Δ Dem-halen

Adem ftinckende
Aem-borftigheydt
Afgaende Koortfen
Algemcene Siecktcn
Amandelen
ontfteken
Beke-boom
Binne-koortfe
Blauw-fchuyt
Blintheydt
Bloet-gangh
Bloet-lpouwea
Bocx-boonen
Boorts
Braken
Buyck-Ioop
Coekocx-broodt
Colijck
Doofheydt
Flerc^ijn
Gehcmelt
Gefichte
Gevoelen
Gichre
Gouwe

Hardt-lijvigheydt

Hceiheydt

Hoeft

Huygh

Keel

Kerfle

Kievits-bloemen
Klappernye
Koude-piife
Koortfe

Kroppen gefwollen

Lelleken
itepel-kruyt
..lίl·osΊijvτgheydt
Meer-vlecht
Mont
Moftaert

Muer-pepet
Neus
Nieren
Nock

Ongedaenheydt
Ooghen
roode
tranende
Ooren

ruyflcbende
Penning-kruyt
Perflingc
Peft ^
gefwel
kole
Pockcn
Reuck
gebreck
Roode-loop
Scheur-buyck
Sinnen

24
24

lO/

ιοί

Η
it

χΟΟ

29

24

28·'°;

12?

ίί

-

Varen loopende ^ 49
Vierendaeghfcfae Koortl<= gj
Walgen. jo/

Water-ciaveren jo/

Water-hanen-voer jo(i

Watcr-keriTc jo?

Water-pongen

Water-fucht ji"

Water-ophouden jii'

ontloopen -^jj

Water blocdigb,en etterig'

Wormen ,,

Wtdroogende Koortie

Α Het i.Capittel.

U , Sinnen haer legher-plaets cnde wcrck-
tcriii'V^R^w't Hooft hebben. Dat onder de Wt-
Qofh ^'^eficht betedelfteis. Befchrijvinge der
van haer Zenuwen,Vet, Klierkens, endc
Vochtigheden. Hoe hetGefichte

Èllenci- ï Capktel.

defeiv^8"eydt der Blintheydt, de Oorfaken van
Kcn-Λ' oock van Swack, en Verkeert Geficht,
'^icre V, τ Voor-tcyckenen,Genefinge, Ma-

Leven. '

FoI.f

Het 3. Capittel.

i^ood- Λ ?· Captttel.

' °«eVyerighe üoghen, hare Oorfa-

Fol. II

> VerfpL , Het 4. Cafittel.
ioopg^^^ydcnheydt der Tranen. Tranende, ofte
Keti^j ® Oogen, waer door veroorfaeckt. Hare
y ticenen, Scc. Fol. 13

Dach η i^.Capittel.

^olgijj Gehoor in waerdighcydt acn het Geficht
«Is W ".^.'cliriivingederOoren, foo uytvvendigh,
wendigh. Hoe het Gehoor gefcfaiet. Fol. 14
j ^«VfiM,- ^^^ <5. Capittel.

her 1 Tuyten der Ooren, uyt wat re-

^"^tkt wT" holle handt ofte kinck-horen ver-
^anfie-Γ t- Befchrijvinehe.ende plaetfe.eorfaken

'^'^eli]kRuyfrchen,Ken-teyckenen,&c.Fol.i6

5t

^ Oorfaken, &c. Fol. 21

Befchriivinghe
fic. HoedcSmaeckgefchiet, Fol.2j

^^ ^'^hijnr O'^CK.Of t geen den eenen foet.ofte
'oock een ander fo fmaekt. Ken-ieyc-
kenen van Verfeerden Smaeck, Voor-teycke-
nen, &c. FoJ. 24

Het Capittel.

Gelegenthcyt.enGeijrnyck van'tGcvoelen.Fol.2f
mi'i^. Capittel.

Ghebruyck v^n den Mont. Sijn Deden. Tant-
vJeyfchgebruyck. Tanden,haer Weien.Oorfpronk,
Gelegentheydt, ende Getal. Gehemelt, Lelleken,
Keel, Amandelen, Tonge. Fol.2f

Het i<;.Capittel.

Gefwollen Tant-vleyfch, fijne Oorfaken,en Ge-
nefinge. Op-gegeten,ende Vérgaende,fijneOoTfa-
ken, ende Genefinge. Ontfteken Tant-vleyfch,fijne
Oorfaken, Voor-teyckenen, en Genefinge. F0I.2S
Het ï6. Capittel.

De Sprouw, Oorfaken, &c. Fol. 2S

Het τ^. Capittel.

Tant-pijn, Oorfaken, &c. Fol. 29

Het Capittel.

Swarte.en vuyle Tanden,Oorfaken, &c. Fol. 30
Het 19. Capittel.

Loife, en Wtvallende Tanden,Oorfakeh. F0I.31
Het zo. Capittel.
Huygh, ende Ontftekinghe van 'tLelIeken, haer
Oorfaken, Sce.

Het 21. Capittel.

Onftekinghevan Keel, en Amandelen,haer Oor-
faken, &c. Fol. 33
Het Capittel.

Waerdigheydt van de Spraeck,cndc ondienft van
Klappernye. Spraecks Gebreken, ende beletfels in
de Tonge, Oorfaken, &c. Fol. 34

VAN T TWEEDE BOECK.

Het I. Capittel.

Heelheydt, Oorfaken, &c. Fol. 36

Het z. Capittel.

Hoeft, fijn Eygenfchap,Üorfaken, &c. Fol. 37
Het ^.Capittel.

Nootfakelijckheydt van het Adem halen, en hoe
't felve gefchiet. Acm-borftigheydt, befchrijvinge,
ende legher-plaets. Oorfaken,&c. Genefinge in de
Benautheydc, buyten defelvige. Fd 39

Het 4.. Capittel.
Bloet-fpouwen,Oorlaken,&;c. Fol. 41.

Het 5". Capittel.

Naem-reden van deKoortfe,harcn aert,ende na-
ture, Onderfcheyt,ende Verdeelinghe,Ooi-faken

in't gemeen, Sic, Fol. 43

2 Hes

Hei 6. Captteï.

Tweederley Geftadigc.otre Binne-koortfen,ende
haerOorfaken, Hoe,cndewaer door het Bloedt
bederft. Ken - tcyckenen der Binne-koort-
fen, &c. Fo]. 4?

Het 7.Capmei.

Legher-plaetfe ende Oorfaeck van de Afgaende
Koottfen, waerom fy eicke reys op haer tijdt we-
der komen, Onderfcheyt, ofte Verdeelinghe, hare
Ken-teyckenen, &c. Fol. 4.6

Het 8. Capittel.

Ander-daeghfchcKoortfe./.Verfcheydenheydt,

Oorfaken, &c. ' ^ Fol. 47

Het 9. Capittel.

Vierdendaegfche Koortfe,Oorfaken,&c. Fol. 49
Het 10. Capittel.

Wtdroogende Koortfe, haer Benamingen, Oor-
faken, Verfcheydenheydt, &e. Fol. SZ
Het ïï.Capittel.

De Peft, haer Naem-reden. Oorfaken, Ken-
teyckenen, met bewijs van de Befmettinge j Of de
Palen van 't Leven vaft ftaen, ofte by ons verfet
konnen werden , Voor-teyckenen, Middelen om
defelve te vermijden, Genefinge, ende Maniere van
teven. Fol.

VAN'T DERDE BOECK.

Het 1. Capittel.

Nock, Oorfaken, dcc. Fol. So

Het 2-Capittel.

Walgen, ende Braken, Oorfaken, &c, Fol. 81
Het ^.Capittel.

Bootts,Naem-reden,endeBefcfarijvinge. Oorfa-
icn, &c. Fol, 8?

Het ^.Capittel.

Los-lijvigheydt, Oorfaken, &c. - Fol.84
Het Capittel.

Buyck-loop,Oorraken,&c. Fol. Sy

Het 6. Capittel.

Roode-loop, ofte Bloet-gang; fijn Benaminghe,
«nde Befehnjvinge, Oorfaken, Trappen,ende On-
derfcheyt, Ken-teyckenen, &c. Fol, 8 y
Het 7. Capittel.

Penrmge, Ooifaken, Sec. Fol. 88

Het t. Capittel.

Speen, fijn Onderfcheyt, Oorfaken, Scc. Fol. 89
Het I). Capittel.
^^^^^^-'■'i^glteydt; in fommige feer Üogduerigh.

)·· . ri. ^'t'ttel. ^

- t.ol ƒ k, ot het een nieuwe, ende wat Sieckte het
K, ende waer fcet fijn piaets neemt. Oorfa-

Pol. 91

Bet II, Capitteh
Wormen, Oorfaken, &c.

De Blaiiw-fchuyt.

Het 12. Capittel. -^e

Alghemeene Sieckten, tweederley, ^'""^Αιι
voort-loopende door vericheyde Landen,
laetften vergacnde, als Peft,8cc. Sommig"« jj
Landt eygen zijnde ,cn daer altijdt blijvende;
Pocken in Weft-Indyen, loopende Varen in
mercken,ende daer ontrent, Meer-vlecht
Krop-ghefwel in de Snee-bergen, Blauw·"»^.
de Noortfche Landen. Befchrijvinge van de ^'^^jt
fchuyt. De mamerehoe fy groeyt, endeW ^
plaetfen. De Voorgaende,ende Naefte
verre, ende uy twendighe Oorfaken,beftaende^

Nietnatuerlijckedinghen, Koortfen, Genai'^ .pg
van'tinghewant, ende Befmettinghe. Mg^® io
Ken-teyckenen van deBlauwfchuyt,Byfo""®^|c£"
't Begin, Voortgang, ende Hoogfte. Voor-tw^f^
nen, Genefinge. Genefinge der Toevallen, a'? jgn
ten Adem.quaetTant-vleyfch, Viacken,Pi)" j^opi
Buyck, ende Lidtmaten, Braken , Buy^^^^oSi
Branr,ende Koortfen,Gefwellen, Sweringe"'V
Water, Wtteringe. Maniere van Leven. "

Het x^. Capittel. vVaf'^''

Sueht, ofte Ongedaenheydr, Watenofce ^^ffr
fucht i haer Benaminghen, Onderfcbeydt,>;^, ^χο
ken,&c.

Het ii\.. Capittel. ndel'^'

Ophouden van 't Water; 'Grieckfche.e^jii
tijnfche Benaminghe, Oorfaken, 8cc. ^

Het !<;. Capittel. pol *^^

Ontloopen van 't Water,Oorfaken,^

Het 16. Capittel, . _ O"'"
Koude-piiTe, Namen,endeNaem-r««ti'l jJ''
faken, &c.

Het τγ. Capittel.

ooSf&c"'' fol

,, Het 20. Capittel. n^D'^

Algemcene Telinge, en Voortfetten, m ^''^et
gnen jendeSucfat daer loe drijvende, met "^^gja
yermaeck in de Vrouwen, als in deManS- , ^^
door Onvruchtbaerheydt, &c.

IN HET VIERDE BOECK,

Fa» de Gichte, ofte merefij»· . j,
Benaminghe in verfcheyde Talen, B^^'^^flLiehe
Onderfcheyt, inwendighe Oorfaken, jyild'

Oorfaken, Ken-reyckenen, Voor-teycke""l^'^g van
delen om voor te komen, te geneie", jï9

Leven. cni' 14^

Lof der Gichte. 0 Β

j Het Eerfte Capittel.

Sinnen haer legher-plaets ende vuerck^
Ζ ^ '"J&h in 't HoQjt hebben.

3 Wnerlijckft GeftchtM edelfie üy

4 ti Oogen,
y f^*^ ^"i^r Zenuwen,

δ iff' ^^'^ykens, ende Spieren,

7

8 ^"'^/kheden.
^"'^"Geftchte gefchieU

I

Ε Menfchelijcke Ziele,het treffelijck-
fte datter onder de Son is, en dewelc-
ke (ghelijck de Grieckfche Heliodoms
%reeckt) wat Goddelijcks heeft,ende
- — uyt de Nature van boven, als blijckl
y '1 haerf wercken, niet teghenftaende

•^'■anderlr u onveranderljjck is, evenwel in dit
k ^^ck bv f '' verganekelijcke Lichaetp (het
"^er IcleL^'^wighe haer ghevangenis, maer beter
k "^'jnde ê herbergh, ghenoemt wert) beflo-
öeelen ς ^^^^ckt niet, als door dc Lichamelijc-
5."e.ende Η ° heeftfe tot het Verftant,Inbeeldin-
befcha^Vgheniffe van doen de Herffenen.ende
"'"dert, TShtïijnde, wert oock dat werckver-
X? is niet ^ t;e voren is aenghewefen. Daet
I^iftant.h^^'^^'^eWiifgerighe in het

S^^efcd" te voren niet van doen gehadt

i/°oft de I van de Sinnen. Ende gelijck het
ri ^'^Vand^l^'^'P^^®^^® van'tVerftant, fooishet
rl" n;. "J."®"'niet anders en zijn als Bo-
^j'^erheydT'^nft-knechten van de Ziele. Die de
lu f® Sinnen in twijfel treckt (gelijck
. dat de V verhaelUiet en wilde tbe-

( f ^ ^^ aioeten wachten,
feydt Ptee, tot dat dedingen felver fpreken, ende
haren aert openbaren. Derhalven die niet alles op
loflè Schrouven wil ftellen, moet het houden met
het ghene de Poet Lucretius leert in Gjn eerfte ende
vierde Boeck:

luvenies prim^ h fenfibus ejje aemm

Hotitiam veri, nee fenfus pojje refelli,

fi«i nift fiittt veri, ratio quoqiiè falfa fit mnii.

Defe zijn vijf, volghens het getal der fimpele Licha-
men, den Hemel, ende de vier Elementen. Het Ge-
ficht ftaec op den glans van den Hemel, den Reuck
op het Vuur, het Gehoor op de Lucht, de Smaeck
op het Water, het Gevoelen op deAerde. Defe
laetfte,al is het door het geheeleLichaem verfpreyt.
foo krijght hy evenwel fijne krachtuyt het Hooft,
ende wert oock ghekrenckt, als het felve befcha-
dight is, ghelijck wy te voren in de Hoofr-lieckcén
hebben aengewefen. De vier eerften hebben mede
haer Werck-tuygh in het Hooft, het welck wy nu,
benefFens hare Gebreken, endeGenefinghe,fullen
befchrijven.

2 Onder deverhaelde Vijf uytterlijcke Sinnen
wert het Gefichte wel te recht voor het edelfte ge-
houden. So fchrijft de Joodfche Philo, in fijn Boeck
van Abraham, datter uyr de vijf, driebeeftigh ende
dienftbaer zijn, Smaeck, Reuck, ende Gevoelen,
waer door haer de Beeften,als alleen dagh cn nacht
voorden buyck, ende den aenhangh.forge dragen-
de, onderhielen, ende dat de twee andere, te weten,
Gefichr,en Gehoor,de gemelte regeerden,ende ons
(het welck Plato te voren ghefeydt hadde) tot de
wijflieydt leyden, waer toe het Geficbt,als vaerdi-
ger zijnde, de eerfte plaets boven het Gehoor toe-
quam. Ditwijit de Poet Horatius mede aeade Artg
Ïoët,

Segnitts imtam animos demijja per aurem,

fubjeêiafidelibus, ξ^ qua

Mefibitrditp^atfft.

Hierom

Hierom feyde de GrieckfcheHiftory-fchrijver Po-
lybius feer wel, dat de Ooghen fekerder ghetuygen
waren,als de Ooren,ende daarom houden wy oock
meerder van een ghetuy ge, die yet gefien heeft, als
van thien die van hooren fegghen fpreken, ghelijck
Plaum mede aenmerckt Tmculento
Plum efl oculatus teflü mus, quam auriti decem;
Qui audiunt, andita dicmt,quivident,plane fitune.
Hoe ralTer fien wy oock hec weer-licht, als wy den
Donder hooren ? Soo alfleryemandt in een Bofch
hout hackt, fietmen den Bijl al op-geheven om den
tweeden flag te geven, eermestf den eerften gehoort
heeft. ]ahetGeCcht vlieghc ineen oogenblicktot
den Hemel toe.

Wy hebben de Sinnen (feydt; Arifl. iMetaph.i.)
oock fonder gebruyck om haerfelven lief, en boven
alle die door de Oogen gefchiet: want niet alleen
om wat te doen, maer oock alswy niet te doen en
hebben, foo foecken wy boven alles te fien: Hier-
om is't, dat, als de Heylige.en andere fch riften ge-
wach maken van yet wel te bewaren, ofte feer lief
te hebben, gelijckenifle nemen van de Oogen, ofte
den Oogh-appel. Soo doet oock dePo'étCatulIus
op verfcheyde plaetfen, ende onder andere feer

aerdigh Efjgr. 8

^imi fi tibi vis ocuks debere CatuHum,

Aut aliud fi quid charius efl oculü:
Eripere ei mli multo quod charius illi
Efl ocuIk , fi quid charius efl ocuIk.
De Ooghen hebben in onfe Tale ( ghelijck de He-
breeufche Ogin) haren naem ghekreghen van de
Hooghte, dewijlfeals Wachters van onsLichaem om
hooge ftaen, om fo veel te verder van haer te kon-
nenfien : even-eens ghelijckmen de Wachters op
hooge Torens ftelt. Serems cap. de ocul.
Summa boni efl alacres homini contingere vifus,
Ques quafi cufloies, defenfirefque fericlii
Projpiciens fiimma natura locavit in arce.
Want indien fy om Jeegh geftelt waren,fo en foude
hetGefichte niet verre hebben konnen dragen, de-
wijl het aerdtrijck vol hooghten, ende heuvelen is,
cnde de Zee felve, van wegen de ronte,haer bultig,
ende-verheven toont. En om datmen voor uyt gaer,
foo zijnfe oock in 't voor-hooft geftelt.

De Gedaeme der Oogen is ront, om de ruyinte,
minder befchadight te konnen werden,ende lichter
te bewegen: als mede om bequamelijck de ftralen,
van wat zyde die mochten komen, op het punt van
den Oogh-appel te ontfangen. Die langhwerpige
Oogen hebben, werden voor quaetaerdigh geoor-
deelt, gehjck Pli„ius fchrijft ii. Ndi.

De V^me der Gogen is driederley, blauw, fwart,
ende tuflchen be^e,die wy na de gelijckenisGejWM-
coihenaoemeO Diedelaetfte oogen hebben, zijn
van naturen fcherp van gheficht, ende vroom van
manieren (gelijckdie oockuyi de Oogen konnen

ghefien werden) als Atherueus fchrijft 8. Deipn·^^·^
uyt hrifi.x. Hift. an.ïo. Blauwe, ofte grauwe Uo-
ghen zijn gemeen onder de Nederlandticfae.D''?^'
fche, Engelfche, om dat fy wel veel vochtigheyd'
hebben, maer die van de natuerlijcke warmte»
onfienlijcke gaetjens van 't Lichaem door de uy·^'
wendighe kouwe gheftopt zijnde, gantfch verdu"^
wert. In tegendeel hebben de iVloren, ende
nen door de banck fwarte Oogen, omdat.deWiJ'
in heete Landen woonen, fy wel drooger z!jn»n'^
de vochtigheydt heeft veel aerdtacbtigheydi ^^
haer,alfoo de natuerlijcke warmte veel uyt-waej'
mende, defelve foo niet en kan verdunnen, g^jj]^^
wel aenghewefen is by mijn weerde Meeften ^^V
Vofftus i.Phyfiol. Chrift.zi. De Keyfer Auguflus baj'
de fêer klare, ende fuyvere Oogen, in dewelck^
wilde gelooft hebben (fchrijft Suetonim) datter ^
van een Goddelijcke luyfter in was; ende verblj
hem, als yemandt die hy fcherp aenfagh, moft vo^
hem kijcken, als of het teghens de Sonnewaf^S
weeft. Μ

De Gröffie van de Oogben is een yeghelijcl'
even ghelijck. De Grieckfche Poeren prij^" j,
groote ooghen, als wa:fchoons,indeDocht^ '
ende foo wert van den Prince onder defelvige %
de Coninginne van den Hemel ghenoemt
πότη» Η'ξ», de eerweerdighe Koe-oogh· ^^^q*
felver deHiftory-fchrij vers roemen de groote
ghen vzn Alexander de Groote, de Keyfers-«^^^''-'jjet
Theodofius, ende andere. Dan het volckva" >
Ki\ckCathay (ghelijck Hahho Arme».
Tartar. c. i.) hebben kleyne oogen,ende zij" ^ fgfi
der gauw van verftant, foo dat ly,andere volc^ ^^
verachtende, wel derven feggen , dat ly aJi®·^? ^ie
twee oogen fien, de Latijnfche (foo noewe" u^t
van Europa) met een, ende dat al de andere ^^^^
zijn. Ende voorwaerde ervarentheydt jjjcfc
dat de ghene, die kleyne ende diepe oogen (g^ ^f^
dePaüsPaulusde IV. als P^wwwe in fijn leve"
haelt) hebben, veel gauwer lien als wekkers 0 & ^
groot, ende uyt-puylende zijn,daerom te arg
dat fy oock veel met Sinckinghen gequelt
De Italiaenfche Genees-meeüet Mercurtaiif'^^^fc
mede wel aenghemerckt, dat Puyl-ooge"jjde
fieckten fwarigheydt beteyckenen: a s ινη^^
dezielijcke kracht der HeriTenen foo verv^ ^^^^
zijn, dat fy de Oogh-fpieren niet meerder
eygen plaets kan vaft houden. , ^ψϋ*

ïot beter gefichtwas van nooden, leyo ^^gj,
pendens, dat wy Tme eoghen hadden, alfo?^ ^^^ ye'
weyniger, ende onvolmaeckter fiet,gelijc
ghelijck bevinden kan, wanneer hy het ee ^.^^je

toe-fluyt: als mede infonderheydt om ^^^jj-
van het gene gefien wert, bequameliJcKa jg

-n baer behoorlijcke KJddei-P^

nen meten
defe hebben

^ant indien defelvighe grooter was.foo en fouden
jQichte dingen niet gelienkonnen werden^indien
"'e kieynder was, foo foude hét gefichc vermindert
vande dingen, die terzydeftaen. In andere
foh « die plaets breeder, om dat (gelijck Arifiot.

y'jnit io.Probl.) fyeheen handen hebbende, van

''' zyden moeten len.

heef u " gelijck het Geficht wonderbaerlijck is, fo
reedrf Γ foodanigh werck-tuygh, ofte ghe-
ke r weten, de Oo^ew.daerommeGodhjc-

i'farif van Galenus ghenoemt. Haer vernufte
drk beftaet uyt fes Spieren.fes Vliefen,

adp, '^'^"gl^eden, veifcheyde Aderen, ende Slag-

A^oockveelVet. _ ^

eenp Oogh-Zenuwen zijn twee-parigh, het
de If v®·^ oni de Oogen te bewegen, het ander om
vliet Geeften te brenghen aen het Nette-
Dord ^at de Ziele in de Herffenen foude konnea

"celen van het gene het oogh gefien heeft.
deie]„ ^öogenzijn begroeyt met veel Vet,Ïo om
Waerrf d'uytwendighe Kouw te befchermen,
Deel ^ 'y· hoewel de alderfwackfte onder alle de
ReenK ^S^^^ck Arifioteks fchrijfr 31. Probl. 22.)
fliniu^'^ onderworpen zijn, hoedanigetiochtans
hadt re^'^ght 11.57. den Keyfer C.CaUguk^-
den b ; als oock, om datfe te lichter lou-

droo^V^ghen, ende door het beweghen nietver-
fn,^.,?· Avaer top mpde helpen de fachte, ende

, O-»-", ciiue uuui ut.·. ."w-

snen: ^ag^ ^^^ helpen de fachte, ende

giachtige Klierkens, die in den grooten hoeck

">en<i(.-j______„ 1- r 1_____

ftaen^' Klierkens, die in den grooten

Den de oogen geftadigh bevochtigen.

werden om wel en recht te fien,fnel-
VandL^^i'^^'e kanten ghedraeyt door fes
^an d^'^'^ke vier rechte zijn, en twee fcheunfche.
fcooeh draeyt den eerften het Oogh om

fiincLi j®" tweeden om leegh, den derden aen de
fcheun^vierden aen de rechter zyde. De twee
^«feheki '^'■aeyen het fcheunfch om. Behalven
de Beeften den fevenften, die de Ge-
dende ^^^"^onts-ombeQaet.het Oogh vaft hou- ■
den, als was de Menfchen niet van noo-

peeften over-endt gaende: maer wel de

"°cken.' "^ethec Hooft voor over na de aerde

Oogh door-luchtigh was, ende vol
^'oeyen '^dt.foo moeft het oock om met wech te
TVerden' τ kleedt bevanghen,en omgorr

oorW ^y "de zij η de VHefen, die fes in
^ebben^ geficht haer byfonder gebruyck

i'etwe'^ buytenfte, is het Bint-vUei,nzGin

heyt, en klaerheyt den horen van een lanteetne ge-
lijckent. Heeft fijnen oorlpronk van 't dicke Breyn-
vlies, den Geficht-zenuwe omvattende, bekleedt
enbefchermt ronrs-om de Vochtigheden, en teere
Vliefen van het Oogh door fijn hardigheydt ende
vaftigheydt. Maer voor, daer het door-luchtigh is,
ontfangt het de fchijnfelen van de fienbare dingen,
fonder het welcke het Geficht niet en kan gefchie-
den. Nu op dat foodanigh fchijnfel, ofte gedaente
der dingen niet qualijck, ofte verkeert en foude in-
vloeyen, foo beeft de Nature dit Vlies uytwendigh
ftreck, en gantfch gkdt gemaeckr.

Het derde heeft mede dennaemna fijne gelijcke-
niife, itvittc^i Drnyf-befye-vlics. Spruytvanhec
dunne Breyn-vlies, den gemelten Geficht-zenuwe
bekleedende,van waer hét fich ronts-om het Ooge
verfprey t, behalven van voren, daer het war in-ge-
trocken, ende met een ront gaetjen als door-boort
wert. Wy noemen het felve den Oogh-appd, ofte
het Stvan van de Ooghen, ftreckende om te konnen
fien. Want indien dit Vlies klaer en licht was,het en
foude gheen fchijnfels konnen vatten: ghelijck den
Hoogh-ghelecrden Plempius wel aenwijft, in fij"
fcherpfinnige befchrijvinge der Oogen, met de ge-
lijckeniife van de donckere Kamer (terftont uyt te
leggen) alwaer het fchijnfel, hoe fy donckerdèt·" is,
beter ghefien wert, ende door het minfte licht ver-
mindert, ende vergaer. ,

Het vierde Vlies heeft den felfdenoorfpronck.en
fijnen naem van wegen de groote fijnigheyt na een
Sfime-webbe, bekleedt rondts-om de Cryftalline
vochtigheydt, waerom het klaer,glat,ende fijn is.op
dat het de door-lchijnende gedaente door fijn rou-
wigheydr, ofte grovigbeydt niet en foude beletten.

Het vijfde is ghenoemt Glaefachtigh-vlies, als de
Glaefachtighe vochtigheydt bekleedende, ende be-
warende,dac fy niet onder de Waterighe en vloeyt.
Belet mede, dat de Glaefachtige vochtigheydt het
Nette-vlies niet en vervochtight,enalfoo verflapt.
Hier in't midden fietmen eenige bruyne ftreenkens.
de Hayrkgns ierWtjnbrau0enieerr\!ien ghelijckende.
Wekkers ghebruyek Kipierus ftelt te zijn,om door
haer bruynigheydt het ooghe van binnen doncker-

heydt te geven, en voornamelijck om het Nette-
vlies van ende nadenOogh-appel te brengen

Her fefte.en laetfte Vlies wert oock «a de gelijc-
keniiTe, die het heeft met geen uytgeftreckt oft ga-
tigh, maer ingetrocken Net,den naem gegeven van
■Üette-vüeSjenAe en is anders niet als uytgeftreckt
Morgh vandeGeficht-zenuwen. Sijn amptis,de
gedaente ende verwen deruytwendige dinpen met
een glants door het gat van den Appel in dé Ooge
vallende, te ontfangen.enuytgedrukt te vertoonen.

7 Onder defe Vliefen verichijnendrie Vochtig-
heden, de Waterachtige, Cryftalline,en Glaefachti-
ge, alle na baer gelijckeniifealfoo genoemt.

(/4)2 Voor

4 J. V. BE V

Voor aèn is de Waterachtighe vochtigheyit, in de-
welckedebreedeftralen door de Lucht hier in val-
lende,gebroken,ende als ingetrocken werden in de
nauwte van den Oogh-appel. De Cryflalline verga-
dert allengskensde itralen, uyt de Waterachtighe
ichiètende ; waerom haer Lichaem oock vafter is,
als d'andere. De Glaefachtighe geeft den door-tocht
voor de fchijnfels na't Nette-vlies.

Dit is in 't kort van de gelegentheyt der Oogen,
en het konftigh gebouw om haer werck uyt te voe-
ren, het welck niet beter en kan begrepen werden,
als met een uytterlijckeiide vcitnakelijck exempel,
dat na het Oogh felve verfonnen is, en fijne werc-
kinge fovolkomentlijckaenwijft, Ciat al de Schrif-
ten, die voor defen foo langh ende menichvuldigh
daer over tegens malkander verwiflelt zijn, nu niet
eens in achtinghe en komen,als verre van den rech-
ten wegh afdwalende.

8 Men fal dan een Kamer gantfch doncker ma-
ken, ende in een venftereen tont gat boren, en daer
voorfetten een bril-glaesjen (het welck oock met
de Cryftalline vochtigheytgedaen kan werdenj om
hec licht methetfchijnfel yan't gene buyten is,door
te doenkomenide muer die reent over 'tgat komt,
moet wit wefen, om d'ontfanghene verwen te ver-
lichten; en d'ander fvv3rt,om de ichaduwe tenuken.

b··

]SIu de dinghen, die van buyten moeten doorichij-
nen,hoe die meerder geverwet zijn, endeden dagti
klaerder en lichter, hoebequaaier: dan is beft dat
de Kijckers,haer te voren een wijl in 'rdoncker ge-
houden hebben. Dit aldus ghedaen zijnde,falmen,
alles wat van buyten tot dat gat reycken kan,tegen
de witte muer, op een wit papier, ofte linden, daer
verre ofte nader,na dai het glas gheüepen is,tegen-

ERWYCKS ^

houden, feer volkomentlijck konnen fien. lek be ^^
be 't felve op eenTorentjen van mijn Huys,
welcke ick, ronts-om dicht gefloten zijnde, oP P^^
pier, ofte teghens de muer, iie de Luyden lang"® ^
Wal gaen wandelen,fo Volkomen,datmenfek^"
kan, als mede de Schepen komen zeylen, alles tP^
de verwen van de Vanen, en beweginge, het
feer gheneuchlijck om fien is. Maer alles ftaet ν
keert, ende de Menfchen fchijnen met haer
tegen den folder te loopen, ende de Schepe" ^
alfoo te varen. De reden is, om dat de ftrale" jg
het uytterfte van't gheneghefien weit.vloey^ j
voor het gat malkander doorfnijden, en
getrockenzijnde, haerftantfelveranderen, '^p^t
op defelfde wijfe gaet het Geficht in 't Oog^·,,
in een kamer het venfter is, is in 't Oogehet^ Jg
ve-befye-vlies: het gat in 't venfter, is in 't

Jef^'f!

- O------ ■>.............«I.»"·»·-' (jjt

muer, is hier mede het Druyf-befye-vlies: „e'
daer de witte muer,oft 't papier is,is hier be·:^^ ^jj
vlies. Dan de Nature heeft alles fo met Vüe'^w^et

vochtigheden noch volkomender gemaeckt- i
hier vak een vafte knoop, niet wel om te oPt ,
te weten. Als het Geficht op defelfde wijfe g^^'^ggo.

waarom wy dan niet mede alles verkeert e" μ

De Wel-ghemelte Profeffor Flempius, fnijt ^fu^fit
dus dbor j Al is't (feydt hy) dat het fcbijn*®'
mede verkeert aenhec Nette-vlies
neemt fulcks nochtans de kennende kraco^.-js
aen; de reden is, om dat die kracht, gelegeo -''{t.
in deHerirenen,datichijnfel niet voor haer en
Want het hol van het Nette-vlies fteeckt v^'ij ^je
nen met een hooft uyt; ende achter dat
kracht. Waerom moet in-gebeelt werdeo- q^^c,

defelfde manier de ghevoeiende kracht in - - ^^^
de gedaente onderfcheyt,als wy in een beflo^^"· j^r
mer de fchijnfels fouden vernemen, ftaende ae^ ,
het papier, cndedaer van bovenen in neder-we' „
want dan foude alles blijcken, ende hem
in die gedaente ende geftaltenis,als het in oe^-fljjc-
heydt van buyten is. Op defelfde wijfe de M^n ^^^
ke kracht van de Ziele niet van voren, maer ai ^^^
bovenen op het ghefchilderde Nette-vlies «e ^^^

vat al 't ghene fyfiet, in den rechten ft^t, ^ '"ggij

buyten heeft. Daer-benefFens vat hetGeiicn jj^j,
dingen op dieplaers, alwaer de geficht-ftr^i' ..j ^^
fy ghemaeckt werde, foude uytfchieten. ue\
dan alletijdt gedreven wert, foo gelchiet ^ j^êi;
het verfchil van het aennemen der ^""^"r^eecKi:
papier.Maer den fcherp-finnigen des f te
hier gantfch anders van, hiei-te lang te f,ja

meerder, dewijl fulcks naghefien kan werden
Dioptrique, au d'fiours cin^tdeme,

m

^ Het II. Capittel.

j ^'^dighejdt der Blimhtyè,

^ Oorfaken van defelve, als oock, van Smckj
J»de p^erkeert ihe^ck,

6

.^^mieu van Uven.

ï ^"^ogen wel te rechr, dat een Blint man,een
iefi/·^"" tnan is. Want (gelijck den Oudt-vader
dercig , de fchade van elck byfon-

ttiaer d A^^'^^tiaems.valt het gemeen moeyelijck:
leven te moeten miffen, maeckt dat het

aen dg y " ^^^en en gelijckent. Iflereenigh mangel
benotn foo wert aen 't Lichaem het loopen
haer taV Oogen verlichten ondertuffchen met
J^rarK.de pijn. Ende indien de Ooren haer

i°®Pend "^raegh, de Beenen w.eygheren te gaen,
^andenf·"® Leydtf-man het Oogh, de

Oogen" konften vpech, t'famen met de

oetg r .^iblinc zijnde,hetOorenkanmemant van
ghe ftg'f'if .als hy ftil fwijght,bekennen,de Ton-
f"^eken fl^v wetende, tegen wien fy

^^efsaj Voor foodanighe fchijnt de Son te ver-
naer ftrall ί S^volgh van de Sterren,de Maen met
'ülckedp^^n'^acht verlichtende, en kan aen al-
^lijcke „^"yfterniffe niet benemen. Noch de lief-
^«ε.ηοΛΤ?^" haer baren ons als toelacchende
endp '^^'^'•^^gi'oente, ende bloemen uytge-
> en kon derLenten ghekroont zijn-

["fenghen · gantfch gheen vermaeek aen-

^ven vati ^et is als een verwefen leven, een

u'j' de onfichtbare werelt, de-

^^ydchaernnk fy'^^ van de werehlijcke konftig-
'^ede wpi „ "P^kent is. De Poët Mamlm heeft dit

ae wel

Vpva ----- i-r». «JCl

^"«aen in fijn vierde Boeck:

^Sicit iJ P^i^&^» ignibm ignK
Lun^n^dT"' caligméfidm,
Mortem «nos, gemimm^ue aeatis

^ _ J·"^" dabunt,fi quifque ut vivit, & φτί.

oogh-Q-eleerde Scaliger uyt-
l^ycken afu^"^ ^ie onder het nevelighe Creeften-
" ^egraS ®?« ende alfulcke leeft,

ielven alle daeghj want by is doodt

levende. Daerom feydt de Poët, dat, die blintge-
boren werden, tweederhande doodt hebben. Want
het leven, dat fy leven, is een doodt, alsfonder
licht, ende de andere alghemeene doodt ftaet hae^
niettemin te verwachten. Om donbequaemheydt.
die het gebreckder Oogen aenbrenght tot eenighe
bedieninge, weygerde eertijdts te Romen T. Man-
lm Torquam het Borghemeefterfchap, daer hy roe
verkoren was, aen te nemen, gelijck Livius verhaelc
in het aó.Boeck. Boleflaus, de derde Koningh van
Bohemen, bÜnt zijnde, werde van andere, ende fijn
lèlven gheoordeelr^tiit de Kroone onbequaem te
zijn, ende mofl: daerom het Rijck aen fijnen Soon
overgeven. Hél felfde verhaejcoock Dubravtm van
andere in fijn Hiftorye. ]a dè Rechten verbieden
een blint Advocaet, oftVoorfpraeck,voor den Rech-
ter te fpreken.om dat hy de teeckenen van de Μλ-
gifiraet niet fien, ende, dienvolgende, niet wel eeren
en kanjhoewel hy,volgens'C//)?4ȟi,wel magh von-
nis wijfen, (gelijck wy oock by Lmiis, ende andere
lefen, dziAffius blint zijnde, in den Raedt fat, ende
hevigh tegen den Koning Pjrrhm aenging) L. 6. D.
de judie. het welck Bartolus verftaet, indien de Blint-
heydc yemant overghekomen is, na dat hy aireede
Rechter, ofte Raedts-heer was. In 't Ey landt Ora»
is een Wet, datter niemandt, die blint is, magh Ko-
ning werden, waeromde Koningen,tot haer voor-
fekeringh,fo .drafy de Kroon op'thaofc krijgen, al
haer Broeders.ende naelle Erfgenamen, de Oogen
uyt doen Heken, enlatenfe daerna rijckelijck on-
derhouden. Het welck wel wreedt, maer evenwel
vry beter is, als het worghen, foo ghemeen by de
Turcken.

Dewijl dan de Blintheydc fo fchadelijck, en hin-
derlijk is, fo en hadde feker Knecht (van den wek-
ken Galenui vermaent op het 4. Cap. in fijn Boeck
van te kennen,ende te genefen de Sieckten desGe-
moedts) gheen onghelijck, alshy zijnde door den
Keyfer Adriaen, een Oogh uytgefteken, en yerfochti.
om voor dat onghelijck een goede fchenckagie te
kiefen, eerft daeropttil fweegh,.ende daerna vorder
gheport zijnde, om al te eyfchen wat hy begeerde,
voor antwoort gaf, niet anders te begeren, als fijn
Oogh, dat hy verloren hadde; dewijl datter gheen
gave én konde gevonden werden, om een verloren
Oogh te vergoeden. Want het gene de Son (daer-
om oock het Oogh der werelt ghenoemt van den

Grieckfchen ÏoéiOrphem, ende den Latijnfchen
Ovidim) in den Hemel is, 'tfelfde is het Oogh in den
Atrdtfchen menfche. Het Lichaem en foude maer
eendonckerekerckerwefen (feydt deo Oudt-va-
der Ambrofm) het en ware het felve door het Oogh
verlicht werde^ waerom onfen Salighmaker het
felfde oock noemt de Kaerife, ofte den Lichter des
Lichaems, verghelijckenende het Oordeel met de
Oogen, liet Gerooedt met het Lichaem, gelijck de

(^J 3 Hoogh-

Hoogb-geleerdcn Heet Hugo ds Groot, dat breedcr
uyt-leydt in fijn Aenmerckinge op den Euang. Mat-
thicus in'tfefteCap. Selve werden in de H. Schrif-
ture oock de Sond^rs, (als blint zijnde in 't goede)
met den naem van Blinde beteyckent. Soo dat het
wel een blint,ende onwijs werck was, het welck de
fiende, en Wijigerige Dewocr;>«i beging, als hy fijn
felven blint maeckten, om dat fijn bedenckinghen
over de natuerlijcke oorfaken,door het belet van de
Oogen nieten fouden verftoort, ende afgetrocken
werden, (gelijck uyt de Grieckfche Hiftorien ^«Z-
lus verhaelt lo. NeS. 17.) ofte' fals den ouden Poet
Laberius feyde) om dat hy niet fien en foude, dat het
de quade Borgers foo wel ging.

Omifirashomitiumtnentes,ope8ora citca.
lek geloove de antwoort (befchreven by Cicero in
het vijfde van fijn Tufculaenfche vragen) die twee
andere gaven, niet en was volgens haer meeninge :
maer dat fy daer mede fochten her ongeluck in de
befte vouwe te flaen. Den eenen, te weten, .^jc/e-
piades, ghevraeght zijnde,wat onghemack hemde
Blintheydtaengebracht hadde, Dattck, antwoorde
hy,metee»Iongetemeerderga. Maer ick ben van ge-
voelen, dat hy eerder wenlcht, om lulck gevolgh te
moghen miflen. Den anderen, namelijck Antipater
van Ore«ff»,alseenige goede Vroukensfijne Blint-
heydt beklaeghden , ü ώί, feyde hy, dunckjt V
oock, datter des nachts geenvermaeck.en κ ? 'ί nachts :(ijn
tey allegader blint, ende daer over en doen wy evenwelgheen
klachten. Dan die Blintheydt werdt haefl door den
glans van het groote Licht verdreven, ende de ver-
lïiakelijcke wercken der duyfternis, al werden ly
geoordeelt haer befiens niet waerdigh te wefen, en
behoeven evenwel foo veel tijdts niet, om daerom
altijdt Blint te willen blijven.

2 Het Geficht, gelijck alle andere Lichamelijcke
werckinger), wert befchadigt op driederley wijfe,in
verminderen, wech-nemen,verkeeren. Vermindert
Geficht hebben de gene, die noch van dichte, noch
van verre wel en fien, die alken van dichte, en niet
van verre, en in tegendeel, die alleen van verre fien,
en welckers geficht wel goet is by daegh,maer niet
by avont. Wech-genomen Geficht is by de gene,
die fteken-blintzijn. Ende die twee en verfchillen
maer in de groote van oorfaken. Verkeert Geficht
is by de gene, die de dingen verkeert,ende anders
fie^alsfy inderdaedt zijn.

OcOorfaeck_ hier van beftaet in de Deelenvanhet
Oogh, die wy in 't laetft-voorgaende Capittel be-
fchreven, en aengewefen hebben het Geficht uyt te
wercken, ofte in de Herifenen, uyt dewelcke defel-
Tige haer kracht, en oorfpronck trecken. Her Ge-
ficht wert uyt deHerjJinen befchadight,als defelvige
door eemge Ongematigheydt bevangen zijn, waer
doorweynighe, ofte onfuyvereGeeften voort-ge-
bracht werden, oft als fy door groote Lofing.lange

en fware Sieckten verfwackt.oft oock doorDrfet-
heyt,en Swaermoedigheyt benaut,en befloten
waer door alfdan den vryen toegang van de "f^uy-
doordeGeficht-zenuwenbekt wert.
na niet,dat he,tGeficht fo verfwackr.als het on^
tigByÜapen,daer nochtans oock de Gefneden do
de banck fwack van geficht zijn. Waer in (tWe'
in'teerfte vreemt fchynt) een en 'tfelfde
gewrocht wert, door twee gantfch Kgen-mai
der-ftrijdende oorfaken. Maerftaet te keten, aai
d'eerfte het quaet voor-komt, door het vervJieg
van al te veel Geeften, waer door de Herilene'^j

Oogen verfwacken: dan in de ander, veroorwe

fukks door overtollige vochtighey t der Her»^
die haer over alk de Deelen van 't Oogh vef'PvJot

De Geficht-^enuwen krijgen haer ongeinacK α

uytwendige Kouw, Slaen,Stooten,Valkn,M"y.^},i
Hooft-pijnj maer meeftendeel door
Vochtigheden, het zy dat defelve de ^

nuwen vanbuyten te feer bevochtigende,toe-E

fen,het zy datfe van binnen den doorgang jio
pen. Dit gebreck noemen de Genees-me^"^
Latijn Gutta Serena, in Duytfch de fwarte Star-

Wanneer de Oogh-fpieren vertrocken,
fwakt werden,dan verdraeyen de Oogen>n^^
wy Scheligheydt noemen. Soodanige, als fy

len fien, moeten om den Oog-appel over h^t ^^^

recht over te brenghen, haer Ooghen ^^^^^ Q'^ef
draeyen,en een Scheel geficht maken. ^"''^''Λ.^ιρρ,
komt fomtijdts na eenige Sieckten, gelijc''^^jc
Vallende-fieckte, Geraecktheydt, fomtij"^ gbe"
Geboorte, te weten, als de Moeder in haer
Schele Luyden te veel aenghefien heeft,
fchrkkt is gheweefl van yet dat dapper g'^nte
Hiertoe kan mede veel doen een quade "^^jedaP
in het gheftadigh verdrayen van d'Ooge"'js
daerna fo blijven ftaen, gelijck veeltijdts Sy uj ere'
de jonge Kinderen,dk in de Wiegh haer g"^ wlif
ttadighna deKaers, ofte ander Licht,
trecken. hove"'

Als het Oogh door de Spieren onder, oi^ ^^^^s
ja oock ter zyden gedreven wert, Ι^η be-

datmen fiet dubbel te wefen. Sukkskana "ae,
proeven met de vinger,het eene oogh opi jo'éi

ende het ander neder-druckende, ghehjcK "

Lucretius mede aenwijft:

Aut fiforte oculo mms uni /«WiV^
Preffit eum, quodamfenfu fit,
Omnia,qu<e tuimur,fieri turn w»-» '
Bina lucernarum florentia lummaSl^m
Binaque per totas 'edes geminM Jupji'^' '
Et dupliies hommum facies, corpora vf»

Dit wert oock beveftightbyi^iw^iWiGene^-'^es
fter van den Palts-graef, met een, die ^y n^nde,

g5ende,fijnOogh vanheconderfte fcheeltot de
^: '"°>"auwendoor-fnede,weIcke Wonde genefen
Oalles dubbele 2eleeck:,oni dat den appe], het
ftoPvaft zijnde aen den onderften fcheel, lagher
ft-^5 als het ander: maer doen het Oogh, door ge-
beweghen, wederom los werde.foo fagh hy
een Wel. Want als bevde de Oophen even-

Want als beyde de Ooghen even-

Nette ]· '^^n fienfe een dingen^ maer als de
gheleo"^ van beyde Ooghen verfcheydelijck
W'y van binnen geichildert zijn, dan fien

Wcrde^^ yoor een. Verfcheydelijck ghefchildert
het and het eeneNet de fchijnfels recht,

'"^heun^'^ ontfanghr,ofteoock alle beyde

ghefciji verfcheyde Deelen. Sulcks

^"^aeyt ^^'^^""eer de affen van de Oogen niet ge-
^^ioee^" ®^rden na het ghene men fien wil, ofte
pogg^K^^tiighe oorfaeck de ghemecnfchap der
beweelK te fcheyden, foo datfe met eenparign
gheli-l°? en werden. Ditghebeurt inderafende,
duiu in het vierde boeck ^neU.

Êi'föp"'"'" '®e/ait demens vidit agmina Pentheus,
^ ^ geminum, C? duflkes fe ofiendere Jhebas.

''Jwe, end^^·^'^'''®'^Kinderen, Dronckaerts,Sche-
die met fwacke Oog-fpieren
fejj datfe haer geficht niet en konnen

f °Shhie μ,'" dewelcke ghebeurt, dat het eene
i^liijnfei ^^^ andere daer fwierende, het fienlijck
j > "^yiie, en ongelijcke Deelen van het

«Jeryen dé^^n ^^^''"'dert. Welcke verfcheyde Schil-
rf '■'lendp fin inde HeriTenengewaer

als twee gantfch onderfcheyde oor-
H "Ren c^uK^^'^^Sene,die wel droncken zijn, alle
^°orte.ve] is, om dat haer Oogh-fpieren

ft'ftant dv« , feer vervochtight zijnde, en het
ΐί'οηι eer"u ^^ Ooghen niet vaft en konnen
„ "etiioL,· t fn eenparigh ergens op te fien.

't fe bekommert het Geficht,wan-

S S^'ns doorluchtigheydt,

^"oereverwpV r' alsoock wanneer her dooreen
die feivg^J^^imet wert, ende alfdan fchijnt alles
geel Plac ^'^^e,ghelijck wanneer datmen door
1 °rdicle „„T·. Het wert in fijn wefen verdickt
I en ^"g^eydt, al te koude heel-midde-

c®^lecktmp" ''°°ghgemaeckt inden ouderdomj
r'erin.r wit Kt-teycken

na een Quetluyre,
"yften,ende Kinder-pocken. Op defe
5°°»· de heP^^^. - '"'"'ghe, dat den ouden Tobioi,
(als een feer brandende, ende
l^«Orden ic hebbende) der Swaiuwe, blint
breederte fien is by den
' op her . fijn Boeck van de H. Philo-

"^Hiftorven Capictel. Soo lefen wyoockin
^ ' als de Xurckfcbe Keyfers, eu andere

NGESONTHEYT.

I Vorften van Ooften, yemandt niet met de doodt,
■ maer met bhntheydt willen llrafFen, haer een
gloeyentyfer voor de Ooghen doen houden. Soo
leeftde voor-gemelte Democritus fijn felven,gelijck
als met een Brant-glas blint gemaeckt, volgens het
fchrijven van den Poêt Laberius, hier voor mede
vermeit, met defe verlTen:

Cljpeum conflituit contra exonumHjferiom,
Oculos effodere ut pojjet jplendore tereo,
ha radits Solis acim effodit luminü i
Malü bene ejji nc-^ideret chibui.

InhetDrujf-bef^i-vliesvieri 'tGeficfet belemmert,
wanneer den Oogh-appel te ruym, ofte te nauw is.

DenOogh-appel is te ruym, als het gat, 'twelck
het Druyf-befye-vlies in het Oogh maeckt, om de
fienlijcke fchijnfels te ontfanghen, aen den reghen-
boogh,ofte hetkroonken te ieer uytgefteken wert,
waer door niet alleen al datmen fiet, kleynder
fchijnt, maer het geheele Geficht verfwackt: fo dat
alfu cke, oock dingen,die niet verre van hier en zijn,
niet wel en konnen bekennen. De redenen daer
van zijn: Eerftelijck, datter te veel van 't uytterlijc-
ke Licht door het groote gat fchiet, het welck het
Geficht jbefchadight, deGeeften te feer veriprey-
dende; ghelijckmen bevint, dat, alfmen yet fcherp
fien wil, de Ooghen nauw aentreckt, het welck de
Keyfer Nere geftadigh doen moft,gelijk PMus ver-
haelt (in't 11. Boeck van fijn Natuerlijcke Hiftorye
ophetj/.Cap.) ende wy inyerfcheyden alledaegh
konnen mercken. Ten anderen , dewijl de rechte
ftrael ftercker is, de fcheunlche flapper, en in eenen
ruymen Appel veel fcheuniche vallen,ib en is't niet
vreemt, dat de gene, die alfo geftelt zijn, een fwack
Geficht hebben. Dit gebreck komt meeft uyt de
Natuyr, fomtijdts oock van toevallende oorfaken^
gelijck wanneer yemant ineen duyfteregevange-
nis gefeten heeft, waer door, hy na Licht bakende,
fijnen Oogh-appel komt wijt te werden, ende mee
lengte van tijden indie geftalte verhardt. Het welck
oock de oorfaeck is, dat degene, die alfoodoncker

fevangen hebben gefeten, hec Licht, dat te grof ia
aren wijden Oog-appel valt, niet en konnen ver-
dragen. Defii/s, Tyran van Si^ilyen, haddé boven
op de gevangeniife doen bouwen een licht, en luch-
tighHuys, ende de Kamers wel doenwitten Ende
nadat hy dan de gevangens kngh onder in duvftcs
hadde doen houden, het defelve fehierlijck b6ven
komen, dewelcke na het gewenfchte; Licht haken-
de, en door de ongewoonte het ièlfde niet konnen-
de verdragen,iteke bhnt wierden. Het felfde feydi
Sefieca , van Hercules., als hy even uyt de donckere

Hel in de hehte Werelt quam,

■torpet acies luminum.

Hektefiiw vifui yix diem infuetm fertmt.

Sulcks

8 J. V. Β Ε V Ε

Sulcks giiebeurde oock de Krijghs-knechten van
"Xenophon, als fy een geruymen rijdt door het Znee
trocken, gelijck,behalven Xemphon,onikn Galenus,en
Suidasytxhzkn. De Gewoonte beeft hier (ghelijck
oock in vele andere Werckinghen) foo groote
kracht, dat feker oudt Romeyn, wetende darmen
op fijn lijf gingb, op fijn een Oogh, om niet bekent
te wefen,een plaefter droegh, maef defelve, als het
ghevaer over was, af-doende, bevont het Geficht
verloren te hebben,gheiijck de Grieckfche Appianus
verhaeltin't 4.Boeck van de borgerlijcke Oorlo-
gen der Romeynen. e ,

Het Spims webbe, en Glaesacbtigh-vlies befchadi-
gen mede het Geficht,wanneerle uoor haer dickte,
de fchijnfels geen door-toghten geven,ofte gever-
wet zijnde,defelve veranderen.

Wy komen nu tot het Hette-vlies,\itt voornaem-
fte gereedtfchap van 't Geficht, het welck.dien vol-
gende, qualijck geftelt zijnde.het felve veel kan be-
kommeren,ende in fijn werckinge beletten. Als het
te na by de Criftalline vochtigheydt ftaet, dan fiet-
men alleen van verre, gelijck de oude Luyden, wan-
neer het daer verre van daen is,dan fietmen maer fo
verre, als, gelijckmen feydt, de neus lang en is, het
welck deStick-fiende ghebeurt, hoe jongh fy zijn.
De reden hier van wert aerdigh uytgeleydt van den
Hoogh-geleerden Heere Plempius 4. Ophth. 39.

Noch wert het Geficht befchadight inde Scheme-
ringhe, ghemeenlijck CataraBa ghenoemt, al of men
ieydeWater-val,en gebeurt, wanneer dattereenige
Vochtigheyt binnen in het Oogh fchiet, meeft tuf-
fchen het Hoornig-vIies,ende de Cryftalline voch-
tigheydt , fomtijdt oock tuifchen defelve, ende de
Glaesachtige, waer door belet wert, dat her fchijn-
fel van de Sienlijcke dinghen niet en kan fchieten
tegen het Nette-vlies.

Die groot van Ooghen zijn , behalven datfe een
fwack Geficht hebben, om dat in een ruyme plaets
de kracht (die vereenight zijnde, ftercker is) te feer
verfpreyt wert, zijn dit gebreck oock meerder on-
derhavigh, foo om dat ly lichcelijcker de finckende
vochtigheydt konnen ontfangen, als om datfe raflèr
van uytwendige oorfaken konnen befchadigt wer-
den. Hier toe doen inwendigh feer veel Vochtighe
HerfTenen, die de Aderen, endeGeficht-zenuwen,
waer door de ghemelte Vochtigheydt in het Oogh
jeeckt, los, ende flap maken; ende uytterlijck een
olagh. Stoot, Vochtigh, ende regenachtigh Weder,
ofte (ghelijck ick gefien hebbe) een natten Hoer op
te letten, lang m de Son te ftaen, ende diergelijcke,
diedeyochngheydr konnen vermeerderen, ofte
dnfngh maken.

. altijt, gelijck gefeydt

IS, in de Wamachnghe vochtigheydt, die oock in haer-
felvenhet Gelicht kan belchadigen, wanneerfe het
Hoornigh-vlies door Quetfuyre, ofte Sweringhe,

doorboort zijnde, ten deele, ofte al t'famen
loopt, ofte, die anders dun ende klaeris,
duyfter wert, door toevioeyingh van eenige ν
tigheydt,ofte opftijgen van grove Dampenj^'e ■ ^
weckt konnen werden uytgrove, ende jgf-

Spijfe, als Boonen, Erweten.^n diergelijcke,· mlo"
heydt door veel Dronckenfchap. So verhae^^^^^
Grieckfchen Athmtm, van Denys den jongen. Α
van Si9lien,hoe hy door droncke drincken "J"
gen fo bedorf, dat hy fteke blint werde.
niet vreemten is, alfoo hy, gelijck j „cke"

neghentigh daghen achter malkanderen dro
was. Ovidiusó. Fafl.^.

— vim oculiqueanimkjui natahant. .

Hoe dat den Dronck op het Geficht νίεχοψζξ^ι
noegh van buyten, aen de Dronckaerts te «e '
dat fy Oogh-fprieten, en elck kan fulcks m
ven bevinden, als hy maer een Roomer te ^'^J^^jyat'
droncken heeft. He

let welck de Wijfgenge

fis oock wel wifttefegghen,alshemyennana ^^
Tafel daer fijn Vrouwe mede was, verweet. ^^^

nergens na de fchoonftegetrouwt en joo'

antwoorde. Dat dunckt my oock^ maer ^"'^^jjaef
ghen,gheeft my eenen grooten Roomef'"" dat
fchoon te maken: willende te kennen \>1

droncke ooghen foo nauw niet en fien, ghe' >
nacht alle Katten graeu zijn. ui<rh0^

Het Geficht wert door de Crjifialline «""^^'f^yive
befchadight, als'fijn blancke ofte heldere ^ne
grauw.oftebruyn wert,waer door fy
Ichijniêls mede verandert, ende alles heffipit
fien, als ofter een roock ofte nevel voor W

IICIJ, ül» UllCl CCll lUULR. UILC IlCVCl j f UV"

gefchiet doorverdtooging,gelijck pnde
ende in langdurige ofte heere Sieckten. » ^^γ^χεί
defe Vochtigheydt voor wat ingebogen> ^ j^^efti

jhis,indien defelfdegedaenteverf

ier valt, foodanighe zijn Stkk-P^^^ooC»
• ■■ brillen.

η van dichten

: bultige brill5"^'

de

ingi

Wert vorder het Geficht bekommert. ^
een deel van de Glaesachtkhe vochtigheydt^"
Cryftalline fchiet, ghelijck ghebeuren kf ® ^ii/if-
flagh ofte ftoot op het oogh. So verhaelt«
Cent. 44. dar feker Vrouw, door een k'"'^^jfdeO
llagh, diefe van haer Man kreegh, die'
dagh in beyde haerOogen blint werd^ , de
? Wat de Kin-teeckgmn belanght. ^„aci

Oorfaeck in de Herflenen is, dan en g®^" „ckene"

Sinnennietvry,en brenghen ιοοα^"'!,® befcbi^'

voor den dagh, als in de Hooft-fieckten

ven zijn. ' ,^ηάα'ιΟο^'

O^ Scheligheit, oft het verdraéyen van üe y^^

appel, alsoock datter op't Hoorn.gh-vlg»j^^,ft^
brengt haer teyken felver mede. Die aen Bet

dat het ghene fy fien, verder van
flauw e j' j ''ε·· 's» O™ ^ïst het haer

de o-ef j ""yfter voorkomt, eveneens gelijck in

Öat d ^ Λ ^^^^

buv van binnen geftopt, ofte

i^eeftejs^^^^'^^g^'^'Ongen zijn^chrijven deüenees-

is, 'laer uyt te kennen, dat het Geficht wech
Ceug^®"^ ^tmen yet in de oogen kan fien, dat het
ïnder '^oegehouden zijnde, den Appel van het
geftorif'®^ en vergroot, om dat den wegh foude
pel ver ^^ Geeften, die den Ap-

<Jer.~ haren doortocht hebben. Demeer-

^^ DodorP/ew^iöi,na dat hy dit gemeen
fluyj f " Wat ontledet, ende onderfocht hadde.be-
indeG^r Datter verftoppinge kanwefen

iiiaer n' "^'^""wen, die 't Gelicht wech-neemt,
befve geheel al het gevoeten van hetDruyf-
ïeden ^^^ Nette-vlies. Ende hy geeft defe
3:ijn. fot het Geficht vele Geeften noodich

Vgnn^^^weynige, gendegh tot eenich Gevoelen.

alder-grootfte verftoppinge inde
Blinn, ™ niet en ghefchiet, daer op volghtwel
flaii^v I κ " evenwel fal den oogh-appel in
het een '°ftedonckerheydt,als «lede wanneer
gefloten is, ruymer werden; ende
leti (j^f' ^gen grooter licht, van wegen het gevoe-
in de gemelte Vliefen overgebleven
L· delfde alfdan geen vordeel en geeft,
groot i, Η gebeurt niet, als de verftoppinge fo
, o ' Γ gantfch geen Geeften door en kon-
orengi,^'°odanighe ghevoelen de Vliefen aen te
De τ '

fPpel, wiir'^u"^" ^^^ ruymen, ende nauteen Oog-
voq. h^erfelven van buyten, ende zijn oock
Waer noU u ^ befchrijvinghe ten deele verhaelt.
i® nauiv i, dat de gene,die den felfden al

r^nen Licht van doen hebben, ende

r "^er Η^ welby daegh fien: want dan
-.^^iiecen-da oock door een nauw gat

^"cker be · weynigh tegens den avont.als het
T°g-appel ^^ Werden. In tegen-deel, die den
κ by daetfh hebben,fien beterby avont,

t ' weick ha^o ^sn al te veel Licht krijgen,
^^"men te feerdoet fchemeren. Dit

^^''r^^r^en aen de Katten, ende noch
^fgen de kL u die oock by nacht fien,ende

van dendagh haren Oog-ap-
'^'•chts w^?® veel Licht niet te krijgen,ende
' VolkotnèLr^'V^P'^eyden, om 't gene, datter dan
„ AlsdS^liJckteontfangen.
'^bijnt het off " Schemeringe eerft begint,dan

il^t'iecktd^^®"^^ raegh, ofte muggen (ver-
H^^ge vochti^l bampen, die in de Wa-

dewelcK^^^ ^"j^en) voor de oogen fwetm-
te doen u- g^ftadigh met de htndt foeckt
(zwert het Geficht allengs-

Ε y T. 9

kens verÜüyfterr, tot dat het ten laetften gantfch
vergaet, ende dan kanmen van buyten fien, dat de
Srar van binnen geheel begroeyt is.

4 Om tot de Vm-t^ckenen te komen : De Sche-
ligh^dt is meeft ongeneeflijck, infonderheydt die
van de geboorte: dan in jonge kinderen,die het even
in de Wiegh gekregen hebDen,kan het noch gehol-
pen werden.

De vafte, en dicke Schellen, ofte Vlacken.die na
de Pocken,ofte anders, op den oog-appel blijven,
en zijn naulijcks af te doen.

Als de Cataraaa dè gantfche Star beüoten heeft,
ende het oogl·· niet met allen en fiet, dan is'c alleen
met den Naelt te helpen: maer als die fwart is, en
is nergens mede te beteren.

Blintheyt, oft Swack geficht door Ouderdom, is
gantfch ongeneeflijck; gelijck mede als de Geficht-
zenuwen geheel verftopt zijn, ofte de Vliefen, ende
Vochtigheden dick en onfuyver, als oock wanneer
de Vochtigheden uythaer plaets verfchoten zijn.

f In deGenefmge moet wel acht genomen wer-
den op 't gene al van Flato, en Arifioteles, vermaent
is, te weten, datmen de Oogen niet en kan helpeDj
fonder eerft het Hooft tegenefen, ende het Hooft
niet fonder het geheele Lichaero. Daer-beneffens
dient de Genefinge verandert, na de verfcheyden-
heydt der oorfaken.

Wanneer het mangel in deHi^»e»fteeckr, dan
moeten defelvige geluyvert en gefterckt werden,
gelijck in het eerfte Deel, ende verfcheyde Hooft-
fieckten hier voor is aengewefen.

Als de Scbeligheydt van een Kramp, oft Geraeckt-
heydt veroorlaeckt wert, daer voor falmen deGe-
nees-middelen mede vinden in de befchrijvinghe
van defelfde Sieckten.te weten,in 't i2 en i ^Cap.
De kleyne Kinderen machmen twee Noten-fihelfen,
ofte diereelijcke, met elck een rondt gaetjen, recht
in de midden voor de oogen binden, om haer foo.
allengskens te leeren, ende gheWcnnen den AppeJ
daer recht na toe te draeyen.

Als het Hoornigh-vlies door eenige quade Voch-
tigheyt, gelijck inde Gele-fucht,qualijck geverwet
is, defelve moet bereydt zijnde, afghefet werden»
doordeMiddelen.befchrevenophet i2.Cap.van
het eerfte Deel. Maer als het felve wat verdickt,
ofte bevleckt is, die vlacken, als fy niet langh ge-
duerten hebben, gaen af met de Gal mn een Ael,
Perdrijs, ofte andere Dieren, onder Venckel-water, en
een weynigh Suycker-Candy vermenght. Soo heeft
oock den jonghen Tobias, de fchel van fijn Vaders
oogh ghedaen,metde Gal Van een Vifch,diemen
meent Mjewjwjöj te wefen,waer van ^^ fien is, be-

halven Vallefius, hier voor vermeit, den Italiaenfchen

Aldreuandm, ende den Duytfchen Gefnem.

Wanneer de Geficht-zenuwen beginnen te ver-
ftoppen door verkoutheydt,ofte koude vochtighe-

[B) den,

ΙΟ J. ν. BE ν Ε

den, dan dienen de HerlTenen verwarmt, verdroogt
{geliick Cardams getnyghr, dat hy met een Dranck
van Pockhout yemant ghenefen heeft, die in eenige
Maenden niet, ofce weynigh ghefien en hadde) de
Vochtigheden bereydr, ende ghefuyvert door Ge-
nees-middelen, verhaelt in het eerfte Deel, op het
11)12,14, ende 19 Capittel. Vele raden hier te ge-
bruyken Nies-midMen, dan ick vinde defelvige t'ee-
nemael ongeraden, ende fulcks van twee redenen.
'Ten eerften, om dat het itrijdigh is tegens de wet-
ten van de Konfte, yet quaets te trecken ofte te
drijven in, ofte ontrent de plaats., die aireede belaft
is,ghelijck hier zijn de Oogen,daerden Neus dicht
by ftaet, ende dien volghende het'^ene men foude
willen door den Neus uyt-trecken, lichtelijck in de
Ooghen kan fchieten. Ten anderen is het Nieflen
hier ondienftigh, om dat de Herffenen daer door te
feer fchuddende, noch meerder vochtigheydt in de
Geficht-zenuwen ghejaeght wert, waer op dickwils
een volkomen Biintheydr ghevolght is. Hierom
achte ick beter, het welck de Ondervindingeoock
beveftight, de Quijl-middelen, (befchreven in het
13. Cap. van 't ghcmelte Deel) die de Herffenen in
het minfte niet en ontftellen, ende evenwel meeder
vochtigheyt in den Mont (alwaer het beginfel van
de Geficht-zenuwen met verre van daen en is) trec-
ken, dewelcke dan fonder moeyte uyt-ghefpoghen
■werdt. Men heeft fomtijdts bevonden, (waer van
Alex.BenediBus 2.demorb.2g. een exempel heeft in
een Man van 80 jaer) dat de Wonden van 't voor-
hooft de Blintheydc geholpen hebben, fonder twij-
fel om dat de Aderen, en Slagh-aderen, door te veel
Bloedt geipannen zijnde, en daer door de Geficht-
zenuwen benauwende, met het Bloeden nedergin-
gen, en alfo het Geficht weder deden komen. Het
welck ons aenwijft, feer goet te zijn in defe ghele-
gentheydt, de Ader van 'c Voor-hoofc re openen,
ende foo langhe het Bloedt te laten loopen, tot dat
het van felfs op-houdt.

De gene,die alleen van verre konnen fien,werden
geholpen door bultige,en die van dichte,door holle
Brillen. Door beyde wert het punt van de ftralen in
de Oogen fchietende,na deneyfch verandert.SuIcx
blijckt oock in de gemelte donckere Kamer. Want
hoe het glaesjen, dat voor het gat van het venfter
ftaet, bultiger is,hoe het papiernader, om alles wel
tc vertoonen, dient by-gehouden, ende hoe minder
bultigh, hoe het de ichijnfels verder uyt-geeft. De
reden is,om dat foodanig glas, dat niet feer bultigh
en IS, grooter ctrkeh ofte begrijp maecktjcn dat uyt
een grooter otn-greep de ftra en haer wijder ver-
fpreyaen, alsuyt een kleynen,ende ronden. Indien
oock voor een even glas, dat in 't gat van de venfter
ftaet, dan een ander bultigh, dan een hol gheftelt
^ert, men ial bevinden, dat hetbukighede Itralen
ïeïfpreytjhei floliesa-treckt. Alle het felfde doen

de Brillen in de Ooghen. Waer uyt blijckt, dat ^
Brillen voor een yeghelijck niet dienftigh en
maer na de ghelegentheydt van 'tgebreck ^
verandert werden.Dan dit heeft alleen P'^^'^^'ï.et:
neer het Nette-vlies te na voor,oft al te achter '
maer niet indegene, dieftick-fiendezijn,van
de verdickinge van hare Oog-vochtigheden, ^^^
welcke de Brillen veel eerder, door de di^''^^®
't glas, de itralen noch meerder foudcn verdoo

Doótor Forefi verhaelt ii.Ofe/28. van cenP^K
man, die in de Kaets-baen een Bal in öj" - Jj
kreegh, waer hy by-na blint was, en ghenefe"
dat hetLichaem wel gefuy vert was,met het
de Oogh-water, N.gedrooghde üjifen, 2 icrupels» ^^^
fraen, Spicamrdi, dejchors
half fcrupel, Pompholyx, Spodium, Acacia, vif^
een fcrupel, t'famen tot fijn poeyer gebracht>5"
in een fijn doeckskens gedaen, etide dat
hangen in drie oneen ^efen-mter, en uyt het
eenighe droppels in 't Oogh laten vallen. f j0e

Als de Schemeringe begint,dan moeten op
wijfe de aenghewefen Bereydende , Suy^^^^pna
Hooft-fterckende, en Op-droogende tnidde^^
malkander in 'c werckgeftelt werden, waer
dienen gemengt die eygentlijck op deOog^J/rf-
gelijck Oogen-tmfi, Gouts.bloemen,Venckel''^^''iMr>>
deren,EndekrooJi,Havikj'kïuyt,Gele-violettenMr^
Mej-b[oemksns,Bsgge-bloemen,Wyn-ruyt. Da" '^'^„is
derheyt dient lange tijdt alle morgens,en s ^^iclce
gebruyckt de Confirf van Oogen-troofi, van deW ^
den beften trooft voor de Ooghen te wacO^ ^^^
Ondertuffchen dient mede, het welck hier j j^ot
quaemfte Purgatie is,ingenomen een vierende-
Pillen Lucii majores. Daerna is noodigh ^f^f^.jeo t®
op het Hooft te ftellen, Bladeren Achter deC
maken, ende door den Hals een Draet ^ de
langh open gehouden. Het gene van ^^.y^^^tn^et
Ooghen mocht gedaen werden, en fchij""^ "V^yon'
veel te konnen helpen: is evenwel feergo=^^,
den de OJye uyt de Lever van een Visken/'^Jg
ofte Pu/t-aelgenoemt. Defe Lever wert m ".^^^et
ofte voor het vuur ghehanghen, alwaer dan ^^^
uyt-druypr,waer mede alleen de Oogb-i^"^ ^^„^
itreken zijnde,de duyfterheydt van 't
derbaerlijck verlicht wert. Maer als de ^-''^^^gfitfcb·
Vochrigheyc, denOogh-appelvan binnen
beOaet, ende aireede dicken rijp „eder-

moetdefelve met een Naelt van
gedrukt werden; waer van wy,ars zijnae e^
der handen, op fijn rechte plaers,.dat iSjI" ^
konfte wiitloopiger fullen handelen. . ^^eC
Dan ick vinde in de GrieckfcheWilto»^" gen.

vreemde Genefinghen, die ick hier lal Bj"

De eerite is befchreven by Diodom S^^f/l^ijnde,·

van Sefiftm,Koi:imgh vanEgypten,die bJ " ^

van fijn Fiiefters geraden wexde, een Vrouw ^^^^

«en, die anders geen Man en kende, als haren eyge-
εη, beginnende van fijn eygen Huyfvrouw. Maer
•eie verfocht hebbende, en vond' gbeene fuyver.ais
arme tuyn-mans Vrouw, die hv,fiende gewor-
gn2ipde,troude,ende d'andere liet verbranden.

^ 3ΠίΐΑΐ·Λ _____fi___ _______ _____Ό^t in

aoor groote Pijn
loT ; doch nadarhandt weder ver-

ïimri "orfaeck fonder twijfel wac vertrocken
j^J l?) en daerna weder-komende. Niet minder en
ui-ft^^.'^wonderen.het gene Marineiu verhaelt in fijn
Van ^an Spaengien,hoe lan de XVIII.Koning
^ 1 ^regon. door ouderdom fomtijdts blint, en dan
ttiaH "Sftïde. linde dat hem iulckstwee-

ktep l^'^^^rde, eens uyt Blijdtfchap. alshy tijdinge
leeh ^^^fijnSoon de overhandtghehadc hadde,
KoninghvanPortugael;en eens door
, 'oeihevdr. «ic κ··, Γ^Ι,ΓΡΠ ΗΡ πρ-

6 ο tegen hem op-wierpen.

befl„ de Maniere van Leven kortelijck te

Lucht^^^' ghekolèn eenfuyvere,klare

defp · "Och en is te groven duyfternis, noch te bel-
ofte? vorderlijck,geliick veel voor 't Vj/er,
Viiefj*^ fitten. En fo moet vorder gefchouC
fchad^"» al 't ghene verhaelt is, het Geficht te be-
en^p mede iiifonderheydt het veelLefen,
bock dewijl met bet Hooft voor over te
§hen "'^'^tsr eenighe vochtigheydtnade oo-

HalÏLC^ittcl,

\ f ·^^ Ooraker,;
3 ^eti-tejckenen^
; ^"or-tejclenetJ,
I 9enef,nge,

^aniere van Leven*

He

Ooghen werden root, ende vyerigh, alsdoor

j onftekinge, de witte verwe van het Blim-vlies

Ρ verandert, ende fulcks gefchiet met brant,
jip ® pijn. die dan ghemeenlijck oock fcherpeXra-
veiwecken.
De naefte OvYfaekyin defe onftekinge is heet,
y] ®'·Ρ. ofte bedorven , ofte Galachtigh Bloedt,
Ade^if de Aderen van 'tHooft indekleyne

dat d Bint-vlies, defelve lo Ipannende,

dan in g^efonde onfienbaer zijn, haerielven alf-

ïndeT vercoonen. Dit gebeurt dickwils

όίπιοΓ^' «iK vol heet Bloèt zijn, ofte veel (cherpe
^^aerto ""derenin haerHerifenen ontfangen.
^ mede uytterlijck helpt ^wcj;, Stof,οίκ ee-

N G Ε S O Ν Τ Η Ε Y T. ii

nige andere fcherpigheydt in de oogen vallende,als
^oock veel in de Son, oft voor een heet Vuur te fittenj
voornamelijck in de gene, wekkers oogen al te vo-
ren fwack zijn gheweeft, ende derhalven het toe-
vloeyen fo licbtelijck niet en konnen vs^ederftaen.

3 De Roode oogen zijn haer eygen Tejcïe», en

nuindeBefchrijvinge oock al verhaelt.

4 Deonflfekingeenisinbaerbeginnietfwaerte

genefen: maer langh geduyrt hebbende, eet dick-
wils in, ende bederft dan met eenen het Hoornigh-
vlies, inhetfelfdeeenSweringedruckende, waer
op dan wel een Blintbeydt volght. Ende foo is dien
vermaerden Veldt-overften Ηannibal,door een on-
ftekinge, in fijn Jen oogh blint geworden,geIiJck de
Grieckfche Hiftory-fcbrijver Poljhim, beruyght in
fijn derde Boeck. Valt mede moeyelijck te helper»
in Kinderen,om dat fy vochtich van Herffenen zijn,
de oogen niet wei en willen op-doen, en veekijdis
op defelvige leggen,waer door datter dan meerder
na toe fackt. Wanneer datter op de onttekinge een
Loop van felfs komt,fuIcks is een goet Voor-teycken
dewijl alfdan de vyerighe ftoffe na beneden gedre-
ven, ende gelooft wert.

J Derhalven is dienfttgh in hGenefen, hier in de
Nature, als de befte Leer-meefteriFe te volgen, en
het Lichaem terftonr te ontlaften door Middelen,
die de Galachtige vochtigheydtaf-fetten, befchre-
ven in 't 12. Cap. van 't eerrte Deel. Daerna, als
fulcks nier genoegh en helpt, en 'tgebreckai wac
ghedüyrt heeft, machmen komen tot Laten in den
Arm,ende lappen achter op 't Hooft,ofte ter zy den
in den Hals, alcijdt hier inhoudende de zyde van
bet onfteken ooge. Het welck mede plaets heefc
in het gene hier dienftelijck achter het oorgeleydt
wert,als T^out met ^eep,oit Snyr-deegh met Spaenfihe-
vliegen, Water-Hanen-voet, Maer*peper, ofte Son-dauw.
Sommige raden hier mede tot het Nielfen, 't welck
ick gantfch ongeraden vinde om redenen in 't voor-
gaende Capittel by-ghebracht, omdewdcke hier
oock betar zijn de Quyl-middele».

Door de verhaelde Middelen alleen wert dick-
wils de onftekinge gantfch geneièn, fonder datmen
yet van buytén behoeft op de ooghen te leggen.
Dan de noodt evenwel fu cks vereyfchende, foo
dienti.r forghvuldigh ingegaenj alfo het oogh, een
teer Lidt zijnde, niet veel opleggensei) kan verdra-
gen, fu dat 't felve alleen door d'uytwendige voch-
tigheydt noch meerder komt op te fwellen; het
welck fomtijdts wel tot een Blintheydt kan doen
vervallen. Hier op fiet het Spreeck-woordc:
Hek gly een qum, of vM Όφ,
Genhfi het met den Eüeho^h. ^

Sommige enontfien haerniecdedoecxkens, ofre
veersens.waer mede fy d'oogé bettê,dke reys we-
derom UI cgcheeleWaierken te docpen,waer mede

(SJ 2 ίγ

fy het atlegader vyerigh en vuyl maken. Derhalven
moetmen geftadigh een vers doecksken.ofte veer-
ken nemen, ofte maer foo veel in een lepel gieten,
alfmenfevens van doen heeft. Hier toe is gebruyc-
kelijck, gereedt, ende bequaem om het toevloeyen
wat tegen te houden, den brant, ende de pijn te ver-
fachten, ^rujmvan P^itte-hOodt iaVloedt-ivater ghe-
weeckt, ende tuffchen een fchoonen doeck op het
onfteken oogh gheleydt: dan moet alle vier ofte
vijf uren verandert werden. Het welck onfe Vrou-
wen niet doende, ende'tfelve een gheheelen dagh,
ofte nacht door op-latende, eg vernemen de rechte
hulpe niet; alfoo de Pap, door dat lang op-leggen,
felfs verhit zijnde, de hitte van'tofigh eerder ver-
meerdert, als vermindert. De Vrouwen begaen
hier in noch een andere misflagh, te weten, datfy
fonder onderfcheydt daar onder mengen Saffraen,
die feer heet is, ende derhalven in 't begiufel fcha-
delijck: maer niet in 't afgaen,om 't gene,dan noch
overigh is,te doen verdwijnen. lek en hebbe in het
beginfel noytyet beter bevonden,als een Waterken,
beltaende uyt bereydeTaiw.een loouSpaenfch groen
heel fwartgebrant, een half loot, F(Jjnfche-wyn,ykt
oneen, B^fe-wam,Weegh-bre-water, vaneickstwee
oneen, met malkanderen op-ghekoockt. Hier van
eenige druppelen uyt een ft:haft in 't Oogh gedro-
pen zijnde, vergaet deOntftekinghe in weynigh
tijdts.

Waneer de Pijn te feer fteeckt, fo etj moetmen
niet licht komen tot Middelen, die verdooven, ge-
lijck die van Opium ghemaeckt werden, alfoo fy de
Geeften verdickcn, ende het Gelicht verfwacken:
maer liever daer in laten druypen warm Vrouwen-
fighMtt welck feer verfachtende is. Doch het felve
en dienter oockniet telangh in teblijvenj dewijl
het lichtelijckdoor de hitte van't Oogh bederft, en
eenige fcherpigheydt deelachtigh wert· Weerom
noodigh is, het felve by-na alle uren te verver-
fchen.

6 Indefe gelegentheydr, moet gefchput wer-
den een onfuy veren en heete ίμώι. Wint, ep Stof.
De Kamer en dient niet licht re weien, ofte befche-
nen van de Son,alfo die glans,als vuur in hebbende,
gelijck de Poet Lucretm 'm fijn vierde Bpek Ipreekt,
meerder pijn foude verwecken.

■-- jp^lenier,(juicun^eeflacer,adufit

Sape oculos, ideo quoifimimpoffidet ignis
MuUa, dolorem ocula qua gigmm infmum^f
Derhalven moeten foodanighe doncker, gehouden

werden, ofte met een lapjen voor deOogen, doch
met dat wit ofte root is. Seer wel fehrijft m.mhut
in fijn Boeck van de Ballinghfchap. datter. Verwen
zijn, die t Oelicbt door groote en ftercke kracht
doen fchemer^n, en verQappen, en dat (ίε fchaduwe
fuicks heJpr, ofte darmen de Oogen draeyt na het
gene gro^u is, ofc eenige andere aengenamc verwe

heeft. By-na het felfde hadde voor hem g^^gp.
Seneca, in 'rderde van de Gramfchap op het 9. Κ
De Witte verwe, fehrijft Plato, in fi η Boeck van
Nature der Werelt, doet het Geficht verfpreya
( daer van heeft Galem veel exempelen in t lo·
'tgebruyck der Deelen op "t 8.Cap.) het weiCK
Swarteby-een houdt. Dan het en moet niet te *
ge duyren. Want om dat de Swarte verwe
ficht feerby-eendringht, foo kan het Λ^ΐί
heydt van tijdt het felve oock verfwacken, g"
bevonden is aen de gene, die langh in een
Kercker ghevangen fittende, daer door foo
ren gheficht gekregen hadden, dat fy, vry
zijnde, naulijcks en konden fien. Wt de
verwen onfteeckt de Roode, de Oogen, alfo V
Bloedt van binnen na buyten treckt, waeroff
dit ghebreck foo fchadelijck is, als vorderlijcK " ^^
Kinder-pocken, ende Mafelenjwaeromwy ""''gen»
ghene,die daer aen leggen,niet alleen root - 0
maer oock roode teeckens gheven, om defel^^S jg
beter uyt te doen komen. Dan de Blauwe,
Groene verwe {Arifloteles foeckt hier van de f jg
3i.ProW,2o.) is voor het Geficht aenghenaem»
derhalven dient het ghemelte Lapjen, datmc"
de Oogen hanght, van die verwe te wefen. ^ j,jt
en moet niet alleen het onfteken, maer },eiiJ
ghefont Ooge bedeckt werden, dewijl het een ^^
roerende.oock het ander geroert wert. oH^

dient mede niet al te langh in 't werck Φ^.^άύ^^
niet te vervallen in 't ongeluck, daer de Grie jj,

Hif+r^i-fr-irhfitViii- ^ΛΛίΛΜίΜ fïViPTO^rh van 1 -

Hiftory-fchrijver Appianus ghewach van ffi^e ^
het vierde Boeck van de Borgerlijcke oottog^' ^^
Romeynen, te weten, hoe fekeroudtM®
wiens lijf geit geftelt was,op fijn Oogb,om n' jg
kent te zijn, een plaefter droegh, en daem^,

Vrede getroffen was, de plaefter af-dede, nia pg

fijn Oogh door lange ftilteblint wasgeworo^ ^
Spijfe moet hier weynigh zijn,ende verkoelen^'^^-jji

moet werden van

galachtigh is, als Löock, Ajuyn, Meit;»·, gj^y,
Honigh,en Kruyt. Den beiten
ofte Gerjlen-mteri ende dient gantfch ghelc
fwaer, ofte hoofdigh Bier, Mede, en ago-

de Wijn; het welck de Poëc Manialis oock we
gemerckt heeft ó.Epigr, 78.

Fop hadde maer een oogh, en dat oock i'f'
Vermidtshy even-fiaeghte groote

SynF - r ; Λί,^ν «t/. ? .

Geen

|fc"^®"dertoevloeyingh engefchiet. Dan hier
deren U^wacht, niet,gelijck van de kin-

op (j S^^sydt is, op de Oogen en leydt, noch oock
der ^ec quade Oogh is, maer op d'an-

Hoófc „ ^ Rugh, ende akijdt hoogh met het
ftil gheh^'^ Lichaem Hient weynigh beweeght, maer
de Vorh°" ' Welver oock niet veel gefproken.om
Giaken ontrent de Oogen niet driftigh te

dei G^J j ^^ is te verftaen van de Bewegingen
Droeft ?'i"^onderheydt de Gramfchap, ende
^Itiidr ' die tranen verweckt. Hier dient oock

Énd i-wWwj gehouden.

<Je»enp fullen wy hier by-voeghen, dat

ftia|h ρ iwacke Oogen heeft, hem wel wachten
roode Ooghen veel aentefien,
Redeeic ^«^^ettelijck is, ende lichtelijck mede-
leek 17 j*·' i^^^jck een onfekerPoët in het eerfte
Wijft: «en Gricckfchen Bloem-hof mede aen-

E^ ^^ Oyerigh ü, dat kitn een ander letten,
Veel L· anderover-fitten.

^>at T^^ Menfch die van defin aert,

'^o^ een overgang een ander wert befwaert.

j ' Het IV. Capittel.

j ^'"fihdenhejdt der Tram».

ofte Loopende Oom, mer door ver-
3 l/'^f'^^ckt,, ^

"^^niero van Leven,

ö (Ρίίηΐιΐί,Ια fijn Voor-r<den

^•^eleer, I Menfche kan, fonder

^'fsuvrli % fchreyen doet hy van

'^«Wereir u"''^"'^· ^^'■ft®· daer wy in

""^^dlr ru^"' o"sJ«venmede aenvangen. Dan
Wo^.van de Tranen,die verweekt
Vreefe, als

"Och ^ zijnde, en willen wy hier niet fpreken
»eti j van de ghene die fommige van felfs we-
^®®·· ^^ Jongelingh gheWaeh
«-Λΐ in den Spiegel:

aen, voor my, ick. Μ gelee»,
"terwijl ick^by haer heb verkgert
^"^ juyfi wanneer een hoere fihreyt,
Vdan haer flimfle lagen Ιφ.

Ploratur lacrtmü amij]apecunia verif.

En ghelijck de Menfchen alleen onder alle de Die^
ren het Lacchen gegeven is, foo kan hy oock alleen
Schreyen. De teden is, om dat hy onder alle, na
mate van iijn Lichaem, het grootfte Hooft heeft,
waertoe dan veel voedtfel van doen is, en daer van
(als niet alles konnende in de koude Herffenen ver-
teren ) fchiet veel vochtigheydt over, waer uyt het
waterachtighfte na de Oogh-klieren ghedreven
wert, de ftoffe zijnde der Tranen, die fy door uyt-
trecken, ende toe-'rècken uyt-laten. Dit doen on-
der andere de Beweginghen desGemoedts, gelijck
Droefheydt, Vreefe, Bekommeringh, om dat de
Warmte na binnen ghetrocken zijnde,de buytenfte
Deelen verkouwen, de wegen toe-getrocken wer-
den, ende alfoo de Klierkens, ghelijck als een natte
Spongye uyi-perifen. In tegendeelgaet bet inde
Β ijdtfchap j want dan berften de Tranen uyt, om
dat de Warmte, haer van binnen beghevende, alle
wegen opent,ende los maeckt,als oock de yoehtig»
heydt driftigh doet werden, lerent.

Homine iüico Lacrymte cadunt, quafipmo, pr^gauik,

2 Dan van defe Oorfikgn, als natuerlijck zijnde,
en hebben wy hier niet voor te handelen: maer al-
leen van de gene, die onnatuerlijck de Oogen doen
loopen. De naefte is overtolligheydt van veel dun-
ne, ende weyachtighe Vochtigheydt uyt de Herflè-
nen na de Oogh-winckels vloeyende, dewelcke
fomtijdts maer kont, ende watengh en is, fomtijdts
fcherp, zout ende bijtende, met pijn.waer door het
Oogh fmart, ende root wert,ende de Oogh-fchel»
len ghemeenlijck fweren. Hier toe helpt vee! de
Swackigheydt der Ooghen, het zy defelveaenge-
erfc is, ofce daerna aengekomen: als oock Koude,
ende Vochtige Herifenen, waerom de Vrouwen,eiï
Kinderen, lichter fchreyen als de Mans. Ghelijck
mede infonderheyt, als de Klierkens uytgefneden,
ofteverfworen zijn. De uytterlijcke Oorfaken zijn
Sl^n,Rsoek,,St<f. Loec\, Ajuyn, Oranje-fcbellen,en^e
alles wat door fijn fcherpigheydt de Oogh-klief-
kens, zijnde, gelijck alle andere Klieren, fwack, kati
prickelen, om haer vochtigheydt uyt te perflèn.

3 De KeM-t^ckefim vii)Ïen haerfelvcn, ende ziia.
in de Oorfaken al aeng.ewefen.

4 Wat de Voor-teyckpten belanght: het Tranen
van uytwendige Oorfaken,wert lichtelijck genefen,.
'tenzyde fchadediep mhet Oogh geprent is. In
Kinderen ftelpt het metter tijdt, alleen met te hou»
den een goede Maniere van leven, om de overtolli-
ghe vochtigheydt van haer Herffenen op te droo*·
ghen. Maer als het veroudert is, ofte oude Luydere
overkomt, verandert gemeenlijck in eenfifldi ofte
loopent gat. Wanneer het veroorfaeckt, door hes

iB.) 3 afweièïs

14 J. V. BEVE

afwefen van de Klierkens, fulcks is mede, als her
fchmfel van de Tranen wech-genomen zijnde, on-
geneeflijckjinfonderheydt, als fulcks doorfnijden
SS ghefchiet. Wanneer in Koortfen de Tranen van
felfs uyt-loopen, dat is een Teycken van fwacke
Herffenen: maer veel argher, als fulcks in gantfch
iievighe Sieckten ghefchiet.

f De ghene, die door Droefheydt, Rouw,Be-
nauwtheydr, Spijt, ofte anders de Tranen,ghelijck-
men feydt op den Dijck ftaen, en moeten defelvige
niet in-kroppen, alfoo fukks^veel fware ende ghe-
vaerlijcke Sieckten kan veroo'rfaken, gelijck ^Jorwi
wel fchrijft. En Cardanus verhaelt yan fijn Moeye,
dat, als fy haren Man, ende vier Kinderenaen de
Peft verloren hadde, ende niet en dorft fchreyen
noch misbaer maken, uyt ontfach van fijn ya^i"»
fchierlijck, van binnen borftende, doodt viel. Hy
fchrijft ook andere gekent te hebben, die d^r door
eenquade Koortfe kreghen,ende daer van ftorven.
Ende als het al ten beften gaet, feydt hy, ende de
doodt daer niet op en volght, foo is het fekerlle
]oon van verhouwen druck, deGnjlheydt. Derhal-
ven en kanmen niet beter doen, als datinen de Be-
naatheydt te degen uyt-fchreyt. Ja, gelijck alle Na-
tueriifcke Ondaftinghen het Lichaem eenigh ver-
ck aenbrengen, foo doen oock felfs de Tranen,

maeck

wanneer de Oogh-klieren door haer nnenichte ge-
ipannenzijn. Ovtd.^.

Wlccjue meos cafus: efl quadam ff ere volupm,
Expletur kcrymis,egmmrque dslor.

Maer als de Tranen onnatuerlijck, en fond er reden
af-loopen, dan moet de oorfaéck van deSincking
wech-genomen werden,en na dat de Vochtigheden
in de Herffenen fulcks doen, foo dienen delèlvighe
ghefuyvert, ende afghefet, door Middelen, op het
12. Capittel van'teerfte Deel befchreven,ende de-
felye oock van de oogen afgeleydt,en afgetrocken,
gelijck in 't laetft-voorgaende Capittel verhaelt is:
ondertuffchen mede van binnen ghebruyckt, die de
Vochtigheden op-droogen,ende de Herffenen ver-
ftercken, aengèwefen in het i6. Cap. van 't eerfte
Deel. Van buyten is dienftigh van het Waterken
(in 't voorgaende Capittel befchreven) in de oogen
te laren druypen.oftedaer op te leggen een Papjen
van Smack^, roode Hpfen, rooden Bellis,lot poeyer ghe-
bracht, ende met (Wf νατιΕ^ gheraenght. Wat tot
deFiJiel te doenftaet. fal in de Heel-konfte ver-
har,^It werden, by de ander Wtvvendiee gebreken

der Oogen, ende Óogh-ichellen. ^

<5 Hier dienteen verdroogende, ende wat ver-
koelende Mamere van Leven ghehouden te werden:
foodanighe hier voren m de Sinckinghen is aenge-
iv®fen.

Het V. Capittel.

1 Dat het Gehoor in waerdighejdt aen

volght,

2 Befchrtjvmge der Οΰγεηφο ufwendigh^t^

wendigh.

3 Hoe het Gehoor ghefchiet»

DEnHiftory-fchrijver Thurim ( feydt de

lulianm in fijnen 22. Brief, verftaende α ^

Gritckfchen Herodotus) oordeelde, dat de Oof^"
feker nieten gicghen, (gelijck wy oockhiervo
het eerfte Cap. hebben geftelr) als de Oogen-
de wijfc Socrates fchijnt daer wat teghen te
Want fiende een fraey jongeling, maer die wat
gheftil fweegh, feyde ^

Want hy en konde met de Ooghen niet α·α
fien , als het wefen : maer met de Ooren u)"^
reden hooren, wat in hem ftack. ^^el

De oude Romeynen hebben de Ooren ^^^r^gO
toegefchreven, dat by hacr de maniere was,
yemandt, die te voren voor Recht g^edagh- j^y.
was, daerna in perfoon wilde doen komen, e" j.,t
dat weygerden : datmen in fulcken gevalle>y^
tot ghetuyghe daer over nam (het welck iy
noemden) ende, tot teycken, fijn oor aenroc" '
hjckuyt Horat.i.Sat.^. enverfcheyde pl^e"^ als
Plautm biijckt. Het is mede'al een oudt ye-

te mercken is uyt den Grieckfchen Lucfanf^-^^^/^ttf
mandts ooren tuyten,als van hem gefp''®''^", Jat»
en men houdt het noch gemeenlijck daer vcO'-^g
als ons rechter oor tuy t, yemant wat go^'^^'^^gt Φ
het flincker, wat quaets van ons feydt. vd'

fo komtaltijdt het Gehoorin waerdigheydt^-

maecktheydt, onder d'uytwendigeSin"^"' -vviji'

Geficht. Sy ftrecken wel beydeom verftant>e"
heydt te verkrijgen, als Arifloteles fchrijft : ^zl^ffcb
hjck het Geficht tot nuttigheydt des levens g»^
noodigh is, en den fekerften leydtfman tot ne^ ^^^
den van alderhande konften: foo doet oock
hoor veel tot het mede-deelen der konfle" ' fch
hetmede-deelen van gefelligheyt. Want de iv
IS eengefellighDier^endiegefelligheyot Igr^ef»
als hy een ander wat hoort ver ellen,otte hooi
ghelijck SeaUger fchrijft, Exa».2iS. Want nie^^
leeren wy van andere alderhande h^i

tenfchappen. Waer van oock iniffchicn κ ^^^^ ju
woort Oordeelen, want Deel, en Deelen,be'-^y
d'oudel ael fo veel als nu oordeel.en ^^ijnd^·

oor daer by gevüegt,als daer toe bequaenii '

2 En ge ijck wy aengewefen hebben,"" 0 nU
derbaerlijck dat de Oogen gemaecict zijn, i
oock uyt de volgende befchrijvinge biiicKe < ,

famen-fettinghe van de Deelen der Oore"' &

minder verwonderingh en verdient, j^et

naemfonder twijfel na 'tLa-

Poët Γ ontfangen wert,gelijck de

Yibui ^/J^"®oockfpreeckt 4,. Mn. vocemquehis m'

klanT j·^^" hoogh.op dat wy te beter

Staen eh ft ^'t'jdt op-treckr,fouden ontfangen.
houden if^ S^ï open, op dat wy oock in denüaep
lijk de O gheweckt werden. Zijn mede, ge-
heydt. in getal,om de noodtfakelijck-

^twetlj"-'"'" ^^'^'ïen by de Ontleders verdeelt in.
^^ (wy alleen gemeenlijck den naem
De inwendige.

Oore« zijn van wefen kraeck-bee-
o-rn^'^efch en been^ende fulcks
JVaten^''^ "^^den. Wantindienfe hardt en beeaigh
^ïokpn^u"^®^^^' fofouden fy lichtelijck kennen ee-
op een hebben ende oock in de weegh zijn.aifmen
Vleyn",®"·· " fl'^P ■■iy oock fachc. ende
een fT ^ 'iet ftijve maeckfel vai^

ftaen^ uP' opteftaen, niet hebben konnen

kQti e houden,endealfo den flagh van de lucht niet

Jïiedc·^" ontfanghen i deviiijl het vleefch lichtelijck
Ot-η ^ê^eftjende toe-valt. So dat het kraeck-been,
beqy,® o®weeghde luchtwel.teoiitfanghen. alder-
νοοΓ.κ'"? Was, ende de ghene, die aireede half
liieroj^ ' ^^^ "^^n acHterften tant te fteuten.
'^drtanu,"" ei^rtijdts de Roomiche Keyfer

Vele noch"ir'^^^"'■Seraeefter^i-MMW, (hetwelck
hoJlü u bevinden) omfcherper tehooren,
aenc "even haerooren te houden. Ende

h« oor af is,hooren het geluydc,ge-
lijckof het als water voor-by haer ooren dreef, of
ghelijck als het lingen van Muggen. Den Ezel, als
hebbende groote ooren, hoortfondertwijfel wel
fcherp: maer, gelijck vele van fijn navolgers,alleen
lettende op fijnen buyck, kyftert weynigh na ee--
nighfoet geluyt. De ooren gaen in'c midden mes

een holte na binnen, in dewekke eenighe gele vuy-
ligheydt fteeckt, by fommighe Ooy-^eey genaemt»
dewekke Cicero (gelijck het minfte in ons niet en is,,
fonder fijn ghebruyck) fchrijftin 't weedeBoeck
van de Nature der Goden, aldaer geftelt te zijn, op
dat de kleyne beesjeSs, die in 't oor mochten kruy«
pen, aldaer als in lijm,fouden blijven fteken.

De Inwendige Oor, in 't welcke.het Gehoor voor-
namelijck beltaet, vertoont in het Steen-been \oow
' eerft een HoUigh^t, deweicke gedraeyt ende krom.
is,om dat de beweeghde Lucht niet te fterck foude
in-fchieten, ende alfoo bet Trommel-vliesjen be-
fchadigen.als oock op dat de klank door die krom-
te foude breken, ende de beweeghde Lucht daes
by-een vergadert werden. Ende om te meerder
konnen by-een houden,,is fy rondt, maer nauw, op-
datter gheen vuyligheydt lichtelijck foude invallenj
ofte eenighe beeftjens in-kruypen,die aldaer anders-
plegen onlijdelijke pijn te veroorfaken, Defe Holte
wert gefloten met een gefpannen vliesjen,na de ge~
lijckenifle trmmel-vliesjen genoemt. Dit is dun, om
fo veel te lichter, het geluyt te ontfangen: vaft,om
niet licht te breken, als her gheluydt te fterck is ï
droogh,om te beter te klincken. Achter dit Vliesjen
volght een tt»eedel·lolligheyάt^Ά-)L^oviάmάt de ingebif
ren Lucht, met drie kleyne beenkens,die dennaera
hebben van 't gene fy gelijckenen, te weren. Hamer-
ken, Aembeelde^n, Stegei-reepken, en werden met een
feer dun fnaerken, gelijck de Pees onder denTrom-
mel,aen het Trommel-vliesjen ghehecht. Hier op
volghen twee klejne Veynfierkens, daer op dan twee
Holligheden, en ten laerlten de Gshoor^\enum, fpruy.
tendeuyi het vijfde paer. Hier-en-boven isaen-
merckens waerdigh,een kjtaekcbeenighpyfjenA&t vaa
d'Inwendige lucht in 't gehemelte komt,ftreckende
om deÖoren door den Mont te fuyveren, als oock,
op dat de ghene, die door gebreck in 'tTrommel-
v iesjen niet en hooren, het geluyt door dit pijpjen:
fouden ontfangen in de innerlijckelucht:.het welck
evenwel niet en helpt als de Holligheden achter de
gemelte Lucht,.ofte deGehoor-zenuwe verftopt is.
Want het geluyt gaet door twee wegen na d'inner-
lijckc Lucht; maer van daer is maer eene wegh na.
den Alghemeenen fin in de Hcrflenen. Vorder, ge-
lijck om 'tuytwendige geluyt door het Trommel-
vhesjen te vernemen, nootfakelijck is,dat d'inwen-
weadighe ftihs: foo oock, op dat het gelüyt door
dit pijpjen gaende, van de binnen-lucht ontfanghe»
werde, fo en moeter geen geluyt in den mont zijni

van het eten.De Hoog-gelcerde M^ Vojftusi,

fehrijlE:

fê J. V. Β Ε V Ε

fchrijft (3 .Pby/io?. Chrifl.ij) dit m fijn felven onder-
vonden te hebben. Want door het verftopte Trotn-
mel-vliesjen doof geworden zijnde,en konde in het
minfte niet hoeren, foo lange hy deSpijiè knaude:
dan mofte noodtfakelijck,fo lange yemant fprack,
den Mont ftil houden.

3 Het Gehoor gefchiet op defe manier: De Wt-
Wendige Lucht van Harde Lichamen geftooten, en
klinckbaergemaeckt zijnde, beweeght denaefte,
ende die wederom andere, tot dat het vervolgh ten
laetften tot het oor toe komt, even-eens gelijck-
iHen fiet, dat een ikeenken in 't water gheworpen
zijnde, draeyingen,ende als ronde ringen maeckt,
waer van den eenen den anderen verweckt. Deié
beweginge en gefchiet in de Lucht niet op een oo-
genblick, maer na malkander; ende daerom is't, dat
na een flagh het geluydt van verre niet terftont ge-
hoort en wert. De klinckende Lucht flaet door de
altijdt-opftaende holligheyt tegens het Trommel-
vliesjen, waetdoor de drie kleyne Beenkens be-
weeght werden, ende alib de klanck drucken in de
innerlijcke lucht,diehem door de kleyne veynfter-
kens, ende de twee grouven mede-deelende, voert
tot in de oor-zenuwe, door dewelcke hy gebracht
wert in de Herirenen,alwaer ontfangen zijnde,door
den Algemeenen fin onderfcheyden wert.

Het Vl.Capittel.

ï T^uj/Jfchentende THytendsr Oore»,
a Wt yvat reden, het met een holle handt ofti
kinchoren vemecki, wert»

3 Befchrijvinge, ende Flaetfe,

4 Oorfake» vmfteckelijck, %»yjjchent

5 Ken-teyckinen,

6 Voor-teyckenent

7 genefinge,

8 Maniere van Leven*

TJ Et Gehoor,gelijck oock van 't Geficht gefeydt
JtXis, wertop driederley manieren bekommert j
want het verkeen, vermindert, ofte vergaet.

Het Gehoor verkeert, wanneer de Ooren
fonder beweghen van eenige uytwendige lucht in
haerfelven ruyflchen en tuyten,eveneens gelijck de
kinderen nafpelen.met een kinchoren, ofte yet an-
ders dat hol is, aen haer oor te houden. Waer van
wyoock, eerwyvoort-gaen, de reden fullen na-
VoriTchen. Son^naighe meenen defelvige te wefen,
om dat de ingeboren lucht altijdt beweeght, ende
dat die beweginge met gevoelt en wert, dan als het
oor bedeckt is. Maer andere ftellen die lucht on-
beweeglijck, ende feggen dat fulck geruys gefchiet

R w y c Κ s

door de holle Handt, ofte den Horen, diemen
gen het oor houdt, om dat de lucht die in de kron
me hollen der ooren gehouden wert, van nat
altijdt foeckt uyt te berften, ende haer te verlprey
den j derhalven, als fy dooreenigh beletfel
ghehouden wert, datfe dan komt te itooten,
door dat geluydt foude veroorfaken. 'Te"^^
waer fo vreemt niet, dewijl dat de ooren, fo^r
me holligheden hebben, dat de Lucht, die dae
is, door warmte beweegt zijnde, uyt foeckt te
Iten, ende als fy belet werdc, een tuytende we
klanck geeft: te meerder,nademael de Leti

warmte der ooren luchtigh is, ende van foodai) g
geeft gedreven wert. Sulcken belet kan
fchieden door onnatuerlijcke faken, waer va"
hier eygentlijck handelen. . jleO

3 Om eerft dit gebreck te befihrijven, loo " jjn
wy de Ruyffinge, ofte Tuytinge der ooren ^^
een gevoelen van onaengenaem geluytbinn^" jg
ooren, al is alles buyten gantlch ftil: Qc
voornamelijck in de binnenfte holte, daer de
hoor-zenuwe uytgefpannen, ontfangen ^ge-

4 Defe Tuytinge kan van wegen den ï'ï'i ujef^
derhande geftelt werden. Sommige komt IC"
lijck, endeen houdt nier lang aen. Defejü-
wendighvermjaeckt van een Wint, ofte Darr>P> "g^je

wendighe Lucht van de ooren beroerende» ^^^^

fpruyt uytccmghe Slijmerigh^dt der Herjje»'"'^
wert van onderen uyt de Mtfe^fe, ofte l^et ao^ j^gU,
ghcmtit op-ghewaeifemt. Andere duy^t^gnde
Maenden, ja fomtijdts jaren aen malkan*^® ' jiec
komt uyt een Oor, waer d"

fpelen van de inwendige Geeften belet

Ibcb

ben. Dit blijckt klaerlijck daer uyt,
durigh Tuyten geftadigh met Hardt-hoor
gemenght is, ende dickwils tot Doovigney^^^^^^j
De WttaendigeOorfikfn zijn,al te t^uff'S''

LuchtiAÏs mede te veel Eten, waet door .j^ic da"
heydt in 't Lichaem vergadert wert, ^et ^
oock veel Dampen op-geefr,gelijck
langheVaflen, door dien dat de le^ighe tti

veel quade Vochtigheden na haer JerheH^

't Hooft uyt-waelTemen: waer toe op i'

de Dronckenfchaf helpt, als oock een J^aw"^·
Ocren, ende het dapper gedruvs van D<mder,Gep

oftcdiergelijcke. ^ ^ · j

f De Ken-teyckenen der oorfaken, k®""/" o-
defelve, na 't gene voorgegaen is,genoegb afg
men werden; „ /r-a

6 Wat de Voor-teyckenen belangt: Hef
van uytwendige oorfaken, en dat fcbierlijck
men is, als oock dat op het laetite uyt een gf
fpruyt, beeft gheen fwarigbeydt; maer
het verjaert is, ofte by heete Koortfen, ofte ^s

^ware fieckten vak, dan is het feer forgelijck.
, 7 De Genefmge is, na de Oorfaken, verfcheyden.
indien defelfde in 't Hooft is,zo moet die eefuy vert,
^tide Herffenen gefterckt werden, ende indienfe van
^dercn op-konnr, zo dienen dezelvige deelen, 't zy
l^afgh.Lever.Milt, Lijfmoeder van haer vuyligheyc
alles door fodanige Middelen, als in 't Hetfte
^.eel, en in de Sieckten van het verhaelde Ingewant

^'jnaengewcfen.

, V ele laten in 't O or druypen,ofte fteken daer met
oooi-woi^ of ichaeps-\vo! in O/ye van Bitter-Aman-
hie?' '^iergelijcke; dan ick en kan geen vettighey t
ler toe goet vinden, alzo't Oor daer door van bin-
hie" ^f^^virt wertjniet beter en vinde ick(hoewel fy
" toe zo gemeen is) den /i:(i;Vi,devvijl alle koude en
ρε. dingen de Vüefen, ende Zenuachtige deekn
gen xijn. noch minder ftaet my aen het 0}ium,{d3.i
Vend ^ n^ede toe gebraycktj alsdoorfijne verdoo-
iftak vermogende,als het quaet arger re

Oor » ft ^^erïcken heb niet beter bevonden alsin't
Ir ofeenige druppelen heet laten druy pen
te "■^^■tx'Ater, oiVoor-hop va» Brandewyn, daer
4!u "^^r i" geweeckt heeft, met zoo veel

ttien"^ ^'ennengt.Hier dient oock vfe! waergeno-
eten' morgens, ofte akijt voor den

otïi Want tegens datmen te bedde gaet,

dat 1 ^ Hooft dan met dampen vervult is, zoude

ii^ruypen meerder intrccken, als verdrijven.
Verft Pantere van Leven alhier te houden is wel te
Bio^f uyterlijcke oorfaken , die ghefchout

eem 1 > Werden; als oock al 't gene, dat in de voor-
de' gebreken,die hetTuyten verwecken,verbo-
iaeJ^V·^*^ ftatige Genees-meefters houden geraet-
«ach' ^/'^ivenin gemoedt geruft te houden, en des
leci> "e^r op een oor te ruften, als op den neus te
"ϊϋνΛ' ^°°''Wendende,dat fulck Tuytelen alleen de
öanri der ^ioreit foude kennen verwecken,
igy yoorwaer al wat verre gefocht, infonder-
kan Γ^Τ®*^ luyden : maer in Oude evenwel, en
als het quaet verargeren.

Het vFl. Capittel.

^ Hm-hoorentheytten'Doofhejt^
^ Oorfaketit

3 Jim-tejckenen-t

4 f^oor-tejckeneti}
y ^eneftnge,

Pantere vm Leven*

V Verkeert Ghehoot hebben wy ghehandelt;
macr Vermindert en Vergacn Gehoor, die

Canitl" ,8!?oïeverfchillen,waeron:ï wy defelve in een
groot begrijpen. Wanneet yemandt wel

>maer geen kleyugeluytenhoort, diefeggen

wy Hart-hoarenie te wefen : maeralfler noch gr oor,
noch kleyn gehoort en werdt, dal gebreck noemen
wy Doof h<yt,ttn feer droevige quelhng,als belettende
den Menfche om yet van andere te kennen vcrftaeo,
en felfs als daer Stomheydt by is. andere te konnen
doen vetftaen. So fchrijft fernelm van feker Raets-
heer, die by een gefonde vrouwe niet als doove ende
ftommc kinderen kreegh.Gelijck al de gene die doof
geboren werden,altijt met eenen ftom zijn.waer vsn
verfcheyde redenen by verfcheyde Schrijvers gege-
ven werden. De Grieckfche Alexander Aphndg,meent
fulcx teghefchieden.!, om dat de Doove geen tael en
konnen lecren. Het fpreken, feydt hy i.Pret/.ij^.
gefchiet door het leeren, het leeren door het gehoor:
derhalven het gehoor gebrekende,fo en ifler geen raet
tot leeren,en dien volgende wert de ipraeck belet.Hy
voeghter noch een tweede reden by, dat volgens hec
oordeel van fommigeGhenees-meefters.het zelfde
paer zenuwen de kracht fo wel aendeTong brengt,
als aen de Ooren. Defe laetfte reden,al iffe van eeni-
ge Genees-meefters, en werdt niet voor waer opge-
nomen van den Italiaenfchen ghenees-meefter Mer-,
curialis i.Py4X.4.maer we! de eerfte.Dan ick ben van
eantfch ander ghevoelen, te weten, dar de laetfte de
befte is.Want indien de Dooven daerom alleen ftom
zijn, om datfe niet en konnen leeren, hoe komt het,
datfe naulijcx en konnen fuchten,of ftenen,'t welck
natuerlijkebewegeniffenzijn ? Souden fy mede nier,
even gelijk de eerfte vinders, eenige woorden hebben
konnen vergieren, met deweJcke fy haer meeninge
mochten uytdrucken ? Al is een Menfche doof, zoo
heeft hem de Nature evenwel verfien met reden, van
yetwes te vinden. Om nu het recht beicheyt te ge-
ven , zoo ftellen wy twee oorfaken van het voor-ge-
ilagene, waer van de eenehanght aen de Ghehoor-
zenuwe, de andere aen 'tgemeltepijpgen,dat uytdc
twee holte van het oor in den mont ende ghehemelc
komt.De Zenuwe van het vijfte paer heeft verfchey-
de tacken, waer van de grooterfich in 't oor, en het
Vliefgen verfpreyt, die kleynderin deTongh,ende
't Stroten-hooft. Om defe ghemeenfchap gefchiet
het,dat het gebreck van de ooren de Tong medege-
deelt zijnde, de gen^die Doof geboren werden,met
eenen oock Stom zijn.

2. De Oorfaeck, van quaet Gehoor is,of in de Herf-
fenen.of binnen in 't oor. Als de Herbenen met eeni^e
ongematighey t, of overtollige vochtigheyt beladen
zijn, fo en konnen fy geen goede geeften 4ortbren-
gen.'t Bmnenftevan tOor verftopt zijnde óonrFttpr

r'^f hwl ς hetgeluyt nieten kan

dooilchieten. Sodanige vochtighef t fackt fomtijdts
uyt de Herifenen en fchiet fomtijtsvanonderen met
dampe opjwaer door men fiet dat veekijts deluyden,
m t icheyden van dc fieckten Harthoorigh werden.
Hier toe doet mede mifiige hét, en aldeihande^rfli;e

{c) jTaefdom.

iS J. V, BEVE

jVaefdm. Sao fchrijfc d'Heer DtoOkn Hooft,in'c
9. boek van fijn Nede^antfche hiftorye.dat een braef
Hopman Iacol> de ^ijck,, in een ohder-aerts hooi ge-
vangen fittende, dagh en nacht kaerflen brande, die
hem met haren damp 't eene Oor ongeneeilijk doof
maekten.Sulcx gefchiet mede door den damp van heet
Wittebrcot,ais het al te veel en te dickwils ghegeten
wert. Wanneer oock het Trommel-vliejgen door ge-
wek gefcheurt, of van geboorte, of door den ouder-
dom,te dick is,dat maeckt Doofheyt: en,als het met
al te vele vochtigheydt doordrongen is, Hart-hoo-
righeyt. Als mede na dat de drie 3eenderkens,die aen
dit Vliefgen gehechr zijn, veel of luttel verfchuy ven,
het zy fulcks gefchiet door toevloeyen van Vochtig-
heyi.groote Slagh, of dapper Geluyt. Soo getuygen
Cicero in den droom van Scipio , en Philojiratus in 't 6
boeck des levens van Apollonius'dat ontrent Catadupa
in Mörenlant, foo hooge vallèên zijn, dat het water
met fchrickelijck geruysvan de doorfneden klippen
nederftortende, de gene , die daer ontrent woonen,
doof maeckt.

3. Wat de Kjn-teyckenen belangt: Als de Oorzaeck
in de Herifenen is, dan zijnder ghemeenlijck andere
HeriTen-fieckten voorghegaen, ofte andere Sinnen
meteenen befchadight rgelijckdievryzijn,wanneer
het mangel alleen in 'r Oor leyt.Dan daer is evenwel
voorgegaan eenige Hooftpijn,waer door de overtol-
lige vochtigheyt na de Ooren toegefackt is. Als het
Hart-hooren voortkomt door mededeelen van de
Maegh, dan befwaert het felfcfe na den eten; gelijck
mede, als het uyt andere deelen veroorzaeckt werdt,
cn is zo geftadig niet,maer komt met vlagen. Dat de
verftoppinge doorHeete vochtigheyt gefchiet, wert
beteyckent van de koorts, groote Hitte,en Pijn in 't
Oor: door Koude, van wat Spanning zonder hitte,
of Koorts. De uytwendige Ooriaken, als Mift,Slag,
Stoot, Gedruys, Damp, toonen haerfelven.

4.Om te komen tot de Voor-teyckgnen: Langdurige
Harthoorende verandert gemeenlijk in Doovigheyt.
Als de oorfaeck van onderen opkomt, en het gebreck
niet geftadigh en is,dat vergaet beter,als't gene,door
vafte oorfaeck in de Herifenen,ofte ooren, geftadigh
by blijft. De Harthoorentheyt komende op't fchey-
den van eenige ficckten,vergaet gemeenlijk van felfs:
gelijck mede, alifereen loop op volght. Wanneer het
Trommel-vlies te dick, ofte verzeert is, ende dat de
Doofheyt van de geboorte,ofte langen tijdt geduert
heeft, dat is ongeneeflijck.

5·. De Genefinge vak vericheyden na de verfcheyden-
heytder oorfaken. Wanneer defelvigeindeHerifenen
hangen, zo moeten die gefuy vert werden.gelijck hier
voor 1Π de Hooft-fieckten verhaelt is, als oock, wan-
neer fy uyt de Maegh , ofandere Deelen opkomen.
Sommige gebruycken hietlSies-tniddelen: dan ,aIfo
door die felle beweginge.oock de Vochtigheyt na de
oorenibuds.konnen gedreven werden.fo is beter iulx

latende,nadat het lichaem door affettende gefuy vett
is, te gebruycken Quijl-middelen, befchreven in 't 15

capittel van't i Deel. Daer na kanmen komen t^
Middelen om in't oor te fteken, waer toe feer ^^
quaem is de Gal van een Perdrijs,a\soock 't gene m
naeft voorgaende Capittel beichreven is.

6. Maniere van Leven aengaende, alfoo het n^f ^
hooren meeft voor-komt uyt koude,ende
vochtigheyt, fo dient hier defelve waergenomen,^^^
wy in koude Sieckten der Herifenen hebben aeng^ ^
Wefen.

Het VUL Capittel.

1. Waerde, ende Gebrttyck^ van den Renckj ,

2. Waerdtghejt, en (jelegentheyt van den
en vsat oordeel daer Hjt te trecken is*

5. Sijn Gehruyckj

4. Befchrijvinge foo uj/twendigh , als imi'

f. fJoe den Rmck^gefchiet,

Na 't Gehoor hindeliMfiotelesvrn den
als in de edelhey t't Geficht, en 't Gehoor v" ^
gende, wekkers bericht, hy feyt, fwaerder te
van andere finnen: om dat de Menfche een fw^c ^^
reuck heeft, en veel fwacker als vele andere D'^'^jjg
Want hy en wert niet als groote reucken gev/^f'g^
den Reuck-fin geheel tegen,ofte aengenaem ^'l^ygj·,
reden is, dewijl de Herüenen der Menfchen jgp,
ende vochtiger zijn, fo en konnen fy niet gerande
als ajleeti van dapper heet en droogh, endederha .
geen reuk gewaer werden,als die dapper ft^^^H'^jn'
is ook de oorfaek,datmen des winters den reuk ρ
der voekals des fomers, om dat hy 's winters ^S L·,
drongen wert, en derhalven niet wel op en ^"Λ^ιΗΚ
ten,en desfomers,de dampen verdunt zijndejü'^' u^yi
in de Herifenen trecken.Maerdefe onvolmaecK^^^
in't ruyken,beftaet alleen in't ontfangen,niet m
derfcheyden van goeden ofquaden reuck,in't ^
de menfche alle d'ander Dieren overtreft, g^^'l^^^ t,y
liger fchrijft exere. 247. Evenwel wert den Re"
iommige onder d'andere Sinnen de leegft^
geven,als datter geen minder noodigh en '^-^l^gdceH
Aquinas {eyt, dat den Reuck geheel fchijnt te It
tot nootfakelijckheyt van 't voedfel, en weyn
de wijlheyt: en dat derhalven in al de . yoof'
komen wijiheyt hebben,den reuk minft is.nc ^^
namegebruyck van den Reuk fchijnt

oordedenvandenfmaek.Wantdaerzijnveei"

die anders, niet fonder gevaer van de geiont J· ^^^

het leven,zouden voor ipijfe gebruyckt wer ■

welck men nu door den Reuck voorkomt. ^^^^
men dat de Honden,en andere Dieren, 1- „ die
willen, eerit met haer neus befnufie en. tStn^

^tr^----^hi-^nanHp!-. Want allonei· &

waeflei"'

getrocken uyt wel gematighde dingen, 20
eett hy kracht om de Lucht te fuyveren, ende in de
"erflenen ontfangen zijnde, (gelijck blijckt uyt het
van Dfffzocmwi, diefijn doot, met den reuck
heet broot,drie dagen tegenhiel,ge-
JCK in den Schat der Gefintheyt verhaek is) om de
is ^ 1 V ^^'■quicken,en een tijdt te bewaren.En dit
deK "'^•^'^^l'jck de oorfaeck, dat Mofesiicn reuck in
jj "^εΓοΚεπ heeft gebracht, en dacrom oock van de
no!.^ , gevolght is; seliick iy in veel andere din-
8«"gedaenhebbln.

efft ,Hetgereetfchap van den I{euck,is de Neus mede
Wacl· oppeifte van't Lichaem. Want,gelijck de
de ftftaende verder van haer fien, en.
reuk tioven beter gehoort wert: fo kan oock den
heeft· k "Pg^enden waeiTemjdiede nature van vyer
Ög ί'.J'squamer ontfangen, als den neder-gaenden.
't Pou . gelijck het gereetfchap van 't Geiicht,en

als in■ ^^^

^V d v^ê'^ite van't Lichaem gettelt.Dit noemen
■ Menfl ' Latijns Νφ, den welcken de
heefr Dieren, alleen hooger uy tftaende

%k ί fraeyigheyt.Daer van feytmen gemeen-
Wapr κ ftaeye gevel een hüys verciert. En voor-
elck deel in't Aengeficht het fijne
het felfl ' eenfoete over-een-ftemminge,

hier ^ "^J^hoon te maken: fo heeft evenwel de Neus
hy ^^^ oyfonders, ende wel gemaeckt zijnde, geeft
gfQ g^Oot ^ieraet aen 't geheele aengeficht, en een
Rert pr^.S^^h^ytalshy wanfchapê is.Hierom wey-
^oed Term. een dochter, die fijn

ten ne " u aenprees.te trouwen,alfo fy eenen plat-
aetiii Sulcx wijft ook de Poet Hemiw wel·

"iiaet ftellende weynigh onderichey t in een

hebbej"^^^^*^ te wefen, ende eenen quaden neus te

^^f«ljxoper^fumma , quia povere mum
ejciet: huncego me,β quid componere curem,

difr ί," iXewi. 18. Hierom heeft de Ab-

Ïdin(gehjck wy lezen inde Enge^cSeΐ (J^tn
ÏÏ- Engelandt vielen) haerfelven, en S

-fijnen den neus doen korten, om van de Vyanden
y^oaer maeghdelijcke eere niet verkort te werden
Λ ^ni voorwaer,daer en is niet dat meerder tegenl

' een Aengelicht fonder neus, waer de Poër
""Z'lm oock zeyt 6. Mneid. ^

—truncas inhonefio vulnere tiares.

de S^ft'^lt zijn, werden onbequaem geacht tot
loden gefchiet is aen den Koningh der

afeefriP^"''^'"?"^' "^ooï fijn broeder, neus,en ooren
VethaX ^'^"^^'het Rijk moft verlaten, zhlofephus
in 124boeck van de outhey t der loden.Het

felfde is gebeurt aen de Ke

en Hèr/ic/eflWjfone van denP ^ ______________

oock Godt by den Propheet E^echieï óp 't 23 cap
\au Samaria ende lerufakm (onder den naem van de
hoererende Ohola.tn Oholiba) om dat fy van den wa-
ren Godts-dienft waten afgeweken, met neus en oo-
ren af te laten fnijden. Epde by ons is dit mede de

wanneer men de die-

dan werden fy voor
al 3e wérelt ten toon geftelt.De Phfiogmmi,o{de ge-
ne, die uyt het uyterlijck wefen,willen oordeelen van
den inwendigen aert^ genegentheyt, en manieren der
Menfchen, fchrijven den neus vry al veel toe. la de
Oude (gelijck Plato, en Plutarchm verhalen) plachten
de gene, dieeenen znee-witten neus hadden, te eeren
voor kinderen der Goden : die den felfdenbruynach--
ligh was,voor dapper, en manhaftigh te houden. VVt
een krommen neus nemen fy eenen quaden aert, uyt
een langen, en fpitfen, boolheydt (fofeggen wy die
lang geneuft, en dun gelipt is, een boos wijf te '/ijn)
uyt een ingevallen,onbefchaemtheyt en hoererye^ en
fodanigen hadde Secr^fw^diedaerom oock fo gekeurt
werde: dan hy bekende,fulcke genegentheyt van na-
ture te hebben, maer datfe by hem door de oefFenin-
ge der Wijiheyt overwonnen was. Een Arents-neus,
of Havieks-neus, hielen dePerfianen voor Koningh-
lijck, om dat haren grooten Koning Cyrus alzulcken
een gehadt had ■ ghelijck oock de groote Koningen
van Vranckrijck Frattfoysde i. en Bemic\ de 4. en de
groote Co/mw van Florencen. DeEgyptenaers,die
alle dingen met beelden , fonder woorden, te kennen
gaven, plachten met den neus de gauwighey r uyt te
beelden, en fo neemt Pefius,bet woort Ν<ί/«ί«ί,of ge-
neuft, voor een gauw man :het welck by ons den
naem geeft van neus-wijs aen yemant, die al tc wijs,
ofte vijsis.By andere,gelijck Lampriditis aengemerkt
heeft, wert een wel Geneufdegenomen vooreen die
wel geftelt is, waer van het fpreeckwoort komt, Os
nafatorum peculio,tn het versken, Ελγ^^ζλ ηφ,
Maer dat fulcks niet altijdt vaft en gaet, toonde on-
langs zeker vrouw,dieharen man verweet hier door
bedrogen te wefen.HetSpaenfch Heydinnetjen wift
mede wat, van welcke in den Troutv-ring aldus ghe-
fchre ven wert:

Oock den Neus alleen kanfi gronden trecken, ■
Watr in dat yemant lufi, ofguylle finnen firecken ■'
Want ijfeplomp,offcherp,ofhoogh,ofb^rplat,
Sy heeft vanfionden aen fijn am daer uyt gevat.
Λ 3· Het gebruyckvanden neusis,vooreerftom
den Reuck daer door tebrenghen tot deHerifenen.
Ten tw^eeden, om daer door Ie Lucht in te trecken

tot maken der Geeften, en de Stem. Ten derden,om
de Snotterige vochtigheyt daerdoor te fuyveren.'En
^e de neus hier van verftopt is, ronken in haer flapen.

Daer van zeyt YïmwUme:

(C) 2 "An

aen eeni

Uyjjj ^^""t^ls) 't welcke veeltijts aen den neus onder
Oq» > en zomtijts oock boven aen den grooten
■n ia Hf ^ uytwaft, als wy terftont zullen aenwij-
^fiarW in den mont.enhem met fijn voeten,
geliii-l· h " C'J door't gehemelt en de keel verfpreyr,
iVK tiet alhier met fijnen (a) W ortel is uytgebeeJt·

dan is gem^te oorfaken fo iwaer niet en zijn,
'iiinderr^ V niet geheel wech, maer alleen ver-
faecjj d ^'•^^^^'ien ofquaden Reuck wert veroor-
<3e viy. eenigen Stinkenden damp.voortkomen-
Maeeb f ^^Ive , ofte uyt de HeriTenen, Mont,
l^^tffiet^]^"'^®''® Deelen aldaergebracht^waer door
«et noch Γ ^^ genefodanige voor-komt,al ruyckt
S^lijck V ^^''"ochtans fchijnt te fticken: eveneens
1 de Mont Galachtigh is,al befight

fbitter te fmaken. Dit zijn

'i · 2iin „^^""'«^^««««.als deoorfaeck in de Herifenen
'Meer/ ^'^'"i^aels aengewefen, te weten, datter
?'rhevt j c befchadight zijn,en alhier infon-
y t οΓ c Sulcx fiermeOjdat in de verkout-
«iooj.^^ Sriofferinge oock den etens-luft overgaer,
dun^g 't felfde derde paerder zenuwen eenige

^at p..f^^cxkens 't vlies van de Neusgaten, andere
Wtj ^«r dat van de Tonge maken. Wanneer 't al-
ter opp^^'^'· gemelte Wtpuylingen,dan en val-
de '«fel in de HeriTenen,ofte d andere Sinnen :
ρ fa^efch, noch den adem kort,

Seet^be ^ dattet verftopthey t is in. het

is, dat ^^^

Gen ^ j^^PP^nge veroorfaeckt, is gemeenlijck
den. £)' ^ de Neus-gaten tegens het licht te hou-

uyt ghevoelen van
® "oude waergenomen werden.

ai

'T ghene den quaden reuck veroorzaeckt, ftaec
uyt de ghelegentheydi van de ghemeltc Deelen na te
vorffchen.

3.Den befchadighden Reuek.fpruytende uyt Sinc-
kingen, ofte alleen Verftoppinge, en is fo fwaer niet,
en houdt gemeenlijk met de finckingeop; 't en zy de
Verftoppinge te groot is, uyt de overvloedige Voch-
tigheden, en al te langh geduert heeftj want dat vak
gemeenlijck uyt op Slaep-fucht, Popelfy, en dierge-
" "" - -· - " ' enin den neus, als

quaetaerdigh, en

«ciuiuicii „ jnnecr den Reucb

van gheboorte wech geweeft is,infonderheydt door
' Waiïfchapenhey t van de Neusgaten, als mede Stank
uyt Verrottinge voortgekomen, is ongeneeflijck.

4. De Gen^wge verandert na de verlcheydenheydc
der oorfaken. Indien den Reuck vergaen is,door on-

fema^heyt, defelfde moet wechgenomen werden,
oor Tegen-middelen nu meermaels verhaelt.Indien
door verftoppinge van Slijmerige vochtigheden, die
moeten, eertt bereyt zijnde, door Middelen,befchre-
venin't iicap.van't i Deel,gezuyvert werden met
Afdrijvende middelen,verhaelt in't felfde Deel op het
82 cap.n.4. Daerna moetmen komen tot de byfon-
dere ontlaftinge. Sommige hebben bier toe voorge-
fchreven H^iet'kjujt, het welck met voorfichtigheydt
dient gebruycktj dewijl het fo licht in als uyt de neus
kan trecken, ende de Herifenen te leer beroert. lek
acht ghevoeghlijcker^vande befchadighdeplaetsde
vochtighcy t te treckeii in den mont,door Quylmidde^
/eM,aengewefenop't 13 cap.n.3.van't i Deel. Isfeer
dienftigh veel te ruy eken aen een popjen van Ïiardfu-
τ^ΛΗ en Beverfivijn,in Thsrial^l-teater een weynigh ge-
wecckt. Wanneer dit gebreck véroorfaekt wert door
S weringen, ofte Gefwellen in de neus-gaten,die heb-
ben haer byfondere Genefinge, gelijck wy die ftellen
in de Heel-konfte. lek zal alleen hier Vi^aerfchouwen
van het Po/^pwJ^datmen het fclve door de banck wech
foeckt te nemen doord'alderfcherpfte middelen,felfs
die eenige veigifcighey t by haer hebben,waer door'c
quaer, felfs eenen quacicn en vergiftigen aert hebben-
de,noch meerder geterght 2ijnde,veel arger wert. So
heb ick gefien , dat in de gene, dietnen met Sttblimaett

ofte I{ottekrujt,het felfde focht wech te nemen, het

Poljius in de gedaentc van een verlTche Vijgh, of Peer

(ghdijck hier afgeteyckeniIS) indengrooïen hoeck

van 't oogh den neus uytwies, het oogh gantfch ver-
druckende, en den Siecken ellendigh wechtuckendc-
Nu onlangs w-as een loffrouw het felfde gedaen, dié
al een kleyne fweUing aen den ooghhoeck hadde, en
met en konde verdragen datmen m 't mkftedaer op
raeckte, die van het acnftaende gevaer verloft is, met
een gloey ende goude pnem gefteken, door een Silver
pijpjen op het Polypm. Dit heb ick bevonden te we-
zen den alderbeften middel.Want daer het κη vergif
hetander vsroieerdeit, zo verteert het Vyer alles,en

(G) 3 IS

5s het Gout het gematighfte, en fuyverfte onder alle
metalen. Dit dienrvijffesmaelaldusachtereenge-
brant.en yerfcheyde pijpkens ineen kommeken wa-
ters (alfo fy door het doorfteken van den gloeyenden
priem terftontfeer heet werden) gereedt gehouden,
en dan meteen nat doecxken om-wonden, en tegens
het VolypK gefet,en daer dan met de gloeyende priem
ghebrandt. Ende dit dient aldus twee, ofte driemael
daegs gedaen.Want als men in 't eeift maer eens fulcx
over en flaet, fo iffer gemeenlijck des anderen daeghs
foo veel aengegroeyt,alifer daeghs te voren wasuyt-
gebrant. Dan als het Hooft, ofte de Neus fulcx foo
dickwils niet welen konnen verdragen,dan machmen
wat langer tijdt nemen, om met minder moeyeiijck-
iiey t, maer oock langfamer te gcneièn. Van den aert,
en ghenefinge van't Ρο/;'ί'«ί is breeder te lefen onder
andere by Pigré, in't Hant-boeck der Chirur-
gye van D^. Carel , eertijdtsordinarisgenees-
meefter van onlèSradt Dordrecht: maerinfonder-
heyt by D^. AquapenAens i.Obferv.Chirurg.zó. die, als
oock de voorgaende in onfe tale gedruckt zijn.

Quaden Reuck fal verdreven werden door fodanige
Middelen, die ftrecken om de Oorfaeck wech te ne-
men in foodanige Deelen , die den felven voortbren-
gen, alle op hare byfondere plaetfen aengewefen.

Het X. Capittei.

1. Stinckenden <iAdem,

2. Oorfaken,

3. Kcn-tejckenm^

4. f-^oor-teyckenent

J. Cmsfinge, en Mmere vm Leven.

En Stinckenden Adem iseen feer tegenftaende
gebreck, 20 dat by fulcke naulijcx te wezen u
am ookhaergrefelfchap eefchout dient,alsineo

waero m ook haer gefelfchap gefchout------- -. j

zeer fchadelijk vooi de gefontheyt der gener.die in
alfulcke veel omgaen. Ende derhalven hadt de va
van den Keyfer Galba (gelijck Suemiui betuyght) ^
de wijs-gerige Crates (als Af uleim verhaelt)
lijck, als den eenen van Livia Ocellia, den anderenJ ^^
Hipparchia,hcydt twee rijke, en fchoone wjié

felfs ten houwelijckverfocht zijnde,haren buit I

gemeenlijk den adem doet ruyken)eerft vertoono
om haer gebreken niet te verfwijgen,'t welk i
dig tegens de wetten gehouden wert van Ρ/ίί^"'^'^ J
en andere. Want fy en zijn niet alle, als de Ro·"^^^!!
fche Mia, huyfvrou van Duellius, of de huyfvrouJ^j,^
Hiero, of Ge/», Koning van Syracufen.die voorp''
dat fy de ftanck van haer Mans nieten haddenë
merckt,als niet beter wetende,dan dat al de Man®
roken, ghelijck van den eerften de gemelte
den anderen Luciam, en Plutarchm gewach
2. Dit Gebreck wert veroorzaeckt door
kenden Damp,of Waeflem uy t den Neus,ofte
met den Adem voortkomende. Dit heeft wed^f
fijn verder Oorfikett, ende die verfcheyden, te wet
bedorven, of vervuylde Tanden, vuyle Swerinp'
den neus, aen 't Seef-been, Amandelen,LelieVt
ofte Gheh tmelte, gelijck in de Pocken, ofte ^^^ yt,
TantvleyFcb bedorven is, gelijck in de BlauW-i^^j de
Komt oock noch van verder, ende voor eerft Η ^is
Maegh,alsyemant ruyckende koft gegeten bee»' )(
Lmk_,Ajuyn,tn diergelijcke. Soo bevintnie"
da: de Dronckaerts na Bier, Wyn, ofte Βταη^ζ^ΐζ,
andere na T<»&4C/^ruycken.Komt medeuytdeï^ ^ef

i.Dan dezen damp en komt niet akijt
Maegh, maer wert daer doorfomtijts gezond
deDermen van Wormen, of Sweringen aldie^ ^jeo
de,· ja van den Kamergangh zelve, te weten,?'^ (,,
Deurwachter,of den onderften mont van ^^/rJcC
met wel,en na behooren gefloten is.Want alfo^" jj, ic
ken de ilinckende dampen van de vuylighej"Loiit>
Maeg, en van daer door den Slockdermm ^ei"
alwaer fy den Adem zo befmetten,dat hy
gang ftinckt.Sulcx gebeur: veekijts in ^jelte"
door dien fy, me: geftadigh drincken, Slgfcbie·^
Deurwachter te fwack,en re los maken. Djt Ij^ygh·'
oock door bedorven vochrigheden,die in
aderen. Lever, Mik, of Lijf-moeder fleken.
ick oock dickwils bevonden, dat de Vrouwe",
doot kin: by haer hadden,onnatuerIijk ftoncN
mede die aen de Teringe gaen quijnen. „ettef
verweckende wonden,fweringen,en de u^bbef
vandeBoïit.Empyema genoejnr· De^buiic ^^^ ^e
mede gemeenlijck een ftinckenden adem, ^otei»

Lucht door gheen rechten weghuytkan
W ' krommigheydt van de Borft te

daif^b^f zijnde, den adem met een ftincken-

^ ?. Dit gebreck geeft fijn zeiven te kennen.Nu van
plaets't zelve voortkomt, moet on-
«ielen t" werden.Eenfweiingin den neus,Aman-
vett' ^-^lleï^en kanmen fien: die van't Seef-been
houL®*®^ gcwaer,met demont vol waters toe te
datiis j" ft ""^er't "y: ^^^^ verootzaeckt wert,
eten. «anck nuchteren grooter,en minder na den
eenittV®"^ Koft.de dampen van den mont ver-
xvepïnde lucht in een nuchteren maeg niet be-
leete va ' (glielijck den dorft uytwijft, na de

vochti ? ^jifloteles^ ende brenght alzo de geeften, en
^ewei^ ' zijnde.tot bedervinge i daer de
ftaet ïulcx tegenftaet. Ineen nuchteren Maeg
deurwachter open, die door de Spijze toe-
wert- j—,enzogeftadigh

ijgen. Wanneer

h'

^^ifeen ^^ Pocken,en Inwendige ver-

r 5". dm ^^er gevaerlijk,en fwaer te beteren,

d ^^ helpen , konnen

tetten», ingegaen werden den eenen.ona
zo verre wech te nemen , dat fy
D' «'elcV Η '«'^t i den anderen, om de oorzaeck
L®elans>pnj Genefinge isj uyt te roeyen.

"et knam eerfte.wert den ftank verdooft met
h""^· den β hagelen, Caneel, Z^edoar,Notin-muf-
^ergeiij T°[telvan ^ngdka, welruyckent Lifch, ofte
tü^^® de " t)eter met gemengde, waer

?otit houd gloeit werdt, ofte diemen kan in de
B^en. Een welruyckent
&i " ge""aeckt werden van de voorieyde
'ieo Van gekookt,en daer by gemengt eeni-
tnach ^"M'iet.of^mber: het weick oock wel
i '■'"^ifci nfr^*^'^'· ianger blijven in den mont de
d oitimet h ovetfulcx bequa-

Deiè goeden reuck den quaden te ver-
'nonnen mede uyt het poeyer van de-

GESONTHEYT.

zelfde Droogen, daer by doende wat Mufkeljaei.ohe
Amber, ghemaeckt werden, met het ilijm van gumm
Dragant door Rofe-water uyrgetrocken, en dan t&t
kleyne kocksjens (gelijck de Hoeft-kocksjens) ghe-
bracht,en gedrooght zijnde.in den mont laten fmel-
ten. Hier toe zijn mede bequaem de Mufkeljaet-
kockjens, in Italyen Moflacioni ghenaemt, en werden
aldus bereydt: Neemt Canarj-fujckfr, Terwen-bloem,
van elcx een vierendeel pont, i^aneel,tcn halfloor.
Gember,'Sagekn van elcx een vierendeel loot, M«/:.
^Ijaet, Amber ,\'üTi elcx. vijfafen. Deze twee laetfte
in een vijfel met ^pfen-''0ater germolten,een doeyervan
een Ey, daer onder gerocrt.en dan aliencxkens het ge-
melte Poeyer, tot dat het te famen tot een deegh ge-
bracht is. Hier van maecktmen dan Kocksjens, ge-
lijck van witte-broot, ende laetfe backen onder een
Marcefeyn-pan. Ais men ergens wil gaen, daer den
quaden Adem foude mogen vervelen , zo machmen
een Kocksjen eten,ofte van de verhaelde Pillekens in
den Mont te houden, ofte den zeiven met het voor-
fchreven Water ipoelen,

Maer door de verhaelde middelen wert de ftanck
alleen als gebreydelt,en den quaden reuck door eenen
anderen, die lieftelijck is, verdooft , evenwel niet
wcchgenomen, ofte genezen: het welck beftaetin 't
wechnemen van de Oorzaeck. Deze alzoo fy ver-
fcheyden is, zo is oock de Genefinge. Wanneer het
komt uyt quade Tanden, ofte S weringen in de Neus,
ofte Mont, zulcx zal ghenezen werden gelijck in de
Heel-k$nfie aengewezen is. Als door bedorven Tant-
vleyfcb,gelijck inde Blauwfchuyt, die Stank veroor-
zaeckt, daer toe zullen wy onder de Milt-fieckten de
Genees-middelen hier na by brengen. Wanneer datter
quade Vochtigheden in de Maegh zijn, zo dienen die
gelooft, en de Maegh verfterckt,gelijck in i Deel be-
lchrevenis,waer toe inzonderheyt en pillen

van Aloë ^fata dienftigh zijn. En om dat de Spijze
niet lichtelijck in de Maegh enzoude bederven, zoo
machmen 't Vleyfch ftoven met Rofy.ur'^n, Salye.Foe-
/ye.daer by doende wat W^n, As^yn, Venuys,oï Citroen-
fap;in't welke men'tgebrade ook mach doopen.Hier
valt ook bequaem in 't Broot te hacken,Αηψ,Venkel,
ofte Carvi':(aeti a.\s mede het Anys-bisktiyt,άαΐνΆτι
Aken komt, en ghemeenhjck Spa-biskuyt'^benoemt
wert.Na den eten dient deMaegh gefloten met 0«««
kruyt.en vorder een Maniere gehoudenis in

het zCapittelvan'tgemelte i Deel is aengewezen
De Ghenefinghe van de andere Ghebreken, die den

Het X I. CapittcL

I. Gelegenthejt van den Smaeck.

2.. 'Bejchryvwge vm de Tonge,
3· Hos de Smmk^gefchiet.

I. h

I.

Al is het Smakelijcke, gelijcfc Arifloteks feyt, wat
gevoelijck, en darmen nier en kan proeven, fon-
der taken, fo en moeten evenwel de Smaeck.en 't ge-
voelen, als fommighe doen, niet voor eenen Sin ge-
houden werden. Want alle de DeelenonfesLichaems
hebben gevoelen: maer de Smaeck is alleen in de
Tonge, ofte oock 't Gehemelte, la felfs de To nge,
als men wat onfmakelijcks voortbrenght, en fal niet
fmaken, al raeckt fy. Waer uyt blijckt dat Smaeck,
en Gevoelen, vericheyden inficht hebben, en derhal-
ven oock verichcyde Sinnen zijn.

2. De Menfche heeft onder alle de Dieren de vol-
maeckfte Tonge om haer uyt te Ipreyden, ende in te
trecken, alfoo fy moft ftrecken tot tweederley ghe-
bruyck, te weten,om te Spreken, 'tweick hem eygen
is, en om te Procven,'t welck hy met d'andere Dieren
gemeen heeft. Sy beftaet uyt een iacht, en ipongy_
achtigh Vleefch, her welck bekleet wert meteen dun
Viiesjen, gemeen met het Gehemelt,dat daerom tne-
de fmaeckt. Hier in werden eenige kleyne zenukens
verfpreyt, die 't gevoelen aenbrengen.

3. De Smaeck gaet aldus toe: Al wat vochtigh is.

, . , , - 'ffiont.en
wert vermenght met de vochtigheydt, die aldaer is
Maer 't gene droogh is, wert eerft met de voor-tan^
den doorlheden, met dc back-tanden, als het te hart
is, gemorfeit, daer na op de molen-tanden gemalen,
en dan met de vochtigheyt des monts vermengt zijn-
de, daer door gebracht tot het ftongyachcig vleefch
van de Tonge, ende de gemelte Zenuwkens, die den
fmaeck-geeftin haer hebben.Sodat de vochtigheyt
hier fo noodigh is, dat een drooge tonge geen drooge
koft en kan fmaken. Het eyndeerSewit vanden
Smaeck is, het Voedfel te onderfcheyden.

ÏÊi^ X 1 1. Capittel. ~

I Oorfal^en van verminderde»,wechgeKome»,en
verkeerden Smaeck.

Of 't geen den eenen jbet, ofte bitter fchijnt,oock,
een ander fo fmaeckt.

3 Ken-teyckenen van verkeerden Smaeck;

4 Fbor-te^ckenen.
y ^enefinge.

D Smaek wert mede, gelijck nu dickwils van an-
u Γ u ^^'^ckingen gefeydt is, op driederley wijfe
belchadight, als hy vermindert, wechgenomen, ende
verkeert werr. "

I. De OcrfaKe» van dat de Smaeck geheel wech is, of
vermindert (dat is,als men niet 5s watftercks en
proeft; vetfchJllen maenngroote, en beftaenin een

geftaltenis van dat deel der Herirenen,da,er «^e ge^e-
te Smaeck-zenuwkens der Tonge haren οοιψοι
uyt trecken, ofte dat defelve Zenuwkens te v^^^
kour, vervochtight, ofte verftopt zijn.ofdat ly, ^^^
wanfchapenhey t, aen de Tonge niet en koi"^"'

danigh exempel verhaelt den Iraliaenfchen on '·

______ j____u.ut—_ r^ir^r ffks-eter»

—................. -1--------r ^ iat bY

hy geweddetmeteen Apotekervan gjac"

een lack met kolen foude op-eten: het welcK Κ Λζ,
hebbende, voldede hem den Apoteker,met
dat hy niet weder foude komen,uytyrcefejOi''^
tnetwinckelmetalmochteopflocken. , ■j'oo'

De Smaeck wert verkeert,of bedorven,
ge, ofte haer viiesjen door yet uy twendighs» ^'^dc
ofte drincken, ofte inwendigh, door ,
vochtkheyt befmet is,'t zy dat defelve uyi j^jjf-
opdelonge fackt.ofteuytdeMaegh, Le^'^^jjegt.

moeder, of't ander Ingewant met dampen fP^def^

Soobevintmen |nKoortfen,Gele-fucht,ende ^jat

Sieckten.dat felifsfoete dingen bitter fmaken»
de Gal haer onder het fpeeckfel vermengt. ftet

2.Hier enfal niet onaengenaem vallen
niet ge weeft en is mijn weerde Meefter M»"·
Vos in fijn 3 boeck Phyfiol.Chrifl.o^''t 29 fcb']"*^
lijeken te onderfoecken,of het gene den eene ' ^go

1^;...— ______r._________,γΛλ

iijcKen te onaerioecKen,ot net gene acu ·-·■■■-
zoet, ofte bitter te weien, een ander Ι'?"

fmaeckt. DitenftaetdePoëtL«aef(^""^^^fr ^vf^
4 boeck. Dan de reden, die hy daer
wel wederleydt by den wel-gemelren
ftellendedat het gene inderdaet bitter 'j'.^.jieyt '^^

vivwi iiti gtiit -t-ucnü , iiciJZ"m""&'-·: „iclOiT^^' f

valt,aengenaemin tegendee!,dat bitter js;"' ^y
fy niet en proeven dat het bitter is, monig® ^ <
geerne gebruycken, gelijckmen fiet,dat jg jieve»
Alifen-wijn over tafel fouden drincken, e
hebben, als foete wijn. , „ de

3.Wat de Ken-tejckenen belangt:

ge fchoon en wel gedaen is, en de toaecK ν

of verloren, dan fteeckt de oorfaeckin

de Zenuwcn,die de fmaeck veroorfaken. ^ ^ijlt

gebreck door eenige vochtigheyt

hare verwe, en fmaeck van felfs aen.

bitterheydt en geele Gal, zoutigheyt en w ^^at^

bedorven Slijmffuerigheyt endelsruy

bloet. Quade fmaeck toont datter

vochtigheyt fteeckt in de vethaelde deeiei,

hey t in den krop van de Maegh. Vi>rliezeO

4. Tot Voor.tejchn dient,dat ^e^ Y^aerfijcfcf'
Smaeek, wanneer het gcva djeO

als de natuerlijkewetckinge verhinderende.

■ " Hapr door met onaeiJ^

niet alleen het voedfel daer door niet <

den^*^ ""et geen luft aengenomen en kan wer-
k ^ oockfwaerder te genefen 't gene door
i^otnr 1 ^' drooghe ongemangheydr voort-
eefi,I ^ ■ warme en vochtige. Alfler quade

ge^gvande geboorte op komt, fulcks is on-

deni, ^enefinge valt verfcheyden na de verfchey-
Hooft r oorfaken. Wanneer defelve uyt het
öieerm t "' «^'^nt dat gefuyvert, gelijck nu
beft,-^^ ® gefeydt is, waer toe de Pilkn Cochia wel
dzenfê'"' vierendeel loots ingenomen. In-
öeelp J?" Onderen op komen, foo moeten fulcke
Werd» ' Maegh. Milr,ofte yet anders ontlaft

Wan' ^^ "" Deel is aengewefen.

ofte Gaf - ^'"aek belet wert door een Heete,
Oetiien vochtigheyt, defelve falmen wech-

«lelenl f jS^yverende, en Gal af-jagende mid-
in'teerfte Deel op 't ii.cap. n. Z.
fap "oor den Mont laten fpelen A^^ijn, ofte

^OTceig^J^y^^^^Anm-Mpelent van Queen, Suyring,

Wann ^orgh van Citroenen.

<3it quaer^^'^ Koude ofte ilijmerige vochtigheyt
%verr ^^^^°orfaeckt,d!e moet bereydt ende ge-
aengtjcTO r ' gelijck in'tgemelteeerfte Deel is
Hiafen V Daerna falmen een Gorgel-water
Hyffiop, Marioleyne, ende
'^''er bv & Τ gekoockt, ende

y gedaen S^oop van ingeleyde Ockfrnoten.

Het XIII. Capittel.

^'h^ntheydt, ende Gebrujck.'van 'tgevoelen.

I) I vijfde, en laetfte onder de vijf üytterlijckc
foecw IS het Gevoelen; waer door wy onder-
ofte fchadelijckis,oockalle
Werd? leeren. Want alderhandc Konften

fcher„ uytghevoert. Waerom oock in

allg ^P voelende Menfche, gelijk Arifloteks gevoelt,
^etid η Dieren overtreft, ais hebbende de voe-
gev P^^'en alderghematigft. De kracht van bet
Van^· komt door deZenuwen uyt de Herifenen
L hinnen aen de Vliefen,ende van buyten aen de
^^yi. Ende al is't dat de Zenuwen om haer har-
, het af-fcheyden ofte quetfen fcherper
hae k ■ verneemt evenwel de Huyt,van wegen
Vo ioetergematigheydt, lichter kouw ende hitte,

^"gheydt endedrooghte.
gC^^^^voelen werdt befchadight, ofte wech-
Por, ir'^®" infommieheHooft-fieckten, ghehjck
Vallende.fieckte,Slaep-fucht,als oock in
Van ^ ieden door het verfeeren,ofte af-fmjden
ende ' van 't eerfte is hier voor gehandelt,

K'nfi. ^^^ ander fc wy fprekenin de Heel-

(Z. Deel)

Het XIV, Capittel.

Gebmjck^ van den Mont,
Sijn 'Deelen.
Tant-vleyfch gebruyck»
Tanden, haer xvefin > oorJpronck.,gelegemhejdti

ende gstaU
Gehemeltt

6 Lelleken,

7 Keel.

8 Amandelen*

9 Tonge.

I

Η Et Gebruyck van den Mont ftreckt infonder-
heyt om te eten, ende de Spijfe tot het koken
van de Maegh te bereyden, ende om de Lucht na
de Longe te brengen.fo totdienfte van deSpraeck,
als tot voeden, matighen, ende fuyveren van den
Levendigen Geeft. Waerfoude mogen by-gevoegt
werden den dienft die hy doet, in 't lofen van de
fluymen ende vochtigheydt door fpouwen uyt het
Hooft, als oock door braken uyt de Maegh.

2 De Deelen van den Mont vertoonen haer in
het gapen,cn zijnTant-vleyfch,Tanden,Gehemelt,
Lelleken, Ke^l, Amandelen, Tonge.

? Het Tant-vleyfch en is niet gelijck het vleyfch
der Spieren, beweeghlijck, ftreckende om de Tan-
den vaft in haer huyskens ende onbeweeghlijck te
houden.

4 ©e Tanden zijnde alderlaetfte beenderen,van
binnen hol, met aderen,flagh-aderen, en zenuwen
verfien,in de huyskens van de kaken, als fpijckers,
ingevoeght, met vliefen,en vleyfcb,a]s met banden,
vaftgemaeckt. Dat hetbeenenzijn,bewijft genoeg
haer wefen : dat het d'alderhardtfte zijn.blijckt on-
der andere daer uyt, dat fy alleen, gelijck Vlinim ge-
tuyght, met hetdoodeLichaem fa s by de Romey-
nen de manier was ) niet cn verbranden^ ende daer
in den fteen (daerom Sarcophagos in het Griecks
genoemt) het geheele Lichaem in veerthien dagen
vergingh, de Tanden alleen in haei gheheel bleven,
Defe hardigheydt was haer wel noodtwendigh, op
datfe door het veel knauwen, ende bijten op harde
dingen, niet te feer en fouden verflijten Sy hebben
tot de feven jaren van binnen by de wortels een
merckdi]ckeholhgheydt,met een dunne viiesach-
nee fchobbe, gelijck de Waffe huyskens,om9ingek
(daer a Ie de andere beenen haer vlies van buyten
hebben) ende die veroorfaeckt het ghevoeleii, als
ook deZenuwkns van het derde paerfdie hiermede
binnen Ichieten. Ditwijftdepijneder Tanden.ende
oock dat iup, ende wrange dingen haereggerigh
maken. Dcfe werden vergefelfchapt door Aderen.

(Dj ende

ende Slagh-aderen. Door de Aderkfn: krijghen de
Tanden haer voedtfel, foo datfe fo veel aennemen,
alsaföijcen. Nu dat iy gheftadigh af, en toenemen,
blijckr daar uyt, dat, als een ïant uytvalt,ofte uyt-
getrocken is, de gene,die daer recht over ftaec.veel
langer wert, dan de neven ftaende, om dat hy geen
Tanc recht over hem heeft, daer hy tegen werckt,
ende die andere en groeyen niet verder,dan fy door
het bijten afgefleten zijn, daer deien al aen, en niet
af en neemt. De Slagh'dderkfns bewaren hier de
natuerlijcke warmte, ende fijn oorfaeck, wanneer
den Tant doorboort, ofte ghcbroken wert, datter
dick wils veel bloedts uy tfpringtj ende in onftekinge
een kloppinghe ghevoelt wert.

De Tanden en zijn niet even ghegroeyt, als fy
uytkomen· ghelijckmen veel meent· maer werden
als met de andere beenderen afgheteyckent, dan
allengskensvoltrocken.Too datfe eenighe tijdton-
volmaeckt in de Kaken blijven fteken, ende niet
fevensuyten fchieten. De voorfte komen raffer
voort, foo om datfe veel fcherper zijn, als om dat
hetTant-vleyfch , daer fy onder-fchuylen, in het
fuyghen, tegens den Tepel gettadigh wrijft, verhit,
verdunt, ende derhalven .lichtelijcker doorboort
wert. \Vy lefen by ?/»«««,van de RomeynenJW.Cw-
rius, (diedaerom De»Mi«5, ofte Getant, ghebeeten
was) ende C«. Papirius Carh, ais mede van Vakria,
datft met Tanden geboren zijn. Het felve getuygt
Lycoflhenes ghefchiet te wefen in Enghelandt, ende
■Polydom Virg. in Italyen. Dan fulcks ghebeurt feer
felden: maer komen geaieenlijck eerft uyt,op,ende
ontrent de levende Maent, ofte wat later, indien
het Kint kucht,hoeft,ofte fwack is^ende dan krijght
het veeltijdts Stuypen, ende Loop, infonderheydt
Tan de Honts-tanden. Nu, waerom dat in den
Menfche de Tanden langhfamer uytkomen, als in
deBeeften, gelijck den Olifant, diefe foo dra heeft,
als hy gheboren is, volghens de ghetuygenifle van
Arifleieles, daer vangheeft hy felvedeie reden, om
dat de aertachtighe overrolligheydt, de ftoife daer
de Tanden van groeyen, by den Menfche, onder
alle Dieren, alderminft is. De Nature, ofte liever
Godt Almachrigh, heeft daer in wel voorfien, ende
de Kinderen fonder Tanden laten ter werelt ko-
men , op datfe in 't fuygen den Tepel niet quetfen,
ofte doorbijten fouden, ghelijckmen dickwils fiet,
als de Kinderen met Tanden fuygen,dat het bloede
langhs deBortten loopt, het welck de Moeders,
maer de Minnen infonderheydt, foo groote gene-
gentheydt niet hebbende om pijn uyt teitaen, wel
hchtelijck afkeerigh foade maken, om met fmertc
re logheti, Daerom is voori5chtdijck ineeitelt, dar
de Tanden eerft fouden te voorichijn kWn , als
deKinderen beginnen te eten; ende derhalven
meent Arijtoteles, dat de Voor-tanden eerft uytko-
jnein alsdtBack-tanden, omdat deSpijfeeerft

doorfneden, als kleyn gemalen werr. Dan dit dient
wel op malkanderen te volghen.

Het ghetal der Tanden is in alle Menfchen nieï
even^eens,maeraltijdc is het meerder beter, als het
minder. Want die vele Tanden hebben,levengh5-
Jïïeenlijck langh. feydt Hifpocrates, waer mef
Anjioteks oock overeen komt, als hy fchrijft.darde
gene, die weynigh, en ydele Tanden hebben, kott

van leven zijn. Maer gdijck alle regulen niet in alles

evenvaft engaen, foo is het hier mede. Want .va"
getuyght den Hiftory-fchnj^
SuM dat hy ydele, kleyne,ende rouwe Tanden

gehadt heeft, ende evenwel fes-en-feventighjaren

oudt geworden is. Welck exempel Cardanm tekens
den ghemelten Atifloteks inbrenght. Dan Scalti^
ieydc wel, ghenoegh te wefen, dat foodanige
nijgen tneeftendeel waerachtigh zijn, gelijck
ftlfsin de kortbondighe Spreuken vtnHipfocrf '

mede plaets heeft,· en dat hy beter gedaen hadd^,
den Prince van alle de Wijfger'g'i.ln
i,ais met een eenigh exempel te vv/J'^ ^

verminderen de aenfienlijckheydt van

Man. De Reden, die voor Arifloteles fpude ""^"^^jgli

isdefe: Weynighe Tanden beteyckenenWer^^^^

ftoffe, ofte weynigh kracht, om voort te '"'^"^aef
beyde niet alleen teyckenen van kort J^ve"' jj,
oock oorfaeck. Want daer de kracht ίοο^'^ρ,
datfy, 'tghene noodigh is, niet en kan Jjjgen
daer valt fy oock tot andere noodighe wc^ er)
te flap. Die oock weynigh Tanden heb^'jj,
konnen de Spijfe niet wel kauwen , waer y?^f0et
felfde onbereydt in de Maeghkomende»a'".,.^^jg
wel en verteert, endede Leverdaerna '^'Vee''
tweede verteringe de eerfte nieten verbeter
goet bloedt en maeckt, wanneer fy „^t·
qualijck-verteerde gijl uyt de Maegh ontia
dat het leven aen goet bloedt hangt,is een y-.l^jjico
ghenoegh bekent. Ende hierom heeft "L^^aeO
Ariftmks gheoordcelt,dat de ghene, wiens ^ .^^e
ydel ftonden,van-kort leven waren. Maer ne ^^^
konnen gebeuren.dat het noch aen kracht^ο ^^^^^

ftoffe onbrekende, de Kaecx-beenderen„ae"

waren, dat fy van de Tanden niet >vel jehe'^
doorboort werden, in fulcken gevalle en i ^ ^^^{r
geen teycken van kort leven wefen. ^^ j^^fii^'
miiFchien plaets ghehadt in den Keyler „^ ^huf,
Vorder,al is't dat wy lefen by Plutarchm.van
Koningh van Epirm, by Ρ lm. Vdet. felfdefl

van Prufw, den Soon des Konings van j,
naem, by Pellux van Euryptokmui, den JS-oro
Cypets^byMelanchthon van een Dochter uv

aen malkander vatt,enut

lijck'als met een linye onderfcheyden W^^^Vaeck
fy maer eenen Tant fchenen, die de g^^fj'^ ^haelf.
bcfloegh, ende dat oock Vahr. Maxm^J^^^^^g
hoe Dripetim, de Dochter van den g^ooiej^.

'^^dates, enTimarcbm van Cypers, een dubbelde
tuy ^^"'len ghehadc hebben, ende, als Plinius ghe-
Verh drie ryen , ghelijck oock Columbiis

van fijn Soon Phcebus: foo zijn ditallegader
ren gemeenen loop der Natu-

liec^" vallen, ende derhalven in veel duyfenden
tjg-j-®®"® en gebeuren: maer beftaen door de banck
in ®"«en onder,en boven in een rijde,ende beyde
Voofvan felthien, ende werden verdeelt in vier
twee Honts-tanden,ende thien Kie-
cnd'e 1 ^^'^'^-tanden, die haer byfonder maeckfel,
icotugS^^'^^yck hebben. De Vbor-tandenzijn fcherp,
itiaer " ' vallen oock eerft uyt, om datfe
de ^enen wortel en ftaen. Haer gebruyck is,
«en ^^ ^ fy eerft in den Monc komt, ghelijck
fy " icheyden, ende door te fnijden,waerom
^elckin 't Griecx genoemt werden; by de-
otn j 7 oock den naem hebben van Lach-tanden,
Van fp'^i^ '·lacchenmeeft ghefieti werden, daer
albii y^^.^^tum, in fijn Bly-eynde-Spelen, ^deo
eenen Η Defe heb"ben aen elcke zyde maer
noeaip , ofte (ghelijck hem de Griecken

GalenlV ^"nts-tant, om dat de Menich (ghelijck
een ta ^i· van 'cGhebruyck der Deelen 9.)
der in borgelijck Dier is,wiens kracht meer-
foo v^i^^^ydc beftaet, als in fterckte, waerom hy
Hond tanden niet en behoefde, als de

in cick Κ ^^^^^ ^^ beeften: maer hadde genoeg
dingen aen twee, om eenighe harde

aenftu'if'^ de Voor-tanden niet gemorfeJt hadden,
breken. Defe werden mede Oogh-

die dê^ ^"^ï· een deel van de Zenuwen m komt,
groot bewegen, ende daerom met defelve

Q/fi,; J"^™eenfchap hebben. Derhalven,feydt
Êndp'A ^y^erlijck te zijn, defelvige uyt te trecken.
Tande k ichrijft, dat hy in Pijn van defe

^ietv I vanWijnbrauw vernomen heeft,

ken e ƒ elcke zyde χψίζίφη, by de Griec-
^e a'l/ i-annenMeie-wniie« ghenoemt, om datfe
lent Spijfein de Mont, gelijck Mo-

IVlon^^'i kley "der malen. Sy ftaen dieper in den
on? ]' Kmnebacken, ende hebben daerom by
-"s den naem van Back-tanden . — ·■'

Want alfoo de

erpe Lach-tanden·, eade

Vo f-·"">-·'-►'·'■'«·'»,--uut gehorende Honts-tanden
or aen moftenftaen,om de Spijfe eerit te ontfan-
door te fnijden, ende daerna te breken, fo
lila] platte Back:tandett,dk defelve kleyn moften
tej bidden inden Mont, die ghedeckt is, wel
de τ gettelt, op dat,alire de Spijfe malen,en met
gïnts.ende weder ftooten, defelve niet en
tandtn"^^ den Mont vallen. De twee laetfte Back-
gheaiec^r'^er W^h^s-tandengenoemt,om datfe
de wiji^el^l^^^^^aytlchieten.als het koten uyt is, ende
^'jck blHrU ^en te komen. Defe tijdt,ghe-

"JCKen kan uyt de yerfchcydenheydt der

groote Autheuren, en kan niet even bepaelt wer-
den. Want de Hoogh-gheleerde Ro.meyn Vam,
ftelt haren oorfpronck op het fevende jaer, de
Grieckfche Wijfgerige Ariftotdes op het thiende, de
Prins der Genees-meefters, Hippocrates op het ach-
thiende, de Arabifche Prins Avkenna, op het der-
tighfte, ende andere noch later^ ja tot op het tach-
tentighfte jaer. lek hebbe fommige oude Luyden
ghekent, die na groote pijn in de Mont,daer fy vele
raedt toe-gedaen hadden, defe Tanden ten laetften
voort-quamen. Dit is 't getal van alle de Tanden,
die alle met hare Wwtelen in 't Kaecx-been gena-
gelt zijn, de Voorfte, ende Honts-tanden met ee-
nen, de Back-tanden met twee, drie, fomtijtsoock,
doch felden, met vier.

f Τ Gehemelt is als den hemel van den Monr,
met vleyfch tegens het been betrocken, ende helpt
de Tonge den Koft, ende dranck proeven. Hier in
werden aen het uytterfte twee Gaten ghefien, waer
door de groote ghemeenfchap komt van de Neus,
ende Mont.

6 Aen 't Gehemelte achter inde Keel hanght
een Lellek^n van Spongyachtigh vleyfch, dienende
om de koude Lucht wat te fteuten,datfe niet fchier-
lijck op de Longe en valt, ende om de ftemme op
de maet te houden ; waerom de gene, die dit Lelie-
ken quijt zijn, hebben hinder aen hger Stemme, en
krijgen de Teringe. Evenwel fchrijven Bauhinus,en
Htldanus, eenige gekent te hebben, die dit Lelleken
^^"gegeten was, ende nochtans wel fpraken.

7 De K^el noemen wy de openingh, diemen in
het gapen achter in den Mont fiet. Beftaet uyt acht
Spieren,aen elcke zyde vier,dienende rot het door-
fwelghen. Soo zijnder veertbien daer ontrent, om
betStmen-hooftnyt tefetten.in te trecken, te ope-
nen, ende fluyten, alles noodigh om de Stem te ma-
ken.

8 Aen elcke zyde van de Keel ftaet een Klier,
na haer ghelijckenis Amandelen genoemt, dewekke
Keel,Tongh,endeMont gheftadigh vochtigh hou-
den. Want de Smaeckenkan niet wefen ibnder
vochtigheydt, ghelijck wel ghewaer werden de
ghene, die in Sieckten met een drooghe Mont leg-
ghen.

9 Is nu alleen overigh de Tonge, beftaende uyt
facht,en Spongyachtigh vleyfch,hetwelck bekleedt
is met een dunvlicsjen, ghemeen met den Monr,
ende ghehemelt, waer in eenighe tacxkens van Ze-
nuwen uyt het derde, ende vierde paer fchieten.
Dit onderfcheydtal de Smaken,ende door eenighe
quade vochtigheydt bcfmet zijnde,proeft verkeert.
De Tonghe heeft thien Spieren, in dewelcke mede
eenigheZenuwkensfchieten, dienende tot Bewe-
ginghe ende de Spraeck.

(D) 2

Het XV.Capittel.

ï Gefmllen Tm-vlejfch ^ fijne Oorfaks»,
tiefinge,

Ζ opgegeten, ende Vergaende, fijne Oorfaken,ettde
Genefinge,

3 Ontfieken Ίant-vleyfch, fijne Oorfaken, Foor'
tejckenen, ende (jenepnge.

Η Et Tant-vleyfch is vele Gebreken onderwor-
pen, fonntijdts waft het weligb, fomtijdts ver-

Eaet het, ofte wert ontfteken: fomtijdts fweerthet,

aettot Fiftelen, Kancker, ende Kout vuur. De
laetfte raken de Heel-konfte: fullen derhaiven hier
alleen de eerfte verhandelen.

1 Alfoo het Tant-vleyfch facht.en fpongyach-
tigh is, foo komt het lichtelijck te fwellen, als
daereenighewaterighe, ofte bedorvene vochcig-
heydt (ghclijck in de Blauw-fchuyt) inCjpt; ja foo
verre, dat het felfs de Tanden, infonderheydt de
Kiefen, bedeckt, ende ghevreven zijnde, terftonc
bloeyt.

Wanneer dit fwellen met groot en is, ende fonder
bedervinge,dan kan het lichtelijk geholpen werden
door het Tant-vleyfch te waffchen mziAlujn-water,
bet weick bindt, ende opdrooght, als oockmet het
af-fietfel van Granaet-fchellen, Gd-noten, Bsode-rofin,
ofte andere t'famen-treckende Genees-middelen,
onder dewelcke feer goet is het lam-water, te
befchrijven in het volghende Capittel. Hetpoeyer
van de verhaelde Drooghen kanmen oock mengen
met Symp vanMiJpele»,duer by doende een weynich
Aluyn, om daer mede,ghelijck meteenSalfken,het
Tant-vleyfch te itrijcken. Maer alflereenighe be-
dervinge by is,fo maghmen hier onder vermengen
Ofye van Swavel, ofte van Kpper-mt, ende foo veel
droppels, als den noodt fal vereyfchen; doch niet te
vee ,dewijl dat lach: vleyfch niet vele icherpigheydt
en kan verdragen.

2 Ende ghelijck het Tant-vleyfch fomtijdts te
weligh is, foo waft het fomtijdts foo fchrael, dat de
Tanden naeckt ftaen, ende daer over los werden;
het welck ghefchiet by ghebreck van Voedtfel,
doch meeitendeel door eenighe toevloeyingh van
quede, fcherpe, ende in-etende Vochtigheydt.

Hier toe falmen het Jant-vhfch ftrijcken met
het volgende, li.memck., Maflick, Draken-bloedt,
vane cks een half loot 5 L# wortel, Booniens-hool-

mrtel. van elcks een vierendeel loot, ghemenght

xnnoxymel.d^us. Syroop van Azijn: ende Ho-
nign.

, De Ontftekmge van het Tant-vleyfch (het

welek verooilaeckt wert door heete Vochtighe-
den.uythet Hooft aldaer vallende, oftvan onderen
op-ftijghende) is noch wel foo quaet, alfoo het ^^
Pijn vermenght is, ende dickwils, wanneer het " ^
ten eerften gefteut en wert, door-breeckt, enae
een Fiftel, Kancker, ofte Kout vuur vervals

Om totGenefinge te komen,falmen eerltii
laten in den Arm, daerna onder de Tonge, dan
Tant-vleyfch waifchen met het Tant-water, m'
volgende 19. Capittel te befchrijven.
Dan voor alles dient ' " " ■

Vochtigheydt bereydt > _______^_________

Middelen, als in 't eerfte Deel verhaelt zijn.

Het XVI, Capittd

I De Sprouwt
ζ Oorfaken,

3 Ken-teyckeneHt

4 Foer-teyckenent
y Genefinge,

6 Μ miere van Leven*

At

Niet alleen het Tant-vleyfch , maer oock
Tonge, Lelleken, KeelGehemelt, ja deng
heelen Mont, alle teer van vleyfch, en met een ö
vliesjen bekleedt, zijn onderworpen kleyneS^
kens, (die wy den naem van Sprouto geven) niet l ^
diep gaende, ende die na haer ftoffe verfche/"
van aert, ende verwe zijn. ,

2 De Sprouw heeft feer felden haer Οοτβι'"^^^^
denMont alleen,maer groeyt gemeenlijckij^i^^^y

heden uyt het Hoott: otte door üp-wt—
foodanighe Dampen uyt de Maegh, ofte het
Ingewant, wanneer aldaer eenighe Vochtign^y ^
ge ijckmen meeftendeel in de Koortfen vernee _
onfteken,ende bedorven is. De jonge
dit gebreck feer onderhavigh, het welk meeft k ^^
van wegen het SigiEs als hetfelve te οπε-

weyachtigh zijnde, haer teer Mont-vkyic»
fteeckt. ... .

3 De Ken-tejckenen van de Spromv w')·^" gi»
felven,alfoo fy van binnen gevoe t,ende v^ » /

gefien werden. Sy zijn meeftendeel witachtigiJ'^

uyt foodanigh Slijmbeftaende. Somtijts
wat na den gele; het wekkeen wyckems. ^
van de Gal deelachtigh zijn. Somtijdts vaiie ^ ^
wat bruynachtigh, een teycken van bwarce g
gelijck de Stanck bcduyt verrottinge.

4 Wat de belangt. ^"^^^ρΓ^

die lichtelijck afgaet, ende weymgh is. ende ne
gheenfwarigheydt: maer wel die kngh by

ge^^^^'^wjjoende.geftadigh wederkomt,door den
en b^ " voortgaet,infonderheyt die ftinckc.
Van lek hebbe gefien, dat na degenefinge

C^vigheKoortfen, als de Luyden al bequaem
ji^g®" otnuyttegaen, deSprouw noch voorko-
reti«' die en hadde (hoewel het den onerva-
het gantfch gheennoodt: dewijl

eenio? ^.eteyckent, datter uyt de Sieckte noch
nu onVa^'^S^^y*^ overgefchoten is, die de Nature,
nc^ft zijnde, uytwerpt.

uv k verandert na deOorraken. Als

Hooft dalen, ofte het Ingewant opge-
na elck^'^'^^"' voorfien,ghelijck

Licha t'fijner plaetfe is aenghewefen. Het
een r gelegentheydt gefuyvert zijnde,falmen
ifinj^^^gliel-watcr befighen, van een handt vo]
koockr·^^/® > in een Kan waters op de helfte ghe-
fen Η9ΐν° · Weegh-bre-water,\an elcks

Veraien ' Sujrcker-Candj/

vind^·" ·'■ g^bruyckelijck iickenmet Syropen
in het κ f'st dienftigh, het en zy miflchien

Beter i» met Sj/mp van onrype Moer-befyen.

^ngheiou Pilleken te nemen van verfche

«Hogen ' ( Kinderen oock

Ê^bruv"]!"^^"·'^'^ hetGorgel-water nieten konnen
gebee] ^ vermengt met de gemelte Candy,doch
als alfoo de foetigheydt van Suycker,

^elck np , fcherp, ende bijtende is. Het
ick de » uytwijft; waer over

hoorcn 1 ^^^ ^^ Sprouw hadden, dickwils hebbe
Peper in , datfy defelve lickende, haer als

gkene α Ick fal hier by voegen bet

^oeeen ^^'■^'"■«^t.efchrijft verftaen te hebben.
Kinderen " ^"^ouwe te Antwerpen,als aldaer vele

een levend' jong
ίέΙνςΛ^ J®^» aen haer Montfettede, ende, als bet
de, Jf} vyerigheydc fijn doodt gefogen bad-
<ioor ïp ' waer

"Oclcv opq"amen. Hereygenismy

"00 de Kinck-voffen vochtigh, ko . .
^ !®taerdigh zijn. jaickkenne fommige , die des
^g^pen-daeghs, als ly te veej^gedroncken hebben.

jonge Vorflchen fondêr eenige fchade door-
oo if"· I^li^alien is'i een ghemeene Spijfe.ende
^ebb » gel'jcii aldaer felfs bevonden

De Maniere mtiLevett dient hier ghehouden.

6

"la dl

dp^® Maniere endegek gentheydt der Sieckte,uyt
Koo f ^ defclve ontftaet, irifonderheydc na de
in d Ji i'^a^ï de Sprouw meelt op volght) gelijck
den Boeck fal aengeweien wer-

hier'en ° Oorfaeck defelve voort-komr.

geWrl· dienftiger als een Papjen van moruw
"CKte, ende door-geüagen Gerβe (alsverkoe-
lende, vochtigh makende,endefuyverende) met
Weren-mt, verfihe Karen-melcl{_, ofit diergelijcke, en
een weynigh Candy vermengt. Wanneer de Sprouw
in de Kinderen uyt quaet Sogh komt, dan dient de
Min ten eerften verandert, ofte defelvige fo lange
by een andere gefooght, tot dat het verbetert is.

Het XVlLCapittel.

ί Tant-pyKf
Oorptkerif

3 Ken-teycktnen,

4 Voor-teyckenent

y Genefinge, »

6 Maniere van Leven*

De Tanden zijn verfcheyden Gebreken oncïer·.
havigh, ghelijck Loffigheydt, Bruynigheydt,
Bedervinge, WtvaUen,cnde diergelijcke: maer niec
dat gemeender, ende moeyelijcker valt, als de Pijn.

1 De Tant-pijn komt meeftendeel in de Kiefen,
felden ofte nimmermeer in de Voorfte. DefePijn
werdt verweckt in de Zenuwkens, ende het van
binnen-bekleedendeVliesjen, die het gevoelen ma-
ken ; anders zijn de Tanden felve (dewijlfe oock
fonder pijn ghevijlt, ende gebrant werden) onge-
voeligh.

2 De Oorfakfu van Tant-pijn zijn k^udeJjeete,o{t
fiherpe en guitige Vochtigheden, aldaer uyt het Hooft
op de Zenuwkens vallende, ofte van onderen op-
weilende,die dan op die plaetfe dickwils bederven-
de, ende fomtijdts kleyne W^i^w^ewr voortbrengen.
Hier toe helpt van buyten %«i,ende voornamelijck
mnderigh Weder, geheel Spijfi te gebruyckea^
ofte oock foodanigenDranck,als mede die gantfch
kik, te drincken, gelijck de Troglodyten gebeurt is,
als Scaliger fcbrijft fexerc. 271. Want de gmte Hitte
verfpreydt de natuerlijcke warmte,ende maeckt de
t'famen-voeginge der Tanden los. De 1ζο«ίΡ keert
het voedtfel van de Tanden, en bluft haer warmte
uyt. De Pijn wen mede verweckt, door te veel in
deTanden,infonderheyt,met een Spel te peuteren
Dan de gemeenfte, ende fwaerfte Pijn komt door
Bedervinge van den Tant.

3 De Ke»-teyekenenzi\nVerfcheyden vaa weeen
de plaets, ende de oorfaeck. Wanneer de Oorfaeck
op het Zenuwken is, dan is dePijn feer groot, ende
diep, ende ftrecKt haer tot in het Oor wech: in
tegendeel wanneer alleen het Vliesjen befchadighr
,s. De Vochtighe(kn hebben haer byfondere teyc-
kenen. So verwecken Gal, ende fwarte Gal fwaer-
der pijn, als Slymeiige vochtigheydr. DeUytter-
lijckc üoriaken wijfen haerfelfs aen^ ende de Ver-

düïvemheydi kan gefien werden.

(J>) j êr üe

4 De Tant-pijn is wel een verachte, tnaer even-
•wel een dulle pijn, ja die fommighe, gelijck Gaknm
vethaelt, foo rafende ghemaeckt heeft, dat fy door
onghediilt, haerfelven het leven benamen. De
Wijfgetige Seneca fcbrijft in fijnen 78. Brief, dat pijn
in de Tanden, Oogen, Ooren, de alderfcherpfte is,
om dacfe.in een nauwte van 't Lichaem groeyt, niet
anders als in 't Hooft felve. Wanneer op de Pijn,
de Koon, ofte Kaken fwellen, dan vergaet fy ghe-
meenlijckjalfoo de Tanden haer dan van de Voch-
tigheydt ontlaften. Maer w.inneer by Tant-pijn
een onghewoonlijcke Knerffinghe.ende Brandende
Koorts is, als komende door getrocke Slaep-fpie-
ren, dat valt ehemeenlijck uyt op een alghenaeene
Trecking, Vallende-fiecktejofteRafernye.

5" De Genefmge verandert na de verandering der
Oorfaken. Defelfde moeten na haren aert, ende
plaetfen, daerfy van daen komen, geweert werden
door foodanige Middelen, als in 't eerfte D€el,ende
daerna op eyghene plaetfen verhaelt zijn. Na dat
het Lichaem door alghcmeene Middelen wel ghe-
fuyvert is, foo falmen, als de pijn-makende ftoffe
heet is, den Montende Tanden Spoelen τη^ιΑ^ψ,
daer FemgrieckrKf^t. ofte de Wortel van Patich in-
gefodenis : indien kout, met half A^jf» ende if^'w,
daer in gewee'ckt,ende licht opgewek zijn de wor-
tel van Pyrethrum, het Zaet van i^ardus,Lup.kïuydt,
ende Mofiaert; ende aen den Tant met war Boom-
wol houden oÏïc'Nagelen. Ende dit
niet helpende, machmen aen den Tant leggen,ofte,
foo hy hol is, infteken drie vier Afen Laudanum
epiatum: het welck oock in over-grooce pijn, ende
daer groore fwarigheydt van te verwachten ware,
ingegeven kan werden, dan met voorfichtigheyt.
Waer toe mede feer dienftigh is den Taback,hQt zy
ghedroncken, ofte, voorde ghene,die hem niet ge-
went zijn, den roock van den felfdefi,foo langh fy
konnen, ontrent den pijnigen Tant gehouden, ofte
een bladeken Taback (dan dit en helpt fo veel niet)
daer tegen geleydt. De bedorvene Tanden falmen
fuy veren met Brande-wyn, waer in wat Myrrhe ghe-
weeckt, ofte flinckende Gomve in-ghekoockt is; het
welck oock bequaem valt, wanneer datter aireede
"VVormen ghegroeyt zijn. Doch als het foo verre
ghekomen is , dat den Tant meeft op-ghegeten is,
ofte dat hy een Sweringhe in 't Kaecks-been opge-
worpen heeft, dan is het tijdt, datmen hem uyt-
treckt. Dan hier in moet wel voorfichtelijckghe-
gaen werden, ende fulcks niet begonnen, vóór dat
hy los IS. Want het ghebeurt fomtijdts, dat fy vaft
aen t Kaecks-been groeyen, foo datter een ftuck
van t felve met het uyt-trecken aen den Ta.-r vaft
blijft. De ]:'ran9oifche Genees-meefter Hollerim
heeft hier over een aenmerckens waerdig exempel,
van eenHeel-meefter, die in fijnen tijdt te Parijs
een Tant uyt-treckende, met eenen uyt-ruckte een
uucii. van iieir^aetR.s-uccii,ciiuc "t >ια·.'"»·&- .
den, waer op een ghevaerlijcke bloedt-vloey-i g
voighde. De Tant-trecker voor Recht ghcroeipe

zijnde, werde vry ende onfchuld^h gbewelen,v ^^
midts bevonden werde, dat de Tanden niet na ^
ghewoonte, ende nature in haer holen, ^
kens geplanr,maer gantfchelijck vaft
vereenight waren. Dit vonnis komt over-een
het ghene de Wijfgerighe Plato ftelt in fijn 9·'^.'ΐ^ΐι

der Wetten, alshy een Genees-meefteronfchuw »
kent, wanneer hy onnoofel, ende niet wiüens
Siecke befchadight. Want 't ghene verhaelt is.i^^
de Efculapm f.lve (die voor een Godt in de „jc
konfte ghehouden werde) wel konnen gn^P
hebben; dewelcke,ghelijckCwfre ghetnyg"^'
Tant-trecken ghevonden heeft. , ^ii'O'

6 De ghene,die met Sinckinghen geq"^ ^^^ jn
dienen haer te fchicken na de Maniere van ^^'"'qc'C

het 14. Capittel verhaelt. Maer infonderheyt ^^

ghelet werden, om de Tanden voor bederving
bewareniwaertoe alle morgen denMont ge'P
oock na den eten; ende gheenSpijfe tuflc»
Tanden te laten fteken. Pekel, ofte Calfrtien j^jdr,
ben kan) X^ee-mm is bequaem, om na de
de Tanden te wrijven. De gene,verhaelt
die feyde, teghens dé gebreken derTande""' jf
fchrijven voor de gene, die aen Zee
het ghebruyck van het Zee-water te kenne"· -
plaetfe van het Zee-water ghebruycken ""^"gndi
haereyghen Water. Het welck niet teghenij^
fulcks in fekeren Egnatim befpot wert by "^yjecK'
Manialü, ende in de Spaengiaerts, by den
fchen Hiftory-fchrijver Diaiom, als va"

Erafmuf, fo werthet wel,ende terecht g^E*^^ gofcbe
Luctus Marineus, in 't eerfte Boek van β)" ^^Lt g^^
Hiftorye. Hier moet ghefchouwt werden ^^^^^
bruyck van veel Melck, ende al wat tc foet»
ofte te fcherp is.

Het XVIII. Capittel.

Swarte·, en vujk Tanden,
Oorfaken,

Hare Ken-teyckenen,

Voor-tejckenen,

(jenefinge,

Maniere van Leven*

^ . Jp beldet

De Tanden, die uyt den aert wit enaC r^
zijn, werden fomtijdts van verwe ver j^et
ende ghelijck al.s met Peck, ofte
welck daerna tot vervuylmghe, ende Deuc
ftreckt. ^ Dit

OwrP" Sefchiet door uy twendige.ende inwendige
^ y^e». Wcterlijck werden de Tanden fwart door
don^if" van fwam Kïiecken, ofte Gramet-apielm,
kraken van verfche , ende niet wd-ghebol-

aher blancketfel, daer in is,

ehpi,'^*^ oock fier in de gene die Precipstaet in-
VeeU®®" = ^^ ghehadt hebben. Het
ken ' andere foetigheydt te ghebruyc-
dick' fwarte Tandea, ghelijckmen
Ven in de Apotekers.door het veel proe-
die t " ^yropen, infonderheydc in de Kinders,
tnede ^"y^^'^^'^-wcfck eten. Sulcks ghebeurt
Wers ghelijckre fienis aen Leer-tou- ·
ftiieti, Lappers, die eenigh
ge]j u vet gebruycken. Inwendelijck wcrt de
fa t?ydt.ende fwartigheydt der Tanden veroor-
lighedp cenighequadeende bedorveneVoch-
Vati bo ' ontrent de Tanden houden, ofte
5^'jndp ' van ondere aldaer ghcbracht

lijclc O vallen van felfsin 'tOogh : ge-

hgyjj ji'cht te weten is, wanneer de Swarig-
is. ï^y Wtterlijcke oorfaeck voort-ghekomen
Oorjpj.' Van waer de quade Vochtigheden haren
kenen ftaet te weten aen de Teyc-

feti. Deel, nu meermaels aenghewe-

fpruvt^'®,'^"'^ Gebreck uyt Inwendighe oorfaken
te bedèr by-blijft, dan komen de tanden

dient de hV breken, ende uyt te vallen : ende
dan dat d wel ten eerften wech-ghenomen:

Van.felfsn?*'®^^" van eenighe Vruchten komr,gaet

c Πρ η weynigh fpoelen wech,
reynirfgn H Ί^'ϊξ^β wen uyt-ghennaeckt door het
^^'■faeck wech-nemen van de

XVa& beftelt, darmen de Tanden
drijfterideCwi.e«.Pp, ende defelve
^"«iVA , 'V'^»'"anTaback,oÏiepebradenZout onder

den ghemenght. Ende.alfo defa Tan-

ïtiaphl quaden reuck van haer geven, foo

^ίεΓ. i! van Berejde Wun-

loS Μloöt Taback, een vierendeel

j^Kseen half vierendeel loot, Ambergfijs^dtie afen
defg/^'S^e mengen hier CanselhyMn ick obrdeele
bevo*^' Tanden gantfch ondienftigh te zijn, als
cn jya- "'^^bbende, dat eenigeVrouwen,fwanger,
na Caneel zijnde,door re veel den felfden
ren. ' ®eeitalle haer Tanden met ftucken verio-

Wan

is, (Jan Oorfaeck van binnen in 't Lichaem

de quade Vochtigheden ghefuyvert.
Verhaalt door de Middelen meermaels

^^ ^«Biiri groeyen belet door eengoe-

GESONTHEYT. $t

6 Hier toe ftreckt, datmen de Tanden dickwils
afwrijft, ende ipoelt, infonderheydt naden eten;
hem wacht van vette Spijfe, Melck, ende al 't gene
wy onder de Wtwendige oorfaken geftelc hebben.
Wanneer de qiiade Vochtigheydt elders vandaen
komt,, dan dient gheleeft, als in de Gebreken van
foodanighe Deelen is aenghewefen.

Het XlX.Capittcl.

I Lojfe, ende WwaUende Tanden^
Oorfaken,

3 Haer Keti-teyck.eneth

4 Voor-teyckensn,
y Genefmge·,

6 Mamre van Leven*

DEwijl de Huyskens van de Tanden met de an^
dereLeden groeyen, ende dat de eerfte Tan-
den, facht zijnde,allengskens harder,ende dienvol-
ghende onbequaem voedtfel krijgben, foo ftaenfe

fhelijck als uyt en teren, ende daer op los werden-
e, komen uyt te vallen. Dit gefchiet gemeenlijck
ontrent de feven jaren, ghelijck Plinius, volgens de
ervarentheydt, verhaelt in fijn 7. Boeck, als oock
de Poëc Plaum in fijn Bly-eynde-fpel j ghenaemc
Mentschmi:

Qmt ^iH mms tiams?

Septenm. nam mihi dentes turn eaieham frimulum.

Na dcfe uytghevallene komen andere, die harder
ende vafterzijn , in de plaets, bet weick wy verwif-
felen noemen. Sommige hebben gemeen c, om dat
de eerfte aen'teynde onvolmaeckt, faehr, ende als ,
uyt-gheholt xijn, dat het maer by-hangfels en wa-
ren van wortels, die in het Kaecx-been bleven,ende
dar die afgevallen zijnde, wederom andere Tanden
uyt dien eygben Wortel fproten. Maer deOntle»
dinghe leert cjns, dat tuflchen de ghenc, die Uytval-
ien, ende die in de plaets komen, gheen c'famen-
voegingh en valt - ja fy en konnen malkanderen
niet raken, vanweghenhet middelfchot» dat tuf-
fchen beyde ftaet, het weIck den nieuwen Tans
door-boort,als hy uyt-komt. Dit los werden,ende
uytvallen derTanden is natuerlijck : maer het ge-
fchiet oock daerna fomtijdts ghebreckelijck, wlei
van ons alken te handelen ftaet

fnn'^^.r?/ J^i'^T ^^llen uyt, in-

fonderheydc de Voorfte,vermidts fy maer aen eene

Wtwendige,end€ inwendig®
Suklss

Sulcksgbefchiel WtWendigh, ofte vanbuyten,
door Slaen, Vallen, ofte Stootem waer door den Tant
in fij η huysken gewickelc werr.

Inwendighjdoor gebreck van Voedtfel, (gelijck-
men fiet in Oude Luyden,ende fomtijdts oockin de
gene, die even uyt een Sieckte opftaen) hetweick
de Tanden fchraelder.ende dien volgende de huyf-
kens, daer fy in ftaen,ruymer maeckt: als oock de
grooteVochngheydt, aldaeruythet Hooft,ofte
gheheele Lichaem ghefondenzijnde, dewelckede
Zenuwen, ende Banden, die, de Tanden aen het
Kaecx-been vaft hechten, los maken, infonderbeyt
wanneer daer een quaetaerdigheydt by-komt,

felijck in de Blaeuw-fcbuyt, in dewelcke ick gefien

ebbe, meeft alle de Tanden in een, en twee dagen
uytvallen, ghelijck oock in de Pocken, door het
gebruyck, ende het ftrijcken met Het

gebeurt mede, datter een fcherpe Vochtigheydt op
de Wortels van de Tanden fackt, die defelvedan
doet leuteren, ende haer wortels door-etende,doet
uytvallen : ofte datfe het Tant-vleyfch verteert,
waer door het ftutfel der felviger dan wech-geno-
men werdt. Daer waft mede uyt eenighe Sultighe
vochtighydt, infonderheydt oude K^es, als hy aen 4e
Tanden blijft hangen, fekere Steenachtigheydt ggu
de Tanden, waer door fy dickwils los, ende uytge-
licht werden.

3 Het Los werden, ofte Wtvallen toont fijn fel-
vcn. War dc Ken-t^ckenen der Oorfaken belangt j
Die van uytwendige brengen oock haerfelven me-
de. Dat het gebreck van Voedtfel in gebreken is,
kanmen afnemen, als het oude, ofte fieckelijcke
Luyden overkomt: van vele, ofte quade Vochtig-
heydt , uyt de Maniere van leven, voorgaende
Sieckten, Sinckinghen, Tant-pijn, veel Speeckièl,
gefwolle Tant-vleyfch. De Blauw-fch^t, ende de
Pocken hebben mede haer byfondere Teyckenen,
hier na te befchrijven.

4 Aen de Tanden is foo vele ghelegen, dat de
overftederGenees-meeftèrs, Bippocrates, endede
Wijfgerige Arifioteles, in haer getal (als hier voor in
het 26. Cap. is aengewefen) de oorfaeck van kort,
ofte lang leven geftelt hebben. Want fy dienen om
de Spijfe te knauwen, ende alfoo voor de Maegh te
bereyden. Sulcks niet wel doende, foo en kan de
Maegh defelve niet wel verteren j waer uyt dan
daerna in de Lever ende Aderen geen goct Bloedt
(waer in ons leven beftaet)en kan gemaekt werden.
L»ie in de Kinderen Wtvallen, groeyen wederom:
maer relden in volwaiTene. De vermaerde Ontle-
ót'tFaBopm getuyght.dat felfs de uytgetrocke Kie.
fen (hoewel fuicks van den gemeken Arifioteles 2e-
loochent wert) fomtijdts wederom waöen.voorna-
meli)ck tuifchen de feven, ende veerthien jaer De
Loffigheydt, ofte uytvallen in oude Luyden, door
gebreck van voedtlel.en is gantfch niet tehejpen

Malrove,^i^ivj 1.«».., ua.i-v —
tels van Vyfvinger-kïuydt, Lever-krujt, Ock»'^"
(hetPituyc-genomen) van elcx twee oneen·
Coryander,Cttroen-fchel,v&ri elcks een b^lf
noten,n. 10. Grosne-pruymenn. f. FijnenBoluij^'y
van elcks een half loot. Alles geftooten in
ende treckende Wijn, drie dagen warm g^^^^nde
ende dan door een glafen helm overghehaeU»
in dat water foo veel Aluyn gemengt, alfm^n na &
It'gentheydr fal bevinden te behooren. ruifde
te pas en komt, dus alfoo te maken, kan dei ^^^
Simpelen in Roode-wijn doen koken, ende
door-gekleynfde nat de Tanden (poelen. ,

Wanneer door overtollighe Vochtighey" j.^
Tanden Los zijn, dan moet defelvige afgeff J^ ^^jiE
den, door Middelen meermael verhaelt,al«P^
nemende op de plaets,diefe toefent. Voorde j^gi,
figheydt, die door Blauw-fchuyt, ofte de ""-^je»
veroorfaeckt werr.fullen hier na de Genees-i".
len aenghewefen werden: ghelijck hier ^^^^-γ^ϋί'
27. Capittelverhaelt is, alfle komt door los 1
vleyfch. . „ipt

Wanneer Steenachtigheyt aen de Tanden ρ s^jj
tc groeyen; foo moetmen het felve afdoen
goude, ofte filvere priern, ende daerna om "^^l^jeP;

befchrevenls.Ondertuirchenoock lorge '^''^Fveó;
datter geen Spijfe tuifchen de Tarnden blijft
Daer toe en dient gheen Mes, ghelijck g^i^^L de
ghefchiet, ghebruyckt te werden, alfoo het ^'
Tanden teghen is: maer wel de lange
die in de beenen van Hoenderen, ofte :

zijn, fommighe vifch-graten, een filvere Pne'"'^

dan alderbeft van een goude Tant-ftoker. .

Ende alfoo de Tanden, die uytgevallen z'F^gg,
door gebreck van voedtfel, 't zy door bed^^J ,

niet enzijnteherftellen,fookonnen evenwc^^j^
dat een Tandeloofe Mont feer leelijck ^'^'ot in
oock de fpraeck feer ontsiert, andere Jjjeftelc
haerplaetfe met een gouden draet, vatt
werden. Dan fuicks en gefchiet «'et fonder
dige pijn,waer op dickwils een groote onlte
volght i infonderheydt wanneermen „j. op

vleyfch, ofte de Zenukens tc feer druckt, w^
derhalvenwel dient gelet. . . u η

6 De ghere die Lolfe Tanden «ebben, ^^^^
doende zijn om defelve vaft re maken, diene^ ^^^

te wachten, om koude lucht, ende Wint. r ^^
felvighe te outfanghen: de Tanden nie ^^^j^
Vingher, felfs oock, foo veel moghelijck „ge,

^niere vm Leven,

Λ τ.

Ls hetLclleken.dat in de Keel ftaet,relang ofte
«ipr hangt, dat noemen \vy Huj/g,cn gelchiet

j^efonderontftekinge,
ioor^ belleken wert aldus verlenght, of vergroot,
dtó^["ckingen, ende veel waterige Vochtigheydt,
niJ h- ^ooft «laer op ftort: en als by defelve ee-
oft^g^ofte fcherpigheydtis.dan verweckt het

ftien JS'" « «^et de Oogentefien,wanneer

Wat rvf r^^" de Tonge neder-houdt. Dan uy t
fchevden gekomen is , ftaet hier in te onder-

hevt , ^^^ het Lelleken door koude vochtig-
fachi gefchiet, uytgefprey t is, dan is het

Van ^"de b eyck, ofte weynigh verfchillende

met 1 Keels, fonder pijn ofte hitte, alleen

dief,,, moeyeUjckheydt in't flicken. Maerals
^Hin neeteende fcherpe Vochtigheden een Ont-
^lanr ·■ ^ IS. dan werdcer vernomenftijfghefwel,
vvae, P'J"' benautheyt in 'c fwelgen, en adem halen.
Cl op veeltijcs een Koorcfe volght, maer dickwils

°fgaet.

gro" Huygh uyt koude Siml^ngen heeft geen
Vair noot: maer die met ontftekinge vermengt is,
't «ioeyelijckerte helpen.

Wanneer de koude Sinckingen geftadigh aen-
Voo ende den Huygh vermeerdert, fo dienen die
^ or eetft geweert, ende belet, gelijck hier voor in 'c
isaengewefen. Uaer na falmen komen
pen „ die t'famèn-trecken, of doen opkiim-

(ia 't '^ient het gorgelen met het 7ant-water

itiene-hr ^«o^gaende Capittel befchreven) ghc-
het al te fterck valt, met een weynigh

Men ir.ach oock den Huygh lichten met

Het XXL Capittel.

1 Ontflekinge van Keelden Ammdekn,

2 Haer Oorfaken,

3 Ken-tejickemn,

4 Voor-tejckenen,

J Genefnge,

6 Aiattiere van LeVen.

I.

De Keel, en Amandelen, alfoo fy, tot het door-
fwelgen van doen hebben gheftadigh vervoch-
tight te werden : foo krijgen fy ibmtijdcs al te veel,
waer door fy komen te fwellen. Hier valt mceften-
deeleen Ontftekinge by. Defelve fwerende,en door-
brekende laet fomiijts een vuyle Swetinge.

2. Wy hebben hier defelve die tetftont
van den Huygh verhaelt zijn.

3.Degefwollen, of ontfteken Keel,en Amandelen,
konnen in den mont gefien werden. Sonder ontfte-
kinge hebben fy haer gewoonlijcke ver we,ende doen
niet fcer, noch en verwecken geenen dorft,dan belet-
ten wat in't fwelgen.Maer ongelijck meerder,als daer
ontftekinge by is, en daer op volght dan Brant,Roo.
dighey t, Dorft, korten Adem, en gemeenlijck, voor

ofte naer, Koortfe.

4. Als de Amandelen de Keel gantfchtoefwdlen,

dan valtei gevaer van fticken. Die haer tot verdwij-
nen , ofte verfweren ftrecken, en hebben geen noot -
maer w?l de gene, die verharden, dewijlfe nimmer-
meer, offeei felden genefen werden.

y. De Keel, ofte Amandelen, die'eerft even begin-
nen te iwellen, werden lichtelijck geholpen met een
Gorgel.water,dat maer een weynig te famen treckr,
gelijk van Weeghbree-mter,! O\m,Syroop van gedroogde

K<e»,aoncen : of l pint kleyn daer een lialf loot

(E) fij"·^"

43 J·

fijnen Bolus onder geroert is,'t welckeik hier toe een
wonderbaer genees-middel bevonden hebbe. Maer
alfler brandt en onilekinge by is, zoo dientmen het
Lichacm te onrkfl:en,enader te laten,gelijck van den
Huygh in 't laeft voorgaende cap. gel'eyt is. Als het
Gefwel hier mede niet verdwijnen en wil, maer fijn
zeiven tot fweren ftelt, (het welck te weten is aen 't
meerder fwellen, onfteken, en verhefFen van pijn) zo
zalmen gorgelen mee fiets Melck., daer Vijgen in ghe-
koockt zijn,en buyten om de Keel eenPapken leggen
van Kïuymvan Witte-koot,ge\\'ecckt in fiete Me/c^>en
daer dan onder gemengt onge:{oute Boter, en een wey-
iiigh Sajfraen: of een Plaefter van Meliloten, of Mud-
Uginibus. Na dat het veriworen is ( gelijck uyt het
verminderen van de gemelte toevallen te weten ftaec)
zo moet gelet werden om het gefwel te doen door-
breken met ftercker , en fcherper Gorgel^-Jwater
van Benram-wonels, Ηφρ, Thym , Marioleyne, wit
Mofiaert':{aet, in Mede gefoden: en zo de huy t, door
fijn dickte, of dat de etter te diep ley t, hier mede niet
door en breeckt, zo machmen met t'lanfet een ope-
ninge maken, en dan gorgelen met Mede,om te fuy-
veren ^ daerna met Weech-breemter, o{Bolus, gelijck
hier in't beginfel verhack is, tot dat de Sluyringh
volght.