j Α datwy gefchrevcn,en uytgegeven
; hebben,hoe de Gesontheydt,
I door goede Manieie van E^ven on-
; derhouden,ea door Genees-midde-
- leti herftelt kan werden: foo zijn wy

verfocht, het overige daer by te voegen,te
hoe de uyierlijke gebreken geheelt moe-
j^. ''^^ièn. Waer in wy niet en hebben konnen
^ill , ibo om goede vrienden eenen ge-
jj. ^igh'vin, endeweynighbefwarendenarbeydt
j-^te vjeygeren,als om debcfchrijvinge van de
bare volkomene leden te ghcven. Te
Ίίι V datter da^elijcx veel onverftandige

--~Mitiicci-ineciiersontnemen.xegens

heeft onlanghs deaerdigheTetywi
"«^«/t, Genees-heer tot Leeuwaerdenjuytgege-
^'öopdefeoudeSpreacke:

Of fnijt, of brandt^
Of helpt aenk^ntt

^^ Volgende Dicht:

Och nee», dtt Jpreeckrwoordtis niet XfaeY%
Ia-, immery^^t isfoo ver van daer,
Dai defe MAngelHckigh ü^
^icy met β}» otwehks»
^ie^met een half-verrotten Scheen^
^opt na eengoe Chirorgus heen^ *

moeter Vaders Flaefierop^ '
i^f-vaers Bry maet by de k^p;
^tlt't dan nietgaen,mijn Vrknt, ditme^
^et Morbum l^n ifiet vnatghy doet:
^'^kjveet een goe ^elegenthejfty
^ier achter, by ons oude Mejt,
^'eünukortelijvk^getroftwtr
^y durnkt Vfd daif; Slapers heudtt
^^rgett Η hier een weeck^ of meer^
Soo kzijghd^ u (jefontheyt Vfeer j
^''orvnaer, ghy "^ijt een jonger Helt3

Welifeght eens, "^ydy desgefint ί
Soo vpilickafien menyemandt vindt.
Die fi een Kamer maec^geree.
En w eengoetgerack^ aen de e^

WatmyaengMtikkiOm mijn Kmfi^.
Heb door het gantfche Landt de gmfl.
Het komt my op geen Boer ofthien,
Daer hoeft ghy met na om te futty
Dochyxvat gefeydt werdt^gh ick^at^
tji^^n goede Frient,fi te geval.
Want H,fonder Decoéiienj
Te helpen, ick^een Menfchen ken
Houdt my maer van d Aptheker vry^
'De refl, βet daerrdiefchenckJckjdj:
Mijn wijf een Schape-kies of vier.
Op datmen 'i dies te recht befiier }.
En eft» Volck^jen vragen quam^ ·■
Seo dunckt my benje t'zAmfierdam,
6n hondje na de Cuyr vtiti bleecksy
Sofeghtjjawelyickben watqueeeksy
Miffehien ofmy d'HoUandtfche Traen^
2^iet al te ml VfH hangen aen»·
Sti raeckt mijn Oom-kool dan in 't bedt^
Sint-feiten eensj-myn Boer, ickjvedt
'Du raecksier met geen praten af,
' Menfiecktd^u Koren, niet dipi Kaff
Drinckdan en fweet foo langhje meoght·,
Enflypts-en quijk foo langhje dreoght.
Ia, immer, foo langh dat η huyty
Soo nauwkens om de Boncken fktytr
Gelijck.de veUenvan eemu^eh
Geirocke» om een houten TaeL

Wech, MeeflerLenaert,Meefler geert,
Wech, Kamper-beudel mt u Smert^

"Die't Volc^jen eerfide ledenrtckir
En aües uyt malkander treckty
Die rabraecktj>rant,die fnijt,en vilty
Die kopt i-en geefelt, foo ghy wilt.
En dan den armen gauw-diefweer,
Steecktrfiex en vaerdigh, in fijn kleer'y
En jaeght hemflracks ter PeorHnuyt^
En meent dat dit wat groots beduyt,
Ia, dat Η hierom al de Lteny

Hierom foHdtghySchimtgta
Dat komt oockpitumermeer in mtfni
Hierbujtenxitasnn laet^een Weert^
Die hadtfijn Schouder DiQoceert,
£» offcj^gefradaeert fyn Beent
Dat 't Oöis flackjoor 't Cutis hen,
DaervfMentweeSchirxLïgtabyt
Met ekk^eeu 'DoBor aen ^er
Wat holpet doch, al-eer ick^qmm,
jMen hulp, noch boet, noch niet vernam,
Eer icknochhadgtrc&.a.mlm,
EndeSo\\£.ViG.ticÏt,
Svo fond ick. defen Recipe,
viffw Los-pots winc^elin de Ste,
't Recipe Farijn Fabaar,
Arriftotolofy j Backalaar,
Bolis Armetiis,an een Ongs,
Wat AlbisGrieck,of Hongde-ftrongs,
Croc Marcis, Terram Sigillaet,
Sic parutn: ofjfooghy 't verflaet:
Milce: fee. art. & coq. in Oll',
Dam manent tribus partes vol,
Poft, adde Oleor Myrtin,
Rofarum, & wat Eeck van Wijn j
Fac nunc in Olla, dte mt ραβ^
Et ligas cum een Blaeske vafl j
Met dit mijn deftigh Denfenfijf,
Befloegh ick^tBeen,en jpaeckletfiijf^
En quamer met tot goede Cuyr,
Het beterde van uyr toinjr,
u^lkemghM^fi fijn arm νραΐ βαρ,
Dats niet met al, dat help ick_knap ;
En 't Been datfiaet een wejnigh β heef,
Watfchaet dat, of het oock^ji>o bleef?
Ickiwftd' ick^eens een Hencker von^
Die my dit vperckjen na doen kffi;
Ons Κοηβ is van een ander aert.
En oock^veel meer der eere waert,
Hippocrates ü felfs gevpeefi

Surgjus,/oi?wi« by hem kefli
Galenus,Celfus,i« veelaer.
Doen 'i olim-t>j d%e tijden veaer,
Oft fchoon haer Beenen "^jjn in V Graf^
Nochtans \ijn wyder ffirnyten aft
En oft het Gangreneufe quaet^
Esnsjemandt TS(jtisen Oor af-aet^

En oft het vliegend' Aqulla,
Eens ruckte fchielijckjemandt M,
En oft het Turbith minerael.
Een Sondaer bracht in t Hemels "^aet.
En oftmen eens een Lating de'cy
Die onder 't mrck. namyemant me e,

Wateerlijck^Menfchevanverfiant,
Woont hier, oft in een ander Landt·,
Wie vont doch foo geleerden Man»
Die alle Sieckt'genefen kan /
Men vatet vpel, die een harden Oefl
Metflompe Beytels kerven moefi i ,
<jhy riept, voorwaer de Man is door,
Sooyemandt» dit lagji te voor i
Een fxvare Sieckte fcheyt oock^ niet.
Voor datmen fiere ke Krayden biet* ^^^

^^ IIICUJCUUC was UU ven ' jjgl;

maer dat iy, foo om de ongeleertheyt der g
die tiaer by de hant namen, als,om de οο^λn^c
heyt van de gene,die onbefcheydelijck ^T^tH
oordeelden (dewijl, gelijck Tltnius ^ ec"
lichtelijcker gelooft werdt,als die hem gffC
goet Ghenees-meefter uyt-geeft) leyd·: flU ^
onder alle de Konften. En fodanige zij^ ^geK
(gelijk de gemelte Hippocrat. fchrijft,in "'''Kon-
van de Konfte) die de rechtfinnige in MO'
fte,befpotten en verdeelen.Hetwelck de g j^jgj
realeffeis van de Quackfalvers.De οο^^^Α^εΐ'

ucicive wet,van aautk,-· - Aojte''
dê geen ftrafFe over deKonft-brekers g j^jgg-
is, dan van fchande, dewelcke hare j ge-
deren niet eens en raeckt,als daer van io ^ g-
propt zijnde, dat fy van buyten niet ^
quetft werden. Het is een ander dingen η

tenfchap en ervarentheydt een Konfte^^^^jjjcfc
nen,een ander metkouifenjCn fchoeneo^i^^^ii:
een Boer in een weterin g, als hetlpreecK-^^ pg
feydt,roeckeloosin ditwerckte ip""»^! al-
Goden, feyde een Griecks Poëet, verkoop ^^^
les voor arbeydtjgelijck oock fal oe^"^'

gen e, wy hier befchrij ven, wat arbey dt, e ^
IHgheyt vereyfch: wert,om voor een fr

raeeiter uyt te gaen. De GrieckTche Ove ^^^^^^

VOO R-R

^oleon] werde eertijts, om dat hy de Steden van
Siiylienfoo ras geluckelijck in-nam.gefchildert
^et deForcuynjdie hem al flapende defelve toe-
bracht. Dan de Konfte van heelen, en ghenefen

^"komt niemandtalflapendet'buys: naaerlaet
Jaer mede koopen door geftadige vlijt,neerftig-
"^yt.en langhduerige er varentheyt. Het weick
aengemerkt is van den meer-gen3elten Ηip'
^crates, in fijn eetfte Kort-bondighe Spreucke,
^^wclcke wy oordeelen, hier niet qualijck, tot
Voorfteljfalkonnen ontledet werden. Wy Tullen
^erft ffn woorden uy t het Griecks vertalen,ende

jdaer over,verklaringe by-brengen.
y ^^^l'venükort-.maer de Konfielangh, DeGe-
üfnel,m haefi voor-bj-gaende. Ha Fer-
^^^kin vol gevaers. Het Oordeel valt f vaer. 't En
ghemeghMt de Genees ofte Heel-meefler
'^^r vatrdigh is, om al te doen, hetmlck^hehaort:
^aer fulc^ moet oock.ghefchisden door den Siecken,
'«« die hem by-ilaen; als mede int qhene, dat van

'"'y^^nkpmt.

In defe korte Spreucke, doet//i^pöcr/ïiij een
^odtwendigh vermaen om denTijdtwelneer-
^gh waer te nemen, ende den felven,met geen
Melheydt, ofce iedigheydt, onuttelijck over te
"rengen.

Voor-eerft, feydt hy, 't leven kort te "ζψ, het
^elckjbehalvens dedagelijckfche ondervindin-
g^jOQck getuyghtwertvanden H./oèinhet 14.
^apittel. 'Be Menfche van een Vrouwe geboren, ü
"^an dagen,hy i^mt voort als een Bloeme,en vpert
J'l^fneden: oocl^vlucht hy als een fchaduwe ,ende
nkt. De gheleerfte onder de Romeynen
^'■'•o, feyde daerom den Menfche een Belle te
.^Jp. De reden wert van den Yi.Ucohta verklaert
^^ ^4.Capitte]. feydt hy, w i^^w^fj

^ een wjnig gefien vfert,en daerna verdwynt.
ti ^^^ eerft-gheboren voch-

^B^eyt, verweckt door de natuerlijcke wermte,
op malkander wercken,ende het

I

.dat in haer beftaetjfoolang onderhoudenj

dat, al&men gemeenlijck feydt,de kaers in de
Pyp brant.Tvj iet alleen en heeft Htppocrates op de
^«nhey t onfes levens in't gemeen fijn oogh ge-
«adi: a>aer ook op de K.onfte,die hy fchrijftlang
. ■ ® ^jn,ten aenfien van het korte kvenj daer ms-

E D Ε N.

de een fpoor gevende,om den Tijdi,die ons God
Almachrigh vergunt, van weghen fijnkortheydt
koftelijck zijnde,liiettc verwaerloofen ; maer
geen oogenblick telaten verloren gaen,en,gelijk
dewijfeie/i'w van fijn felyenfeyde, methet ver-
meerde ren der jaren, altijt voort te leeren.

Afidue addtfcens ad[enium propero.
Wat onfeKonfte belangt: Al heeftyemant noch
foo lange defelve met vcrftant, en neeriligheydt
geoefFent,foo en valt het juy ft niet,dat hem alles
voorkomtj waerom hy oock den langhen wegh
van defe Konfte, na fijnen wenfch, niet wel, met
volkomen kenniiTe,en kan doorwandelen. Hy-
pocrates felver bekent iLsnDmocritw romuyt,dat
hy noch niet aen 't eynde van de Konfte geko-
men en was. En hy is evenwel de grootfte ghc-
weeft onder al de Gcnees-Heeren, ende van den
welcken Macrobimvfdhceit derven fchrijven,
dat hy niet bedrieghen, noch bedroghen konde
werden. Derhalven hebbe ick altijdt npotfake-
lijck geacht,dat een yegelijk,hetgene hy byfon-
ders in't oeffënen van de Konfte, aenghemerckt
hadde, foude door den drack ghemeen maken ;
tot dienfte van de gene,die noch levenjcn nafiil-
lenkomen,om defelvige,door neerftige ibrgejia
de lange Konfte, te he pen verlichten. Ditison-
der de onfe loffelijck, en wijdoopigh gedaen by
Dr. Pieter van Foriy?,Edelman van

Alck maer,eii

lange jaren Genees-heer totDelft,als mede neer-
ftelijckbyD.cw.B^««i,Gences-heertotDor-
drecht, en onlangs metfonderlinge geleerchey tj
en nauwkeurigheyr hy Dr.N'icolaes Tulp,KzedZt
Schepen,en Genees-heer tot Amfterdam. Ickfal
belluyten,metden gheleerden Romeyn PUnitUt
in den 7. brief van fijn 3. boeck, dat wy^foo veei
in ons is, defen ydelen,en bouw-valligen tijt,in-
dien wy niet en konnen met daden (want defe
ftaenin de handt van een ander) altijdt door Sni-
dien uyt-recken;en van wegen ons hetlang le-
ven gheweygert is, wy evenwel wat na-laten,tot
bewijs dat wy geleeft hebbenj ende (fa! ick daer
by-voegen) oock na ons Doot de Levende noch
dienftigh blijven.

Vorder, dat de Konfte lang is,wert mede bc-
veftigt door het gene Hippocrates daer by-voegt.

te vfeten, dat de Tijdt fnd is,en de Gdegentheyt
haeft voor-by gaet. So ièyt ocxk de Grieckfche
hiftory-fchrijver Polybius, dat de gelegentheyt,
omyettedoen, haeft voor-by gaet. Dereden
werdt ghegeven by de wel-fprekenfte onder de
GtïtcktnfDemoflhenes (a. defalf.legitt.)door dien
dickwils gebeurt, dat de gelegentheydt van vele,
engrootefakenin eenkleyn oogenblikbefloten
wert. Daer op is zeer wel gezey dr van een ander
Griecks Hiftory-fchrijver der Romeynfche oudt-
heyt, 'Dionyfitis Halic. (in zijni i. Boeck) dat de
tijden haer niet na het werck: maerhetwerck
hem na de tijden fchickt. Sulcks is in 't Menfche-
lijck Uchaem wel waer te nemen,oni de geftadi-
ge verandering,die't zelve uyt zijnen ooripronck
onderworpen is,als ook die door verfcheyde tij-
den der Sieckten voort-komt. De gelegentheyt
heeftin alles veel te zeggen, en dient wel waer-
genomen, als ras om-keerende j waerom zy van
dePoëeten op een omgaende rat geftelt werdt.
^ufonim, een Latijns Poëet, doet haer Epigr.li,
aldus fpreken:
SftmdeaiqHAraray&fancis OCCASIO nota,

^id rotuk infiflü? Stare beo nsqneo.
.^id talaria habes? Volmris fum.
Dit ièlfde is mede op vragen, ende antwoorden
noch volkomender gheftelt by de Grieckfche
FoeeXyTofidippftsAnthoUi^. ende over-geièt
in't Latijn door Gyraldm oock door den
grooten Rechts-geleerden^/cMiei,in. defeVerf-
len met het Sinne-beeldt:
Lyfppe hoe opHS ς/?, Sieyon cmpatria. tu quü }

Cmfia domanscapti Temporis artieulHS.
Cnrprimis fiasfuf^ue rotor, talaria plantts
Cur retines? pajfim mekvis aura rapit,
In dextra efi tennis die mde mvamla ? aeutum

Omni acte hocfignam me magis effe docet,
Cur in pronte c<ma?oemrrens ut prendar. At hem tu.

Die eurparSi calva efl,pofierior capitis ?
Me Semel alipedem fiquü permittat aèirtj
JVepopm apprenfo pofimodo crine capi,
Tali optfex nas arte, tui canjfa, edidtt, hojfes:

Vtque omnes moneam, pergnla apert α tenet.
Dat, om weluyttewercken'cghene men voor
heeft, de gelegentheyt feer veel vermagh,infon-
4crheyt io den O jrlogh,is een ycgelijck genoeg

R Ε Β Ε N. ,

bekent,fchrijft degemelte'Pi./;^»^ in'^„L

van

fijn Hiftorye.Maer gelijk'de Genees-Koip
veel gemeen heeft met de Krijgs-konfte, oo^-
andere,dat fy beyde met eenen niisflagh g^'j?
hebbenj waerom dikwils in de Hiftorien,inlo«-
derheyt der Grieeken, gelijckenijfTe van ^^^
der genomen wert: zo en ftaet hier niet ij

als in denOorlogh,op beijuame tijdt, en go^^^

gelegentheyt {brghvuldelijk te letten. D®*^ y
ghen Scipio (fchrijft ÏlmarchHs in fijn Sprcacken^
plagh te feggen, dat de tijdt hem zekerhey t g^ J
en dat een goet Velt-overfte, niet ander·? ^^
Heel-meefter, ο m het quaet te helpen,
op'tlaetfte, moft tot het Yfer komen. SooJ^^
yemandr oock veriuymt werden, gelijk
ris,brandende Koorticn,alsmen hem n'^^gje

en doet Laten. En zoo gaet het ook met aO''

Genees-middden in andere Sieckten.

HetVerfoeken (vervolght//i^/70i>"f^f^j^at,
ü^evaeri^ck^.WzntTXÜks en geichiet
ofte Hont, maer in den Menfcbe,die bet efl ^^^
lichaem heeft, onder alle de fchepzelco.^.vjj
het zelfde valt in vele zeer verfchey den > K -J^tf
ook zijn de oorzaken van deSiecktenjja l^fi'
in eene,en dezdvigeregel-recht tegen

der. ψγ zullen, om kortheydts wiUe> ggu-
exempelby-brengen.HetColijckkotot^^
lijk van koutSlijm, en \S7int,doch
wel van Gal,en Hitte. Soo getuygt
dat,als hy Radijs,ofte Peper gegeten hadd^
per met het Colijck plagh gequelt te jef'
Om dat defe oorfaken fo iwaerlijckeU
icheyden zijn,foo valt oock het Oordedjvf
kan niet,als door groot vernuft,en
vindingé bekomen werden. Waer van ο
ManiltHs ièer welfeytin fijn i. Boeck,
Ter var tos nfus artem experietiti^fi^^^'
Exemplo menfirante τϊαηί» ^ ckd^

Derhalven,PeIirkArere fchrijft in't 1.jjocfr

Welcke verfTeti Heer lacoh Cats aldus over-geièc
heeft,

In Siecktenü hetufft ten eerftenrm tej>legeti,
So haefi me» door het qmet het lichaem voelt bewegen:
Wantfoómen Κοοτβώ werty en al te lange wacht,
So vintmen menichmael dc Kmfle fonder kracht.
Noch is het amptvandetiSiecken, otnwel te
biechten, hoe hyaen'tgebreck gekomen is, en
waerde meeftepijn, ofte weedom is, alsoock
alles wel te doen,dat hem belaft wertigeen plae-
fters af te trecken,de Pappen warm te houden,de
gequetfte Leden niet te roeren, uyt de Lucht en
Son te blijven, &c. In 't korte, gheen gehoor te
verkenen aenQuackfalverSjdie door bedrogh,
ofte Praet-vrouwen, die door neus-wijfighey dt,
al mede raet geven.

De Knechts, ofte Dienaers van een Chirurgijn
moeten gaeuw, vlijtigh, beleeft, en leerfuchtigh
zijn^omallcswel gade te flaen,en haer Meefter
in 't Verbant te helpen. Andere omftanders {ge-
iijck fommighe daer dickwils by willen zijn) be-
hooren haer ftil te houden, fonder veel friaps te
hebben, ofte haer oordeel van hetgebreckifon-
der oordeel te uytten, om denSiecken gheen
fchrick, ofte verbaefthey dt aen te jagen,ende de
Sieckte alfoo verdubbelen.

Het laetfte,daer Hippocrates van vermaent,
zijn d'uytwendighe dinghen,diein hetwercken
van de Heel-konfte oock dienen wraergenonieö
te werden. Soodanighe zijn, dat de plaetfe,,daer
yemandt verbonden werdt niet te kout, ofret®
winderigh en is,licht,om wel te iien,eveD«f^
door de Son niet flickerendej het Linden oi^
vochtighjde Dekens niet

tefwaengeengeraes»

quadetijdinge,endediergelijcke.

Als een Heel-meefter forge draeghi,dat
Leffe van den grooten Hippocrates wel
genomenwert,fo fal hy meteeren
gheftelde wit geraken. Waer op wy beflup
met het Rijm,dat lAzztlacob Cats uyt de ^
ke, die nu uy tgeley dt is, certijts getrockeii ^^^ '

Ons Tijdt ié kon, de Konfte langK
f « Kans neemt vaerdigh harenganght
Oockheeft hetVio&yen fijngevaer».
iAl leefdenj^emandt honden jaert
En fchoon menyet met Ooxêi&ddoeti
l^och vintmen dickwaeltegen[poetf,

'Hies moet niet flechts de Chirurgijn»
InalsgefetenwackerzJ^n:
Maer oockjie Kranckenfijne vrientt
Sn Wie hem in de Sieckte dient,
Heef$ fiaegh te letten oip het flackj
Of hem genasckt groot ongelnck. -
Dan noch Al wat van buy ten kooiöC»
Is hier oockjiHt te^ijn gefchroomt. ^

Op het GESP

Η Ε Ε L- Κ

: EdmeeP:efs,ku»(Hgvolk,ditmetgefondekruydm
I Ztjt als eeit [neten dueuw ontrent gewonde lujden.
Die nqyt fet bujten hoop een af-gebfoke Been,
hUtrvogght,m rechten eyfch,diflKcken over-

________een.

ytoch iffet niet gemegh. Ghj doet algrooterfaken^
ΐη kont, wanneer het dient, oock nieuwe lede» maken j
Want fooder eenigb Menfch fijn eerden Neus verheft,
Ghy maeokthem ander wenk, gelyck hj dat verkiep,
Vkunfi reeshoogerop^ en kreegieenandertvefen.,
J^a dat ons Bfiverwijck haer krachten hxdt geprefen :
Ghy [weeft lot in de Lucht, met fijn geleerde pen,
Sao dat iikheien fdfuvriendt geworden ben.
ttninderpluckt het kruyt, ojleeit de friffcherofen,
om dat het lufttghgroent, ofdatfegeeftigh blofen :
^aerghytajt dieper in, en met een/négen
Cmec'kttat am hst. mergh,tn aen haer dh^[te keefi.

R Ε C Κ van de

O Ν S Τ

tpatter neder komt uyt verf gelegen palen,
wat ons China fentüyt haerbegaefde dalen,
tvat denlndtaen voor heete vruchten leefi >
Dat k dat hier het volck door me Kunflgi»e^·
HetJlijm en hoos vergif van Slangen, Padden, P"·"*^"' '
Vat kanons dicnfligh ^ijn, ghy Bntet heylfaem ni^k·'''
Ghy. mengtet na den ey fch ', en op de rechte maef '
Soo dattet niet en quetfl, maeralle menfchen baet .

Ghytreckteen machiighfapoockKytdeminlteVter·^ '

Ghy lockt een rijtkefalfoock uyt de naeckte Tieren >

VKiinflgeltover-al. watap deraerdenwajt.

Dat wordt, door u beleydt, den Menfche 'oe-gep^'

Ickgroetu, ^eefiigh volck, ickwenfchurycken^egc'

lek wenfch.ugrooten danck, en oock een gouden «^f >
Ghy toont, wanneer de Kmft haer· met deRef ^ f
Vat oock hst mtnfie kruyt den Schepper oper.baer^· ^ ^

LOf

Ewijle de tijdt van ons leven
kort.en de Konfte daercntegcn
langh is, ghelijckHipgocrates
feer wel gefeydt heeft, in 't be-
;infel van iïjn Kort-bondige
Jpteucken: fo en is nier fonder
reden van den lèlven Prince der
Ghenees-meefters aldereerftde
fh^i ' Genees-konfte gkefcheyden van de
^^''oiQphye, ofte het onderibeck der wijftieydr,.
^ «ne voor fijnen tijdt vaft aen verknocht plagh te
«eud"' de Genees-konfte is langen tijdt voor

OqcV ^^ wijfgerigheyt gehouden geweeft, en
fejjt by de Phiiofophen, ofte Wijfen geoef-

ïiatnl : aUb diegene op defelve meeft acht

Onderf' fterckte van haer lichamen door veel
-enwakenverfwackthadden. Solefen
(Je Qep ^erfcheyde Wijfen, die haer grondelijck op
Verm ^^^-konfte vetftaen hebben : onder wekke de
ög^^^'^lfte warenPythagoras,Empedocles,ende

lijckvaS"'· ^^ leerlinghvandefenlaetftea (ghe-
^"^ffte (> gelooft werdt) Hippocrates is de

feiiif, l^'^seft, alswy nu gefeydt hebben,diede oef-
iieconj 7 ^®"ees-konfte van de wijfgeiigheys, en
•"ifRefr,^? de veiborgentheyt der naturen,

loena Na fijnen tijdt,als de Konfte zeer

'^'ghden'· ? °<^gftveelwas,en zeervermenighvul-
W Jr, ï Genees-konfte zelve noch in dne dee-
«iooï ρ door manier van leven, een dat

b^neefmiddekn, en een dat door de handt ge-
neeft. Ende het ghene.dat te vorenaltefamende
Medicijns, ofte Geneelmeefters alleen plachten uyc
te voeren., is Jp die tijdt, om zo veel te beter clcfc
befoiider waer te nemen, verdeelt gheworden. Soo
zeydc de Wijlèman :Mijri l(indt,en fleeck^tinietm
veeldcrl^ handel'; m«t β ghy menigerky voorneemt ,fo
fuk ghy geen vordeel doen. £n daer van is ons gemeen
ipreeckwoort: Twaelfambachten,dmhien ongelucken:
Maer gelijck de Medicine, en Philofophy e van maJ-
kanderen ghefcheyden zijnde, evenwel fuftcrs (ge-
hjckfe den OudtvaderTertullianus noemt) moeten
blijven: foo en kan oock de Medicine ofte Genees-
konfte gantfch niet beftaen zonder volkomet^en-
niffe ende wetenfchap van de Chirurgie, ofte Heel-
konfte.lamen fiec noeh verfcheyde Geneefmrcfters,
inzonderhey t in Italyen, de Heelkonfte beneftensde
Geneeskonfte met groeten lof©efteaen : onder de-
welcke wel de voornaemfte onlangs geweeft is Hie-

ronymus Fabricius ab Aquapendente ,Profeifoi te
Padua,en na hem Fabritius Bartoletus,Profeffor te
Bononien, die ick in zware en fchrickelijcke arbey-
den het werck van de Vroevrouwen.gbeluckelijcic
heb fien uytvoeren,hooft-wonden,daer de herffenen·
blooc lagen, konftigh fien heefen, ende dicreelncke
andere wercken (waer van fy de voornaemfte be-
fcbreven hebben) met de handen loffelijk uycvoeren,
volgende hetpempel van ons aller meefter Hippo-
crates, diede hooft wonden zelve niet alleen en heeft
genezen , maer oock om de nakomelingen fulckste
.eerenjde uianiere van ghenezen en heelen ineen-

boccX

boeck haet nagelaten. Van den zeiven grooten Gc-
neefmeefter hebben wy noch veel andere Ichriften
de Heelkonfte betreffende j over welcke na fes hon-
dcrt jaren by den voorcrefFelijcken Galenusgefchre-
ven is, die oock in fijn jonckheydc de Heelkonfte,

felijck hy zelve getuyghc, met fijn handen plagh te
oen, tot dat hy m de Gfaeneeskonfte te veel wercks
krijgende, het Verbondt aen andere, die daer alleen
haer werck van maken , overgaf. Maer door dc
banck is al van Hippocrares tijden af de Heel cnde
, Geneeskonfte by befondereluydenbedient. Ende
Hippoctates ftek in den eedt van de Geneefmeeftets,
dat iy haer het Steenfnijden niet en zullen onder-
winden : maer tot fuicks de Operateurs, die daer in
«varen zijn, plaets geven.

Gelijck dan de Medicijne, of Geneeskonfte onder
alle andere Konften voor de edelfte en trefFelijckfte
van alle tijden is geacht geweeft, cn dat oock, om dit
uytmuy ten boven andere, hare Konftenaers in onze
taJe met den ghemeenen naem van Doitoren alleen
betecckent werden, daer wy de andere met onder-
fcheyt van hare wetenfchap. Dodo ren in de Godt-
heyt, Rechten, en zoo voorts gemeenlijck plegen te
noemen : zo is mede van alle oudthey ten geheuge-
nis de Chirurgie, ofte Heelkonfte, een voornamc-
lijck deel der Medicine, onder alle Konften, die met
dehant uytgevoCrt werden,zeer geacht en geprefen,
en heeft daerom ook dengemecnen naem rot eygen
gemaeckt. Want Chirurgie en is in 't Griecx niet an-
ders ghefeydt als Hantwerck. En van gelijcken als
men hierte lande enckelijckecn Meefter noemt, zoo
verftaet men een Chimrgijn: het welck tot Advo-
caten, en andere niet uytgeftreckt en wert. Ja zelfs
de naem van Medicijn is by de Romeynfche
Rechts-geleerden aen de Chirurgijns gegcven,gelijk
by Pauluslib.^.Sent.en f.Titul.33,Alsoock by ül-
pian. in L.4. iniin D.ad Leg.CotneI.de Sicar.item,
in L. qua aéïione./. §. uk. D.ad leg. Aquil. En by de
Grïecken vintmen meerder den naem van latros, dat
is Medicijn, om een Chirurgijn te beteyckenen, als
het eygen woort Cheiromgos, dat is. Chirurgijn. So
heeft Hippocrares in fijn tjoeck van d'oude Genees-
konfte , de gene die ontleden, gebroken, en gequct-
ften genafen, laerom,ofic Medicijns genoemr. Weclk
woort in defelfde beceyckninghgebruyckt wert by
Homerus in de Verflen, die hy tot lof van de Heei-
meefters gefchreven heeft, en wy hier nafullen by-
brengen.

Dat nu oock de Chirurgie ofte Heel-konfte deze
cnde meerder eere vvaerdigh is ,en met groote reden
onder de trefFelijckfte ende edelfte Konften behoort
geacht te werden, fukks fal ick nu gaen bewijfen.

By de oude wijfgerige, en met namen by Arifto-
teles, werden de Konften en Wetenfchappen infon-
derheydt geacht en geprefen om twee redenen: tm
eerften,om het SuGjcd:,en deftoffe,indev^elcke

haer handeltnge beftaet; ten anderen, om ^^
heyt cn fekerheyt, daer defelve op bet

twee ken-teeckenen en fal niet onghevoegnuj^^^^

derde, te weten, de Nootfakelijckheyt.gcdacn w -

dea , rhi-

Wat het eetfte belangt: het Subjeék van ee^
lurgie is het menfchelijke lich^em,bet voimi^
van alles, dat in de werelt is. Want gelijk ^^β

van den Mcnfche de edelfte ferme ofte gMa ^^j:

van alle de gene, die onder den Hemelzijn^jjicc
haer Hchaem het volmaecktfte van alle de

dmghen: alzoo de woonplaets ghemaeckt 1» ^
weerdigheydt van de ghene, dieft bewoonen^.^ ^
De nature, feydt Galenus, heeft aefl de Aif^njgh H'
malle ziele hebben, een kluchtigh ende
chaem ghegeven : maer aen den Menfche & ^^e
volmaeckt lichaem, als't welcke de
moft ontfangen, ende alle hare werckmg® feu
melijck uytvoeren. Deze volmaeckiheyt ^^ jfie.
verlchevde dinoen · maer vnnrn<imeliick

Pt Beefien altemael gae» dujicken na bene^
Ve mcnfch in tegendeel heeft tpgerechte Ui"'' ,
Piefiet den Hemel aen, en n>»t den Hemei citr t
Om dat fijnhoogh gemeedtmindenHem^'

DaerbenefFens is de Menfche verfien L vo"®
gematighfte lichaem, fo dat het wel te '^r^^^eC
een mate en regel van andere mach gel^'^ijn^f'
den. De lichamen van d'anderDieren^" eifli»'
achtigh, en aertachtigh, en dien volgende/' s^jete
tight, ofte al te kout, te heet, te vochtig» ■^pjclif''
droogh. Het is wel waer, datter onder ^^fte
gevonden werden, die een Struyfe Maeg"y^n ^
hert van een Leeuw hebben j en fommig^
gematigheyt zijn van een Hont, vanee" * jj tte^'
ofte van een Efel, waer na haer maniefc"? o"^ vi^
ken: maer de gemeene en rechte getn^"^ heVi"^·
een Menfche werJc genoegh daer aeng"
dat hy van alleuyterlijcke oorzaken,die .-.i^iüfC
ken,even gelijck befchadight wert,dewi)i^c, e»

gematight zijnde, van defelfde evenveel aiw h^J
derhalven lichtelijck zoo wel van 't eene, ai ^ ,fler
andere geraeckt en ontftelt wert. Hieren^ ^ijiiH'
zo wonderbaerlijke en konftige over-ecn-i
ge van alle de leden in hetMenfchehjcKe ^or'

dar aJie ander Konftenaers het zelve tot "^^efOi

ichrift. voor oogen nemen, om hare ftaf '

te maken. Wieiffer dan, die nieten moei -gva"

dat een Heelmeefter werckt i" de edeltte» potij-

de werelt ? Een Metfelaer werckt in ft^en. ^ joC»
merman in hout, een Smit in yfer, wat 1

aiJegader te gelijcken bg^ het menrcheiijcKs ja

ecu'^ igen ende on-
lijlV'^'JJCken lof nagelaten is, om datfe zeer konfte-
fS5"een de beelden ende gelijckeniffe van 't men-
«üjcke lichaem gefchilderr,en uytgehouwcn heb-
toe H·*^'^ Heel-meefter

»en k ^ de konftc weet te wercken de gefontheyt
" Menfchelijcke lichaem zelve ?

^at het tweede aengaet, daer van Ariftoteles
Vaft^' ^at de Konlten gheacht waren, te weten, de
en fekerhcyt van de Icere :elck een moet
datter nietfekerderen is , als dat wy met
fot)^ ε ^ fien , en met ons handen taften. En niet
^etenr^u fchrijft de gemelte Ariftoteles, dat de
n,Qj^"ap,die van de Hemelen handelt, wijeken
^iift ghene, die de nature der Dieren aen-

SC^®. dat dezelve veel vafter en fekerder gaet. De
hoe weten ons heel net te beiöirijven.

Verre Son,Maen, ende andere Sterren zijn^hoe
ien de " malkander, en van d'aerde ftaen: maer
ben wert by velen getwijfFelt. Sy heb-

^««^rf ^ gelooft ende gheleett dat den Hemel be-
^ettb ronts-om de aerdedraeyde, cndenu

ïeden^n wi)fte en geleerifte metwaetfchiinelijke
en ftaende gehouden, dat den Hemel ftil ftaet,
ronts-om draey t. Wie fal ons de rechte
oth ^sggen ? wanthet is te hoogh ende te verre

h "" Heel-meefter doet

."eefi hy voor fijn oogen, enby de hant. Het ge-
Wettenin de eene plaetsgebieden, werdt inde
^^«t verboden , en ftrafbaergeoordeelt, Maetde
de van de Heelkonfte zijn in alle landen defelf-
ïti' ^at uyter lidt ofte gebroken is, moet allefins
al wat gequetftis, moet hier foo vyelalsel-
iie η °^geheelt werden. Selvei een Geneefmeefter,
overe ««ervaren is, dewijl dcSieckten daerhy
fiag,.Saet,van binnen zijn,en in't lichaem verborgen,

^ «ijnde -n ' Fantagruel,

fi öiet ρ " innam, waer van den eerften een
Vj" ^at lanteeme in hadde, om te

^^Ittieeftp ^"'^ionen mochtedeeren. Maer een
' fien vlit" ^^ gebreken, daer hy over gebaelt
7tkoQ,ft' *°«en encie taften. Daerbenevens is de
tn Si^l Heelkonfte gheheel klaer en zeker,
ί,; gherr , Shenezen is: foo werdt dick wils in
W^geerne vani''? (infonderheydt by de gene, die

^^ herdeMidde-

-STK 2

wonde kan van felfs heeknj geen gcbrolcei» been Van

felfste famen gevoeght, en fat uyter lidt is van felfs,

en fonderde konitigehandtvan eengoet Meeft»

ingefet werden.

Het derde, dat de Konfte prijffelijck maeckt,is de
nootfakelijckheyt. Defe is zo groot in de Heelkon-
fte,dat deMenfche zo haeft als hy geboren Mefelve
tetftoEt van doen heeft. Want al is 't dat de Vioc,
vrouw de ftrengh van de navel affnijt, foo is fukks
evenwel een werck vandeze Konfte. Maer hoe dik-
wijs fiet men dat in quade en onnatuerlijcke arbey-
den, de handen ende het werck-tuygh van een kon-
fti^h Heelmeefter moeten in't werck gheftelt wer-
den : indienmen de Moeder ende het Kint niet bey-
de jammerlijck wil verloren lateagaen? Na de ge-
boorte verneemt men dickwils, dat de kinderen niet
en konnen fuyghen ende trecken, van weghen den
Tongh-riem: hier moet al weder den Heekmeefter
het goede beft doen. Den Navel en is niet wei ge·»
bonden,de kinderen icheuren door te veel krijten,
het Eynde hanght uy t, door te groote vochtigheytj
een vernuft Heel-meefter dienter by te zijn. In't
korte, de Kinderen zijn teiftoat van haer geboorte
af fo veel gebreken onderworpen, datfe de konftige
handt van een Heelmeefter niet miifen en konnen.
Wy lefen in het vierde Boeck van den Grieckfehea
Hiftorie-fchiijver Herodotus, dat feker voicfc van
Africa hare kinderen, alffe vier jaer oudt waren, bo-
ven op den top, ofte ter zijden van 't hooft jplachten
te branden met vette fchaeps-wol, om te beletten,
datfe daer na met geen Catarrhen, ofte Sinckingen
feuden gequeit zijn. Ende Herodotus getuyghtae-
felvige het ghefontfte volck te wefen, dat hy kende :
het welck iy dit branden alleen toefchreven.Dierge-
lijcke middelen heb ick oock in Italien met groot
voordeel fien gebruycken: ende om datmen hier re
Lande tekleynzeerigh is, ofte de Konft zo veel ge-
loof niet en geeft, alsoock om dat de Meefters haer
fpieghelen aen het exempel van een Grieckfchen
meefter Archagatus, die om het fnijden, en afletten
van armen ende beerien, eertijdts Romen tebangh
ghemaeckt werde^ als mede om datlèhet napraten
van ibmm%e ibappers ichouwen ende ontiien ,encie
daerom fulcke Middelen, die wel voor die tijdt wac
wreet fchijnen te wezen, maer daer na groote hulpe
bybrenghen,gantfchelijck vooiby gaen ; daerotn
gebeurt het, darter zoo veel kinderen doorStuyp-
kens ellendigbiijck uy t het kven gerockt werden, en
andere aen veifcheyde Sieckten, die uyt Sinckingen
voortkomen, al de dagen haers levens gaen quellen.
En om nu over re flaende gebreken^ die uytonsey-
gen lichaem, ende van inwendige oorfakenfpruyten,
wie iffer in ζθο geluckige planeet geboren ^dic niet
Ibmtijdts dooruytwendige oorzaken endeeenigb
ongheluekvan buyten ,ghequetft ©fte befchadight

en werdt i Plinius veibaeit van Aiclepiades, een ver-

' Biaers

maert Genees-meeflcr.hoe hy foo veel op fijn konft
vertroude, dat hy derft feggen niet voor een goct
Meefter ghehouden te willen wefen,indien men oyt
koft mercken , dat hy met eenighe (ïeckcen beladen
"was. Ende Plinius voeghter by, dat her oock na fijn
feggen uy tviel: want tot hoogen ouderdom gheko-
men zijnde, viel by ongeluck doodt vati de trappen.
' Daer en was geen falf voor te ftrijcken. Andets die
hem al fijn leven fonder fieckte onderhouden hadde,
foude nootiakelijck, indien de val nier te fwaer gé-
weeft en was, in Heelmeefters handt ghevallen heb-
ben. Dietgelijcke ongelucken van vallen, quetfen,
ende foo voorts, en kan niemandt wel verhoeden,
• ende defelve hangen ons gheftadigh over het hooft.
Maer in tijden van oorlogh foo valeer vry wat meer
te doen van fcheuten, houwen, fteken ende branden:
ende alCoo wy hier te lande van onfen feilen oorlogh
noch, Godc betert, geen eyade en fien, foo konnen

wy foo veel te minder den noodigendienft vandefe

Konfte onrberen. De Goden felve van de Heyde-
nen, dewijlfe haer mede fomtijdis begaven,daer fla-

f en vielen, en keften hi«r fonder defelvige met be-
elpen.Wy lefen by den Poët Homerus, in'c j boek
van 't belegh van Troyen,dat Mars,den God van de
krijgh, die de Troyanen woude helpen , van den
Grieckfchen Vorft Diomedesin fijn ondet-buyck
(van hoedanige quetfure de Koning van Vranckrijk,
Henrickde Ili. gheftotven is) fwaeilijck ghewont
werde: en ichreeuwende van pijti, niet ais een ma-
ger vereken, maer a!s negen ofte thien duy fent man-
nen te ghelijck fouden konnen roepen <als de Poëc
fchrijft) evenwel van Pson, een gewoonlijck Heel-
meefter in den HemeljCn van den welken de Peonye
haren naem heeft, de pijn g%ftilt, en de wonde toe-
gcheek werde.
Matr Tieonginghteweuk rnet fachttUedkijneH,
Effdedemetter daedt het bitter leetverdivijnen :
Vies wen de groote Mars getogen uytteK met j
Want fchoon by was gewont, tenwas niet totter doot.
T>oor middel van de Kunfi fixeert het quaet verwonnen.
En fo getij ck de melck te [amen kwnt te ronnen,

Wanneer een herders hint den lep dcier onder menght;
Soo è'i dat hier de [al[ hetvleefchtefamenbrenght.
De nootfakelijckheyt der Heel-konfte kan oock
volkomentlijck beweien werden uyt liaeroutheyr,
cn langhdurigheyt. By alleoudtheytisvandeChi-
iurgijns, ofte Heel-meefters te lezen. Devooriëg-
ger Mofes verhaek op het fo capictel van het boeck
der Scheppinge, dat lofephfijn Vaders lichaem liet
: het welck eygenclijck het werck is van de
Meefters. Nu de Patriarch lacob is al over drie duy-
fent,endiiehondert aren overleden geweeft. En in
het 21 capittel van de Uyttocht beveelt degemeke
Propheet dat de gene,die een ander flaet ofte qaetft,
fijn verfuym, en het Meefter-loon fal betalen. Waer
uyt klaerlijck bhjckt,datter over de dtie duyfent ja-
ffén Heelmeefters waren; want fo kngh is'tgeleden.

dat Mofes de kinderen I fraels «yt Egypt?" ,ih5
Griecken.welckers ghedenck-fchrifcen j

boven de Thebaenfche en Troyaenfche
en gaen, houden dat Chircn Centaurus.de
Saturnus, de Heel-konfte ghevonden heelt, go^ >
'Hyginus befchrijft. Endaet van is
bruyckelijck de wonden, die quaedt i^f^pft^®
zijn, Chironia te noemen, als waer toe dc » ^^^^
handt van Chiton noodighis. Sulcke wonden
den oock onder haer Telephia gezey t, na eei« ^^^
lephus, die van een fware quetfure door huig ^^^
Achillesgenefen was. DefenAchilks 'S g^^'^^eftef»
leerlingh van den gemelten Chiron,een Leer ^e'
fey t Piutarchi]s,van de Mufijcke, Rechten.en^^ae
nees-konfte, van

dewelcke hy onder ande-c - i^

iaeiftegeleert heeft, en Teiephum daer doorg^^ β;-

met een ktuyt van hem gevonden, en daef .^gteii»
nen naem SideritisAchi lea.ofceAchillion g jpJe
gelnck gecuyeht wrrt van Diofcorides,Plf dc
^puleius. Mtt deièn Achilks, de ft^'^fj^Xro/f,^

Grieckiche Prinsen,zij η inde belegering va» ^ '^^iei
ekomen beyde de fonen van ^fculapiu^ ^^^„ecs^

Ie Griecken voor den eerften vinder vao

konfte gehouden, en na fij η overlijden voor ^ j^ee
is ge-eert geweeft) Podalirius ende Mac^o > j^^gf
groote Meefters van macht en konfte.

LantOieden met Schepen ende Volck, a's

ide met haer Vaderlijcke kon» ^ poft
hulpe quamen. En al is ^
laer («τίίς , datisMedicijns·®"^
meefters noemt, fo en fey t hy evenwel "^'Bigf fo^r
inde Peft (die in't leger was) of in een^e a" ^jj^n i"
ten van fieckten raet gaven ; maer '^^Ïjuyckt^i
wonden haer handen en werck-tuygh ëf r„ aic "f^
Waer uyt af te nemen is, feydt
der Medicijne alleen aengenomen hebbe"'j^ ^jrd'
het felve oock het alderoudtfteis. E"^^ ^
ders van de Geneefmeefters verhaek Hl^f

hare konfte aen geen vremdeovereng ^pj.·:'
haer eygene kinderen, als een treffelijcKc . .;„ (jjv
nalieten; foo gefchieden fulcks infonderney ai
oudtfte deel,te weten,de Heel-konfte,ge") ^fcüla'
reede aengewefen hebben in de fonef J® „g^'i''

pius, en oockblijcktin Hippocrates, dae^^jingC".

iiien zijnde, ende wederom mfijn ",
Sukks is oock aenghemerckt by den Α^ογΙ»"*^
Poët Ariofto.in fijn geeftigh boeck
iiuiofo:

Erivocando α L· memoriaVane, .
Che in India imparè gia ChiroW

Chepar cheqt^eftoftHdm mψύΐ^'

mkie è degno è at gran lauae fa,
Ε lenxa motto rivoltardicane,
die'l padre α figU hereditarto tl d"<>
Si difpoje operar con.jncco α M>sc,

Cb'a pijt mtitra vita lo njerbe.

JL· i-f JU AX ίΛ

Om by de Griecken te blijven,van dewelcke ons
alleen de Genees.konfte,maer alle geleerden
ι®ecfte geleerthcydtvan daen komt j fo fal ick
"KDevefting van haer oudtheydc by-brengen, het
KJiene de Poët Homerus, die onder haer gehouden
hanH ^^ Fonteyne van alle wijihcydt, en aldei-
wetenfchap.infjjn verflen aenroert, nopende
Sch° van de Heel-konfte. Defen ouden

jj ""ivermaeckt feer weynigh gewagh van d'ander
tenr k" Medicijne, en by-na niet boven de we-
'cnap,en(je 't gebruyck van 'tgemecneVolck;
loff r^^" de Chirurgie fpreeckt hy dickmael, ende
Gelijckby exempel in het iz.Boeck.des
i^an Troyen met defe verflen, die de Me-
hap'r ^^^ vyoordt Ums alkfins, maer qualijck
"^nelventoe-eygenen.

^y een deftigh Mm, en boven d gtpnjin,
^^fmidts hy konfiigh tv at in Wonden ie gmefen :
%fiUde droeve fy>t,e»fné de fijlen uyt.
En leyierplaeflers op vctngom en edel knyt,

Homerus hier een Heel-meefter, roemt van
"yt te fnijden,fchijnt daer mede willen te ken-
Rhef ' iulcks niet en kan, ofte en behoort
te werden, als van een ervaren Meefter.
WeU fimpeluyt-trecken van een Pijl, kan elck
Verï, 'vrome Brafidas.ghelijck Plutarchus
^fnaelr, trock een Pijl uyt fijn eygen lichaem,ende

{j jadoode met defelve den ghenen, diefe op
geworpen hadde: maer het uytfnijdenen moet
gefchieden.als in gevaerlijckefchoten.ende van
neel-nieefter die hem fuicks wel verftaet. Alle
Jlien (feydt Euftathius , in fijn uytlegginghe over
v^rnerus) en behoeven niet uytghefneden te wer-
Ij "'"^aermen kanfemeeft wel gheheel uyt-trec-
Van' drieaerhande maniere

liVi Wonde te krijgen: te weten van

gelijck hy fchrijft, dat in Eurypilo ge-
ic'^' ^'^"fimpel uyt-trecken, daer hy in gefchof·
da γ Snelijck in Menelao ; ofte aen d'ander zyde
P^jj jf '^oor-ghefchoten is , ghelijck in Diornede.

i eten vervoerder van de fchoone Helena, w^er

----· — . . - - -

^^elven met den pijl aen d'aerde, den
Sulckc j "serna Ulyfles van acbtcrcn uyt-treckt.
Van S i Pelagon. in 't vijfde Boeck, in de fcheut
fnijt p^'^P^ooti. Maer op het ey nde van 't ï 2.Boeck,
dat d r'i^^^useen pijl uyt de dye van EurypiIus,om
•iaern door degheheele dye ghegaenwas:

H„ 7Yaichthyde Wonde af met laeuw water,
bet "a de Konft is. Want al is't, dat

^ock de pijn wel ftilt, foo verweckt het

Verir' h ■ = ende kout water maeckthuy-

&"> "s Ichetp ia de Wonden,en fchadelijck asn

zenuwachtighe en vliefachtige deelen, gelijck Hip-
pocrates wel aenghemetckt heeft in fijn 18, ende
20. Kortbondige Spreuck van 't y. Boeck. Daerna
ftroy t hy in de Wondt een bittere wortel wat grof
geftooten. Want bittere dingen hebben kracht oiti
te fuyveren, op te droogen, ende te genefen: ©ock
is grof gheftooten bequamer, om dat in verfche
Wonden het fijn poeyer met het bloedt lichtelijck
kan uy tvloeyen. De Poet voeght hier noch by,dac
Patroclus Ëurypilum verbondt,hem uyt-ftreckende
op Offen-huyden : mede volghens de regels van de
Heel-konfte, dewelcke leert, datmen den genen die
ghefchoten is, om yet uyt de Wonde bequamelijck
te trecken, moet ftellenin dceygen poftuyr, gelijck
hy ftont doen hy de fchoot kreegh.

Dit zy ghenoeg"h om te be wijfen.dat van alle ou-
de tijden de Princen ende Overfte van 't Leger,niet
alleen goet verftant van de Heel-konfte en hadden t
maer datfe oock felve met haer eyghen handen de
ghequetfte verbonden. Wy lefen by den Romeyn-
fchen Hiftory-fchrijver Titus Livius, van MaflaniiTa
den Koning van Numidyen.dat hy.ten tijde van de
tweede oorloge, dewelcke die van Carthago voer-
den regens de Romeynen, verborgen zijnde ineen
fpeloncke, de Wonden met fekere genees-kruyden
wift te heelen. Dionyfius, de Koning van Siylyen,
heeft de Heel-konfte felver gheoeffent, ende tnet
fijn eyghen handen verbonden, gefneden,gebrandt,
ende alles gedaen,dat dekonfte vereyfchten,gelijck
iElianus in het elfde Boeck ende capitcel van fijn
verfcheyden Hiftoryen befchrijft. lofina den Ne-
genden, Koningh van Schodandt, balling zijnde in
Yerlandt, hadt, door het veel om-gaen met de
Heel-meefters, de Konfte fo wel aengenomen, dat
na fijn exempel niemant onder den Adel in Schot-
landt en was, die, noch veel hondert jaren daerna,
de Wonden niet wel en wift te ghenefen, ghelijck
Boëthius in het tweede,ende Buchananus.in 't vier-
de Boeck van haer Schotfche Hiftorye, geniygen„

Vorders en is de Heel-konfte niet alleen bedient
geweeft by voorname en trefFelijckePerfonagien-
maer oock de ghene, die te voren van kleyne gele-
ghentheydt waren, zijn door defelve op-gekotnen,
ende tot groote Eere en Staet verheven. Democe-
des, by den Koningh Darius gevangen fittende, na
dat hy den Koningh, die ter jacht rijdende, fijn been
uyt het lidt fprong, ghenefen hadde, en werde niet
alleen los ende vry ghelaten, ende met vele Gaven
vereert, maer felfs oock aen des Konings Tafel ee-
fet, ghelijck Herodotusin 'tbreede vermeit. Wat
voor een eere fuicks was, kanmen daer uyt afne-
men , dat de grootfte Heeren van 't Rijck niet
en mochten komen in 't ghefichce van den Koning,
en oy hem met aen Tafel en facen, als met een kleet
njüchen beyden gefpannen. Soo dar onder de Per-
lianen memandt fo groote eere aengedaen en wer-

K, de, als

de,als aen defen Meefter Democedes gefchiet is.En
om niet meer van den ouden tijdt te verhalen, Lo-
dewijck de XI, Koning van Vranckrijck,gehouden
voor de gaeuwfte Prince, feydt Bodin, van fijnen
tijdt, al-hoewel hethemgantfch niet en ontbrack
aenHeerenvan verftant, cn achtbaerheydt, fandt
fijnen Meefter Olivier voor Ambafladeur aen die
van GentjOm haerPrinceffeMarie vanBourgoogien
te bewegen,datfe haer foudc willen begeven onder
de befcherminge der Kroone vanVranckrijck,ende
om hem met eenen meefter van de Stadt te maken.
Ende als fommighe hier over verwondert waren,
ièyde de Koningh; Alfoo hy dickwils fijn eyghen
leven in handen van Meefter Olivier vertrouwt
hadde, dat hy met meerder lèkerheydt de faken
van het Rijck hem mochte toe-betrouwen. Maar
Meefter Olivier, die door de Heel-konfte totdefe
eere gherocht was, hem in plaetle van danckbaer-
heydt, fijn handt-werck fchamende, gaf hem uyt
voor de Graef van Melun, een ftedeken by Parijs,
daer hyHop-man was, en werde dcrhalven van de
Gentenaers, die hem wel kenden, als op een Dorp
daer ontrent geboren zijnde, befpot en befchinnpt,
fo dat het weynigh fcheclde of fy fouden hem in de
Rivier gheworpen hebben. Hy en verfcheen even-
wel niet eerder by den Koningh, voor dathyde
vStadt Doornick aen fijn zyde ghebracht hadde:
het welck anders niet als door langhe tijdt, groote
oiikoften, en macht van volck te doen en was: foo
das de Koningh, in het ghene hy van defen Meefter
Olivier, als hy re voren tegen Philips de Commines
gefeydt hadde,verwachte,niet bedrogenis gcweeft.
Lodewijck Mediarota, van de Stadt Padua, was,
volgens het fchrijven vanFulgofus.een Heel-mee-
fter . en klam tot den Staet van Veldt-overfte des
Paufelijcken Legers, Patriarch van (dat nu te Ve-
netien is) Aquileia, ende Cardinael; wekkers daden
befchreven zijn by Scardeon. 2. Ηιβ. Patav. 6. lek
meene oock ghelefen te hebben in de Hiftorye van
den Prefident deThoUjVan feker Heel-meefter,die
den Salf-pot in een Colonnelfchap verfchepte. Het
Ibude te langh vallen alle exempelen uyt de Hifto-
ryen by-een te rapen, van Heel-meefters,dewelcke
hare Konft tot rijckdomende ftaet verheven heeft.
Selver hier te Lande zijnfe in fommige plaetfenop
het kuifen ghebracht: gelijckwy oock onlangs in
onfe naefte Stadt van Rotterdam, een Schepen ge-
fien h^ben, en 't gene noch meerder is, gekofen in
dien tijt, datter met het uyt-monfteren van fommi-
ghe , op de bequaemheydt fonderlinge behoorden
gekt te werden. Ende al is't, dat hier in de oudtfte
Stadt van Hollandc, de Magiftraet dus langhe haer
fonder Heel-meefters beholpen heeft: fo bevinde
ick evenwel, datter al over hondert jaren eenen
Meefter Dirck, onder de goede Luyden van den
Achte was, het welck; dennaeften trap is tot deMa-
giftraer.

Dewijl dan de Chirurgie een konft is, ^ie aj^
menfchen van kintsbeen een noodigen d'enft do '
dewijlfe oock gheen loiTe, maer een vafte en leK
Wetenfcbapis, ende die felve in ons Lichaem n·'
werck uyt-voert: foo en behoortfe niet K'
?heacht, veel minder veracht: maer onder deJ

'ijckfte, ende noodighfte altijdt gherekenue^^^j,

Jen. Niemandt en weet watter aen een go^^^ „

den. i-Njciniiiiui ciiwcet waiLcr üt" «->—O jgp VS"
meefter gheleghen isals die onder de «^"iA^jj ^y
een brodder mishandelt is gheweeft. ^^J'L· ti"
dan een waegh-hals, die in fijn oie·^

ftende, om een gheluckighen greep wenlcfi
recht verachten, ja de Rechten fulck een^^gj,.

ftrafbaer oordeelen : foo behoortmen

deel een vroom, geleert,neerftigh,en crvare" ^^ijfi

meefter in weerde te houden. CritobuluS'', ji,y
τ,ι· ■ . — οητ"

Plinius γ.ζ7. bequam een
____

den Koningh Philips van Macedonien ieC'

fijnoogh trock,cnde de Wonde fonder een'^jee-
lijck lidt-teecken toe-hcelde. DierghelncK^^ ^nic
fters weten een geborften Hooft, een geple"^
ghefcheurde pan op fijn tijdt ende plaets jgfien'
ende te genefen. Soodanige maken de H'^Jrü'^l'
de, in 't afnemen van de ichellen, in 'r ned ^^gjj
ken met de Naelde, het gene van binnen n^^^
voor het ghefichte gefchoten was. Sood^^B^^gcv,
loifende menfchen van den jammerlijc^
ende fomtijdts met eenen van het P'^"/''vkel')'^''^
Soodanighe nemen de Mans het ^^^ j «reeit^?'
Scheurfel af, ende met eenen wat van
het welck maer twee-mael ghedaen kan w ^^
degene, die niet van Bergamo
Soodanighe weten de jonghe Dochters. ^-l^de
Joodcfche Wet niet voltrocken en zijn, ais
beöoten fufters van Sinte Agniet, («'«'^''J-g yaO

fter hiertoteen Wees-huysgemaecktis) „^^ο,ιτ'^

Pater niet wel geabfolveert en konden ^^^jtfcb^P
haer konfti£;he handt, ende bèquame f^^^ifl'g®
te helpen; alfo meteenen belettende dat ^^ci
Bruydts, den tweeden dagh van de BW ^gfdef·
Moeder niet wederom t'Huys ghefondc^j, j^de
Hier vanen zijn niet alleen vek e^^nnF ^

fchriften vandeMedicijnsendeCbirurgi) die

oock onder anderen in de verfcheyden ^
de Raedts-heer Louys Guyon, Heere van hy
in deFran?oifche Tale befchreven heett:
medeghewagh maeckt van eenen
Pier, die met het paifen of fijn b^ndr-w ^^pde
ghedaen was, de Maeghdom wat re ίί" a neg^"
een groote fwelHnghe veroorfaeckte, ^ yerW^Ï'
Maenden door-brack. Het weicke
deren is, aengcfien defelfde de fchorfte ua^
feerhaeftgeraecktis. tvalhff»

Nygaetgelijck dewi>it :hy kan oock licht tntV

EnJlujim door de kttdt, —— ^^

Op , - al watter van Sint Anne tuffchen valt,wen
^at Wederom goet ghemaeckt, dan alffer

f(-L Sint Job komt, dan heeft de Koopman-
hiej^.'^scrt uyc. Maer onfe Heel-meefters en ftaen
op , "'et verlegen; al is het oock datfe haer niet en
de Wet, diebyülpianus op de ver-
ï^j·i^.piaetsaengeteyckent is : Medico,qui virilia
Be "'^Mfjid/ffftii. Want fy fetten liever een
hfgj"' ofte een ander Lidt af, als dat het ghe-
ja r ^ L'chaem anders foude komen te bederven,
oiï) r ^^^^^ oock een lidt, dat aireede af is, weder-
^ozzoden Italiaenfchen Taglia-
den Λ'^^"Neus, die af was, uyt het vleefch van
te he h^ fnijden , ende aen het aenficht vaft

^etfrh ^y gheheel Bocck met

fluyj. ^yde beelteniflen na-gelaten heeft. Tot be-
^■■euclc Heel-meefters ghenefen alle Wonden,
Kotjii » ende ghebreken, daer de palen van de
itigj ^ ïoe-ftrecken,ende maken dat de Menfchen
gfjj^^^^geibndeHuytgaen üapen: het welckhet
^^[^^^''■^lijckfte is, dat wy hier in de werelt kounen

Den.

Aer alfoo het niet altijdt in de macht en is
^^ Van den Heel-meefter alle Wonden te heelen,
ghebreken te genefen, foo voldoet hy fijn
Ιζ Ρ^'wanneer hy alles by-brenght, hetgbenede
^ond ^^""^yicht. Sulcks doet de ghene, die ras,
fijn^'^ yette waghen, fonder, ofte met de minfte
etl ®el-tniddelen in het werck ftelt. Dit weick
den Heel-meefter niet alleen ghedaen,
Dienaer van de Nature, ghelijck hy
ï^r.fo '"aer oock fomtijdts als een hul-
ovgfj "^^Vdtsalseyghenwerck-baes. De konfte
en de nature, als de welcke de-
9ls fy alieen, alsfy wel werckt, en volghr.ende
ftiaej. ^P haer werck uyt-voert, te hulpe komt:
^let virK^*^ defelvighe te boven, te weten, in
lijclcUgi'^'^en van het ghene fy qualijck doet,ge-
9is nigf^fnonden, ende andere wanfchapenheyt,
^e nati, 'iet volbrengen van het gene, waer toe
i felfs niet en foade konnen gheraken.
kanten" ΐ groote Wonden en foude de nature de
l' ioo

verre van malkander gheweken
üytt'er fkennen brenghen; de Deelen , die
^konnp fouiie de nature nimmermeer

^ens f' de Wennen, die fy allengs-
dar K- uyc-waffen, konnen verdrijven,
"ler m de natfire noodtfakelijck de heyl-

E Ε L-K O Ν S Τ E: . 7

fame handt moet gheboden werden by de Heel-
konfte. Ende al is't, dat de Chirurgie, ghelijck hier
voor verhaelt is, eyghentiijcfc in de Grieckfche Ta-
Ie , een handt-werck- beteyckent , ende dat een
Chirurgijn niet anders en isj als een Medicijrij die dc
Heel-konfte met handen uyt-voert, ghelijck als hy
de Leden in-fet, ofte af-fet, de ghebreken ver-
bint, Ader-laet, Kopt,Snijc, Brandt: foo heeft
hydaer-bencvens oock noodigh, behalveneenich
werck-tuygh, befondere Heel-middelen, beftaende
in Kruyden, OJyen, Plaefters, Pappen,Salven,endc

dierghelijcke.

Een oudtGriccks Genees-meefter Herophilus,
plagh tefegghen, dat de Genees-middelen, ofte
de Handt Godts waren, ofte niet met allen. Te
weten, de Handt Godts voor een,diefe wel, ende
na de Konfte gebruyckte, ende niet met allen, voor
een, diegheen kenniife en hadde, om defelve wel
in het werck te ftellen. Derhalven om de middelen
tot de ghefontheydt, als de Handt Godts, te ghe-
bruycken : foo is van nooden dat een Heel-mee-,
fter, benevens de kenniife van 't gebreck,oock vol-
komen wetenfchap heeft, van dè kracht der mid-
delen, waer mede hy 't felve pooght te genefen, als
mede op watwijfe, ende tijdt defelvighe dienen
ghebruyckt.

Tot de kennifle van't gebreck leydt ons de ont-
kdingbe, ende kennifle van 't gefonde. Recht is de
mate van krom. Want niemandt en kan weten,
ofte yet door ghebreck te krom geworden is, ofte
hy moet eerft weten, hoe het natuy rlijck recht ghe-
ftaen heeft. Endegelijck niemandt de Hiftoryen
wel en kan verftaen, in dewelcke van eenige Toch-
ten , Belegeringhen, Veldt-flageii,ofte diergelijcke
ghefchiedeniffen gefchreven wert, fonder de plaet-
fen, daer fukks ghefchiet is , wel te kennen , (ten
minften altijdt uyt de Kaerten ) ende op haer ghe-
leghentbeydt wei ghelet te hebben, foo en kan me-
de gheen Heel-meefter eenigh gebreck in 't men-
fchelijcke Lichaem ghenefen, die geen goede ken-
niife cn heeft van al e deifelfs Deelen, ende Leden.
Derhalven fullen wy, volgens ons beraemde ordre
in de Genees-konfte, oock al-hier voor het bericht
der ghebreken, altijdt ftellen een ontledinghe der
Deelen, latende voor beyde gaen de befchrijvinge
der Heel-middelen. Want ghelijckyemandt, die
een bouw-vallich Huys wil over-ende houden,ofte
eenighe gebreken daer in verfien, noodtfakelijck
voor-eerftmoet hout, kalck, ende fteenghereedc
hebben : foo is oock voor al noodigh, dat een
Heel-meefter, die de gebreken van hetbouw-val-
hgh gebouw des Menlihelijcken Lichaems wel fal
jheneien, voor-eerft verfien zy van Heel-midde-
en, ende hem volkomentlijck verttaop de krach-
ten , waer door defelvighe geholpen werden, ende
op wat wijfe de ghefwellen verdwijnen ofte rijpen;

Κ 2 rfc

de Wonden heelen, de Sweringen fuyverenj de ge-
broke beenderen te famen-gévoeght, ende de onr-
ledene in-gefet weiden. Wt defe verfcheydenheydt
kan ghenoeghfaem blijcken, dat foodanighe Heel-
middelen van verfcheyden aert moeten wefen. En
lbo vallen fommighe heet, kout, vochtigh, droogh,

verdunnende, verdickende,openende,c'famen-trec-

LOF DER HEEL-KONSTE·^^

kende,floppende,pappende,na-treckende,veriac^^

tende, pijn-ftillende, ende verdoovende. 0,
doen verdwijnen, rijpen, ofte etter maken j ^ jgde
ende vel groeyen. Eenighe doen bladerkens
Huyt op-gheven, ende in defelvighe een ope"" &
maken. Vandefelfde fullen wy nu vervolgne"'
bet byfonder handelen.

Het eerfte Capittcl.

^ , verkoelende Heel-middelen.
^"^^t-verkoelendeids Mner, Mny[en-oir, Gus, LattouWe,

5 Suyring, Endivje.

' "^^dere wat krachtiger verkoelende; ds nnde-kroofi,pkm-
Λ Sn '^o(y-kriiyt-\m, Quee-kernen, Canfer,

"mmirhe dxerby te famen-treckendei als Rofe», cichorey,
rf^^firMoemen.Havkh-KrHyt^Wy^^^

^><^las-kmydt.Teskens-krKydt,Weegh-hc,Porcekyne,

t "'"'^i'noenen. Graitaet-iiltfeleit.
andere daer-henevens de pijn-verdoffvende; nis Heul, Sil-

6 ^^"-^""ajif, Uacht-fchade, Mandragora.

7 ioe-gewitec^t^j"».
•^««wercfejige op hier voorfichtigh gebruyck,

I

Lfo de verkoelende Heel-middelén,
volgens haren aert en gematigheydr,
op verfcheydene trappen gaen, foo
zijnfe daer door oocls van verfchey-
dene krachren. Wantfommige verr·
koelen, ende verfachcen maer een
•^ckele onftekinghe, eenige de Rofe, andere Spj-in-
heete Puyften, Bloet-fweren, ende dier-
onftekene gefwelicn. Eenige zijn daerby
f^lf?"-treckende. Andere pijn-verdoovende. De-
ner, ƒ'"Hen wy na malkander befchrijven, begin-

'^evandeflapfte.

^Peen verkoelt, vervochtight, en verfacht bet
bovetj' ghefwellen. Suyvert daer-en-

iirittp bijtende Schorft,en voons-eiendeSwe-
ghen π i^t de Rofe, en alderhande onftekin-
3cn van!r krachten,en andere gelegenthe-

getie ^nA ^'^"yt'Cn van alle andere,ons Landt ey-
alhier van felfs opQaende, fullen breeder
"ionfte^^^^" werden in de Hollandtfche Genees-
druci^j ^^er^^ Inleydinghe voor defen al ghe-

ghcnT '^^^^^f'ie kracht is Uuyfin-oh, te weten, het

Hoender-bete ge-

qP Wert.

heydf p® ®edeverkoelende, en tuffchen vochtig-

Otn oó d ""^ooghtegemaright^derhalven bequaeoi

V we verheelde gebreken te befigen.

Latmwe verkoelt, en vervochtight alle heete ge»
fwellen.kleyne Piiyften,ende Wildt-vuur. Metwat
zouts vermenght, geneeft de vcrfche, en eerft-be-
gonnen verbrancheydt.

Vtolen-bladeren hebben hier in defelfde kracht.

ii^yrw^ verkoelt, ende verfacht de onftekene ge»-
fwellen, geneeft het Wilt-vuur,fuy vert de vervuylde
Sweringen, verbetert de verbrande Huyt, ende ver-
drijft alle placken ofte vlecken des Lichaems.

Endivye gheneeft vuurige Oogen, helpt het Wilt-
vuur, en verfacht alderhande heete gefwellen.

3 Defelfde kracht, doch wat krachtigerjis in de
voTghende:

Enden-kroofl verlicht, door hare verkoelende, en
vochtigh-makende gematigheydt,alle onftekingen,
en heete gefwellen, doet de Rofe verdwijnen, ende
verfacht de Gichte.

Plompen zïjn t van weghen haren verkoelenden
acrt, bequaem tot alle heete ghefwellen, ende Swe-
ringhen.

Vloey-liiruydt heeft fijn meefte kracht in het Zaer,'
waer ayt Slijm getrocken wert, als het een weynigh
op eenigh verkoelend water,ofte fap gheftaen heeft.
Dit Slijtnöilt pijn, verfacht.alle onftekingen: ende
verkoelt foo dapper, dat,ghelijck deGneckfche
Kroydt-befchrijverDiofcorides aenmerckt,
gheworpen zijnde in beet-ziedende. water, het felye
terftont van de zode brenght.

Op defelfde wijfen gheven de Quee-kernen haer
Slijm aen eenich nat over,, feer bequaem totVer-
brantheydt.endealderley brandige gefwellen.

Canfer (vanwekkers aert in deGenees-konfte
breeder verhandelt is) heeft ongelijck meerder kou-
de als deverhaelde middelen, ende en dient derhal-
ven niet,als met defelve vermengt,ende in kleyn ee-
wichtegebruyckt te werden. Hnde alfdan helpt fy
de Verbrantheyt, de onfteken, en vuurige Oogen

4 De verhaelde Heel-middelen gcnefenencke-
Ie onftekingen,^euyt verhit, en galligh bloedt ver-
oorfaeckt werden: maer de ghene, die nu volghen
lullen, konnen, door hare wrangigheyt,en i'famen-
treckenden aert, noch de heete toe-vloeyingen wat
tegen-houden, alsoock't aene aireede gev. loey t iSj
ten deele te rugge drijven.

Κ b:

verkoelen,trecken te ramen,ende verfterc-
ken, infonderheydt de Roode, ende voornameiijck
gedrooghtj gelijck fy in de Winckels bewaerc wer-
den. Verfch geftampt opgeleidt, verdrijven alder-
hande oncftekingen, en mee name de gene, die ba-
ren naem voert. Met het fap gegorgek zijnde,wer-
den fweringen in den Mont, brandt in de Keel,ende
Sinckin^en op-gchouden, en wederftaen. Drooge
Rofen, ofte een Rofen-koeck.die van over-gehaelt
Rofen-vvater, in de pan overblijft, met weynigh
Wijn,ofte Rofen-water befproeyt.en werm op-ge-
leydt, verkoelt, verdrooght, en ttilt de pijn.

CichereySo wel de tamme,die in de hoven wafchr,
als de wilde, die van felfs in de velden voort-komt,
ctide gemeenlijck werdt genoemt Papen-kruyt, ofte
.^^wc^er-éfeww,hebben,gelijck oock Havicks-kitip'
een koele, drooge, t'famen-treckende , ende iuy-
verende kracht, daerom bequaem voorhec Wilt-
vyer, alderhandeonftekingen.en brandige gefwel-
len, ende niet minder,om vervuylde fuy veringen te
fuyveren.

De Bladeren,Rancxkens,ende Klauwierkens.van
den foo tammen.als wilden mjngaerd, zijn verkoe-
lende van aert,ende fterckelijck t'famen-trickende.
Werden met groot vordeelgebruyckt tot Gorgel-
water, om de heete ghefwellen des Monrs, der
Amandelen, ende derKele te genefen. De wortel
in Wijn gefoden,vermDrwt,fuy vert.en heelt de hee-
te Sweringen.

Kruys-kjuyt, ofte Kruys-wortel is feer goet teghens
de Bloedt-fweren, Speen, Rofe, ende alderhande
heete ghefwellen , a s zijnde wat verkoelende van
aert, doch war verdeylende, enderijp-makende.
De witte Vlocken,ofte grijfe Hayren van de Bloe-
ïnen, met SafFraen, ende wat kout Water ghewre-
ven, zijn goet, gheftreken op roode, ende leepe
Oogen.

Glas-kruyt is verkoelende,af-vegende,en wat ver-
vochtende, meteenige t'famen-treckinghe,en der-
halven bequaem tegen het Wilt-vyer, Rofe,BIoet-
fweren, brandende Puyiten, gefwellen, Sweringen,
en quaet Zeer.

Teskens-kruye verkoelt, (niet teghenftaende D"^.
Lobel fulcks teghen wil fpreken) verdrooght, ende
treckt dapper te famen; waer door het krachtigh is,
om het bloeden te ftelpen,'t begin van onftekenis in
«de gefwellen,en Sweringen te ftuy ten,met hare oor-
laeck te rugge te drijven.

Weegh-bre kan,door haren verkoelende,wrangen,
en droogen aert.in't begin alle heete gefwellen ver-
drijven, verfche wonden genefen, oude, ende vuyle
Sweringen fuy veren,en heelen. Derhalven feer nut
tot quaet Schorft,Kaneker,Fiftulen,en alle loopen-
de gaten. Sy verfacht oock alle onftekingen , ende
verbrantheyt.

ÏQïcelejne,AüOï den aert die fy met de Weeg-bre

ghetneen heeft, kan de toe-vloeyinghe «ïer heetö
vochtigheden ftelpen, en alle beginnende oniteKJ'
gen ir,-houden.

Verckens-gras, ofte Duyvels-knoop , heett
kracht, die de Por^eleyne toe-gnefchrevenis. ^
quaem (gheli;ck Diofcorides, en Galenus oock g

tuygenj'om de vergaderingh van heete vocbng
den, als Rofe, en andere te wederitaen.

Mom-hout, Keel-fyuyt, ofte Rjpyti-mlge,'^^^^ ^^
beter mei dt η Latijnfchen tiaem van

ons bekent, wederftaet door de verkoelende,en ^^
t'famen-treckende kracht alderley ontftekmge '

Bloet-fweren, geneeftde Verbrantheyt, '"^''^^eJr,
heelt de Sweringen, die haer in de Kele, Gebe""
en Mont op-werpen. '

Donder-baert is kout inden derfden graet.e^n
nighsken verdroogende- geneett Rofe,Root'
vyerige Oogen, Puyften, ende gefwellen 5 ^'Λρ^εη
alle Sweren, ende onftekingen, die uy t Sinc^ »
beftaen. ·

A:{ijnyeir]uysMfv^x\Ckroenen,Limoenen,

4p;;e/i,verkoeknallegader,trecken tefam^"'' yol'

de toevloeyinghe te rugge, en verdrijven die
ghende de beginnende onftekinghen,
vyer, Root-honr, en diergelijcke. . ^iJeCfl

f Wygaen verder tot de ghene, dieni^*^ yef

verkoelen, en verfachten, maer oock,door c

doovendekracht, doen ftilien. , .^pcf

Heui;izy datmen fijne Bladeren in Azij" '^„rijpe
den, ofte water daer uyt over-haelt,ofteö^ ppCtJ
Saet-bollekens (Mane-bollen, ofte ^^"'Lhgb^'
genoemt) met meel vanGerften-mout ^^^ ^l^'f.ö»'
en Paps-gewijs op-geleydt,helpt,door
wende kracht (Galenus ftelt die in den v'^'^^jdffle/
is, den uytertten graed) het Wilt-vyer»e'1 u^iO^

.cenror.

Oo

Ooren.ende andere deelen^ met Olye van

«■ofendeVerbrantheyt. , .

r.^ndragou heeft mede diergelijcke krachten, in-
"^derheyt in fijn Wortels,wekkers Sap by de Oo-
Soe-waters gedaen, verfachthaerpijne.en verkoelt
fch D felve (waer toe oock dienen de ver-

Bladeren, en Wortels geftampt) met meel van
jf^tHe-mout vermengt, genefen alle heete gefwel-
[weren,en verdrijvê alderhande onftekingen.
fpi defe Heel-middekn niet alleen by haer-

j^^^^n, maer oock onder andere vermenght, haer
&ek uyt-werken,is nu ten deele aengewefen. In't
r^yck van defelfde zijn het over-gehaelde wa-
den ^^ l^-fietiel, het fap. De bladeren morw gefo-
cndcdan geftampt, en met meel van Gerften-
j^oüt, gemenght zijnde, maken een Pap,die na het
Ken ®et het af-fietfel, over de onftekinge gefla-
^"^dc. Onder de toe-gemaeckte werden in de
We k ^ gl^ereet gehouden de wateren van Rofen,
5„5.S-t're,Por^eleyn,Suyring,Plompen,Cichorey,
Nacht-fchade,die met een weynigh
]n Van Rofen, lauw gemaeckt.op de onftekinge
felv" "^"^bbelen doeck geleydt werden:en als de-
&e j^® groot is, dan werter wat Canfer nuttelijk by
5j ®®"· De Olyen,cn Salven,die van de verhaelde
bier in de Winckels gemaeckt ftaen,komen al-
„Qpl^^ynigh te pas; alfoo fy.door haer vettigheyt,
ής " meerder onfteken, en felfs peuckelen, en an-
foi"^^^yerigheyt op-werpen. Dan de Nutritum,in-
"derheyt gewaHchen met fap van eenigh der ver-
jielde Kruyden.dun gheftreken,is dicnltigh om de
en andere onftekinghen,die eerft beginnen te
^"■koekn.

7 Staet oock op alle de aen-ghewefen Kruyden

te letten , dat fy niet onvoorfichtigh gebmyckt

Vqq ^'^'ien. Want de verkoelende Heel-middelen,

die mede te famen-trecken, en

kina^^L^^^'^fcfa niet ghebrayckt, wanneer de onfte-

aireede vaft geftelt heefr,maer alleen in't

Dijj als defelve niet groot,en de toevloeying

baerf^f '^· gebeun dickwils, dat de nature

fchej^ na buyten ontlaft van eenighe quade, en

de fou^ van buycen meerder fcha-

drijvenf · dewelcke dan door defe te rugghe-

Van. ™'ddekn,onvoorfichtigh gebruyck t zijn-

itige^ '^"yten wederom na de edele deelen,en het

dracL^ouden gedreven werden. Want als de op-

ilaet j ofte onftekinge maer van felfs in en

Ctatècf'^o ^"^tonfen Opper-ker-meefter Hippo-

intet,p S'®®^· Aph. vooreen quact teyckeni

^ϊηηρΓκ goet,wanneer defelvige haer ν

τ-"-toegeeft.

lï

pijn,enftekinge isjendan noch evenwel niet teveel,
of te langhjalfo fuicks lichtelijck de natuerlijcke,en
in-geboren wermte,die alle in ons lichaem.ja het le-
ven felve beftierc, kan uyt-bluflchen, waer op dan
haeft het Kout-vyer volghr.

Dient oock gelet van wegen de Pappen, van de-
welcke terftont vermaent is,datfe niet alleen,gelijck
van al de verkoelende Heel-middelen in 't gemeen
gefeyt is,maer in't beginfel van de onftekinge moe-
ten op-gcleyt werden: maer datmen moet forgen,
datfe niet en verdroogen, om datfe alsdan meerder
brant, als verkoelingen fouden by-brengen, en der-
hal vets dickmaels,dat is,ontrent drie ofte vier-mael
daeghs ververfcht, na dat den brandt veel of wey-
nigh verdrooght.

Het tweede Capittei.

1 Te mgge-dryvendeHeel-middelen.

2 Encküe, ofte ongemengde-, als Bramen.nintte-befyen, Myf->

tu4, Cypns-boom, Byckelen, Gd-noten,Bloemen,en Schel-
len vatf GraKiieet!,Hypocyfl^,^cacia,Smack,SaiiJi-l>om,
Mi [pelen, Qwen.

3 Toe-gemaeekte, ofiegmenghde Middelen.

Maniere om tegebrnjeken.

Ewijl in 't voorgaende Capittei eenighe Hed-
middelen befchreven zijn, dewelcke boven
haer verkoelen de toevloeyinge war konnen tegen
houden; foo fullen wy dat nu vervolgen met de ge-
ne, die fuicks veel ftercker te wege brengen, als fel-
ver oock de vochtigheyt, die aireede in eenigh deel
even gefchoncken is,wederom te rugge-drijvende.
Beyde gefchiet door kracht van koude : wiens aerc
is tegen te houden, t'famen te trecken, en te ruggc
te ftooten. Infonderheydt foodanigen koude, de-
welcke in een grove, ende aerdtachtighe ftoffe haer
woon-plaetsheeft,gelijck die beyde uyt den wran-
ghen fmaeck konnen werden bekent. Soodanighe-
Heel-middden, druckende,ende benauwende,door
haer t'famen-treckende koude het vleylch,ende de
aderen derdeelen.daerfy op-geleytwerden,tteuten
niet alleen het in-vloeyen, maer doen oock de in-
vloeyende, ende even in-gevloeyde vochtigheyt te

ruggefchieten.

2 Bramen hebben in haer onrijpe Beiyen, ende
Bloemen, een feer vèrdroogende,t'famen-trecken-
de, ende verkoelende kracht, waer door fy fgelijck
oock de volgende) niet alleen inwendigh alle Loop,
ende Vloet floppen : maer oock nytwendigh alle
heete»ende in-etende Sweringhen, Rofe, Wildt-
vyer,ende diergelijcke beletten voort te gaen,ende
de uyt-fchietende Ooghen vaft ftellen. Het felve
doen oock de jonghe Scheucjens,ende verfche Bla-
deren, doch wat flapper; evenwel leer bequaem.om
van buyten op-gheleydt, het Speen, gbeknauwr,
ofte ghegorghdt de Sprouw, ende alle vyerighcydc
vmi Mout , ende I^eel te verdrijven , als mede

PIÏ3

om hetloffeTant-vleyfch te verftercken.gelijcfc de
tneer-gemelte Diofcorides getuyght. Die oock de
Wnm-befyen, fo in Bladeren.jonge Scheutjens.ende
Vruchten (te weten,eer fy rijpzijn) defclvige kracht
toe-fcbrijft. Dan defe en zijn evenwel fo verdroo-
ghende, noch te famen-treckende niet, als de Bra-
men.

Myrtus heeft in fijn jonghe Spruytfels, Befyen,en
Zaer,een byfondere kracht,om te verkoelen,famen
te trecken, het bloeden te ftelpen,de onftekinge der
Oogen, Rofe,Wilt-vyer,en diergelijke te helpen,de
Sinckingenteftuyten, en het uytvallen van't Hayr
te beletten. Den aen-wafch van de Myrtus, by de '
Kruyt-befchrijvers Myrtidanumgenoemt,istotaI
het verhaelde noch krachtiger.

Syfres-boom verkoelt ( hoewel den Arabifchen '
Avicenna van ander gevoelen is) matelijckihebben-
de maer foo veel wermte, als tot in-voeren van fijn
wrange fcherpigheyt van nooden was, gelijck Ga-
lenus getuyght: maer verdrooght feer, en is dapper
t'famen - treckende. Sijn Β aderen heelen het
Scheurfel, verdrijven het Springent-vyer.voortfet-
tende Swetingen, Bloet-fweren, roode Oogen, en
diergelijcke. Defelfde BIaderen,als oock de Noten,
zijn bequaem om alle wonden te heelen,en 't bloec
daer uyt loopende, op te doen houden.

Eyckn heeft in fijn Bladeren, Schorifen, èn Eyc-
kelen lelve, een matclijck verkoelende, doch fterck
verdrooghende, en t'famen-treckende kracht: die
noch krachtigher is, gelijck Diofcorides betuyght,
in 't Vliesjen, het welck tüflchen de fchelp.ende het
hout van den Eycken-ftruyck ftaet , ende 't ghene
onder de fchelp, de Eyckel-keerne bekleet. Wer-
den beguamelijck ghebruyckt op heete gefwellen,
alwaer galachtige,en fcherpe vochtighedê beginnen
na toe te fchieten. De leeghfte Eyckelen draghen
<5/i/-Niiiw,als oock eenige voofe.ende appels-wijfe
aen-waffen, doch die tot het verhaelde niet en ko-
men by de kracht van de Noten.

Granaten groeyen in heete Landen, doch meeft
'in 't Spaenfche Koninckrijck.'t welck den naem,en
't w^pen daer van voert. Sommige van defeBoo-
men zijn tam, die Granaat-appelen voort-brengen,
andere wildt.die gheen vruchten,maer alleen b oe-
inen en dragen. lek hebber vele fien waifchen in' t
Koninckrijck van Napels in Italien , en in Vranck-
•rijck ontrent Marfeiilejghelijck hieraf-ghebeelt is.
Defe Bloemen zijn bekent met den Grieckfchen
naem Balauftion. Sy trecken feer te famen, ver-
koelen, en verdroegen, fteucen het toe-vloeyen,en
liet Scheurlel. De Mont met het af-fietfel gefpoelt
ajnde, doet alle vochtighe gebreken van het Tant-
vleyfch , en Kele genefen, waer door oock de loffe
Tanden vaft gheltelt werden. Toe al 't felve die-
aen deGranaet-fchellen.doch met meerder kracht.

" L/v.iV«H<JTV.lJ . HJittJ. UVJl-IV , ----- . I^^USS^

Weft-Indyen,ende Peru. Werdt van G^^lJet^'
ftelt, droogh in den derden, ende kout m „
ftengraed. Doch gewaffchen
van haer weynige wermte, en kleyne icn^'^Sj ^^p
en werdt dan kout in den tweeden grae"· ^^^cJi^f"
is feer wrangh van fmaeck, ende t'i'^'^^^erdt
de, daerom oock te rugge-drijvende. ^jit-vy^'''
halven bequamelijck gheftreken op ^γ-,ννο''"''
voorts-loopende Sweringhen, „ïpfsff^^^f

heete Puyften, endeSwellingen; ende g
zijnde, op roode, ghefwollen, ende verre

banck in plaetfevan het oprechte

van onrijpe Pruymkens,Slehen genaervt,d>^^

ande by de heggen van felfs waifchen, ^^^
lijck m 't ftift van Wtrechr, ontrent Amefoo^
de Montfoort. Dit Sap tot kocxkens gf fwac^^i'

"J de Sonne gedrooghtziinde,heefrdefe'V'e jj^ck

die de Oude de rechte Acacia toe-fcb")^'®"'"
ick dickwils bevonden hebbe. „ ac&Ö·^'

Bjpocifiis, volght in allesdekrachtvan - ^t

dan valt, gbelijck Diofcoridesfchrijft.
meerder verdroogende, ende te famen-^f^^ ro^·)"
Het IS een aenwas,ofte uyt-was,die ge'

aen de wortelen van een kleyn Heeiier yati

naemt, welckers bladeren,

ende jonghe lio'^ ujete
den fdfden aert zijn. Wafcht, onder ^^Τ^ι,ι,β
Landen,veel in Spaenjen,enitalyc-n. J»
oock gefien ontrent Mompeiier in Langu^o

tidg^^^J-^.een Heefter, het welcke, gelijck Diofco-
Eeliick · ^^' groeyt'op fteenachtige plaetfen,
^^^oock bevondenhebbeindefteenachcige
Vran ?' ^'P^® genaetnt, die Italyen, aen de zijde van
w Duytflanr, bepalen. Wafcht even-

Van ^ hooger buyten de ghcmelte Stade

_ ^«Otnpelier. De AraKipi-c hphKpn her Snmarh

gheno ""P^^'^··· ^^^ Arabiers hebben het Sumach
wy, datwoordt wat intreckende,
cift;. · P^^ft a'. en defelve kracht, die van Hypo-
VrucLr de Bladeren,

^«^rdro fl' ' feer t'famen-treckende,

^en rnf ^ j " derden, en verkoelen tot iti

j^^Weeden graed.

de kr/4^ iatnen-treckende, ende te rugge-drijven-
teti van c uy tgevoert, door de Blade-

i^aos-v ^'^fil'^f», ofte Berbem, Uifvelen, en Queen,
f^«wijsopgeleyt. ^

^en Oiv werden in de Winckels geteet gehou-
Silver f/J^'^%"us,endeQLieen. DeSakenvan
Scbpnir Diachalcithcos.De Plaefters vooï
4 g'HDefenfijf,eomicis.
^taredelrt ipaer aen te wijfen, op wat wijfeen
*Οογρ·3ρ j ®^^-™'ddelen,in het tegenwoordige.ende
^frSft® befchreven. behooren in het

te werden.

pfoor en ί " toevloeyinge, die niet te

^«t Verhirl " begintontftekinge te maken,

afW 1 ^^^ wateren, ofte

''"•yden in't voorgaendecap.

^"ΙρΓΛί^'® ^^PP^" afgedaen mach
ι '^Sgen een Pap, van dezelviehe

6^Jaeckt:en fukks noch niet vofkomentlijck fcl-

bet fir4 ^^ g^"®' nu in dit capittel tot

Q^'we gebruyckzijn befchreven.
Wy Pj ^'jfe f^n^en maer in't beginfel ('t weick
tugge^j vergeefs wederom en vermanen) de te
ï'^aernier^?"/^ middelen moghen ghebruycken :
EveL^ i^L^^^^^O^yinge airede te vaft gehecht
f" dsfelvige oockin'tbe-

êeve4l".P'^^«'Wanneerdeftoffe,diedeontftekin-

' ^'"Chn^ r 1 iTTCaptrêi:
» Enckle *oekltvende htei-middden.

3 ■andere Blom, Stijf fel) 'Soww.

^'^'nia verdroegen, en het Moet ftelpen,als

' <^ortel, Bloet-fieen, Gefegctde ^erde,

Jyjn.

'ot ΓΛ MetaUen: <tls Loot, Loot-aer-

■-ηίΖ"^'"'^^^"^'r-fchuym.Loot-wit, fombhohx,

«3

PLuckende.of toeklevende Heel-middelenzijn
de gene, die op \^at deel des licfaaems fy geleydt
werden, de onfiendijcke j gaecjens van de Huyt vcr-
ftoppen, en toeplacken. zijn van middelmati<je,
doch wat meerder na de aertachtigheydt treckente,
ftoife, met eenige taeye vochtigheydt vermenghr:
fonder uytmuytende hoedanigheydt , in koude
ende hitte ghematight;ghemeenIijckfoetachtigb,
ofte fonder fmaeck, niet op de tonghe bijtende,
noch fcherp, noch fuer.nocb zout, noch bitter.
Hier door verftoppen fy al wat hacr ontmoet,
ende verdicken, onder defelve vermenght zijnde,
de dunne vochtigheydt. Daer zijn noch andere^
die met eenen verdroegen, en de vochtigheyt, die in
de fweringen valt, verteren. Sommige hebben daer«
cnbo ven een te famen-treckende, en verfterckende
kracht, en beletten het vervloeyen der Vochtighe-
den.

2 Van de eetfte foorte zijn de eerft-volgende.

Tertve is werm in den eerften graed, in de andere

hoedanigheden gematight. Heeft een raeye,kleven-
de , ende derhalven een verftoppende kracht, gelijck
Galenus leert 8. Simp. Het Ter wcnmeel, onder wit
van ey gheflagen, houdt deSinckingen tegen, ende
onder Sap van Bilfen-kruyt,de toevloeyingen op de
zenuwen, volgei?s Diofcoridesa./S. ofte Water, en
01ye,alwaer hyiock fchrijft dardeTerwenbloem,
in Mede glfékoockt, alle ontftekinghe bedwinght.
Suleks kan de ènckele Bloem ftercker uytvoercn,aIs
emeen Meel, dewijl defelve, gefuyvert zijnde van
e fchrale, ende afvegende Semelen, in dewelcke de
voornaemfte wermte van den Terweftecckt, veel
vetter, taeyer,endeklevender is:derhalven oock
de onfienlijcke gactjens van de Huyt beter kan fluy-

ten,en den loop der vochtigheden bequamelijcker

fteuten. Men kan daer van mede een Pap maken,de·.
felve koken in eenigh verkoelende Water, Soete-
melck, ofte fap van de kruyden in 't i capittel be-
fchreven. üyt defe fijnfteBIoeme werthetStijffel
ghemaeckt, het welck (gelijck Galenus op de aenge»
wefen plaets fchrijft) veel kouder en drooger is,als de
Terwe. Kan dapper toeplacken, en ftopt derhalven
alderley Vloet, ftelpt de Sinckinghen, verfacht dc
ontftekinge der Oogen, en gheneelt de Puyften, die
daer op voortkomen.

Boonen,noch groen zijnde, werden gehouden voor
kout en vochtigh: evenwel is het Meel van de 2he-
drooghde, t'famen-treckende, en feer verdrooger.®
de, waer van een Pap gemaeckt, doet de flappe, en
waterige ghefwellen flmcken, gheneeft de vochtige
fweringen der Borften, en doet voorts al 't gene wy,
van de Terwe gefey t hebben.

3 Wy komen nu tot dc toeplackende middelen,
die met eenen opdroogen , ende al de vochtigheden,
die fy in de wonde, ofte fweringe vinden,infweigen,

L en

Μ J.

en verteren, deibalven oock bequaetn zijn otn het
bloet te ftelpen.

Van alle oude tijden hebben de Egyptenaers de
doode lichamen van haer vrienden "gefocht: voor de
verrottinghe te bewaren, dezelvige rot dien eynde
balfecnende mee fodanige droogen, die de bedervin-
ge en verrottinge wederftaen,ende beletten.Hier toe
werde meeft gebruyckt Aloë, Myrrha, en SaiFraen,
als mede het iap van den Ceder-boom, ghelijck uyr
Diofcorides , ende Galenusbewefen isby Guilandi-
nus in fijn boeck van 't Papier m. 24. ende oock be-
veftight wert van Plinius in't 16 boeck van fijn Na-
tuerlijcke hiftotie op 't 11 capittel, ende het 24 op
het Waer door oock de boecken , die de tweede
Koningh der Romeynen Numa naliet, op papier
gefchreven zijnde, als fy met dit fap geftreken wa-
len, vijf hondert ende vijf-en-dertigh jaren gheduert

hebben, gelijck de gemelte Plinius getuyght in fijfi

15 boeck ende capittel. Ende hier van hebben de
Poéten ghenomen ,dat, als iy yet de onfterifelijck-
heydt weerdigh achten, feggen fulcks den Ceder-
boom weerdigh te zijn gelijck de Poet Horatius in

Arte: .

_ff eramui carmina fingt

FoJTe linenda Cedro. en PerfiM in fijn Schimp-dicht:

i.Cg Cedro digna loquum.
Het hout van defen Boom is mede van^dien aerr,
dat het byna nimmer en vermeluwe: ,ofte bederft:
waerom Salomon daer van den Tempel dede bou-
wen , en de Heydenen eertijdts haer Afgoden beel-
den daer van plegen te maken. Door fodanige mid-
delen zijn de ichamen naeenige honderde,ja duy-
fende van jaren noch zo verlch, ende fris bevonden
gheweeft ,als of fy maer even een dagh twee drie
gheftorven waren. Dit by zommige aengemerckt
zijnde, hebben gemeent, dat de vochtipheyr,die uyt
deze gebalzemde lichamen vloeyr^endegedrooght
zijnde dick werdti een recht heel-middel zoude we-
zen , om zoo van binaen, als van buy ten het bloe-
den te ftempen, waer toe fulcks oock door de banck
ingegeven wert de gene, die door vallen, flaen,ftoo-
ten,ofte anders, van binnen verzeert zijn. Dezen
Balfem heeft den naem vanMumia gekregen,ende
gekeurt by den Hooghgeleerden Ferneliusó. Meth.
3. (al waer hyin plaets van SafFraen Wieroock ftelr,
■waer op de Poët mede gefien heeft in dit versken:

Nee fiombros^ metuentia carmina, nee thm)
heet en droog in den derden gtaed, en wat te famen-
treckende. Dan werdt by ons dien rechten Balzem
zeer zelden uyt Egypten ghebracht: maer meeft
vley fch, ende been van arme luyden, wiens lichamen
(gelijck onder andere Matthiolus betuygt op Diofc.)
om de minfte koften , alleen ghebalzemt zijn met
Afphaltus, of loden-lijm, zijnde zeker fchuym, dat
de Zee aen ftrandt, ende regens de klippen opwerpt,
alwaer her,gelijck Diofcoiidee fchrijit^zo hart wert
als Peck. En de Arabifche Geneefmeefters-Av^j^ ^
na en Setapio.en kennen geen andere Murow, ^^
loden-lijm. Maer bebaiven dat Γσ

kracht niet en heeft die haer wert "^oegeic^re
is 't grouwelijck zoodanigen middel, ^ende"»
van binnen, te gebruycken, de graven te icn
de ruftende te ttoren, ende ons, met iomtn'ë per-
Indianen, tot wreede Menfch-ete« te jViU'

halven is't ongelijck beter,datmen in plaets ν „^^^'is

mia befight (ghelijck oock uyt Galenus by j.,

aengemerckt) het Oxycratum, dat is,azijn ^ .yen-
ter geloutertjhet welck door fijn koude,het vx
de bloet tegenhoudt, en door fijn erigh

ronnen ontdoet,ende verdrijft. Dan "'p^^eg^'
om meerder van de Mumia te weten
meke Paré in 't 9 boeck van de groote |j va"
op't 7 capittel, als oock Belloniusin't
fijn Aenmerckingen op 't 47.cap, Guyon m ^^pjtt.
van fijn Veifcheyde Leffen, het i boeck, e"/„ycg^"
alle by de Schrijvers in deFran^oyfcheiaJ^ '
geven. s-KO"^^

Corael (waer van breeder in de Ghe"^^
verhandelt is) verkoelt een weynighjtreckt „^(feiv

..........edwiïghtdeu^^cKe3

houdt het bloeden tegen, be^w^.-g,---- i

zuy vert de holle fweringen, ende neemt"
van de Oogen wech.

Bloet-fleen, is alzoo genaemt, na

matites, om dat hy bloet-roodt is, volg^"® ^a^u^
voelen van Galenus,daer in den ouden Th^^P yao''
volgende, ofte om dat hy den vloet oftel^^Lt^
j^loet kan ftelpen,, ofte oock omdathV^ Vo""^
ende gewreven zijnde,h€t water bleedigh I 'jjjcl'f'
de befte werdt gekeurt, die geronnen | St^®"
die morfeligh, ghelijck ende fuy ver is. "grgen^^^
groeyt van zelfs, en uyt de nature in vele p '^βοΐι^'
Arabyen, Egypten„Moren-lant, Spaengi^y ^^i^et
men, ende Saxen, meeft in yfere IVlijne"' ® „
de ftofFe van yfer zijnde , volgens de W»
van Agricola , ende andere. Die het y> fgndC^
vergulden , en konnen fulcks niet dude'^^)
bloet-fteen. Want degheflageneGoude-^ydatf
die fy om het yfer gheflagen hebben, ^c^
medevaftendeglat,even als de Scbüdcts^
Wolven-tanc. Hy heeft zo veel verkoeling
Diofcorides hem eenige wermte toefcbriJJ ^^ ^ eoo^
men-treckinge, gelijck Galenus we oor" gen·
derhalven bequaem voor de ghebreken '^f'^f

So fijn als ftof, op een marmer-fteen gew^^

onder wit van Ey ghcHagen, helpt de rou^^^ei

Α r

L ο f DER Η

kr^^u ^ ,dewiilfe van natuïen droogh is, heeft
iacht, omvoorHcel-middelgebruyckt zijnde, te
^^rarooghen. De gene,die daerenboven tefamen
^ckt ^ IS deekchügh van koude, en hoe fy meerder
tre t®^" treckt, hoefe meerder verkoelt. Somnlige
^ Zoo ^ ge het vel

^an ruckc,andere weynigh,ende eenigeniet
is ν^'εη. De gene, die op de tongh fcherpbijtende
• neeft een feer verhittende kracht, d^e gene die
'e weynigh hitte, en noch weyni-

Ll ' rnaer even op de tonge ghevoelt en werdt,
nochtans een afvegende kracht. Maer

4:q met een vettigheydtopdetongever-

J ^f^ï» ende niet fcherp en is,noch t'famen-trecken-
y'alle openingen,enftelpt het bloet.
defen aert zijn de volgende :

^erJe is driederley, eene die de Titnmer-
iak gebruyckcn, een ander, daer de Volders haer
Èof" fchoon maken , ende een derde die wy
die π ende , na de plaetfe, van Armenyen,

fchr f " in de Heel-konfte gebefight wert.Galenus
^^ 'Jit den felvighen 9. Simp. groote kracht toe, te
alle^V ' ' fijnen ftetck-droogende aert,

liQ ?®ckingen. Loop, ende Bloet-fpouwen tegen
tig ^ ' ^^ fweringen der Longen in de Teringe,cnde
^ Vuyle fweren des Monts, en Tantvleyfch geneeft.

hem oock zoo feer in de Peft, dat hy oor-
«len ï kranclcen ongeneeflijck te wefen, in

w V bleken dezen Bolus den Peft niet en verdrijft:
Aft - kracht hem oock toeghefchreven werdt van
1 l'JC'^la, Fallopius , Imperato , ende andere, la
oubett getuyght fulcks met verwonderingh (daer
, y droogh en t'famen-treckende is) door ervarent-
^yt bevonden te hebben.

J '^efegelde Aerdekomiuyt hetGrieckfcheeylandt
j^^Kinos, alwaer fy uyt een welrieckende put, op een
ftr ff ^^^snde, eens in't jaer op fekefen dagh {op
a^e Van de doodt, die buyten dien dagh graven)
Vetj ^^""ëiOote ftatye,eDde omftandigheden gedol-
fchg^®"'gehjck Ferrante Imperato,in fijn ïtaliaen-
(tiig /''"orye van fijn Natuerlijcke Geneefmiddelen
Stef /ji^^^pels aen my vertoont heeft) fulcks uyt
Dock λ ^reeder verhaelt J.32. Sogetuyght
^alenus 9. Simpl. al op fijnen tijdt de manier
Oock zijn, die om fulcks te fien, felver (gelijck
teyj^ ■ , ende Belloaius) in't ey landt ghe-

^'^yit is > ijtiiutnuay iti LcyjrtiJUt giit:-·

ghevvai^ fuy vcrfte van def#tèEife werdt fchoon
>iiochtd " welck in voortijden niemandt en
^n te, °^H.als de Priefter) ende om het water daer
atenlecken,infacxkensopgehangen, üyt-

genotne ^'^'^J^en, in facxkens opgehangen, üyt-
ïoecv],'^' ^nde gedrooght macckt men daer kleyne
^efer^ei ' die fy met eenige Arabifche letters

kingej, V's Bellonius befchrijft, in fijn Aenmerc-
«ae^ -^^ipehetSegel ('t welck de oorfaeck van den
^^δώη» ^^^ ander Aerde van Lemnos hiet)
"Oordigh opdrucken van den Turckfche»

E E L-K O Ν S Τ Ε

Keyfer,a]s Heere van dateylandt.ghelijckfe eer-
tijts ρ agh te dragen vaneenGeyte, alsDiofcorides,
ofte alsGaienus Betuyght, van Diana. Het welck,
al fchijnt het by fcmmige verfcheyde, het zelfdr- isl
dewijl die Godinr.e door een GeytepJaeh uyt'>e-
beek te werden. bfb

De Florentijnfche Geneefmeefters ftellen twee-
derhande foorten van Draken-bloet, te weten, het
eene , feker Boom-gomme ( groeyende in Porto
8αηΛο ,cen eylant in Afrijeken) waecvan Al.Ca-
damufto ghewagh maeckt in het i boeck van fijn
Reyfen, op 't 4 capittel, het ander,'t gefuyvert.ende

feronnen fap van het kruyt Achillea, ofte Geruwe,
et welck nochtans (hoewel fulcks Conftantinusen
Serapio zeggen) niet root en is. Andere fchrijven
't zelve te wezen het bloet van een Draeck, die van
een Olifant overwonnen is. So onièkerzijn wy in
de kenniife van het rechte Draken-bloet. Een
Spaenfch fchrijver Nic. Monardus meent het rechte
te befchrijven Simp], hift. 58. Alwaer hy ièydt het
lèlve iap te zijn van een vremden BoomjwafTchende
in Peru ende Weft-lndyen, die vruchten foude dra-
gen, (hierbenevens den Boom, boven gheheel, ende
onder opghefnedenjuytgebeeldc) in dewelcke een

draecxken beflotenis , foo konftigh van de nature
gemaeckt, dat het fchijnt van een feer konftigh mee-
fter uyt marmer ghehouden te wefen, waer na hy
den naem foude draghen van Draken-boom, ende
het fap van Draken-bloet, het welck by oock alle
kracht van het oprechte toefchrijft. Waer uyt feyc
hy teblijcken deonwetentheydt van de Oude, ende
vele Nieuwe, by welcke gantfch onbekent isghe-
weeft, wat Draken-bloet was ,ende waerom hec
dien naem hadde. Maer ick en fie nier hoe Mo-
nardus dit kan vaft maken j dewijl Weft-fedyen,
ofte de nieuwe Wereldt voor de ontdeckinghe

van Chr. Colombo, is aen de werelt onbekent ghe-
weeft. In dit gefchil mogen wy dit alleen voor vafl:
en feker houden, dat het Draken-bloet,her wekk in
tle Winckels daer voor verkocht, en in de Heelkon-
fte gebruyckt werdt, niet anders en is, als Bocken-
bloet, met den gemeken Bolus, en fap van Sorben-
boom, of t'famen-treckende, vermengt. Dit zelve
doet al't ghene, en noch krachtiger, a s wy van den
Bolus terftont hebben aenge wefen.

Plaejter, oock Gyps na het Griecx ghenoemt,
groeyt in byibndere Aderen, die loopende zijn dooï
deKalck-bergen van Syrien,Grieckenlandt,Italieti,
Spaengjen , Duytflant ,en eenige andere. Het moet
nat, gelijck Plinius feydt, gebefight werden · dewijl
het terftont verdrooght ,ende in fteen verhart, be-
quaem om in alderhande vormen te gieten. Maer
een Menfchen wefen, ghelijck de meerder-gemelte
Plinius getuyght.met over het aengeficbt de Plaefter
te gieten , ende dan in de vorme gefmoken Wafch,
ayt te beelden, is eerft aengevangen by Lyfiftratus,
de broeder van den vermaerden Lyfias. Een brave
vondt, ende die noch ophuyden gevolght werdt. In
de Heel-konfteheeft dePlaeftereen feer plackende,
ende verdroogende krachr: derhalven bequaem om
het bloeden te ftelpen, ende deontfteken Oogen te

thenezen, onder wit van Ey geflagen zijnde. Ghe-
rant, alfo het door 't vyer verdunt, is wel meerder
verdroogende, maer minder plackende.

Alle de verhaelde middelen dienen onder Azijn
vermengt, die felfs byfondere kracht heeft, om aier
ftoven het bloet terftont te ftelpen.

4 Wy fullen hier by voegen eenige Metallen, ofte
ghegravene Drooghen, deweicke placken, fonder
fcherpigheydt opdroogen, ende niet weynigh te fa-
men trecken.

öyt de twee foorten van Loot, wit ende bruyn, is
hetlaetft alleen gebruyckelijck in de Heel-konfte,en
werdt vanGalenus 9. Simpl. geftelt kout te welen.
Derhalven al wat met een looden ftock (gelijck ee-
nige verkoelende kruyden) in een looden vijfel ghe-
ftampt werdt, krijght daer door n,och meerder ver-
koelende kracht. Die oock vermeerdert werdt, als
hctljjot in Azijn ghevvaflchen is. Daer van wijft
de Grieckiche Diofcorides de manierein fijn vijfde
boeckop't capittel. In een looden vijfel water
gierende, fchrijft hy, ialmen met een looden vijfel-
itock foo lange wrijven, rot dat het water bruyn, en
dick werdt: dan falmen daer noch ander water by
doen, ende door een doeck fo dickwils gieten, ende
met water vervetllchen, tot dat her alle fijne bruy-
nigheyt afleyt. Het verkoék, verdrooght, treckt te
famen, maeckt vel over de wonden,bekt beginnen-
de ontftekinghen, verbetert alle quaetaerdige fwee-
fen, infonderbey t die op vochtige plaetfen, als aen 't
eynde van deDermeii, ende Lijf-moeder ftaen, ge-
lijck mede den open Kanckerj waer toe wel een

loode plaet dienftigh is,maer het Poeyerveel bi-
quamer, ghelijck ick, volgende Fernelius, dickwi's
ondervonden hebbe. lek fa]iijnbefcbrijvinge,om
hetfelve te maken, hier byvoegen. Her Loot we»
gheheel dun geklopt, eo dan ingantfcbkleyne fn'P-
perkens ghefneden, in ftercken azijn drie dagen g^'
weyckt, den Azijn alledaegh , foo het «oodign

fchijnt, afgietende; daer na uytgenomen,en
't vyer fonder branden ghedrooght zijnde, wef g-^j
een vijfel mbt moey ten gefiootcn, ende alfo
poeyer gebracht: feer fonderlingh om de ^^fU»
dige.ende ingekanckerde Sweringen te
enteiluyten. Gebrant loot doet al hetzelfde,"^
met meerder fcherpigheydt, als het niet
IS. Gewaffchen verdrooght en verkoelt: daü ^^
walTchen verdrooght wrel, maer en verkoelt je

rnpprrii-r.ohpmolri. rtinf^r^riA^^ „^rhdph vellC"-;

meerder-ghemelte Diofcorides verhaelt ver^^L'
manieren van waifen, waer van de eerfte r qoC
daeromoockin'tgebruyckgeblevenis. H^^ ^jjeo
dun geklopt zijnde, doet men in een nieuwe" a ^^^^
pot,tuflchen beyde Swavel ftroyende, diei"^" je,
fteeckt,ondertuifchen met een Ipatel omroef
tot dat het Loöt allegadet wel verbrant. is j^jgu
van den aert, ende gelegentheydt van't loo·^ te

by FallopiusdcMetall.22. t-fuV'

Plumbago,in't Griecx Molybdxna.na fij» " je
ne verwe genoemt, ende na fijn glinfterighey^ ' jac
DuytfchenGlants. oock Bley-ertz, nahetloo ^eel

fy Bley heeten,endeBleyfweyfch,hetweIc''j'^^^,

, is als Loot-fweet. Wy noemen het ^■'"'l'ose^
Het is een overfchot,dat op den gront van ^t,
blijft legghen, als in den felvighen, door bet
Gout olte Silver ghefuyvert is. Heeft n'^^ra^^j^
koelende, en t'famen-treckende kracht ,31«" jjjclc
gende Silver-fchuym, waer mede het and«s g ^^^^
IS, als Galenus fchrijft. Hier van is breeder
Agricola 10. de Nat. foffil. 10. Matthioiu- r
Diof <)0. Fallop. de Metall.25. en 26- IieC

Wanneer de Loot-ader, dat is, de Stee"'^ j,ec
Loot in is, in den oven gheftelt Werdt, dan el·
Loot, en vloeyter fuy ver uyt: maer
daer na eenighe vuyligheydt op.'ieweicsc
fchuym genoemt wert. Dit is van den len»
als de Loot-aerde ,en werdt mede bequameuj - gj
bruyckt fo by fijn felven, als onder Plaeltefs,
over de wonden te trecken.

Silver-fchuym heeft wel den "^^'"."fharey'·^^'
volgens de Grieckfche benaminge van H" „oeH"^·
ofte Lythargyrion, dat is Süver-ftecn (lo | ^.j^^re

van wegen fijn fteenachtigebardigheyt,ent

verwe: )dan komt medevanLoot,en ^^jj^als
weynigh van het gemelte Loot-fchuym· ^^^^ndert
het Loot de tweede reyfe verkoockt, )o j^^ot-
het ten deelen in Silver-fchuym, ten deeic ^^
, aerde. Is tweederley, hec eene j

Lithargyrium aureum,en by deDuytl^öeo ^^^^^

τ e genoemt, het ander va η Silvere.dat den naem
^y^eght van Lithargyrum argenteum , ofte Silver-
, en by ons üout-fchuym, en Silver-fchuyni.
"Och defe en verfchillen niet anders, als dat her
^oude, ofte gele, meerder kracht uyt het vyer ghe-
j. ocken heeft, en dien volgende oock een weynigh
ctierpigheyj deelachtigh is, het welck met waifchen
te werden. Ende dan verdroogen fy

^ yde in den eerften graed , fonder merckelijcke
Ver ofte koude, trecken te famen, fluy ten, ende

Vullen 't gene te hol uytgegeten is.
en V van bedorven Koper, Koper-root komt,
V Yfer roeft, fo geeft het Loot met Azijn ver-
ftJÏ'^'ght, ende bedorven zijnde, van hem een witte
^e wy na het Latijnfche woordt Cerufi noe-
dc^f· ende na de ftofFe ende verwe, Loot-mt, gelijck
jj .Italianen niet alleen Ce-rufa, maer oock BiacM, en
't^'^'^f (vanBMwco) en de Spaengjaerts B/dw^m^.
die V oudt, dat de Vrouwen met de Cerufi,

?eKi ghemaeckt werdt, haer aengefictit

hebben,waerom fy oock Cerujfat^ {Ma-

et) j Ceruffata timet SabeL· Solem. )
ggjj^^^i^ufe in Latij η F ucus, en in 't Fran9^oys Fari

oJP^ Gfieckfche Diofcorides befchrijft de maniere
full , toe te maken: die wy hier wat nadei

Ineenaerde Pot leggenfe eenige
ken δ" gieten fy daer fo veel- van den fterc-

\ Azijn op, dat de tacken een hant hoogh boven
J'iven, dan leggen fy daer over dun geOagen Loot.

pot met een aerde deckfel, op dat den Azijn niet
"iQudevervliegen, gheftopt zijnde, werdt dë^So-
^^rs in de Son ghefet, des Winters op een ο ven,ka-
^"el, ofte forneus. Die het Loot vijlen., openen de
oc over den thienden dagh ,en dat fo lange tot dat
t Loot allcgader vergaen is i die het niet en vijlen,
plaf En ais fy fien, dat al de gheklopte

nigj.^"' ^fi^e bladeren,, door de kracht van den Azij η
Pot en zijn ,.dan fluy ten fy wederom de

ϊο^ν^^'^^'Ρ'^'· ^y altefamen ve£teren,ende

Welrv^u vergaen. Dan werdt het fuyver nat, het
^ero ' ge'^'®"^ i het klevende, daton-

iijjj ƒ · Bï°ncfinckt,in eenen anderen pot gegoten
ftoor gedrooght. Hier na werdt het ge-

On h' gemalen, en dan gefift.
getnL t wijfe wert de Cerufe van bruyn Loot
genoni ' '^swelcke alleen in de Heel-konfte aen-
ftifj, n'®"is,endeverkoelt, verdrooght,treckt te fa-
%dt r p!ackt,en ftoot te rugge,recht ftrijdende,
ielvp ^'"fnus, tegcws het Koper-root, hoewel het
by met Azijn bereydt werdt. Hy doet daer

root V S^brande Cerufe in Sandyx, dat is, Bergh-
niec^ j"««tiwaer door het wel fijnder, doch
ichep^n- Λ ■ ^"^ermendekonde wefcn.De Latijn-

Virgiiius oiaeckt Eclog.4. daerghewagh

17

vaii, en wert by Servms, en Vergiiius Marcellus vol-
ghende Plinium op de gele verwe vaneen ander
menglel, geduydet, die beantwoortkonnen werden
uyt Fal!opius,deMetall.28.De verffen van Virgilius,
üaendeop den gulden tijt,zijn de volgende:
Ιρβ fid in pratü artes jam fuave ruhenti
Murke,jam croceo mutabit vellera kto .·
Sportte fua Sandyx fafcentes vefiiet agnos.

Pomfholyx.dit de Winckels verkoopen,is het
rechte Tutia van de Arabiers, en dat fy voorTutia
geven, is het Cadmia van de oude Gheneefmeefters,
Het beftaet uyt defijnftevoncken, die in de Koper-
ovens,als een belle (waer van de naem van Pompho»

lyxin't Griecx komt) opvlieght, ende boven blijft
aenhangen, Waer van breeder te fien is by Diofco-
rides in't J boeck,ende 46 cap. Matthiolusinfijn
Uy tleggingen, Fallopius de Metall. i ?. en Agricola
j.deNat.foffil. ii.en 10.14. Het is wit en geheel
licht, waerom't ghemeenlijck Nil album, ende in
Duytflandt Nkhtes ghenoemt wetdt. Hadr. lunius-
meent dat daer van deen komt het fpreeck woordr,.
Nithtes ifi in dit atigengtit, als of men feyde, dat Tu-
ria goet was voor de Oogen „als voor de roode en
loopende niet beter zijnde. Want het verkoelt,ver^
droogt,treckt te famen, fonder (gewaifchen zijnde)
eenige fcherpighey dt, heelt alle vochtige ende vuyle
Sweringe,en fiuyt de Wonden.

5'|wi?«»aer .fcheeltniet van Pompholyx , als alleen
in fijnighey t. Want het komt uyt de grove voncken
die op de vloer van de Koper-ovens nedervailen :
waerom het oock fo zuy ver niet en is, maer grover,
en bruynder, derhalven genaemt in de Winckels Nil
grifcum.en in Duytflandt Gr^atfJ-wick. Het heeft
dezelfde krachten van Pompholyx,behalvendat het
wat meerder te famen treckt.

Cadma is tweederley, door de nature van felfs
gegroeyt, ofte door de konfte gemaeckt. Dena-
tueriijckeiseen fteen Lupis Calapinaris genaemt, in

Duy tflant Kobelt, en in onze WmcküsWuteklmey.
Komt veel in Bohemen voort ,en maeckt het root
Koper (het welck fonder den zei ven niet te fmelten.
en is), geel, en vermeerdert het zelve een goet dee],
g;helijck onder andere den Calmis-bergh,ontrent
Xken, ghenoegh uytwijft. De ghemaeckte Cadmia·
groeyt mede boven aen de Koper-ovens, en is gro-
ver, meerder verdroogende, en t'famen-treckende,.
als het Spodium. Dan de natuerlijcke is minder
verdroogende: maerGebrant,en dickwüs met azijn
uy tgebluit, ende gewaffen, en dan op een marmer·^
fteen kleyn ghewieven, verdrijft den brantvande
ontftekene oogen, en verteert de vochtige gefwei»-
len. Die hier meer der bericht van beseert, mach dc
meerder-gemelte Geneefmeefters nafien.

^«^wjf^s werdt,om haer ghelijckenifle.die fy
met bet Loot heeft .onder de Loot-middelen bc-
Ichrevcn van. Diofcorides y. co. met den naem;

tj vaa

van ScÏtHmï,endeSubi, ghelijck oock van andere
Grieckcn. Plinius, Marcellus, ende andere Latijnen
noemen h t daer na Sribium. Maer de Arabicrs
Achtman, waer van de Chymiften gemaecfct hebben
eetft Achmaditm ,en ten laetften Amimonium , mex.
welcke benaminghe , als oock by de Arabifche Ge-
neefmeefters Serapio, ende Avicennagebruyckt,dit
Metal in de Winckels alleen bekent is. Het is van
verwe den Loot-fteen feer gelijck, maer veel witter
ende meerder blinckende. Is tweederley .Manne-
ken en Wijfken. Het Manneken , feydt Plinius , is
•wat rouwer, lichter , zantachtiger, ende minder
flickerende. Het Wijf ken in tegendeel, blinckt,flic-
kert, is morfeligh, ende ghereten. Werdt gegraven
uyt de Silver-mijnen, onder andere Landen , in
Duytflandt ende Bohemen. Eertijdts placht men
het gegraven te ver!:oopen,maer tegenwooidigh het
gekoockte. De wijfe daer vanis by Agricola aenge-
wefen in't 9 boeckdeRemetallica. Her verkoelt,
tteckt dapper te famen, verftopt. Werdt derhalven
bequameiijck vermenght onder de Oogh-falven,
om de Sinckingen ende loopen van defelvige tegen
te houden, te weten het gekoockte,dar geen fcher-
pigheyt en heeft, ende ghelijcke kracht met het ge-
brant Loot. Gemengr zijnde onder verlchen Reu-
fel, maeckt dat het ghebrande geen puyften op en
werpt, ftilt de quade Sweringhen, ende belet haer
voortkruypen. Sommige Vrouwen befigen't felve
om haer Wijnbrauwen truyn te maken.

Aluyn is gelijck vele andere Metallen, ofte door de
konfte ghemaeckt, oftenatuerlijck, waer van ver-
fcheyde Mijnen zijn in Spaengjen , Duytflandt,
ende italyen. Bembus in 't 4 boeck van fijn hi-
ftorye van Venetyen fchrijft, dat hetaldaer met
enghelooflijcke winft van de eygenaers ghegraven
wert by Caftello ,'ende Leandro Alberti, gelijck ick
oock felfs-gefien hebbe, tuffchen Napels, ende Poz-
Kulo. Hy befchrijft mede in fijn Italiaenfche be-
fchrijvinge van Italyen, deiè cianiereom het iêlve
te koken.Sy branden de Aluyn-fteenen in een oven,
ende dan gieten fy daer over Put-water, daer on-
trent zijjide. Als de Steen fo eenige dagen geweyckt
ïs ,dan vergaet hy totaifche. Waer uyt ly daer na
een Loogh trecken,het welck fy gieten in houten
backen, in dewelcke wat geftaen hebbende, wafcht
den Aluyn allencxkens aen de kanten, niet anders als
■Vs-egels, ofte Criftal. Te Luyck doen fy daer Piife
by, ende fonder defelvige foude fy nauwlijcks Aluyn
konnen maken, Hetfelfde ismede vanltaliaenfch
4 by Fernshte Imperato i j.

del!' Hift.Naturale 12.

Den Aluyn doet dienft aen Gout-fmeden, Ver-
wers, Druckets,en Heel-meefters

De Goutfmeden befigen Aluyn.' om haer Gout te
iuyveren, enüe raet de bladeren het Koper te vei-
guldea.

De Verwers zieden haer Wol, ende Lakg^^
in Water, daer Wuyn in ghefmolten is,
fy de Verwe eerder vatten, ende langher ο

•ί®"· j doof

De Druckers doopen haer dun , los, . ^jaei
vloeyent papiei· in Aluyn-water, het „efl.

door zo vaft wert, dat het den inckt kan jy

ende voor Schrijf-papier veiftrecken, het W
Planeren noemen. óöi

De Heel-meefters ghebruycken den Aluy^^^^e

door fijn verdroogende , ende t'famen-tre jg
kracht, het gefwollen, ende pappigh pde

flincken, en op te droogen, de lolfe, ende leute ^^^^
Tanden vaft te ftellen, het loopen van 't Bl'^.^^ojeii
breken van Puy skens, ende het dragen van tie
op te houden. r hvr"'^''

Buy ten de verhaelde ghebruyckenheett nr^ jgu
een fonderlinge kracht te benemen, ende te J^^^ap
dat het geen brant en maeckt. Welcke we^e ^^^^^
fommige Velt-overfte wel te pas gekomen
van wy een exempel lezen by Agellius ^v.poeO
Attic. ï. uyt een oudt ende achtbaer fchrijv" ·
L. Sylla het Landt van Athenen beftorinf^jjhti'
Archelaus, den Overften van den Koning" e^
dates de plaetfe befchermde , foo en ^^-"ι,οί^
houte block-huys, dat aldaer tot verwe^"|pae»
gherecht was,ronts-om met vy^r omheltt
niet in brant gheraken : om dat het van A^ j,j|fe
met Aluyn beftreken was. Welcke gheftW^^j da^
wel tc ghelooven is , dewijl bevonHen w ^^cK
Aluyn niet alleen het branden en belet, ci^^^feKÊ"^
den brant uytblufcht. By Babylonyen g^^^^otiif^^
lijmiNaphtha ghenoemt, in het welcke dit ^ ^^
gheipeurt wercft, dat de ghene, die daer
fmaert-is, het vyer na hem treckt, endedat ο fjef
met gheen water uyrgeblufcht, maernocn^rijiui'
ontfteken werdt: dan om den felfden be'

fchen , is noodigh Slick ofte Azijn.

quaemfte is Aluyn. Om fulckste.verfoecKei ^^ ,,eE

Alexander de Groote , zéker joncxkeO j^jatid^
lijm doen beftrijcken, het welck terfto"^
rocht, met het grootfte gevaer des levens,^ ^^
lijck voor-komen is door den Aluy"»
den brant gantich geflift werde. meflg^

f Uyt de verhaelde Enckele werdeo" ^^^, te
middelen in de Winckels ghereedt
weten , Plaefters, ende Salven , als Empi· j^^rpfa,
vum, Diapompholygos, Ung. Albu!"'^ jibfuf-
Nutritum , Diachalciteos, ende Exif^^L Φ^Κ
Ghelijck elck Heel-meefter , na byfonoe
gentheydt der ghebreken, een bylono-
middel kan bereyden , uyt de verbaei"
Ie,

LOF DER HE

Hen I V. Capittel.

• \ ^ijHHknde midiekn, door veffochtendekficU.
fickite, als Maluwe, Htiemjt, witte J-elye,Camilkn, Me-
y'ote, Lijn-^i^aet, Fmigmck, Melek, Boter, olye, ^man-
■ ^'-obiej Wollc-vet, Smeer, Verckens-reitfei> Kmfs-vet,
ponder-vet, Ganfen-vet, Menjchen-vet, Mergh, Herts-

I t'^èf^teckte, ofte men?el-middekn.
^ om te gebriijcken.

pijn beftaet in 't ontdoen van 't gene te fa-
gK ,ίΓ^η ghevoeght is, en dat is de naefte oorfaeck:
leeV*^^ het middel, 't welck die wechneemt door
eve„'^■"ftïijdende kracht, de pijn recht ftilt, maer
^^^efeiet pijn-vetlachtende genoen^t werdt, dan
Vetf" de oorzaeck blijvende, de pijn alleen

en verfacht. Sodanigh middel is ofte gema-
ften ' ^^^ ons lichaem ghelijck, ofte werm in den eer-

fijn van ftoffe,
^alv (fo genaemt na den Latijnfchen naem

wederom komt van'cGriecxMalacha,
ü^fg, "^en feydeverfachtende, waetom fy oockby
teer Griecken Akopos, dat is, pijnftillende ghe-
w^tdt) is vochtigh ende ilijmerigh, met een
«n ^ matige wermte j dethalven verdeelende,
haj^^w-naakende. Het affietfel is bequaem tot de
^^^Jgheydt van de Lijf-moeder, krimpinge van de
rouwigheyt van de Blaes,'t zy
im^ °'"nen dooreen Clyftetie inghefpeut, ofte van
aJ , geftooftrin welcke maniete het alle harde
I 'wellen kan verfachten. De bladeren van Maluwe
«K^oden ende geftooten, genezen het Wik vycr.en
jj ® hcete opdiachtigheden, als oock deverbffent-
Noch heeft dit kruytby fonders, dathetop-
^ten van eenige angelen, die door Spinne-koppen,
ofte Byen gedaen zijn, geleyr, de pijn ver-
hy gelijck Diofcoridesghetuyght 2. Hi.alwaer
byvoeght, dat de gtftampte bladeren met
hjf a X^'D^engtjCn op de huyt geftrcken,deièlve vooï
j^^^ken van ibdanigh ongedierte bevrijden.

' «aew/r ( in öe Winckeis
den ''^"^ckfchen Althéa bekent) is werm
^eten i S^aed, ende een wey nigh vochtigh, te
Want, volgens de getuy-
^atdron" ^^lenus, zo zijn haer zaet, en wortelen
«hey^ "ge^als oock fijnder van ftoffe. Sy ontdoet,
^«rdrijk en vermorwt alle hardigheydt,ende

ïfij, ''^"Herten en ontilekingen.
^^^lijckry^^^ heeft in fijn bladeren, ende wartels,
Galenus ghetuyghen, een
afvegende,tamelijck verdouwen-
br^dév^» verterende kracht. De wortel ghe-
k ^'erbran t""" O^ye van Rofen gemenght'geneeft
f y'Jt doe 1affietfel, pap ende flijmerig-
®"®gefwellen tot etter komen ,enver-
^ïeenen de pijn, die door het rijpen der

Ε L - Κ O Ν S Τ E, 19

. vochtigheyt veroorfaeckt werc, By ons is de wor-
tel, alleen in 'tghebmyck rdandebladerea werdeii
tot het verhaelde oockdienftigh gehouden, en tot"
alles krachtiger, van FIrnelius, hecfap uyc de bloe-
men geperft.

Camillm zijn matelijck verwermende, en een vvey-
nigh verdroogende, fijn van deelen, ende derhalven
krachtighom al 't genein een ghetrocken is te ont-
doen, en te ontfluy ten, alle harde ghefwellen te ver-
fachten, morw te maken, te doen verdwij nen,oftos
etter te komen, de rauwe vochtigheden te doen rij-
pen, ofte te icheyden.

mirteckgndf J{la'veren,oRe Melilote, ende na dea
Grieckfchen naem by fommigeMallootegenoetnt,
is werm en droogh in deneertten graed, met eenige
t'famen-treffkinghe. Evenwel heeft fy noeh een
fcheydende en verterende ^ als ook een rijpmakende
kracht. Sy verzacht alle ontftekinghen ende heete
gefweilen,inibnderheyt, gelijck Dioicoridesfchrijfry
die aen de Oogen, Lijf-moeder, Schamelheyt, ende
Eynd komen, alleen in foeteWijn ghezoden, enda
opgeleydc, ofte met doyeren van gebraden Eyeren^
Meel van Fenigrieck, Lijn-zaet, of Terwen-bloem
gemenght.

Lijn-Tytstis (ghelijck Galenus fchrij ft 7.Simpl. )
werm in den eeriten graed, doet fcheyden ende ver-
morwt alle heete, fo wel inwendige als uytwendige
gbefwellen, het meel met Honigh, Olye, ende een
weynigh water tot een Pap ghekoockt zijnde , als
Diofcorides getuyght 2.96. Defelfde voeghter by,
dat Lijn-zaet met Looge veripengt, rijp maeckt, en
doet uytbreken, ofte vesdwijnen alderhande fwe»
ringen, ende harde gefwellen achter de Ooren (Pa-
rodites ghenoemt) aen den Hals, ende andereleden
des lichaems. In Wijn. ghekoockt, fuyverthetde
fweringen van 't Hooft, ftilthet Wüt-vyer, en ver-
drijft alderhande vlecken.

Fenigrieckyitx^t alleen gebruyckt in fijn Zaet,het
welck,volgensde getuygenifle van Galenus S.Simpl.
is werm in den tweeden, ende droogh in den eeriten
gïaed. Het Meel, fchrijft Diofcondes 2.95·. heeft
een lachtmakende, en verdeylende kracht. In Meds
gefoden tot een Pap, doet fcheyden alle inwendige
en uytwendige gefwellen.

MekkysLU alle vremde hoedanigheyt, fchrijft Ga-
knus 10.Simp}.ontbloot zijnde, iseen verfachtend
Heel-middel, bequaem yoor de fcherpe,en bijtende
Sinckinghen, infonderheydt der Öoghen,deielvige
niet alleen door haer wey fuyvereerde, maer ^ock
door haer vettjgheydt verfachtenüejwaertoehes
Sogh van een ghefonde Vrouwe ,verfch zijnde,al-
deibeft, en het menfchen lichaem aenghenaemtt is.
Doch alle Melck rijpt, en verlacht, voornamelijck
^oeye-melck; onder wit van Eygeüagen verdrijft
de roodighey t van de oogen, en verfachc alderhande
oweriugen,

Sotsh

Bef?r,een derde deel van deMelck zijnde, heeft
veel van defelfde krachten. Want, ghelijck Galenus
wel fcbrijft in 't gemeke boeck, is van aert verfach-
tende, rijpende, en wat verdoüwende. Sy en geneeft
maer kleyne, ende in teerelichamen voortkomende
ghefwellen. Op het Tant-vleyfch van de kinderen
geftadigh geftreken, doet de Tanden rafler uy tko-
men.

Olye, is het vet fap der Olijven, daerom gemeen-
lijck Olye van Olijven, ofte van Olijf genoemt, een
vrucht van Olijf-boom, waer na fy ooek den naem
treckt van Boom-olye. Defe uyt rijpe Olijven ge-
perft, ongezonten, ende niet te oudt, is matelijcken
werm, verfachtende, ende vochtigh-makende, een
recht middel voor de vermoeytheydt, ende om het
lichaem rap, en fterck te maken, Waetom fyoock
in voortijden by de Griecken, ende Romeynen ghe-
bruycktis gheweeft.om de lichamen van de gene,
die een ftercke oefFeningc aennamen, ofte in 't öadt
gingen, daer mede te beftrijcken, gelijck breeder te
fien is by den Italiaenfchen gheneefmeefterMercu-
rialis i. de Arte gymnaitica 8.

Olye van Soete Amandelen is tot alle het zelfde be-
öuaem, en noch krachtiger.

Vet van Vuyle; en Ongewaffchen Wolk, ofte mik

met der YffC/^e», heeft een verwermende,verzachten-
de;, en ontdoende kracht. Verfoetalderhandepijn,
infonderhcyt van geflagen,ofgepletterdeIeden,'t zy
alleen, ofte met Olye van Rofen, ende een weynigh
Azijn opgeleyt.

Alderhande Vet,oÏK Sweer.het welck fijn van
ilofFe is, verzacht de pijn.en verfoet de fcherpighey t
van de vochtigheden. Datvan Wilde Dieren geno-
men werdt, is mede verdoüwende, en verdrijvende,
maer van Tamme valt grover en vochtiger.

i^f van S0ijnen,oiieVercksns-reufel, heeft defelfde
kracht van den Olye, behalven dat het noch wat
meerder verzacht, ende rijpt, evenwel fonder eenige
hitte, als onfe natuerlijcke wermte zeer ghelijck
zijnde.

l^lfs-vet is wat wermerendroogeralsdeVerc-
kens-reufel, die het anders in krachten navolght.

Hoender-vet heeft noch meerder vermorwende,
en verzachtende kracht, en ftilt de bijtende fcherpig-
heyt der vochtigheden,

Ganfen-vet is wermer,en fijnder van deelen,als dat
van Swijnen, ofte Hoenderen, en kan dien volgende
beter verfachten het gene dieper fteeckt.

Menfihen-vet, ghelijck het tuifchen al de Smeren
middeloiatigh is,fo heeft het oock tot alles een mid-
delmatige kracht.

][dergh verfacht alle hardigheyt.De befte is Herts·
Μετφ, daer na Kalfs-mergh.

3 Hier van werden gemaeckt Olye van Camil-
len, van Leiyen , van (bete Amandelen : Stovingen
van de wortels van Leiyen , cn Huemft, de bladeren
van Maluwe. De bloemen van Camillen. f

liloten. Van defelve geftooten wert een Pap D^w

met het Meel van Lijn-zaet, en Fenigrieck m ο
temelck gekoockt, ende daer dan onder
verfchen Olye, ongezoute Boter, Mergh,otte ^
fel. Men kan oock een Pap bereyden van een κ w
Wittebroots, in werme Melck geweyckt, ena ^^^
vermenght met het taeye flijm, dat met ^fte
ter getrocken is uyt Huemft-wortel,Fenigrieck ^^
Lijn-zaet, daer by doende twee doyeren, e""
vierendeel loot Saftaen, . „»a

4. In 't ghebruyck van defe middelen, die a^r
verzachten, fonder de oorfaeck wech te " .ght

dient wel gelet, dat fy niet alken, en onverin »j^

gebefight en werden op lichamen , die geh^' ^joot
rijck, ofte volquade vochtigheden zijn. y^^de^^'
haer verfachtende krachten verflap^n ν j-ef^
daer fy opgheleydt werden, het welck dan ο ^^^χ
meerder vochtigheden ontfanght, en
door het oock de fpanningh ende pijn
Derbal ven is 't goet, dat in fodanigen ge'cg^" ^et*
onder deièlve wat t'famen-treckende
den, doch weynigh. Want ghelijck de veiz^^^ ^gjc
middelen de pijnige deelen doen verflapp^ | pef'
door het telamen trecken de pijn verdubbe ^^jijlc
halven fal dit de mate zijn, dat de finckinge i»- ^^
tegengehouden, de fwacke deelen verfteic"'»
pijnlijckheyt verzacht wert. ^^^^^^^^^^

Het V. Capitte],

I PynftilUttde Miidelen ,doi)rvtrdooveniekricl>K^^(ifi,
ζ EnckeU , als Bilfea-kruyt, Scbetrlmk , /^o"*' "
Hed.Ofium, Nacht-fihade,Stomp'wfcb.

3 Mengel-middekn.

4 Maniere om it Gehmjcken,

Ν Α dat wy aenghewefen hebben de
door dewelcke de pij η verzacht wef*^ · jfcV®'''
wy nu komen tot de gene, waer toe piet'f

ende als gedwongen wert, wanneer de «""^jUen^®
helpen, te weten, de verdoovende. Deze .^jgc^i^
pijn , niet om dat fy de oorfaeck (vvaer J" j,ten:
ghenefingebeftaet) wechnemen «""^^^wacht''^

maer om dat fy door haer verdoovencte» ^^^^ei
gevoelen van'tpijnlijckdeelzoovcrdoove .

zelve,de ptickelende oorfaek vanPÜ"."'"

wert. Dit verdooven en gefchiet nKt , „ JjeP·'

byfondere kracht.

maer door een byiondereKracta· ^

ben de Grieckfche Geneefmeefters onge") ζΐ,η,

fchrijven, dat alle verdoovende middeien ^^^ ^e

ende daerom oock de Arabifche, twei ^gen.
nieuwe gevolght wert, met de alderheet^

als om haer overgroote koude te maugen, ^„„i.

vermer,gen ; felfe met het badende EupH ,

in't mengel-middel,Phüonium Romanumg pae?

LOFDER H

fmae Opium met fijnen feer bicteren

L· ^cle ftercken reuck (waervanbreeder in
P' genoegh

^eM evenwel de pijn, ghelijck terftoni fal

t>e Η ^^"S'^ewefen, boven alle andere verdooft.

«oogh-geleerde, ende Meer-gemehe Fernelius,
Vt-'^-fneefteryanHendrick de 11. Koning van
i'^'^ï'iick, ftaet toe.dat alle verdoovende midde-
otigu^PP^ï kout zijn, maer dat fy evenwel door die
4o°^™atigheydt de pijn niet en verdooven, dan
byfonderen aert. W«nt, fchrijft hy,
^ïti R V ■ Donder-baert, al is hy kouwer

iij^j '^n-kruydt,fo kan hy op eenigh deel geleydt
Voegu' niet verdooven. Ende daerom

gtoo ? ^-Μεώ.ζγ. indeGichte, alsdeovvir-
dta» ^^ P'i" en verfacht, by den felveii,en Man-
icen Opium,infönderheydt in heete gebre-

^«n. w ^'^^ft^i'ende, dat Opium kout foude we-

a gF-^^nhet tegendeel waer is.
iact k /^"-^''«yrff. te weten, dat witte bloem.ende
«iieijap F' verfacht alle onftekingen.ende de pijn,
«apij J,·^ verweckt werdt, ghelijck in het eerfte
Duretius, Gences-meefter
van Vranckrijck , doet fijne ver-
^elcV^ α matighen met foete-Melck, met

^cve» hy verklaert de Gicht- ·

-pijnc ver-

ie abcn:

De hl van den eygen aert.en noch kouder,

blog ^^fen.als oock het lap uyc defelvige.ende de
brp j gheperft, zijn feer verdoovende, waer van

^«er te fien is in 't 24. Cap. van 't eerfte Deel.
^^andrageruy ghelijck Galenus feydt, 7.Simpl. ver-
ijl 'l'': in den derden graed. Het fap uyt de wortels,
Ij^yeren.ofte Appelsgeperft,ftilt de pijne,ende ver-

alderhande vyerigheydt.
to^^"' verfacht in fijn af-fiecfel van bladeren, ende
nJ®">aWerley brandt,ende de pijn daer uyt ont-
dooff ® · noch meerder werdt defeifde ver-
p' Opium, ghelijck breeder verhaeh is in 't
^i^^Ftel van't eerfte Deel.
Wy ^^"''fchade is mede van den felfden aert, gelijck
Sioto ^^P· hebben aengewefen.

ghenK^T'^^^' wert onder andere plaetfen gevan-
endec^^^'^'^Wle in Vranckrijck,ende by Vcnecien,
Qnfen β in Italien,heeft eenige gelijckenilTe met
Pliita'"^ogh· Theophraftus, Arittoteles, Galenus,
«nde V P'inius, Avertoës, Albertus,Bellunenfis,

andere, getuygen, defe Vifch foo

ofteveV® , dat hylelfs door het Net,

ktacL daer hy mede ghevangen werdt, fijn

nia,ci "yt.gheeft, ende de Viifchers handen doof
fchudj ' ende haer ghevoelen beneemt, ofte een
^y bv t)even daer in verweckt; waerom

WaT Tremolo, ende by die van

^e Spaen^'^^'^'^aghenoemt wert, gelijck oock van

^"g'aertsTremilega, van deDuytfchen,Zu-

EÈL-KONSTE. at

terling, Zitter-fifch.SchlefFer, ofte Kramp-fifch,als
Kramp verweckende. Soo kontien wy hem in onfe
Tale Kramp, ofte Stomp-vifch noemen, die in bet
Latijn den naem heeft van Torpedo. Den Olye
daerdefe Vifch levendigh (want doodtziind«,en
heeft hy die kracht met) in geftickt is, verdooft het
gevoelen, ende neemt alfo de pijn wech. - ,

3 Wt de verhaeldeEncke en werden toe-ghe-

maeckt Philonium B^mnum , de Pillen van Honts-
longhe, Populioen-falf, Olye van Bollen, Bilfen-
kruyt, ende 'tgenc de meefte kracht heeft. Opium,
ofte 't 'gene daer uyt getrocken wert.

4 De verhaelde middelen, als fy niet te fterck:
oft te veel opgeleydt en werden, konnen by noodt
(want buy ten den felven dienen fy beter na-gelaten)
bequamelijck den brandr, ende onftekioge van ge-
fwellen, fweringhen.ende anders, wech-nemen, als
oock de pijn, die uyt defèlvige veroorfaeckt. Maer
onmatelijck ghebruyckt, fouden fy het pijnelijcke
Deel verderven, ende gantich van ghevoelen, ende
leven berooven.

" HeTV l7Ca"pttcl.

t Vtrfackendt, ontdoetidet lucht-ghmndt, ende •vmemde
Heel-middele».

% Encktki als tyn-^iet, Fenigrieck, mtte wyngdtft, wilde
Concmmers, Lifcb, Hitdich, Schaeps-welte, ReuJH, Vet,
Mergb,Lada«um,Haffi,Sagapemm,GalUmm,^m>m>·'

ttiacKm, SdtUium, Styran, Tacamahaca, <kramtit, Q^t-
fanax.

3 Toe-gmatche,ofte mengel-mdieltn,

4 l^ccbt ghebruyik.

X

WY hebben dus verre befchreven de Heel-mid-
delen, die meeft ftrijdigh zijn tegens de heecè
ghebreken. Derhalven fullen wy nu aenwijfende
gene , die de koude verfachten, ontdoen,en luchp»
geven, te weten, harde gefwellen, uyt koude, ende
gheronnen vochtigheden vergadert, en op-gewor,'-
pen zijnde. Soo dat wy voor een vcdachtenda
Heel-middel eygentlijck rekenen,niet dat bet gene.
door menichte ghefpannen is, ont-laft, ofte tgene te
feer verdrooghc is , vochtigh maeckt: maer hec
welck dat gheronnen is, ver.varmt, ontdoet, ende
lucht ghevende,doet flincken. Soodanigh ismate-
lijck van ftoife, niet warm boven den tweeden
graed, (op dat het door fijn hitte, het dunfte van de
vochtigheydtuyt-treckende, het overighe nieten
foude verharden ) vermenght met een luchtiehe
vochtigheydc,gelijck rijpe 01ye,ende Vet van %en
gematight Dier, uyt dewelcke geen fcherpigheydr,
ofte eenige uyt-itekende hoedanigheydt, maer al-
leen een foetachtige vettigheydt geproeft en wert.
Dan defe zijn maer enckel verfachtende. Andere
hebben daer-en-boven kracht, om de onfienlijcke
gaetjens van deHuyt fachtjens te ontdoen, en daer
doordc beflote vo'chtigheden lucht te geven, ende.

Μ iao

»» J. ν.

foo te doen uyt-waeiTemen. Sulcke zijn dun van
ftoffc, otn te beter in te konnen dringen, van gema-
tigheydc maielijcic warm, om door onmatige hitte,
en cirooghte, de openinghen niet tefluyten; gelijck
doen die grofjCndé kout zijn. Derhalven die enckel
vcrvochtigen,gelijck Vyolen,Maluwe,Olye,hebben
een fachtelijckvermorwende kracht. Diewatwar-
nicr, ende fijnder zijn, verfachten, vermorwen, ont-
doen, en openen,alsCamillcn, Leiyen, drooge Vij-
gen, ongezoutc Boter, en verfche Verckens-reufei.
ftiaer die noch fijndcr van ftofFen, ende heeter van
gematigheyt zijn, te weten,torden tweeden,ofi den
derden craed, vermorwen, verdoöwen, ende verte-
ren alle harde ghefwellen; vanwelckenaert, ende
krachten de volgende deelachtigh zijn.

Ζ LÜH'i4et,cads Fenmieck, in Water gefoden,
ende dsermedegheftooft, ofte hetMeel in water
ende Camil-elye ghekoockt, ende Paps-gewijs op-
geleydt, verfacht ende vermorwt alle hardigheden.
, mtte JTyngaert, ofte Bryotüa, is warm, en drot»h
in den tweeden graed. Sijnen wortel is meelt in het
eebniyck, die verfacht ende verdouwt de harde ge-
fwellen, doet defelve rijpen ende door-breken.
Reynight de Huyt van Rimpelen, tronflen,5proe-
ten,Puyftcn,geftooten,ende met Fenigrieck-meel,
endeOlye ghefoden. Suyvert, in Wijn ghekoockt,
faecvuyl vleefch,ende dequade Sweringhen, ont-
boet, ende fcheydt het gheronnen bloedt, verdrijft
de blauwigheydt van geftooteo,gevallen,ofce gefla-
gen Leden. Geftooten op de gemorfelde beende-
ren geftroyt, treckt uyi de Wonden,Splinters van
de ghemorfelde beenderen. De vruchten (die wy
Quartel-befyen noemen) hebben kracht om quaet
S^orft te heden.

WildeQoncmmeïs,-i\\n vixixa en droogh in den
tweeden graed, fijn van ftoffe, ende derhalven fuy-
verende, fcheydende, ende verterende. Waer toe
ghebruyckt werden de wortel, ende het fap van de
vracht. Sy verfachten, ende verdrijven alle koude,
ende oude hardigheydt, met Meel van Gerften-
tnout, in Water ende Olye ghekoockt, onder Ter-
menthijn gemenght, rijpen,ende openen de gefwel-
len. Het af-iietfel van de wortel uyt Axija, ver-
drijft deGichte, ende andere pijn van de ghewrich-
ien. Droogh gheftooten (waer toe het up van de
vrucht noen kracht^er is) ende met Honigh ver»
jtienght, fuyvert, ende neemt wech Krouwagie,
Sproeien, ende alderle)? vlacken.

Ljfch m fijn wortel, zijnde heet en droogh in den
derden graed, verfacht, opent, ende verdrijft alle
hardi^ghcyt,het zy datmen met fijn af-fietfe4 ttooft,
ofte hem onder facht-makende Pappen vermengt.

HAdKh κ by-na van den felfdesi aert. in fijn
jpnge bladeren noch verfch. en malfchzijnde.on-
4erMeeI van Gerftc«-mo«tghemcnghr. rerfachr,
feheydt, ende verdnjft alle ko«de ghcfweUen ^ als

Verckgtis-ratfel, alshy oocTt ende ongbezo

verfacht ftercker, als verfche : wahtbyve» ^g.
door den oiiderdom eenige warmte, ende κ
heydt, diefay, verfch zijnde, aocb^'^yetva"
Maer de andere warmer fmeren^.alsB^, tób'
Hoenderen, Ganfen, Enden, Kalveren. Oi^-'^jfcb
ben meerder kracht van verfachten, a» ^^ j^pde
zijn,alfo defelvige door den ouderdons te " ftercki
te fcherp werden, waer door fy dan "nn"^
verdrooghen, ende verteren. Het ghene ^^^efl»
droogher Dienen ghenomen wen, als f^ef

Stieren, Boeken, ende Harten,is noch fo ^

verwarmen, te verfachten, ende le

in 'tlaetfte van de Somer ve

uyt den Rug»graed , hes vochtighfte

beenderen. Tot de hard^heydt van het ^^^ίζ^

ende de zenuwachtige Deelen heeft Hef»" j fur

den tneeften prijs: waer opvc%ht, doch

per kracht, Kalfs-mergh. .Osfi^'^^'!

Ciftus Ledom (waer van Clufiijs tha"
heeft, by dewelcke Lobel noch drie ai^^' jiect'
is een kegh heefter.de Ciftus niet ongelJJ^^j |ς1ί'
lange» fwarte,klamme,ende in 't aentaiic" - ν ffP
vende bladeren. Want fy zijn deelW^I,, dif
taeye ende Termenthijnachtighe vettig^^^ji, c®

weten

rides ichrijft _____ - ,

fuicksfelvergefien heeft,getuycht in 'i eem^
van fijn Franjoifche Aenmerckingcn op » ^^ de
de capittel, in de Somerfche Maenden,
Sonne meerder bkre geeft, hoe fy ^^^Vll^ot^^',
meerder uyt-treckt. Dit heefter walt^r^jeW
ende ongebouwde plaetfen vanSpaengJC' ? ^^feUe
Mansin Vranckrijck,dan het befte »"cnflif ·
Eylandt Cypers, ende Creta,nu CandK" ^cht!"
alwaerdegeineke Bellonius de TermenjgK
ge vettigheydt heeft fien af-nemen. ^ ^gh.
fchrijft hy, hebben een byfonder werck-t^l^y
lijck een Ros-kam fonder tanden,wacr^«^^^g„ a
fe vettigheydt vande tacken, zijnde'^

fehrappen, met onlijdelijcken a^bcydr.
het hietfte van de Honts-dagen,cn op i ^„dc^
te. By-een rergadert, wert door-gee»^

Verfacht, ontdoet, ende trecktayr', vermorwt alle
hardijïheydt, ende verfoei de pijne, daw uyt on-
ftaende , in Azijn, op facht vuur, ghefmolten. Mei
Olye, ende Salpeter ghemenght, vermorwt, ende
verdrijft aJle harde ghefwellen: ende ftiit de pijne
van de ghewrichten; ghelijck het oock de knoobels
aldaer doet vergaen, ende door-breken, alsby het
lèJve Honigh, ende Peck ghefmolten werden. Is
inede dienftigh om bet gefichte te verklaren, midts
de duyfterheydt verdrijvende, ende de fchellen
die over den Appel beginnen te groeyen, af-ne-
mende.

Wert voor goet gehouden, volgens de getuyge-
niife van den meer-gemelten Diofcorides, dat wel
gheverwet is, de Wieroock ghelijckt, niet kleyne
ftucxkens, fuyver, fonder eenigh mengfel van hout,
ofte fteenkens, van reuck, als Beverfwijn> en bitter
van fmaeck.

BdeUium is eengomme, ofte Traen,die uyt eenen
Arabifchen Boom leeckt, fo genotmt in 't Griecks,
alsftinckende, om fijnen fwaren reuck. Het ver-
Vi^armt in den tweeden graed , verfacht j Icheydt,
ende verteert. Met Wijn, ofte watm Water ghe-
fmolten, ontdoet de krop-fwellen, alderhande har-
digheydt, ende knobbels van de ghewrichten.

Het befte Bdellium is bitter, fonder fuyrigheydt,
fuyver, vet, broos, ende we2-ruyckende, Siet ver-
der Weckfr.x. Mt.Jp. 17.

Styrax is een boom by-na ghelijck den Q^ee-
booin, die in Languedock wel waft, maer en gheeft
daer gheen vette vochtigheydt, ghelijck in heeter
Landen, ende defe is tweederhande, beyde wel-
rieckende, fommighe gomachtigh, in greynen,
ende klotcen gheftijfr, die uyt Pamphylien,. Cypers,
ende Candia, over plachte ghebracht te werden in
ïiet-pijpen, daerom in de Winckels ghenaemt Sto-
raxCalamita., in 't Griecks na den Boom, uyt den
wekken hy traent als een Keeckel, Styrax , in het
ïtaliacnfch , Storace^, in 'tSpaenfch, Èfioraque,, de
ander is vocht ende weeck, ghelijck den l ermen-
thijn. Storax liquida, enAe by d'ltaliancn, Srwiice· Λ-
φιίάα gheheeten ■ is wat heeter, als de drooge. De
;omme die teghenwoordigh ghemeenlijck ghe-
sruyckt wert, is bruyn, vol gruys, breuckighjende
by-na vermeluwet, dewelcke ten tijde van Diofco-
rides verworpen werde: dié i. 6S. voor de befte
keurt de ghene, die vet is, rofchachtigh,harttach-
tigh, daer eenighe witte ftucxkens by zijn, fijnen
goeden reuck langh behoudende, ende die, alfmen
hem weyckt, een honichachtighe vochtigheydt van
bem gheeft. Defe fcheelt foo veel van de gemee-
ne v als den Fakrnum , feydt Galenm, dat is den
beften Wijn, van den flechtften.diein deKrougen
gedroncken wert; aan komt lèer feldenover, ende
werdt van de Joden aldacr vermenght ende ver-
valit. lek heb evenwel van den oprechten te

Napels gefienby den naaw-keurigen
prato, diedefelfdete Venetien van eentS.oopi

van Aleppo gekocht hadde. rteef''»

S^rax verwarmtmacckt morw, ende ver
bequaem om alle hardigheydt te verfachten.ac ^^^
fwelien, ende harde klonters, infonderheydt va^^^,
zenuwen, te ontdoen,ende wert bequameiijcK ■·
menght onder Salven die verfachten ende ver
ven.

Tacamahaca , wekken Indiaenfcben
deSpaengiaertsghehouden is, werdt by haef ^ ^^..
gebracht uyt Weft-Indien,alwaer hy waft m g-
Spaengien, aen een Boom foo groot als
lier, feer goet van reuck, dewelcke gh^l^O LrW®

de, defeGomme, ofte Harftuytgheeftj*''»"

betGaibanunighelijck (endedaeromfegg^'^^pjcEe
mighc,datfe het oprechte Galbanumis) t"®"^ ^pde
placken, als Ammonicum fwaer van reuCK >
fmaeck. er

Defe Gomme is warm in 't beginfel van
ftcn graed, droogh in den tweeden, mede dc^ ^^^t
tigh van een groote t'famen-treckinge Je

fy niet alleen en kan ontdoen, ende vet'

taeye vochtigheden, maer de Leden [igfley
fterckcn. Sy werdt ghebruyckt teghen f
ghe fweU ende om alderhande pijn , «X jg, t^
ende windtachtighc vochtigheden
doen vergaen. Sy verdrijft den Tanr-iweet'^ ^^^
quade ende holle Tanden ghefteken: ende
nighen bedorven Tant, daer mede ghebrao<l'^^0er
dan gaet de bedervinghe niet vorder. Sy g^jjtCJ
alle fmerten der Lidtmaten, felfs ooek ze'
belet den Kramp, gheneeft de Wonden "^jjjjg-
nawen, ende verteert de over-blijvende
heydt.

Komt mede van een We0:-lndifchenBo''|";ctil
trent Carthagena, ende Nombre de Dios) S^^^cS'
zijnde, een foorte van Harft, van verwe ^^pjir
mahaca ghelijckende, maer meerder '^"'"f. ^jasf-
vochtiger, ende grover^ in 't Indiaenfcben^^
na oock in Spaenfch, Caranna, ofte CarafitS^^t
ten, van reuck deielve iacamahacaghelijC^^jyeij
nochfwaerder,. vet, endeolyachtigb,
oock taey, fonder groote kleefachtigh^'i^· ^^πΑ

Het is eenen nieuwelijcks bekenden ^; di®
van aert, veel meer dan in den tweeden g'^ gileO»
de indianen veel ghebruycken tegen de g^' .^^ie
ende alderiey fmerten. Ja is bequaem tot
gebreken , die wy de Tacamahaca f®^;^· ^ü®
lebben, ende noch krachtiger, foo dacfe
korter tijdt vo]brenght,waer toe men tnet oc ^^^
mabaca in lan^her tijdt niet en heeft konne^^e ^^

maüacain langner tijclt met en neeit ' Jnsg^'
ken .gelijck deSpaenfche Schrijver
tviyght, felfs bevonden te hebben,het welcK' ^^
andere oock nyt ey gene ervaieuiheydt KO

veftighen»

lof DER HE

^ ^pfpanax, is Γοο veel in 't Griecks te fegghen, als ■
S^p van Patiax,befchrevenby D^^.Dodoens in 't xo.

van't2.Dcel,op'rt4.Cap. Uytdukruyt
y'oeyr een Sap, 't welck tot een Gomme verbait.en
g °eet in den derden, droogh in den tweeden graed,
A^^ck verfachtende, ende verterende. Heelt de Ge-
^^"•■theydt, verfoet de Gichte, endeTatit-fweer,
l^iacht de harde Lijf-moeder, doet Bloet-fweren,
^ ap-ooren,ende andere gefwellen rijpen,en door-
f3®">fcherpt.het gefichr,.cnde met Honigh ende
yg^yermenghr, tot een Plaefter, geneeft de beten
dulle Honden. Werdc oock bequamelijck ghe-
^«en in aHe Plaefters,ende Salven.ftreckende om te
rmorp^cn ^ jjg koude ghefwellen tot rijpinge
^■■«ngen.

fin werdt gehouden,dat bitterde van

van reuck,van binnen wit,of geel-
^eucii^'^ >van buyten fafFraen-verwigh, glat, vet,
fitielr terftont in 't water fmeltende. En in dit
^antdefe,en andere Gommen geiiiyvert:
ikH V ^'ïyltgheyt daer door boven-driivende,valt

janlichtelijckafrenemen.

j^'^^^^^acum, Bdellium, Styrax.ende andere
L^^^g^'als.fy door ouderdom verdroogt zijn,
Otti ° ^y meerder kracht, om te verteren, als
öiarK : tnaer in ghebreck van verfche,

comen defelvige in vette Olye laten fmelten.
ipm ^ verhaelde enckeleHeel-middelcn werden
y^, en in de Winckels roeghemaeekt Olye
V ^aii Camillen, van Lijn-zaet.va» Lifch,

j^an f ler-wormenj als oock van Ladanum,die aldus
°^reyt wcrt: Op een pont Ladanum wel kleyn ge-
looten zijnde, gietmen fes on^en Rofen-wat'er, en
anJi Amandelen,dit te famen

ji^^J^half uure op langfaem vyer gekoockt, en dan
dickwils door ghedaen, tot dat het een klaren
Van "och gereetSaIveRefumptivum,en

Π· Huemft. Plaefter van Mucilagini-

fon ï "'achylum magnum, van Melilote, de Ranis,

"''^/enmetQuick-filver.
fal^ rgebruyck fal gebracht werden, dan
eti d» " pijn teftillen,als om de hardigheyt,

è vochtigheden te verfachten , beginnen
teis ^"J^^'^tige Stovinge, beftaende uyt de wor-
voor verhaelt,gelijk tot voor-
^ladp ^^ wortels van LelyeD,ende Huemft,de
van Maluwe, en Vyolen, Lijn-zaet, Feni-
^er „ Melilote,te famen in water,

het» κ gefoden. Terftont na hetftoven,als

deel noeh heet is,ende de tocht-
, falmen het felve ftrijcken met een
ila^^ ^"fcmelte Olyen ofte Salven, ende daer een
de flaen,beyde wel werm gemaeckt zijn-

van^nl"^'^^^'' doorkonnen fy teghen haer kracht
ïcn, end^^^or-dringen,en alfoo dapper verfach^
»^naehelpen. Dan een Plaefter alleen,dewijl fy

EL-KOHSTE. er-

door haer dicke ftoffe foo niet in de buyt kan fchie-
ten, heeft flapper kracht om te verfachten. Uyt het-
Anr hi>r Afefietiel van rfp ft-nvino·/» n^i lapT.

van Lelyen,HuemiT,rjiauwu

on^enjbladeren van Maluwe,en Gamilk-faJoemen
van elcks twee banden vol, Vijgen in riemkens gc-
fneden N. r %. Alles morw gekoockt in water.dan
in een fteenen Vijfel geftampt, ende door een Seef
getrocken zijnde, doerdaer by Lijn-zaet-meeJ, en
van Fenigrieck, van eickseen on^e, Hoender-vet,
Ganfen-vet, ofte Ende-vet drie οηςεη,εη roert het
in een pot.ofte becken, over weynigh vyer,tot een
Pap.

Het VIL CapitteL

1 Verdumtnde Heé-middelm.

2 Encktki als Dille, Voleje, Keule,Orego, ThyM,Quen-.^

del,Miirioleyne,Rofmarrj>i, S.Uns-kruyt,^l(fen,San-
torje,^lant, iyyn^mytiCumyn,Lmier, Vét, Merghi.
Olye.

3 Gemaeckte, sngmengde.
Manieteomtegebrujckeni

i

jEwijl de verdunnende middelen,de onfienljjcke-
•^-'^tocht-gaetjens van de huyt openende , diep
binnen fchieten.en doen niet alleen de koude,grove,>
en geftremde vochtighey t door haer wermte fmel-
ten, maer fnijden oock döorhaer &jnigheydt van
deelendefelve , ende makenfefo dun,dat fy daerna;
van felfs tot dampen vcrvlieght, ofte ten minften'
door treckende middelen verdwijnt.

Z: Dille is werm in 't hooghfte, ende droogh in 't
begintfei van den tweeden graedv ghelijck Galenus·
fchrijfcéi Simp. Ih Olye gefoden,verreert,ontdoet,.
verdrijft, vetioet de fnaerre, rijpt, ende verdouwt
alle rauwe vochtigheden. De groene bladeren, en
verfche bloemen zijn meerder verwermende,cnde
verdrooghende, als de drooghe,ende derhalven
oock minder verdouwende. De aiiche van 't ghe-
brande zaetwerdtgheprepen, ieydtGalenus, op
alle vochte ,ende waterachtighe zeeren, infonder-
heydt die by het Eynde. ende daer ontrent ftaen ·

drooghtoockdenHuyghop,ge]ijckP]iniusfchrijfc!

Feleje is feer verdroogende,ende heet in den der-
den graed, ais b!ijckr,geiijck Galenus feydt,met dat
fy van buyten opgeleydt,de huvt root maeckt^ende-
als fy daer wat lange op bleef, foude quetfen. Dat
fy daer-en-boven fija maeckt, is genoegh af te πε-
^^^^^ taeyefluymen, die fy uyt
de ϋοίΙΙ doei op-komen, ende oock de Stonden^
verweckt. Mee het af-fietfel geftooft, verdrijft her
Μ 3 JeuckfeJi:-

ί β J. ν. Β Ε ν Ε

Jeuckfel, cn KraWagye . verfacht de harde gefwel-
len; en daer in gebaeyt, geneeft de hardigheyt,ende
omdraeyinge van den Lijf-moeder.

K^ule, ofte Santurcy, is heet, ende droogh in den
derden graed,verdunt,ea verteert alle raeye en dic-
ke vochtigheden,die in eenige leden vergaden zijn,
en ghemenght met Gerften-meel (gelijck oock de
Poley) veriacht dcGichte.

Spïenfche Orego, ende grove Marioleyne, die
wy wilde Orego noemen, hebben een door-fnij-
dende, verdrooghende, ende verwermende kracht,
ende dac tot in den derden graed, waer door alle
fcoude,winderigc,en loifche gelwellen vergaen,met
haer af-fietfel eeftooftzijnde, gelijck het oock ge-
neeft de Schorfthey t,Jeuckfel,endc roort-loopende
Vyetigheyt. Het Sap verdrijft de gefwellen «n den
Mont, en doet den Huygh op-krimpen: ende met
Melck in de Ooren wcrm gedruypt.ftüt het tuyten,
en de pijn van defelvige.

Thijm werdt in onfe hoven onderhouden, dan
groeyt in Spaenjen van felfs,als oock in Vranckrijk,
doch meeft in Provenqe, en Languedock (waerom
den Honigh aldaer foo lieffelijck, en wel-rieckende
valt) infonderheyt by Mompellicr, daer ick hem fo
dicht, en overvloedigh hebbe fien waiTen.gelijcker-
wijs hier in de Heyde.

Hyis, volghais de leeré van Galenus Simpl.

heet, en droogh in den derden graed,dapper door·!
fnijdende, en verterende. Op alle verfche koude ge-
fwellen,Oedemata genoemt,vermenght met Az^n,
gel^dt,door defelve morw werden,rijpen, en ver-
awijnen, als oock alle harde knobbelen. Ontdoet
het geronnen bloet, verdrijft de Wratten, en bloe-
dige KlierenjmetWijn en Gerften-meel gemenght,
verfacht de Gichte-pijn.

Quendel,oïwilden Thijm,m de Winckels met den
naem van Serpillum beft bekent, volght in aert, en
krachten den rechten Thijm nu befchreven,
Mm-iol^fne is werin, ende droogh in den tweeden

len te ghencfen, werdt fy bequamelijck gedaen by
eenigbe verwennende Plaefters, ofte oock alleen
onder Was gemenght.

I^ofinarijn wen hier te Lande inde hoven forgh-
vuldigh onderhouden, en neerftelijck voort-gelet:
dan waft van felfs in Spaenjen, en Vranckrijck, met
fulckcn menighte, dat ick ghefien hcbbe in Langue-
dock den felven als Mutfaett gebiaycken.

Hy is wermjCndc droogh in den tweeden graed,

R w y c Κ s

fuyverende, endoor-fnijdende. In kkyne §f
koockt.endaer mede de koude gefwellen gcfti^y?
doet defelve flincken ende verdwijnen, ende itilt ae
pijn der zenuwen. ^

Hyferkm, ofte S. lans-ktuydt ê weffn»^"^
droogh tot in den derden graed, ende fijn van ftoi

fe. Derhalven nut om de dickigheydt te verteren-

Het felve verfterckt de zenuwen, ende helpt
verpletteringhe. ^

^flri«isverwermcnde,verdroogende,fuyve/''«*'
kende,cn wat te famcn-treckende.Met Hai«Z"J'

------------------J «c^ , -------„r,>;eBlI"^

—Λ daerom by
Epinyaidesgenoemt. „grti»^^'

Kleyne Santorje is by-na van defelvige g^^ceet
heydt, verdrooght,ende dat kracbrighfcve"^

fulckenfcherpigheydt metaf-vegende,oitc'

de verholen hofiigheden,enFiftuleH geneis»·
bei oock verfacht, en dun-makende doet ν

..............riilS

:aeye , ende dicke flijmerigfieden. ^Téoii®
ende Wortelen in Wijn gcfodcn, verwcrtne"'^e
ghenefen de oude koude gebreken, gelijcK 9 u^oge
Heup-pijn, ende helpt de weynighe "y^'^tjijghey*
der lidt-maten, die uyt overvloet van voc» »
ontftaet. ,

De Wortel van 0»7, maer infonderbeydc" ^n^it
verwermt, doet verdwijnen,en de koude wo 3'
flincken. De Bladeren en Bloemige toppet "
'tfelve, doch wat flapper. . .^„def^i"

mjtt-ntyt verhit,cn verdrooght totin ^^'^ecf*
graed, is leer fijn van declen, door-fmjt, * fjef
derhalven de dicke, ende taeye vochtigbeo ,,βί'
Poeyer van de Wortel met Honigh S^^f^Zefc^"
teert het bloet, dat tuifchen vel en v'^y
ten is, verdrijft de blauwe placken,ende aio /-^^έί'

ruyte noch krachtiger is. - ^ét/^f

C«OT»y» heeft fijn meefte kracht in t^^^^ae»'
welck heet ende droogh is in den derden^ ^y
dun-makende, ende verterende. Het ^^^ do®'
verwermende Pappen ofte plaefters gh^»" vet'
alle waterighe, ende windachtighegneWC'
dwijnen,

Laurier is in fijn Bladeren wernn,eiide 0x0

in den tweeden graed, verfachtende,en .

fnijdende. Haer af-fietfel tot badt, ofw ^e

LOFDERHE

Voèir*^" de huy t, en verdrijft alle Placke»,

fy εη Mer^ van heece, en wilde Dieren,om dat
Icvte zijn, en het deel,daer fy op ge-

te Ier door-dringen,hebben groo-

ie» 4 verdunnen,inibn^rheyi als fy door
lijp. j'iderdoni noch fcherper geworden zijn: ge-
fclfd t ^eer,ofte Leeuw. Het

oock plaets in Ohe, die door de iaren

Ru* Winckels Olye van Dille,

^οίΤ « 'Wijn-ruyt, van Hypericum, van
pQj ƒ Salvc van Agrippa, en Arogon. Water van

A'^en, Marioieyoe, en Rolmarijn.
roH, V^^ai dan de koude, grove, ende flijmerighe
^fth, die in eenigh deel, ofte tot een har-
te^ ®ydt, ofte ontrent de xenuwen, ende gewrich-
^hieli^u^^". ende by een gerunt zijn, uyt defeive
Vretjjp^^'^-Shetrockcn, ende verdreven mochten

ή. —'cmeten, ais Plaefters. Om te verfachten,zijn
w®'«'■fchc Kruyden bequaem, maer om te doen
"dwijnen. de drooghe. Men kan een Storinehc
als volght: 'N.Alants-wortels, endeLilch-
j^'^elsvanclcks i οηςεη. Bladeren van Orcgo,
ojgy ^ -j-jjjj^ ^ Sanrorye, Rofmarijn, Laurier, van
een handt vol.Zaet van Wijn-ruyt,en Gumijn
elcks een loot. Te famen in drie kannen Water
rt op de helft ghekoockt, in 't laettte daer by ghc-
'ïen een kanne Wijn, ende dan door-ghekleynft.
I^s hier van met een Spongye, ofte wollen lap ghe-
Wwerm gheftooft is, foo falmen terftont, dewijl
huyt noch open is, het deel teghen't vyer ftrijc-
> ende wrijven met een van de ghemelte Olyen
, J^Salven, daer onder ghemenght hebbende foo
^j^Woor-loop van Brandewijn. Om de beftreken
"iet naeckt te laren , kanmen defeive bcdec-
een Plaeftcr, die ghemaeckt is uyt gelijcke
l]ng. Arogon, en Empl. de Mucilagini-
X · doch dun geftreken,cn dicht door-fnedcn, om
^^««ytwaeffenïen te beletten.

Het VIII. Capitccl.

^Utreg^jewV^tPM

EL-K O Ν STB.

felve ofce verteert, ofre na buyten, deor de ghe-
opende gaetjens van de huyt ghetrocken werden,
tot dat al het gefvvel gaet fincken, ende flincken, en
de toe-vallen van 't gebreck verfoeten.

Verterende Heel-middelen, moeten ibo groote
kracht hebben, om te verdunnen, ende te verdroo-
gen.datfe al de quade vochtigheden,die haer voor-
komen,fondeTuyt-dampen,konncn verteren. Defe
dienen voor flijmerige, waterige, ende windachtige
ghefwellen, fomtijdts oock voor harde, maer niet
dan als fy op 't af-gaen zijn, ende na datter doot
verfachten en verdunnen een beguame bereydinge

voor-gegaen is.
2 heeft^oor fijn groote fijn^heytvan ftof-

fe,een ièer verterende kracht,ende kan dapper ver-

drooghen. Werm geftooft, verdrijft de koude ge~

fwellen , ontdoet het bloedt, dat tuifchcn vel, ende

van heeten Azijn, verteert dcWatcrachiigheyt.,
verdrijft het tuyten der Ooren, gelijck Diofcorides

fchrijft f. 17.

ΙζοΝί verdunt, cn verteert alle overtollige voch-
tigheydt, die het in't lichaem vindt, verdrooght,
treckt by-een de vordere vafte ftoffe, ( wekker
kracht wy oock in 't zouten van vleyfch , ende
vifch, dagelijcks bevinden) defeive voor verrottin-
ghe bewarende, geneett gefwollen, ende bedorven
Tant-vleyfch.

Pe/ce/,ende T^ee-mter volgen de krachten van het
Zout, waer mede nuttelijck gheltooft werden, ge-
fwollen, ende gichtige leden,als oock rappigheydt,
jeuckte, en voort-kruypende 2fceren.

Salpeter befit defelfde krachten van 't Zout, dan
dat het minder toe-treekt.

Alle krayt,tot ^£che verbrandt zijnde,verkrijglit
eenighen brandt, ende meerder hitte, ende dien-
volghende oock fcherpigheydt. Galenus fchrijft 8.
Simp. dat de Aifche van Vijge-tacken dapper ver-
dunt , ende verteert, aJs zijnde fcherp, ende bran-.
dende. Wy konnen hier te Lande altijdt hebben de
Aflcbe van Wijngaert-rancken , Kools-ftroncken,
cndc daghelijcks aen onfen haert van Eycken-hout,
De meer-gemelte Diofcorides getuyght f. 93. dat
fodanigen Aifche met Reufel, ofte Olye vermengt
feer goet is om de knutfingen, ende knobbelen van
de zenuwen te verdrijven: gheiijck fy oock van an-
dere bequaem geacht werdt.om de koude gefwel-
len te doèi flincken, ende de pijn der gewrichten tè
verfoeten Macrick ftkenc. beter tl wefen, dar-
men in plactfevanAflcfaehetLooghghebruyckt,
ofte noch liever het Zout daer uytrgettocken^net
Voor-lwp van Brandewijn gemengt.'t welck bey-
de krachrigb veneert, daer de vuyligheydt, die bci

«y t-getrocken Zout in de Aflchc over-laet,vcrltop-
ndc,

K^lck, feydt Galenus Β. Sitnpl. is een foorte van
Affche , doch van fijnder ftofFe, als die van hout
komt. Heeft door de banck een feer verhittende
kracht, waer door fy oock op de huyteen korft
brant. Onder Vet,ofte Olye gemengt,neemt aen de
kracht van te doen verfachten, ende verdwijnen.
Waer toe de verfche, en ongheblufte voor de befte
geoordeelt wert. Gewaflchen zijnde,fchrijft defelve
Calenus S.eti 9. Simpl.is feer verdroogende fonder
fcherpighey t, dan heeft meerder kracht om te ver-
drijven, en te verteren,als fy met PekeJ, of Zee-wa-
ter gewaflchen rs; waer mede tot Aickeneynde een
Loogh gemaeckt kan werden.

Aluyn heeft een feer ffamen-treckende, verdroo-
gende,en verterende kracht. Bedwingt,en drooghc
op het vleyfch.dat in de Wonden te weelderig uyt-
Waft, vuyle Swcringhen, ghefwoUen Tant-vleyfch,
seerigheyt in den Mont, JeuckfeJ, en Rappigneydt,
over't gehede lichaem.

3 Ten felfden eynde ftaen in de Winckels bereyt
Olye van Beverfwijn.van Ei^phorbium,van Tichel·.
iieenen, ende Petiolye.

4 In 'c ghebruyck van de gemelte middelen fal-
ïnen gaen op de volgende maniere.Wanneer datter
een lofch ende facht ghefwel, fonder pijn ofte roó-
digheydt, in eenigh dee!, gehjck de knye.oftefacx-
ken, vergadert, ofte wijdt verfgrey t, aJs de beenen
van de ghene, die Water-fuchtighzijn,oftenade
Cicht-pijn : in fulcken geval, moet de flijmerige, en
waterige vochtigheyt, ofte oock de beflotene win-
derighey t voor-eerft verteert werden met een Sto-
vinghe van Loogh, ghetreckenuyrdeAifchevan
WijngaeTC-rancken,Eycken-hout,oftKooI-ftronc-
ken,in een nieuwe Spongye, ofte wolle lap vaft op-

Sebonden. Na gelegentheydt van faken mogen in
it Loogh gekoockt werden, Orego, Thijm.en an-
dere door-fnijdende middelen. Indiender meer op-
drooginge vereyicht werr, dan machmen gebruyc-
ken het Loogh van geblufte,ende gewaifche Kalck.
De fpongye,ofte lap,na een uure af-genomen zijn-
de,falmen de plaetie voor 't vyer fmeren met de ge-
melte Olyen. Maer als het gefwel, gantfch verhart
geweeft zijnde, nu ten deele verfacht is,dan falmen
alle de vochtigheytjdie nu al bereydt,endc lofch is,
niet alleen op-drooghen, ende verreren met de ge-
melte ftovinge.maer oock met den damp van fterc-
kcn Azijn , ende Voor-lo^ van Brandewijfi. Hier
toe werdt een gloeyende Tichel-fteen, waer mede
onfe ftraten geleydt zijn, in een hooge, ende boven
nauwe pot gedaen, en daer dan wat van den Azijn,
ende Brandewijn op-gegoten, en over den ftroom,
ofte waeifem, die daer met groote hitte van op-
vlieghr, het gefwollen deel gehouden. Een deel van
de vochtigheyt aldus verteert 2ijnde,moet het ove-
rige eerft met verfachtende middelen bereydt.ende
dan wederom opgedrooght werden,ende dit beyde
door malkanderen foo lange op-geIeyt,tot dat,an«
de vochtigheydt verteert zijnde, het gheiwel ne"
komt te flincken. Doch op alle de vier geivveliefj
te weten, de flijmerige, waterige,winderige,en ν

harde,dientterftontna hetftrijcken,
verdouwende, treckende,ende verterende ,

ghemaeckt van't gene t'iïjnderplaetfe verhaeit

werden,ofte oock het volgende,dat de vochtign^y
van de ghefwellen door de fweet-gaetjens ^^rcit
lijeken uyt-fuyght. Neemt ouden Olye 7 «"j® j
wit Was ? οηςεη. Te famen gefmolten zijöde.ii^?
daer by Termenthijn 4 οηςβη. Aen 't kouwen
de, ftroyt daer in Salpeter, ende Zout van EyC» -
hout,van ekks t οηςε. , ^

Het IX. Capittel,

I Tmkende Heel-ntiddelen. fM

ί Enckek; als Gujihtl-beyl, Katte-kruyt,

ter-pe^er, Mofflaen-^^m, κηβί, sroe-uetdeit,
Wolfs-mekk, Veck, Teer, Euphorbium ,
deegh, MfcbvanDiijven,Gmfin, Hoendere».'^'^
Paerden, Gcyten. \
5 Mengel-middelen.
+ Mitniere om te gtbruyuhn.

èii

•ηρ Reckende Heel-middelen zijn de ghen^^cb*
X op-geleyt,foö waterige,als dickacht'g^ ΐς^ο»
tigbeyt van binnen na buyten trecken. De tr
de kracht beftaet mecft in wermte.ende ^^^ig^jo^·
meerdert,als daer by kofht een drooghte.éo^
ftofFe, Het ghene fijn, énde in den tweede" & ^g^J
werm is, treckt wel: dan dat in den tweede" e^fjf-
komt, en'treckt niet alleen, maer doet ^ poC^
ren,ende verdwijnen 't gene getrocken 's·^ gjjje^
heeter, ende fijnder is,treckt foo fel,dat he^
ren op de huytmaeckt. Van de twee
wy alhier, ende van 't laetfte in 't
Gapittel handelen. Vorder zijn onder
len fommighe van aert treckende, als D'"-V'"''

Propolis, Sagapenum.Thapfia: fonimige "" jlle
dervinge, gelijck Duyve-mift,Ganfe-mi"'^^.^j.ey'
andere, die heete Dierén af-gaet: andere "-^op
genfchap van haerwefen,gelijck deScorpio^ ^
de wonde, diehygheftekenheeft, ghf^Yy^ne^·*
eygen vergifuyt-treckt, als mede het Ha)"^
dullenHont. reb!"''

2 Gujchei-heyl met rootachtige, oft PVffl piofc"'
men,is werm ende droogh,en heeft,genl'-^ l^eo''^
rides, ende Galenus fchnjven.foo raelijcK^'

kracht, dathy de fplinters,doornen,ofdier&

kan uyt-trecken.

K/tte-kuyt, is werm, en droogh joor-f"'^'
derden graed,en derlialven fijn van fto»^'^ „ tfCC'
dende,verdunnende,de vochtigheyt na
kende, en verterende.

ghemeenlijck Water-pefer ghenoemt) als
O/^^'ncenigheleeghten van 'tHaeghfche-bofch,
P-Uaet, is heet, ende droogh tot in den vierden
ourf^*^" ^^'^'^erteert de koude gefwellen, ende ver-
fch hardigheyt, genecft de vervuyldeS weren,
terd geronnen bloedt, dar onder de geplet-

^ S-'yt leydt, met Alant-wortel geftooten.
„^y^en-s^aet is heet ende droogh m den vierden
Kr^^f' een verdunnende, ende na-treckende
Vo ' derhalven bequaem (ghelijck oock het
^g^JSaende) in alle gebreken,daermen eenige qua-
Ijg °™tighedenvan binnen nadeHuyt wiltrec-
ghefjjë op Gichte, koude, ende verouderde

ibo, die in de Hoven onderhouden werdt,
ghe · ''^wildt vanfelfsop-flaet, is van defelfde
^^ matigheydt ende krachten, te weten in haer
^er^n' deelachtigh is, als de Bla-

^^^^elen zijn warm in den eerften, droogh in den
vv^f^n graed. De Bladeren, ende het Zaet ( het
l^^'CA noch krachtiger is) met Olye vermengt,wert
Jquamelijck gebruyckt tegens de gefwellen ach-
de O oren, ende met Azijn, teghens de puylten,
^'«cken,ende andere gebreken,die haer op de Huyt
Penbaren.

^ertram, ofte Pyrethrum, is in fijnen Wortel heet
en) derden graed, fijn van Deelen,

(jg .1 flapper uyt-treckende,waerom hy veel tegens
do ^^'"-P'jn gebruyckt wetc.Met Olye gemenghr,
fide ^ ende is krachtigh gelïjck Dioico-

Λ ^"^de Galenus betuygen, tegens hei beven del
i^ero teghens de gene, die verkout, ende

te^ ^ijn: alfo fy defelfde niet alleen de warm-

'v^Jf o°ck het gevoelen wederom geeft.
Sap ohe'rithymallus, is in lijn mclckigh

gcnopft Ρdroogh in den vierden graet. Het
vuyle Schorfiheyr,doet de Wratten,ende
ten Va P'·"^" af-vallen,neemtwechde harde kan-

Ï'eci 1 o^e loopende gaten,

''eydt ? 2'i" dingen. Want de vetng-

^"■■ck 1 ^^ "y· lacken van den

tioe'^°°'^i>oftePijn-boom vloeyt, wert Teer ge-
liiaecu ' defelve, door het fieden , hardt ghe-
lot Is beyde warm, ende droogh

detbalv!" '"^'eeden graed, ende dun van Doelen,
ende ri^«^'■douwcnde, en verterende. Verfachr,
%verr η narde,endeknobbelachtige gefwellen,
'«t Honigh de vuyle Sweringen, verlacht

de pijne der lidtmaten, 't zy alleen, ofce metSwavel
vermenght, ende heelt de holle Wonden.

Euiihor/jiuin is een 4ick Sap, ofte Gomme van een
doornachtighghewasin Afrijcken, endede Wefter-
fcheLanden, Het verhit, ende verdrooght hoogh
in den vierden graed, ende is dien-volghende feer
verdunnende, ende verterende. Onder de Olye
van Bevers-wijn gemengt,is goet tegens de Gichte,
Geraecktheydt, Spanninge, Verdoovinge,ende sU
derhande koude gebreken der zenuwen. Het treckc
op den eyghen dagh uyt defplinters van de gemor-

felde beenderen.

I^ies-krNyé, foowelhet witte als het Swarte, is
heet,ende droogh in den derden graed. De Wortei,
alleen in poeyer gheitroeyt zijnde, ofte met Wie-
roock, Teer, ende Olye vermenght, neemt wech
quaet Schorft, witte Zeerigheyt, leelijcke Vlacken,
ende de harde kanten van de loopende g^ten.

In den felfden aert, ende krachten volght het
Vuur-h^uyt, gehouden van Pwc/^w,ende andere,voor
een baftaert-foorte van fwart Nies-kruydt, by
onfe Huys-luyden in groot ghebruyck (waerom
men 't felve meeft fiet voor alle woningen) ende by
haer fo genoemt, om dat fy de Beeften daer mede
vyeren, ofte het vyer in-fteken. Waer van breeder
verhaek fal werden in de HoHmdtfihe Gences-kanfle.

Swavelverwarmt, treckt, verdrijft endefuyverr-
met Speeckfel, Piffe, oude Olye, ofte Honich ver-
menghr, gheneeft de vyerige fteken; met Termen-
thijn, Schorft-, ende Rappigheydt.

Onder de middelen, die uyt debedervinghe eeti
treckende kracht trecken, is Suyr-deegh het fachtfte,
zijnde tamelijck warm, ende dun van deelen, ende
derhalven fónder moeyelijckheydt van binnen uyt-
treckende, waerom het oock gemeenlijck in bran-
dende Koortfen met Zout, ende Azijn (waer by ick
metgroor vordee], een vierendeel, ofce halt loot
Uupherbium vermenghe) onder de voeten gebonden

Al' is't dat alle Mifch, (ghelijck Galenus fchrijfr
10. Simfl.) een treckende krachtheefc.lo valt even-
wel onder defelve groot onderfcheydt.

Ouyven-mifch is dapper verhittende,natreckende,
ende de Huytroot-makende metGerfte-meel en
Azijnghemenght, verdrijft de Krop-klieren , als
Diofcorides verhaelt 2.73. ghedrooght,endeghe-
ftooten met Kers-zaet,feydt Galenus op de eemcl-
te plaets, verdrijft de Gichte,ende'verouderde .pijn
in de Heup, Zyde, ende Lendenen.

Ganp-mijch heeft defelfde krachten , dan is lbo
heet, dat fy nauw ijcks gbebruyckt en kan werden,
ghelijck de gemelte Galenus getuyeht; ende in te-
ghendeel is de Boender-mfih te lap, infonder-
heydt vandeghene, die nic-tenloopen, maerbe-
noten in de Kotten , ofte Kóyen, ghehouden wcr-

Koe-mifih, ende, die nochfterckeris, Paerde-
mifch hebben een treckende , ende verterende
kracht, waer door fy alle koude, waterachtighe,
flijmerighe, ende windighe gefwellen doen ilincken,
en vergaen: andere doen rijpen, en door-breken.

Geyte-mifch is foo verdouwende,ende fcherp van

aerrjghelijck Galenus mede getuyght lo.Simpl. dar
fy onder Boone-meel vermenght, ende in Azijn en
Water op-gekoockt,alle harde gefwellen doet ver-
dwijnen i het welck oock een bequame Pap is voor
de Water-fuchtighe. Gedrooght, ende ghebrandt
zijnde, wert veel fijnder van ftofFe, maer niet merc-
kelijck fcherper^ ende laet haer bequamelijck men-
ghen onder verterende, ende treckende Plaefters,
ende Pappen.

? Om te trecken,ende te verteren zijn mengel-
jniddelen,01yc vanMottaert-zaet,diegeperft wert,
ghelijck Amandel-olye. De Plaefter van Bakelaer,
Oxycroceum,Diachylon enckel,ende met deGom-
men. Waer toe oock andere Plaefters, ende Pap-
pen konnen ghemaeckt werden, uytdeverhaelde
Heel-middelen; als van ghedrooghde,en gettoote
Mifch onder Peck, ofte Teer ghemenght, waer by

konnen komen Swavel,Bertram,Salpeter,gebrandt
Zout, ofte d'ander verhaeldej na gelegentheyt van
her ghebreck.

4 Defe middelen moeten alleen aenghewent
werden, als de vochtigheydt van eenigh bardrghe-
fwel verdunt, ende bereydt zijnde, doorgheen ver-
drooghendc middelen heeft konnen verteert wer-
den. Want dan en is fy niet wech te krijghen, als
door foodanighe , die haer uyt het binnenfte, in de
Huyt trecken. Defe werden bequamelijck ghe-
maeckt tot een Pap, ofte Plaefter, om niet binnen
te fchieten, maer vanbuytenop-legghende, na haer
te trecken.

Het X. Capittcl.

1 Verterende, enieverflinderende middelen.

3 slaeï'treckende middelen als Vkm-kruydt, Ham-voet,
Eghel-kolen, Wolfs-melck> Zeep, ende Zom> Spaeitjihe-
viieghen,

3 Kepfeit.

4 fontmellen^ettieSetens.

5 Haer recht ghehriQ'ck.

I

TT 7 Anneer de quade vochtigheyt,eenigh Deel in-

W genomen hebbende, noch door verfachtende,
noch door verdunnende,noch door treckende mid-
delen,d!e dus verre befchreven zijn,niet en kan ver-
douwt.ofte verdreven werden,dan moetmen noot-
fakelijck verder treden, ende komen tot foodanige
middelen, die defelve fmelten.ende uyt-trecken,oft
door den brandt verüinden.

2, Wy fullen beginnen van de ghene, die op de
Huyt gheleydt, ende blader trecken»uyt dewelcke
dan veel waters loopt.

Vkm-Uruyé, ofte F/iiw»2«;^,brant,d®ör l.j-
mende hitte, een blaer,ofte bleyn in de
heet, ende droogh in den vierden graed.

Hane-vost is van den felfden aert, enae
ende benefFens de andere foorte, die hier te
overvloedi|Uwaft,ende ghenoemt wertil'?»» ^^
fammula,eRde by ons Egel-kolen^ waer van frec
inde HoUandtfchsGcnees-korfte. ^^el

Wblfs-melck. is mede feer fcherp , «oen ^vc
een weynich minder, als Hane-voet; fo dat nee
temin bleynen treckt, . ,g[.ge-

^sep, ende :^out onder een ghemenghc» is π »
meenlte ende lachtfte j dan weft fcherper
Euphorbium.
By de Heel-meefters zijn de

meeft in'tghebruyck, geftooten,ende onder

deegh ghemenght, ofte ('t welck bet ie''"
daer op gheftroyc. i^npM'^^

3 I^appeK,alfo genoemt.om dat fy een ^
Hooft ghelijckenen, gelijck in 't Latijn ^^ί Loei'
na de Cucurbita, als ofmen feyde, kleyoe Wstsi^f'
den, gemaeckt van Tin,ofte Glas ('t wek" ^^^^ ft)
alfoomen daer in fien kan) onrfangende ns j^ot
haer aengefteken Vlafch, trecken krachte")^ fija
haervlamme, ende hitte (feydtPlutarcb"' j^rE^
Platonifche Vragen) niet alleen de dunne, e j^ggf
vochtigheydt, maer oock die al diep g^tiig^^
der, ende beter, als de Huyt tevoren
fnedekens ghefcherft, ofte door-kerft i®· ^
alleen op een heele Huyt gefèt werdef· ,, ^^

4 Ten felfden eynde ftreeken de

genoemt, om datfe,Fonteyns-gewijs,ha.ei , gbe^
heydtuyt-gheven, ende werden in 'c vley ^ ' ge'
maeckt,ofte de Huyt, tuffchèn de Vingef^ien^
trocken, ende ftijfgeperft (het welck . ^ve!'^
verdooft, dat ick dickwils ghefien hebbe»"
volbracht te zijn, eer dat het de Sieck^ ^^^ ofi®
wierde) met een Scheer-mes door-fn'j"„"'j.3oiif^
door een Caufiyc!^· te befehrijven in 'c ' „
een gaetjen daer in brandende. en

De Setons hebben defelfde kracht
anders nier, als een rouwe koorde, «"^^fc'flag^''^

doecxken,met een groote naelt door't
f DeBlader-makende middelen
bruyckt op half veiftorvene Leden, om
ven end« kracht te gheven Want de in'

warmte, ende de levende ghecften werden α ^t
getrocken. Maer hier toe moeten alleen
werden de flapfte, meerder

omdehuytniae ijgjie"

onfteken,a!som te branden. Endede Jaetl-® j^cc:
beft op Peft-gefvvellen, vergiftige becen,one' ^f
als mede voor Hooft-pijn, infonderbeyo":'
Ooghen, achter de Doren {alwaer ge^^^cetif^"
dooreen Zenuwken) gheleydt; maer dan ^^ j^g"
wel toe-ficn, met een doecxken daer ftn^^'
gen,dathet Oor/twejck anders vergeefii» ^^^ytJi

L ο F D Ε

^ lijden, niet gheraeckr en wen. De Blader,
een s"i "ie':enbreeckt, maghmet

Oro ■ "^^r^en cioor-ghefneden werden i ende dan,
oft 'ji'· ^chierlijck te fluyten , meteen warm Beete,
f(;L drie vier dagen verbonden. Paré

go 't 35. cap. van fijn Zy. Boeck, dac dit een
^et f is, in lange Sièckten.ende alfmen

'en , middelen niet en heeft konnen uytrech-
^ec'kr V·" verouderden Hooft-fwccr, Vallende-
dat h '^'^'"ë'^^i'icke. Maer al is't fe-

"iee'l l· ^^^^^Sieckten wel eenigh voor
fchi r " Sneven, foo valt het evenwel bequamer ii.
Vi,gjpckeghebreken, dewijl het in korte tijdt fijn
^iin^· 4oet,eride dra op-houdt. Dan in langdurige
Ji' °«**-ontanellen veel bequamer, als dewekke
Op/ ^"yligfeeydt geftadigh lofen,ende fo lang open
F'ïouden werden, alfmen felfs begeert. Het welck

's av plaetfe heeft, die~'s morgens,et

vvii h "^,^<^ientverfchoven, ende als deopeninghtoc

f koorde beftreken met Vng. Apofiolo-

Vlevf u -^^ptiacum. Van dierghelijcke, als het

Hrw ^^ ^^ wecldigh waft in de Fontanel, ende de

ben (^'"^"^εη tot open-houden, daer in fteecktj

fp ^'JWt, ende wil begroeyen , foo falmenfe, met

^'^^'elvochtigh gemaeckt zijnde, in watPreci-

cj^®*· «Joopen, ofte in de plaetfe nemen een pille-

vli gcoen Was, ghemenght metSpaenfche-
^gnen.

Het XI. Capittel.

^ Rijf ende,e^^de etier-makeade Heel-middelen.
^ Enckele-,(tUUaar water, Olye, ^eter,wollemet der Yecken
Vet, Mergh, Terwen-biom, heet Witte-byoodt, Vijghen',
Houf-bladeren, Suyringh, Huemfl-vi>onel,Lelye-monel,
^ju.ytt,Teeï, Pcck,Harfi,Wieroock, Ladanum, Styrax',
, lidALiv.m,Gdh<inyi.rtt,s/4tttrnwia.itm.
1 '"'Se'-'Kitó/e».
^ «ewieye om ti ghebmychtt.

Et rijpen, ofte etter-maken ghefchiet,als door
blog van de inwendige warmte het bedorven
de fuyvere etter,ofte d'andere vochtigheden,
betgJ^^'ventheydt wech-ghenomen zijnde,in een
deti Weten, een etterighe ftoffe verandert wer-
zijn'^."® Middelen, diefulcks te weegh brenghen,
öee f ^ warm, ende de gematigheydt van het
^«Wel t^*^^® op-gelcydt werden,niet feerongelijck;
^O'rve*^ ■ eenen de vochtigheydt, die be-

te ovp" warmte, met ons natuyrlijcke warm-
de tieT^^"*komende, mede-deelt; waer door dan
dctja °'vene vochtigheydt in wat beters, ende dat
deren ^ tnoeyelifck niel en valt,komt te veraa-

Stovinghe verwartnt,

er.(Je,-"^«chtightaltijdt by (ijnfelven, verfacht,
"JPi: maer evenwel fomtijdts by toevalkan

dienftigh is.

Alderhande Fet, infonderbeydt van tamme Die-
ren, vcrfacht,koockt,ende rijpt. Want bebalven,dat
het.gheiijckde Olye, tnet fijn lijmigheydtde lucht-
gaetjens van de Huyt verftopt, ende 'tghene anders
foude vervliegen, tegen-houdt, foo is het noch yati
ghematigheydt onfe natuyrlijcke warmte gbelijck.
Hier van is de Verckens-reufel, ghelijck Galenus
fchrijft ^.Simfl. 9. ende xx.Simpl. de flapfte. daer
gaec eerft boven Kalfs-vet, Hoender-vet, maer
Ganfe-vetis hetkrachtighfte van alle, foo dat het
niet alleen etteren kan maken, maer oock een ver-
drijvende, ende verterende macht heeft.

Mergh, van Herten, ende Kalveren,gelijckhetde
harde gefwellen verfacht, foo kan het mede, uyt den
felfden aer:, ais het Vet, koken, ende etter maken.

Terteen-bloem in Olye alleen, ofte daer by Water
opghekoockt, tot een Pap, fluyt de lucht-gaetjens
van de Huyt, ende houdt de natuyrlijcke warmte
binnen, waer door dan de overtollige vochtigheydt
gerijpt, gekoockt, ende tot etter gebracht wert.

Witte-broodt doet bet felfiie infijn kruym, heet
pp-gheleydt zijnde: ofte als het kout,ende droogh
is,ontdaen,ende gefmolten indick Bier,ende Olye,
ofte Boter, ende alfoo tot een Pap gemaeckr.

Vijgen in dick Bier gekoockt, ende daer dan Oly,
ofteJsoter by ghedaen , met wat Terwen-bloem,
verwecken etter, ende doen alle gefwellen rijpen^.

Stiyring, ende Houf-bladeren, onder deaffcheghe-
braden, ende geftooten zijnde, met Vet vermenght,
brenghen de gefwelien haeft tot rijpen. _

Huemfl-rnrtelK veriachtende, eude rijpende; het
zy in Socte-melck rot een ftovinge gekoockt, ofte
met het vermenghen van Vet, ofte Boter, ende
Terwen-bloem, oft Kruym,tot een Pap gemaeckr.

Lelye-mrtel, doet het felfde op defelfde wijfe be-
reydt, ofte oock onder de affche ghebraden, ende
dan met Olye, Vet, ofte verfche Boter eemenght.

al valt hy, rauw 2ijnde,fcherp,cnde bijten-
de, evenwel, door het koken de fcherpigheydt ver-

nS'li W tcverlachten, ende

merckelijck te iijpen.

Teer by fijn felyen, ofte Peck.ia Qlye gefmolten.
veriachten de hardigheydt, ende makenltter-

ntirji verlacht het gene hardt is, ende koockt het
Ν a rauwe.