Ter te fm gai, é· anderan fitterra
Tanti Signoriy ê Cavallivri tanti·.
Prima che βα finita ejnefla guerra,
Chel mondo, ι»αγΜι halia ha mojfo inpi^nti
Chesioptho detto^ildetto mio non erra,
Che ben fli il pin crHdele,è U pi» di qHanti
M ti ffiro al mondo iyigegni empii,è malignif
Ch'mag:n)> β abomimβ ordigni.

Et crederotche Oio, perche vendetta
Ne fta in eterno, nel profende chiuda
*I>d ciejfo ^hijfo qnella maladetta
^nima apprejfg al maladetta Giud^*

Dan hoe,Wanneer, ende door wien, het Bus-
kniyt, Buflèn, ende Gefchut ghevonden is, wett
in dit Boeck aengewefenj als mede, of de Oaj'
vel de fijne daerteghen foo kan harten, dat de
Kogels vanhaer lichaem, fónder cenigefchade
komen af te rollen. Wat vorders hier verhandelt
wert, fal het volgende uytwijfen. lek ben by het
algemeene gebleven,ende niet tot de byfondere
DeeIenghekomen,aIfooiüIcks na dickwils
veel andereghedaen is, felver oock by T^r·^*
met uytbeeltfel van het werck-tuygh. Eni^ehief
mede beiluyt ick na, niet alleen de Heel-konfte»
maei al 'tgene ick van de Mediξψe befchreve»

J/aert V)^^·

Het cerfte Capittcl.

iWoN DENS oudtheytyengemtenhejh
X BeiKftnitt^e i» verfcheyde Talen 1
3 Befchrijvinge,
^ Vtrfcheydtnhejdt,

5 Ooïfaken,

6 Ken-uyckentn,

7 Voer-tr^ckeiten,
ί Otnefingf,

9 MmitrtvanLtvta.

I

Nder alle dc Deelen der
I Genees-konfte en is by de
Schrijvers van geen ouder
) gewach gemacckt, als het
welck dc Wonden betreft.
jEfculapius, de vinder, ofte
aldjdt de voott-fetter, ge-
i lijck Cellus feydt, defer
' Konfte.enfijn SoonMa-
chaon werden daer over
S^eïoemt van den ouden Grieck Homeius, als oock
andere Poëten Dan vry wat ouder is noch de ramp-
ial^e Wonde van Abel.

En gelijck onder de uy terlijcke gebreken de Won-
den wel voor de oudtftegerekent werdeSjfoO zijnfe
Oock wel de gemeenfte, dewijl het in de werek niin-
tMertneer aen twift, ghelijck alteede aen_gheroert is.
Ontbroken heeft, dcwelcke dan oorfaeck ii, dat niet
dleen byfondere malkander grieven:maer oock Ko-
ningen,ende Prinsen door Oorlogh haer volck doen
om-brengen. Het wclck by haer als een nootfake-
Kjckefake op-genomen wcrt. Keyfer Karei komen-
de door Vranckrijck, om dc oproerighe Gentenacrs
ftillen,fey de tegens den Koningh Fran9oys den I.
dat fy wel moeften Oorlogh voeren,ofte dat anders
haer eygen volck tegcns haer ibuden Oorlogen. Soo
Schrijft oock deRomcynfche hiftory-fchrijver Cur-
tius in fijn β. Boeck dat om de faeck niet in oproer
brenghen, de rufte met Oorlogh moeft gebroken

wwden.By den Voor-feggerEfaus wert de Koning

yaurtffyrïen ggj, Scfaeei-mes gen£>emtj«» fo fi«tmcn

noch huydenfdaeghs door geheel Chriften-njck het
quetfen foo jammerlijck gemeen maken, als het was
in de Borgerlijcke Oorlogen der Romeynen,daer de
Poët Lucanus van fchrijft in fijn 2* Boeck.

^isfmt ille dies, Marius quo mania viSior
iorripfiit? qmntoi^ue gradn morsfdvacucttrrit ?
NohÜitas CHmpleleperit, lateqne vagatur
Snfis·, & α mllo revocatum eflpeBore ferrum.
Stat cruor in tmplis, mtiltaquerebentta c<iide
Liérica faxa madent,

^ Het gene de Griecken Trauma, dat is fo veel als
Quetfure, noemen de Latijnen Vulms,ei\ ?lagA,V!z.tt
in evenwel van weghcn de diepte onderfcheydt ghe-
maeckt wert by d'HeereSalmafius in % Exerc.PJia.
Dan fulcks wert wei uy t-gebeelt by den Poët Virgi-
lius in 't 4. Boeck van de Landtbouwiftge:

f---------plagifque pmmptum

Tunfa per 'mtegram folvmtur mfcerepelktn.

Dit woordt PUga is oock in deTalen,die van het La-
tijn afgefcheurt zijn, gevolght, gelijck in Italiaenfch
PiaghaM Spaenfch L/aga,en in Fran^ois P/aye-M de-
welke mede anders een Wonde genoemt wert Ferita,
Herita, en Ferite, na het Latijn Ferire^.dat is^flaeB.ofte
ttooten. Kilianus ftelt, ons Nededants Plaegh mede
in Etymol. vooreen Wonde j dan dienaem werdt
ruymer genomen voor alderley ongeval. Ende dit ia
foo veel de benaminghe aengaet: wy komen tot de
beichrijvinge.

3 Wonde is een verfche ,en bloedige openingein
een facht Deel, veroorfaeckt door uyterlijck eewelt
van Vallen, Slaen, Stooten, Steken,Schieten,ofBij^
ten j fomtijdts de werckinge van het gequetfte Deel
belettende, fomtijtsgantfch wech-nemendc

Om den aert, en nature der Wonden, in defe be~
fchiijvinghe begrepen, wel te vetftacn ' fal ick haer
Deelen ontleden.

Voor-eerft hebbe iek gefeydt, defelve re zijn, een
verlcbe, en bloedige openinge, en die door uyceriijck
^ewelt veroorfaeckt ^ om onderfchey t te fteilen tuf-
khen een Wonde,cnceji ükus.ofSweringe.Want als

■r» "u 1

doos

door eenigh ghebreck van binnen in 'c lichaem, van
wegen fcherpe ende fwerende vochtigheyt.van buy-
ten een gat uyt-berft,ofc eesi Wonde foo lange ftaet,
cnds vervuyic, datfe aen'c Swerenraeckt.en de Etter
het Vleyfch in-eet, dan en vvcrdc defelve niet voor
een Wonde, maer voor een Sweringhe gerekent by
de Arabiers, en nieuwe Heelmeefters.daer de Griec-
ken tuifchen die twee namen gheen onderfcheyt gc-
Biaeckt en hebben. Soo feggen oock de Latijn fchc
<51οίΓεη: Vlcus, Vulnus, Trauma.; en onfen Erafmus
fet Helkos oKtFulmu,in fijn Adag. Noch nader gaet
Fallopiusin'c 3. Capittel van fijn Wonde-boeck, als
hy wel fchcrpelijck dit onderfcheydt maken beiiipt.
Dan my dunckt dat aen de benamingc weynigh ge-
leghen is, en dat in alle geval 't gefeyde onderfcheyt
^een ondienft en kan doen.

By een facht Deel verfta ick van binnen al het In-

ehewant, van buyten de Spieien.en 't gene dcfelvigc
ekleet, als haer Velleken.of Rock.Vlcyfigh vliefch,
Vet, Huyt, en Op-huydeken.

Kleyne Wonden , die niet diep in cn gaen, noch
gern voornaem Deel en raken, doen weynigh hinder
aen de Werckinge van het gequetfte Deel: aiaer die
haer wijt en diep verQjreyden, alfoo, door het af-fte-
■ken van de Aderen, cn daer uyt het Bloeden, de na-
tuerlijcke wermte met eencn vervlieght, foo werdc
daer door de gematigheydc van het Deel nootfake-
lijck verargert, ende alfoo belet,dac het fijn voedtiêl
niet te recht en kan gebruycken, noch wel verteren.
Waer door dan in 't felve Deel meerder overtollig-
heyt, als de nature gewoon is, vergadert werdt; het
Welck de oorfaeck is, dat de Etter niet in 't beginfel
van de quetfinge,maer eerftdaerna,te weten,ontrent
den vierden dagh ghemaeckt en werdt; als wanneer

rta --------t-------- - I -- I- - -------L

—wcii-Miigc vciiiiilucii. xicn gC-.

wonde Huyt en kan de ondetfte Deelen niet bedec-
Jcen, een door-ghefneden Buyck-vliefch niet de Dar-
men, Het Hoornigh-vliefch gequetft zijnde,en kan
«iet befluyten de Ooghs-vochtigheden. Als Aderen
ende Slagh-aderen af-gefteken werden, foo moeten
fy het Bloet.met de levendigeGeeften laten uyt-loo-
pen. Door-fneden Zenuwen en konnen niet behou-
^n de zielijcke G heeften. Hier door werdt dan de
Teringhe verhindert, 't Geficht belet, voedtfel ende
bewcginge benomen. Op defelfde maniere gaet het
aiiet andere Deelen.

4 De Verfcheydenheydt der Wonden blijckt
voor-eerft uyt den aert, ende de gheicgentheydt van
het Deed, dat gequetft is ^ zijnde het een fachter, als
het anderj het een uytwendigh, het ander innerlijckj
fommighe voorname, andere daer minder aen gele-
gen is.

Ten tweeden wert dit onderfcheyt getrocken, uyt
iiei ejghen wefender Wonden, te weten,dat eenige
enckel zijn, daer niet anders by de openinghe is; an-
dere getnenght met Brandt, Rofe,K.nutlinge,Kout-
vyer, ende dierghelijcke ; ofte daer K-oortfe, Biuedt-
ftortinge. Kramp,ofte yet anders toc-flaet; daer een
Been by ghebroken, ofte ontledet is j als oack daer
hem quaden aert by voeght, het zy dat de Won«c
gegeven is met een vergiftigh Geweer, ofte datfe va"
eenigh boos Menfche, raienden Hont, ofte een ve-
nijnigh Beeft gebeten is.

Ten derden vallen, van weghens de ghedaente,
Wonden groot ofte kleyn, even door het vel, oft®
diep,nauw ofte wijt, recht ofte krom, langh of ront·

y Een Wonde werdt vcroorfaeckt door al bet
ghene fcherp is, gelijck alderhande Geweer, als oocK
door Vallen, Slaen, Bijten,ende Schieten^ het zy het
laetfte met Pijlengefchict,eelijck hier voortijdfsge-
woonlijck was, ende noch xn Indyen, ende eenig"®
andere plaetfen gebruyckelijck is, ofte met Koge'^'
gelijck nu meeft door de geheele wereldt in fwangü
gaet,

6 Op de Ken-teyckenen en is niet veel te fcgg«"?
dewijl een Wonde defelve mede-brenght. Docb ai
is 't, dat de openingh de ghequetfte plaets wel va"
buyten in de Huyt vertoont, foo en vak evenwel
licht niet re onderfcheyden, wat Deel van bin"^"
ghequecft is, als de Wonde diep door-gaer. De ken-
nilfe daer van werdt genomen uyt de gelegenrbey^»
ofte de leger-plaets van het Deel, de befchade
kinghe, het gene de Wonde uyt-geeft,en uyt de toe"
vallen.

Wat het eerfte belanght, als een Hooft diep g^^'
quetft is, foo machmen wel dcncken dat de V/o""
tot in de Herifenen fchiet; als yemandt dwers doo_
de Borft ghefteken is, dat de Longhen gerocht z")"'
wanneer defteeck diep in den Buyck gaet,dat da"
Darmen, of de by-leggende Deelen den
fanghen hebben. Indien door een Buyck-woiw^ "
Darmen uyt-fchieten , fuicks beteyckent, dat
Buyck-vliefch, als defelve bekleedende, is door-g^__

fneden. En fois't voorts met andere Deelen, we' '

kers leger-plaets elders is aengewefen, .-„^

Ten tweeden toont oock de verhinderde
ge,wat Deel datter gequetft is. Indien IL·^

valkn.gefteken.ofte getrapt zijnde,fijn root,cn Dio
digh Water niet en konde houden, 't felve
reycken wefen, dat de Sliiyt-fpier van de Bj?^® ?f,jet

kreuckt was, ladiendoor de quetfure het Ι^^^ ge-
en kan beweeght werden, fuicks beduyt dat ae
nuwengetroftenzijn, jg

Ten derden, wat aengaet het gene uyt y
komt^ als fukks in een Buyck-wonde Gijj ^.
duyt quetfinghe in de Maegb, ofte dunne Dar^ '
als het Kamergangh is, in de dicke Darmen j W ai «
in de Blaes, Wanneer uyt een Borft-wonde L·»
berft, fuicks is een reycken dat fy door-gaet, en

wel lichtelijck dè Longhen ghequetft heeft, üjJ ^

VER VOLGH. VA

Ader, ofte Slagh-ader af-ghefteken is, vertoont het
Bloedt: alfoo het uytdeSlagb-adetsalfpringcnde
voort-komt, oock dunder, en rooder is, als dat uy t
de Aderen loopt.

Ten vierden,werden noch Ken-teyckenen getroc-
ken uyt de toe-vallen,gelijck groote Pijn, met trec-
kinge der Leden, terftont op de quetfuere volgende,
beteyckent, datter een Zenuwe gerecht is.

7 Wy komen tot de Voer-teyckenen , daer feer
Veel aen gelegen is, en die daerom van ons wat wijt-
loopigh fullen onderlbcht worden.

Het ghevaer van een Wonde ftaet af te nemen foo
uyt de gelegentheydt van de Openinge . als van het
gequetfte Deel.

Hoe dat het Deel voornamer.en de Wonde groo-
ter en dieper is, en quader gedaente heeft,hoe her ge-
Vaer grooter valt. Derhalven zijn de Wonden, die de
binnenfte Deelen raken, feer fcrgelijck.dewjjl het ge-
bruyck van defelfde Deelen fct lichaem niet mif-
fen en kan, de Heel-middelen nauwlijcks foo verre
en konnen ghebracht werden, en de uytcerlijcke be-
kleedende Deelen oock nootfakelijck moeten fwaer-
der gequetft zijn.

Vleyfch-wonden die niet diepen gaen,en hebben
gheen fwarigheydt, 'ten zy datter een Meefter over
«wtnt, die de fwarighey t mede-brenght. So fchrijft
D/. Foreft 6. ObiT Chir. i. van een Kint, dat in fijn
Bil met een mes niet diep gequetft zijnde, een Boe-
ren-meefter kreegh, die uyt onervarentheyt 't Kout-
^yer in de Wonde meefterde, waer van het Kindt
ftorf. Soo kan oock by een ongheachte quetfinghe
^»el yet onverwachts vallen,dat de door veroorfaekt.
Het gebeurde te Leyden,doen ick daer ftudeerde,dat
fcker Student,mallende met een dochter, van defelf-
de met een fpel in de Muys ghefteken werde, waer
t^flaende een Onftekinge met groote Pijn,daerna
Kout-.vyer,ten laetften de Doodt volgende. En
lek weet dierghelijcke meer-malen gefchiet te zijn.
Uan hier foudemen moghen feggen, datter een Ze-
nuwe gerocbt was; als mede in 't volgende exem-
pel, befchreven by den Cardinael Bembusin het ii.
«oeck van fijn Veneetfche hiftorye. Aloifius Portus,
eydt hy, een jongman van fonderlinge fterckte en
Vromighey t na dat hy hem ftoutelijck midden on».
der de vyanden begeven. ende defelve al in de vlucht
geflagen hadde, kreegh door een van defelvige foo
Weyne quetfuere m den Hals, ontrent de P^fen, dat
Degen nauwhjcks door het Vel gingh, viel niet-
temin terftont beroert van'c Paert, ende en konde
nimmermeer wederom te recht komen; Doch al
fcörijtt Bembus, dat dequetfuete nauwlijcks door
net Vel en gingh, foo en heeft de beroertheydt daer
Ji'et konnen over komen, fonder dat de Zenuwen
^uden befchadight wefen. Maer fulcks en heeft
geen plaetsin een lichte, ende evenwel doodelijcke
wonds, verhaelt by een ander Itaüacnfch Hiftory..

Ν D E WON D Ε Ν. f

fchrijver lovius in Elog. alwaer hy fchrijft, hoe
Petrus Gravina, gaende na den middagh in de fcha-
duwe wandelen. Tiem een Caftanye mlt haer fteke-
hghc fchorlfe even op het B«n viel. ende dat hy die
plaetfe wat krouwende, de Koortfe kreegh,en ftorf.
Adeo enimfiibtiles cauffas fata inveniunt, cum ëx decret'a
urgent, gelijck lovius beQuyt.

De ghene , die de Blaesdoor-fteken is, ofte de
Herffencn, ofte het Herte, ofte het middel-rift, ofte
een van de dunne Darmen, ofte de Maegh, ofte de
Lever, dat is doodelijck, fchrijft Hippocrates in de
i8. Kort-bondighe Spreucke van hetfefte Boeck.
Maer doodelijck verftaet hy op verfcheyde plaet-
fen, ghelijck ghemeenlijck ghefchiet, ende hier ley dt
hy fijn felven uyt Coacar. fog. alwaer hy feydt, dat
de ghequetfte mceftendeel van foodanighe Wonden
fterven, ende voeght daer noch andere by, te weten,
van het Ruggen-Morgh, de grove Aderen, de Mro-
ten-ader, de Longen, en binnenfte Zenuwen. Welc-
ke Deelen wy nu allegader vervolghens nader lullen
gaen ontleden.

Wat de Herifenen belanght; die Wonden ftdc
Hippacrates meeft doodelijck, doch en gaet altijdt
niet vaft. Want men fiet alle daegh, datter vele van
door komen, ja oock die van den Morgh felve door
de Wonde quijt werden. Soo fchrijft Fallopiusin t
4. Cap. van fijn gemeite Boeck, dat yemant te Fer-
rara, in 't midden des Winters, van de Herifenen af-
genomen is de groote van een Ganfen-ey, die even-
wel genas.Diergelijcke hebbeick medeeertijdts ge-
Gen te Bononyen, ontrent Ferrara,in een Edel-man
van Verona, gheluckelijck heelen door mijn weerde
meefter Bartoleti. Het felfde getuygen Guido,Gar-
pus,en andere Heel-meefters,te fien uytde exempe-
en vergadert by Schenckius i. Obf. 40. en 42.. By
dewelke ick om fijn vremdigheyt noch een fal doen,
feer onlangs my voorgekomen ; hoewel het foo wei
nietuyt-gevallen is. Een Kint van fes jaren, viel een
ftock met fijn eynde vlack nedet op de llincker zijde
van't Hooft,welcke val even fo groote breuckin de
Pan maeckte, als het hooft van de ftock groot was.
In'i eerfte quam dooreenkleyngaetjenallencks-
kens her Breyn uyt-puylen, ghelijck voos Vleyfch,
tot dat het, op de groote van een balleken^ van felfs
af-viel,en wederom van nieus uytgroeyde.Terftont
na de quetfuere v/erde het kindt in dejechter zijde

getrocken (dc oorfaeck is by Laurentius na te fien.
in Anat.) .daerna in de üincker zijde beroert,en doen
wederom ghetrocken, totdathetopdenvijfthicn-
dea dagh ftorf. Het Bcckeneel was meeft .van Heri-
fenen uyt-gheput, ghslijckmen, fonder verder ope- ■
nen, door de Wonde, mee het fcheyden van deghc-
knutftc, ende gbemoifelde beenderkens, ghenoegh
konde fien. Seer wel heefi: Celfus, ende na bem
Fallopius, ghefeydc, dat de Wonden der HerHènen
nict.cnckelijck de Doodt mede ea bienghen, rnaer

alken.

allcenwatmeerliaergrent-veftghequetft is. Want
alfdan wen hcï beginfel der Zenuwen gefloten, hec
zy door verftoppinge, het zy door toe-drucken,hct
zy door af-fnijden, cnde foo fterfc de Menfch dan,
ais van een Popelfy, door belet van toevloeyingh
<ierGeeften, ofte van treckingh der Zenuwen (ais
defclve gheprickelt werden) die geftadige pijn, wa-
ken , flauwte, ende korten adem verwecken, waer
door de gequetfte ten laetften komt te fticken. Het
felfde gefchiet oock wanneer het Bloet,uy t fijn Va-
ten geborften zijnde, in de HeriTencn bederft, ende
verrot.

Dit doen de Wonden, op wat manier, ende door
wat wegh, 'tzy door het Beckeneel, 'c zy door de
Oogh-kaffe, ofte anders, fy tot in de HerlTenen ra-
ken. Aenmerckens-weerdigh is de ghefchiedeniflè
van Henrick. de 11. Koningh van Vranckrijck, ver-
haak by deFran9oifche,ende andere Hiftory-fchrij-
vers. Maer noch klaerder by Paré, die daer over
gheweeft is, in fijn 9. Boeck endecapittel. De
Koning loopende in tournoy-fpel tegen den Grave
van Montgomoieri, kreegh van de gebroken, ende
ghebrijfelde fpere een Wonde boven fijn Wijnbrau-
wen, in de Vleyfighe Huyt van het Voor-hooft tot
den kleynen hoeck van 't Oogh, ende vele fphnters
in het Oogh felve, 't ghebcente ronts-om heel blij-
vende. Den negenden dagh geftorven zijnde,is be-
vonden, in het Deel teghen den Slagh ftaende on-
trent het midden van den Winckel-naet, tuflchen
het dicke, ende dunne HeriTen-vliefchjeen menichte
Bloedtihet weick aidaer verrottende,ende de Herf-
fenen bedervende, fonder twijffel oorfaeck ghe-
weeft is van des Koniftgs doodt. Diergelijcken on-
gheval is gheluckiger uy tgevallen in Franfo» de Lor-
raine,lienogh van Aumale. Defe (ghelijckdePre-
fident de Thou fchrijft, in het eerfte Boeck van fijn
Hiftoryej werdein'tfchermmferen, met een fpies
geileken in fijn Kaeck onder 'trechter Oogh,waer
op de fpies quam te breken, foo dat het yfer met
anderhalf voet van 't hout in de Wonde ftekende,
uyt-getrocken moefte werden-het welck hy,fonder
eenigh teyckenvan pijn, uytftont,ende, buyten ho-
pe ckrHeel-meefters, van die fware Wonde ghe-
tias.

De Wonden van het Rugghen-morgh, alfoo het
felve een af-fetfel van de HeriTenen is, moeten in
gelijcken graed geftelt werden. Sennerms vevhadt
van een Vleyfch-houwer,die de Oifen niet en kuyf.
den, maer met een kleyn Mesken in den Neck
ftack, waer van fy terftont in fuyffeiingh ter neder
vielen.

Het Herte (feydi Avkenna) en kan geen openin-
ghe, noch fwelhnge.fo lange 't leven duyrt, verdra-
gen .Bewi'wwitó verhack evenwel de Ahd morb. €α»β.
6<!. eenghenefente nebben, die in't Herten-vlies
f'twe]ckP/»«iWil.Nrfi.37· teghenis) ghcfteken
was. Dan daer en was het Herte felve niet gbe-
raeckt. Anders houden het alle de Genees-meefteri
daer voor, dat de Hert-wonden oneeneeflijck zij";
ghelijck de Poét Ovidius oock feydt, i. dePonto 4·
dat, al quam den god Efiulapiw, met fijn heyligh®
Kruyden, hy evenwel geenfins de Wonden van be^
Herte foudekonnenheelen,

uifferat ipfe licet facras Epidaurius herbast
Sambit mlU P'Hlnera Cordü ope»
Ende niet alleen dat foodanighe Wonden onghi"
neeflijck zijn, maer fy brenghen ghemeenlijck p®
doodt voor haer. Het wfelck niet vreemt en
Want dewijl het Herte den ooripronck, ende dff
fonteyne is van de natuyrlijcke warmte , ende If'
vendighe gheeften, (waer in ons leven beftaet) djC
terftont in 't quetfen vervlieghen, foo en konnen o®
andere Deelen van 't Lichaem het minfte bv baei'
felven niet beftaen. Behalven noch, dat het'Blo®"
met fulcken geweldtuyt-berft, dat het de Long®"'
ende ,'t Herte door fijn menichie οverftolpt,
alfoo den gequetften doet fticken. Fernelius fc·"·?^ „
f. Pathol. 12. dat de Hert-wonden, als fy niet
in de holligheden en gaen, niet terftont om en bf®"
ghen. Soo fchrijft Braflavolus over de gfiet"® L
Spreucke van Hippocrates, een Vereken
hebben, dat in den tip van 'tHerte gequetft J
noch at, ende een uyr leefde. lacotius o^f'rja
Coac. feydt van een Hart, dat laneh een pijl
Herte gedragen haddc; 't welck Vega over Ga'' /
de loc. aff. mede beveftight; gelijck lui. Alexan^J^
nus, van een Haes, die midden door de Borft
het Herte ghefchoten was. Wanneer de Wo" ^^
fchrijft Galenus 6. Aphor.18. ende f. de loc. af·
maer in 't Vleylch van 't Herte is, foo kan de
quetfte noch wel een nacht overhalen, dan
evenwel fterven. Soo feydt mede de gemelte
dius van kleyne Hert-wonden 12. Meth.

' parvo Cor Vulnere Ufumj
Corpore mm toto, ροβ tela ednüa, refi'^ ' ^

Maer, feydt Galenus, van een Wonde, die ^jide
gaet, moet de gtiequetfte nootfakelijck op ï· j-j^ef
voet fterven ; infonderheydt by aldien de '''bet
holligheydt gequetft is. Want uy t defelve
heetfte, ende fijnfteBloedt, met fijn ovcr

natuyrlijcke warmte door de Slagh-a"® pgj^o-
het geheele lichaem krachtelijckgefp^"V jnetee»
ningh van Vranckrijck, de 1]· -rAeeode

Mesmoortdadigh gefteken tuflchen de vj)'" ^^^^
fefte Ribbe, ende daer mede de aderige ^^^o
tot op het flincker Oor van 't Herte atge" ^^^ het
dat hy terftont de fprake, ende 't leven fpeu-
Bloedt hem met groote golven de j ..^a»

tende. Wat langher duyrde het m.et^" ®
( vcrhaeltby Paré 9. Qhir.io.) die

VERVOLGH V Α

Vechtende, een ftceck kreegh onder de flincker
»nam, door-gaande in 'r Herte, ende evenwel na
Verfcheydefteken, diehy aenbracht. fijn weder-
partye vluchtende, tioch twee hondert fchre^n
yervolghde, tot dat hy doodt ter aerden viel. Het
lichaemgheopent zijnde, fchrijft Paré bevonden te
hebben,een Wonde in 't Vleyfch van 'tHerte,daer
een vinger in konde, ende een groote menichte van
Bloedt over het Middel-rtft gheftort. Langer djdt
heeft gehadt ('t gene nu voorleden weeck gebeurt
's ) feker Man, tuffchen de vijfde ende fefte Ribbe
{Wy rekenen van boven ) ghefteken zijnde, tot aen
fcet rer,hter Oor van 't Herte, die noch fes-en-der-
ïighurenna de quetfuyre leefde, niet gbeklaeght
hebbendeals over den korten Adem, hemfonder
^Wijffel mede veioorfaeckt door de groote menich-
te van Bloet, dat in fijn Longen, ende op 'tMiddel-
rifc bevonden werde. Een ander exempel heeft
Sennertusvan een krijghs-knecht, die in't rechter
Oorvan't Herte gbequetft zijnde, alfoode flincker
zyde gaef bleef, fijn leven noch fefthien daghen

Vertroek.

De Wonden van de Longhen loopen groot ghe-
vaer.doch en zijn niet alle nootwendigh doodelijck.
De gene, die alleen de felfftandigheydt van defelve
raken, ende fo groot niet en zijn, dat fy her Adem-
"alen beletten , ofte de levend- makende kracht
fcbierlijck omftooten, het zy met deGeeften te
Verjaghen door veel bloeyen, ofte het Herte, door
het üytgeven van veel bloets, te overftelpen. Dan
Wanneer de Wonde groot is, ende niet alleen de felf-
ftandigheydt, ofte het vleyfch van de Longhen ge-
queift is, maer oock de groote Vaten, te weten, de
Voorname tacken van de aderlijcke Slagh-ader,
«nde flagh-aderlijcke Ader, dat is doodelijck, ver-
iïiidts in defelvighe het Bloedt in menichte ftort,
ende de ievendighe Geeften vervliegen, de Longen,
ende Herte van het overvloedigh Bloedt overval-
len, ende degequetftealfoogefticktwerc. Vandc
eerfte' foorte, te weten, Longe-wOnden, die geheelt
ajn, heeft Schenekim verfcheyden exempelen verga-
dert 2.

Dat de Wonden van de Stroot-ader niet alle
doodelijck en zijn, toont de Laringotmia, dat is, als
defelve m Squynantie gheopent werdt. Maer wel
verftaende, foo werden foodanighe genefen, die niet
groot en zijn, ende mdewelcke alleen de Vliefen,
«aer de Ringen van de Stroot-ader mede ghehecht
Werden, gequetft en zijn, waer van Schenck}us mede
eenighe exempelen verfamelt heeft in 'tghemelte
•ooeck. Maer de kraeck-beenige Ringen fclve ko-
kende te.quetfen, en konnen om haer hardigheydt
'^'et heelen. Doch foodanighe wonden en brengen
peen fchierlijcke, maer een langhfame doodt aen^
Λ- wanneer van de lucht doorde wonde hae-
uigh ïa-fcbietende, de Longhen veranderen, ende

Ν DEWONDlNe 9

verf^acken, ofte datter een vleyfich Gefwel op de
wonde wafcht, dewcjcke mpt den Adem in te hou-
den, den Menfch doetfticken, Klaer die Wonden,
fteken deKeelhaeftaf, dewelcke,uytehequetfte
Stroot-aderen, ende Sjagh-aderen, het Bloet over-
vloedigh in de Longen l^ten loopen, waer door den
Ademgheftickt, eride het leven ghenomeri Werdt.
Sulcks en ghefchiet evenwel niet van wegen de ge-
wonde Sttöot-aderkens. tnaer van weghen de Ve^a
jugular», ofte de Amk fiforarM, daer by kg-

^''tkWonden van het Middel-rift moeten onder-
fchev
De'

den felden gheneL.....- .

quade toe-vallen by, Rafernye, korten Adem,
Koonfch,Kramp,ofte treckinge van Leden. Doea
de Romeynen, ende Albanefers haer heerfchappye
ftelden van elckezyde aen driegebrocders,ro ftack
een van de Romeynen fijn weder-partye door het
Middel-rift, waer van hv op de plaéts doodt bleef,
i. 1 »4.„r.. f-u n.-nnyfius

dat

,11 -l^iviua iUU IJAUVIf tiltl. lyCiK^Ui&ywk.

De Wonden van de Maegh en vallen niet altijdt
ongheneeilijck, als met verftheyde exempelen kan
bcwefen Werden, als oock met het ghene noch on-
langs in Pruyflèn ghebeurtis, aen fekeren Boer, die
een Mes d^oor-gheflickt hadde, 't wekfc hem uyt de
Maegh gefneden isj gelijck dat breeder beicfareven
wert by de ghene,die daer overghegaen heeft,ende
tot Leyden ghedruckt is. Dierghelijcke verbae/c
Crollius vaneenBoheemichen Bocr,in de Voor-re-
den van ίηη Βαβίκα Chjmica , Cornax in een ant-
woordr aen Dodtor Hertogh, ende lui. Alexandri-
nus ovet Galen. 6. Meth. 4. mede over-gheftelt by
Schenckius 5. Ohf.iii. die oock noch ecnige andere
exempelen heeft in de volghende 122. Aenmerc-
kinghe.

De Wonden van de dunne Darmen, ftelt Hippo-
crates onder de doodelijcke.ghelijck fy oock meeft
zijn, doorde menichte van haer Aderen, ende ghe-
heel Vliefich wefen ^ waer door op haer quctfinghe
vallen groote Pijn, ende Krimpingh . Nock, ende
Flauwte. Maer alderquaetftzijn noch de wondenj
die overdwars komen, alfoo de afgheweken lippen
gantfch niet gheheelt en konnen werden. Bemcl
de 11L Koningh van Vranckrijck,kreegh van een
Monick in fijn Darmen foo een fteeck, waer hy niet
langhna en leefde. Beter ghcluckte eenBuyck-
wonde in Graef Willem vanNaffaiw, Stadt-houder
van Vrieflandt. Defe, gelijck i(eyé verbaelt in het
negende Boeck van fijn Nederlandrfcbe Hiftoryen,
treckende in het jaer 15:92. tegens Verdugo, die aen»
quam om het belegherde Coeverden te ontfetten,
ende met hem flaende, wierde in fijn flincker

Cc zyde

zyde gbefchcjten, foo dat de Koghel by den Navel
wederom uyt-quam. Hy bleef evenwel tot den al-
derlaetften in den ftrijdt, ende werde volkoment-
lijck ghcnefen · ghelijck hy oock lange jaren daerna

feleeft heeft. Dan defe fcheut en fal wel lichtelijck
oor de Darmen niet gegaen wefen.

Daer werden verfcheyde exempelen by de Ge-
nees-meefters verhaelt (ghelijck te lïen is by
«iri.4. Cöir.j.) der ghener, die van een ghequettte
Lever ghenefen zijn. Dan iuicks is te verftaen,wan-
neer defelfde (het welckoock plaets heeftin de
Milt) maer boven op, ofte in haer Vleyfch gherocht
is, fonder quetfinghe van de groote Aderen. Want
die ghequetft zijnde,dan vaker feer groote bloedt-
ftortingb, die den ghequetften het leven beneemt.
Daerom fcydt de Poet Homerus in fijn 9. Οφβ. dat
ülyfles, om den grooren een-Oogh Polyphemus
van kant te helpen, hem ftack, daer het Middel-rift
de Lever omheift. VVelcke kenniffe Homerus,ghe-
lijck veel andere, fonder tvvijffel van de joden ghe-
trocken heeft. Want wy kfen in 't 2. Boeck der
Koninghen, op't 2.en 3. cap. van de Wonde,daer
jibner A^ael, en wederom loab Abner, het leven be-
nomen heeft, duyden de Wijfen op de Lever.

De Wonden van deBlaes werden,onder de doo-
delijcke, van Hippocrates,vooruyt-gheftelt. Maer
hier dient onderfcheyigemaeckt tuffchen den Hals,
cnde het Lichaem, Den Hals alfoo hy Vleyfich is,
kan lichtelijck ghenefen, gelijck hetSteen-fnijden,
datHippocrates,daer van onbewuft zijnde, nieten
foude hebben toegeftaen.Endeick heblie verfchey-
de kinderen gefien, die binnen de acht dagen dicht
loe-gheheelt waren. Dan heb ick oock bevonden,
dat de ghene, die het Vliefich lichaem van de Blaes
door-fneden, ofte ghefcheurt was,den felfden dagh
ftorven. Nochtans Ichrijven andere,dat oock won-
den in't lichaem, ende den gront van de Blaes ghe-
seien werden. Want, fegghenfe, de Blaes en is niet
gheheel vUeficb, maer haer buytenfte vliefch is 'wat
vleyfchachtigh, waerom her oock by A^uafendens,
cnde i^jf^e/,gehouden wert voor een toetreckende
Blaes-fpu-r. Ende van defe genefinge werden ver-
fcheyde exempelen by-ghebracht by B^ufsetus 3. de
pmu C<sfareo6,7,'&.cr\d^ 9. als mede vanSchenckim
Obfirv. 302, Evenwel en hebbe ick niet konnen ge-
Waer werden, dat foodanighe wonden volkoment-
lijck ghenefen : maer wel bevonden, dat in de gene,
die van een grooten Steen, dewelcke de Blaes wat
uyt-tornde,ghefneden waren,de kanten vereelden,
ende foo eenFiftel, ofte loopent gat bleef, waer
door de ghefnedene al haer leven leek; ginghen.
Welck leven niettemin fogaende, noch langh kan
duyren. Soo dat hier, gelijck oock in andere won-
den wel aen te mercken ftaet, wat anders te
aijn, een doodeii|cke wonde, ofte een onghenees-
lijcke.

De groote Aderen, ende infonderheyt de Slagh-

aderen,alfoo fy,gequetft zijnde, nieten konnen ge-
flopt , ofte toe-ghebonden werden , ende d^het
Bloedt terftont met menichte uyt-vloeyt, de Gee-
ften vervliegen, foo volght daer noodtfakelijek op
Flauwte, ende de Doodt. Ja al werde dat al wat
uytgheftelt, foo foude het Bloet, buyten fijn
runnende, ende bedervende, een quaetaerdigh®
Koortfe,Kout-vyer, ende andere doodelijcke ^o^'
vallen veroorfaken.

Voor 't laetfte ftelt Hippocrates onder de dof
delijckc wonden, die van de innerlijcke Zenuwfj»
dewelcke ick evenwel niet en kan voor doódelijC^
op-nemen, maer wel, dat daer van de Deelen,d^^
welcke door defelvighe haer ghevoelen, ende b«'
weghen wert aenghebrachr, beyde verliefen, e""®
dien-volgende oock dapper verfwacken. De
faeden:^enU(Pen,{chTi]ÏtPli»m ti. ΝΛί.37. enhei'^
nkt,gelijc\oeckhet J^aeck^been^ende de W^n-braUlS'i^'
De Kraeck-beenighe Deeien,om dat fy haer rech^®
ftoffe niet wel en konnen bekomen, engenefen
lichtelijck niet: veel minder de Zenuwachtigf^j
ende vliefighe Leden, gelijck oock de Banden, yfj
wrichtèn, ende diergelijcke, dewelcke befchadig»'
zijnde, terftont met pijn overvallen werden,
op dan volghen Onftekinge, Koortfe,treckifigc ^^
Leden, ende andere quade toevallen.

Dus verre is gefproken van de gequetfte ^^^ J
wy komen nu ( ghelijck in 't beginfel gefeydtis) t ^
de gcJegencheydc van de quetfuyre, ende hare
vallen. ,

Treckinghe der Leden, houdt Hippocrates^
tweede Kort-bondighe Spreucke van fijn vW
Boeck, als fy de quetfinge volght, voor een „^t
lijck teycken. Het welck meeft ibo uytvalt.
Galenus in fijn Uytlegginge, doch niet altijdt. t^^jj
Hollerius, fchrijvende over defelve Spreiicke'.f,
vierderley oorfaeck van defen Kramp. Soffi^fl jg
fchrijfthy, treft de wonde groote Aderen. ^ ^
Slagh-aderen; waer op dan een groote bloe·^'^
ringh volght, ende vervolghens de Kramp»
Flauwte; waer van fy evenwel niet altijdten '
ven. Somtijdts valt de wonde in zenuwacot ë .
Deelen, waer dan by kan komen een onftekii^gjt
gelijck mede fomtijcs de wonde niet wel êf ^lze-
werdende, de Etter door fijn fcherpighey"' - —

an-

nuwen mede-deelt, ende alfoo beneffens "·'
J^e^^oorfaken, treckinghe der Leden veroor-

Galachcigh Braken terftont na het ontfange"
de wonde, ofte na de onftekingbe komende,
qtiaet teycken, als beduydende.datzenuwachtig'"^

Deelen gherocht zijn. ·

Een wonde, die met fcherp geweer gew^^^^ '
valtlichrerteghenefen, als de ghene, dieinctee»
plomi)ep,,oftc verroeften Degen geftekanjO^ï® ^^

een Kogel gefchoten is: Want een enckele openin-
ghe kan veel raffer heelen, als ciaer een Plettennghe
van het om-ftaende Vleyfch by-gevoegc is; dewijl.
Voor al-eer tot toe-heelen van de wonde te komen,
de gheknutfte kanten moeten verfweren, tot Etter
ghebracht, ende ghefuyvert werden/t welck lange
tijdt vereyft. ^ , , ,

Ronde Wonden vallen fwaerlijck te heelen.
Vant alles vèreenight door verfamelingh van twee
«yc-lteeckfels; het weick in ronde woaden gheen
plaets en heeft, alfoo de ronde gedaeote geen uyt-
fteeckfels en fet. Daer-bcnevens , alfoo groote
Wonden (alles anders gelijck zijnde) qualijcker te
heelen zijn, als de kleyne,ende dat de groote gere-
ï^ent werc, na dat de kanten verre van malkanderen
ftaen, foo heeft fiilcks plaets in ronde wonden. In
teghendeel gaet het met langwerpige, ofte die den
draet van de Spier volgenj die derhal ven oock lich-
telijck roe-heelen.

Hippocrates oordeelt in de 2?. Kort-bondighe
Spreucke van fijn vierde boeck, dat degene, die Mer
"aeflighe, ofte langdujrighe Sieckten, ofte door Wonden, als
"ock.ande^ftns uytghemergelt ^yn,Jwarte Gal, ofte gelijck^
Jwart Bloedt van beneden af-gaet, 's anderen-daeghs
ftenien. Dient tot reden, dat de Nature in eenlo-
ber, ende fwack licbaem, niet alleen onbequaem en
IS om te overwinnen, maerfelver oock omtewe-
derftaen den quaden aert van de fwarte Gal, de-
''velcke, ftaende het gebreck, allengskens de over-
handc ghenon:ien heeft, ende alfo noodtfakelijck de
Doodt tot ghevolgh treckt. Aldas wert oock be-
vonden, dat fommighe op haer verfcheyden fooda-
nighe fwarte Gal uy t-braken; het welck van Holle-
rius op defe Sprcucke wel aengeteyckent, ende van
n^y diekwils gefien is. Dan dit heeft evenwel alleen
plaets in de ghcne, ghelijck de Spreucke oock
luydc,die kranck, ende uy:-gheteert zijn. Maer die
noch krachten hebben, lofen wel fwarte vochtig-
heden, fondereenigh ghevaer, ende tot verlichting
van haer fieckte; te weten, als de itercke nature op
naer gheftemde fcheydinghen (Dies critici ghe-
noemt) hetlichaemvande belaitende,ende fcha-
dehjcke fwarte vochtigheden fuyvert, ende ont-
laft.

Een matighe Swellinghe, die een Wonde over-
komt, geeft een goet teycken. Soo fchrijft Celfus,
de Romeyniche Hippocrates, in 't 26. capittel van
fajn vijfde Boeck·: Dat een Wonde al te feer fmlt,«
gevaerïychdatfentet enfroelt^it alder-gevaerlijct0 Sulck
^een tejckgn mngroote onfiekingejit van em ver norven
Ifchatm. Hier toe ftreckt infonderheyt de óöikort-
Dondighe Spreucke van den oviden Hippocrates in
^et vijfde boeck : Wanneer infware, endequade Won-
'^*lgeen dicka Swellingeen komt, dat isfeerquaet. Want
ph are wonde, ghemeenlijck Zenuwacbti-

gne iJeelenraeckt, in deweicke, als feer gevoelijck
foo moet daer van oock het geqSetfte Deel "oodt-
fakelijck op-fwellen, ende fulcks niet gheithiedeL
de. gheeftte kennen, dar die vloec
binnen, ende voornamer Deelen ghenomen heeft ·
waer hy veel mCerder fchade doet. Hier op flaec
mede de voorgaende 65·. Spreucke van Hippo«

crates, daerhyfeydt, dat, wanneer de ghefwollê

wonden ichier ijck ilincken, verfcheyde Siecfcten
op-komen, te weten, wanneer dat de vochtigheden
nadeeene, ofted'andere plaetfe toe-iaeken.

In jonge.ende gefonde Luyden vallen de wonden
beter te ghenefen, als in oude,ende fieckelijcke, oin
. dat in defel ve de nature ftercker is, ende haer goer,
ende mals Bloedt het ghefcheyde wederom bequa-
melijck kan t'famen-voegen. Soo bevintmen alle
daegh dateene, ende defelfde wonde veel lichter,
ende fpoediger in 't eenelichaem geneeft, als in het
amiere. De Prefident Thuanus , fchrijft in heC
53.boeck van fijnHiftorye.hoe in'ttrcfEin tuflchen
de Koninckfche, ende volck van denPrin9e van
Condé, binnen in fijn Dye met eenftuck gelchoten
werde Robert Stuart.waer van hy met onghewoon
gheluck, haeft, ende foo wel ghenas, dat hy gbeen
mangel en behiel j daer aen d'ander zyde, Antoine
Alegre, met een Ro:r in fijn Been gefchoten zijnde,
nauwlijcks in gheheel thien jaren volkomentlijck
konde ghebeelt werden.

Eyndelijck maeckt noch de tijdt van 't jaer,ende
de eygenfchap van de plaets, volgens de gtftaltenis
van de Lucht,het genefen vande wondeIichter,ofre
fwaerder. In de Η onts-daghen, ende in 't koutftc
van de winter, vak het heelen moeyelijcker, als in
de tijdt, die tuffchen beyde komt. Div^us icbrijfe
in't vierde boeck van fijn Brabantfche Hiftorye,dat
op "t jaet 901. in den Slagh tuflchen Keyfer Lode-
wijck, eiideSwendebald,Koningh van Lotharin-
ghen , niemant van de gene, die gequecft waren, en
ghenas. Vidius fchrijft 6.deMorb.2o. dat binnen
Florenie de Hooft-wonden meell doodelijck zijn,
ende hy wijt fuicks op de koude,ende dunne Lucht:
ende dattePifa, ende teLion daer vanweynigh
derven, om dat de Lucht aldaer grover is. Soo
ghetuyght oock Paré, dat de Hoofc-wonden be·»
fwaerder zijn te Parijs, als te Avignon.

8 OmtotGenefinge te komen, fo en verevfchc
een enckele Wonde niet anders, als dat de opening
toe-geheelt, ende de ghefcheyde Deelen alfoo we-
derom vereenight werden. Doch wanneer dat-
ter eenighe onghefontheydt te voren in 'tlichaem
gheWeeH is, ofte in 't quetfen in de wonde yct ghe-
bracht isjgclijck Harnas,Kogel,van de Kleederen,
oft yet anders, oft oock dat het omftacnde Vleyfch
geplettert is; in fulcken gelegentheyt, foo moet de
ongefonde geftalteniffe des lichaems verbetert, het

Cc 2 ghenS:

aa J. V. BE VÈ

ghene ΐπ 'èé iwndè fteèfckt, uytgenomen, cnde het
gheplcttcrde verfwoten werden.

Het ghencfeii der wonden (feydt Seneca i. ad
Mardim) is licht, als fy noch verfch van Bleet zijn:
maer Wanneer fy door bedervinghe in een quadc
Sweringh veranderen, foo werden fy fwaerlijcker
gheheclr. Daer op flaet 'c gheiie die Po'ëc Ovidius
ieydt I. de B^m amdr.

Vide egoycjuod fuerat prima fanahik vnlnns·,

Ddatum longdL damna tuliffe mor&,
Soodanighe vcrflche.endeenckele Wonden en heb-
ben andere nier van doen, als dat het gene,door het
quetfen, van malkander ghefcheyden is, wederom
vereenight werde. Defe vereeninghe is eygentlijck
Wel het werck van de nature, dewelckc uyt het
Bloedt, dat de Deelen voedet, oock het ghene dat
ghefcheyden is, foeckt toeteheelen: maer alfoo
daer dickwüs veel beleifel tuffchen beyden komt,fo
moet fuicks door de Konfte wech-ghenomen, de
nature geholpen, ende de natuyrlijcke warmte van
het ghjquetfte Deel verfterckt werden, op fuicken
maniere, als wy in 't volgende vierde capittel fulien
aenwijfen.

9 Tot defelve infiehten dient ghehouden een
goede Mammvm'Leven.eaAe. daer inghemijdt al
het ghene,dat het Bloedt verhitten,driftigh maken,
ofte cenichfins toevloeying van vochtigheden kan
verwecken.

Hierom is dc Lucht, die matigh koel, ofte wat
warmachtigh is, de bequaemfte. Want de groote
Hitte doet het Bloedt te feer vloeyen, ende de
kouw, ghelijck Hippocrates feydt, is bijtende.

Indien de Wonden fwaer is, foo falmen den ghe-
■quetften in 't begin fel weynich Spijs, ende Dranck
ge ven j het eerfte foude hem befwaren, ende het an-
der lijn Bioet dunder, cnde dien-volgende driftiger
maken. Derhalvendient voor-eerft maer gebruyckt
een Gerfte-pap, Panade, een Slorp-ey, geroerr,ofte
ghidopt, een ghebrade Winter-peer, gheftoofde
Queejende foo allengskens komen tot Vleyfch,het
ay gebraden, oft met Lattouw,Endivyc,Por5eleyn,
ofte Suyringh, met wat Citroen-fap, ofte Verjuys
geftooft. Alderbeft is Kalfs-vleyfch gebraden, ofte
de ghefodenKnor-beenen, dat wy Tal-boom noe-
ïpenj als oock Kalfs, ofte Schapen-voeten metCo-
ïiiithen, ofte anders toeghemaeckt. De Wijn, om
iljn verdunnende, verwarmende, ende drijvende
kracht, moet hier gantfch gefchout werden : maer
ïot Dranck ghebruyckt, beitelt Bier, daer eenighe
ghehartte fneden Broedt heet ic-gheflift zijn, ofte
daer de Verkoelende zaden, met PeterfeJy-wortel.
om het Bloet wat te verkoelen, ende van fijn wey te
ontlaften, ingefoden hebben.

De Slaip dient bier matelijckte wefen.ende eer-
der te ved,als tewyaighi alfoo defelve hc: driftigh

RwycKS

Bloedt ten deele bedwinght, daer het waken «ia«
verhit, ende noch driftiger maeckt. .

OeffeningejOfteBeweginge van 'tLichaemia^
het Bloet beroerende, is hier fchadelijck.

Wathet Af-fettenaengaet, hier dient een ope"
lichaem ghehouden, doch lieverdoor verfachtena
Moes-kruyden.gelijck Beet, Spinagye, Suyring.o»^
oock Ciylteren, als door Purganen, om de vocn
tigheden desHchaems niet te beroeren. Het ontij'
digh By-flapen, van de ghene, die nu beginn^"
heelen, dewijl het de krachten, ende de voedtmej"
heydt vermindert, doet haer uyt fwackigheydt fte
leven verliefen. r

Geenderhande Beweginghe des Gemoedts Ka
hier voordeel doen, felver niet de fchierlijcke blij
fchap: dandemeefte fchade foude komen va"''
gramfchap.

Het II. Capittel. ^

Hoe,ende op tvatgrondt, een Genees-meefier denKechli^^
bericht doen, of de ghequetfie een doodeltjcke
oarfanghenbeeft, ende daervattmodtfitkelyck
ven ii.

VAn de ghevaerlijckheydt der Wonden, ioo
weghen haerfelven, als van weghen de t)" Li
die fy quetfen, is nu in het voorgaende capittel w J
loopigh gehandelt. Doch aifo een Genees-mee" ^
dickwils fijn oordeel moer geven voor denRecn
ofte een ghequetfte die fterft, fuicks overkoipe"
door de Wonde, ende dat na fijn ghetuyghems
doodelijck oordeel over den handr-dadigen g® ^^
wertj fo dient hier wel op gelet,op dat den oflO ^^^
felen niet befwaert, noch den fchuldighen vryg

My gedenckt,dat,doende hoogh-geleerde Pjj^
fefibrtotLeyden, Dodior Ïaavo, eertijdts „j
het Boeck der Hoofi-wonden van Hippocrate ' .
wel in-fcherpte, dat, wanneer den Rechter vra ^ ^
de. Of de Wonde, daer een gcquetfte na g^^^j^d-
was, hem de doodt nootfakelijck veroorf^c'tt ^^
dej onderfcheydt diende ghemaeckt «""^"fLdie
wonde, daer de Doodt opvolght, ende jgo
defelve fekerlijck veroorfaeckt. Sommige vi^ ^^^^
brengen nootwendigh de Doodt aen.foPtn'S^,^^^
wel dapper gevaerlijck, ende daer vele va"" ^^g,
maer eenighe oock genefea Ende ee" ndijck
yemant anders van ghenefen is, en ka" «elijck
voor gheen doodeJijcke gehouden w?™ Jorfaeck
oock niet de ghene, daer uyt ' onahefont
wat quaets toeflaet, of dewelcke ^ die,in
lichaem over-komt: maer foodanige ^'goght,
weynigh uyren, ofte dagen,de Doodt · ^ceas.
ende door geen Koufte te helpen was. r ^

een tréffclijck Rechts-geleerde, fteU

feer goet onder^

tfcb

gantl·

VERVOLGΗ VA

gantfch doodeIijck55ijn,waer toe geen Salf re ftrijc-
Ken en is, noch geen Meefters racdt te pas en komt,
maet noodtfakelijck den ghequetften ras doen ver-
icheyden: ende andere, die wel doodelijck fchijnen,
maer van dewekke de ghequetfte juyft met terftont

enfterven,enfomtijtsoockgenefcn.

Nu, ofte fulcke gevaerlijcke Wonden m delen,oft
dien,doodelijck,ofte niet geweeft en zijn.wil een an-
der rechts-gekerdeBo'étius aenwiji£n,Decifion. 131.
N. II. met fes teyckenen.

Het eerfte foude wefcn den korten Tijdt, te we-
ten,indien de geqaetfte korts na de ontfangen Won-

kqpit te ftcrven. Over de palen van del fen tijt, al-
foo verfcheyden gevoelen valt.foo keurt hy voor het
befte, indien de ghequetfte binnen drie dagen komt
te overlijden, welcken tijdt Bartolus oock ftelt in L.
uit. in fin. ff. ad. Leg. Cornel. de Sicariis: macr an-
dere vei lengen die tot den vijfden,oock tot den acht-
ften dagh j fommige noch tot acht maenden, ja felfs
tot een jaer; 't welck vele, ais te langh zijnde , niet
aen en itaet. Maer vpat fcheelt het, ofyemandt, by
exempel, van een fteeck in de Longe ras fterft, ofte
langhfaem uyt-teert. Evenwel geeft ons Mofes hier
van Exod. 21. defeWet : Wanneer mannen twi-
ften, ende den eenen den anderen met een fteen ofte
Vuyft flaet,ende hy en fterft nier,ma,er valt re bedde:
indien hy weder op ftaet, ende op ftrate gaet by fij-
nen ftock,fo fal hy,die hém floegh,onfchfldigh zijn,
alleen fal hy gheven 't ghene den anderen verfuyint
heeft, ende hy fal hem volkomentlijck laten heelen.

Voor het tweede teycken rekent Boërius ·, aen-
houdcn van Braken,Koortfe,ende andere toe-vallen,
die van beginfel af de doot bootfchappen. Waer by
noch wel gevoegbt konnen werden, geftadige Pijn,
Kramp, oft treckinge der Leden,Nock,Raef-kallen,
ende diergelijcke, terftont op het quetfen volgende,
ende noch by-blt)vcnde. Wanr in fulcken gdegent-
heydt toonen fy wel, door de Wonde verweckt te
»ijn, ende dat defeive oock dien-vo'ghcnde doode-
lijck is.

Het derde teycken ftelc hy in Wijtte, en Diepte.
Ende voorwaereen groote w onde dreyght altijt ge-
Vaer: dan die is alleen voor doodelijck te rekenen,
dewelcke ioodiep in-gaet,dac fy de inwendige Dee-
Ien,diein't yoorgaende Capittel befchreven ziin,ge-
Icheurt, en door-wondet heeft.

Sijn vierde teycken is de ghedaente van 't Geweer,
jpaer mede de wonde ghegeven is, ende waer uyt de
^etfer kan overtuyghc werden, wil gehadt te heb-
ben van om-brengen.Dit gaet het Recht aen,niet de
Genees-konfte , dewe.cke baer niet en moeyt met
net voornemen van den Qwtfer, inaer alleen krop
^ gelegemhey t van de quetfure. Evenwel kan een
Heel-meefter uyt vals Gheweer, gevlamde Degens,
«^liighe;, ende venijnighe Pijlen (gehjck de Indianen
oeyde ghebmy eken} oock ooidèekn, dat foodani-

Ν DE WONDEN.

ghe wonden ongheneeflijck waren.

Voor het vijföe, en fefte teycken neemt Boërius,
een geftadige Pijn, en daer op volgende Kramo- dan
die behooren beyde onder het twledf daer^v de2
feivige aireede gebracht hebben. '

Van defe fes teyckenen, om te oordeelen, ofte ve-
inandt van een doodelijcke Wonde gheftorven κ en
behoeft een Genees-meefter, na het onderfocck van
den aert der Wonde,niet meer als twee teghebruyc-
ken. Voor-eerft, fal hy oogh-merck nemen, op de
Kortheydt des Tijdts, daer in de gequetfte komt te
fterven. Ten anderen op de ghekgentheydt van den
Siecken, indien die gheftadigh, om dat hy gequetft
was, tot de doot toe verachtcrde,met de quade toe-
vallen, hier voor verhaelt. Waer by noch dienen by-
gevoeght driederhande op-merckingen. Ten eerften,
dat dc Wonde in haerfelven niet doodelijck en kan
gheoordeelt werden, wanneer fy een enghefontli-
chaem ghetreft heeft, volghens de Reden (alfoo in 't
felve oock lichte quetiuren fwaer vallen) ende de
Rechten,!.. QiiaaiiioHe §. Sed αβ ^uüfervtim agrotut^

fad. L. Aqutl. Ten tweeden, dat de gequetfte deti
aet van een goet Genees-meefter niet heeft wilkn
volgen,ongefonde Koft gegeten,te veel gedronckéni
ofte oock By-geflapen hadde; waer van ick weet,dat
al aen de beter handt waren,fchierlijck kranck wier-
den , ende fulcks met de doodt bekoften. Ten der-
den ftaet noch te overwegen, ofte oock felfs by den
Meefter alles wel na deKonfteisuyt-ghewrocht.
Want in fulcken ghevalle komt de fchult des doodts
op den Meefter, ende de Qgetfer en werdt niet gfae-
ftraft.als een Doodt-ilagher, maer alleen over de
ghegeven wonde, L. Quioccidit §.fui. ende L. Si ex
flagis ff. ad L. Aquil. ende Bariolmm7ra8. de Per-
cuffionibus. Hier over konnen vorders na-ghefien
werden de Rechts-gheleerde, ende onder andere,
die mede in onfe tale over-ghefet is, Damhouder,
Racdrs-Heer van Vlaenderen, Rer. criminal. 7J·. en
den vry wat breeder gaenden Gaill, Raedts-Heer te
Spiers, z.Pracft.Obf. iii.

Het 11 L Capittel
1 ofte , hy aldienhet Lyckvandetfcder'^eflafeHe.ah je~
mandt daer byquatn, hegM te bloeden, defelve daeront
foKde te houden %ijtt voor handt-dadigh vm dien itó»·.
jhghl
ï Oorfaeck onderfocht,
3 Onjtkerhejt.

I

O P het gene in \ voorgaende Capittel verhandelt
is, komt noch grootelijcks in na- bedencken, of
het Bloeden van't doode lichaem, wanneer de gene,
die de wonde gegeven hadde, daer ontrent quam,en
de daer verho enenonbekent was, den fel ven foude
overtuygcn van den Nederlagh. Want fulcks werdt
Cc 3 dagebjcks

14 J. V. Β Ε V Ε

dagelijcksbevonden,alibo tegefchieden,· niet alleen,
terwijl'de wonde noch verfch is,maer oock,'c welck
alle verwonderinghe te boven'gaet, na verloop van
lange tijt.Hier van is onder andere een aenmerckens-
weetdigh exempel, verhack by den grooten wijsgeer
Campanelia in fijn 4. Boeck de SenTu rerum in 't 9.
Cap. Seker man, fcbrijft hy, üoegh yemant doodt,
ea werde om een ander oorfeek gevangen. Na twin-
tigh dagen onideckte een ilagh-regen faet begraven
Li}ck,'t welck quam drijven voor de gevangenis. En
als de Neder-flager het felve üyt de venfter lagh, foo
begonnen de wonden te bloeden; niet fonder fchrick
van den genen.die wift fulcken daedt begaen te heb-
ben. Hy wech gaende, hiel het bloeden op; en daer
wederom by komende,quam het ook wederom,ge-
lijck hy felfs na 29. jaren tegens Campanelia bekent
heeft. Hier van eens in ghefpreck rakende met den
hoogh-geleerden Heere Salmafius,fo verklaerde fijn
Ed. wel te weten, fulcks waerachtigh te zij n,als daer
van veel exempelen gefien hebbende. Onder andere
verhaelde hy mijn een, dat feer wonderbacrlijck is.
Seker Landt-man ontrent Digion , in Bourgoigne,
werde vermoort,en in den naeften put gefmeten. Na
drie jaren dede de ftanck van't water, deoorfaeck
onderfoeken,waer door dit doode lichaem voor den
dagh quam, ten deele vergaen, ten deele noch gaef.
Het welcke, voor al de werelt ten toon geftelt zijn-
de , elck quam fien, ten laetften 00 ck de gene, die de
moort gedaen hadde ; waei over het lichaem,na foo
laEge tijdt, en fo uytgemergelt zijnde,evenwel noch
Bloet gaf. Het welck veroorfaeckte, dat hy,daer te
voren al eenigh achter-dencken op ghevallen was,
gevangen weTde,en de daet bekennende,fijn verdien-
de ftraffe ontfingh. Hierom werdt dit Bloeden voor
een teycken om den Doodt-flager aen te wijièfl,ge-
houden by vele Rechts-geleerden, gelijck Α Puteo,
Marfilius, Blancus, Carrerius, Cafonus, Menochius,
Farinaceus, Mafcardus, Boërius: ende fulcks ftaen
mede toe, uyt de Godts-geleerde, Toftatus, ende Α
Lapide.

2 De wichtigheydt van de faeck foude wel ver-
eyffchen kenniiTe van de ootfaeck. Campanelia oor-
deeltjdattereenontfteltenilTe is,niet alleen inden uyt-
vliegenden Geeft, maer oock in het Bloet felve. jDit
gevoelen, van een verborgen Antipathie,ofte Tegen-
ftrijt.die daer foude wefen tuiïchen den Neder-gefla-
gen^en den Neder-flager,en een begeerte tot wrake,
werdt mede ghehouden by Pompoiiatius, Langius,
Gemma,Xemnius,Magirus,Delrio,en andere. Want
(fchn}fc de gemelce Lemnitis i. de occult. 7. ) in de
verborghene nature is foo groote, en ftercke kracht,
alffer maer een weynigh levens noch overigh en is,of
het doode lichaem werm werdt, dat het Bloedt be-
gint te zieden, ende, metheeteGalvermeneht,te
onfteken. Dele reden Ifoude wd Hchtelijck nioghen
plaets vinden in gequetlte, die noch leven. Ende foo j

R W Y C Κ S

verhaelt Sennertus van yemandt,dïe ioor fijn broe-
der een Wonde gekregen hadde,dat, wanneer deielvc
over het verbandt quam, al waren fy al verfoent, de
wonde fchierlijck ontfpronck · ende als hem daerna
den toe-gangh gheweygert was, het Bloedt ftelpte.
Maer dat Lemnms voor-geeft,en kan in't minfte niec
gepaft werden op het gene uyt Campanelia verhaelt
IS, en noch minder op dat van Salmafius,in welck h'
chaem de minfte wermte niet en konde wefen.En m
verfcher Wonden foude moghen gevraeght werden,
wat het is,dat het Bloet tot zieden brenght,op de te-
genwoordigheytvan denNeder-aager.>Want te (eg-
gen fulcks te gefchieden, door een verborgen AnjaU
die tuifchen haer beyde ftaet.en is niet veel anders,als
de oorfaeck voor verborgen te ftellen,gelijck fy ind^
daet noch is. Dan voor foo veel het exempel van de
Heer Salmafius aengaet, ick en kan my niet anders
in-beelden,oftc dat is een enckel wonder, waer doof
de rechtvaerdige Godt den moordenaer na foo lang^
tijt noch heeft willen ftraffen.

3 Dat vorders dit Bloeden nier fekerlijck en ks"
over-tuygen van Neder-flagh,blijckt oock daer
dat, wanneer de kiften niet gheheel dicht en zijn, hei
Lijck in 't dragen,door het toeren 'en bewegen.bloet
van hem gheeft; ghelijck mede wat langh gehoud^"
Zij nde,het Bloet,dat na het overlijden terftont dicK,
ftijf, en geronnen was, daerna,door bedervinge.eijae
verrottinge, waterigh, dun, en driftigh werc, en aJJo
van felfslichtelijck kan uyt-zijpen. ... .

Hier-benevens werdt oock ghetuyght, ghelijcK
ick fommighe hebbe hooren verklaren, dat het doo-
de lichaem bloedet, wanneer de naefteVtJen^
ende Bloet-verwanten daer by komen. Dit ley"·^
ghemelte Lemnius op een Sympathie, dat is een ο ^
derlinghe over-een-itemminghe der nature 3
Bloedt uyt-treckt. .

Dat aidus tegen-ftrijt.ofte over-ecn-ftem!T»"& '

twee dingen malkander recht tegen,in'tfpelgehi·^^

moeten werden,wijft genoegh aen,dat,het
van den Neder-geilagen in yemants tegenwooro g
heyt niet en getuy ghr,den felven daer aen '

digh gheweeft te zijn. Over defe fake is breedeïg'
fchreven by den treffelijcken Rechts-geJeerflf" .
cerus in fijn Boeck van het Onder-vragen, en f y
gen der Mifdadigen; als oock by Caftnannus "
aetfte Capittel,en de laetfte qu2Eit. van fijn ^"^eft.
logia. En onlangs te Romen by Zacchias ^^^
medico-legalium tit. 2. qu. 8. daer hy ,
Duytfchen by-brenght,hoe in Duytfla^ j^Jye-
is, dat,alfo den Rechter,op den felfden
mant te nedergeleyt is,eeen proef en kan ^^^
den Doodc-flagher op de verhaelde maniere
Duym vandenneder-gheflaghene, ^
tonts-om af-fnijden,en den lèlven doen - ^jjen
thien, twaelf, vijfthien, en meerder daef

fy onderiuflchen yemandt m handen ^jj^er-

achterdenckcn van deniTian-3agh op valt,dat fy dan
letten op den Duym, die in de eyghen plaets, daer de
gevangene fit, bewaert werdt.en wanneer die Bloedt
geeft,dat fy dan meenen de fake gevonden te zijn.fn
^aer op derven komen tot fcherper onderfoeck,ende
dePijn-banck.

Het I V. Capittel.

Dittvereyfchtwerdt tot Verbant der Wonden,
Wech te nemen 'tgene tegem de Nature in defelve fleeckt,

en te belette», datter niet mn nieuws in en komt,
Bhedt te ftelpen,
Maniere van Heelen,
VanEtter-^aken»
Wiecken,

7 Stvachteis,

8 Vopjens, ofte Comprefen,

9 Toe~naeyen, en ^en-kleven,

10 Het gequetfle Veelin beqmmegeflalte te houden.

I

Na dat in't eetfteCapittei de genefingc der Won-
den in 't alghemeen is aengeroert; foo fullen wy
defelve nu vetvolghen met de Maniere van Verbin-

den. En^g"eiij"ck alTe gebreken,door haer tegen-ftrij-
dende middelen verdreven werden: fo beiïaet oock
bet heelen van de wonden , in het wederom by een
Voegen van 'tgene geicheyden,en,door het quetfen,
van malkander afgeweken is. Dan,om daer wel toe
te geraken,is noocfakclijck.datter niet in de opening,
ofte tuflchen de kanten en fteeckt, noch niet toe en
Vak; als oock, dat het verbandt wel bewaert, en het
ghequetfte Deel verfterckt,endeby fijn natuerlijcke
vvermie behouden werdt.

2 Om dan de rechte genefinge te bekomen.fo is
Voor-eerft van nooden,dar,allieryet regens de rata-
le in de wonde fchuyk, het felve wech-genomen,en
«5e Wonde klaer, en fuyver gemaeckt werdt. Want
fukks aldaer veibüjvende, lo en is niet mogelijck de
Wonde te fluy ten, oft al gefloten zijnde, toe te hou-
den.Derhalven moet het Bloet niet terftont geftelpt
Werden, en niet voor dat het gene in de dbor-fneden
Aderkens hanght,is uyt-geloopen.Want alsdan wert
de Onftekinge befchut, ende het S weren, als minder
ftoife vindende,vermindert. Maer geronnen Bloet
dient met Plockfel wel ghefuyvert, op dat het door
fijn bedervinge geea Koottfe en verwecken, en met
«entn het heelen vetachtere. Men moer oock goede
forge dragen,datter van binnen niet in en fackE,ende
van buyten niet in en valt. Daerom dient oock in
Pjaetfen, die met Hayr begroey t zijn, het felve afge-
Ichrapt. Want koniende anders in de Wonde te fte-
lpen ,het Ïoe-heelen foiide beletten. Sulcks doet oock
öe Huyt, als de kanten van de Wonde teghens mal-
kander om-gewelft zijn· Want Huyt, die aenbey-
^ zijde heel is, en kan te faoien niet hechten, noch
«e Wonde nia wel fluy ten, ende »1 gefloten zijnde.

Ν D Ε WONDEN. if

breeckt terftont wederom open, gelijckick dickwils
in Hooft-wonden gegen hebbe. I η fulcke gelegent-
heydt moet de Huyt aen beyde zijden door Com-
preflen foo neder- ghedruckt werden, dat de rauwe
kanten malkander komen te raken.die haer dan üch-
telijck aen den anderen voegen, en vaft maken. Hiei

η _____J-. «-Λ ïr» 'r rr^KpnVrlf tT-or» Γ> i ·-

, gelijck het oock meeft i-------- ----------

fight werdt) 't, welckfommigefoo dick ftroyen, dac
fy daer door de vochtigheyt, die in de Wonde fackt»
wel op-droogen,maer het volkomen toe-heelen be-
letten i felver oock, als het dick Poeyer tot een korft
backt,fo blijft de Etter daer achter fitten,die dan in-
etende,de Wonde dieper maeckt. Waer uyc genoegh:
bJijckt, dat Poeyer in de Wonden nier als gheheel
fober, ende maer lacht boven op gheftroyt werden.

3 Een Wonde en kan nietdoor het Vleyfch gaen,
oft fy moet de Aderen af-fteken,waer op dan noot-
fakelijck een Bloetftortinge volght,en daer op fwac»
kigheyt, en verQappinge van krachten; ja dickwils,
na dat de wonde groot,en diep is,en groote Aderen,
infonderheyt Slagh-aderen afgefteken zijn,f3auwig-
heyc, fwijmclinge, en onmacht. Waer op dan oock
her Bloet zij,nde den Schat desLevens,fommige het
felfde wel met de Doodt verwiflélen. Hierom dient
infonderheydt voor het Bloeden goede forge gedra-

fïn, en dat met foodanige middelen,alsin het ecrfte
oeck,op't 13. Cap. zijn befchreven; en wat vorder
belanght 'tgene in de wonde fteken kan, als een ko-
gel, iplinte£,ofi:e af-geotoken beenderkens,die fullen
uytgenomen wérden op foodanigen manier, en met
fulcken werck-tuygh, ghelijck by Paré, en andere is

aen-gevtefer.

4 Wanneer dan niet in de weegh en is, fo moetik
men komen tot toe-heelen. Ende alfoo de nature,
ofte de ghematigheydtvan het gequetfte Deel, ende
de om-ftaende, daer toe de werekende oorfaeck is,
ende herBloedr, de ftoffe, om 't ghenein 't Vleyfch
wech-genomen was, wederom te vervollen, fo ftaet
voornamentlijck te letten,dat de natuerlijcke gema-
tigheydt van het Deel, ende de om-legghende, be-
houden werdtj- ende datter niet te veel, niet te Wey-·
nigh, veel minder quaet Bloedt na toe en vloeyr
Want als bet Bloedt te overvloedigh is, dan waft het
vleyfch te weelderigh, en laet vee] overtollige voch-
tigheydt. Te wey nigh zijnde, en leven het niet ee-
noegh ftofte, om het vleyfch te doen groeyen Van
quaet Bloedt en kan met alleen gheen goet Vleyfch
komen j maer verweckt oock , behalven het belet-
fel der gheneiinge, noch quade toe-V allen. Heteef-
fte kan vermindert werden door-Ader-laten, weynig
eten, ende van geen keft,die feer voedtfacm is. Het
tweede vereyfcht in tegendeel de voctfaemfte fpijfe,
en dranck; en fodanige middelen,die over de wonde
geleyt zijnde^het Bloet na haer konnen trecken,ge.

, Iijifc

lijck verhack zijn in't 9. Capictel van'c eerfte Boeck,
Het derde is te helpen , door goede maniere van le-
ven , hier voorin 't eerfte Capittel aenghewefen, als
oock door Ader-laten, ende middelen, die de quade
vochtigheden bereyden,en af-fetten,tefien in'c eerfte
Boeck van de Genees-konfte.

Om noch de overtollige vochugheyt van 't Bloet,
waer door het heekn belet'werdt,wat te verbeteren,
het toevloeyen van het gequetfte Deel, door matige
t'famen-treckinghe te fteuten, ende goede ftoffe tot
Vleylch-maken voort re brenghea : foo hebben de
Heel-meefters van alle tijden goet gevonden, niet al-
leen van buy ten voor de wonden forghe te draghen ;
maer oock van binnen dooreenige wont-drancken.
Defe beftaen uyt fulcke middelen , als in't 14. Cap.
van 't eerfte Boeck befchreven zijn. Dan dient gelet,
dat uyt defelve ghekofen werden foodanige, die het
gequetfte Deel ^nderlii^e toege-eygent zijn, als in
wonden van het Hooft Betonye, van de Borft Eeren-
prijs, van de Lever Agiimonye, van dc Nieren Fra-
garia.

Komende dan tot het Heelen, foo moet de wonde
gherijpt, gefuyvert, geneièn, ende gefloten werden.
Want alfoo het toe-vloeyende Bloet uyt de geopen-
de Aderkens, in het ghequetfte Deel, van wegen der
felver flappigheydt,ende ongematigheyt,niet wel en
kan aen 'c Vleyfch ten eerften gehecht werden, foo
verandert de nature dat Bloedt in Etter, 't weick het
Vlcyfch-maken naeft komt. Daer-benevens is ge-
mcenlijck by de wonde eenigeKnutfinge van't geen,
dat quetft, en veranderinge door de Lucht. Derhal-
ven moet het geknutfte, en veranderde, alfo het tot
geen goet Vleylch en kan gedyen, van het gefonde
ghefcheyden werden. Suicks en kan niet anders ge-
fchieden als met Sweren.en Etter-maken,door mid-
delen in 't II. Cap. van't 1. Boeck befchreven.Ende
die verhinderingh door fuyverendc middelen,in't 12.
Cap. van 't felfde Boeck te fien, wech-genomen zijn-
de, moetmen komen tot Vleyfch-makende,verhaelt
in'tl 5". Capittel,en dan de wonde fluy ten met Vel-
makende middelen, gelijck die aengewefen zijn in't
16. Capittel, van't gemelte eerfte Boeck. Onder-
tuffchen dient oock het Deel, des noodt zijnde, ver-
fterckt met een ftovingh van rooden Wijn, daer ge-
drooghde Roièn, en Granaet-bloemen in gekoockt
zijn: als oock, na gelegentheyt,van eenige middelen,
die befchreven zijn in 't 2. Capittel van 't ehemeltc
eerfte Deel. ^

f In't ghebruyck van de(è middelen dient wel
Jicht geflagen op de gelegenthey t van de wonde, en
het gewonde Deel. Want alfo de natuerlijcke wetm-
te rijp maeckt, en 't Vleyfch doet groeyen, fo moe-
ten de HeeI-middelenovetcen komen met deghe-
matigheyt van het Deel. Zenuwachtige ofte Vleyfi-
ge, die, vochtigh van haerfelven zijnde, oock meer-
datfc geen O nftekinge, Pijn, ofte Koortiè cn fovde
veroorfaken, ten eerften in Etter dient verander? ·
welck werck der nature andets door droogheHerf'
middelen lichtelijck foude belet werden. £venW«
dient oock wel gejet, dat die vocfarige Digeftiva.ofte
rijp-makende middelen, niet te langh op-geleydt e"
werden j want foo fouden fy na het quade, oock bet
goede tot Etter, ende verrottinge brengen, cn alfo®
een holle. ende vuyle Sweringe veroorlaken. Maer
in drooghe Deeien zijn bequamer de Balfamen, ge"
lijck die van Peru, ende diergelijcke, ofte oock dat-
men een Digcftijf maeckt van gemenghde rijpende.

cnde,door matelijck op-droogen,Vleyfch-ma!ienfle,

als van twee on^en Tcrmenthijn,een Doyer van een
Ey, een loot Terwen-blocm, met Olye van Rofen.
tot een dun Salfken ghemaeckt, ende op een WiecR
gheftreken, in de Wonde gebracht. Defe
ofte Etter-makende middelen zijn, met haer recflt
ghebruyck, befchreven in het 11. cap. van 't rt"'·®
Boeck.

6 De Wiccken werden ghcmeenlijck gemaeckt
uyt Plockfel van oudt Linden,alfoo 't felve betst
malkander houdt,endedaetom lichter uyt te trecken
is, als Boom-wol, ofte dierghelijckc. Sy en

met te langh, noch oock te kort wefen. Niet te lang'
om de gefonde Deelen,infonderheyt dieZenuwacn-
tigh zijn, geen hinder te doen: niet te kort, om ge"
vervuyltheydt.ofte bedervinge achter ^«^'^^"jl^en
heele nauwe wonden, alfoo {y gheen dicke
en konnenlijden, ende datgWch dunne te uap
zijn, omevenwel tot den grontvan de wonde te
men, foo kanmen eenen gouden, ofte filveren α ^^
nemen, ende daer om-flaen een fijn doecxken,
beftrekenmetdeghemelteSalve, in dewonaei
ken. Dit met een Plaefter bedeckt zijnde, v/ex^"
met een S wachtel toe-ghewonden. . , jjet

7 De S wachtels maecktmen ^'anLij'de" » ·
welck nier te nieuw en moet welen, om de
heydtiniet te oudt,endeverflcten,om dat het» ^^
lijck breeckt, Haer ghebruyck en is niet allee

dc op-geleyde Heel-middekn vaft te houden, ^^^^
de warmte van het gequetfte Deel te ti^^arc
oock't ghene van malkander geweken is> ^ . ^pyck

OOCK t gnene van maiKanoer gtw<.iv>... - ^ hruyc*
te verfainelen,ende tot een te perlfen. Dtt ge
maecktveifcheydenheydt in'tSwachtelen. ^^ ^^^^
eerft is ghenoegh, dat het Deel maer
fachtelijck met een breede Swachtel '^^jpj-cr^voor
wert,doch met meerder om-flagen in de ^^
de Kouw, met minder in de Sotn^' ^^^ „a-

niet te broeyen. Maer voor het ander jjefoo

VERVOLGH VA

recht tegen over de Wonde ftaet, ende foo over de
Wonde halen, niet ce los, want dat foude de aenge-
trocfcenLippen niet vaft houden.noch niet al te vaft,
om geen Pijn, toevloeying van Vochtigheden, On-
ftekinge.endelCoortiete verwecken. Dan falmen
beyde de eynden, het eene na bovenen, het andere
na beneden winden, om de overtollige vochtigheyt
Van'cgequetfte Deel te weren,

8 Wanneer de Swachtels de af-gewekene Lip-
pen niet genoegh by-eenen konnen voegen, gelijck
jn groote Wonden, ende daer de Huyt noch een
fcheydingh van de Spieren gemaeckt heeft,dan fal-
ttien ue gheholde Huyt door-knippen, ende aen de
Zyden vande wonde Popjenslegghen (gemeenlijck
Comprefsen genoemt) dewelcke van Linden vier,ofte
iès dubbelt, na ghelegentheydt van de wonde,endc
de onevenbeydt van het Deel, toe-gevouwen wer-
den.

9 Als de Lippen , van weghen de groote ende
«weriheydt der Wonde, door de verheelde midde-
«n niet en konnen by den anderen ghebracht wer-
'ien, foo moetmen defelve tot malkander trecken.
Sulcks ghefchiet op tweederley wijfc, mei toe-
"aey^n, ofte aen-halen door klevende middelen.

Tot het Toe-naeyen wert driederhande werck-
^ygh vcrey fcht, Naelt, Draet, ende Pijpjen. De
fielten moet niet al tedun.maerftijf zijn.omniet

breken; aen den punt drie-kantigh, om te lichter
öoor te gaen; aen het oogh foo veel uytgeholt,dat
den Draet gheen meer dickte by en brenght, als de
Naelt maeckt, om het door-flaen niet tcghen te
«ouden , ofte het gat te vergrooten. Het fal een
gladden wollen Draet zijn,dubbelt,om de fterckte;
ende met Was beftreken, om de ftijvigheyt.die mer
den Naelt door beyde de Lippen van de wonde
ghehecht wert, houdende op de tweede Lippe, die
«loch door te fteken is, om het wijeken te beletten,
een rondt Pijpjen van filver, ofte koper gemaeckt,
ende dan de Naelt (waerom het wat korter moet
«■den) daer door-gebracht. Sulcks kan oock, als
de Naelt heel icherp, ende de Huyt niet dick en is,
met de twee voOrfte Vingers wel gedaen werden.

Maeralfodittoe-naeyen.voornamelijckin teere
iKhatnen. feer pijnlijck valt, waer toe dan wel een

Onftekinghe, endeKoortfeflaet.dat het oock in
groote ende wijde Wonden wel lichtelijck van een
cheurr, ende dat het in die van 't Aengheficht lee-

^]cke ht-teyckenen na-laet: fooisby devernufte

'^enees-meefters bedacht een andere maniere van
vereemghen door Kjtve»i dewelcke fonder eenighe
guetfinghe de lippen van de wonde aen malkander
Want in plaetfe, datmen in 't ander door de
""yt, ende >tVleyfchfteeckt,foo ghefchiet fulcks
in Doeck. Danneemtmen 'tghene fterck, ende
wei ghedaente vier'kant, drie-kant, lang-
^^'■pign,ofte anders, na de ghelegentheydt van dc

Ν D Ε W O Ν D Ε Ν. tf

wonde, ende het geq««fte Deel. Het felve dubbelt

gherouwen ende dicht door-ftickt zijndelmoet be-
ftreken werden met een h mige PlaeLr hpftaen^»

uy t Hars, Peck, Terwen-blol,.endc fe ^ffeTer!
ghelijcke, verfien met Bandekens, foo dfcht alfmen
anders de Naelt door-fteeckt, ende darghSt
aen beyde zyde van de wonde; wel acht-nemende
dat de Bandekens op malkander flaen, ende dan la-
ten foo langh ftil legghen.tot dat defelvc aen-ghd
drooghr,ende vaft-gekleeftis, 't welck gemecnfijck
in vier, ofte vijf uren gfaefchiet. Dan falmen de
Bandekens t'famen-trecken , ende alfoo de lippen
van de wonde by-een brenghen.

IO Alles aldus ghedaen zijnde, fp moet forghe
gedragen werden, om het gequerfte Deel in goede
Geftalte te houden. Het welck ghefchiet, met het
felfde te laten, ghelijck het van naturen is, fondet
lofler, ofte vafter te maken, ende dat de wonde,foo
veel mogbelijck is, na beneden ftreckt, om haer te
beter konnen ontlaften. Die in den Arm gewont is^
moet den felfden niet laten hanghen, tïiaer in een
Sleuyer dragen: in 't Been,niet gaen,aiaer het felve
ftil houden, ende op een ftoel leggen.

Het V. Capittel.

1 riremdtgeHef)tgedcrmaéniaafivefea,videfindtrvci·'

binden, deor

X wapen-falve,

3 ^f'fieffel.

4 Porye'··

j RedeiKitvan diewerckiniht^
ï

Na het algemeen, ende gebruyckelijck heèlea
der Wonden, nu aenghcwefen,en konnen wy
niet voor-by gaen, een feer vreemde, ende by»n«
onghelooflijcke, alrijdt onbegrijpelijcke.geae&ige,
waer door defelfde fonder verbinden, ende in hec
afwefen van den gequetften.foudcn volkomentlijck ,
toe-heelen, als maer het blocdigh Geweer, daer de
Wonde mede ghegeven was, een houtjen, ófte yet
anders, met het Bloedt beftreken zijnde, even alf-
men ghewoon is de wonde, gade gheflagen werde.
Dit vinde ick te beftaen in drie verlcheyde midde-
len, doch die evenwel opeen ooghen-merckmic··
ken; ende zijn Salve, Af-fietfel, cp.de Poeyer.

2 Ten tijde, dat in het Geloove,Ci/'<r-

mcm in den omloop desHemels, van 't gemeen ge-
voelen afweken: fo is het lelfde oock gedaen in de
Genees-konfte by een Switfer TheaphraflmPM-Mel-
fm, ende onder andere, van weghen het bet len der
wonden. Waer toe hy befchrijft een feker Wapen-
falve, die hy den KcyferAi«»A;;>»!/Me» vereert heeft,
dewelcke van defelfde, foo langh by leefde, veel
hiel, gelijck Βψ. Pma getuyght 8. Magi^e Nat.jï,
endefeydr.de befchrijvinge vaneen Hoveling be-
' Dd komen

iS J. V. B E V Ε

komen te hebben. Endeis AeÏt^l^.Vfnea, dat is
Mofch, gewaflen op het Hooft-fcheel van yemandf,
die gehangen,ofte van geen natuyrlijcke doodt ge-
ftorven is,;Menfchen-fmout, van eicks twee oneen;
Menfchen-bloet, Muinia.van elcks i loot;Lijnzaet-
olye, 1 half loot; Termenthijn, Bolus, van elcks een
once; onder malkander tot een Salve ghemenght.
Defe is alfpo mede te fien by Paracelfus felve,
Archidox Magie. i. evenwel Croüim in fijn Baftlic. Cfr/m.
daer hy Paracelfus voor den Autheur van defe Salve
erkent, gheeft een verfcheyde befchrijvinge.die wy
onnoodigh achten hierover te brengen.als meenen-
de daer foo veel niet aen ghelegen te wefen, dewijl
het felfde werck oock ghefeydt werdt met minder
toe-ruftingh te ghefchieden: Sommighe waiTen de
Wonden alle daegh met wijn, ofte v/ater van den
ghequeiften · andere meenen ghenoegh te zijn, de
Wonde ongemoeyt latende, alleen het Geweer, dat
bebloet is, in plaets van de Wonde met de Salve te
verbinden, oite indienmen dat niet hebben en kan,
een ander Geweer, een Wiighen-ftocxken, ofte yer
andersjd^er van 'tbloetuyt de Wonde aen-hanght.
lek ben bericht, dat een houtjen aen'teynde be-
bloedt van de Wonde, in een pot jen met Verckens-
reüfel ghefteken, ende op de Wonde maer fuyver
Linde gheleydt, defelve ghenefen heeft. Sulcks is
in Ontelbare bevonden by D"^. Morian, een Godts-
geleerde tot Amfterdam, (die oock feyde belache-
lijck te wefen, de nauw-keurige makinge der Para-
celfiftenvan haer Wapen-falve, dewijl ghenoegh
was, dat het Bloedt maer in Vet, ofte oock Boter
wel bewaert werde) ghelijck my,beneiFens andere,
verhaelt heeft Dodor Andr. Colvius, nau-keurigh
onderfoecker van de natuyrlijcke dinghen. Sooda-
nigh ftocxken tegen den Tant gedouwt, tot datter
wat Bloet oyt-komt, ende dan mede in de Reufel
ghelteken, verklaerde defelve Heere Morian, dc
Tant»pijn over te doen gaen.

5 De Ridder Kenealme Oigby, wiens ghelijcke in
verlcheydenheydt van Talen, ende wetenfchappen
ick onder de groote Heere noyt ghefien en hebbe,
naEnghelandt treckende, ende my de eere doende
om,te verfoecken, fo rochtén wy, onder andere re-
denen, op defe dat is Seyl-fteenige (aldus
gbenoemt, om dat het werck van verre ghefchier,
even alsdeSeyl-fteentrecktjGenefinge. SijnEd.
vpklaerdemy fulcks verfcheyde reyfen ghelucke-
lijck bevonden te hebben^ ende als feker Hoveling
in fijn Dye gcquetft was,ende de Koning de proeve
daer van wilde fien.hy voor al het Hof defelve uyt-
werckce,leggende alleenop den bebloedenKouife-
bant: een fchoonen doeek,nat gemaeckt in'taf-fiet-
fel van het fuyverfte Koper-root, en dat tweemael
des daeghs fo verbindende. Het weick, als hy belet
zijnde, eenen avont verfuymthadde, de ghequettte
den volgenden nacht befwaeri,ende de Wonde vcr-
argeri was.

R W Y C Κ S

4 Op dit middel flaet het derde, te weten eeö
Poeyer, hetweickmy mede-ghedeelt is van den
Heere van Beverwaert,Gouverneur van Bergen op
Zoom, &c. 't welck al van defelfde ftoffe is. Dic
Poeyer getuyghde de wel-gemelte Heere, nu noc»
onlangs in de Belegeringe van Perpignan.enTheoO'
ville, meettalleen in gebruyck te zijn geweeft, ende
datdaerdoorontallijcke fwiare Wonden ghenafe^'
Ecnbyfonder verhaelde fijn Ed. hoe dat tePanjs
een knecht van fekcr groot Heer, by alle de Me^"
fters gheoordeelt werde, van de Wonde, die hy ge'
kreghenhadde, noodtfakelijck te moeten ftervefl-
Hec welck vernomen zijnde by een looper, ^QuatO
fijnen dienftaenbieden,met toefeggen van genefin"
ghe, ende hoe, ende waer mede hy iulcks dickv^"!®
ghedaen hadde. Het was wel te wagen, (want IP'}
een doodt kalf, gelijck het fpreeck-woordt feydC)'®
goet follen) dewijl fijn Wonde aireede by de Me^"
iters voor ongeneeflijck was opgenomen. Dus crao··
hy in 't werck, ende het eerlte verbande aen de"
bloedighen doeck ghedaen hebbende,als fomtnig®
daer mede fpotteden, foo toonden hy de kiac·"^
daer van op defe maniere: Hy ftack den doeck
fijn fack, -'■■'>· · · ' -—n""!

aen den

hoehy hém ^c.wiut «..lv,^-."-. .

te konnen duyren van de hitte, die in de Wond®
was. Daerna ftack hy hem in kout water,
öp de ghequetfte bevonden werde van koude
zitteren, ende te beven. Genas evenwel eyndeli)<-

die hem te voren verbonden haddén. Pf^ ^—
baelt van een ander looper, dien fulcks ^^^^ u^l
waerom hy den felfden oock uyt-lacht: dan
was onwijs van hem ghedaen, dat hy een Won ^^^
die in fijn felvengantfch ongheneeilijck was,
door Paré, ofte andere,foo itoutelijck aen-nam·
en konde oock Hildanus, hoe ervaren Meefte·· ^^
was, niet heelen een Wonde in de Borfte, u^fi
derftaen hadde de ghenefinghe van diergheHj
Wond-iTtóefter. . ^jg

y Dit is voorwaer een vreemde fake»
foo vreemt niet en foude fchijnen,by aldien da ^^^
de reden konde weten, Daerom is wel gel^y
den Poët Virgilim, dat de man gheluckig" wa »
de oorfakender dingen wel konde kennen.

Faslix^i^m potmt rerum cogmfcere ccUM'^' ^^

Hier over komende in ghefpreck met
gheleerden Heere Salmafiui, feyde my "PJ·^ J-^jcks
danige genefinge wel berichtte wefen, c™

dickwiis ondervonden te hebben. ^cK .

ghende op de oorfaeck, ftelde defelve ons no ^^^
bekent. My komt veeltijdts voor, dat, w»
vreemde Sieckten,ofte y^^fΤοον^'-
borgben is. de Vrouwen alks terftoni op χ ^

nye le^ghen: foo rtieetit oock de Jefuijt Delrk, in
Oifquif. Magie, die loutere Toovernye te weien,
ende dac defe maniere van genefen op een Duyvels
verbondt fteunt.als mede, dar de gbene, die fo gc-
neelt werden, daerna in heviger pijn, ende fwaerder
fieckte vervallen, oock meelten-njdt tot een quaet
cynde gheraken. Maer het en is niet al terftont
Toovernye (ghelijckhetghemeenvolckfijn felvea
in-beeldt) waer van gheen reden kan ghegeven wer-
den, dewijl darter noch ontallijcke dinghen in de
Nature ibo verborghen zijn, dat ons verltant daer
van het tninfte bericht nier en foude konnen doen.
Het vïekkde deftighe Poet £4:/)/·. M^wwnw oock
feer wel feydt :

Mdta tegtt facro involncïo Namrit>

Wie fal reden geven van de vreCKide genefinge van
de Gele-fucht, befchreven door Rob. Fludd. ofte
deFluRibus, ihfijnboeck de Phikfiopb. Mofaica, ende.
van verfcheyde met geluckige uytkomft in 't werck
gheftelt ? Sy maken van Affche van Eflchen-boom
Wet het Water van den Siccken kleyne koecxkens,
inelck, vandewekke fy in het midden een putjen
douwen, dat fy dan vollen met het Water onder
Wat SafFraenvermenght^ daerna fetten fy delelfde
aen een kant ^ tot dat fy vergaen zijn, ofte latenfe
op 't vyer uyt-waefTemen, waer mede dan oock de
Gele-fucht vergaet. Wie weette fegghen, waerom
den Diftel-appel, ende de wortelkens van kleyn
Speen-kruyt, alleen in de kleederen ghedragcn,hèt
Speen doen verdwijnen? Waerom komt de Wijn
te Lande te wercken, foo dra de Wijn-ftock,
die daer foo verre van daen is, bloey t ? Wie fal ons
de oorfaken aenwijfen, waerom de Zeyl-fteen het
yfer, den Amber-iteen het kaf nahemtrecktPDe
gbene evenwel, die dit aen de reden willen vaft ma-
Ken, ftelleneenen Geeft, die de gheheele werek
door verfpreyt, foude weien,zijnde een over-voer-
der van de verborgene krachten ende werckinghen,
waer door hy alle de Deelen van de werek t'famen-
Voeght, ende tviffchen defelvighe een wonderbare
over-een-ftemminge verweckt. Waer fy noch by-
voeghen de over-een-ftemminge van het Bloet, dat
aen 'r Geweer, ofte yet anders hanght met hetghe-
quetfte Deel, het weick de kracht van dit Heel-
inidde!,dGor den over-brenghenden Geeft, lichte-
lijck foude komen te ontfangen. Defe maniere,om
de Wonden te heelen van verre, ende in 't afwefen
Van den ghequetften , werdt feer verheven van de
Chytnirten , ende onder andere met redenen be-
geert van Crollius(die de tegen-fprekers onbedre-
■^enedwafen noemt") ende Rob. Fludd, dewekke
Oock de tegen-worpingeo van Forfterus in't breet
beantwoordt, Aen d'ander zyde werden wederom
naerredenen,ende ondervindinghen vajaydelheydt
o^ichuidight, door den Jefuijt ]ohannes Robem in
verfcheyde Boecken.Lii-^wiw in eenjiriaefbondigh»
Sennerm in liaudê ia Syntagn. de Studio milit.
Kircherus in fijn Boèck van den Zeyl-fteen, Mo-
reau in fijn Infl. Chkurg. Dan feer onlangs zijn alle
de redenen van Sennert. na malkanderen weder-
leydcineenbyfonderboecxken hier van gemacckc
byPerfius,Genecs-meefter tot Romen.

Het V 1. Capittel.

I GeHtpnghedo«fTomeTnye,ghekityckel^ck kydeOHdemtt

eemge Verjfen te fingtn,
ί Voor Bekfen,

3 Doorwy-é"itey,

4 voor heylif^eOlye,

5 Ï>oor gswijt Linden,

WY hebben in'tlaetft-voorgaende capittel ge-
wagb gemaeckt,dat het genefen der \Vondea
in 't af-wefen by fommighe gherekent werdt voor
Toovernye: maerdat defelfde oock inderdaedt
daer toe ghebruyckt is geweeft van alle oudtheydt,
blijckt uyt de Poë ten, en andere Oude fchrijvers,

Jfla veneficii vetus efi via: mfier Af olie
Imocuamfacro Carminemenfirat epm^

ghelijck Ovidius feydt in fijn i, Boeck Van den Ge-
nees-middeJ der Liefde. So fchrijft oock Apuleius
in fijn t. Apelog. dat de oude Genees-meefters wiften
met eeriighe woorden de Wonden te heelen, ende
dat de fekerfte Schrijver in alle oudtheydt, Ho-
merus,fukx oock wel aenwees,wanneer hy ülyflès
op die maniere het Bloer, dat uyt een Wonde liep,
dedeftelpen. Het felfde ghetuyght oock een La-
tijnfch Poé't Statiui 2. Syl.

^——^abruptiietiamtiumfiabilevem
VulnHS hiat,magn£^fie fatet via lubricaplag(t,
Cum ^am egomet Cantust & Verba medentia fi-<
Confero, {vhs

Defe woorden (die fy fchijnen tot veriTen gebracht,
ende ghefongen te hebben, blijckende uyt de beng-

minghtv&nCarmen, endtCanm) fchreven fyfoo

groote kracht toe, dat, als fy al andere middelen
ghebruyckten , noch om fekerder te gaen, defelfde
daerby-voeghden, ghelijckwy fienkonnen inde
volgende verlTen van den gemeken Ovidius 7 Me-
tam.

Neveparnm valeam afe data gramma,Carmen
Auxiliare canitifecraafque advocat artes.

2 't Gene by haer door eenige woorden te fin^
gen, gefchiet noch huyden-daeghs,felfs oock onder
de Chriftenen, meteenighe woorden over de Won-
^ Dd2 den

dentefpreken,hetwe]ck wyBelefen noemen. De
Jefuiji Delrio verhaelt (in het derde Boeck van hec
tweede Deel, de tooverighe Onderfoeckingen, op
de 7. afpaling) van feker Lefen,onder de Spaeniche
Krijghs-luyden ghebruyckelijck, waer mede fy de
Wonden genefen,alleen Linden daer op leggende,
ende de woorden over-fprekende. Defelfde heeft
hy aldaer uyt het Spaenfch over-gefet, dewelcke, al
maken ly niet anders uyt, als een ghebedt tot
Chi ifium, wy evenwel hier niet en fullen ftellenj de-
wijl ly die, in 't overflaen der Genees-middelen, het
ghene anders, ende altijdt noodtwendigh is, mif-
bruycken. Het welck de oorfaeck was, dat de Bif-
fchop van Yperen, Sitnonm, met fijn Raden, geoor-
deelt hebben, al ditheelen te zijn by-gheloovigh,
ende ongheoorloft, verbiedende derhal ven,dat nie-
mant fulcks foude in 't werck ftellen. Dit vonnis,
feydt Delrio, fcheen fominige hardt, dan met onge-
lijck: alfoo dit werck van Godt verwacht wert by
wijfe van wonder-werck, ende fulcks gheftadighte
begeren, en is niet anders, als Godt te verfoecken.
Dat felver vele onder dc Heydenen defe maniere
van dc Wonden te belefen, niet voor goet gekeurt
en hebben, is wel af te nemen uyt den Grieckfchen
Poê't%W«,als hyfchrijft in het Treur-fpel van
Aiax, gheen wijfe Genees-meefters werck te zijn,
haer in Wonden te betrouwen op de Sang-dichten.
Want dat fy los gaen, feydt ooün Virgilim γ,
je.néid.

—^Μψί eHmjwvere iti vulnera Cantus.

3 Een Italiaenfch Genees-meefter Fallopius
brenght hier toe in het 14. capirtel, het ghenefen
door Wij-noater, waer op vele by-gheloovighe haer
fecr vertrouwen. Dan fulcks heeft fijn natuyrlijcke
oorfaeck, dewijl oock gemeen water het felve kan
doen. Soo fchrijft de Romeynfche Celfus in fijn
vijfde Boeck, op het l6. capittel,dat een Wonde
wel ghenefen kan werden, fonder vreemde midde-
len, daer op leggende een fpongye, ofte doeck met
kout water: want dat het toe-heelen, 't werck is
derNaturen^ ende dat de droogheydc van het Deel
bèwaert wert, te rugh ft:ootende de toe-vloeyende
*ochtigheydt, ende dai kout water 't felve gheheel
wel doet, D^n dit en foude gantfch gheen plaets
"^tiben in verouderde , ofte fware wonden : maer
alleen in de gene, die licht, verfcb,ende heel ondiep
2ijn, dewelcVe oock wel fomtijdts van felfs, ofte al-
'een met fchoon Linden genefen.

4 Andere By-gheloovige gebruycken Heyligen
OljteMi welck vry arget is, ende gantfch ftrijden-
de teghens het ghene een Wonde aenwijft.te weten,
dat haer vochtigheydt, falfy ghenefen, dient opge-
drooght, daer den Olye in tegendeel vervochtight;
ten ware die kracht, ende gcmatigheydt door 't ge-
ne daer over, ofte ondcr-gedaen werde, was wech-
ghenomen.

f Sommige nemen aiken ghew!Jt fchoon
dat gheen Vrouw aen-ghehadr en heeft. Eno^ ""
cn is niet quaet, ghelijck terftont gefeydt is,tn licbte
quetfuyren, die maer even door het Vel en gaen.
dan in Wonden, die Achtbare in de Rechten ghe-
noemt werden, foude het gantfch ondienftigh ζψ'
alfo het Linden niet en kan raken den gront van o®
wonde, het welck voor een Heel-middel
kelijck is, ghelijck Galenus wel aenmerckt yMfi>'4'

Het VII. Capitte].

1 Wondmbefchuttinghttghen het Quetfen, ende
voor alle Steken, ende Schoten gehm κ^η.

i Middelen voor Vuyvels verkkert.

3 Wtkomfledickwils doodelyck, altijdt vervloeckt.

4 Te^en-middtlen.

J Elijck deMenfchen alle middelen na-gf·^'
vjT fpoort hebben, om de Wonden te gheneie"^
foo zijn fy noch verder ghegaen, om defelve oi
fchutten,ende voor te komenjte weten,omStee »
ende Schoo:-vry te wefen. Welcke w®"''®'· ^o-
maniere van doen, al van ouden tijden f-,a

men is. Soo fchrijft de Poet Virgilws
7. JEneU van een, die noch door vyer.nocii αο^
yfer en konde werden omghebracht.

^t Mejfapnseqmm domitor,

J^em ne<]i foi igni cmqmmj nec flernerfjerro, ^^ ■
Hiertoe zijn van ?erfius,AbarK, ende andere,«ert^t
verfcheyde dingen in 't werck geftelt, waer op ve
trouwende, fy haer vyanden onbefchromnt neo
velden, ghelijck inde oudeHiftoryen te leie»
De Franioifche Schrijver Guyon, verhaelt i» ')
verfcheyde Leifen, hoe feker Edelman vijf-ma"
■een gevecht van een tegen een (D«e/ Senoemi;
houden bleef, over hem dragende Hifpomanes (v

weickers beteyckeninge te üen is by m -v

cit.y in Cryftal beQoten.

2 Dan het gewoonlijck middel,dat hier
bruyckt wert, zijnBriefkens, in <^ewelcke eewg^^^ ^
wondere, ende vreemde Cbaracieren,o(te ^^^
ghefchrevenzijn, die haer kracht foudeo tre^^^^
fna fommighe voor-gheven) uyt '^^^."^"^^^opdet
het in-vloeyen van de Sterren. Dan dit ^jo-hen
andere, feer wel wederleydt van den "^^ér^defe
Sennenus, met den wekken wy, om niet j^J^jj^yteo,
godrlo jfe ydelheydt te onderibeckC' ^ {jg-
dat fulcke kracht in de Briefkens gndere

men, noch uyt den Hemel, noch ^^ louter

natuyrlijcke oorfaeck, maer j:-r^volgen-

verfierfel is van den Duyvel,ende dat . „fckt
de foodanighe Brieflcens niet en kon ƒ" g
werden fonder grouwclijcke ' „oodt-

voorwaer de oorfaeck van dw werck """^^^gjijcJt

VERVOLGH VAN

fakelijck geleydt werden, of op de Nature, ofte op
Godt, ofte op de Mcnfchen, ofte op de Middelen,
diemen ghebruyckt, ofte op den Duy vel.

Het en kan op de Nature niet gheleydt werden.
Want het lichaem is van nature facht gefchapen, ίο
dat het onderworpen is, door alderhande wapenen
fcheydingh, ende wonden te ontfangen.

't En is oock Godt niet toe te fchrijven, dewijl
hy fonderwonder-werck,den loop der Nature met
en verandert. Daer noch by komt, dat wy nergens
in de Η. Schrifture vinden, fulcks immermeer ghe-
daen te zijn, alis't.datdoor fijn bevel de Joden fwa-
reOoilogen tegenshare vyanden hebben uyt-ge-
voert.

De Menfchen en hebben oock de macht, noch
de kracht niet," om tegens de Nature in te gaen.

De Middelen, die daer toe ghebeficht werden, en
konnen by haerfelven fulcks gheenfins te weghe
brengen, noch den loop der Nature om-ftooten.

Derhalven moet het daer toe komen, dat het
Duy veis werck is. Want al zijnder vele, die voor-
ghevcn, in 't minfte met den Duyvel niet te doen te
nebben, ende evenwel fulcke middelen ghebruyc-
ken · foo moeten fy weten, dat defelve in 't eerfte
noch van Godt mede-ghedeelt, noch van de men-
fchen ghevondeuj maer van den Duyvel ghegeven
zijn aen de gene, die haer met hem hebben vcrbon-
denjende dat dien-volgende,de gene oock,die fop-
danighe middelen in 't werck ftelt.hem deelachtigh
van het verbondt maeckt,al is 't dat hy anders met
den Duyvel niet gehandelt en heeft: dewijl de toe-
ftemminghe hec verbondt verzeghelt. Sulcks kan
oock eenighlïns blijcken uythet godtloos leven van
de Geharte, waer door ly den Duyvel dienende.
God af-vaUcn. My is verhaelt van een Lieutenant,
die in alle de Oorlogen van Bohemen, en Duy tflant
ghehart geweeft haagde, fo darter menige Mufquet-
kogel van fijn Huytgerolt was. Hier te Lande ko-
mende met den ColonnelFe>-e«j,kreegh hytegen-
heydt in 't godtloos leven, dat fy gehouden zijn te
leyden · fcheurden fijn Briefken, ende begaf hem
tot Godt, ende een vroom leven, ghelijck ick hem
Bekent hebbe: maer werden doen wederom <^etf-
baer, als een andeh

^ de Duy vel, als niet voor-hebbende het li-
chaem van den Menfche te befehermen, maer veel
eerder het lelve met de ziele te vernielen , houdt
dickwils fijn verbondt niet,ende bedrieght de gene,
die het met hem ghclloten hebben. Waer van ver-
icheyde exempelen zijn, ende onder andere een
aenmerckciis-waerdigh, in 't jaer 1634. in Duyts-
Jandt ghefchiet, ende by Semeftm verhaelt. Seker
Krijghs-knecht, fittende drincken met fijn maets,
ende vloeckende, na de gewoonte van fulck volck,
aat hem de Duyvel foude halen, dat hy vry was
van alle Geweer, wilde daer van een proef tooncn.

DE wonden. ar

ende ftack op fijn bloote Borft tweemacl met een
Poenjaerc loo hardt,,dat hy om-leyde,fonder ee-

«ichfins.te quetfen; maer als hy 't telve de derde-
mae] verfocbt, foo fchoor de Pocnjaert fchieriijek
door de Borft tot in tHerte toe, waeropterftont
de rampfaligedoor volghde. Wy Jefcninde Hifto-
ryen van de Beroerten in Vranckrijck, datter een
menichte Duytfche knechten over-quamen, ^aer
van achthien duyfent door het Leger van den Her-
togh van Guife neder-ghehouden wierden, ende na
dat fyuyt-ghefchut waren, bevontmen meeftaen
allegader Briefkens om den hals: maer die haer
weynighgheholpen hadden. Daer wert mede ver-
haelt van fekerKrijghs-knecht.die in de Beleringe
van Poidiers.op fekerenaenval, niet een dulligheyr,
gelijck als of hy de Stadt alleen foude bemachtighi
hebben, hem ibo dicht aen de wercken begaf, dat
hy terftont door een reghen van Kogels ter neder-
ftortede. Het gevecht over zijnde,werde bevonden
een Briefken op fijn Borft, waer van by aengheno,
men hadde, de kracht,met fijn eygen gevaer,tc be-
toonen. Wert noch ghefchreven,dat,doen Keyfer
K^ret de V. Oorlogh voerde teghens Barémffa,in
Afrijeken, dertigh duyfent Moren met grootetj
moedt, ende gheweldt quamen beftortnen eenen
>rooten Toren, ftaende op eenigh overblijifel vaa
iet oudt Carthago, voor haer hebbende feker
Turckfche Priefter, die,met een vreemt gheluydt te
geven, yerfcheyde Briefkens itroyde.waer door hy
de Chriftenen de nederlaghc dreyghde. Maer hoe
fujcks uyt-viel, voelden hy alder-eerft. Want de
Keyièr aenkomende inet Ruyters, ende Knechten,
viel op de Moren, ende floegh (de godtloofe Prie-
fter voor andere ten eerften neder-ghevelt zijnde)
defelvighcin de vluchr.

4 Hier-en-boven houdt de Duyvel noch, om
van fijnen bedriegelijcken aert niet te wijeken,eeni-
gheplaetfen onvry, als in't verbont niet begrepen.
Soo wert ghefeydt, datmen niet gehart kan wefen
boven deOogen. Ende my is vertelt, boe in feker
verrader,die op 't Rat lagh,om gcrabracckt te wer-
den, den Hamer elcke flagb, ghelijck van een Aen-
beeldt, af-fteuten,tot dat ten Jaetften den Overften
riep, Slaet het Duy vels-kindt de Kop in; het wekk

ïhedaen zijnde, h« Hooft, fonder eenighe teghen-
ftantvin-gheflagen werde. Soo heeft my mede on-
langs verhaelt de Golonnel Swartfenbur^, felve ge-
fien le hcbben,dat,als de Grave van Montecuculi in
de Veluwe qnam, ende vele Croaten geüagen wier-
den, een van defelvighe door twintigh befet, ende
befchoten zijnde,geen Wonde en ontfingb, tot dat
een Krijghs-knecht hem't Hooftin-Qoegh.

Ende buyten de plactfe houdt (geÜjckmen ièydt)
de Duyvel noch een andere achter-deur open.ende
en doet die Briefkens niet geiden teghens Silvere
Kogels, ofte Loode die beknau<vt zijn, noch tegens

D d 3 Geweer»

Geweer, welckers punt in 't vyer gheheet, ende met
reufel beftreken, ofte in d'aerde, ofte broot geileken
is, ghelijck oock tegens andere, die ick, gelijck oock
al dit werck, niet nauw-keurigh wiJ onderfoecken.

Het VIII. Capittd.

1 Wonden met Tletteringe,

2 Oorfxken,

3 Ken-teycktnen,

4 Voor-tejckéiten,

5 Gexefinge.

Na dat in 't alghemeen gehandelt is van enckele
Wonden, foo fullen wy nu komen tot de gene,
die met eenige andere toevallen gemenght zijn.On-
der defelvige is wel de voornaemlte, het Knutfen.oft
Pletteren,wanneer benevens de opening van dc won-
de,de kanten ronts-om geknutft.ofte geplettert wer-
den, waerom wy daer van, onder de gemenghde, of
ï'famen-geftelde Wonden, eerft fuilen handelen.

2 De kanten van een Wonde werden geknurft,ofc
geplettert,wanneer 't gene,dat de wonde by-brengt,
niet alleen en kan het Vleyfch quetfen, ofte een opc-
ninge maken,maer oock het felve door fijn fwaerte,
ofte bottigheyt (want een fcherp geweer en falfulcx
niet doen) foo hart tegen de kanten ftoot, dat de na-
t^ierlijcke wermte daer door verftroy t, en het Bloet,
buyren fijn Aderen fchietende, daer in runt.

3 De Ken-teyckenen van een Wonde met Plet-
teringe,ftaen af te nemen uyt de fw3crte,ofte plom-
pigheyt van'tGewcer,datde wonde gcmaeckt heeft,
Hyt den kogel, ofte den beet: als mede uyt de pijn,en
de blauwigheyt van 't gequetfte Deel.

4 Wat de Voor-teyckenen belanght rGhelijck al
't gene dat tot een Wonde flaer, defelve befwaert, fo
valt oock een wonde, waer Pletteringe by vermengt
is, fwaerder om te genefen, als een enckele openinge.
Want niet alleen dat het geronnen Bloet, en het ge-
plettert Vleyfch moeten tot Etter (het welck de ge-
nefinghe foo lange te rugge ftelt) gebracht wïerden j
foo komt beyde dickwils te bederven, en tot Kout-
yyer te vervallefl.

f Dewijl geen Wonde en kan heelen, of het be-
letlbl moet eerft wech-ghenomen werden^ foo dient
hier voor al het gepletterde, dar fo veel als verftorven
2!jnde,niet en is wederom tot goet Vleyfch te bren-
gen,door rijp-makende middelen tot Etter verfwo-
ren.En alfo,van wegen de pijn.lichtelijckeenige toe-
vloeying op het gequetfte Deel kan komenjfo dienen
TOor te gaen fodanige middelen,die van het felfde af-
trecken, inionderheyt het Ader-laten, indien het li-
, chaem wat bloet-njck is. En dan moeten op het ge-
quetfte Deel felve geleydt werden fodanige Pkefters
{Defenfi ven genoemt) of Pappen,die het toevloeyen
t>Aie.ttenjen de vochtigheden üy t-houden,en met ee-
nen haer ten decle verdroogen ende verteren, die be-
fchteven zijn op 't 2. Cap. van 't eeifte Boeck. Het
toe-vloeyen aldus ghefteut zijnde,ibo moet alle vlijt
aenghewent werden, om het gepletterde Vleyfch,
'tBloet,'t welk uyt de gebroken Aderen in't Vleylc»
gezijpt,ende geronnen is.ten eerften (op dattergee"
onftekinge toe en fla) tot Etter te brengen, doorlo-
danige middelen,a-Is in't ii. Cap. van't eeifte BoecK
zijn aengewefen. Waer uyt men,na de gelegentbeyc»
en gematigheydt van het Deel, Pappen, en Plaelte^
magh maken, die niet op de wonde, maer ronts-oin
defelve,op het gepletterde Vleyfch dienen geleyt·
de wonde felve moeten Wiecken ghefteken Wfefdeo»
die beftireken zijn met Digeftijf van Termenthij".
onder Doyer van Ey gemengt, of de Salve,Ba(jlicf
genocmt.Hetquaet tot Etter verfworen zijnde,dien
de Wonde gefuy vert, door middelen, verhaek op
12. Cap. van 't eerfte Boeck, gefuy vert zijnde, ma
Vleyfch vollen, toe-heelen, ende met Vel bedecke"»
waer toe de middelen mede allegadcr befchfc^®"
zijn in 't meet-gemelte eerfte Bocck,op 't 14· i Γ .
i6. Capittel. Dan by aldien het ghene ghepl^fj

was, m geen Etter en quam te veranderen,maer dat-

ter den derden, vierden, ofte vijfden dagh, een
hnghe met pijn toe-floegh,en defelve vergroote
kloppinge,ende de gequetfte niet wel en kondeijja^
eenigh aen-raken, ende daerna het ghewonde uec
fijn natuerlijcke wefen verloor, van verwe blauwacn-
tigh of bruyn werdej de pijn en klopping '^^^'^'ί^ΐη
gon op te houden, ofte oock andtre voor-teycKe
van Kout-vyer haer openbaerde ,· in foodawgen g -

val moet het ghepletterde Vleyfch ten eerften gn

fcherft zijn, daer op Plockfel gheleydt werden n^^

{5---J β. Λ-» ».·. ■ J

na in't 11. Capittel breederaen te wijfen. ^

Dan als niet alleen het Vleyfcb,maer oock
nuwen.en Banden geplettert zijn,dan dient hst U
gebet met verdrijvende Olye, heet gemaeckr,gew)^
van Wijn-ruyr, Dil, Seven-ghetijden-kruyt,
fwijn, de Lateribus, Termentbijn, ofte Peter-^oiy^'

Het IX. Capitre].

Gefchote Wonden.

1 Begin,enOorfpronckva»Bus-poeder,

2 ^ert, en Nature van gefchote Wonden, il^itinge.
met reni/nightyt,noch Brant,mAetalkennK''''

3 Verfcheydenhej/dt,

4 Ken-teyckenen, .

5 Voor-teyckenen,

6 Genefinge,

7 Maniere van Leven.

Na dat in 't laetft-voorgaende Capittel
is van de gepletterde Wonden in't ''f jf

nu dienftigh welcn^dat wy komen tor de Py'^g^^er'

VERVOLGH . ,

Onder defelve 2Ï)n wel de voornaemfte,die door Bij-
ten.ende Schieten veroorfaeckt werden. Maer verre
uyiloopen, van wegen onfen geftadigen oodogb, de
gcfchoK Wonden, waer van wy daerom oock cerft,
«n wijtioopigh fullen fpreken.Doch voor al-cer daer
toe te komen,en duncktons niet ondienftigh te zijn,
dat aengewefen werdt het begin, en den oorfpronck
van Bus-poeder, en Gelchut.

ï Wy lefen in de Hiftoryen der Griecken, Ro-
•ï^eynen, ende andere Volckeren, van vele konftighe
Wercken,waer mede fy hare vyanden groote fchrick,
endefchade aen-deden. Hier in is wel de beroemfte
geweeft Archimedes van Syracufen,welke Stadt van
Si^ilyen, hy, door fijn vernuft, en krachtigh werck-
tuygh, dede, een fterck leger van de Romeynen, tot
taer groot verlies, het hooft bieden. Diergelijcke is
niedein't werck geilek by Diognetus van Rhodos,
Callias van Acardyen, Epimachus van Athenen, cn
andere. Soodanigh weick-tuygh is in veelderley ta-
len bcfchreven, ende onder andeie in Latijn by Lip-
fius in Poliorcetico , ende Nandseus in lijn treffelijck
Boeck de Studio militari. De Vinder van eicks, dat
tot den oorlogh ftreckt, werden uyt de Ouden aen-
gewefen by PolydorusVirgilius 2. de Inven. rer. 11.
ende den Spaenfchen (wekk Boëck mede in Latijn,
Fran^oifch, ende Ncderlandtfch is overghefet) Pedro
Mexta , 2. de la Silva de varia Leden. Maer ghelijck
den Oorlogh,ende de wraeckgierigheyt alles onder-
ibeckt, om malkander onder te brengen, en le over-
heerfchen, foo is ten laetften het Geichut gevonden.
Waer toe niet qualijck en paffen dele verflén van Lu-
ctetius,in fijn j. Boeck.

Sic alidex alio peper it difiardia trifiü,.

Hornbile humanü quod gentibtis ejfet in Armü·^
. Inque dies belli terroribus addtdit angmen.

By dit Ghefchut en zijn niet eens te gelijcken al het
Krijghs-tuygh,Muyr-brekers,ende andere wercken
(hoewel Lipfius die anders verheft) dewekke by de
oude in gebruyck waren. Want die daer tegen ftaen-
de, fouden terftont aen flenters ghefchoten werden:
Waetom Bodin wel feyt Meth. hift. c. 7. dat de Ca-
tapult3e,en 't ander ftorm-tuygh der oude,maerkin-
der-werck en gehjckent te wefcn by ons Gefchut,ais
niet donder en bhxem alles vernielende,die het oock
niet alleen met licht, gheklanck, en reuck gelijck en
»>.maer met gedruys verte overtreft. In de belege-
ringhe van Breda kondemen hier in defe Stadt Dor-
drecht de fchfoten tellen,ja buyten de Poort het vyer
»en op-gaen. De Grieckfche Hiftory-fchrijver Dio-
nyfiusHalicarnafikusvethaekin't i. Boeek van de
Roomfche Oucheden, dat Alladius,Koning der La-
Unen na Eneas, gevonden had een maniere, om den
bhxem en donder na te boetfen, daer door fijn On-
aertatgn foekendc wijs te maken,of by een God was,
wonden. aj

en dat dien blixem ten laetften fijn huys aen brandt
ftack,en hy felfs daer door om hals quam Dit willen
fommige wel duyden op het Bus-kruyt; gelijck an-
dere oock doen op 't gene Virgilius verhallt van ee-
nen Salmoneus, de Sone van Eolus,des Konings van
Elide, die mede den blixemenden, en donderenden
lupiter wouden na-apen. De verffen van den Poëet
itaen 6. ^neid. en luyden aldus:

Ftdi ié" crudeles dantem SalmoHea pmnasy

Diimflammas fovUf &fomm imitamr Olympi

Demensy ψι nmhos·, & non tmitabiie fdmen

cormpedum curfa fmdabat equorum^

Dan dat het felve by de Griecken , ende Romeynen
>antfch onbekentisgheweeft,betuyghen ghenoegh
laer hiftoryen, die,hoe fware flagen,en belegeringen
fy befchrij vennerghens ge wagh en maken van ons
Gefcbut. Dit is eerft by die van Europa in 't werck
geftelt na het vinden van Bus-poeder, ofBus-kiuyt,
ten tijde, dat de Alchymie began op te komenjwaer
van de vinder niet wel feker kan uyt-gevonden vver·»
den. Polydorus Virgilius, hier voor vermeit,fchrijft,
datter boven alle gheheugheniffe der menfchen niet
fchrickelijcker en konde bedacht vtrerden van een
menfcfaelijck verftant, en datmen de vinder ftelf een
Duytfch geweeft te zijn van geringe foorte.Dit felf-
de werdt mede toegeftemt by P.Ramus, 2. Schclar.
Matkem. als mede bySteph.Forcatu]us,4.deImper.
& Philof, Gallor. cn verfcheydeHiftory-ichrijvers.
Defen Duytfch werdt gefeyt (vervolght Polydorus)
dat hy Swavel-poeder (daer fonder twijfel Salpeter
by gheweeft is) r'huys in een vijfel hebbende,om ee-
nigh Gcnees-middd van te maken ,en 'tfelve met een
fteen bedeckt zijnde, als hy ondertufl'chen daer on-
trent vyer floegh,datter een vonck in viel; waer door
een vlammeop-vloog,die den fteen om hoog fmeet^
ende dat hy daer uyt de kracht ghewaer werdende,
oock y fere Buifen verfon, wekkers gebruyck hy eerft
foude geopenbaert hebben aen de Venetianen, als fy
ontrent haer Stadt by Cbioggia,en Malamocco,in't
jaer duyfent drie hondert ende tachtigh (Naudé leyt
feven-en-tlèvenrigh, Pancirollo achc-en-tfeventigh)
eenen fwaren, endeghevaerlijcken oorloogh voeide
tegensdie van Genua , waer van ick het af-beelqtfel
in de groote Saei op S. Matco ghefien hebbe. Want
na datde Venetianen Cbioggia,een plaetfc dicht by
haer Stadt,door Pieter Dona,0 vetfte van deGenue-
fen, ontnomen was, foo hebben fy daer tegen geftelt

haren O verften Vittor Pifan i,d ie de Genueftn tot een
Zee-llagh lockte. Den wekken hy wonjo dra lan
Barbarigo met twee kleyne ftucxkens onder de Ge-
nuefen fehoot, voor die tijdt by haer noy t gefien en
dien-volgende fchrickelijck. P. lovins verbaejt mede
in fijn 3. Boeck, hoe den Velt-O veifte Barcbolomeo
Coglioni (wiens Metale Beeli tepaert ik te Vcaetien

geiiefl

gefien hebbe) gebruyckt heeft in den Krijgh, die de
uytgebannen vanFloren^en voerden tegen het huys
de' Medici, kleyiie veldt-ftuekskens, waer door de
Prin^e van Fetrare, den fooi van ftjn voet wecfa-ge-
nomen zijnde,beklaegüde hem over Coglioni,aIs ko-
mende met vcrvaerlijck.ende ongewoonlijck gewelt
regens de gene, die alleen met fpies,ende rappier ge-
wapent waren. Aengaende Duytfchlandt, het Ghe-
fchut, gelijckMunfter getuyght in fijn Weteldr-be-
fchrijvinghe,en isaldaer niet tn ghebruyck gheweeft
voDt het jaer 14J4. aen de kant van Denemercken.
Het was evenwel al te voren op andere plaetfen be-
kent,ende in 't werck geftelt. Want den Turckfchen
Keyfer Amürath , voerde al Gefchut in 't jaer 1419.
ende planten uytérmaten groote ftucken in 't belegh
van Conftantinopelen. Onder andere twee,die Ko-
ghelsdroegen van hondert ende vijftigh pont,en een
dubbelt Kartouw, van drie hondert pont de Kogel,
wiens klanck de aerde dede beven dertigh ftadyen
verre, ende konde maer lèven-mael dae^s af-ghe-
fehocen werden. De Griecken feivc antwoorden
hem, met Kogels van anderhalf hondert pont. Van
die tijdt is het Ghefchut oock in Vrancktijck bekent
gewTeft. In 't jaer 1425-. als Koningh Karei de VII.
began te regeren, werde (gelijck Polyd. Virgilms be-
fchrijft in't 2?. Boeck van fijn Engelfche Hiftorye)
de Stadt Mans van de Engelfchen belegert, ende dc
Wallen om verre ghefchoten. In de belegeringe foo
veel uyt-werckende, zijnfe oock te velde ghebrachc.
In't jaer 1431. verhaelt Monftrelet in fijn 2. Deel,
dat in den flagh van denHercogh vanBar,tegensden
Grave van Vaudemont, foo veel Canons, en Colu-
vrines gelooft wierden, dat haer voick, door fchrick
van de vremdigheyt, gingh met den buyck op d'aer-
de neder leggen. Daerna en is't Gefchut niet alleen
voor de Steden, ende in 't vlacke Veldt, maer oock
over de hooghfte bergen gebracht,als over de Alfjes,
ende den Appennijn , welckersdoor-tocht, ghelijck
kk bevonden hebbe.feer nauw.ende forgelijck is,den
wekken evenwel, om het Koninghrijck Napels te
veioveren,met Gefchut gedaen heeft Karei de VIII.
Koninck van Vrancktijck. Waerom de Italiaenfche
Hiftory-fchrijver Guicciardin bekent, dat de Fran-
9oiichen veel gauwer warcn,om met Gefchut om te
gaen,als de Italianen. Aldus dan is het Gefchut met-
ier tijdt over de gheheele werelt gemeender gewor-
den , ende de Krijghf-knechten zijn allencxkens ge-
wapent met Mufquetcen, Roers, ende Piitolen. De
hoogh-gheleerde Cardanus oordeelt dennaem.van
defen vinder vervloeckt ,,om dat het Gefchut eerder
ïot fchade,als tot voordeel gevonden is. En Polydo-
rusfchrijft, niet te konnen ghelooven, dat een men-
fchelijck verftant fulcksfoude konnen vinden, maer
dat een boofe Geeft de Menfchen dat werck gewe-
ien heeft, om dat fy met alleen met wapenen, maer
oock met blixemen fouden vechten. So fcydt mede

Melanchthon, dat het felve ghevonden is tdt bederf
van't mcnfchelijckgheflacht, dooreen Monick, al*
knecht; maer door den Duyvel,ais werck-baes. Df^
fen vinder van foo doodelijcken werck-tuygh heefti
na kk meen (feydt Polydorus) voor loon bekome"»
dat fijnen naem altijt foude verborgen blijven. M^cf
hy heeft nochtans mede de eere ghehadt van Hero"
ftratus, die, om een eeuwigen naem te verkrijg^iö^"
koftelijcken Tempel van Diana in brandt ftacK.
Want Munfter, en Thevet (in haer Werelt-belchnj-
vingc) feggen, dat het een Alchymifter Monick wa^
gheboren van Friburgh maer den eerften, als oocK
Forcatules, noemt hem Berthold Swart, en den an-
deren Conftantijn Anclzem.Dan hoe veel opTnevft
te ftaen is,heeft Cafaubon voor defen aengewefcn m
de voor-reden op de kleyne wercken van Scaligh®''·
Vorder, dat het Gefchut eerft by ons bekent is gn^-
worden m den verhaelden oorlogh by Venctyi^
getuygen oock Valla, Platina,Blondus,PatrjciuS'K·';
valdus, Turfelimus, Belcarius, Lupanus, PeguiJoneS'
Forcatules, ende andere j daer nochtans blijckc uyc
Pctracha, in fijn Έ,ο^άί de rmed. utriufque firt»^'
Dial. 99. het Gefchut, gelijck het nu by ons is, a op
fijnen tijdt in 't gebruyck geweeft te zijn, deweicKc
dien oorloogh niet beleeft cn heeft. Dan, om dep
rechten vinder aen te wijfen,komt in bedencken.on
de gene, die daer voor foude mogen gehouden wer-
den, het Kruyt, ende Gefchut uy t fijn/^^'^®"
den heeft, ofte geleert van de Indiaenfche Chiflelen,
waer van gefchreven werdt, het felve al over mcn«n
hondert jaer ghehadt te hebben. De Spaenfche tii
ftory-fchrijvcr luan GonzalesdeMendoza getuyg
in 't 3. Boeck, op 't if. Cap. van 't groote rijck vm

China, hoe de Inwoonders haertoe-fchrijvenhe^

vinden van het Gefchut,ende de Druckerye,ende
alle Volckeren defelve van haer geleert hebb^ ί
een van haer Koningen, genaemt Vitey,het G"'·^
gebruyckt heeft in den krijgh tegen de Tartaren;«
fy defe konfte fouden geleert hebben van een Oee'
der Aerde, den gemelten Koningh in fijnen
hulpe komende;dat oock de Cbinelcn
de beftrijden het Koninckrijck van Pegu,
r de fefthien hondert jaren, om geheel

nighe οverblijffels gefien werden, meelt g„dere
ken, wat rouw ghemaeckt; doch die ^nder, als

gegoten hebben, veel netter,ende voj^^^^^^^

de onfe. Dc Chinefen zijn altijdt j^gurigh on-
gheweeft, de natuerlijcke dingen η^Η «hjioftrarus
derfoeckende, welckers Wijfen Se van Indyen
vcrhaelt in fijn 2. Boeck, dat de Komng ν ^
Phraotes foude vertelt hebben aen « ^
Apollonius) haer mede oeffenden in ae w ^ j^ivieien
gantfch vry volck, woonende (jjoote,!"

Kyphafis, en Gangcs,en dat Alexandcr dc

VERVOL GH V Α

fijnen Tocht op Indyen, niet en hadde derven irec-
kenover AenHyphafjs, om dat bareStadt onwm-
lijck was, al hadden daer voor ghekomen duyfent
Helden, ghelijck Achilles, ende drie duyfent, gelijck
^iax: om dieswiile,al-hoewel fy haer met m t velt
en begaven, evenwel van haer muyren ende wallen
foo donderden ende blixemden op deh vyandt, dat
het onmogelijck was defelvige te nacrdercn.V oor-
Waer dien donder, endeblixem, en fchijnt niet an-
^rs gheweeft te zijn als de fchoten met Gefchut.
Kiet dewelcke fy de twee groote overwinders,Her-
«i/e/.en Bacchm verjoegen. Want al-hoewel die Ko-
ningh'dat gbedruys lupiter toefchrijft, foo brenght
noditans de Hiftorie mede, dat die Indianen, t'fa-
men zijnde wijf-geren, ende Krijghs-helden, doen
ter tijdt al in 't gebruyck van 't Gefchut waren, het
«relck fy lange onder haer alleen gehouden hebben,
fo om te toonen dat fy van iK^Verby-geftaen wier-
den , als om dat fy van alle tijden haer Landt voor
üyt-landtfche gheflpten hielen. Ja geen vreemde-
linghkan noch teghenwoordigh daer binnen gbera-
ken, als met liftigheydt, ende groot ghevaer. 'tEn
foude foo gheheel vreemt gevoelen niet wefen, dat
dien Duytichen Monick, die dit grouwelijck werck
hier verfpreyt beeft, felfsde konfte uyt China ghe-
haelc hadde, daer ghetcyft zijnde,nietdoor de Mid-
delandtfche Zee, alfoo die wegh doen noch onbe-
kent was, maer voor-by de Noorderfche Landen
langs Mofcovyen enTartaryen, ofte beyde de Scy-
thyen, waer ontrent onfe Hollanders een wegh ter
Zee foecken, die ongelijck korter foude zijn,als die
van deZuytfcheKuften.Vorders kan by den Geeft
derAerden,e/i7a4/ (ghelijckden Autheur verhaelt,
uyt het bericht van de Chinefen) falio de debajo de la
tierra, bequameüjck verftaen werden foodanigben
Geeft, die den Koiiingh Vttey.zipde Phiiofooph, ende
Akhimifl, trock uyt de Aerde, door de kontie van
Alcbymiftifche logen, te weten eenen witten Geeft,
den wdckcn de ]oden (die haer lichaem daer mede
reynighden) Neier (Hierem.z.ïz.) génoemt hebben,
ende na haer oock de Egyptenaers, (die de doode
iKhamendaermedebalfemden, Berodot.Z.) Ara-
bjers, ende alle de Oofterfcbevolckeren, ghelijck,
baer volgbende, andei» nitrum, ofte (als een foorte
van Zout zijnde) Sal-niter,ofte Salpeter. Dit felfde
gheeitdeineefte kracht, ende baertdengrooten
donder in t Bus-poeder.het weick gemeenliick ge-
ftaeckt wen, gelijck Langius oock fcbrijft z.Epift.
3^· uyt drie deelen Salpeter, twee deelen Kruys-
kolen van Wilgen, ende een van Swavel^ dewelcke
aliegader meeft uyt Aerde beftaen, derhalven diep
een ghedrongen zijn, ende daer-benevers geftelt
om licht door het vyer aen brant getteken te wer-
den, ende ontfteken zijnde, datelijck (ghelijck ick
terftont fal aenwijfen ) meerderpiaets behoeven;
wa;r door ghefchiet, dat hec aenghefteken Bus-

N DE WONDEN.

kruydt noodtfakelijck ruymer piaets moet foecken.
ende derhalven door.den uyt-^angh van den loop»
daerdeopemngh met gew^Wt |edreven zijndi
den Kogel mede uyi-drijir- dewelcke een Menfchc

Ζ Van weghen den Aert, ende Natare der se
fchote Wonden,en zijn dcGeaees-meefters niec al-
iegader van een gevoelen: maer ftrijcfcen daer Over

driederhande oordeel. Sommighe ftellen defelvc
eenighe Venijnigheydc deelachtigb te wefen. An-
dere ontkennen wel de Venijnigheydt, maer fcbrij-
ven, datter een groote Hitte, ende Brant is by-ghe-
voeght. Eenighe en ftaen geen van beyde toe.ende
en maken antfers geenonderfcheyt tuffchen encke-
le quctfiiyren, ende ghefchote wonden, als dat de
kanten van defelve door het gheweldt van denKo-
-ghel gheplettert zijn. Welcfc ghevoelen wy .voor
Het befte houden ί dan fullcn even-wel He redenen

't Gefchut. Want Meefter lan de Vigo, een uytne-
ment Heel-meefter, die de eerfte van deghefchote
wonden gehandelt heeft, ftelt defelvige in het twee-
de Deel, ende het eerfte BoeckPr^S. Chirurg, uyt-
ghegheven weynigh na het jaer ijoj. onder de
vergifte Wonden, ende wH derhalven defeifde ghe-
heeit hebben door branden met heeie Olye van
Vlier, ofte Lijn-zact. Weicke middel Paré fchrijft
in fijn 10. Boeck Afdagifm. i. tot fijnen tijt toe in 'c
gebruyck geweeft zijnde.eh dat hy felve in't begin-
fel (foo veel vermagh de aenfienlijckbeydt van een
groot voor-gangher, al gaet hy een verkeerden
wegh in) ililcken «lanicre van genefen nagevolgh't
heeft, tot dat hy by geval beter leerde,gelijck brce-
der op de ghcmelte piaets te fien is. Maer die dit
gevoelen toe-ttaen, trccken baer reden uyt de qua-
de toe-vallen, ghelijck daer zijn bedervinghe van 't
gequetfte Deel, Kout-vyer, vuyle Sweringe, Hert-
kloppinghe, quaetaerdighe Koortfen, ende blauwe,
ofte bruyne kanten van de Wonde, ende daer uyt-
loopende groenachtighe oftebruyne Vochtighcyr,
Hier-en-boven oock uyt de ghenefinghe, die ghe-
Juckelijck foude gelchieden door Tegen-gift · ende
dat foodanige wonden lange open moeten gehou-
den werdcn,op de wijfe van andere Venijnige won-
den. Ten laetften werdt bier noch van eenige by-
gevoeght; bevonden te zijn, dat vele van gefchotc
Wonden, hoe kleyη fy oock dickwils fchijnen, ko-
men tefterven, ofte met feer groote moeyten gene-
fen. Andere leggen de oorfaek van de Venijnijïheyt,
op bet Bus-poeder,door wekkers kracht de Kogel
uyt^gedreven wert; fommige op 't Metal, daermcη
de Kogels van maeckt j eenige op 't Venijn.daer de
Kogels mede Uefmet, en vergiftight werden. Want
£ e di:

brengen, fo nieenen fy, dat deibivige door buyten-
middelen konnen vergif ontfanghe'n, gelijck fy van
weghen de Pijlen, uyt de Oude bewijren, ende oock
beveftight wert by de Nieuwe, die van de Icaliaen-
fche Oorlogen gefchreven hebben,gelijck in 't vol-

phi^nilp ritni^rp] Kr^^/idOt* i^l wtf^rApn

________»)f jiiOfirtClJglCIl

noemen Baraira, ende Yerva l'Abaleflieron. Oock
komt den naem, daer de Grieckeo Venijn mede
beteyckenen , te weten, Toxicon, van Toxos, dat een
booghbereyckent, als foodanighe Pijlen uyt-ghe-
vende.

Daer zijnder oock, die gelijckenifle willen maken
tuifchenden BKxem, en den Schoot van eeo Stuck,
cndeghelijck inden Blixemdickwils een Venijnige
kracht is, het weick de ftanck, ende het fchierlijck
ombrenghen van Menfchen.ende Beelten, als oock
andere quaetaerdighe werckinghen ghenoegh be-
tuygen, fo meenen fy.het felve oock plaetste heb-
ben in het fchieten met Bus-poeder.

Ten tweeden zijnder vele, die oordeelen dat de
Koghel de gequetite Deelen Brant in-perft. Waer
toe fy medeeenige redenen by-brengen. Eetft,dat
de Kogel, alshy uyt-gefchoten wert, van het Bus-
poer ontfteeckt, ende een hitte krijght. De tweede
reden treek en fy uyt de beweginge van den Kogel,
dewelcke feer fne] zijnde, foo befluyten fy daer uyt,
dat de Kogel nootfakelijck komt te verhitten : ge-
lijckmenfiet, dat de Boeren, door het wrijven van
houters teghen malkander, vyer flaen, cnde dat de
aflen van de Molens, indienfe niet met fmaerver-
vochttghtwerden, in brandtgheraken. Voorde
derde reden, brengen {y de ondervindinge, te we-
ten, dat, door het fchieten van de Koghels,dickwils
ftroo-dacken, ja gheheele Huyfenafghebrant zijn.
Ende voor't lactite voegen fy daer by eenige toe-
vallen, te weten, dat de Wonde bruyn werdt, dat
daereerfigbefcherpe,· vuyle.ende fwartevochtig-
heydtuyt-Ioopt, ende dat deonltekingbe, ghe-
lijck in Verbrandtheydt ghefchiet, tot den neghen-
ften dagh toe-neemt, ende dan wederom af-
neemt.

Xen derden, de gene, die ontkennen, daiter noch

Venijn.noch Brant by de ghefchote wonden is,heb-
ben voor haerdeftighe redenen.

Voor-eerft wat het Venijn belangt, indien iblcKft
fegghen fy, in de gefchoten wonden was, foo moclt
het felve ghekomen zijn van het Bus-poer,ofte vao
den Kogel. Dat het Bus-poer fulcks niet en kan te
wege brengen , blijckt genoeghfaem uythetgeo^»
daer het van ghemaeckt werdt, dat is (ghelijck biet
voor ghefeydt is) Swavel,Salpeter,ende Kruys-kO'
len, die gheen van alle eenige Vergiftigheydc ded"
achtigheydt en zijn.

De Swavel, ende de Salpeter (als in de Schat der
Onghefimheydt tefienis) ghebruycken
oock de Oude ghedaen hebben,inwendigh tot y^·"'
fcheyde Sieckten. Veel minderVenijnigheydtuje^
in de Kruys-kolen. finde al is't dat het Bus-poea^^
aen brandt gefteken wert, foo en kan het daef
gheen Venijnigheydt krijghen, dewijl het vyer vee

eerderde Venij-nigheydt foude wech-nemen, 3'
aen-brenghen. Ende dat dit Poeyer niet verg»"S
en is,werdt oock daer uyt ghenoeghfaem beweieO'
dat veel Krijghs-Iuyden hier te Lande, endeelderSi
het felve met Azijn in-nemen, teghen de P^ejgc-
Jijck het oock tot den felvighen eynde in deHuy»

vergiftig

derheyd't Vgbene fuvve^is) gantfch geen quaet uj
hem en heeft, blijckt'volkomentlijck aen de gbj"®'
die loode Kogels langhe jaren in haer Vleyfcb dra-
ghenjfondereenighe fchade; als oock aen de ge"^
die foodanighe Koghels inflicken, ende buyten^"^
hinder van onderen wederom quijt werden. 5oo
ghebruycken wymede niet alleen van buytennet

Empl. Diampompholygos, ofte Loot-plaefter

oock het Poeyer van rauw Loot, gbelijck "lei
eerfte Boeck befchreven is. Maer dat fulcke

■-henzi)n,««

nder het ge-.

vermenginghe van Venijnige Sappe^^ ^^oljen
fmoItenLoot, dan het felf<ie «f*^ ft^iipnde, dat
van Paré,Iotéert, Pogft. ende anderen™ ^^^
deKoghelsalleen vc^giftighr konnen
buyten, dooraen-ftrijcken, gbd'ick
liliui van dePijlen ghetuyght lo.

Vitgeri:

Vtigere tela mmH,ferrumque armme vemm»

Het is onnoodigh hier van nauw-keurigh onder-
foeck te doen. Ons fal genoegh zijn,dat de gemee-
ne wonden in den Oorlogh door gheen venijnighe
Koghels ghefchoten werden, hoewel dat een over-
gheven boos-wicht fulcks uyt byibnderen haet wel
foude konnen doen.

Wat belanght de quade toe-vallen, by de ghene,
die de algemecne Venijnigheyt ftellen, voori-ghe-
brachr.defelve en fpruyten niet uyt den
ende nature van de ghequetfte wonden , loo datter
geenïechte Ken-teyckenen uyt konnen getrocken
Werden: maer zijn alleen toe-vallen, die de eene
tijdt over-komen, de andere tijdt nict,na de Lucht,
die in Leghers, ende belegherde plaetfen dickwils
onfuyver is, ende na de gheftaltenifle des lichaems,
dat veel kommer, ende onghemack uyt-gfeeftaen,
ende ongefonde keft,ende dranck gebruycfct heeft.
Want foodanighedinghen konnen oock een flechte
wonde dapper befwaren. Ghelijck men fiet, dat by
een kleyne quetfuere van een mes, een fteeck van
een naelt, een flagh met een hout,een worp van een
fteen, alle niets vergiftighs hebbende, veeltijdts in
onghefonde Lichamen, een groote vervuyhheydt,
en bedervinghe komt, waerop dan het Kout-vyer,
ende andere quade toe-vallen, ja de Doodt felve
Tolght. Ende in de ghefchote wonden is dit noch
byfonders, dat de Keghel, door fijn groot gewelt,
al plettert ,ende morfelt, daer hy ontrent komt, en
alloo belet, dat de levende Gheeften, door de ghe-
pletterde korfte, niet en konnen fchieten in de
ghefchote wonden : waer door dan de Kanten, als
doodt zijnde, lichtelijck bederven, verrotten, ende
tot Kout-vyer flaen. Het welck foo veel niet en
ghebeurt , als het Vleyfch alleen ghequetft is,
maermeeftendeel wanneer de Zenuwachtige Dee-
Jen om ftucken ghefchoten zijn; ende die ghe ven
groenachtige,ofte bruyne voch-
tigheydt, die het ghcmcen volck meent Venijn te
welen: om welcke te lofen, ende het ghepletterde
tot btter te brengen, niet om vergif uyt te trecken,
dele wonden iangher als andere dienen open-ghe-
houden te werden In fodanigc.alfo fy quade dam-
pen , door de Slagb-aderen, na het herte fenden, is
het teghen-gitt gebruyckelijck, dan en heeft even-
Wel geen plaetsm alderhande wonden, die gefcho-
ten zijn.

Dat fy ten laetften haer gevoelen willen vaft ma-
Ken met Salmoneus, hier voor verhaelt, aen den
ütaem.als de fchoten gelijckenendej defe gelijcke-
mUe beftaet wel ten^deelcn in vlam,ende 'tgewelt,
Waer niet ir. 't Venijn , dat wel dickwils by den
^lixem bevonden wert, maer niet in't fchieten,ge-
n!f wegen het Kruyt,en de Kogel aireede ge-
i^ognfaetnssbcwefen.

zijnde, noch eenighe wermte υγ utu. ..^v.i,
die wermte is foo ibber, datfe ^en verbrandtheyc
in de ghefchote wonden kan veroorfaken. Ooi
fulcks te bewijfen , fuUen wy de bewijs-redenen,
die voor de Verbrandtheydt ftrijden , ipede gaen
beantwoorden. Sy trecken defelvige infonderheyc
uyt driederley hoofden, uyt het ghene uyt-drijfr.
uy t-ghedreven werd t, ende de werckinghe daer op

volgende.

Het ghene uyt-drijft, ende met een ghewcldighe
fnelligheyr.den Kogel voorr-jaeght, is het aen-ge-
fteken Bus-kruyt,in Vyer verandert,het weJck hon-
dert-mael foo vele plaets verey fcht, als het anders,
beftaende uyt aerdtacbtighe ftoffe, van doen heeft.
Want,geliick ons de natuerlijcke Schrijvers onder-
richten , een handt vol Aerde, ftnelt in thien-mael
foo veel handen vol Waters; ende een vol Water,
in tbien vol Lucht j ende een vol Lucht, in thien vol
Vyer. (Soo fietmen een aes Bus-kruyt in een No-
ten-fchelp aenghefteken,defelve terftont met vlam
vervullen.) En dit is de oorfaeck,dat als een ftofFe
van Aerde, gelijck he^ Bus-kruyt,foo fchierlijcken,
en als in een ooghenblick in Vyer verandert, by gt-
breck van plaetfe uyt den loop moet berften, ende
alfo met groot gewekden Kogel voortdrijft.Doch
al ift dat de Kogel aldus gerocht.ende uytgedreven
wcrdt door de kracht van 't Vyer, te nauw befloten
zijnde, foo en krijght hy daer door fuicken hitte
niet, dathy branden kan, gelijck de bevindinge, en
het ghevoelen fdfs daer van ons kan bericht doen;
want indien men in de loop meerder Kruyt laédt>
als tot eenen Schoot van doen-is, (om het Vyer foo
veel ce ftercker te maken) ende alibo doet af-bran-
den, de Kogel terftont opgenomen zijnde, en fal fo
heet niet bevonden werden, of men kan hem fon-
der cenigh letfel handelen; foo verre is't daer van
daen, dat hy foude branden. De oorfaeck hier van
en is niet anders, als gebreck van tijdr. Want oock
het grootfte, ende heetfte Vyer, dat gèmaeckt fou-
de mogen werden, en kan m geen oogenbJick, ende
al vlieghende, op geen ronde, ende vafteftofFe, ge-
lijck Loot, ofte ander Metael, alfoo wercken, dat
het daer m foude laten een af-druckfel van bran-
dende hitte.

Het ghene ny t-gliedreven werdr,dat is de Kogel,
den wekken fy meénen braodigh te wefen , tert

Ee a deele

deele vart w^én hét aéngefteken Buskrayt, welcke
reden nu ghenoegh x^éderleydt is, ten deele van
weghen den fndlen vaert, die hy heeft: dewijl alle
beweginghe verhit. Dan dit en behoeft niet veel
tegen-fprekenS, alfo de ondervindinge ons hier kan
dienen voor de befte Leer-reieefterÊhe. Laet een
Kogel, felfs al is hy oock tegen een muyr, ofte yet
anders, dat hardr is, gheichoten, terftont op-geno-
tnen werden, men fal gheen merckelijcke hitte aen
hem voelen , daer nochtans het ftooten teghen de
harde fteenen onghelijck nneerder hitte kan veroor-
faken, als het vlieghen door vleefch, ofte been, de-
wijl hy daer minder teghenftant vint, ende de hitte
door de vochtigheydc noch wat ghematight foude
konnen werden. Datmen feydt, alle beweginge te
verhitten, is te verftaen van dingen, die vafte tegen-
ftanc vinden , ofte die met hare Deelen tegens mal-
kanderen ftoot'en. Alfoo fietmen, dat den Hamer
op bet Aeiibeelt lang geflagen, een Zage geftadigh
door hardt hout ghetrocken, merckelijck komen te
verhitten; ende fulcks van wegen de Lucht, die tuf-
fchen beyde is, ende foo dun ende fijn ghemaeckt
werdt, datfe dickwils ίη vyer komt te veranderen,
gelijckmen bevint aen de Molenfteenen.die rasom-
gaen, ende aen de Vyer-üagen. Ende al is't. dat wy
door beweginghe, ofteoeffeninghe wel verhitten,
fulcks ghefchiec door het wrijven eerft van de bee-
nen teghens het Kraeck-been , ende foo voort van
alle de Leden tegens malkanderen : maer niet door
de Lucht, alfo fy nier en kan verhit werden door de
beweginghe, dan veel eerder verkoelt, ghelijck de
Waeyers wel vertoonen. So wert oock net water,
gheroert zijtide, koelder; ende ftil ftaende, krijght
het meerder hitte. Wacr uyt wy dan befluycen, dat
de Kogel, hebbende geen hitte in fijn fclven, noch
die konnende krijgben door beweginge, ofte tegen-
ftant, ghecnen Brandt kan laten in het ghefchoten
Deel. veel minder, die aldaer eenighe korfte foude
branden.

Wert noch ten derden den brant van den Kogel
beweert, door dien hy fomtijdts eenige ftroo-dac-
ken, ende Kruyt-torens aen brant gekhoten heeft.
Maer dien brant is niet veroorfacckt door den Ko-
gel,als niet heet zijnde,dan door eenigeVyer-vonc-
ken, dieaf-fpringen van cenigen fteen,yfer,ofte yet
anders,daer de Kogel tegen iB:cuyt,ende alfo gelijck
een vyer-flagh voncken veroorfaeckt.

Ten laetften komen fy op de Toevallen, ende
feggen,dat alle de gene,die vernomen werden in de
verbrandthëydt, oock te fien zijn in géfchote Won-
den , als namentlijck hitte, rootbeydt, een Korfte
daer het vyer gherocht hjeeft, datter geen ofte feer
weynigh BloetS uyt en konat, dat fy neghen dagen
duyrende,verargeren. Maer defe redenen gaen me-
de fo los, als de voorgaende. Want wat eerftelijck
de hitte aengaet, daer van cn klaeght de gheguetfte
niet, ofte weynigh, ende alleen wanneer de Wonde
tot onftekinge, ende Etter-maken komt. Behalven
dat de Koghel oock meerder brandt foude moeten
maken, als hy in 't lijf bleef fteken, dewijl hy daer
langer tijdt heeft, als die maer ras door en gaet, het
welck de ondervindinghe anders uytwijft. Belan-
ghende de rootheydt, die vertoont haer ronts-om
de Wonde maer een weynigh tijdts,van wegen w-at
toe-vloeyingh vanBloet,datde ghefcheurde vaten
uyt-geven. Maer die verwe komt haeft in een bruy-
ne te veranderen van weghen de vochtigheydt, die
hetgeplettert vleyfcb uyt-geeft. Niet meerderflot
en heeft het derde.te weten,van niet ofte feei wey-
nigh Bloeden, want fulcks ftrijt tegens de ondervin-
dinge, info.'derheydt, wanneer datter groote vaten
ghequetft zijn. Ende of het felvefomtijcs al mocht
gebeuren, fo moet de oorfaeck geleydt werden,fo
op den grooten fchrick ( ghelijckmen daghelijcks
fiet, dat daer door ih 't Laten de gheopende Ader
niet cn wil bloeden) die de ghefchotene fchierlijck
overvalt, als mede op de fwelling, die in degeplet-
terde Deelen terftont na den Schoot komt, ende de
Wonde by-na toe-fluyt. Noch minder fluyt het
ghene fy feggen, dat een gefchote Wonde niet an-
ders, als yet dat gebrant is, negen dagen Jang fou-
de verargeren, ende dan tot Sweren,endefcheyden
komen; dewijl daer in geen algemeene tijdt cn kan
beftemt werden, als hanghende aen deghelegent-
heydr van 't gequetfte Deel, of het zenuwachtigö
ofte vleyfigh is, als mede aen de goede, ofte quade
gheftaltenis van den gequetften.

Wt het gene dus verre verhaelt is.beflayten wy»
dat de gefchote Wonden,van wegen haren eyg^"?^
aert, ende nature gheen venijn, noch brant en beD-
ben: maer dat alleen hare kanten, door den j"
ten flagh, ghemorfelt, ende gheplettcrr zijn, ena
daer in van ghemecne wonden verfchillen. ,
I Het Onderfcheydt van defe Wonden wer«
■'■ · · "..Soozijo

ghenomen, na haergedaentejendeplaetfe.SoozjJ

lommige groot, andere kleyn; eenige diep,die aJ

vanbinnen, alsVleyfch, Aderen, endeZenuwe
fcheuren, jade Beenderen morfelen:andere,aij

van een fchamp-fcboot, maer even door
gaen. Meeftendecl vlieght de Kogel

Ibmtijdrs blijft hy daer in fteken, het zy ^^^ hy
met een ftuck van 't Wapen, ofte kJeederc
voor hem drijft. ,evckcnen van

4 De Scheut brenght fijn K^^^ftjght is, heeft
felft mede. Doch of de wonde capit-

nochbyfondereteyckenenjin t"

tel te verhalen. betreft: Overflaende

f Wat de Voor-teycke^^^^jgjj js, fo z,jn

werden, daer ghemeenlijck quade Lucht is, ende de
befte maniere van leven nier onderhouden en wert.
De Wonden, die van venijnighe Keghels gefchoten
zijn, vallen meeft doodelijck j voornamelijck als fy
wat diep in-gaen.

6 Wy komen tot de Genefinge,waer in vier din-
ghen vereyfcht werden. Soo daer yet in de Wonde
fteeckt,uyt te treckenj 'c Geplettert Vleyfch te doen
veifwerenj de Wonde wederom met Vleyfch te vol-
len; ende ten lastften met Vel te decken. De Kogel,
ofte yet anders,, dat in de Wonde ghctocht is, dient
ten eerftenuy t-geriomen, wanneer de pijn, ende on-
ftekinghe eerft begint, ende fulcks door den felfden
wegb, daer het in getocht is, ofte lbo het te diep aen
de weder-zyde in-gefchoten is, aldaer uy t-gefneden.
Hier toe werden vereyfcht vierderbande middelen.
Voor-eerft, dat de ghequetfte gheftelt zy in deièlfde
geftalte, als doen hy de Wonde ontfingh. De Poet
Homerus fchrijvende in fijn ii. Boeck van de
Troyaenfche belegeringe.dat Patroclus fijnen vrient
Eurypiluseen Pijluyt de Dye fnede, hemlegghende
op Offen-huyden j foo gheeft daer op Euftathius in
fijne Grieckfche uyt-legginghen defe reden j hoe de
Oude feggen, op dat het uyt-ttecken Van den Pijl te
beter foude toe-gaen, de gequetfte moet gefet wer-
den in de eygene geftaltedes lichaems,daer hy in was
doen hy die Wondekreegh. Soo werter gelèyt (ver-
volght hy) van feker Ghenees-meefter, dat, als in het
uyt-trecken de Pijl niet volgen en wilde,hy den ge_
quetften vraeghden, in wat gheftalte de Wonde hem
was over-komen, ende vetffaende, dat hy defelve,tc
paert fittende, gekregen hadde, hem ftelde in de ge-
ftalte van yemandt, die te paert rijdt, ende alfoo den
Pijl uyt-trock. De reden hier van is, om dat ander

fedaente, de Spieren verdraey t, ende alfoo het uy t-
omen van 't ghene in de Wonde fteeckt, benauwt,
ofte fluyt. Soo dat in deiê gelegentheydt (wanneer
de gequetfte dickveils geen goet belcheydt felver en
weet) als oock anders, de Wonde wat moet gewijdt
werden, om den Keghel te vinden. Hier toe fchrijft
paré feer wel, dat de Vinger, als gheveeligh zijnde,
wanneer bet wefen kan, fekerder gaet; ende darmen
anders, als de Kogel te diep fteeckt.een rondt Proef-
yfer, om geen pijn te maken, falgebruycken ; hoe-
wel het felve oock niet altijdt vaft en gaet.gelijck al-
le daeehs bevonden werdt. Ende dit is het tweede.
Voor het derde,dient de Kogel,nu gevonden zijnde,
gevat; ende voor bet vierde,uyt-getrocken. Beyde
gheichiet door tangen , ende ander konftigh wcrck-
ïuygh.befchrevenjende af-gebeelt door den gemel-
ten Paré, ende riildanus. Indien evenwel de Koghel
ftack in een van de edele Deelen ,ofte die met defel-
ve ghemeenfchap hebben, en dat de geqaetfte fcheen
Revaet te loopen. dan is beft het uyt-trecken te fta-
*<n. om de Doodt, die van felfs foude komen, daet
door niet te verhaeften. Soo valt oock het uyt-foij-

fijn 9. Boeck, dat Alexander de Groote van een Pijl
met weer-haecxkens ghefcboten zijnde, de Genees-
meefters feer bekommert waren. Want het hout
om niet te fchudden, ten eerften gekort zijnde, von-
den fy fwarigheydt in 't eehaeckte yfer uyt te'trec-
ken; alfoo iiilcks fonder letfel van 't lichaem niet te
doen en was, als met fnijden de Wonde te vergroo-
ten. Vorders vreefden fy, dat door het fnijden , een
Bloet-ftortingh foude ever-komen:want de Pijl was
groot, ende fcheen al tot in het Ingewant gekomen
te wefen. Evenwel de Wonde wijder geopent zijnde,
ende het yfer uyt-ghetrocken , foo began oock een
groote menighte Bloets te vloeyen, ende de Koning
nauw te werden , ende een donckerheydt voor fijn
ooghen komende. als of hy ftorf, fijn felven uyt tc
ftrecken:maer als die groote ftortingh opgehouden,
ende geftelpt was, foo quam hy allencxkens weder-
om tot fijn felven, Derhalven moet het Bloet date-
lijck gheftempt werden, 't welck defelfde Alexander
wel verftont.a!s hy noch eens met een Pijl gefchoten
zijnde (gelijck Curtius fchrijft in 't 4. Boeck van fijn
Hiftorye) geboodt het Bloedt op te houden,ende de
Wonde toe te binden; 't welck op-gehouden,en ver-
kout zijnde (feyt Curtius) de Wonde dede op-fwel-
len. Ende fulcks een goet teycken tezijn, is aenge-
wefen in 't i. Capittel.

Om tot gcnefen te raken is ten tvseeden noodigh,
dat het ghepletterde voor al aen 't Sweren, ende tot
Etter gebrachc,ende alfo van 't gefonde Vley fch af-
gefondert wert. Doch dewijl het geknutfte Vleyfch,
als verlaten zijnde van de natuerlijcke Wermte, ende
levende Geeften, lichtelijck verrot, ende alfoo toe
Kout-vyer vervalt: fo en dienen hier niet Bafihcon,
ende d'ander Ëtter-makende middelen, die in andere
Wonden gebruyckt werden, als te vochtigh zijnde,
maer wel daer Termenthijn by komt. De meer-ge-
melte Paré befchrijft eenen Balfem , die hy feyt be-
komen te hebben van feker Heel-meefter, feer ver-
maert in 'u ghenefen van gefchotc Wonden. De be-
fchrijvinge lal ick hier fte len, en dat alleen in plaetfe
van vele, als ghsen beter kennende, ende die van vele
Meefters voor den beften oock gckeurt is. Men fal
nemen twee jonge Honden, eerft geworpen, en de-
iëlve koken, tot dat fy van den been vallen, in Olye
van witte Leiyen, ofte van Vyolen, van elcks 48 on-
^en, ende in 't laetfte daer by doen 12 oticen Aerdt-
wormen met Wijn ghewailchen. By dit door-glie-
kleynftefalnien doen 3 onqen Yeneetfche Termen-
thijn , en I οηςε Brandewijn. En daer mede heefr-
men een brave Salve om de piin te verfachten. Etter
te maken , ende met eenen te'Suy veren: Dan dient
noch vorder gefuy vert door foodanige middelen, als
in 't IZ. Cap. van 't eerfte Boeck befchreVen zijn.

Ε e 3 De

De Wonde wel gjfuyvert zijnde,moet met Vleyfch
gevolt, en dan met Vel over-trocken werden, op die
wijfe, als hier voor is aengewefen.

6 Alfo defe V/onden vry watgevaerlijckerzijn,
als andere, cnde de Gequetfte oock dickwils krach-
teloofer; foo moet hier een nauwe Maniere van Le-
ven gebruyckt werden, ende al na-gekomcn, dat wy
in 't I. Capittel van de Wonden in't algemeen heb-
ben voor-gefchreven.

Capittel.

Het X.

1 retgiftewondeu,
ï Omjaken,
3 Ken-teyckmen,
^ Voor-tryckenen,
J Gcnefinghe,

WY hebben van de fchrickelifcke Wonden, die
door het fchietcn komen, nu wijdtloopigh ge-
handelttmaer noch meerder gevacr.ja meeftdedoot
felve werdc aen-gebracht, door de gene, die Vergift
zijnj gelijck de Italiaenfche Poet Taflb wel feydt in
fijn Hierufalem, Cant. 19.

E'lferro armato dt Venem havranne,
Ί*erψβ mortal fmd'ognif iaga Udamo.
Wanneer fulcks gefchier door fteken,ofce bijten van
venijnige Becften, dan ftaet vry meerder iwarigheyt
te verwachten van het venijn, als van de openingh,
die dickwils weynigh om 't lijf heeft, Welck geraer
in kleyne Wonden oock aen-ghemerckt is van den
Poet Lucanus in fijn 8. Boeck:

■ Sedmultofaturmturtela veneno;

^ ..............ψ

Vulnexa farva nocemfatumque in fanguinejiimtm eft.

De verroaerde Genees-Heer Cardanus ftelt hier van
2. xle Venen. de oorfaeck te wrefen, dat Venijn in
een Wonde, veel meerder kracht heeft,als't gene in-
genomen is, alfoo hei felfde terftont na 't Herte kan
Ichieten. Dat foude beveiligen den om-loop van't
Eloet (daer Cardanus evenwel noch weynigh afge-
weten heeft) 't welck uy t het vergiftigh Deel gefta-
digh in 't Herte getrocken werdt,

2 Wat de Oorfaeck belangt,in't laetft-voorgaen-
öe Capittel is gefey t, de wonden vergiftight te wer-
den, door het-Gheweer vanbuyteniebeftrijcken,
Welcke verdoemde booiheydt niet alleen noch huy-
den-daegs by de Indianen, maer oock al voor oudts
by verfcheydevolckerenin't werck gcftelt is,gelijck
blijckt uyt verfcheyde, fo Grieckfche, als Lati)nfche
Hiftory-ichnjvets.en Poëten. Theophrattusfchrijft
in fijn 9. Boeck pp 't ly. Cap. dat by de Moren een
doodelijeke wortel walt, daer fy de Ρ ijlen mede be-
ftrijcken. Van diergelijcke Venijn werdt medege-
luyght by Hefiodus, Nicander, Diofcorides,Sirabo,

Plinius, Paulus, Ovidius, en meer andere, en daer op
üaen mede defe verffen van Virgilius lO. ^Eneid,

Te quo^ue magnaniwA vidermt, Ifmare,genteh
Fulncra dirigere, & caUmüiarmare venene.

Op die wijfe konnen oock felve de middelen, die rot
neelen fouden ftrecken,vergiftigbt werden. So is de
gfaequetfte Panfa, Borgemeefte! van Romen, geiijck
de MUtory.fchnjveisgetuygen,door beJeyt van Au-
^Itus, na ghemeent werde,aen een zydeghebracht,
Under ons nieuwe Hiftory-fchtijvers,feyr Thuanus
in hjn 48. Boeck,dat voor het vinden van de Boifen,
in ipaenjen mede gebruyckt wierden Pijlen,met het
lap van een Venijnigh kruyr,'twelk de Moren fwanc
het wafcht ontrent Granada, daer fy langh huys ge-
houden hebben) R^eUlgAï noemen, en dat ahemeent
werdt, tfelve een foorte van Aconitumtewefen,
Dan wy en behoeven de ftofFc, daer dit vervlocckt
quaet mede gedaen werdt, niet nauw-keurigh aen tc
wjjlen, om fulcken grouwe] niet te keren, Seer wel
leggen de Rechten, Gulf^ ftmilis efi, prohibita difiere,

achtfte Wet Wy hebben evenwel daer van moeten
". ^^^ ^^ kennen,op dat de terh-

te middelen daer teghen fouden konnen in 't verck
geltelt werden, Derhalven fullen wy komen tot de
Ken-teyckenen.

Defe Wonden, alfo fy komen uyt een byfonde-
re ooriieck,fo hebben fy oock hare byfondere Ken-
teyckenen s onder dewekke wel het voornaemfte is,
Flauwte,en Kloppingh van't Hert€,om dat het felve
meeft van't Venijn beftormt werdt. Hier by komt,
dat fodanige gequetfte, al bekomen fy van de Flau-
te, fo kout zijn als een fteen,nier van wegen de kou-
wigheyt van't Venijn,dewijl alle Venijn met kout en
is, maer dat oock het heere de natuerlijckewermtc
uyt-bluft. Soo dat daer door oock, hoewel anders
delèlve fcherp is, de pijn dikwiis niet gevoelt en werr.
Suicks ghetuyght de Poet Lucanus in fijn 9. Boeck,
van 't legher, dat de vrome Cato leyde in Afrijeken,
daer iy vele Slanghen, ende andere venijnige beeften
ontmoeteden.

Has mter fefles dure Cato milite jiccum
Snietiturtur: tot trifiia fata fHorum,
Infilitdfque vidensfar-vo cum vttlnere
Signifernm juvetiem Tyrrhcmfanltf!"^,
Torta capHt retro 'Diplias ealcata tpo'»"^'^"'
Vix dolor^ aut fenfus dentis fr'f'

Hier by komt noch dar het Vley^h' mn de jy
ftaende, blauw, paers.en bruynwe^geijck Carda-
nus, Pare^ en Codronchiusr.^^gen.en langh te vo-
ren gefey^ is van den Grieki^hen Ïimnderm4kx.fh.
met de verllen, die aldus in Latjjn ovcr-gefet ζψ:

VER VO LGΗ VAN

foflqttam hafermt, & mnfanahile vulmi
Jnflixere, caro Uvet, virptfqtic pntrefcit
ytperetint, atque catisfe tabojieta refolvit.

Defe bedervinge van het Vleyfch, maeckt oock dat
de Wonde een Stanck van haer geeft; het welck de
gemelte Cardanus fchrijft het Venijn oock eygen te
zijn, ende derhalven de Wonde lichtelijck mede-ge-
deelt werdt,

4 Uyt het gene aireede verhaelt is,zijn de Voor-
teyckenen genoegh af te nemen,te weten?hoe fwaer-
der,en gevaerlijcker de Venijnige wonden zijn.als de
>hemeene, dewijl fy boven de quecfmghe Venijn by
laer hebben , dat volghens eygen aert het Herte, de
fonteyne deslevens,tcrftontbelmet,en derhalven,hoe
kleyn(hoewel het daerwcynigopaenkomt)fy foude
mogen zijn, een haeftige doot gemeenlijck aenbren-
len.Sulcx getuyght de meer-gemelte Curtius in't 9.

uyg

ïoeck van "fijn Hiftorie, het lèeer van Alexander de
Groote ο ver-gekomen te zijn door venijnige Pijlen,
en dat de ooriaeck van foo felle doot by de Genees-
inecftefS niet en konde begrepen werden,dewijlook
de minfte Wonden ongeneeflijck vielen. Ende of't
noch al eens gebeurde, dat defe wonden uyt-ftel ga-
ven,fo maken fy een traegh,en verdrietigh werck,ge-
lijck de Grieekfche Poëten wel aengemerckt hebben
in Philodetes, den welcken fy jainmerlijck doen
kermen over de Wonde, die hem van een Slange ge-
beten was, en daer hy ontrent thien jaer aen gingh,
gelijck Ovidius fchrijft J. Trift. 2.

Poene decem tetis aluk Txantitts amis
Tefliferftm mmido vnlms ah angue datum.
Het is vremt 't ghene Plinius fchrijft 28. Nat. 5. dat
de wonden befwaren,door het in-komen van cfe ge-
ne,die eens van een Slange,of Honden-tant gequetft
zijn. Tantum remanet vim ex aecepto femel mak, ut
venefictfiamvenenapajfi.

ί Om de Genefinge wel aen te leggen, lbo moet
hier meerder ghelet werden op bet vergif, als op de
qaetfinge. Derhalven falmen ten eerften in-nemen,
om de venijnigheyt van't Hert te weren, Theriakel,
MitbridaetjOfDiafco ridum,metZout vanScordium,
\Vijn-ruyt,of Bcnediclus in Wijn vermengt ·

van de eerfte i vierendeeWoot,van de andere i fcru-
pel,ofhalfvierendeel-loot,oagelegentheyt^en onder-
tuffchen geftadigh drincken fuere Wey,dacr de wor-
tels van Scorzonera, en Petafites in gefodeazijn, en
op 'c kctfte Suyringh by ghedaen is. Even haéftigh
Oioet tot de wonde felve gekomen zijn. De Onden
verhalen veel van feker volk,M<ir/i,en ΡβΙΙί genoemt,
die fonder letfel het Venij" uyt-fogen, ende van geen
Serpenten en konden befchadight werden^waer van
te lïen is by den Grickfchen Hiftory-fchrijver Hero-
^tus in fijn 4. Boeck, Elianus in't 16. Boeck,van de

WiftoryedetOcclenop't ïS.Cap. Fliiiiasin't j.Cap.

DE WONDEN. 31

van fijn 28. Boeck, ende uyt hem Solinus (doch niet
wel gevolght,gelijck S^mafius aenwijft in Obf.pag,
48. ) Agelhus 16.Ν0Λ Att ii.enLucanusopie
gemeke plaets. ύο Ichrijtt Thuanus in Spaenien dat
uyt-fuygen gebruyckelijck geweeft te zijn^maer dat
fy nu befigen het Sap van Quee-appelen,en Brem,in
wekkers geknauwde bladeren,fulcken kracht foude
wefen, dat fy het Vergif opgheleydt zijnd^door de

wonde uyt-trecken. Daer op flaet 't gene D. Foreft
fchrijft 6. Chir. Obf. 10. te Romen verftaen reheb-
ben uyt fijnMeefter Dr. van der Horft,dat,als inden
Turckfchen Krijg veel gequetften van venijmgePij-
len fchierlijck ftorven,ten laetften een oudt Genees-
meefter daer over quam, die Queen gckauwt, en atfo
met nuchteren Speeckfel vermenght, daer op leyde,
cn dat fy foo genafen, daer geen andere middelen te
voren hadden gheholpen. Wat vórder de genefinge
belanght, defelve dient aengeftelt te werden, geJijck
in't Capittel van 't eerfte Boeck der Genees-kontte,

nopende dedulle Honts-beten isaengewelen.

Capittel.

Benmninge,

iKoUT-VïERS

2 Befchnjvinge,

3 Oor faken,
Ken-teychnen,

j Voor-ieyckenen,

6 Genefinge,

7 Maniere van Leven,

I- ■» Ot de fware Wonden,infonderheyt de gefcbo-

te,en Venijnige,daer iaetft afgehandelt is,ilact
dickwils een verftervinge van de natuerlijcke werm-
te : welck gebreck de Griecken, en haer volgende dc
Latinen Gamrêna heeten,eenen naem by onlc tieei-
meefters oock gebruyckelijck. D^lunms noemt het
Quaet, en Vuyl vleyfch, dan dat en paft op de Gan-
n;<.r■^vanr dapr kan in een wonde weJ (

he^t is,ende hy 'tfelve oock die benaminge geeit tn 'c
Francoifch, Spaenfch, en Italiaenfch) met beten re-
den mogben ghenoemt worden. Onfeagemeynen
nae^ is kout-vyer, welcke woorden watt'fameo-
ftrijdigh fchijnen, gefijck de wiKs ieggen een Silvere
Yferken, &c. dan heeft miflchien defe gront, dat het
vleyfch hier gantfch kout is,pevenwe gelijckVyer,
als voort-brant. Want op die manier wett oock het
branden de koaw toegefcbreven in't Latijn van Ta—
ciius in het 13. Boeck van fijn Jaer-ghefchiedeniifen,
Atïéufli multorum artui ti-i /rigorm-ende van den Poet
Virgilius in 't etrite van fijn Landt-bouwinge.

— 'fenetrahik frigm adarit.

ί Kout-vyer keen verftervinge in eenigJi Deef,
kout, flap, bruyn.en öngevoeligh,als van de natuer-

lijcke

\ijcke wermte, en levend-makende Geeften gantfch
berooft zijnde. Wy en maken hier, als ónnoodigh,
geen ondi'rfcheyi: tuöchén Gangrea.ende Sphaeetüs;
want meerder, en minder en behoeven geen byfon-
deregeüachtenteftellen.

3 De naefte Oorfaeek van Kout-vy er.is de uy t-
bluflinge vaii de natueriijcke wcrmtc,en levend-ma-
kende Geeften, in dewelcke het leven beftaet, en die
uyt-geblufk zijnde, het zy in't gehécle Licbaeei, het
zy in eenigh Deel, dan is 't daer oock met het le ven
gedaan i in 't eerfte noemen Wy het de Doodr, in 't
andere Doödt-vleyièh, ofte Kout-vyer. Nu de na-
tueriijcke tt^ermte werdt met haer Geeften vernielt,
ende te niet gebracht, wanneer, ofte tegen-ftrijden-
de dingen haer tot bederviöge brenge8,|elijck groo-
te köuw, ende venijn; ofte het belet van door-waef·
femen .Wrverftfckt; ófte vele hitte haer doet ver-
vliegen; ofte fy, als eeh kaers,uy t-gaet,door gebreck
Van vóedtfel. Waeruyt wy konnen vijf Oorfaken
ftellen van het Kout-vyer, te weten, te grooteiCou-
de, ende Hitte.quade hoedanigheyt, verhinder Door-
Waeflemen, en gebreck van 1'oe-voer.

Wat voor-eerft de felle, en bittere Kouw belangt,

daer vanfchrijftdeRomeynfcheTacitus in fijn ge-

ineltcBoeck,boe vele baerLitmsiten door de kracht
van de Kouw aen-ghebrandt waren, fommige owk
op de wacht doodt bleven : ende hoe leker Kfijghs-
knecht, die een bondel hout droegh, de Handen foo
verfteven , dat fy blijvendeaen den laft hangen, van
de ghekorte Armen af-vielen. In onfe Oorlogen ge-
beurt diergelijcke des Winters door de banck,dat de
Krijghs-luyden, die op fchilt-wacht ftaen.de Voeten
bevriefen,foodat het Kout-vyer in defelfde ten eer-
ften fiaet. lek hebbe verfcheyde KrijghsJuyden
hier in 't Gaft-huys gefien.die op fulcken wijfe ibm-
mighe de Teenen, andere den geheelen Voet af-gc-
valTe η was, eenighe, die het gheheele Been af-ghelct
moefte werden.

Het feïfde doet op een andere manier grooten
Brandt,om dat hy de natueriijcke wermte.en Pappi-
ge vochtigheyt, waer by hetlichaem in't leven wert
onderhouden, t'eenemael verteert.

Dedcrcle,onder de uyterlijckeoorfaken,isQ«aet-
aerdighcydt, 'tzy van Venijnige beten.en tteeckten
"van Beeftcn.fodanige Wonden,ofte oock eenige Af-
■ctende, en Brant-middelen, onvoorfichtigh, gelijck
op teeie, en gevoelijcke plaetftn, gebruyckt.

Ten vierden werdt de natueriijcke wermteghe-
ftickt, wanneer defelve gheen lucht, die haer onder-
houdt, en kan fcheppen, noch haerdampcnlofen.
Het welck bevonden werdt in grooteOnftekinghe j
infonderheyt daer te Koude middeleH^al te veel op-

i;eleyt zijn. Soo hebbe ick onlangs gefien, dat iëker
ofFrouw een groote Rofe aen haer been krijghende,
•om 't felve floegh W ater, ende Azijn, ende dat daer
«eïftont hccKüut-vy er op volghde. Het midden en

was wel foo quaet niet, ghelijck het oock in kleyne
onftekinghe gebruyckelijck is: maer hier hadde dea
brandt te gröot geweeit, om fijititoflFe achterwaerts
te drijven.

Ten vijfden, ghelijck ons lichaemdoor voedtlel
onderhouden werdt, lbo gaet het oock met de na-
tueriijcke wermte,ende dat haer onthouden zijnde,
of belet tpe te komen, 't zy door uy t-terende Sieck-
ten gheen ftoffe en groey t, het zy in groote Gefwel-
Icn, ontledene Gewrichten, te vaft Binden,de Vaten
toe-geperft, ófte in Wonden, én Breucken gefchey-
den werden: foo is 't önmogcl!jck,dat fulcken Deel
Ibude levènt blijven, maer vervalt nootwendigh tót
een verftervinee.

4 Na dat het Kout-vyer begint, ofte klimt, foo
openbaren haer mm, of meerder de Ken-teyckenen,
Defe zijn licht aen te mercken, en konnen lichtelijck
in 't getal van vijf liiede begrepen werden.

Het eerfte bcft^aetin de V«rwe, die hier allencx^
kens verandert. Want in plaetfe dat fy in alle ontfte-
kinge root is, foo wert fy hier bleyck, paers, blauiy,
en op 't laettte peck-fwart.

Het tweede teycken is Pijn met Kloppinghe, dan
alleen in 't begin, maer gaen beyde daema over, on-
Ighevoeligheydt, ende onbeweeghlijckheydt in haer
plaets komende. Dan hier op dient wel wacrgena-
men de lefle van Paré.dat een^eel-mceftef'Wanneet
hy uyt de andere teyckenen wel verfekcrt is van tiet
Kout-vyer, hem niet en laet bedritten, door eenige
kleyne beweginghe, die fomtijdtsnoch lo t veritor-
ven Deel werdt waergenomen.Want fulcksgelchict
niet door het bewegen van den geheelen Spier,maer
van wegen dat fijn hooft noch gaef is, enaef
dat beweeght, fijnen pees.ende ttaert.hoewel al door

... * derden komt de Scanck,even-eens ais van een
lijck ■ waer door oock van binnen de bcfmette Gccf
ften het Herte bangh, ende flauw maken, inibnder-
ir k*·*^Kout-vyer, dat uyt Venijn oorfproncke-

Het vierde Ken-teycken is, facht, ende morruW
Vleyich, ende alsmen dat met de vinger druckt,daer
een put in blijft ftaen, maer die niet wederom xoe en
gaet, gelijck in gefwolie Beenen, ofte andere koude

.vanhaetonder-legge.i..^---- ---- - ,„ „

y Watde Vootteyclcenen aenpet; Alle Kout-
vyer is ghevaerlijck. (geljjck Celius

wel fchnjft in fijn f. Boick) als het maer begint, en
noch niet ghefet en is, dan kan het noch door goede
" middelin

middelen ghefteut werden j te weten in een jongh,
ende kloeck lichaem, ende daer de Zenuwen niet,
ofte feer weynigh befchadight en zijn, ende de
Spieren noch gaef. lek faebbe hier gefien een rol-
lijvigh Man, tuffehen de vijftigh, ende feftigh jaren,
die oock, na fijn lichaem, dicke beenen hadde^ waer
in door ftooten, het Kout-vyer quam, daer mede
hy wat te langh ghewacht hebbende, foo diep in-
ghegeten was, datmen hem in verfcheyde reyfen
eenighe ponden vleyfch uyt fijn Kuyten fnede,
ende, niet tegenftaendegroote fwackigheydt, ende
Koortfe.evenwelnochghenas, ende langhe jaren
daeraa gheleeft heeft.

In ongefonde lichamen.gelijck die van deBIauw-
fchuyt op-gegeten werden, valt het meelt onghe-
neeflijck: infonderheydt de Water-fuchtighe, wan-
neer de gefwolle, ende klaer-gefpanne Beenen met
kleyne gaetjens open-berften, daer dan het fcherpe
water uyt-leckt, wacr op het Kout-vyer, ende de
Doodt volght.

6 Wy komen tot de Gene/Inge; deweicke gheen
oogenblick en dient uyt- geftelt, of men komt lich-
telijck te laet. Want ick hebbe ghefien, dat na het
Kout-vyer hem maer even aen 't Been met blauwe
vlacken gheopenbaert hadde, hetfelve in eenen
dagh het gheheele lichaem over-liep, ende fuicke
Siecken in twee drie dagen wech-namj ja fomtijdts
wel eerder, na degeftalteder lichamen.

Dewijl het Koui-vyereen verftervinge is, fo be-
ftaet het genefen in defelve te weren. Soo dra dan
het minfte teycken hem openbaert, dient het Her-
te, daer al de kracht van daen komt, ghefterckt te-
ghen de quade dampen. Hier toe isbequaem Con-
rerf van Gouis-bloemen, van Bernagy-bloemen,
van Roien.van elcks een once, Conf. Alkermes een
loot, met Syroop van Citroenen ghemenght, ende
eenighe droppels, tot dat het rinlch is. ülye van
Swavel. Van defe Gonièrf dient vijf fes mael daegs
ghebruyckt de groote van een Caftany, en tuffehen
beyde fomtijdts gedroncken van een K.oel-dranck>
ghemaeckt van een pint Gerfte-water, drie oneen
Syroop van Citroenen, een half vierendeel-loot
Zout van Scordium, ofte \&nCarétm ienediÏlm,met
eenige druppels Olye van Swavel, tot dat hy rinfch
genoegh is. Men mach oock nemen een, ofte twee
pinten Kaerne-melck, zieden die op met 2 oneen
van de wortels (die gheen fmaeck en gheven) van
Scorzonerai ende van 't vycr nemende den pot vol-
len met Suyringh (want die en moet niet ghefoden
werden, of haer kracht vervlieght) ende fo gekout
zijnde, van de Wey drinckeo. Is mede dienftigh te-

Ïhen den nacht in te nemen een vicrendeel-loot
heriakel, Mithridaet, ofte Diafcordium. By het
voorgaende hebbe ick altijdt met groot voordeel
Van buyten doen op-leggen een Pap, beftaendc uyt
groene bladeren van Α fi Γεη · Scordium» Wijn-ruyt»

O Ν D Ε N.

van elcks twee handen vol ('s winters kanmen het
poeycr nemen van het gedrooghde kruyt)in ftercke
Wijn gekoockt.en geftampt af„de. daeJ by gedaS

ten Aloe,ende eens foo veelTheriakel.oftlMithri-
daet, met twee, ofte drie oneen Voor-looo van
Brandewijn, ofte in Plaets van beydeThenakel-

water. Op denaefte plaetfen, om het voort-kruyr
pen te fteuten, dient geleydt de plaefter, ^efenfiol^
genoemt, daer over watTheriakel, ofte Mithridaet
dunnekens geftreken,ofte onder-gemenght is. Ende
dit is fo veel belanght de Genefinge in 't algemeen :
wy fullcn nu komen in 't byfonder tot de verfchey-
de oorfaken.

Voor-eerft,aengaendedeiC.«K«'.· Wanneer in ye-
mant eenigh Deel te feer verkout is, dat evenwel
noch geen teyckenen van Kout-vyer uyt en geeft,
maer alleen root is, met ftekende pijn, ende brant·
foo en dient defelve niet terftont dicht by 't Vye»
te komen, maer een weynigh af te ftaen, ofte het
Vyer kleyn te maken, op dat de Warmte haer al-
lengskens wederom mocht vergaderen. Ja, indien
bet deel niet gheheel van Kouw fo verftijft en is, dat
het gheen Bloedt meerder en heeft, dan falmen het
felfde met Snee, ofte met fcherpe Lappen in kout
water ghedoopt, hardt wrijven; wacr door dan het
felfde fijn vorige warmte allengskens fal wederom
krijghen. Soo hebbe ick verftaen uyt mijn Swager,
en andere Gefanten.die van wegen onfen ftaet in de
Noortfche Landen geweeft zijn,datde Inwoonders
aldaer voor gebruyck hebben,de gene.die van kouw
verftijft, en by-na doodt gevroren zijn, eerft in kout
Water te doopen,ende de uytterfteLeden met Snee
te wrijven; ende dan eerft in de Stoof te brenghen.
Daer,ofte op't bedde, gheven fy defelvighe dan te
drilleken, om de warmte vanbinnen na buyten te
fpreyden. Mede, metgheftoote Kaneel, Naghclen,
Gember.ofte ander kruyt. Sommige nemen alleen
Brandewijn; die foo van binnen, als van buyten be-
quamelijck ghebruyckt wert. Het ghemeen volck
hier te Lande, als oock in Duytflant.ftoven een ver-
kleunt Deel met het af-fietfel van bevrore Knollen,
in water gedaen; dan de wijn is daer toe beter. Ver-
ders, na dat de pijn,ende de kouw wat verfacht zijn,
dient het Deel met een warme handt gheftreken, en
fachtjens ghewreven, vet ghemaeckt zijnde in Olye
vanDil, Camillen, ofte bitter Amandelen: ende
daernamet warmer, als Olye van Bakelaer, ofte
Seven-ghetijden-kruyt;ende ten laetften methee-
ter, alsPetet-olye, Spi]ck-Qlye,dievan£«ffJ&flri;«w,
ofte diergelijcke.

Ten tweeden,wanneer grooten brant de natuyr-
lijcke warmte doet vervliegen, fo dient.na Ader-la-
ten, indien daer overvloet is van bloedt, het Deel
een weynigh gheftooft met het af-fietfel van Sw-
iium, in Wijn, fap van Suf ringh.een weynigh Azijn,

F f tnei

34 J· V. Β Ε V Ε

met wat Zout, énde dan de gctnelte Pap dacr om-
gheflaghen.

Hetgbene, datvanbuytcn ('t welck de derde
oorfaeckwas) van Venijn komt.moetgenefen wer-
den, gelijck de dulle Honts-beten, befchreven in de
Genees-l^nfie.

Wat aengaet de vierde oorfaeck. Wanneer de
natuyrlijcke warmte, door grocte onftekinge vcr-
ftickt wert, dan moet, na een fachte Purgatie, eerft
Bloet gelaten werden, om het toe-vloeyen te ver-
minderen , daer op het Deel ghefcherft, gelijck wy
terftonc fullen aenwijfen.

Indien daer, ten vijfden, gebreck van voedtfel is,
ende dat de natuyrlijcke warmte, ende geeften be-
let werden in re komen,foo ialmcn in uy t-teerendc
Sieckten het lichaem in alle manieren vervochti-
ghen, ende van buyten het Deel fachtjensftrijcken
met Olye van Pier-wormen.
- Wanneer dit alles niet en helpt,ende de dreygen-
de vcrftervinghe vaft voort-kruypt, foo falmen.om
defelvighe te fteuten, bet Deel, volghens den draet
van de Spieren, door-kerven. Daer toe komen wy
ongeerne, ende nimmermeer, als door den noipdc
gedruckt zijnde, wanneer geen ander middel te vin-
den is, ghelijck C»cero fchrijfc j.deDi-^in. fulck hier
ghebeurt. Want alleen door het fcherven kan het
verftorven Deel ontlaft werden van het vuyl en be-
dorven Bloet.daer het mede gepackt is. Dit fcher-
ven moet dieper, ende dickwildergefchieden,na dat
het Kout-vuur hem verfpreyt heeft: de mate is, te
komen tot het gefonde Vleyfch,het welck de Siec-
ke felfs wel fal aenwijfen. Want daer rakende,voelt
hy eerft Pijn. Ende dan begint (feydt Scneca in fijnen
S9. Brief ) ~betGenees-middel voordeel te doen,als
in een doof lichaem het ghevoelen Pijn uytwerckt.
Na het fcherven moet de plaets afgewairchen,ende
ghebet werden met Pekel, ofte heete Brandewijn,
daer Vng. Mgyftiacum in gefmolten isj 'twelck de
bedervinge weert, ende liet doodt Vleyfch van het
gefonde fcheyt. Het felfdc wert oock met Wiecken
in de fneden geleydt,daer onder wat Theriakel,ofte
Mithridaet vermengende, ende daer dan om-gefla-
gen de verhaelde Pap, ofte een Plaefter van Pee^.

Doch als evenwel het quaet hier door niet en kan
overwonnen werden, dan en vaker, van war oor-
faeck het oock gefproten is, maer een uytkomft; te
weten, na dat alles verfocht is tot behoudenis, ende
het Kout-vyer foo verre de overhandt ghenomen
heeft, van eenigh Deel gantfch te doen befterven,
als 't felvc af te fetten. Welcke leffe der Genees-
meefters oock aengemerckt is van den Poët Ovidius
I. Me tam.

CmBaprius tentandaifedimfnedicahik -rnhm
' Enfe recidendHm efi,ne pars fineer α trahatur^
De reden isjora 't gene eens doodt is,niet wederom

en kan leven digh gemaeckt werden, ende dat foo»
danigh Vleyfch het by-ftaende befmettende,'tiêlve
oock tot verftervinghe treckt. So feydt de gemelre
Cicero in fijn derde Boeck de Dhin. dat fommighe
Leden afghefet werden, als fy gebreck van Bloedt,
ende Geeften beginnen te krijghen, ende d'andere
Deelen fchade aen-doen. Daerom moeten wy we-
ten (ghelijck wel vermaent is van Farro in lijn Boeck
van de Bxageg.) dat een vinger dient afgefneden, als
daer door belet foude werden, dat het Kout-vyer
niet tot den Arm en quame. Het felfde wert oock
gheprefenvan Ammianusm het 17. Boeck van fijn
Hiftorye, alsmede van den Poet Claudianuf^. in
Eufr.

- trmcantHr & artus.

...^--------------1 uyt-gheteerdei

met beter uytkomft afghefet werde, ajs in de bloet-
njcKe.die^ckwils door grootebJoet-ftortinge ver-
Hauwen. Daer-en-bovenzijnder eenighe Deden,
werdenjwaer in dan voor-
iictitïgii ghegaen dient, ghelijck de Poët C/audM»»^

oock vermaent ö'eZ-iieGeiKe,

Cmtifis ingentes morbos·^ eerdi

Vdnera Paeoni& traaat follcrtiacw^,
Parcmdoque fecatyferrone longiusaBo
Irrevocmdtis eat feBü vit airbus ener»

Hy feydt wel, datter vryfpaerfaem dient aendif
Borft gefneden, om.door de naderheyt van 't Her-
te , geenen onweder-roepelijcken mis-flagh te be-
»aen. Dan hier en wil het uyt-fni;den niet wel ral-
. en, ghelijck oock in den Buyck, voomamelijck als
het Kout-vyer vele plaetfen beiir, die dan weJ aJle-
gader dienen wech-geriomen,ende iiilcks niet kon-
nende gheichieden, foo is't bckaeyt werck. Over-
iiikksenmoethetDcel, dat in het menfchelijckli--
chaembefmetis, nietaltijdt afghefneden werden,
gelijck Dionyfius Halicamaffew fchrijft in 't 6. Boeck
van de Roomfche oudtheden. Want hier uyt enkan-
de Meefter gheen ces, noeh de Siecke geeB gciont-
heydt bekomen. De Genefinghe van de^^ff"®^»

feydt lufiims I2. Ήίβ. wasfwaerder,alsde Wonde

felve, Derhalven is beter» 't ghene men voor de
handt weet ongeneeflijck te zijn, niet aen teroeren,.
maerde nature bevolen te laten, omdeniiecken
gheen vergheeffe pijn aen te doen, endehet quaet
meerder te terghen. 'tSdve werdt oock van den
Poëc Ovidm belaft 3,. dePonta

Curetide·

Cnrando fieri qH£dam major α videmm
Viilnera, qna melms non tetigijfefuit»

Beter val (hoewel oock niet fonder ghevaer) heeft
het af-fetten in de uytterlijcke lidtmatcn, te weten.
Armen ende Beenen, Handen cnde Voeten,Vinge-
ren ende Teenen. Dan de minfte fwarigheydt valt
in'cSacxken, alwaer het Kout-vyer wel licht in-
komt , maer oock lichtelijck tot fcheydingh ghc-
bracht wert, bebalven in Water-fuchtige.

Wy komen nu tot de maniere van aPfetten. Na
dat dgSiecken een Ey gheflorpt, een Wijn-fopjen,
ofte yet anders hert-fterckende ghebruyckt heeft,
falmen hem bequamelijck ftellen,ende vaft houden,
ofte (foo het noodigh is) binden, cnde dan de Spie-
ren op-getrocken zijnde, boven de plaets, daer de
fné fal gaen,het Deel geheel vaft toe-binden. Door
defen bandt wert voor-eerft her veel bloeden ghe-
fteut, ten tweeden het gevoelen wat benomen,ende
ten derden de Spieren fooop-ghefchort zijnde,fac-
ken, na dat het lidt afgefet.ende den bandt los ghe-
daen is, wederom na beneden, alwaer fy dan het
uytterfte van de Beenderen bedecken. Aengaende
de plaetsj het af-fetten van Vingheren, ofte Teenen,
ghefchietbequamelijck in'tGewricht; alwaer, als
het quaet fulcks toelaet, het fnijden met minder
ghevaer ghefchiet, ende met minder pijn. Want de
Zenuwen, ende Pefendoor-fneden zijnde,werden
na bovenen getrocken, met Vleyfch bedeckt, ende
daer en volght geen Treckingh op. Maer wanneer
de verftervinghe in het Beeiais,foo falmen het felve
foo veel onder de Knye af-fetten, datter even ghe-
noegh blijft om op een ftelt vaft gemaeckt te wer-
den. Het welck oock plaets heeft.als de Voet maer
het Kout-vyer heeft. Want in een Been en behoeft-
men niet ('t en zy het quaet al ha bovenen ghe-
trocken was) ontrent het verftorven Deel juyft af
te fetten, maer men magh wel het gefonde vorder
aentaften. Soo hebbe ick hier in 't Gaft-huys ver-
fcheyde Krijghs-knechten, wekkers Voeten door
kouw verftorven, ende felfs het Been bedorven,
ende als verwolmt was, met feec goede uvt-komft
de Been-pijpen doen af-fetten ontrent een handt-
breedt onder de Knye. Want indien daer meerder
gelaten wert (gelijck aen fommige te fien is) fulcks
enftreckt hier met alleen tot ondienft, maer valt
oock befwaerlijck,ende is den gangh in de weegh.
Dan in teghendeel moet in den Arm feer weynigh
van 't ghefonde Deel afgenomen werden, maer af-
ghefet dicht by het ghene verftorven is. De plaets
ghevonden zijnde . falmen met een fcherp Mes tot
het Been toe fnijden, felfs door het bekleedende
Vliefch,ende dan fpoedighhet Been meteen Zaegh
af-ietten. Dat af-ghezaegbtzijnde,cndegenoegh
"y^-ghebloeyt hebbende,moet hci Bloet geftempt
werden. G4/f««iin fijn tweede Boeck aen Glaucon^
die daer in by vele ghcvolght wert, neemt hier toe
eengloeyend Yfer, om de Vaten toe te fenghen.
Het welck al van oudts g^bruyckelijck te zijn
ghcweett, blijckt uyt de Poet CtauSanus z. i>i
Eutr.

Vkera pojfejfis alte fuffnfa medullü
2\(on hviore mmu feno fanmmri & ignl,
Ne Hoceat frufira mox eruftkra cicatrtx.
Ad vivitmpenetrantfieimm£,qiiofmditiis humor
1>eflmty& vacpiiscorrnpto fmgftme venis

uircfcat fons Uk mali*

Dan dit Branden en kan ick met Puré niet toeftaen^
dewijl het al te groote pijn verweckt, wanneer het
fnijden in ghefont vleyfch ( ghelijck noodtfake-
lijck is, hoewel Ckero,m fijn ghefprcck voor Sefim^
fulcks feydt wreedtheyt, ende beuls werck te zijn)
ghedaen is ^ waer op dan van wegen de zenuwach-
tigheDeelenquade toe-vallen by-konnen. Daer-
beneffens werdt door dat Branden veel ghefont
Vleyfch verteert, het welck de Beenderen ont-
bloot , ende belet dat de Wonde met Vleyfch, en
Vel niet wel genoten en kan werden. Derhalven is
beter, dat op de Wonde gheleydt werdt Werck m
Wit van Ey ghedoopt, ende daer op-gheftroyt
Poeyer van Bolus, Stof-meel, cnde andere Bloedt-
ftelpende middelen in het i^.capittel van 'teerftc
Boeck befchreven. Daer dient dan de Plaefterom-
gheüagen, Oefenfimm ghenoemt. Dit eerfte Ver-
bandt en moec niet afghenomen werden voor den
tweeden, ofte derden dagh in de Somer, ende den
vierden in den Winter, 't en ware haer eenighe an-
dere fwarigheydt openbaerde. OndertuiTchen het
Lidt in fijn rechte gheftalte op een facht Kuilen ge-
ieydtzijnde, falmen het tweede Verfaandtop de-
felfde maniere doen, ende het Been metdroogh
Plockfel decken, ende dit foo langhe vervolgen tot
datter niet meerder te vreefen en is van Bloet-ftor-
tingh. Dan dient daer op-gcleydteen Di^e/y/.aen-
ghewefenin't ii. capittel van't ghemelte boeck.
Wanneer hierdoor de Wonde tot Etter ghebrachc
is, foo moet defelve ghefuyvert werden met Salvc
van Ioffrouw-merck,ofte andere, die in het 12. cap.
van 't felfdeboeck befchreven zijn. OndertuiTchen
en dient niet verfuymt, dat de Lippen van de Won-
de, door klevende Plaefters aen de kanten geleydt,
ende daer aen-ghebacken zijnde, meteen Bubbel-
den draetby malkander ghetrocken werden. De
vorder Genefinghe is ghelijck met andere Won-
den.

7 In dit fwaer gebreck dient oock fonderhng ge-
let op een goede Maniere dewelke na de
verfcheytk Oorfaken of verkoelende, en vochtigh-
Ff2 makende

by de Spijfe ghedaen werden Kaneel, ofte ander
kruydt, ais meae Sap van Citroenen, ende dierghe-
lijcke. Sommighe meenen dat de Slaep hier wey-
nigh behoort te zijn: dewijl, fegghen fy, dit quaer,
dat in de wakende eenen Vinger aen-groey t, in fla-
pende tol vuur toe-neemt, omdat de natuyrlijcke
warmte haer in den Slaep na binnen begeeft, verla-
tende de uytterlijcke Leden, alwaer dan het Kout-
vyer de ovethandt neemt. Dan defe reden en kan
ick niet wel voor bondigh keuren. Want inden
Slaep en treckt de natuyrlijcke Warmtefoo niet na
hetHerte, datfyde uytterlijcke Leden (ghelijck
haerWarmte wel uytwijft) foude verlaten: maef
door het flapen meerder ghefterckt zijnde > kan hes
ghebreck foo veel te beter wederftaen.

Het Eerfte CapitteL

ï i^ootfakelückheyt vtm ie ktHmjfe der BeeHderen,
3 Befchrijvinge,
3 Gmattgh^t, ende Gtfialieiti,

Μ de gebroke Beenderen
wel famen te voegen, ende
d'ontledene bequamelijck
in te fetten, foo moet een
Heel_meefter(gelijck Hip-
pocrates fulcks fijnen foon
Theffalus ernftigh vet-
maent in feketen brief, en
na hem Galenus in fijn

tuerhicke ίεΙερβηιΙΐΒνΗΓ j -

w.™—, «iciiniiic ncDDen van I

tuerlijcke geleeentheydt, hoedanigh fy zijn, ende in
Xpat gedaenre üaer ftanfel is. Want, fonder die we-
lenfchap, fcu^e hy lichtelijck van recht krom, van
kromreeht maken, ofte toteenigewanfchapenheyt
eorfaeck ghevCO. Dethalven fal wel nootwendigh
aijn, dat wy hiet mede, voor al-eeï tot de gebreken
te komen, een befcbtijvingeftelien der Beenderen.

2 De Beenderen zijn de haitfte, koutfte,droogh-
fte, ende ongevoelijckfte Deelen onfes hchaems, ge-
Iproten, door de kracht van de natueilijcke wermte,
uyt het vetfte, ende aetduchtighile van 't Zaet, om
het geheele lichaem te dienen tot ftanfel, fteunièl, en
rechtl^eydt.

3 De drooghte der Beenderen komt door het
uyt-trecken van de vetfte Vochiigheydt,gedaen van
de hitte. Zijn niettemin kont, om dat, wanneer die
vochtigheydt verteert is, de hitte noodtfakelijck ver-
vlieght. Waar op dan noodtfakelijck moet volgen
een hardigheyt, ende ftijvigheyt,fondex deweJcke de
Beenderen haer ampt niet en konnen bekleeden.
Sulcksfietmen daeelijcks aen de jonge Kinderen,die
van wegen de facftigheydt van haer Beenderen niet
gaen, noch ftaen en konnen,ende daerna aiiencxkens
beginnende te gaen, dick wils komen te vallen, ende
ftruyckelen. De meer-gemelteHippocrates verhack
2. Epid. van een Kindt, dat fonder Beenderen ghe»
boren was, maer niet boven vier vingeren groot, en
't weick niet langhen leefde. De hoogh-ghekerde
Fernelius betuyght 2. de Abdit. gefien te hebben de
Beenderen van Armen, ende Beenen, ibo lacht, dat
fy, niet anders als Was, op alderJey wijfe verdraey t,
ende uyt-gereckt wierden. Weicke fachtigheyt haes
rechte ghebniyck wech-neemt. Want daec door
bouw-valligh zijnde, en konnen aen het Jichaem
voor geen pylaren verftrecken, gelijck fy van natu-
ren anders doen, ende daerom van wegen hare har-
digheyt (waer by noch komt de over-een-ftemmin-
ge van drooghte,kouwigheyt,en ongcvoeligfaeyc) de
Steeiien, die, om het harde Menfchelijck gheflachc
(genm iiurum) te herftellen , van Deucalien> e" PJ"™'*'
gheworpen wierden, aerdigh i . Metam^rfh.hy den
Poet Ovidius ghenoemt. Beenderen der Aerde, onle

groote Moeder.

pf 5 Magm.

Magfiaparm terra efl^ lapides in corpore terrx
Ojfa reor dtci.

Sotntniighc meenen, dat fy oock wel re hart konnen
werden,waer door vele Beenderen aen nialkanderen
waiTende, toe een Been fouden groeyen, ghelijck in
oude luyden gefien wcrdt, hoe krom fy na de aerde
gaen,uy t oorfake^dat de Wervel-beenderen van den
Rng-graer aen malkander vaft raken. Dan fulcks en
geichjet niet, na mijn oordeel, van dar het Gebeente
vethart: mace wel dat het Kraeck-been, en de Ban-
den, door den ouderdom verdroogen,en in-trecken.

Ten laetften zijn de Beenderen noch Onghevoe-
ligh ghefchapen , ten aenfien iy door den laftdesli-
chaems,en de gettadige beweginge.niet geftadigh en
foude η verfeerc werden. Deiê onghevoeligheydt en
komt niet uy t oorfake, dat de Beenderen hart zijn,
' want dan en fouden oock de hartfteTanden niet ge-
voelen: maer om dat door haer felfftandighey t geen
Zenuwen en fchieten, gelijck Laurentius voor-geeft
2. Anat.2. Dan defachte Zenuwkens,diede Tanden
krijghen van het fefte paerder Herifen-zenuwen, en
komen oock niet in het lichaem van deTanden felve,
maer blijven daer buyten.en de Tanden werden van
binnen in haer holligheydt bekleet met een Vliesjen,
het welcke, ^Is oock de'Zenuwkens alleen de pijn
gevoelen, daer het Been, gelijck alle d andere Been-
deren , ongevoelijck is. Want fy werden fonder ee-
nigh gevoelen gevijlr, en gebrande.

4 De Stoffe van de Beenderen hebben wy ghe-
ftelt te zijn het vetfte,en aerdtachtighfte van'tZaet.
Want al fchijnt het zaet eenderley te wefen, foo be-
ftaet het nochtans uyt verfcheyde deelen, uyt het
taeyfte,om dat het uyr-rereckt kan werden,komen
zenuwen .vliefen,en banden,uyt het vetfte.en acrdt-
achtighfte,om de fterckte,deBeenderen. Defe ftofFe
door-Werckt weidende van de natuerlijcke wermte,
die daer in blijft, verdrooghtdefelveallencxkens,
tot datfe de hardigheydt van Been krijght. De Poet
O vidius fchij nt dit mede aen te wijfen op de gemelte
plaets.

^iod foMfim efl, fleclique neqmt matatar in ojfa,

5" Wat het Gebruyck der Beenderen betreft, dat
ftellen wy te zijn, om hetgeheele Lichaem te dienen
lot ftanfel, tteunfei, en xechcigheyt.

De Beenderen geven het Stanfel niet alleen aen 't

f^ H^ Lichaem,maer oock aen alle deDeelen. Aen
e Beenderen hanght de groote,ende gedaente van 't
Lichaem. Galenus gelijckt daerom defelve i. Anat.
adm. by de itaken van de tenten,dewelcke,na dat fy
rent,ofte vierkant geftek werden,dcfelvige ront,ofte
vierkant maken. So volgen oock de byfondcre Le-
den het ftanfel van de Beenderen. Een groot, ende
wel ghemaeckt Hoofc, wijft aen vele, ende gefonde

Herlfeisen.De Poët HGinerus,betcyckenendeTher-
fites, voor een onbefchoft menfche,en van ongefont
oordeel, befchrijft hem met een fpits Hooft,als waer
van de Herifenen oock qualijckghefteit waren. De
Longen en konnen niet i'waerder beichadight, noch
haer werckinghe meerder bekt werden, als door een
quade geftaltenis van de Ribben. Sulcks bevintmen
aen de gene,die Gebucchelt zijn,en aen jonge Doch-
ierkens,diemen met gewelt dunne middelen wil ma-
ken, ghelijck of het beter was dun, als gefonr te zijn.
lek verwondere my.dat defe fchadelijcke gewoon-
te, van de Borft te prangen,fo lange in de werelt ge-
weeft is. Want de Poët Terentius heeft dit al berifpt
in Eunucho, met de veriTen van G. A. Bredeyo, i»
oniè tale aldus na-gcvolght.

De Moeders iPel fit, die hare kleyne ki»d're»

Sa rijgen, datfy haer het mjfen gantfih verminitcn.
En dringen 't teere wicht in een ?ebootfie lüf
Van biickpf loodt benaeyt in hardefieeckfel fiüfi

Daer gaen de wichters in benepen en gefiannen,''

En werden nimmermeer volwajfe kfoecke minnen,
Wert hier een Dochter nu wat foejligh vet en bloS>
Die duncki haer nut te ^yn in't leger voor een tros.

Ten tweeden ftrecken de Beenderen tot Steunfel,
oi^gehjck ais pylaren, het lichaem te onderftu'-ten.

Het derde ghebruyck hebben wy gheftelt in dc
Rechtigbeydt. Want fonder Beenderen en foude de
Menfche niet hebben konnen recht over-eynde
ftaen, ofte gaen; maer was genootfaeckt.als de wor-
men,oft flangen,te kruypen,het welck niet gevoeght
en foude hebben een Dier, dat over alle Dieren ileer
ende Meefter is, ende ghefchapen om den Hemel te
aenfchouwen.

6 Ende om dat het Menfchelijcke lichaem ver-
fcheyde werckinge moefteuyt-voeren, foo en dien-
de het niet van een Been te beftaen , maer uyt ver-
fcheyde Beenderen te famen-gevoeght. Want hadde
het maer een eenigh Been, fo loude het akij c, als een
ftaeck, ftijf, ende onbe weeghlijck wefen; gelijck Co-
lumbus getuyght, yemandc gefien te hebben,die niet
als ooghen, tonghe, gemacht, buyck, ende borft be-
roerde : ende dat na fijn doodt bevonden werde,alie
fijn lidtmaten van het hooft, tot de voeten, vaft ende
onbeweeghlijck aen malkander te hanghen. Om de
verfcheydenheydt dan der beweginge was noodign,
dat het lichaem uyt verfcheydene Beenderen t'la-
men-gevoeght werde.

7 Defe vereeninghe der Beenderen noemen wy
Geraemte, en oock na het Grieckfche woon Scekton,
en werdt verdeelt in drie deelen. Hooit,Komp,endc
uyterfte Lidtmaten, die wederom haer nader ver-
deelinge hebben , gelijck in 't volgende fal aengewe-
fen werden.

Het

Het II. Capittel.

t moft-heendem, tn over-eett-fiemmiuge van defelve mtt
d'andere.

2 SeckenedsBenaminge,

3 Wefeityoftefelf^andigheyt,

4 Gedame,

5 Verdeelittge,
C Hooft-pan,

7 Voor-hoofts-htn met fijnHollighejt,

8 Opper-hoofts-kenderen, endeBregmn,

9 SlM/>-beenderett,

X O ^shter-hoofis-bee»,
11 Wigge-bein.etideSadel.
1 ί Hooft-nxden,
13 ^engepcht,

Opper-kaeck.midmk-beett,
15 Onder-kaeck.
χ 6 Tanden.

I

IN 't verhandelen van de Beenderen onfes \u
chaemsjfullen wy beginnen van het Hoofc, fo om
dac de nacuerlijcke geboorte daer van begint (waer-
om oock de dooden met de voeten voor,na het graf
gedragen werdenjgelijck Plinius al van outs getuygt,
daer op fiende Perfius in defe vetiTen: