
hooft achter over, in de neusgetrocken wert,en daer
na door het verhemelt. En defen Genees-middelis,
van de Konfte, deHerifenen byfonderlijck toeghe-
eygent, om diefwille defelvige rneeft onderhavigh
zijn vele, en overtollige vochtigheyt te vergaderen.
Sulcks is. bequamelijcker na het verteren van de fpij-
fe, als dewijl de rauwe Maegh noch met de koft be-
laden is.

(I f) De Longen,.ende 't binnenfte van de Borft
werdt ontlail door de Hoefi-middekit. Want al is'c
fulcks, dat van defelveyet inde Maegh getrocken
kan werden; ib is dat evenwel geheel weynigh, en 't
meefte dat inde Borft door Sinckinge, ofte eyghen
gebreck vergadert,moet nootfakelljck doorHoeften
op, en uytgebracht werden. Hier toe zij η de Syro-
pen alderbequaemft , om dat defelvige door haer
Klevende dickigheydt in de Keel wat blijven hangen,
en fo allencxkensindeBorftfacken, daer de dunne
dingen terftont in de Maègh fchieten. Sommige
Lickuigen werden ghemaeckt om de dicke en taeye
fluymen te verdunnen, andere om de gene, die al te
dun ZIJ n, tot meerder lij vigheydt te brengen,eenighe

om de fcherpighey t te verfachten

Dus verre IS nu verhaek hoe op verfcheyde manie-
ren het Lichaem ontlaft en ghefuyvert werdt. Wy
fullen nakomen tot de Geneefmiddelen, die als in-
ftrumenten van de ivonft zijn,.01« de Sieckten te
verdrijven.

■ Het V1. Capittel.
( I ) Dat alles tn de Werelt uyt TV^i^-Ajff^^
dingenbeflaet* (2 ) De»aert mn Lf,

genees-middel, en haer bjfondere οηάεψ

( 3 ) Twee foorten vmi Genees-mtddelen^ ^^
wat oorfaken verfcheydene onder malk^^^
gemenghtwerden. (4) ^J^'^^[^f Jgf-
de hoedanighejt de Droogen drievoudig» " J
fcheyt hehbm, C J ; mer Getal, Wtc^^'
tj^ate.

DEwijl alle Beweginge^,ln alle Werckinge h^^^
oorfpronk heeft uyt Verfchil en Stnjt van ν ^^
gen, die malkanderen recht regen zijn, zo

Nature, doenfe defe gantfche Werelt een getta&^
Verandering ondetworp,oock nootfakelij'^k yj.
met verfcheyde ioorten van

Verfchillenals o^^tLi

En gelijk fy de Vier beginfelen aller dingen, ^jet
en Water, Lucht en Aerde, gantfch tegen „yc
gheftelt heeft, zoo hceftfe oock alle Dingen,
delèlve ontftaet,yet tegens-ftrijdende
halven en kander geen Gebreck in ons welen ^
toe fy niet een Tegenmiddel voortgebracht gtt,
hoewel alles door de Konfte noch niet Je

nochte ondervonden en is. Soo dat veeltijtj > ^^
Sieckteo niet genefen en werden,het gebre^

is indeGeaeelmiddeleii,diedegoedertiere^ou ^^^

toe ghelchapen heeft, maer wel in ons Ver»^" ^^
noch tot de kenniffe van defelvige niet
Daer en is naeuw'Iijkseenighe Sieckte in ha^r^^
ongeneeüijk: maer daerom alleen, ofte datle^^^^,
maten toegenomen zijnde, voorde kracbtae^
neefmiddelen niet eens en kreuckt, of dat de jcb
Krachten onder de langhdurige ghenefmge ga^^
komen neder te ftorten. Derhalven zullenjvy
Geneefmiddelen neerftigh aaen onderfoecken, ^^
wat Gebruyck en Kracht fy in deSieckten hef
koitelijck, en met ordre aenwijfen. , «.„et i"

( 2) Een Medicament,okc Genecs-middei η

-^noj

Lichaem eenighfins gelijck, en wert ten laetfts 'Jpcic
in verandert, het felve voedende, ende ff |,et i»
vergrootende. Dit als het fo gelijck valt ,
de Selfftandigheydt van 't lichaem veran^"
aen het ièlve onderruflchen geen vremde

heyt mede en deelt, fulcks is een recht en νοίΛ^^^^,·

Voedfel, gelijck Rroot, Vleefch, en Ey. Maer
het in Wefen eenighfins gelijck zijnde, door») ^^^
muy tendc Hoedanighey t het lichaem "^^^p jin/jer
is 't Medicamenteus Voedfel, gelijck Latoute> β»

^ SCHAT D Ε R O Ν

" befit om 't Lichaem merckelijk te veran-
triicjj ■ voor gheen voedfel noch Genees-

otjoei·· Serekent werden. Dan 'ε gene in Wefen ons
het\v ' üy tftekenden Hoedanigheden geeft,
%cv wegen dc Ghematigheydt, als Pjrethrum,

van wegen de ghedaentc,gelijck Scanf
'Middel '' is /dat wy Medicament ofGenees-
Geftai' , hec welck vermach de natuerlijcke

(5- jN^^ffeonfes Lichaems te veranderen.
tTii^ ?^^™ees-middelen zijn tweederhande.Sotn-
liooj ƒ ongemenght, dewelcke van felfs

AndetP ρ , gheüjck jf^o/è», ΑΙββη.

^itiiDel , als die door de Konft uy t vele

Sotj^^" ^ermenghtzijn, fodanighisdenT^ew^/.
in fij^pöS'neenen, onder dewelckeoockisGwe'y
Proo,>. brieven, datmen alleen fimpele

"^ycle"' Ghemenghde en behoort te ghe-

^ruyj^ d dat God de Simpele alleen tot het ge-
oreetiej Γ '^"^^chen gefchapen heeft. Maer om niet
alleen «pn Spa-water, ende diergelijcke kan

^erli;i°^^ggetuygen dat God oock door een fon-
'iewelck ^^ Gemenghde gefchapen heeft, als

^nciete u »fwavel, falpeter, yfer, zout, en

H^t en foude oock triet volghen,
O geen r^" fimpele droögen moft gebruyken,alf-
^ocit Δ ■ ""^"ghde gefchapen en waren.Want van
pbruy^^^achtigh zijn alderhande Dieren tot ons
^^boefr ' "ootdruft gefchapen, maer daerom en
, en andere,fonder eenighe
^'Uven^^,'^."'^evermengingheniet te
^"^PeldZ ontkennen,dat al wat 1

r η " ^^"^datmen daer toe geengemengelt en
, ^oin» si"" behoort te gebruyckcn - alfo beter
Γ ' dauif'^^^^^ic kan werden van fijn kracht.Maer
ai"jcicelcke Sieckteeen byionder
jƒflijclt ko ^ ftellen,fo moetmen noot-

j] ^'ider vermengen.Daer by komt noch

wanneer het Gcnees-middei te
S ^V'at r^u'^'^^S 's.dar het eerfte door vermengin-
ofte ρ geholpen, als ^babarber met wat
ander door beter verfoet kan

'"3ueis.ueaerdeooriaeuK.vaii tnien-
'J'tfen p^^eesmiddelen wert genome uyt desDeels
ijj Voornamdijckheydt,en Gevoelen.

met den eygen, en voornamen Ge-
^ieio verr van verdunnende kracht.

Tl^etfel "bonnenkomen;fomtijtsoockfodanige,
^^^Pïïier ^®»· gelijckheyt, en verborgene eygen-
i^enSiJ' het Deel, daer na toe brengen. Alfo ver-
, "en tsec de Geneesmiddelen voor 't Hooft,

■%e

JESONTHEYT: 19

voor de Lever, Affimony · voor de Milt, Scolopen-
driiim·, voor de Lijf-moeder, Byvoet. Een edel deel,
en van fcherp ghevoelen, vereyicht (indien de voor-
name Ghenees-middel wat fterck is) yet anders haer
nature aengenaem, en 't welck haer, en haer krach-
ten kan onderhouden.Derhalven moeten de Genees-
middelen van 't Ingewantmet verfterckende onder-
ftut werden, ende die men onder fchijn van Voedfe!
neemt,gelijk toegemaekteprf»,a.ls Hippocras,6n dier-
gelijcke , om datiè aengenaem zij n, overtrefFgndiide
andere.De vierde,et^e nootfakelijckfte oorfaek' van
vermenginge is de Verfcheydenheyt van de Siekten,
alfo gheen Simpel Ghenees-middel een ghemenghde
Sieckce kan verdrijven. Want Simpel ftaet recht te-
gen Simpel,en niet tegens Gemenght: en alles moet
door fijn recht tegenttaende verjae^ht werden.

Maeralis't, datdegemenghde Genees-middelen
fo wel, als de Droogen, tot ons dagelijcx gebruyck
rjootfakelijck vereyicht werden, fo ftaet evenwel op
die mengelinge dapper te letten, alfoo mp Ibmtijdts
bevint, datter groot mifbruyck in gefchict. En voor
eerft is't een grove, en gevaerlijcke misflagh,dat,het
zy om welftaens wiI,of uyt onwetenhey t veelDroo-
gen overhoop gfhaelt werden, die verfcheyden van-
aert ende werckïnge zijn. By exempel, Als S weet-
niiddelen,ofte die't in Graveel affetten,ofte'tWater,
of de Stonden verwecken,gemengt werden met Pur-
gerendedingen.Het welck nier alleen tegens de leere
en is van de Oude Geneesmeefters: maer ook tegens
de Reden,gelijckick roerende de vermenging van de
gene,die' t Graveel affetten met de Ρ urgerende,bree-
der aengewefen heb in't Steen'fiucl{,\{&ui dewijl de
verhaelde Genees-middelen elk volgens haer byfon-
der werckinge naeenen by fonderen wegh drijven,ic>
en kan het niet gefchieden, ofte iy moeten, wanneer
iy vermenght zijn,malkanderen nootfakelijk verhin-
deren. In het felfde mifbruyck vervallen degene,die
purgerende Wij nen, ofte die 't Graveel affetten, ofte
die Sweet verwecken, met fpijsen Dranck vermen-
gen. Want daer op moet feker volghen, ofte dat de
Spijfe minder voedfel geeft, ofte datfenoch niet ver-
teert zijnde, door het Genees-middel uyt de Maegh
gedreven wert,waer door verfcheyde Verftoppingen
in de Aderen veroorfaken. Ende dit is onder andere
Gebreken, die daer uyt ontftaen, dat fomtnighe van
fiet Graveel nimmermeer en konnen ontflagen wer-
den,alfo fy geftadigh de Graveelige ftofFenade Nie-
ren doen drijven.

(4) Volgens de Driederley Hoedanigheden van de
SimpeleGenees-middelen.werden defelvigein Drie-
derley foorten verdeelt.

De eerfte Hoedanigheit komt uyt de vermenginge
der Elementen,^n volght de Nature van 'tgene de an-
deiein dc Gematigheyt te boven gaet Hier dooris
een Geneesmidd^ Heet, Kout, Vochtig ofte Droog.
En om dat alles,by exempel 'tgene heet gefey t werc,

(c) 2 OlÏt

niet even groote hitte en maeckt, zo heeft bet ghe-
bruyck daer in vier verfcheyde Graden geftelt, en in
den eerften, die noCh wat duyfter.en niet blijckelijck
en werckenj in den tweeden, die merckelijck ; in den
derden, die dapper; in den vierden, die op het alder-
hooghfte, als dewelcke onder de Heete branden, en
een korfte maken.

De tweede hoedanigheydt der Genees-middelen
komt uyt haer ftoffe met de kracht van de gematig-
heyt, ofte eerfte hoedanigheyt overgoten. Van dele
ftoffe zijn ibmmigc dun, die haef lichtelijck in 't Li-
chaem, en door de vochtigheden verfpreyden ■ fom-
inige dick entaey, die tuffchen wegen blijven han-
gen , ende niet diep door en dringen j fommige mid-
delmat igh, welcjcers kracht midden tuffchen bey den
is. Nu de Hitte, in wat voor ftoffe dat fy komt, ver-
meerdert de kracht, en de haeftigheyt in't wercken,
gelijck oock de drooghte: maer kouw, en vochtig-
heythouden;die tegen. Wt defe verfcheyden Men-
ginge Ipruyten de tweede hoedanigheden der Ge-
nees-middelen, gelijck daer voornamelijck zijn, het
Verdunnende, en Dick-makende, her Suyverende en
Plaefterende,hetRaeu-makende , en Verheffende,
het Openende, enüuytende,hetTreckende,Ver-
drijvende, Wech-ftootende, het Verfachtende, en
Verhardende, het Rijp-makende,en Verrottende,het
Heeleïide en Openende, het Vleys-makende, en In-
etende , het Vel-makende en Brandende. Nu de
werckinge, uyt fodanigen menghfel van hoedanig-
heyt en ftoffe, gaet aldus toe : Een Geneefmiddeel
dun van ftoffe, dat met eenen Heet is, en fuiks onder
den derden graed, gelijck Peterfefys,opent van binnen
de kleyne weghen des lichaems, verdrijft de dunne
vochtigheydt, en verweckt alzo Wacer-loüngh en
Sweeten j maer verdunt dedicke vochtigheyt: van
buyten opgeleyt maeckt het een open huyt, treckt
oock uyt het Lichaem de Geeften en vochtigheydc.
Maer 't gene dat op den vierden graed van hitre ge-
klommen is, wert in-etende ghenoemt, het welck
ofte brandt, ofte verfweert, ofte bladeren verweckt,
ofte wechneemt. Dan het gene Dun van ftoffe, en
gematight,of oock kout is,gelijck/i;^/·» ingenomen
zijnde, opent mede ende verdunt dan lö wel met, als
dat wermis: maer buytenop 't Lichaem, ftoot het
door fijn kouw te ruege, ende fulcks met meerder
inacht, als \ gene dat Kout en r'famen-treckende is,
alfoo het door fijn dunnigheyt de kracht van de
kouw dieper invoert. Maer een Geneefmiddel, dat
in een matelijcke ftoffe kout is , gelijck Verjujs, Par-
feleyn , verftoot en wederhout matelijck de Sinckin-
gen, yerdrooght, en treckt te iamen. riet gene van
matelijcke ftoffe, en met eenen in Hoedanigheden
gematight is, gelijk Olye, verfacht, koockt,, rijpt, en
maeckt etter. Maer matelijck werm zijnde, gelijck
Camillen, ftilt pijn. Dat noch wat heeter is, maer
©nder dea derden graed, gelijck ^'Jfen,opent ingeno-

.................„..buyten als van

nees-middel, dat in dicke, en aerdachtJge
gematigheyt van hitteen koude bekomen neeic;
lijck Bolus, ofte Gefegeldeaerde, veiftopt^e^w ^^
dige wegen, ende fluy t de hnyt, verfacht het g^^jj
rouw is,en heek 't gene van een gefcheyden ^^
dat matigh werm, ofte koel is, gelijck Rofen, -'"γ
maeckt de weecke deelen vaft, en heeft dienvoifc
de een verfterckende kracht. Maer'cgheneD"-
maten, als in den vierden graed,heet is, gelijk f^
Orifigmem, Rotte-kruyt, eet in, brandt, en
korft. Dan 't ghene boven maten kout, en dro ^
is, ghdijck Cjpres-noten, ofte Gal-noten. ^

alleen inwendig de mondekens der aderen,mƒ r" ^
defelve gantfch toe, gelijck het oock alle
gen benauwt, en toeftopt, en de vochtigheae"
boven maten dick maeckt. Van buycen opg"

doet de huyt vaft werden, houdt den looppa ^

finckingen tcgen,en doet vel op een wondeψο J ^^

De derde hoedanigheyt der Genees-mJdde c ^^

komt niet voort uyt de ghematigheyt, is

ftoff'e, maer uyt degeheele fe!fftandigheyr,ende c;
anders niet alseen verborgen eygenfchap van & ^
heele wefen der Genees-middelen. Hieruy^^
tweedethande onderfcheyt j want ifzet-

fettende, fommige alleen veranderende. -by-

rende zijn, die doorgelijckheyt van weien yc.^

fonders na haer treckeaEn van defe purgerene
als in't voorgaende Capittel gefeyt «.uVt'^t S _
lichaem, fommige uyt een deel. 'Maerdegne' . ^^
water doen maken, gelijck Peterfelje, of „ jjo-
afzetten, gei\]ckByvoet, of de Fluymen op doe·
men, gelijck Βφρ, de wijlfe niet door weken, ^^
ofte met fuy veren, ofte verdunnen , ofte oPf je,
overtolligheyt uyt-fmijten, konnen wej
maer geen purgerende gefeyt werden, om datie

geen ghelijckheyt, en over-een-ftemminge yar-w ^
len en trecken. Maer al treckt wel een Scorpioe·
vergif, dat hy gebeten heeft,uyt de wonde, va" y^j
ten opgeleyt zijnde, of oock ander Tegén-gf'^'^
gelijckhey t, uy ttreckt 5 fo is dit wel een ontiait
dan evenwel gheen Purgatie. Hier onder zip
ierekenendie van buytenopde wondeleggenac
Pijl ofte Splinters uyttrecken, gelijck de
Kiet. Maer al is 'c dat de Geneefmiddelen,
de eerfte, of tweede hoedanigheyt haer w^rcK α
eygentlijckveranderendegenoemtwerden,
der oock vele, die door de derde hoedanKheyt,
geheele wefen veranderingh maken. Sodanige
4ie door een. verborgen eygenfcbap^'tt Vergitg

«ghenft AT DER' O

'^'Ct en t ίοο veranderen,dat het ons Lic&aem
onder'?erchadigen,gelijckWaer
'fliiclcp Γ 1 "^"oo^ren, die Peft, ende andere befmet-
«tiede j; ^"^"^en verdrijven , ghelijck Mithridaet: als
tot het i ? gelooft, dat feker eygenfchap liebben
vn" ΐ^"^er Deel,gelijk Salye voor het hooft,
gerey " ^^rt, waer van in het volgende Capit-

'^et L^l'f t de Wij fe-man,wert gerekent

^■®ltkeren ofte Mate. Het Getal is by alle

^ie nier ^^^n-eens: maer niet Wichte ofte Mate,
tytiain el Γ Λ Landt,maer fclfs hierte Lande
'^aetdr, Τ verfcheyden zijn. Een pont be-
Oncen r^·" ^ '^^'^ck by de Koopluyden uyt fefthien
Otice 1V deGenees-meefters uyt twaelf.Een

: Afen

""'«^n w Λ °-------------------- Dekruydenen

^^"^fie νίηΓ^ gerekent na datmen met een hant,
en Dr vatten. Nattigheydt, als wate-

ρ " neemt men mede na Ponden, ofte
-^gSjlgj^yropen met Οηςεη.

Het Vil. Capittel.
kracht der (jenees-middelenop by-

"^err L ' '^^'''fi^ejdegelegenthe^t dienfiig
ÏVefe^ , 'tl^y datfanhaer

."'l^i^'^en werden, of in d'uytgetrocken
flill (y) i» hoedefeheverfchiltintDi-
ProT^" * ^""cken, en Wt-perjfen j als oock^ in
^ '"^>'»gedrooghdeKrujdeK,

y der Droogen, oft fimpele Ge-

defel?^ "" gefproken ,en om wat re-

af L^" êhevo'^f"®^"·^" vermengt ,erK)nder malkan-
ï ftoffp^® werden. Nu ialick in 't byzonder
rdejle- vervolgen, ende na hare krachten

O'^efoo ';®«'-uytgefien fal konnen werden, wat in
V gebveck bequaemft is.Want al

& ^"ηηεω! ^^^elfde foorte behoort,geIijck

f'^t'ch peif· ^"enees-middel, en is malkander niet
: maer clck heeft daerenboven noch
= beleen l^^^^'^^aer door het dit ofte dat gebrek
^".osr.ofheteenedeeldienftigeris,alsher
ïΛ i^'^^^et de Algemeenegenefingein de
. dp'„ L 0"geniatigheyt der deelen verbete-
quade vochtigheden bereyden,
Α DefinT^^^^^^g^^^^^^^ieileeknverfterken.

^«len, ejj ^f'^ ongematigheyt van de inwendige
vo lichaem wert verbetert door het
zijnd. ^ ""echt tegen is, het weick ingc-
^ '«e, of van wegen de Hoedanigheydtal-
leen,ófmet eenen van wegen de Heffe ons veranderr.'
Met hoedanigheyt alleen, die niet in ons felfftandig-
heydt verandert en werden, maer in 't voorby gaen
haer Hoedanigheyt ons mede-deelen,en alzo de te-
genftrijdende ongematigheyt matigen. Onder deze
zijn koude, werme, vochtige, en drooge, die wan-
neer zy meerder kracht hebben, elck haer teghen-
ftrijdende verdrijven.

("3) Maer een fimpele ongematigheyt en kan niet

wel lang alleen befl:aen,zonder voort te brengé over-
tollige vochtigheyt oan dien eygen aert, en alzo van
fimpelgemenght te werden,en dat en is aiet wech te
nemen, voor al-eer de quade vochtigheydt, die het
onderhoudt,afgezet is. Defe en kan ook niet bequa-
melijck afgezet werden voor bequame bereydinge,
zoo van wegen het lichaem, als van wegen de voch-
tigheden. Beydegefchiet wel fomtijts van denature,
die door de ingeboren wermte de wegen van zelfs
opent, de bedorven vochtigheyt fchey t, fuyvert, en
uytdrijft. Maer alzo de Nature niet altijt fterck ge-
noegh en is, om de ghebreken der vochtigheden te
vermeefteren, zoo zij η wy meeft ghedwongen, haer
door hulpe van de konfte te bate te komen,inlbnder-
heyt door Af-zetten, en het Voor-bereyden. Hier
door en wert juyft de overtollige vochtigheyt niet
recht gekookt, maer heete en fcherpe gcmatigt,dicke
verdunt, harde verfacht,taeye afgeveeght, de rouwe
wegen deslichaems vereffent, ende geflotenegheo»
pent: en hier in beftaet inlbnderheyt alle de berey-
dinge van 't lichaem,en van de af-te-fettene vochtig-
heden. Van wekkers krachten wy nu fullen hande-
len, na dat eerft van het fatfoen fal geièyt weien.

(4) De Genees-middelen werden in de Apoteken
op vctfcheydene wijfè gereet gemaeckr,en fujcx m et
goede reden, dewijl datter veelaen gelegen is op wat
gedaente,het zy een gemengt,hetzyeenongcmengt
Genees-middel gebeficht wert. Want behalven dat
eenige gedaenten,offatfoenen fommige aengenamer-
vallen, zoo zijn oock eenige bequamer zoo voor het
Ded, als voor het gebreck : daerenboven en hebben
alle Fatfoenen niet even veel krachten. Want om te
verdunnén, en diep in tegaen vintmen de dunne eil·
weecke bequaem,om te floppen en te verftercken,
de dicke en vafte. Die fo genomen werden,gelijckiê
van felfs groeyen, ofte Verfch, als Salaet,.en Moes,
of Droogh, als gedrooghde wortelen of zaedt, die
en verftaet men niet,dat eenigh Fatfoen aengenomen.
hebben. Het eerfte onderfcheyt der Fatfoenen wert
daer na gerekent.datmen van een Genees-middel,het
zy fimpeJ, ofte gemenghs, fomtijts de ftoffe felfs in-
geeft , lomtijtds maer alleen de kracht uyt defelvige
door de konft getrocken. Het kan gebeuren dat het
dienftiger is dat de kracht met de ftoffe vermenght
blijft, gdijck inftoppende, verfterckende en verdroo·^
gende Genees-middelen : fomtijdts is 't oock beter,
dat de kracht yan deftoife afgefcheyden wert,gelijk.

W 3 ίβ

in de gêne, die verdunnen,doen iweeten,en affetcen j
alfo de dicke ende vafte ftoiFe de krachten tegen
houdt. Derhalven is dan al het fatfoen ofte dick, en
vait, of dun e η vloeyende.

Het eerfte en fimpelfte onder de vafte Geneesmid-
delen is hetPoeyer,het welck daerna oock in andere
fatfoenen verkleet wert, als daer zijn Conferven, Pil-
len,koecxkens,&c.Maer die alleen de kracht behou-
i3en zijn meeft weeck en dun (ten zy Pillen van ex~
traB) gelijck gediftilleerde en overgehaelde wateren,
geweekte en gekocckte Drancken,gekckte Wijnen,
uytgeperft fap, en de Syropen daer van gemaeckt.

De fatfoenen van de uyt wendige Genees-midde-
len konnen na defelve ordere gheraemt werden,
jpoeyer om te ftroyen, een Sackjen, Stovingh,Badt,
Olye,Plaefter,Salf,Pap.
Nu fal wel dienftigzijn,dat van defe fatfoenen in 't
byibader gefeyt wert, en aengewefen op wat wijfe,
ende mate van fimpelen, defelve gematight moeten
werden. Maer al is 't,dat de kennlifeder kruyden,en
het toemaken derGhenees-middelen de Apotekers
ghemeenlijck loegeichreven, en bevolen werdt: ibo
moet de gene,die haer voorichrijft,hem inionderhey t
.daer in wel verftaen, indien hy defelvighe niet tot
fpot, en verachtinghe wil wefen, ghelijck ick wel in
iommighe Genees-meefters, die niet en verftonden
wat en hoe yet by malkanderen vermengen konde,
hebbefien gebeuren.

(y) Om nu te komen tot de krachten der fatfoe-
nen : Alde krachten der Geneesmiddelen,die ons by
de Oude befchreven, en naghelaten zijn, die hebben
iy eerft beproeft en gevonden in de geheele i andere
jdaerna,om defelvige,by de fieken aengenamer te ma-
]ken,hebbenfe op verfcheyden manieren van haer dic-
ke ende aerdachtige ftoffe afgefondert: gelijck met
overhalen, weecken, uytkoken,ende fap uy tperifen.
Gediflilleert mter en is anders nier,als 't dunfte vande
waterige vochtigheyt.die uyt de kruyden getrockcn
wert, het welcke, indien het fonder reuck offmaeck
js,eeene,maer indien het reuck en fmaek van 't kruy t
behoudt, noch eenige van fijn krachten heeft. Dan
gedifiilleerdeOlyeis een deel van fijn vette en aengebo-
len vochtigheyt, en gelijck die reuck en fmaek heeft,
fo vertoont hy cock veel van fijn krachten, hoewel
daer van mede al wat door de kracht van't vy er ver-
vlogen is. Doorkoken wert de kracht (infonderheyt
dewelcke in een dicke ftoft'e fteekt) merckelijck uy t-

fetrocken,€n in 't affietfel gebracht; maer liie in een

unne ftoiFe bcftaet, vervlieght meeft allegader.Het
weecken ftort veel meerder kracht in ald'erhande be-
quame vochngheyt, ende verlieft nier, ofte wey nigh
van de dunne floffe, door dien her facht en allencx-
kensgefchiet,fonder ge welt van onmatige hitte.Het
iap,dat door uytperffen fonder vermengé van eenige
andere vochtigheyt uytgetrocken werr,is als 't bloet
vm een Plancfoen,en brenght fijn meefte kracht me-
de. Dit beeft infonderheydrplaets in kruyden. ,

feer dunne, en fijne ftoffe, als Lepel-bladere»,Siif ^^
Beukff~boom,dK gekookt zijnde haer kracht ^.g.,
Maer hier dient nader onderfcheyt gemaekt jj^e-
?en de verfcheyde krach té. De kracht om te
en, te vervochtigen.te verfachtenjis alleen te ν ^
in groene, en die vol fap zijn. Want noch-L·»
noch Endivye, noch Weeghbre-bladeren en ^qU

drooght zijnde,niet merckelijk verkoelen: geujJ*
drooge Maluwe.Bingel-kïuyt,of Glas-kiUp^^^^ die
len merckelijck vochtigh maken. Envoorwa .
kracht en kan door Overhalen met den helm^^ ^^^
flillcren,ms.t wel fuy ver uy tgetrocken werden,ο
de hitte eenigen brant en drooghte
door koken ende weecken blijft de kracht Ite

ende veel meerder door uytperiren,ghe]ijcKi ^

01ye,en uytgetrocken ilijm. Dan de verwertt|f ^^
verdroogende, Dunmakende, fuyverenoe» °
dringende, en tegenhoudende kracht
heelin'c gedroogde,en noch fterckeralsin t & ^
alfo hier, door de vele vochtigheyt, haer aenge^ ^^^
kracht verdooft wert. Dcfe kan uyt groene
foenen ten deele door den helm ghetrocken wei ^^^
maer meerder door uytperffen, matelijck, t

groene, 't zy van drooge^ door weecken otte « ^^^

infonderheyt wanneerfulx gefchiet in bequ^^"

ghelijck Mede. Want belet en vermi"^»

verwennende en dunmakende kruyden, die ο

gekoockt werden, ende kan haer geheele kra ,^j

nier overnemen: maer is van nooden.dat ^^^ rr^i-^ett
een vermengden aert heeft, te weten,beyde tui
het water, en't gene daer in gekoocktj^

HSrVl 1 ïrCapittci.
(l) ByConder onderfchejt der φ^^^'^'ΤτΓ^β
(2.) Waer in alhaermrckjeflaet. (3J
ougemaügheydt verdreven wert door
'voK tegen-firijdende hoedamghejt ψ^
cemn oocï^ (4) van Stojf 'e.

"NJ Α dat in'tgemeengehandekis van de krachten

der Droogen,offimpele Genees-niiddeien,^^^^,

waerom fy fomtijdts moeten veraienght we-
foo fulien wy in 't byfonder al hare ftoffe ve^^^gn,

en defelvige, ghelijck als in eenige rotten, «f

ftaende regelrecht op en tegen de voornam & ^^^

ken. Waei uyt ghevonden fal konnen
Geneesmiddel tot elck ghebreck, en Deel ^^^jijck

Js. Want alie die onder een gellacht bebooren.geji)--
inende, verfterckende, &c.

en zijn malkan
nietgantfch gelijck: maer befitten dmeabQ'
J^en eJck noch een byfondere kracfat,waer door fy rot
net een ofte ander gebreck beqiiamer zijn,ofce 't eeu
deej beter he]peD,a]s 'r andere. Dit hebben wy bree-
der aengeweièn in de wederleggingc van
°pde 20 verdeelinge.

(z) Dc

ten L '^'S^meene genefinge van inwendige fieck-
heyt bracht door middelë,die de ongemarig-
Vejfg-j®" Deel verbeteren, die de vochtigheden
Oiifgj]· ' verdunnen, ofte fuyveren, die de wegen
in beftg gemoedigh maken ende openen, v/aer
^oyen de bereydinge tot het arfetten,daeren-
deti af^^ gene,die de bereyde vochtighe-
den > uytwerpen,die het overfchot na

gefuy r^^fuyt ekkdeellofenjdiedandegantfch
Uiati -K Deelen van aliequaetacrdigheyt, enon-
en?^ 'bevrijden,die eyndelijkdefeivige Verfter-
fi)lle„ vorige kracht wederom geven. Daerna
«yt^g^y op gelijke tnanieredeGeneesmiiddelen van
delen el gebreken mede aenwijièn.Nu wat Mid-
'^5'fond^ Sieckte, ofte toevalligh gebreck dooreen
dere ρ-ρ^*^ bate komt, dat fal in de byfon-

«ven,^ l" "ge van elcx verhandelt werden. Sonder
boooVJg^-pot getal ,tor ondienft van dé Lefer,over-
lentijg 1 · alleen 't ghene, dat door er va-

(3)D I "'^'-"ft, en fekerft bevonden is.
öeclen ^ Ρ^^ε Ongematigheytvan deinwendige
liet^e '^"'tgeheeleL ichaem werdt verbetert door
ftrij^jg j'-^yk van Genees-oiiddelen, die recht tegen-
e ingenomen veranderen ons,
iiooi- de Hoedanighey t alleen,of ook met eenen
'Ode feifa ^"^^iffe.DoorHoedanigheyt alleen,die niet
^aer"'^igheyt vanonsLichaemen veranderen,
'Jeelep J'^^orbygaen onshareHoedanigheyt mede
^jn fo'm^ ■ ongematigheyt macigen.Hier van
Otoogu'ï'ge Kout,fommige Werm,Vochcigh ofte
•^ouc ^'•'^^der de Koude is voor eerft ons gemeen,
^iifefglfi'^''>'':welk fonder eenige vermeerdering van
r^fian'k degroote Hittebedwingt:waer

'chey^i komt ^Kijf» vermenght,en ver-

/P ρ van Water toegemaeckc ,als oock

'Appels,Citroenen, Oraengy-a^pden,^^
^'^rkoeien ,' «^aerevenvvel noch een anüer kracht,als
•«enpgT'^y IS. Onder het geflacht der Heeten ftelt
yoedfeiV' ^engber, Mofim, en al 't gene,dat buyten
^'^rkoudc Deelen kan ver wennen.Her fel-
^^y by-na van Vochtige, en Drooge, dat
Κ ^ liinnen i ofte Ln een badt.al is 't fulcx,dat

. ^^envv jen de ledige wegen vervult, dewijl
^ nature van ons lichaem niet en ver-
'ttii)« yi. 'een vervorVirior tipliik· daer ziin VioknMa-

'"We vervochtigt,gelijk daer zijn Violen,Ma-

örincu'"'" Άιι,ηβ, Garfie-watet, maer dat weynig

ïolliggalleDroogedingen,dewijUèdeover-
^I^u v^'^ ^S'^^y«Je verdoen, verdioogen.

Otigen, wegen StofFe en Hoedanigheyt werdt de
teert z^^^'gheyt verbetert door 'c gene,'t welk ver-
'Jnaein dat beanaem

Oanighe" deelachtigh blijft van lijn oude Hoe-
ierVl; fo brenght hit in ons een ftoife voor fij-
, en ftellende in plaetfe vande ver-
'•^'^ete» een Koude, fo verandert bet oock be^

neffens de Stofte deOnghematigheydt, een nieuwe
aldaerplantende. Sodanigezijn, die
tm voedfel noemen. Onder't rot van de Koude zijn
Lattouw ,Concommeren, Pepoenen, Κίφη, ende ander
Vruchten meer, deweicke dewijlfe ons voeden ,ons
oock met eenen verkoelen,en dat de hitte der Deden
en vochtigheden matigen. Onder de Werme rekent-
men Soete Wijn, I^:{tjmn, Pifias'en.fachteDoyeren,jongk
Vleefch van viervoetige Dieren, en Vogelen: want door
het gebruyck van defelvige wert de felfftandigheydE
van oijs Lichaem g'Avoe"det, en van kouw wermge,
maeckt, oock mede ons natuerlijcke ende ingeboren
Wermte gekoefterr, ende verquickt. Onder de ver-
vochtende en zijn niet, die door overtollige vochtig-
hey t, maer door nutte, en voedtfamede lèlfftandig-
heydt van de vafte Deelen vervollen, voeden, en ver-
meerderen, fonder eenighe uytftekende hitte, ofts
koude, ghelijck I{oom van Garft, Kjiykens-fap, ofte
Kalfs-nat ,wacr in oock eenige vochtige kruyden
mogen ghekooekt, ofte geftooft werden. Maer de
felfitandigheyr van cns Lichaem verdrooght,en ver-
teertfeer door Vaften, en dat by toeval, dan, by fijn
felven, door droogh Bifcujt, gebacken van geroofte
Έοοηεη, Erweten, Garfte, en Geerfle, en wat :^out; als
oock door het afweeckièl van Pocèeai, Sar^a foriL·»
en diergelijcke.

Wy iijlien nu vervolgens de krachten van de meeft
gebruyckelijcke Genees-middelen gaen verhalen, en
daerna aenwijfen hoe,en wanneer die in ekke fieckte
gebruyckt moet werdtn.

Het LX. Capittel.

^l) Driederhande onderfcheyt ·ναη Verkoelende
Ï>roogen, boe defelvige degemenghde
Genca-middeUngemaechtvaerdett,
(i)

ONder dé Droogen zijnder fommige,die alleen
fimpelijk verkoelen, gelijck Lamutv^fommige,
die al verkoelende de kracht van de fcherpe vochtig»
heden inbinden,geüjck Sap vanGranaet-appelen,ioiru
mige die verdunnen,fuy veren,en openen,gelijkGici&a*
rey : van dewelke wy nu in't byfonder fullen iprekeoi
ïattomtl is kout in't: beginfel van dénderdeii
graed, vocbtigh in den tweeden, en fukx fimpelijcki
ende fonder eenige uytmuytende hoedanigheyt. Die
rauw voor Salaet gegeten werdt, verkoe t maer ge-
lijck kout Water,bedwinght den brant van een heete
Maegh en mgew-anti van Gal, en heet Bloer, en dat
fonder de Leden, ghelijck water te verQappen : maei
geeft, fonder eenigh letiel, voor heete vochtigheydt,
gematighde.en aengename, door welcke gematigde
fy den flaep verweckt, en vorders doet, ghelijck in'r
eerfte deel van den Schat der Gefontheyt ondér de
Moes-kruyden by ons befchreven is, en onnoodigtj

daerom alhier te verhalen.

' ^^Ojielepttê is kout in den derden , en vochtigh in
den tweeden graed,wat wrang van fmaeck,verlacht
en verkoelt den brant van de gal in brandende koort-
fen, bedwinght fijnen loop, ende vorder bedervinge.
Verfterckt de Mage, en ftelpt het braken ,.infondcr-
hey t wanneer 'tfelfde door overvloet van g'al veroor-
faekt.Hout den galachtige loop en bloetgank tegen,

2©WSÖ&3e is kout, ende droogh in den tweeden
graed, een weynigh wrang in haer bladeren en zaet,
de wortelis fonderlingh bequaem om de koortfen te
verdrijven, Sy matight mede .Je hitte van de Gal,
ftilt den dorft, al is 't datmen alleen het affietfel, ofte
het ghediftilleert water in den mont en houdt. Sy is
goet tegen alle heete finckingen,ftelpt het bloetipou-
wen, bloedighe en galachtige Loop, alsoock over-
vloedige Maent-ftonden: en niet tegenftaende zoó
opent fy de verftoppingen van Lever, en Nieren.

De ÏÏOfe is kout in den eerften, en droogh in den
tweeden graed, weynigh te fa men treckende, infon-
derheyt de fVitte .-maer de lioode is minder kout,dan
wat drooger, en meerder te famen-tieckende.Daer-
om houdt fy de hitte van de gal teghen , is nut voor
brandende koortfen, ende alle andere, die uy t quade
ga?achtighe vochtigheden ontftaen. Verfterckt de
iever, ende de Maegh, fteuyt de dampen, die in de
koortfen na 't hooft (tijgen, en verfacht de pijn van
't felvige, en verweckt den flaep. Om datfe niet feer
aengenaem van fmaecken is, zoo ghebruyckt men
veeltijts in haer pkets het water ,dat nochtans dien
lieffelijken reuk met en heeft van het ^ofen- water,het
welcke uyt bleycke of witte Rofen gediftiüeert wert,
om dat zyialsook de Mufkeljaet-roJèn,zi]n luchtach-
tigh en geeftachtigh van deelen,die licht in den helm
opvliegen. Defe zijn bitter,en te famen-treckende,ly
ontdoen de verftoptheyt van de aderen,inlbnderheit
des Levers, fy ietten de gal, en waterachtige voch-
tigheyt af, en zijn derhalven feer dienftigh in de gele
fucht,en 't beginfel van 't water.

©erjupiS/ lap van fure,en onrijpe Wijn-druy ven,
5s kout in den tweeden graed, en droogh in den eer-
ften,wrangh gelijck alle fap van onrijpe vruchten. Is
ieer verkoelende den brant van de koortfen, belet de
Bedervinge, ende flift den dorft. Door fijn tTamen.
treckende kracht is het de Maegh feer dienftigh, be-
let het walghen en op-werpen van defelve, verweckt
luft tot eten, en ftelpt alderhande Buyck-loop.

Deroode enrijnfcheiSogtiert-fterflcnzijnkout
in den tweeden, en droogh in den eerften graed.Ver-
ftercken de Maegh die uyt hitte verfwackt is, ver-
flaen den dorft, en maken de Maegh graeyigh. Het
uytgeperfte fap, klaer gheworden zijnde, werdt een
jaer langh bewaert,ende is zeer bequaem in heete
koortfen, ende verquickt het herte door fijnen aen-
genamen reuck. Belet oock ('t gene bet met andere
farpe ende wrange dingen gemeen heeft) de voort- j
ioopende bedervinge. M^er dat uyt foete Kriecken 1
gheperft weidt,is de Maeghfchadelijck.eooe^p,
quaden gijl, ende derhalven in de koortfen ζ^ε
dienftigh.

De roode 2ïdBcfÖen zijn mede gelijck de j^t
Kprffen, rijnfch van foaeck, ende van geen
kracht. Haer Sap is kout ende verdroogcnde i" ^,
tweeden graed,wat wrangh, en t'iamen'trecke ^^^^
verilaet den dorft, verweckt begeertetot Sp!)'^^' ^
koelt de hitte van de Gal ,en van de koortlen,«
derftaet alle verrottingen, bedwinght het braKen»
galachtigen Buyck-loop. .

Het Sap van fure ejaRaÊt-appelOlisWï^a^^jf.,
en meerder t'famen-treckende,ais het Sap j5

fen ofte Aelbefien, maeronlieflijcker.
het krachtiger om de hitte van de gal, en den Lt,
te toomen,iiet bedwingt niet alleen defcherpig" ^

en verrottinghe in hevige koortfen, maer oocK

quaetaerdigheyt,het doet de qualijckhey1„g.
ende verfterckt een heete Maegh ende 'tander 0

He't Sap yan Citroenen ofte

is zuerder,en wranger, als dat van Granaet-app ^^^

maer evenwel minder t'famen-treckende.

oock minder braken, en Loop ftoppen, ofte he
gewantin fijn fterckte behouden: maer en b^w &

met minder de fcherpe ende quaeraerdige kj^i

en zuy vert door fijne fijne ftoiie de wegeP- ^^
zeer dienftigh voor het graveel. , „^ged;

SSSijn is kout, en droogh in den tweeden gw^^

al is hy dun, diep indringende, ende dat hy dc ,
vochtigheden verdunt, zoo en houdt
finkingen niet weynigtegen. Hieromishy bcq ^^^
voor bloeden, en beginnende ontftekinge".^
buyten,als van binnen : bedwinght de ieJiigi^^^^gi;
de gal, ende matight de hitte der I^o^^if^'p-weckt
den dorft, neemt de walgingh wech, ende ver» ^^
den luft tot eten. Dan prickelt het wezen

deelen, ende verfterckt defelve niet gelijck

verhaelde Sappen. ndroog

. €nï)ibii£ en (Cicljorepe zijn beyde kout,en
in den tweeden graed;dan delaetfte ' ^at

treckende,ende door hare maielijckebicterne> ^
afvagende, en openende, ghelijck fy doet het
want, en de Lever: dewelcke als oock de
Nieren, fy verfterktdoor haren ffame^-jr^^^re ver-

aert. Zijn beyde zeer bequaem om de hitte 1

koelen,en de brandige vochtigheden te Van

het felvige doet mede het kruyt, en de worteie ^^
3^aeröe-bloemen/die ick daerom te b^'^erac'» · je

dat fy van felfs, ende onbedwoaghen hier te i

^Uprmgö is kout en droog in den twecae"j ^^^

verfterkt de iVlaeeh,verquickt het herte.vcrliac ^^^^
dorft, verbetert alle inwendige ontftekinge' ^ t-
rottinge Opent eerft en voornamelijck de ven ^^^^
hey t van de Lever, daer na oock van de Miit^

helpen h'^ ^y bequaem om de Geel-fucht te
^^dofnu Graveel af te fetten,ende de Stonden
■ Öe m ende dit alles feer fachtelijck.
gijl n^gif ^^"^nm encottcommereu/alfo fy quaden
lythae die lichtelijck bederft, fo wert alleen
2aec ^^ Geneef-middelen ghebruyckt hec

fietigj gheheel gekoockt zijnde, gheeft het af-
verdroogende, verdunnende, en
^^^er pT'xr kracht, en 't weick eygentlijck de
het Graveel af-fet.Maer

liet Geril' zijnde,geftooten wert

itiaecjjj, ^"Water (geüjck alfmen Amandel-melck
en vejc^ dan doorgedaen, verkoelt het Bloedt,
rcherpigheydt van 't Water, en ver-
"ïiinder.

^^lieijÊt-itruyDtiskout endroogh van
t'famen-treckinge. Verkoelt,openr,
olaej^ de Le verj fuy verc de Nieren, ende de

'jick enaifpÉrseii/zijn mate-

droogende,en fuy verende. Hier
^en.e^ verftoptheyt van Lever en Nie-

^ Gelp Γ ^^"■volgende dienftigh de gene.die aen
. %t-;^"«^ht,ende'tGraveelgaen.
"^"tiftv ^ is droogh, en Van dunne deelen,ver-
treckt matelijck tefamen, fonder
hitte. Opent de beflotenheyt van het
f®" <Jefel eygentlijck van de Lever, met ee-
^^igduri'^^jerfterckende. Sy is feer bequaem in
en Sieckten, die uyt verftop-
\h h J Tot al het felfde is mede feer dien-

, (2) λρ

1 f Koo^r" L>orft,die in groote hitte,of in branden-
1 doo quelt, wert infonderheydt ge-

r ® Vreel^^^iSC/'twelck fuy ver is,licht,en buyten
%vere F ^^^^k ofte reuck, gelijck dat uyt een
^'Oeyep °"teyne over fteenen ende zant komt
'ichter evenwel noch meerder verdunt,

^egen.ofr^^'^^^'^l^t kan werden, oft door veel be-
daer ■ '' dickwilsovergiecenials oock dat-
Ψ'^^οο/ί Λ ^^^ckt deKruym van Terwen ofte J^cg-
1 hp '^oor de ferpigheyt van de Suyr-
d'^ft.He ater, behoudens fijnen fmaeck, ver-
H Pot oh langen tijt in eenen fchoonen aer-
^aiïip snekoockt heeft, al is't datter veel dunne
"rgewaeffemt zijn, fo is het evenwel ver-

' gewordéimaer minder verkoelende.

-eeft; uyt het Vuur eenighe kracht gefchept

^'^mhevr oock wat van fijn vorige aenge-

, "^e krar?"'^·^ geworden is, als door de tegenftrij-
3 fijnen verandert zijnde,ende wat

rv^^fekerdp verloren hebbende.Nu op dat

'■atiek- „„ -'^"londer letfel van'tincrewant, voor

meerder verkoelt, om dat fy den warmen bafl: quijc
is) tot datfe moruwbegint te werden^ niet juyft tor
datfe heel fplijt,gelijk de Geneef-meeiiers belaften,
om dat quanlliys het Water niet winderich foude
zijn^alfo die winderachtigheyt nietin't Water, (ge-
lijck fy voorgeven) maer wel in de Gerfte blijft, als
die niet genoegh gekoockt en is. Anders door al te
langhe koken, wert het Water teveel afghetrocken
van fijn verkoelende kracht: Ende, dewijl daer an-
dere foetigheydtdorft verweckt, ende de Gal ver-
meerdert,het tetói matigh vanaertis.redelijcken
vocht en waterachtigh, en derhalven feer nut tegen
de Hitte, en ontftekinge, (fo dar felve het Sap, alf-
men daer van onder de Tongh laet fmclten, den
dorft verflaet) fo kanmen het felve bequamelijck in
hetWater op-koken,en tebeqHamer,als daer eenich
gebreck in de Borft is. In welcke gelegentheyt daer
mede by gedaen konnen werden lange Hos^ynen, Co-
rmhen,o{te een weynich Suycker,Qk diergelijcke: eti
afghefet zijnde, kanmen daer een ftucxken geheele
Cdneel in fteken,wanneer de Maegh fwack is. En by
aldien de Suyrigheydt aengenamer valt, ofte datter
Walging en Qualijckheydt door de foetigheyt ver-
weckt werdt ^ ofte datter felle Vochtigheydt moec
ingetoomt,ofte de kracht van 't Ingewant moet be-
houden werden, fo kanmen daer, eens opgekoockt
zijnde, onder vermengen het Sap van Kprjjèn, Citroe-
nen, Granaet-apfelen,Suyringh,Aelbe^en,oit Aert-bejyen,
met een weynich Swre^er jen des Winters machmen
gebruycken de Sjropen van de verhaelde Sappen ge-
maecktjals oock van Az\]n,Oxjfaccharum genoemt.
Men kan oock t'allen tijde het Water opkoken mee
bruyne Suycker {Mafiovade,die een fuyver-maken-
ke kracht heeft) en dan op 't laetfte daer ibo veeJ
Verju)s, A:{ijn, oft van de verhaelde Sappen bygieten,
alfmen het fuyr wil hebben. Door defe maniere
van doen, wert her Water behouden fijne verkoe-
lende krachti en fijne flappigheydt, die ten laetfteti
de Maegh, en 't Ingewant verfwackt, geholpen en
verbetert. Derhalven is den verhaelden dranck in
brandende, en quaet-aerdige Kooïtfen feernut en
bequaem den genen, die een fwacke Maegh en In»
gewant hebben, en die met Walging, ofteFlauten,
ofte Loop, ofre Quaetaerdighe verrottinge gequek
zijn. Maer in langduerigeKoortfen,ende in andere
Sieckten, die uyt hitte, ofte een oude verftoptheydt
van Lever ofte Milt, met eenich ghefwel ontftaen,
ghelijck in Geel-fucht, Water-fucht, in langhduerigen
Buyck-loop, indien de Wijn ondienftigh is (ghelijck
hy dickwils met en IS) dan werdt bequamelijck
voor dranck ghebruyckt het Af-fietfel van Graf
tvoftelen, otte van Sttyringh, ofte van Cichorey met de
Wortel,'tweick het befte is. Want daer door wert
fonder eenich onghemack, ende behoudens fijne
kracht, bet verhaelde gebreck van de Levergehol-
pen: ghelijck oock van de Milt, door het Af-fietfel

(d) van

2(5

van de wortel van Buglos, de bloemen van Bernagye,
Venm-hayr, de fchorfch van de wortelen van Ίαγηα-
rifch-boom. Nu voor den Dorft,de hitte van de Gal,
en den brandt van de Koortfen, en haerverrottinge
te beletten, maecktmenKoel-drancken {lukb ghe-
noemt) van Wateren uyt de verhaclde kruyden ge-
diftilleert, en uyt het verhaelde Sap, met wat Suyc-
ker, ofte de Syropen daer van gemaeckt. Maer alfo
het Gediftilleert Water gheen groote kracht en
heeft, 'ten zy van kiuyden die geeftigh, en dun van
Deelen zijn, gelijck Rgfen, Confi'ik degrej/n, en ander
wel-ruyckende: fois feer noodigh datmen (om de
volle kracht uyt het Kruydt te hebben fijn eyghen
^out daer onder vermenght, infonderheydt, wan-
neer daer (ghelijck gemeenlijck in de Koortfen ge-
beurt) eenige verrottinge van de Vochtigheden by
is. Dan alfoo uyt koude cn vochtighe Kruyden (als
in dewelcke veel water, ende weynich aerde is)
naulijck eenich Zout ghetrocken en kan werden, fo
kanmen by het water van defelvige Zout vermen-
gen van Kruyden, die drooger van aert zijn, en het
eygen inficht hebben. By exempel,
N. flater van Cichorey,
Endivye,

Suyring, van elcx 6 οηςεη.
Sjroop van Citroenen, 3 οηςεη.
^out van Agfimonye, i fcrupel.
Olye vm Smvel, foo veel droppelen, tot dat
het rinfch genoegh is.

Voor een lukb.
Die gheen gediftilleerde wateren en begeert, magh
het volgende gebruycken,

N. Gepelde Gerfle, 1 handt vol.

Thamarinden, i οπςε,
Te fame gekoockt in water,iot een pinte,dan door-
gedaen zijnde, daer by gemenght.

Siroop van Citroenen, (oft andere die verhaelt
zijn) 3 οηςϊ

Ol. van Swaveh &c.
Defe Koel-dranck is dienltigh den ghenen, die wat
Hartlijvich is, en in die gelegentheydt kander oock
wel meerder Thamarinden, ofte Suyre Pruymen by ge-
daen werden. Maer in de ghene die te Los van li-
chaemzijn, is bequaem een Koel-dranck van
Weeghbre■ water, ohePorfelr/n-water, in dewelcke
lauw ghemaeckt zijnde,de verwe uyt ghedrooghde
roodé I{ofen getrocken is,ende gemenght met Sjroof
van Suyre Granaten. Dan alfo de Rinfchcydt van de
Koél-drancken in de Koortfen,fo om de Walging,
ende Quahjckheydt, als om den Brandt enverrot-
tinghe van de Gal, teghen te ftaen, feer noodigh is,
ende dat defelvige,. wanneer de Sappen tot Syropen
werden gekoockt,veel vervliecht en verdooft wert;
lbo vinde ick beft gheraden, datmen het rauwe Sap
met wat SuyckfV, foo veel van beyde tot een aenge-
r^me fmaeck noodich is, vermengt met het Water.

alle

Ende defe Koel-drancketi zijn bequaem om i"
Koortfen, het zy die gheftadigh zijn,ofte tuflc"
beyde op-houden, den brandt te fliflèn. Mae^"
Bereydinghvandeheete en fchadelijcke Vochfg
heden, die in defelvige zijn, wert te wege S^^f^'^L
door anderemidde en, dewelcke al verkoefc"^
met eenenfuyveren, ende dun maken. VVant n'C
teghenftaende de Gal heet is, foo valriè nocfif
veeitijdts dick en taey, ghelijck in het Gil-bhes)^^^

een Verftoppinghe is van llijmerige, enae
vochtigheden. Alfdan moet de Verflofth^dt α
een Apo^ma (dat is, een dranck van Κ'·'^)'"^' e-
wy Mej-iirawii voortaen fullen noemen)
nomen werden, 'c weJck uyt defe, ofte dierg^^i
beftaer,

N. Wortels van Cichor^,

Faerde-bloemen,
Gras,

AJ})erges,va.ne\c-s. I οηςε.
Bladeren van Endivye,

Suyring, ^ol.

Agnmony, van elcx een «anu
Thamarinden, i οηςε.
^aet van Concommers, irinot

Meloenen, van elcx een balt j; ^^^
Tefamen gekoockt in Water, ofre Suyre we)»
een Pmte, en dan beneffens een halve drachme λ.
vanAffimonye, wat Suycker, oitc eenighc Syroop
onder gemenght. . ^je

Indien datter eenighe Quaet-aerdighey^

Koortreis,fokan daer by gedaen werden de

tel van Tormmilla,Alant-u>ortel,Sap ofte
troenen,ZjKtvanCarduui benedtawi ofte het^®"^ ^

't felfde,'twelck in geenderbande Mey-drancK ^
deKoortfe ondienftich en kan wefen. Indien üc i
rinfcheydt vereyfchr. fo machmen de wortelen
vier uren m A^ijn laten weecken,oft by het a^^'^je
dane af-fietfel (maer dan moeten de „ ote

Zaden daer uyt blijven) fo veel droppelen va" ^
van Smvel vermengen, tot dat het een ^^ng^
fuyrigheydt heeft, üan.dewijlmen iomnnge
den des Winters niet wel hebben en kan, ^rs
hiertoe dan wel te paiTe de Syropen,diedes ac"
van defelvige gemaeckt werden, als daer zijn^^v J,
van Cichor-ey fimpel, en m:tn}>abarher,\iin Suf>n^>
Endivye, ende By:{aminus, die oock allegader ^ jj^

gematigheyt, na de Purg.ttie over-blijvenüe,wc

nemen, ende verbeteren._______-—'

Het X. Capittel.

(i) Droogen,ofteSmpelegenetf-middelen tot "V^

fachtmge, (2) m/^ereydmge vande Srv^rte '
(5) Ende hoe tot de GehrektfhJie defelve

fmkt>de Mengd-rniddekngemmkt

°uden "Verbrande Gele-gal komen) dienftigh
den a».. Sen wefen,die Iclfde zijn verfcheyden.na

.Ir IT^ »>1 J _ t___ .1. W ·1

«en aejf ^ weien,die leltde zijn vencheyden.na
iïioet in ^^ indien hare fcherpigheyt

len werden, Γα dienen defelve midde-

d/f voorgaendeCapitrel gefeydt

ghen-^^"^'■p'gheydt van de Gele-gal te bedwin-
^elij'f door geftadigh gebruyck fullen fy foo
te bate ^^ Swarte-gal, als van de Gele

endejjj Maer wanneer de Hitte minder is,

eyge^jji ^^er verfacht dient te wefen, daer toe zijn

De jJ^/J "uc en bequaem de volgende,
tigenin d ^ verkoelen in den eerlten.en vervoch-
eer hagr u tweeden graed^wanneer fy 'smorgens,
den reg. van de Son uytgetrocken,ofte door

[igeti en " 's, en verich gepluckt zijn. Ma-

Oeden ^ ^^achten alle Hitte, en fcherpe Vochtig-
^etlic^pdwinghen de fellicheydt van de Gal, ende
de, Vet,!" Pijn in 't hooft uyt defelvige onftaen-

Slaep, ende verquicken het Herte.
'^onde e ^ merckelijk vochtigh, maer tuffchen
de VioiJ^ r^ gematigt,doet al'tfelfdedat wy van
herten hebben, en verweckt Blijfchapdes

het,volghens de Grieckfche namen
βΗεη^ί'"'' ende Νήπί>Βίς wel foude mo-

"oemt werden. Tot alle 't felve is mede

, ftei ® 'ïeasusioiTe.

«entJejr^P van (©utóelingcn/ en andere wel-riec-
'■«ück u;™^n/gelijck het door fijnen aengenamen
9l'c een u verquickt, fo bedwinght het oock
datïiL" fchadelijck is, infonderheydt de
de ftofFe^®" SwarteGal, verfacht met fijn wefen
Pinghè. defelve, ende verdrijft de Hert-klop-

ï^eeden ^ öe gccpn is warm, ende droogh in den
Schriel, , verfoet de Swarte Gal, verdrijft

^en oorfn Droefheydt,die fonder oorfaeck ha-
deGee((P''°"ck nemen uyt de Swarte-gal,verfterkt
"icke Dr ^erheught het Herte, ende maeckt vro-
"^^akend™)^®^^· ^y heeft fy noch een iuyver-

^^ Swarte-gal moet bereydt wefen

^'ddelen ■ te werden, fo dienen de volgende
Vp,^ "=")lndieii rl»r„l„:____i______·

gut van 't Bloedt gheen hitte en heeft,
"'ecijt , ^'''^■iucht, ende andere langhdiirige
gende a Γ ^ '^^^"^lve onftaende, dan falmen de vol-

^eet it/den ^^"jdt gehouden geweeft voor

yan droog in den tweeden graed.

dc isjhoevj""! r "" ichrijft, dar hy verkoelen-

=wei lijnen fcherpen.en bitteren fmaeck wel

reycken geeft van heete deelen. Hy opent alle ver-
ftoptheyt van 'tingewanr, het felve verfterckende,
fet fachtjens af de verbrande Vochtigheden, fuy-
vert het Bloedt, doetgalachtigh en veel Water ma-
ken. 1$ een goet Geneef-middel voor langhdurigc
Koortfen,die uyt verftoppinge van 'c Ingewant ge-
groeyt zijn, ende voor alderhande Sieckten, ie uyt
onfuyver Bloedt onftaen,· alfo hy het lichaemende
de Vochtigheden voor bedervinge bewaert.

i^üpps is heet, en droogh in den tweeden graed,
opent infonderhey^ de verftopte Mik,ende daerna
het ander Ingewant, fet af de Swarte-gal, ende de
SIijmerige,als oock Galachtige Vochtigheden,doet
oock Water makenj ende volcht voorts in krachten
de Duyve-kervel, dan met minder tegenheydt van
fmaeck.

3©?ange is heet in den eerften, en droogh in den
tweeden graed., bitter en t'famen-treckende, ver-
dunt eygentlijck, ende fuyvert het fwaermoedigh
Bloedt, ondoet de verftopte Milt, en Lever,geneeft
de Milt-fucht, ende langhfame, ende langhdurighe
Koortfen, dewijlfe alle de Aderen van verrotte
Vochtigheden fuyvert, behoudende evenwel de
Lever, ende het ander Inghewant in haer volle
kracht.

^tem-b.irm werden gheftelt middelmatigh te
wefen in warmte en koude, fijn van deelen, en wat
verdroogende. De bladeren en geven geen onaen-
genamen fmaeck,endein Azijn gefoden zijnde,ende
veertighdaghen (gelijck Dtofcondes fchrijft 3.i?4·)
achter-een gedroncken, makendedeMiltk!eyn,a!s
fy te feer gefwollen is.janemenfe heelwech. Sy
fuy veren de quadeVerwe, die uyt verftoppinglie
veroorfaeckt is, geneièn de Droppel-piffe, oock de
Gele, ende Milt-fucht, ende doen ielfs, ghelijck vele
fchrijven, den fteen in de Blafe morifelen.

2500m-iJaren (te weten haervvortels)verwar-
men in den eerften, en verdroogen in den tweeden
graed,zijn foet.en met eenen wat wrang van fmaek.
Sy fuy veren de taeye en flijmerighe Vochtigheden,
doen defwarte, ende andere ciickeGal fachtjens
af-f" ■ ■ ' "

met

CappetiS/welckers bloem, als fy niet ontloken
en is, maer noch in baerknopkenfchuylt,en fchorf-
fen van de wortelen wy gebruycken, zijn warm, en
droogh tot in den derden graed, en dun van deelen.
Derhalven hebben fy kracht om te verduipnen,ende
te iuyveren meteen fachte t'famen-treckinghe,fy
drijven de taeye, ende (lijmerige Vochtigheden uyt
den lijve, openen de verftopte Lever,ende verfach-
ren de verharde Mik, infonderheydt de fchorffe
van de wortel, die oock ghelooft werdt defelve te
verkleynen.

iCamarifcft-ÖOOm is warm, en droogh in 't be-
id)2

J. V. Β Ε V

f;infel van den tweeden graed, afvagende,en door-
bijdende van krachten, met eenighe t'famen-trec-
kinge.Hyis een fonderlinghGeneef-middeltegens
de verftopte en verharde Milt, en de gebreken, die
daeruyt ontftaen. Waartoe de eerfte kracht heeft
het groen Sap.daerna de fchorfle van de Wortel, en
dan de blom, en de bladeren, ten laetften het hout·
uy t het welck fommighe Bekers laten draeyen, om
de Miltfuchtighe daer uyt te laten drincken.

( 3) Hier van kennen bequamelijck gemengde
Geneef-middelengemaekt werden,voor de Swaer-
moedigheydt, Ydel-hoofdigheydt,Kloppingh van
het Herte, ende dierghelijcke Gebreken, die haren
oorfpronck uyt de Swarte Gal trecken. DeKoel-
drancken kanmen maken van gediftilleerde Wate-
ren uyt Violen, Bernagye, Buglos, Confilje de gfgn, ofte
Oujve-kiïvel, met Sap van wel-rieckende Appelen, ende
wat Suyckgr, ofte de Syroop, uyt beyde beftaende.
Menkan oock nemen, als het in de tijdt is,de Bloe-
men van de verhaelde kmyden, met den Bloeffem
van wel-rieckende Appelen,ende laten die weycken
in lauw Gerfle-water, en door-gedaen zijnde, men-
ghen dan daer een weynigh Suycker by. Van de-
felfde Kruyden, ende haer Wortelen kan mede een
Mey-dranck ghekoockc werden, voor de Grove en
Swarte Vochtigheden, Verftoppinghe en Swellinge
van de Milt, tot de vierdendaeghiche Koortfe, en
alderleySwaermoedigeSieckten. By exempel,
N· Wonels van Boom-varen, i οηςε.
van Buglojfe,
SchorJJèn van Wortels van Gappers,

•van Thamarifih-boom, van
elcx I loot.

Hnyve-kervel,
Hoppe,
Wrange,
Steen-varen,