Et glAHsryk iJeemels Licht van Gods Drie-eenigheid.
Dat door het Wolktafyt haar heWre βτaaien fpreit,
Aan''sHeemcis hoegenTrans, verdrjft deHaare nachten^
En toont den Morgenfiond van Kennis en Gedachten.
Hoe 'i Hof van Eden legt ten berg op in V verfchiet,
ï)a*r 'i Menfchdom door Gods gmfi het leevens-lfcht genist,
JDoch 'i eeuwig 'welz.jn rooft door godvergeete lufien,
Hoe d' Ark op Ararat hkef na de Zöndvloed ruften.
En Moz.es op het ipoor der Wetten van Gods Hand ,
'i Omz/wervend Ifratl leid naar 'i beloofde Land,
Vermoeid en afgeflaaft om ^t volk. dtn weg te haanen,
Door bloedig Oorlogszwaarden felle Krjfgs-orkaanen. '
Daar Ifr'els Rechteren vol vnurt en Heldenmoed,
yη welft Artd van Gods Fel^ vergoot en 's vjands bloed.
En d'Offerpriefter praalt in Godsgewydde kleeden ,
'"iSn ftm tot Jfr'els God z.yn heilige '^Gebeden,
'Terwjl H Slachtoffer fmookf op 'i heilige S-lachtaltaar·,
l^ot trooft*"van V droevig volk^gedreigt raet doods gevaar.
Hoe David, Gods Propheet en Koning^ ftaand? aan 'i kwyneni
Om SaUwels bittere wrok moeft fwervenin woeftynen
Door zijirt doorluchfe Daên ontMchlykvan alom.
Eer hy den Sceptei^waaid? en Ιβ-''els Troon beklom.
Hoe Koning Salomon, in Davids plaats getreeden,
Gods Tempel heeft gefti^t, Volmaakt in^ al Igden,,
Daar ζ,γ, doar"i Meeflerx hdfid gereizon nit den grond ,c
in haar 'gewydde fshootftuit itA'rk^van Gods t^erbinid^ ''
kloe 'i Koninglyk^ Gebouw, na felle Burgerftryden ,
En baitenlaüs geweld in haggeljke tyden.
Viel door het oorhgsvsiur een droevig lot te beurt,
Terwyl jerufalem haar ondergang betreurt,
in z^Utetraanenfmelt, en, ^gemat door plaagen,
Vaa, woedend heidendom in keetens "u- ord geftaagen.
In 'i midden va^ die nood verfchynt een fchoone Alaagd ,
Die tot haar hoofdsieraad de kroon van Chriftus draagd^
En^tNieuw Verbond vtrkeeld, de HeiPge Geeft van èpv(ft
Heeft haar het ftahekleei van V aanzicht afgefchofiven',
IVyl edel hals karkant J dat glansrykg^^^^f fp^elt''
De téven Tempelen 'van Aften verheelt, ' - .

En fluit het witte kleed tet dekfel voor haar leden i
Men ziet haar 'i fneod Serpant, de Dood en Hel vertree,den s
, Zy wyjt aan 'r Chrtftendom met haare Rechterband,
Dat dosr haar Heilands 'dpi/d aAn 'i kt^tis'-den (iraffen band
l^an Aiofts ftaaffche tVet vetnielt is en ontbonden ,
En menfchelyk geftacht gereinigt van de z^onden.
Terwji de linkerhand van dez.e heemelfpruit,
Die op 4en Hoekfteen ruft ^ de Freêde-tak^befl^t,
Daar Gods Geheimbosk.ltgt entftooi^n νοοχ- haar'' oogen^
Europa-neer geknieltji-merica gékoogen., . -
Ryk. Afta beftraalt door 't Goddelyke Licht,
...En Africa verneert vo^r 'i Heilig Aangpjifiht. , „
Did'.z.ietmen't gant^h Hefl-al\~gend»pt d^or vflangeii,
'Om 'door hasr keringen'de Zaaligheid te Vntfangen.

DEnHr.enMr. N.Witzen.
O. Surgerm, tot Amfier-
dam. &C. &c.
d'Hr. en Mr. J. de Haaze de
Georgio, Br. tot Meynden en
deLoosdrechten .-Regeren Bur-
_ germ.enRaad&iC.ècc.totAmfi.
ii'Hr. en Mr. Gerbr. Pancras,
O.Burgerm. tot Amflerianj.
4'Hr. W. Valkenier , Bewind-
hebber der Ed. O: Irtdiaanjche
Maat/eha^fy.
d'Hr.J.Valtoier
d'Hr. en MirBuis, Envtté vm
den Staat aan 't Hof van Eng.
d'Hr. Jan de la Baffccourt,i»<«-.

fionarh der fiaiAmfierdam
ü'Hr.Abr. Bakker.
d'Hr. j onas Witzen, Ceheitit-

fshrywr der ftad Amfl.
d'Hr. Joh. Bakker Cornelifz.
Gedeputeerde -va» d'Admira-
liteyt van Zeeland,
<l'Hr.A.Sandheuvel,/'i»/f»«w

derfiad Dert.
d'Hr. D. Sandheuvel,B«r5erw,

tot Dort.
d'Hr. Eeleboo , Surgerm. tit
Oort.

d'Hr. Eeleboo, Secret. totJiort.
d'Hr.en Mr. van Beveren,£»r-

germeefler iet Dort.
d'Hr. Oudewaater , Heer tot

Papendruht.
3Ήγ. cnMr. J^uwelFabritiu.s,
RegeerindBurgerm.enOntfan-

ger tot Haarlem.
ö'Heer en Mr. Van Foreeft,

Burgermeefier tot Htorn.
d'Hr. en Mr. Van Suchtelen,
Cornelis Cambier.
d'Hr. P. Baldeus.
d'Hr. B. Dol.
d'Hr. F. V. Bredenhof , Heer
tot Otflhw^fen en HooftojficHr
tot Hoorn.
d'Hr. G. de Vik , Burgermee-

fler tot Hoorn.
d'Hr. Van Bredenhof, Heer tot

Pyl/waart.
. i'Heer itev.. Vennekool Ar-
ΜίϋίΙ tot Amferd.

d'Hr. Jan Minner.'

d'Hr. Symon Haak, Secretaris

tetEnkhuyfen.
d'Hr. Fr. Lakeman , Schepen

tot Enkhuyfen.
d'Hr, Coinelis en Pieter Vis,

Schepenen tot Enkhuyfen.
d'Hr. Sybrand Schot,'secr«i<ir>i

tot Purmerend.
d'Hr. Barend Vrife , Secretaris

tot Zwol.
d'Hr. Jacob Vrife , Hoofd-Offi-

ciertot Zwol.
d'Hr.W. Vrife.
d'Hr. 'VVicherlink, Griffier der

jlad Zviol.
De Vrouw Douaricre van Pal-

land. .
d'Hr. en Mr. W. Lauwerman,

Burgertn. tot Zwol.
d'Hr.W. Berkhoud , Heer tot

Slydrecht.&ic. &c.&c.
d'Hr. en Mr. R.G. van Ruften-
burg, Burgermeefier en Hooft-
Officier. &C. &C. &C. totVur-
tnerende.
d'Heeren J. Gok ertPetr. Pet,

Burgèrm. tot Parmerende.
d'Hr. Abr. Baars , Burgerm.

tet Purmerende.
d'Hr. Nicol: Del, Burgerm- tot

Prnmerende,
d'Hr. Melkpot , Scheepen en

Med: Doil: tot Purmerend.
d'Hr. P. Houting , Burgerm:
tn iPyk-Graaf tot Momikm-
dam.

d'Hr. Joh. Buyfen , Burgerm.

tot Alonnikendam.-
d'Hr. Joan Roos , Scheepen tot

Monnikendam. 8cc.
d'Hr. Joan Harkeftee, Scheepe»

tot Monnikendam.
d'Hr. Joan van Nek , Scheepm
_ tot Monnikendam.
d'Hr.Vincent, Schaagen.
Adr. de Geus.
Adr.'Appel.
C. Mars van Hoorn,
PicterClok.
Marien M. Mars.

d'Hr. H. Van Bredenhof, Se-
cretaris tot Hoorn.
Adr. van Beverwyk.
d'Hr. Weyntjes.
d'Hr. Cornelis Mend, tmger-

meeflertot Hoor».
d'Hr. P. Buyskens , Burgerm.

tot Enkhuyfen.
Gerhard M. Mars.
Mus Monnikendam.
Pieter Goet. ^
Hermanus Lindenberg.
d'Hr.en Mr.Jacobus deBeyer,

Burgerm. tot Nymegen.
d'Hr. Frangois de Raat van
Kerkum,Burgerm. tot Breda.
d'Hr. Pr. Harel , Officier der

Vryheit tot Refendaal.
d'Hr. Antoni Peffer, Stadhou-
der tot Brena.
d'Hrr Egbertus Adolfzen de
Bertry, Agent van z,yn K. M.
van Polen^
d'Hr. Dr.van der Ïloogt,Schj!ut

van Amfielveen.
d'Hr.PaulusRocters,Mi.-Di;«.
d'Hr. Jan Loquet, Med.Doil.
d'Hr. Gapiteyn Ouwens.
d'Hr. Gapiteyn J. Cleyberg,
d'Hr. Willem Roek
d'Hr.Fredrik Wilhelm Mandt.
d'Hr. Chriitiaan van de Blok-
kereye.

d'Ar. en Mr. Hendrik Spronk.

d'Hr. Joh. Bakker.

d'Hr. Hendr. Lons , Dom Heer

van St. Mari<e tot Utrecht.
d'Hr. W. van der Meulen,iï«/·

van out Broekhuyfen.
d'Hr. Juftus Ormea , mr tot

Papendorp.
d'Hr. en Mr.Ypelaar.
d'Hr. en Mr. Loquet.
Vrouw Wilhelma Couf^erd

Wed. ter Sm,itten.
Jan van Vollenhove jong.
Theodorus du Pedro.
Do. Joh. Prevooft.
Gerardvan Eftervwgen;
D. Petrus van Efterwegen.
lu#r, laςoba van Eftcrvyegen.

loh. Lansbergen.
Cornelis de Roos, MaakUar.
Do.Io.h. Colerus.
lacobvan Huisdufnen.
Den Heer Andrëe lanfen.
dfHr. H. Wpyker , Secretaris
vanHa*r E4, Hoog.Meg. Hee-
ren Ged.-Statea van Vriesland.
lan lorgé Craushaar , C. de
Guerre de fin A:E:d'Hanover.
d Hr. Hoefilcger.
Tomas Debbout. ,
Hendr. Frishard,
Dankers.
Hendr. ,Sagers.
Gillis Teyler.
Otte Sobbe.
lan van Diepcnbroek.
Abraham van Aaron Dioda

Fonfeca.
lan Garriiïbn.
De Wed. Schelkens.
Van der Zee.
lanvan Leeuwen.
d'Hr. loh. van de Velde,
lan Daniël Potfz.
Wilhelm Spiering,
lan Calkberner.
Dirck Borft.
Barent Dionis.
Leonard Erkensweyk,
loh. Tol.

Gerrit Fortjes de long.
Uylenberg en Holleman.
loannes Engelbregt,
lofephBarfelay.
Abraham Kappelen.
CarelvanErpeconj,
Chrift. Tirrion. '
Gio van Robbert.
Karei Dipfonteyn.
Dr.ErnftW.Weftenberg.
Frederik van Leenhof. '
Gerhard Hilken.
Hendrik de Reu.
N. van Brakel,
Henricus Hovius.
lacob van Hoorn^
lan Carftenfon·

I:Morgenwekter,0i.ii;Hii»?i,
Do van fis-

d'Hr. Wallendaal, Pred, ui
Hoorn-

Mynar: Betten, Pred. tot Hoorn!,
I. Beft, Pred. tot Sardam.
Hr· Gromme, Pred. tot Mpn*

nikendam·
C-van W^jcop'^fPred.fefSroeh,
Pieter Corvinius·
Pieter van Uchelen·
Chriftiaan Caftelyn.
Gofewyn Uilenbroek.
Harmen ten Kaarden,
lan van Loon·
ian Outmati.
Pieter Bykerk.
Siewert van der Schelling.
Abraham Blufe·
d'Hr. Hendrik van Beek·
d'Hr.enMr. Aris vandér Mie-
de.

leanBogaart·
Steven Bogaart,
Dr. Keerwolf.
Ian Everard Graaf.
Ian Outman.
Hendr- ter Smitten.
C· Steurenbcrgi·: ■
FredrikVeltkamp.
Everard de Burlet.
Ian de Burlet·
Ian Nieuwtyd.
L. Norel.

Nicolaas C^dcnhoYcn.
I· PieterfenZoomer.
Willem Cramer.
Willem Stout.
Salomon Soete.
AbelAbelfen.
Daniël Brouffon.
Chrift. van Heulen dc long.
Cocnraat Reikel.
Adam de Raat-
Benjamin Wieze.
Ian Knark-
Ian Kramer.
Ian van der Fluit,
Benjamin Sign»ra,
Pieter Hupelius·
Ian Ravensberg.
Willem Kramer-

REQENERINÖÏ

§. I·

Aanmerkingen over Gods TVeezmdlykheid.

EDoodisbynaerlieteenigftebewys,datde Atlieiften
1 ^ (Godverzaakers)o vertuigt,en hen t'eenemaal ter aar-
I i de werpt.ïn der daad,het getal dier geenen,die tot het

JL·^ einde toe in godloosheid vol harden, is heel klein. Zy
gevoelen het, cnlaatenzichop'tlaatfte oogenblik teekcnen
vanverfchrikkingen ontllippen, die 't geheim van'tgevi^ee-
ten verraaden. Epimms van wien men een Held maakt,ora dat
hy het menfchelyk geilacht vanhetjuk desGodsdienfts ver',
loft heeft, waar onder men te voorenzuchtte, en die men
in den Hemel plaatil, om dat hy deze overvvanning op de Go-
den behaalt heeft , Nas ex&qttiit viüeria Cdo.

Leerde aan anderen de dood niet te ontzien, en hy zelfs
beefde op deszelfs denkbeeld alleen. Cotta verbeeld hem als de
zwakfte menfch des vt^aerelds op dit punt, en men berifpt j ze-
dert een geruimen tyd in de ilervende Atheiften de afzwee-
ringen , die hen felfs met verwarring en fchaamte bedek-
ken , raen overvalt hen ter rechter tyd , als het fterf-
iiur en die plaatsbeftelders naderen , die den geeft zo wel
als 't lichchaam verzwakken, en hen de noodwendige be-
llendigheid beneemen, om de godloosheid te onderfchraa-
gen: maar, men moet den dood niet vreezen, om dat daar een
God is. Het Niets heeft niets verfchrikkelyks voor een ziel,
tiie noch vreeft noch hoopt,de Hel alleen, en Gods rechtvaai-
digheid kunnen het einde des leevens ontzachlyk maaken.
\Vaarom dan dezelve te vreezen, by aldien raen zich wel ver-
zeekert vind, dat daar noch Paradys noch Hel is ? De verande-
ring, die zich alsdan in den geeft der onvroomen laat vinden,
"baart veel eer een denkbeeld van het toekoomende, als van de
2iekte,en de ziel werd leevendiger door de vreeze,als het lich-
chaam door de fmert,getroften. Dc ziel der godloozen verheft
aich niet boven deGodsdienft als door geweldige iieweegin-
§en, en kracht van werktuigen, en van het oogenblik dat
de beweegingen zich vertraagen, herneemt de reeden,die ver-
dooft was, de overhand. Het bedrog, 't geAveeten aangedaan,
vcrftrooit zich, en zy begint haar gevoelens, die hoewel ver-
wert en zwak, niet nalaaten het hart en de geeft te ontroe-
ren, gewaar te worden, en te ontdekken.

Die geenen zelfs, die volharden willen, zyn verplicht zich
tc verftompen, en verrukt van zinnen te worden i zy trachten
het gezicht der byftaanders t'ontvlieden , uit vreeze dat hen
eenige ongewilde bcweeging, die haar ontdekt, ontvluchten
mogt.

Maar, daar is geen beftendiger menfch, als een Atheift, ge-
duurende het Iceven en de gezondheid ; want hoewel 't ligt
vakhemtebeftryden , is hetmocielyk hem tc overtuigen en
tebekeei-en, ten minften, zyn de voorbeelden daarvan heel
• zeldzaam. De godlooze, alleenlyk bezig met zwaarigheden tc
maaken, bind zich niet aan eenige ftellingi hy beiluit zich zel-
ve zelden in eenc plaats, om aldaar debeleegeringte onder-
gaan, hy loopt, hy vlucht dwars over 't veld, en verzaamelt al
het geen de wysgeerigcn het krachtigfte tegens deGodsdienft
ftrydende, zich ingebeeld hebben, zonder eenige bekommer-
nis ot die zwaarigheden zich zelve onderfteuncn, dan of de
cene door dc anderen, weegenshun tegenftelling, zich niet
om verre werpt.Hy trekt,zelfs uit den boezem van den Gods-
dienft, de-onmeetlykheid Gods, en de grootheid zynerAvcr-
Iccn, de bewyzen tegen dezelve .Hy veracht zy nen vyand, en
begint door een bedriegely ke befchuldiging van zwakheid in
den <^eeft en ftyfzinnigheid. Een belachgelyke keer aan de
gcheTmenillen van den Godsdienft, of aan het gedrag der
Godsgeleerden gegeeven, verfchaft hem de ftoffe van een
Zeegepraal, welke hyaltyd goed keurt, cn menigraanl door

de byft'aanders doet goed keuren.

De lafterende Atheiften zyn de mociclykfte met om voeder
te re<Tt te brengen, hoewel men hen meer haat als de anderen,
om dat zy by de dwaaling de onzuiverheid vocgenjhun dwaa-
Jino· is zelfs menigmaal vry\villig,zy hebben de gevoelens van
de&odheid, niet als door belangen, uitgedooft. Men heeft
daqrin ook geheele jaaren moeten ^^'crken,om daar van een ge-
volg te erlangen. Onderwylen herkoömen zy heel dikraaals
uit hun dwaalmg, om dat de zonde, die de dwaaling verzelt^
hun fchande aandoet. Daar zyn oogenblikken, in welke dc
drift niet werkt, en tuflchen beide de ftraffen laat zien, welke
op de misdaad moeten volgen,van het oogenblik, dat het ver-
maak ophoud, ontwaakt het geweetcn, 't welk men niet als
om het genot geblind heeft.Maar de befpiegelendeAtheiften,.
die zich ftellen op de zuiverheid der reden, de gantfchebe-
rooving der hertstochten, de grootheid van de ziel, en dc
kracht van den Geeft^die hen boven 't gemeene-volk verheft ^
zynbynaer onverwinbaar.

Men moet onderwylen de zieken evenwel niet veronacht^
zaamen om dat zy ongeneeflyk fchynen. Daar zyn verborgen
nieuwe fprongen inde verharde geweetens, gelykalsinde
lichchaamen, door langduurige ziektens verzwakt, gevon-
den worden. Men moet het zaad zaaijen, en den dauw des
Heemels verwachten; het laat niet na zomtyds uit te fpruiten ^
zelfsfchoon het land zandig en niet wel toebereid is. Het
zoude te veel ondernoomen zyn , verouderde meeningeri
dooreen voorreden, waar van'de paaien eng zyn , tewillert
omverwerpen, maar, men kan daar door ten minften zee-
kere vooroordeelen beftormen, die de godloozen maaken ^
onder wiens begunftiging zy zich zelve goedkeuren, cndc
Chriftelyke Godsdienft beftryden.

Alvoorens de heilige gefchiedeiiis uitte leggen, is hetna^
tuurlyk te betoógen,dat daar een God is, die dezelve voorzegt
heeft, en door zynen geeft de heilige Schry vers bezielde. Zo
de aanmerkingen, welke ik over deze ftoffe gemaakt heb, en
waar van wy hier een fchets toonon, de godloozen niet bewee-
gen, zullen zydienen,om het geloove dier geenen te bekragti-
gen, die zich daar in zoeken te oeffenen, of om zich wecgens
menigvuldige laftige vooroordeelen tegens dc Godheid, ent
de heilige Schriftuur te verlichten.

De godlooze dan.voor eerftftelteenEcrinzynonverfchil"
lendheid, en hy zegt dat hy geen hartstocht heeft die hem
vervoert, cn dat zynOngodifteryde vruchtzyneroverden^
kingen cn ocffeningen is. Dus zwemt hy tegens 't onweer op j
cngrypt de menigte van vooren aan die hem haat, van'too-
genblic als dezelve hem kent, hy verheft zich boven de toe-
Itemmingenv'andewaereld, terwyldeGodsgeleerden, van
zyn wierook dronken, hem met y ver zoeken .Men ziet hem in
geen ongeregeltheid geftort, als" de kwaade Chriftenen, noch
eigenzinnig,als de bygeloovigen door een y ver,die hem voerc
om geen achting voor de wetten van het bloed,noch menfche-
lykheid te hebben, m.aar om dc moordpriem inden boezem
van zyn evennaaften te ftooten. Zoo daar menfchen zyn, die
zich nietboven den Godsdienft verheffen, als om gerufterin
de misflag te bly ven; is hy ondci· die rey niet. Hy haat de ver·^
maaken,h^y ontvlucht de waercld, hy leeft in eenzaamheid,hy
oeffend zich niet om zich in die geenen te herfcheppen, welke
hy leeft,en blindelings hun gevoelens te volgen ^ maar om de-
zelve naaukeurig te weegen i en hy beftryd den Godsdienft
niet,als om dat hy die al s een gemeene en gevaarlyke dwaaling
aanziet. Dusdaanigis^t, dat den Atlieift de godloosheid on-
der de fchaduw van de allcrftrengfte deugd doet wandeleni
Engelykmen me^nigmaal van de zuiverheid der gevoelens ^
door die der zeden oordeelt, zo treft deze uitterlyke onver-
fchillendheid veel menfchen, die 'teen eer reekenen, daar
door geacht te zyn, en zich onder de maatfchappy der waan-
wyzen re ftellen. Men viiid nieuwe voorwerpen van toejui-i
gingen met zich tegens 't gemeen der Chriftenen aan te kan-s
ten, raen ziet het zelve als een fchaaps kudde aan, welke haaf
Opperhoofden zonder onderzoek volgt, dcwyl zy zelfs van
dit onderzoek een der weezendlyke merkteekenen van hun.
maatfchappy maaken. Menbeichuldigt deze Opperhoofden
niet minder een gemten volk te zyn, als het volk dat zy gelei-
den, of van't zelve in dit vooroordeel door belangen te on--
derhouden. Eindelyk, dc vreeze Gods fchynt een zwakheid
van geeft ^ welke men met kunft voed : dit is het eerfte voor-
oordeel, datwy, zo't moogelykis, willen ontwortelen.

De Atheift juigt zich zelve onrechtvaardig toe over zyn
ftrenge zeden. Ik Λνίΐ hem niet haatlyk maaken, door hem met

mis-

6 RED Ε Ν

aaren gcflikkert heeft: zy ontfteckt zich teh^e nietals met moei-
te ·, men moet een langen tyd afwachten,'om genot van haar i'icht
tetrekken:zy verduiftert, naeenigeftraalengefpreit te hebben,
een invlocjing vaii de lucht; het minfté beweegrad, dat daar aan
ontbreekt, floopt ditgantfche gebouw, en werpt den menich'in
de droévigftealler Staatcn. Zelfs , ■ fchoon zy met meer tóifter
ilraalt, weert zy de ellende niet,als óm dezelve aan te fteckèn, e?n
^leevendiger te maakenjzy bevryd den godlooze niet,die daar zyn
' Godheid van tnaakt , van vreezen, ziektens, en ongenaden,
die zy vóorziéti zy verlichtniet genoeg,om alle voorwerpen vol-
maakt te kennen , ' noth a;l}e zwaarigheden, welke men hem
maaktjWeg te nccmen. Waar toe dienen zyn denkbeelden en bè-
geertens van eep geduürend en beftendig geluk, baart de redek
dezelve niet andei's, als om ons te pynigen ^ en ons door de bë-
geerte van een gewaand voorwerp ongelukkig te maaken , en 't
weik' mèn' nooit zal bezitten ? onderwyleri is daar niets wyzei,
als een geluk te wenfchen, dat geduurzaam is,. Het is onbegryp-
lyk, dat een menfch zich zelve met zo veel gebreekfen en zwak-
heden gemaakt heeft: zo hy zich niet aiiders wilde ma^kén, was
hy een vyand van zich zelve. Wydérs, hoe hadlaiy deze wit ,-eer
hy in weezen was ? Zo hy'niet aiide^s k'onde, hoe zoude ïiy dan
■onafhanglyfc zyn ? Hoedaïnig heeft hy dekracht gehad om,een
geliöüw, liiet zo veèl vbliiiaaktheden gekroont, te maaken? Kien
kan alle deze zwaarigheden niet weg neemen, als mét een hoogèr
begin te erkennen, dat'demenfch onnObzel, gelukkig en vol-
maakt gefchaapea , én de Reden gegeevèn hééft ; hette^cèn-
nen, en zich aan't zelve te verbinden-, teneinde, óm'zicheeti-
wiggelukkig te maakèn.

God, die zo veel wöndérdaaden heeft gedaan, heeft daar nooit
een uitge voert om de Atheiften te overtuigen. Waarom dat ? om
datdewonderdataden, die afbreekingen van den loop van de na-
tuur zyn, geen krachtiger bewys voor de Weezendlykheid Gods
maaken, als de gereegelde loöp van de Zon, de beweegiiigën der
heemelen,en de beftendigheid van de aarde,deze ból, die zich ze-
dertzoveel eeuwenen jaarenftaandehóüd, zonder onderftut-
ting, eh zonder pylaaren, en diegeeitandere heeft die dezelve in
"wederwicht houd, alsdie van den Almkchtigen. Het is onnut ,
dunkt m\y,de wetten van de Natuur te fchenden,door.menfchen,
die in de naauwkeurige opmerking van hun wetten gantfch geen
wysheid, noch een oneindig vermoogen befpeuren. Byaldien
daar een Geeft is, die 't Heelal bezielt en beftiert ^ kan mén die in
zich zelve niet zien, óm dat hy een onzichtbaar weezen is. Men
kan hem niet (a priori) betoogen, om dat hy heteerfte begin en
d'ee-rfte oorzaak is .Het is onmooglyk deze oorzaak te begrypen^
als door haar uitwerkzelen.Men zal de waeréld aanraerkcnde,al-
daarter eener zyde een ónftaiidvaftigheid en verahdering vin·^
den, welke zullen bew yzcn,dat dezel ve niet noodzaaklyk wecf»
zendlykis. Maar, dc grootheid van dit gebouw 5, de gevoelige
overeenftcmmingderdeelenvan dit groot Al,de verfcheide'hoé-
daanigheden der planten,der dieren en menfchen,die zich op het
algemeene einde beroepen, niet«.IIeenopdcfchoonheid , maar
op de onderhouding van 't Heelal,wyzen aan,dat daar een ziel is,
cn een verftandig weezen, dat dezel ve gemaakt heeft, en dat van
geen bliiide en onzeekcre oorzaak als't geval is, kan afhangen.

Het ftaat den blinden vry,alle de merkteekenen van een druk-
i:cry,zo veel 't hem luft, by eén te ftelieti, hy zal dezelve nooit in
een genoegzaam naauwkeurige order verzaamelen. Om een nette
Tédekaavelingofeen gedicht tc maaken; eii men zal zich inbeei-
den,dat dc deelen van de by een gefielde iioffc, door ik weet niet
wat voor een beginzel van kennis ontbloot, niet nagelaaten heb-
ben van alle de iehepzelen in een fchoone gefchiktheid, waarin
wy dezelve zie-n, zedert dc eeuwigheid te plaatzen en te onder-
houden .Ik beken myn zwakheid, ik kan het zelve niet bevatten,
cnik benverzeeke'rt , dat de Atheiften't zelve niet beter als ik
begrypen. Men Zal te vergeefs andere bewyzen bybrengen, zo
deze niet treft.Zy is in 't gebruik,ik weet hct,ik vermeet my me-
de niet iets nieuws te zeggen, het is zeker dat de onvroomen en
goddeloozen zich zeiven niet kunnen aanmerken, noch een an·^
dere oorzaak van hun Weezen beftemmen, als God, om dat de
weezendlykheid Gods aan hun zelve is vaft gehecht; hoedaanig
dan dezelve te ontkennen? Het zy dat daar nietals een lichchaam
is dat zig bcweegt:,enóndec}baare deeltjes,die redenceren,het zy
men aan dit lichchaam een geeft toevoegt,die 't zelve bezielt, en
die denkt, het is altoos evengelyk waar, dat men aan de ftoiFe en
haar aaneenvoeging een hooger oorzaak moet beftemmen, welke
de beweegingen indrukt en reegeit. Men moet zulx met de
, krachtigfte reden zeggen, byaldien de menfch een redelyke ziel
heeft. De godlooze neemt twee deelen, heteen van te twyöêlen,
cn 't ander van zyn twyffelingen, door een vei*gaadering van te-
genwerpzelen en zwaarigheden tegens God, tcvÖedeh, onder
wclkcw begunftiging hy 't geloof vcrfchudt, en üit deïc ver-

Ε RING

fchudciingfpruit eén halve Ongodiftery, moogelyk de gevaaij-
lykfte van allen.

De twyftéling is geen zyde, die men hier neemen kan; men
handelt om een meening, welke in alle eeuwen algemeen aange-
noomenis, te beftryden; en wij. men dezelve affcheuren, om 't
gantfche menichelyk geilacht irtonweetenheid en twyfféling tc
werpen? Die nieuwsgierige en waanWyzeverftanden arbeiden
die dan nietom alle menfchen in duifterniflen,o£in de droevigfte
aller ftaaten,welke de onzeekerheid is,te ftorten?Het is een ityf-
zinnigheid van in zyn onweetenheid te bly vén, als men een hoo-
ger oorzaak , èn eeh klaarblykelyke en gevoelige waarheid aan-
wyft. Men moetaltyd niet,als het gemeene volk, denken, maar
'men moet niet al wat het zélve denkt, als een dwaaling verwer-
. peni het is niet genoeg, dat een meening gemeen zy aan alle men-
fchen,om dèzelve te verachten of te beitryden.Zo deafgezonder-
de en eenzaamé weegen aangehaamer zyn, zy zyn ter zelve tyd
' gevaarlyk. Men veronachtzaamd en verlieft zich meenigmaal
"door zich een nieuwén weg dwars dbor de wilderniflen enge-
Vaarlykeplaatzen te baaneh. ' Mén zoekt zich te verblinden, en
mén beklaagt zich in 't gevolg, weégèns dat God geen licht ge-
'noeg geeft. Ondérwylen is daar gevaar in de Ongodsdienll om
dat, byaldien daar door ongeluk, voor dé ongodvruchtigen, een
God was, zoude hyliett>edrog niet ftréng genoeg kunnen wree-
" ken-j "yat zy hem aandoen. Daar fteekt geen wysheid in een eeu-
wighéiti vanftfaffente waagen, over een zaak,,dieniet bewys-
■ baar is. "Kan men de réden vleyen, om dezelve onfeilbaar te ge-
"lobvén, "na zo veèl bewyzen van haar zwakheid en önachtzaam-
hedén, en na dat meh zo dikmaals de grootfte wysgeerigen in dc
onzeekerheid,gezien heeft ? Eindelyk de Godheid iich zelve zo

f;evoelig in den menfch afgemaalthebbeiidé, m0eth.y dc bcwys-
ykfte zyde, en de zeekerfte, overeenkoomende met zyn reden,
niet aanneemen. Van een God te erkennen , en hém in geefi en
waarheid te dienend

Ot OngodvrUchtige maakt groote zwaarigheden tegens God,
'dat is het bolwérkdat hy voor zich maakt, cnwaar achter hy
vodrdeeligerftryd,hy baard nK)nfters,ten einde,om ons bezig tc
'houden met die te beftry den;niaar, de Wysgeerigen hebben toe-
"geftemt, dat als een waarheid baarblyklyk is, men zich niet meer
met de zwaarigheden, die oneindig zyn, moeróphóuden, en die
'niet dienen, als Om iii een gröuwelyke Vijurkolk tc werpen.
Heeft de Ongodiftery deze ónoverkoömélyke zwaarigheden
"niet? De Wysgeerigen ftaan toe, dat men geen Zuivere onken-
baare vborftélling kan, 'bewyzen. ;De Ongodiftery "is een dezer
Voorfteliingen, men kan ze dan niet bewyzen. De onvroomc
rriöctdan zyn onvroomheid nalaaten, ter oorzaak van de over-
weldigende tegemverpingen, die hem een Chrifteh doet. Zo hy
wys is, en rechtmaatig redeneert', moet hy met een gelyke tred
Voortgaan, zo weegens het fchepzel als voor God. Hy ontfangt
een meenigte van waarheden in de natuur, welke hy niet als dui-
fter kent,en waar tegens hy gröuwelyke zwaarigheden bevint tc
zyn, willende de weezendlykheid van een gevoelig bekende
"Gód niet aannemen, om dat hy de kunft heeft van eenigc tegen-
werpingen tegen de Godheid te verzaamelen óf uit te vinden,
over welke men zich niet vergenoegt. Daar zit onrechtvaardig-
heid in, de natuurlyke waarheden zyn mindergewichtig, meêr
duifter, en met meerdere zwaarigheden belaaden, als die van dc
weezendlykheM vaneenóneindigen eeuwig weezéri, waarom
'dan deeene geloof gegéfcven, en de anderen verworpen?

Hetisnietbiliykdatmen de ongodvruchtige altyd verhoort,
zyn tegenwerpingen tegen de Godheid met geweld uitventende,
en dat men hem niet durf afvraagen, of daar eenige betere zaak is
voort te brengen, hy fchreeuwt regens God, om dat hy oneindig
isimaar,is hy niet verplicht of een itoiFc,of een wydtte,of een tyd
en een getal van voortteelingen, die oneindig zyn, toe te ftaan ?
Waarom zich.t^en een begin gekant, wdk men verplicht is
góed te keuren? En moet men niet liever zcggeh,dat een geeflelyk
i/i?orw<f?y oneindiger is, als de ftofFe, ofwydtte? Men vordert
mede van den Chriften eeh zo baarblykelyke betooging vari
de Gódheid, als deze regel van de Reekenkunft: tu^ee en twee z.ya
vier. Maar bewyft men zo klaar als dat twee en twee vier zyn,dac
dewaereld eeuwig is, dat de ftoiie zich het weezen gegceven
heeft, en dat door de zaamenloop der ondeelbaare deeltjes zich 't
Heelal gemaakt heeft? Welke zwaarigheid heeft men niet om de-
ze wy dtte te begrypen, of dit oneindig Leedig, waar in deze on-
deelbare deeltjes zweeven ? Welk een moeite is 't tc gelooven,
dat het ondeelbaare deeltjes zyn,die in 't oog zien, die in de ooren
verftaan, en die in dc harflenen, of in eenig ander gedeelte van 't
lichchaam redeneeren'Lj^ 't ondeelbaare deeltjes, die twiftre-
denen om te weeten, of wy van ondeelbaare deeltjes zyn zaa-
mehgeftelt of niet? Waar uit weet men of dewaereld eeuwig
is ? Is 't door dc klaarheid van de zaak? Maar, iti tegendeel fch^nt

OVER GODS

i^st gebouw des waerelds nieuw genoeg,tnen klimme op tot haar
"aaringjheeft men dezelve doO;roverleevering begreepenPMaar,
"Wanneer heeft deze overleevering een aanvang genoomen ? Daar
■«^aarcn geen menfchen voor dc \vaereld,óm datze eêmvig is. Zo
de Oudvaders déze leere aan hun kinderen gègeev^n''heb&n,om
tot de nakoórnelingfchap te doen overgaan,waar ^bben ïy die
■^'an geleert) flebben zy dezelve van de geenen geleett die hen
Voorgegaan Waaren? Men zal dusdaanig tot het oneindige en de
eeuwigheid weder'opklirnfnen. Byaldien men de eeuwigheid
aan eenig onderwerp moet toefehry vpn, is het niet oneindig ge-
laaklyker die aan een gec:^elyk weèzeii:, als aan de ftofFe, of aan
.^n groot gebouw te hechten van verfcheide declen zaainenge-
ftelt? Het volftrektdc zwiiarigheden te beteckenen om aan te
^y2.en, dat de öngodiilery daar van niet uitgezondert is, en
oat het verkeerdelyk is, zich'in haar boezem te werpen» ora-de-
Zelve te ontvluchten, gelyk mèn zo dikmaals Onderftelt;

Het is niet genoeg zwaarigheden temaakén j want, daar is
geen menfch, die dezelve tegens de allergevoeligile waarheden
ï^iet kan ftellen. En byaldien God zelfs dusdaanig een v^ierd,
^oude men zyn gevoelens van bedrog beginnen te achterdenken,
of de menfchelyke geeft zoude duizend hieuwe zwaarigheden,
degens heur getuigenis baarea. Den Atheift is verplicht tc be-
y yzen, dat daar een tegerizeggihg in de v/eezend'lykheid Oods
IS, Zo daar een tegehzegging in deze Jeere is, zoude het onmoog-
lyk zyn,dat het denkbeeld van een God zich ih den geeil van alle
<iegeiïachten en alle menfchen vond. Daar is niets ligter, als de
tegenzegging of de onmoogly kheid van de weezendlykheid vaa
cen voorwerp te doen gevoelen, dczelye is dé gcvoelykfte van
aUe bewyzen, het gemeen is daai: van zo wel a^ls de Wysgeerigen
geraakt, hóe zoüde het dan gebeurt zyn ·, dst alle menfehen va,ii
aUetyden en alle plaatzen gelooft .hadden, dat daar een God is;?

tyn weezendlykheid een baarblykelyke tegeiiztgging in-
goot, w aarom pien niet nagelaaten heeft dit denkbeeld te bcwaa-
ien , zo haar valfchheid gevoelig was ? Dit klein getal Atheiften
te haaien, die zich daar tegen geftelt hebben,zulx is niet veel
heggen; want het laat niet na waar te zyn, dat alle menTchen rnet
^en hoofd gebooren wórden, alhoewel daar een kleiö getal vart
^onfters is, die in de waereld,pettwee hoofden bekaden, ge-
noomen zy n', niet aileen die geeii, die men recht geloóvigen kan
^oetiien, maar ai die zoorten vain nienfchcn j,, .diie niets van God
Verwachteildewaaren, 't zy om dat zy de vqómèniglieidofde
onfterflykheid,, de weezendlykheid Van de ziel, .-of de-wederop-
Itanding der lichchaamen, of de Zaakiykheid deV itrafFen en be-
jooningen in 't andere leeyen ontkent he"bben , hebben dit denk-
beeld gehld. Zb 't zelve zich by alle menfcllén vind, moet men
^oeftaan dat het geen tégénzegging behelft, 'dat de weezendlyk-
heid van een God zeer möoglyk is, en dat de zelve volmaakt-
^ykmet onze reden oyereenkom,t.,

Dusdaanig moeft men', in plaats van eenfchild van de reden
^egenGodtemaaken, alléenlyk dezelve gebruiken om Kem te
boeken', te dienen, en te beminnen.

. . „„α .,. §· ^V ^ . ^ ■ .
Van de Godlykheid der Sphriften van Mozes^

Men de Propheet en,

En fnaaktzich gemeenlyk een denkbeeld van de God-
^ heidj't welk met 's menfchen gemaatigtheid overeenkomt.

en woeft menfch maakt zyn kracht tot een God, hy
geeftdezelve.ianGod, alseenweezendlykevolmaaktheid. De
"Wraakzuchtige beeld zich een Godheid in, die alleen bezig is, om
^oorbeeldeiyke kaft'ydirigen te ontvoüweh ^ hyfpreekt niet als
^an Zyn rechtvaardigheid, en vaii zyn oriverzocnelyken haat te-
gens de godloozen, ten einde,om het recht te hebben van tc llaa-
^^^, en zyn vyanden te vervolgen, tieeft men zachtmoedigheid
medelydeh, men ziet in God niet aiiders, als zyn deugden.
^cn maakt hem traag om de misdaadeh te ftiaflfcn.God heeft van
eenzinnigheid dermerifchen niet willen afhangen. Hy heeft
"Wetten verk'ondigt, welke een rechtmaatig denkbeeld van zyn
^■echtvaardigheidenbarmherttgheidgeeven, uit vreeze ^ dat de
^enfch het hout en de fteencn mocht aanbidden, maar menge-
^ooft,hemte dienen, met Zyri misdaadige hertstochten te .vervul-
den,gelyk de Heidenen meehigmaal gedaari hebben. Hy heeft de
dienft,die men hem fchiildig was te beAvyzen,gcreegelt.De Wet
"^an de Natüiir, in de herten van alle menfchen gegrayeert, zich
^oor de onweetend.hei4 en het verderif Van 't hert Verduifte^j-t
«ebbende , heeft hy Propheeten gezondeii ^ bra dezelve te
^erftcllen, de menfchen uit hun afzonderingen wéder tc rug t;e
.brengen, eh hun aandacht óp een wyze, welke hem aangenaam
, vait te ftellen.
A;in 't hÖöfd van deze Goddclvke enProphetifche Afgezan-

HEIÖ. „ = y

ten'was Mozes, die de cerfte een lichchaam derwettcn'i Welke
hy uit zyn mond ontfangen had, gemaakt heeft j oir» dezelve aan
't volk Iftaëls na te laaten, ; Deze Wetgeèyéricheen meteen
ernfthaftigheid op alle proeven bekleed te zyn ï' by aldien hy een
volk moeft vleyetl·, 'tzelve was het Joodfche volk, waarvan hy
't Opperhoofd was ^roaar hy doetbegrypen, dat y byaldien God
'het zelve van alle geilathten des>.waèreJ ds onderfcheiden heeft,
om 't zelve bewaarders zyn Godsfpraaken te maaken, is
Zulx niet anders als door cen^zuivere genaadige liefde."Dit groote
'geilacht, aan de vleefchelyke belailgens gehecht, had zyn lief-
de niet verdient, noch door waardigheid, nóch doèr haargê-
.loove, noch door eenige deugd, die 't zelve boven de Egyptö-
'naans en Chaldeërs verhefte. Maar Mczes koft dit volk onaange-
zien hun veelvuldigemuiteryen in de wöeftyn fparen , alwaar zy
en haargeflacht nietalsvan hen bekent waSren, indien hy zich
na zyn dood.geëert wilde maaken. Ja, byaldiep hy zyn wetten
wilde doen aanneemen, en zyn;geichiedenis tQt:aan, de nakoo-
. meiihgfchap overbrengen, moeft hy onder ftil zwygendheid zyn
' >crbiedingen , die een fchyn van een zoo groote wreedheid heb-
ben, voorby gaan, dewyl zy niet dienen konden, als om heiïi
by de vreemdelingen gehaat te maaken, welkers achting hem
met onveifchillend moefti zyn. Hy moeft als een ftaatkundig
gefchiedenisfchryverdégebreekep van de Aardsvaderen.verbef-
'''gen , die de. Heiligen en de/^^isiirx van't geflacht waaren, dewyl
.i:Zy tot een voorbeelden moniter moeften dienen ,inoeft men de-
zelve als volmaakte,menfchen bekleeden, in plaats van zo mee-
nigmaal hun fchande te ontdekken.

ï De Befchry vers van der Heiligen leevcn zouden de pen vcrlaa-
,ten,zo mènhenbelette»h%in Helden metalle deugden,diede een-
Voudigen kannen verblinden, te bekleeden. Mozes heeft in te-

maar. bóven

^alle menfchelyke inzichten eji belangen heen treedende, en al:-
, leenlyk aan de waarheid verknocht, heft hy^y n gebreeken, zyn
zonden, die van zyn geilacht, die van zyn yóorzaaten, en die
. van 't gantfche geilacht op, waar voor hy fchryft.' Men kan nieC
een eenige jGefchiedénisichryyer van dat merkte,eken vinden.,
d 't Gv en de;ze Gefchiedenisichry ver te glansryker vertoond, is»
(SatdezélveeenPropheet j, en met vermoogen gewaapend was
'om wonderdaaiden te doen. Dewyl men verzeekersis, datheB
God is, die de \vctten van de natuur geveft heeft, kan men geen
■menfch zien, die dezelve fchent en verandert, zondp te geloo.-
ven, dat hy met eenGodlyk vermoogen bekleed is, en men heefc
^reden. Mozes doet wQnderdaaden inEgypten en indewoefty-
.ne j Waardoorhy^tvolk nietkonde milieiden. Zy waaren ge-
Vóeiig, bet waaren geen weinigen., die dezelve heimelyk zaa-
gen, en gevolglyk gingen bekrachtigen, otnjde heerlykheid van
den Wetgeever,of van 't geilacht te onderfcbraagen.Pharao had
belangen daar by, om zich niet te laaten bedriegen, 't gantfchc
volk trok door de ro^e'Zee de gantfche menigte verzaameldc
•JVlanfia en kwaldcelen in de wroeitynen, en ging den dorft lef-
fchen.aian den rotsfteen, dip zy weinig tyds te yoóren droog ert
izonder waater gezien hadden , dies kan men g^en befpotting
lyden, noch de zaak van eenig bedrog achterdenken op al die
iuitkomften die tot een grondflag en fteun aan 't gezag van
Mo?;es: dierien.^ >· ^ > ; - ' ■ . ;

Γ Wanneer het zelfs mooglyk zóu.de zy;n,Qat hy de eenvoudigcn·
mifleid had,zoude het immers een ongehoorde wonderdaad zyn^
dat hy't volk . Ifraëls uit Ègypten geleid had ^ dat aldaar zedert
een zo groot getal van jaaren vaftgeftelt was , zo dat het hun
vryheid i ,Godsdienft en God vergeeten had, en't geen hy een

feyeftigd juk had doenaffchudden, zonder waapenen, zonder
oöfdman. of krygsheld, te zyn, zonder veldflaagen te winnen ,
welke de achting en liefde van 't vólk tot hem mochten trekr
ken, zondereen leeger te hebben, dat in zyn gevolg voorttrok^
en dat hy gevolglyk alle deze talryke meenigte van mannen i
vrouwen en kinderen in de woeftyii, mede voerde, zonder ver^.
laaten of duizend maaien gefteenigt te zyn. Daar maet dan εεη

zeekerebpyennatuurlykc en doorftraaiende zaak ge^eeft zyrti

óm dusdaaiiig een gehetle meenigte menfchen, y.ijpüwien en-kü-
dei-en', in de ellende'enin eenfchriklyke balljngfcbap oieSe te
voeren, en dezelve, door. aanraading en een enkel bevel tc ver-
plichten om hem, te volgen^ 4 1·;'.:^
, Mozes was niq^ minder ni zyn dood, alsin zyn leeven geacht|
pn zulx zoudeeenwond^werk zonder Voorbeeld zyn, zo meh
zich niet overtuigt geveüden had, dax hy een menfch was, v^n
God aangeblazen, en tnet Godlyk gekag bekleed, hy ftelde aah 'e
hoofd van 't volk zyn kinderen met,.ön> het gebied te behottden,
en zyn gezag te handhaavenen, Jbfua,,wierd het hoofd van '£ ge-
flacht,men konde als toen yry den haat doen blykcn.tegens een
inan,die een gantfch geilacht in de woeftyne had d,oen> ftei-ven ,
en die, na een verloop van vcertig]aa.ïeii,iich vcrgeneegdé yan
Λ 3 zelve

10

móeft de vcrdeelïng der ftatnmcn regelen, en het land vaneen
fcheideh.Men weet dat daar niets meer eigen is om de tochten te
beroei-en, en dat dit deeltje alleen zoude volftrekt hebben, om
den Wetgeever te doen verwerpen, en hern te laaten fteenigen.
Hy mtseft aan de vaftgeftelde volken nieuwe gcreegeltheden
geeven,welke hen haatelyk maakten by hun nabuuren, die mee-
nigmaal zo machtig als zy waaren, omdat men beval hen uit te
roejcn. Een Wetgeever liijudeii i;oude diergelyke beveekn niet

femaakt hebben, als onder Salömon of David, cn men weet
at zyongelykalouder waaren. Hy veftigdeeen geheele nieu-
we opmerking en Godsdienft , welke van alle de Godsdien-
ften des waerelds verfchilde. Een gecftlyke die den Godsdienit
van 't land, en de ómleggeiiden had willen veranderen, zoude
zich wegefts 't burgerlyk wel gewacht, en aan de verdeeling

jcroert hebben, een ongeeilelykc,die deze
en maaken, zoude niet beilaan hebben, van
isdienft te belecdigen, en om ver te wei-pcn,
ómdiaf een ander, die voor de volken onderdrukkend was, te
Vcftigen; want noch wj, noch onz.e vaders hebben dit juk k»nnen draa-
ien . Men ontziet d'een of d'ander in deze zoorten van ondernfie-
iningen,cn zo men zulks niet doet, moet men ten minften met
een achtbaarheid bekleed zyn , welke men in geen anderen als
Mozes kan erkennen, dusdaanig is men verplicht hem dezelve
te laaten.

Men bepaalt zomtyds de Schrift van Mozes in zyn wetten,
en men wil, dat al 't geen het Wet-boek behelit, als van een an-
dere ftoffe zynde, dat zulks van een vreemde hand komt i maar,
men moet ten minften een derde deeltjen daar van uitzonderen,
welk de Godsfpraakeiibeflüit, uitgefprooken om den Mcffias te
beteekenen, en den tyd van zyn komite te beveftigen; men moet
Jefus Chriftus gelooven, die de ongeloovigen tot Mozes wyft,
0m dat hy van hem gefchreeven heeft, en die zyn Leerlingen, naêr
Emaus gaande, onderwyzende met Mozes, de eerfte aller Pro-
pheeten, aanving hen de groote verborgenthedcn van 't Chri-
Hendom te ontdekken. Wy hebben den geen gevonden,waar van Mo-
xjes in deWctgefchreevenheeft,icidc Nathaniel totPhilippus.Het is
heel fijn te willen zyn, en vermeetel te giilen, dat men begeert,
dat Jefus Chriftus en de Apoftelen fchriften onder den naam van
Mozes aangehaalt hebben, die niet van hem waaren, omdatzy
geen muggezifteryen hebben onderweezen. Gelukkig is die
eeuw,waar in dieGodsgeleerden gebooren worden,die het Chri-
ftendom baart, om nieuwe waarheden zo wel in de Godsdienft
als in het fijne oordeel tc ontdekken! Wy zullen minder be-
kwaam,en veel minder ftoutmoedigaltydaao Mozes geeven,'t

feen Jefus Chriftus en zyn Apoltelen hem toegefchreeven

ebben.

Men twift voornaamentlyk tegen de gefchiedeniilen en de uit-
komften in de vyfboeken van Mozes beflooten, men vermeent,
dat hy,alle dehoedaanigheden van een Wetgeever Iiebbende,niet
naliet in zyn vryen ftaat Geheimfchryvers van Staat tc ftellen,
gelyk als hy in Egypten gezien had, aan wie hy de gemeene R=e-
gifters toevertrouwde, en dat zy die geenen waaren,die men Pro-
fheeten noemde, om dat deze bepaalmg niets beteekent, als Re-
denkavelen, en de bediening van Redeneei-der waarneemen, die
alle de bedryven van Mozes, de Richteren en Koningenbe-
fchreeven hebben. Mozes verfchaft deze gedachten, die men als
nieuw voortgebracht heeft; want hy verhaait,dat Jofua de Ama-
lekiten verflaagen hebbende, de Eeuwige tot Moties zeide ,(chryf
dit ter gedachtenis in het boel^. Ziet daar van Mozes , van Gods
wegen, belaft dc uitkomften,veldflaagen ,en overwinningen
te befchryven, uit vreeze, dat het geheugen derzeive mocht uit-
gewifeht worden. En wat was ditbeek^^ waar indengewonne
Veldflagop Amalekmoeft befchreeven werden? Dat was dat
van Exodus, daar men dezelve noch hedendaags leeft, en waar
in Mozes de uitkomften beteekent, na de redenmaatigheid, dat
zy vervult wierden.

Laat men vry zeggen, dat men hier aan Mozes de hoedaanig-
heid van een bekwAamlVetgeever niet toefchryft,ora daar door ein-
delyk die vaneen van God ingeblaazen man te vernietigen, men
ond^erzoektgeenooi-fprong van den naam vaneen verafgeleegen
Propheet ,ζΐ^οτα geleegendheid te vinden, daar van Redeneer-
ders te maakcn,dic gewend zyn te fpreeken of tefchry ven van de
Geheimfchry vers van Staat, die onder de afgodifche Koningen
geleeft, cn hun Regifters bewaard hebben. Zo veel Propheeten
te maaken, zulks is in den naam verbyfteren,om dezelve verach-
telyk te maaken. De Propheeten, die in Samaria en Jerufalem
gewoond hebben, waaren geen Geheimfchryvers der afgodifche
Koningen, die hen vervolgden, en men vind in dezelve plaats
bewaarders van de gemeene Regifters, die nooit Propheeten ge-
weeft zyn. Men ondermengt dan verkeerdelyk deze twee bedie-
Bingen, d'eene Staatkundig, en dc andere Godlyk zynde,en men
doet derzei ver oorfprong noch verkeerdeiykcr weder tot Mozes
opklimmen, om hem een gedeelte zyner wei'ken te ontneemcn,'
dewyl 't in geen eenige plaats van zyn fchriften blykt, dat hy de
Schryvers van de Egyptenaaren ontleent heeft. In plaats van
hunne gewoontens tc vergooden,ftelde hy tegenftrydige in, ten
einde om de denking van dc weder keering tc doen verdwynen j
welke de overeenkomft der wetten had kunnen vóórtbrengen-
Eindelyk blykt het uit zyn eige getuigenis,dat het niet verdacht
kan zyn, 't geen hem God beval te fchry ven, en hy zy η bevec-
len uitvoerde.

De eenige oorzaak, welke men te regt met Mozes kan betwi'
ften, zynkleincomftandigheden, welke hy in zvn fchriftuuren
niet kan uitgeflooten hebben. Men beeld zich by voorbeldin, ■
I. Dat hy in Chaldeen moeft gegaan zyn, om te weeten dat het
goud goed was, en ons 't zelve leeren, gelyk hy in zyn befchry
ving van 't aardfche Paradys doet. 1. Om welke reeden men de
herftelling van 'tWetboek aan den Priefter,die uit dat Land ge-
Zonden was, toefchryftj om de geenen te onderrechten, die men
in Samarien overgevoert had,om het zelve weder te bevolken. 3 ·
Daar|zynfteden , Welkers naamen zich in de fchriftuuren van
Mozes laaten vinden , en niet als nazyndoodgebouwtzyn. 4'
Eindelyk iszyndoot aldaar in het einde van Deuteronomiuiti
verhaalt» De eerfte dezertegenwerpingenisnietaanmerklyk;
want het is niette verwonderen,dat Mozes,die zo lang in Egyp'
ten ge\veeft,en in hun weetenfchappen opgevoed waSjaldaar'ge-
leert had, dat daar zeer fijn goud in het Koningryk van Ormu?
was, cn men merkt mede zonder moeite aan, dat het meefte ge·»
deelte der lieden en Landfchappen van de kantteykcning in c eo
text overgegaan zyn. Men gevoelt zelfs nochdikmaalscenPa'
renthefiSjWaar in die naamen in het begin geilooten waaren.Ein"
delyk de dood van deze Wetgeever, in 't einde van zyn laatftc '
boek uitgebreid,geeft niet de minfte aanftoot aan 't overige.Men
bevroed lichtlyk, dat het een byvoeging is; of zy Godlyk, of vao
Jofua, of van een andere hand is, de zaak is van geen angelegend-
heid, dewyl dezelve niet anders aJs een gefchiedenis in zeer wei"
nig woorden beiluit: om dat dezelve daar noch Hoofddeel, noch
vaarzen had, is het niet te verwonderen, dat dit verhaal, in het
einde der boeken van Mozes ingeilooten, om zyn gefchiedenis
te voltrekken, ten laatften in 't lichchaam van 't werk ingetreC'
den is, en zich met het overige onder een gemengt heeft.

§. 3'

Fandeingeevingi en de Schriftuurender anderePropheeten.

Μ En had veel minder moeite om de andere PropheeteO
te kennen, om dat daar beftendige enzeekere Reegels
waaren,om hen te onderfcheiden .De Jooden, die over'
a de achtbaarheid van hun Sanhedrim poogen te verheffen,hGnJ-
den ftaande, dat zy 't was, die van de beroeping der Propheeten
oordeelde, en die door haar oploffingen den geenen met den vin'

ger aan wees, dien men moeft gelooven of verwerpen. Nooit is
de achtbaarheid van een onfeilbaare Kerk noodzaaklykerge-
weeft, als m deze geleegendheid. Daar Avaaren valfche PropheC'
ten,die zich zelve lieten omkoopen,of verfchrikken door d®
achtbaarheid der Vorften, en die de volkeren mifleiddcn. Sama-
ria verbrak het juk, dat Jeremias op zyn fchouderen gelegt had-
Hy wilde daar door het volk vleyen met de zachte hoop, dat dc
regeering van Nebucadnezor binnen twee jaaren zoudeeindi-
gen, 't geen valfch bevonden wierd. De Sanhedrim had een
groot belangen in het ftremmen van diergelyke ongerecgelthe-
den, die de waarheid verduiftercn. Het fcheenzelfs, dat God
daar verplicht was tot de vertroofting en het heil van zyn volk-
Maar de Godheid dwingt zich , door onze denkbeelden niette
vreeden, tot het wel zyn der menfchen ; door redenmaatige
wegen te voorzien, laat zy alle de geenen in afzondering gaan,
die zich willen verderven, dezelve verwerpende. Dc bediening
derPropheeten hangt van de Kerk niet af. Zyfpraaken in den
naam Gods,wiens gezag veel grooter was,als die van den Sanhe-
drim,en zy hadden volftrekte mcrkteekenen, om zich voo-r on-
alhanglykvan den grooten Raad te doen kennen. Ik zal niets
als het voorbeeld van Jeremias aanhalen. Deze Propheet klaaS'
dezeerbitterlyk, datmen,in plaats van naêr hem te hooren,
wot^.lVaartshet woord Gods? Verre van daarvan zyn beroeping
van de gemeene bediening te trekken, riep hy van Gods wegen
uit. Wee de Herders die de kfidde van haar weide vernielen en verfiroo-
;i».Pashur, de zoon van een Ofierpricfter cn Opperopziender
van Gods huis, wierp dezen Propheet in de gevangenis wiens
voorzeggingen hem mishaagden. Zoude hy het tegens dc'oplof-
fing vau den Sanhedrim hebben durven doen,vi?-aar aan Jeremias
zedert een lange tyd bekent was ? Eindelyk de Oferpriefier en
valfche Propheeten die haar gehoorzaam waaren, fpraalcen tot het

gantfchs

den en geboodeti van de Wet op te brengen. Daar waaren zom-
tyds qnderdat jong volk dichters, die dooreen zoort van in-
blaazingeii van den heiligen Geeft lofzangen ter eere Gods zaa-
jnenftelden, en men zong de zelve op werktuigen tot dat ge-
bruik gefchikt. Men maakte zeer veel werks van deze zaainen-
geitelde Hukken door de kinderen der Propheten,en mooglyk,
dat men daar van zornmigen onder de Pfalmen Davids in ge-
voegt heeft.God trok zomtyds dezePropheeten van deze fchoo-
Jen, alwaar men geleert had , de Wet en de reegels van een
nauwkeurige Godvruchtigheid te oefFenen, Maar, men moet
piet befluiten dat men daar leerde prophetizeeren door beleid
en kixnft, en dat daar Meefters waaren geftelt,om de jeugd door
valfche waarfchynlykheden van een inblaazing van den Hei-
ligen Geeft en ingeeving, het volk te leeren bedriegen.

Men neemt toevlucht tot de wonderdaaden, en men beeld
2,ichin,datzynoodzaaklykwaaren, om detegenv/ordigheid
Gods aan de Propheeten gevoelig te maaken. De Jooden fchry-
venallede Prophetifche Openbaaringen aan de Engelen toe,
om dat yder Propheet zyn huisengel had, die hem de Gods-
fpraaken van God kwam aandienen. Zy zeggen zelfs dat de lad-
der Jacobs de fchool der Propheeten verbeeldde, die niet als
door den dienft van deze opklimmende en nederdaalende gee-
ilen onderrecht wierden. Men kan niet ontkennen, dat Daniël
tot den Engel Gabriël fprak ; maar, men heeft ongel yk van een
algemeen gevolg uit eenige byzondere verfchyningen te trek-
Jien,en ftaande te houden,datGod altyd door de Engelen fprak,
omdathy 't eenige maaien gedaan heeft. Men gelooft mede ,
dat een doorftraalend licht m de ingegeevenen de komft van
God aanzeide,en hen bereidde om zyn indrukzelen te ontfan-
gen; maar, ik zie niet dat dit licht in de Schriftuur blykt, noch
dat de Propheeten zich beroemt hebben, van 't zelve te hebben
pntfangen, of dat zy gewacht hebben, tot dat het zelve voor
hun oogen ftraalde, alvoorens in de bedieningen van hun ampt
te treden. God fprak zomtyds, gelykhy aanSamuel in zyn
cerfte jeugd deed, en daar door is 't dat de Jooden haar dochter
sjan deflem ontleent hebben, welke op de Propheeten gevolge
is, en hun verlies geboet heeft. Zy verhaalen daar van honderd
verdichte zaaken. De gezichten der Propheeten vielen meeft
altyd in hun inbeeldingen voor. Het huuwlyk van Hofea zou-
de fchandelyk zyn, zo 't zelve daadlyk was, en het moeft zyn,
dat God een nieuwe wonderdaad gedaan had, om aan Abraham
het vermaak te geeven,ftarren aan het uitfpanfel te zien, ter-
wyldeZon, die niet als eenigentyd daar na onderging, noch
fcheen. Het moet dan zyn, dat God op de inbeelding der Ριό-
pheeten werkt, om aldaar alle die voorwerpen af te maaien, en
pp de ziel, om hen de toekoomende uitkomften, of de dreige-
menten te doen weeten, welke zy het volk en de Koningen
pioeften verkondigen.Deze werkingop de ziel valt deGodheid
gemaklyk, die dezelve gefèhaapen heeft, en met dezelve ge-
inaklykheid op de geeften als wel op de lichchaamen moet
werken. Zy kendenlichtlyk dit indrukzel, hoe geheim 't zelve
mocht zyn, om dat zy daar een bovengemeene en bovennatuur-
lyke zaak aanmerkten. Zy riepen gemeenlyk uit, dat de hand
Gods op hen was, om te beteekenen, dat het indrukzel van de
Godheid gevoelig, leevendigen krachtig was. Wy zullenai\n-
wyzen,fpreekende van de ingeving der Apoftelen en Evangeli?
ilen,dat daar niets is, 't geen men niet zonder moeite kan begry-
pen, om dat,als men een weezendlykheid Gods,die den menfch
voortgebracht heeft,begreepen heeft, men gedwongen is toe te
liaan, dat de Schepper over ai de vcrmoogens van de ziel, die hy
voortgebracht heeft,werkenkan,aldaar beweegingen verwek-
ken,en aan dezelve lichten mededeelen, die de gevoelige voor-
werpen niet kunnen voortbrengen.Byaldien de menfchenzich
pnderling hun denkingen mededeelen, waarom zou men dan
Willen, dat God zyn denkbeelden aan den menfch op een veel
geeftelyker en volmaakter wyze niétkonde mededeelen ? God
werkte zomtyds zo wel op de zinnen der Propheeten, als op de
^iel ·, maar de inwendige openbaaring was altyd noodzaaklyk.

Hoe kunftig het indrukzel van de Godheid was, veranderde
zy de geleegendheid van de ziel niet, en wierp de zelve in geen
verrukkingen,die naêr by de dolligheid kwaamen,en het merk-
geenen te bedriegen, die daar kwaamen om miileid te worden.'
Men behoeft dan niet te zeggen, dat de duivel niet als op de
zinnen en de inbeelding kunnende werken, de Propheeten half*
dwaas maakte, in plaats dat God, onmiddelyk tot in de ziel
doordringende, dezelve zachtlyk verlichte, en zyne bedienden
op een zachte en redenmaatige wyze deed fpreeken. Men doet
de duivel te veel zaaken uitvoeren , en 't is onnoodig toevlucht
tot hem te neemcn, om zyn t'eenemaal menfchelyke bedriegc-
ryen te ontdekken. De bergbewoonders, die de verruHcingea
van 't Heidendom wilden nabootzen, ontdekten daar door zich
zelve. Men kende het onderfcheid van hun Propheeten, en
dier geenen van den leevendigen God, die zonder die fchande-
lyke ontroeringen fpraaken. Het voorbeeld van Saul, die, voor
Propheet in de tegenwoordigheid van Samuel fpcelende, den
tyd van een dag en een nacht bleef, bewyft niet dat de Godde-
lykeingeeving den geenen genoegzaam vervoerde, die daar
van aangedaan waaren, om hen te verplichten buiteufpoorig"
heden te doeniwant,God had deze Vorft alreeds verwurpen,en
hy liet toe,dac hy zyn fchande liet zien, ten einde, óm daar door
de achting, welke men voor hem had, te verminderen: hy ge·
voelde wel eenige buitengemeene beweeging van Najoth, die
uit deed roepen, is Saül onder de Propheeten ? maar, God liet hero
ter zelve tyd zich zeIve onteeren, zich ineen onbetaamlyke en
fchandelyke ftaat ftellende. Jefaias ontving een bevel van God
van naakt te wandelen, en men kan niet zeggen, dat zulks in de
inbeelding van den Propheet gefchiedde, om dat het Zelve een
gevoelig zinnebeeld was, waar door hy wilde onderrichtcn,daC
de Egyptenaaren in 't kort.door hun vyanden zouden over*
wonnen en uitgefchud worden. Maar, hy drukt zich zelve uit,
waar in deze naaktheid beftond.Hy hadalleenlykzynfchoe·^ ^
nen, en een zak die hy om zyn lenden droeg, afgedaan. Hem
was noch een omhangrok, of zyn gewoonlyke kleederen, ovc·^
rig, om dat hy niet t'eenemaal met een zak bedekt was. Einde-
lyk Jeremias en Daniël verfcheenen zomtyds verfchrikt, dooi
de voorwerpen die God hun vertoonden, onftelt. maar de*
ze verfchrikking ontnam hen't gebruik van de reden niet,, en
dit is een nieuw bewys, 't welk wy van de ingeeving der Pro-
pheeten hebben. De menfchen beelden zich in, dat de Godheid
niet kan tuflchenkoomen noch op den menfch werken zondef
zyn lichchaamen zyn ziel te verlchudden. Maar, in tegendeel
werkt hy op een eenvoudige wyze, en vernoegt zich met een
nieuwe trap van verlichting te geeven, welke men niet natuur^
lykkonde verkrygen. Men heeft plaats de verrukkingen van
bedrog te achterdenken, of ten allerminften , dat men nief
fpreekt als dooreen hitzigheid vaneen inbeelding, die beroerE
geweeft is, en waar van 't geval het overige uitvoert. Maar,als
men wyze en gerufte mannen ziet, die met koelen moet de uit-
komften,in een lange toekomende tydyerburgen, ontdekken,
heeft men plaats te gelooven ,datzy zich zei ven, over die in-
wendige beweegingen, die zy gevoelt hebben, niet bedrogen
hebben, om dat hun lichts en geruftheids genoeg overgeblee-
ven , om 't zelve tc onderfcheiden. Men moet oordcelen, daC
zy, noch op de ligtgcloovigheid der menfchen, noch ik weec '
niet op welk geval, dat hen helpen kan, ruften, maar, dat zy ..
van de waarheid van 't geen zy zeggen, en 't geen zy met zee-
kerheid fpreeken, overtuigtzyn, want nietzoude hun onbe-
fchaamtheid kunnen verontfchuldigen. Men fpreekt met meer
vaftigheid, en op een minder belemmerde wyze, als de ziel
vry is, dan wanneer van ter zyden, door zeekere beweegin-
gen Van raazerny, eenige ondergebrooke en duiftere woorden,
waar van de eenen de anderen menigmaal om verwerpen, ont-
vluchten. Deze geruftheid en dit gebruik van de reden, welke
de tegenwoordigheid Gods niet ontroerde, was dan een nieu-W
merkteeken, welk de waare Propheeten, van die van 'tHei-·
dendomonderfcheidde,en hen met verwondering moet doen

4 GEN

zy teelt geen vifchen in de tec voort, noch de voo-
gels in 't midden van de lucht. Een vruchtbaare en
wonderdaadige wind zich in te beelden, die God ge-
fchikt had om te fcheppen , en die hy eenige oogen-
blikken daar na vernietigt heeft, zulks zoude z^, de
wonderdaaden vermeerderen , om de zelve te beilry-
den. De waereld is uit haar verwarring getoogen ,
door het middel van den Heyligen Geeft, die op de
waater^n zweefde, gélyk devoogelen zich op deeye-
ren vleijen, om de zelve te verwarmen, en vruchtbaar
te maaken; want, dat is het denkbeeld,'t welk Mozes
ons geeft; en de bepaaling waar van hy zich bedient
heeft, is van de voogelen ontleent , dewelke broe-
jen. Dusdaanig , de ruuwe klomp door een Godde-
lyke deugd bezielt, heeft een wonderbaar getal Schep-
ielen voortgebracht.

Het Licht. Vers. 3.

(2.) Men heeft boven al Licht van nooden, om de
waereld te befchouwen , en om dat trotfch Palais te
verlichten 't welk God bouwde; daarom zegt hy,
dat het Licht zy, en men zag aanftonds een weerilraa^
!end licht verfchynen. Het verfpreidde zich te gelyk
over 't gantfche Halfrond. God vernietigde 't zelve
niet als toen de dag moeft eindigen , getyk het zelve
een beweeging had, die de Zon , door God als toen
tioch niet gefchaapen , gelyk was, hield het op te
verfchynen, en de waereld te verlichten. De nacht
trad in de plaats. Het was onnoodig, dat God de
nacht fchiep. Om dat de zelve niet anders is, als een
afweezen en verilek van't licht , 't welk haar voort-
brengt. Het zoude "genoeg zyn , dat het licht van 't
eene Halfrond tot het andere voorttrok, om een
naare duiilemis op het weezen van de aarde na te laa-
ien, de duiilerniiTen waaren op den afgrond verfpreid,
en de duifterniiTen hebben, zonder twyffèl, een nacht

femaakt, evengelyk als die , welke by vervolg het

lalfrond dekte. God zag dat dit Yicht goed was ,
om dat het zelve volmaaktlyk het einde vei-vulie,
't welk hy zich voorgeftelt had , waar toe hy 't
voortgebragt had ; de Almachtige God konde niets
fcheppen, 't geen hem niet waardig was. De wys-
geerigen , die van de Schepping het onderfchei-
dentlykfte hebben gefprooken , hebben ter zeiver
tyd begreêpen, dat God niets konde verrichten,
't welk niet goed en voleind was.

De Voogékn en vijfchen. Vers. 20.

(3.) God fchickte gevolglyk dit groot uitfpanfel,
't wdck wy de heemelen noemen. De wolken, die
de aarde bedekken , verheffen zich hooger door het
middel van de warmte , en 't licht, 't welk God
den voorigen dag gemaakt had , en die groote tui^
fchenwydte , welke de aarde omringde , bleef vry.
Booven de lucht fchikte God den Heemel, daar de
ilarrcn zyn , 's anderendaags vergaaderde hy de waa-
ieren , die op de aarde gebleeven w^aaren , en maak-
te de zee. De heemel wiert met een oneindig getal
van fterren verciert, de Zon en de Maan verfchee-
nen, en dienden om den dag en de nacht te onder-
fcheiden. De lucht bevolkte zich met voogelen , de
zee met vifchen, de aarde wierp haar fcheutjes uit, en
men zag daar boomen uit voortfpruiten.

De Dieren en'tgewormte. Vers. 24.

(4.) God \\alde dat alles, voor den menfch, ge*·
fchapen was, niet alleen, om dathy gebooren werdende.

Ε s 1 s.

aUe 't geen tot zyn onderhouden voedzelnoodigwas,
zoude vinden; maar hy belette daar door, dat men de
voortbrenging van alle deze Schepfelen, aan de twee-
de oorzaak met toefchreef, en dat de menfch in zyn
onnoozelheid nedrig, maar ^ootfchin vergelyking, dat
het verderf en de ellende zich hebben doen gevoelen,
zich zelf alle de eer daar van niet zoude geeven. Daar
was noch geen reegen gevallen , om de aarde te be-
vochtigen , en de menfch was niet gebooren om de-
zelve te bebouwen. Men moet noodwendig begry-
pen, dat het God was, die de Boomen en Planten,
door een uitwerkzel van zyn Almoogendheid, voort-
gebragt had. God fchiep ook de Dieren. Daar was
niets wilds, men zag in het aardfch Paradys, de een
den anderen niet verfcheuren. De Tygers en Leeu-
wen zouden den menfch niet hebben kunnen verilin-
den. Hy zoude de beet en het venyn der Serpenten
niet ervaaren hebben, de lucht zou met geen dikke
neevelen zyn bèlaaden geweeft, die hem laitig vallen,
noch de aarde metDiilelen en Doornen, of ongediert,
zo hy in zyn onnoozelheid volhard had; d wat God
gemaakt had9 wasgoed, en de menfch , meeiler van
de waereld, door't gebied , welk God hem had ge-
geeven, had niets van de dieren te vreezen die
hém onderworpen waaren. Maar , van al die voor-
deelenter zeiver tyd, als hy zyn onnoozelheid ver-
loor, verfteeken zynde, heeft God zyn zonden ge-
ftraft, door invloejingen van de lucht, door dewil-
digheid der heeften, en al de fchepzelen zyn de werk-
tuigen van de toorn en wraak van het Opj^rfte Wee-
zen geworden. De menfch waant te vergeefs , als
noch Koning, der dieren en van 't geheelal te zyn,
zulks is niet meer als een hovaardig Hoofdfchrift ,
waar mede hy zyn ydelheid voed. Welk een Koning
der dieren ! hy heeft ontzag voor de Leeuwen,
zelfs als zy gekeetent zyn, hy word hun prooi, wan-
neer zy hem in de bofchen vinden, en verre van
daar, van hem eerbied te bewyzen, verfcheuren zy
hem onbarmhertig in hunne hooien ; daar is niets,
tot het ongediert , de luifen, en wormen toe , die
deze ingebeelde Moogendheit niet doorknaagen ,
waar van eenige noch boosaardig zyn. Laaten wy
de tyden niet onder een fmelten. De onnoofle menfch
was Koning van 't geheelal, maar ^ verloor zyn
ryk door de zonde. Inderdaad, God fchiep den
menfch een deruitmuntendfte zyner werken, hy maak-
te hem uit d'aarde, en daarom bedient zich Mozes,
om zyn maaking uit te drukken, van een bepaaling
den pottebakkers ontleent, die hun vaaten uit de aar-
de maaken. De menfch isβο/f en moettot ilofFewe-
derkeeren : dit beeld van onbeweeglyke en onge-
voelige aarde, zoude van geen gebruik geweeft zyn,
zo God het niet bezielt had. Maar hy blies den adem
des leevens in zyn neusgaaten. De Schriftuur zegt niets
diergelyks van de beeften, om dat inderdaad , de
menfch alleen is onderfcheiden van alle dieren , door
een reedelyke ziel, die hy onmiddelyk van God ont-
vangen heeft, deze ziel was volkoomen heylig ; de
minfte vlek van zonde, en het kleinfte zaatje vanmis-
ilag, zou den Schepper onteert hebben, zonder het
Schepfel fchuldig te maaken. Men kan niet zeggen
hoe verre de kennis van den eerflen menfch TXchuyu
ftrekte; gelyk men zich mede niet klaar kan uitleg-
den over het Licht der Engelen, en de heilige Ver-
leerlykten; maar Adam was in niets onkundig, 't
geen heilzaam konde zyn, en de heilzaame waarheden^
waaren toen tot een klein getal wedergebragt. Adam
konde niet onkundig zyn, dat C^d hem gefchaapen
had, om dat hy niemand zag, die voor hem in wee-
zen was» By wift, dat hy am 't Weezen, dat heip

voijrt-

GEN

Vöortgebragt had , een nauwkeurige gehoorzaamheid,
eneenonderdaanigheid aan zyn grootfchheid fchuldig
Was. Hem was onnoodig de Meilias te kennen , aan
een kruis ftervende, en voor de menfchen voldoende,
om dat hy noch niet gezondigt had. Eindelyk weet
inen, dat hy zo veel weetenfchap niet van nooden
had, om een welgeftelt menfch te zyn, en 't is een
valfch vooroordeel, dat de onnoozelheld in de ziel een
licht verfpreid, dat zich tot alles uitilrekt. De men-
Ichelyke weetenfchap was zonder twyiFel voor de nood-
wendige zaaken, tot bewaaring van zyn leeven en wel-
^yn bepaalt. Hy gevoelde niet een eenige weder-
pand tot de wille Gods, zyne beweegingen, zynver-
^iigen, en zyne gedachten waaren natuurlyk zuiver.
Gelukkig, zo hy zich van zyn geluk had kunnen be-
dienen, en dat zelve tot de nakoomelingfchap laaten
overgaan.

iOe Vrouw. Vers. 26. enz.

't Was niet goed, dat demenfch^lleenbleef.
Daarom gaf men hem een hulp, die hem gelyk was.
God trok, terwyl Adam iliep, een zyner ribben uit
2jn lyf, waar van hy Eva maakte. De verwonde-
ring van den eerilen menfch moet groot zyn, van aan
zyn fyde te vinden zo een ander diergelyk Schepfel
hem gelyk, zonder gewaar te zyn geworden, op wat
wyze zy gemaakt was; de wonderheden van zyn
eigen Schepping moeil zyn verwondering veritroo-
jen. Maar, hy heeft mooglyk geen tyd gehad daar
over een nood^wendige aanmerking te maaken , en
't^zelve wel te ontdekken. Julianus de afgevallene ,
heeft valfchelyk tegens deze uitkomftè gefchreeven.
DeJoodenzeggen, dat God den menfch dubbeld ge-
niaakt, en de zelve in tween heeft gefneeden; ein-
delyk hebben anderen , de zelve door overgedraa-
gene uitleggingen willen verzachten. De ongeloo-
vige heeft recht, 't geen hy wil te ontkennen, tot
dat men hem van de Goddelykheid der Schriftuur
overtuigt; maar dewyl men verzeekert is, dat de
Heilige Geeft de hand van Mozes geleid heeft,
kan men geen weederkeer neemen tot de uitleggin-
gen, die de waarheid van zyn gefchiedenis vernieti-
gen. Het is niet gemakkelyker te weeten, dat A-
^am uit den boezem van ilyk voortgekoomen zy,
3ls te gelooven, dat Eva uit een rib van den man
getrokken is, en gelyk het onnoodig zoude zyn,
te onderzoeken, of God een holte in de plaats heeft
gelaaten daar hy de man uit getrokken heeft, dan
of hy de zelve met de naaft geleegene aarde weder
gevult heeft, is het niet minder , te twiftreedenen
over de Rib waar uit God Eva maakte, om te wee-
ten, of God aan Adam een andere weeder gaf, dan
of dit gedeelte van zyn lichchaam hem het overige
ïyner dagen heeft ontbrooken; om dat hy handelt
van een wonderbaare uitkomftè, door een geloovig
en heilig Gefchiedenisfchryver verkondigt, en dat
die geenen, die dit verhaal ontzeenuwen, niets
Voortbrengen , 't welk God waardig, of meer zee-
feer is. Men moet Mozes naukeurig navolgen, en
ïievens hem gelooven, dat de vrouw uit de rib van
Adam op een en de zelve dag als hy, en in de zelve
plaats, dicht by het aardfche Paradys, gemaakt
is. - '

Ε S I S. 5

UITLEGGING

VJJ^ V Ε IV. AFBEE LD ING.
Gekgendheid van 't aardfche Paradys.

Adam geeft de dieren naamen.
BefpiegeVt Paradys, voor d' eerβen menfch gefiicht,
Verhurlykt door den glans van Godlyk aangezicht,
Verrykt mef plmmgediert, Vee, viffchen, watervlieten,
Gebloemte, kruid en bojch, daar in het midden ftaaf
De Kennis-boom van goed en ziels verdervend kwaad.
Men ziet de bron, waar uit vierflroomen nederfihieten.

11. HOOFDDEEL.

De plaats, die God voor 's menfchen wooning
verkooren had , was welluftig. Adam, zeer
haaftig uit dit Paradys verdreeven, waar van de
poort voor hem, door Gods bevel, geilootenwas, en
door den dienft van eenen Engel, konde dezelve niet
aanwyzen, noch aan de nakoomelingfchap kenbaar
maaken. Daarom is 't, dat de alouden over deze
zaak niet veel meer verftand, als wy, gehad hebben.
Mozes heeft de ,befchryving in zyn gefchiedenis
flaauwelyk afgebeeld, men moet de merkteekenen,
die hy daar van geeft, naauwkeurig navolgen. Daar
zyn geen andere afbeeldingen van dezen hof, als de
Rivieren die hy beteekent heeft: men moet zich
verbinden tot de kenniffe dezer Vloeden, en van
heur loop , zo men jegenwoordig wil raaden waar
het aardfche Paradys geweeft is. Men heeft , dezelve
navolgende , bevonden dat het aloude Nihive op de
Rivier der Arabieren geleegen heeft. Daar is't, dat
men gevoelig aanmerkt de vier Rivieren , die Mo-
zes heeft genoemt. Daar ziet men den Euphraat, eti
den Tigris, die, na datze zich vermengt hebben»
zich in twee groote Kanaalen verdeelen , welke, na
datze eenigen tyd hun waateren voortgerolt hebben,
zich in de Perfifche Golf ftorten. Dusdaanig kan
men zeggen, dat in deze plaats een Rivier, en vier
Rivieren zich laaten vinden.

De Euphraat en de Tigris zyn genoeg bekent; maar
het eerfte Kanaal, 't welk Mozes Pifon noemt, in
een bepaaling , die uitvloejen beteekent, maakte
een Rivier die veelvuldige overvloejingen onder-
worpen was. De Koningen van Perfien waaren ver-
: jlicht, aldaar verfcheide waaterleidingen te maa-
: ien, om de wanordre, welke de toevloed der
waateren menigmaal veroorzaakte , voor te koo-
men. Zy liep in Arabien een Koningryk zo zeer
vermaart door haar fchatten. Ezechiel telt het goud,
de paarlen, en het dierbaar edelgefteente , zo wel
als de fpeceryen, onder de zaaken waar mede dein-
woonderen dezer plaatzen met die van Tyr handel
dreeven. Van daar had de Koningin van Saba de heer-
lyke gefchenken gehaalt, welke zy aan Salomoiï
bragt. Het Arabifch goud was zo leevendig, dat het
vuurverwigwas, enniet behoefde geloutert te worden^
Het is onwederleglyk, dat men daar Paarlen van een
zetdzaame fchoonheid vond. Dusdaanig is het zeer
waarfchynlyk, dat Mozes ons den loop van deze Rivier
beteekent heeft, dewyl hy gezegt heeft, d^t de Pifon
door het land vloeit, daar Ί goud 'wafcht» dat bet gou^
van dit Landfchap goed is, en dat men hier mede den Be^

dellion, en hetgefleente Onyx vind.

De vierde Rivier isgenaamtGileon, en vlied aan de
zydevanCus; en, inderdaad, men ziet een arm van
den Tigris en den Euphraat, die in het land der Cn-
then voortvloeit, waar uit Salmanazar de meenigtc^
trok, waar mede hy Samaria bevolkte; daarom heb-
ben deSamaritaanenzo lang een tyd de naam derCu-
theers behouden, die dezdve hunner oorfprong was,

C 3 eiï

G Ε

^y ïöorten van putten daar
«oeken en 't midden van c
yoven deze vergaaderplaats van 't zoete waater was
üeerlle —- ____i,—^^

— verdieping zeven elieboogen hoog, het
jcooren en de noodwendige kruiden tot voedzel
bergende; want nóch menichen noch beeiten aaten
JJi die tyd vleefch. De tweede verdieping had een
hoogte van acht elieboogen, en men^had daar zes en
üertig ftallen gemaakt, achttien aan yder zyde van
^^ Ark. In 't midden was een gang veertien elle-
Doogen wyd, dewelke voor een hof diende, en licht
pt aan de {tallen , waar in men de dieren opgefloo-
had. De derde verdieping zes en een halve elle-
^j^ghoog , was met zes en dertig verblyfplaatfen ver-
j gefchikt om den voorraad der voogelen, het
ooren , 't welk onder de waateren van de zond-
loed zoude vernielt zyil geweeft , eh de werkge-
^^dfchappen te bewaaren. Daar was noch een ge-
oegzaamegróotewydte overig om zes én dertig voo-
ê^Muchtentemaaken, yder van zes elieboogen wyd^
de voOgelen waaren. Het huisgezin van Noach
aan een dezer hoeken van de Ark geplaatft.
^ der daad daar was aan een dezer hoeken een
^ydte van twintig elieboogen , de helft van dezé
^ ydte konde tot de trappen gefchikt worden, en
nTl·^^^^ toegang tot de verblyfpiaatzen en ftallen ge^
akly}^ iQ rnaaken , of om waater te putten; maar
^ar Was noch leedige plaats genoeg om tot een
ptiken , een zaal, en vier groote binnekaamefs te
lenen , welke volilrekten voor een buiten gemee-
verblyfplaats. Het veufter was boven het ver-
lak Van Noach : van daar fpreide zich het licht,
inoewel met moeite , in de verblyfpiaatzen,, en in
^ andere plaatzen van de Ark ; dusdaanig vol-
^^^kte dit gebouw om een geflack met de bee-
^ ^^ en voogelen, waar van de zoorten bekent waa-
' te behouden. De Ark gebouwt zynde , trad
^oach met zyn huisgefin in de maand van Oftober
in; in 't begin van 't 1657 jaar der Schep-
j^^'^g des waerelds. Van het oogenblik 5 dat Noach

in getreeden was, viel de regen met geheele
, ^etterbakken , de aarde wierd overilroómt, en de
^üvelen en de hoogite bergen wierden overdekt.

trof in een oogenblik 't heel-al Men
1 ^ich van fchuilplaats, hulp en vertroofting ont-

het waater, dat hem met ongeftuymigheid op
hielen volgde, agterhaalde hem aanilonds. De an-
klom op de fpitzen dei fteenrotzen daar hy
i^^igen tyd deze algemeene waatervloed befchouw-
^^ > die alles infw^elgde ^ en hy wierd wel haaft zelfs
ƒ ^Honden ; een ander vatte een tak van een boom ^
Welkers beguniliging hy zich uit het waater
, en geloofde zich te zullen droogen, een yde-
ί^ Qoop j die niet langer als een oogenblik duurde:
Vonnis was gevelt, alle menfchen moeften iler-
Daar zyn Godsgeleerden, die al die geenen tot
Ρ eeuwige ilrafFe verdoemen , die onder de waa-
van de Zondvloed begraaven zyn j doch daar
? veel wreedheid in dit gevoelen: het berouw
^jj in 't hart van een aanmerklyk getal van menfcheri
gebooren worden , die door Gods kailyding en het
^^^vbeeld hunner misdaaden ontwekt werden ^ en

M.eZelvf ^ίΐα ΟΛΠ οαη /1-1-n 1 iT-y1-»« -

p2,elve God , die aan een itruikroover genade be-
oon^e , aan 't kruis ilervende , kan de zuchten en
j^^aanen van veifcheide iiervende aann
«em in hun uiterik fterf-uur aanroepen.

SIS. 9

V π 1. HOOFDDEEL. Vers. β.

Noach bergt zich.
( 2 ) De Ark zweefde gelukkig op de waateren >
maar na honderd en vyftig dagen bleef zy op het ge«
bérgte van Armenien iBi ilaan. Het veniler wierd ge-
opend , en de Raave vloog daar uit, die zich op de
verdronke aazen, die te voorfchyn kΛvaamen ging
fpyzen. De Duif, door Noach uitgélaaten, bracht
de Olyftak niede, 't welk zeekerlyk deed begrypen ^
dat de waateren weggeweeken waaren. Noach, die
eenige ongeduld moeil gevoelen om uit zyn kift te
gaan^ verwachtte·, alvoorens zulks te doen, het be-
vel Gods, en hy was niet zo haaft daar uit getreeden,
of hy deed ofFerhandén. _ Men moet nooit de bewee-
gingén van zyn ongeduld met de oogmerken van de
Godlykheid ondereen m.engen; men moet de tyd af-
wachten , die hy beteekend heeft om onze verloiTmg
te voleinden, en nooit eenige, zonder hem teekenen
Van dankbaarheid te geeven,ontfangen. De Jooden heb-
ben gezegt j dat dé Ark zich als noch op de bergen van
Armenien bevond j meer als twee duizend Jaaren, na
dat daar Noach uitgegaan is ; maar , de Ark na de
Zondvloed onnut,heeft het lot der and ere houte gebou-
wen gehad, welke door de vochtigheid verrotten, en
zich zelve , na verloop van eenigen tyd , iloopen.
God rechtte met Noach een nieuw verbond op , en
gaf tot een teeken daar van den Regenboog. Dit tee-
ken was niet nieiiw ; het zoude belachlyk zyn te den-
ken dat dezelve nooit meer voor de Zondvloed ge-
weeft is i of dat de Zon zich nooit meer in deze te-
genftelling van een wolk met dauwdruppelen vervult,
•nodig om een Regenboog te maaken 3 bevonden heeft j
maar God j die zich meenigmaal van tweede oorzaa-
kénbedient, om de regelen van zyn verbond te rnaa-
ken i ftelde den Regenboog in ^ om voor de men-
fchen een gevoelig teeken tot het einde der eeuwen
te zyn , dat daar geen algemeene Zondvloed meer
zoude weézen.

IX. Η O O F D D Ε Ε L. Vers. zx.

De fchandelyke daad van Cham.
( 5 ) Noach , die alle kwaade voorbeelden van de
eerfte waereld wederftaanhad ^ moeft voor geen lichte
verzoeking buigen: onderwylen pisntte hy den wyn-
gaard, hy dronk zich dronken, en liet zyn fchaamte
zien. Zommige Vaderen hebben gezegt, dat zyn
dronkenfchap niet ftrafichuldig was, om dat hy de
kracht van den wyn niet kende. Maar , zo hy den
wyngaard geplant heeft, moeft hy de vruchten daar
van kenneii. Men had daar van in de eerfte waereld
ύ gebruik gemaakt. Want die menfchen, in grou-
welyke ongeregeltheden geftort, zouden die niet als
waater gedronken hebben? hy begreep , toen hy op-
ftond, de gevolgen van zyn onmaatigheid, dé fchan-
de, die hy van zyn joiigften zoon ontfangen had, en
de noodwendigheid van zyn nakoonKlingichap te ver-
vloeken. Deze vervloeking wierd in de Canaaniten
vervult , maar dezelve liet niet na een ftraf voor
Cham te zyn , om dat deze uitkönift hem door eert
Godlyk Orakel bekend was,

XL HOOFDDEEL. Vers. 3,

Gebouw van den Tooren van Bakl
(4.} De menfchen bedienden zich niet langvaü 't
geluk. Zy wilden, moedwillig en wederfpaiinig
door de kaftydingen Gdds geworden zynde ^ God
in het onvermoogén, van door een algemeene over^
vloejing der waateren te ftraffèn , ftellen. Dé mee-
fte muitelingen vergaaderden te zaanien , en bouw-
den den Tooren van Babel aan een der armen van
deu Euphraat» Men begon deze Tooren honderd
D iaaren

ΙΟ , G Ë Ν

jaaren iia de Zondvloed te 'bouwen en men fchryft
dit W€rk de kinderen yan Cham toe. De Heer Bo-
chart zondert daarom Nimrod uit, dien dejoodenals
het Opperhoofd dezer ónderneemers aanzien. Hy
beeft geloofd > dat deze machtige Koning noch met
biid genoégwas> om dit te onderneemen. En zedert
in Babylon geregeert hebbende, kan men hem onder
die geenen niet reekenen, die God van daar gedree-
ven had. Deze laatile reeden is veel krachtiger als de
cerfte; want Nimrod moeft alreeds hoog bejaartzyn,
als wanneer men denTooren van Babel bouwde, om
dat hy de neef van Cham was, en zyn vader Chus
drie of vier jaaren na de Zondvloed konde gebooren
zyn geweeR. Mozes zich vernoegende te zeggen,
dat die geenen , die den Tooren bouwden, uit het
Ooilen gekoomen waaren , kan men niet giffen uit
welken ftam deze vermeetele ónderneemers waaren.
Zy vreesden door een nieuwe Zondvloed begraaven
te worden > gelyk hun voorzaaten, en , om zulks
voor te koomen, rechtten zy een groot gebouw van
ileenen op, waar in zy vermeenden zich een zeekere
fchuilplaats tegen de overftroomingen te maaken, zy
plaatften 't zelve aan eender armen van den Euphraatj
veel eer als op een berg , óm dat de werklieden het
waater noodig hadden, waar van 't ptal groot moeil
2yn. God zag dit onderneemen als een nieuwe be-
fpringing van't menfchelyk geflacht aan, en beiloot
't zelve te ilraiFen. Men heeft tot dezen tyd toe ge-
loofd , dat God de fpraaken der ónderneemers ver-
wart heeft, en dat zy eikanderen niet meer verftaan
konnende, het werk hebben laatenvaaren. Maareeni-

fehedendaagfeuitleggers hebben aangemerkt, dat de
ïebreeuwfche taal, die der volkeren van Canaan was,
't welk door de nakoomlingfchap van Cham is bewoont
geweeil; menfprak daar mede in 'tMefopothamifch,
om dat Eliezarf, de dienaar van Abraham en Jacob,
die in ditlandfchap overtrokken, door deinwoonders
en de huisgenooten van Laban verftaan wierden. De
Pheniciers, die men als zoonen Anakims, of der
Reuzen aanmerkt, om dat hun naam gelykt zulks
te beteekenen, hadden hun taal mede van de Hebreers
ontleent. Eindelyk was dat de verilroojing der vol-
keren , die zich d'een van den ander verdeelden, 't
welk de verfchiUendheid der taaien veroorzaakt heeft.
Waarom dan 't zelve van een wonderdaad af te leiden,
of van een Goddelyke ftraf tegen de bouwmeeilers
van den Tooren van Babel ? deze zwaarigheid doet
gelooven, dat God hen veel eer door d'eene dezer
twee zaaken ftrafte, of dat hy de verdeeling tuffchen
de ónderneemers gefchikt heeft; want, in plaats dat
zy het zelve oogwit gemaakt hadden, verdeelden zy
zich aanftonds in verfchillende raadilaagen ; de een
wilde den Tooren voleindigen, d'ander wilde God den
oorlog aandoen, een derde helde aan de zyde van den
Afgoden-dienil, om zich voor de Zondvloed tebe-
ichermen * en deze verfchiUendheid van raadflaagen
ftremde de uitvoering van 't eerfte ontwerp; of wel
God iloeg op de Hppén van deze bouwmeeilers, en
deed hen itaamelenj hoe fyn deze uitleggingen zyn,
moet nien toeilaan dat de verwarring der taaien veel
eigender aan het oogwit Gods was, en veel waar-
fchynlyker is als de itaameling ^ waar van niemand
fioit gefprooken heeft; het is tegenwoordig zeer
zwaar de oorfprong en den loop der taaien te ontvou-
wen ; het fchynt dat Jécob en Laban verfcheide taa-
ien fpraaken , om dat zy twee naamen aan een en 't
zelve gedenkteeken gaaven ^ 't welk zy Oprechttenj
wyders moet men zich niet inbeelden, dat de veran*
dQxmg der ta^en in 't geheelgeweeil is, dm wordeii

Ε S IS.

menigvuldige twiilredenen over een en dezelve taé
gevoert; dusdaanig is het niette verwonderen, dat
men overbjyfzelen van 't Hebreeuwfch by alle de na-
buurige gefiachten van Canaan vind. De verilroojing
der volkeren eindigde de verfchiUendheid te voltrek-
ken , welke aan den vo^t van den Tooren van Babel
een aanvang genoomen had. Men kan zelfs niet be-
wyzen , dat de Canaaniten j die de atkoomelingen
van Cham waaren , Hebreeuwfch gefprooken heb'
ben. Het is waar, dat Ezaias voorzegt, dat ten ty-
de vandenMeffias vyf iteden in Egypten zouden zyn»
die de taal der Canadniten zouden ipreeken, en dat
hy de heilige taal zoude fpreeken, maar hy maakt een
toepaffing op de Jooden, die dit land bewoont had-
den , veel eer als op de Afgodifche Cartaaniten; ein-
delyk de natuurlykile beteekenis der bepaaling vaii
Mozes, geeft een verandering der lippen en taaien te
kennen. God, die dit onderneemen als een nieuwe be-
fpringingder menfchen aanzag, wreekte zich. Zomini-
ge gelooven,dat hy zich vergenoegde met de bouwmee-
ilers te doen ilaamelen: maar ^ waarom toevlucht tot
een ongehoorde wonderdaad genoomen? De verwet-
ring der taaien, welke God deed tuffchenkoomen »
was oneindig meer eigen om het gevolg van dit oog-
merk te ilremmen, als de ilaameling der werklieden·

XIV. HOOFDDEEL. Vers. 8. i6.

Abraham fiaat Kedorlaomer \ en trekt Lotb
uit zyn handen.

De Koningen van Sodom j en de nabuurigeileden,
verdrietig onder het juk van Kedorlaomer te buigen, dis
uit het hart van 't Ooilen op hen gcilort was, waapen-
den zich , om hün vryheid weder te erlangen. Zy
genooten dezelve een jaar ^ wanneer de Oofterfchefl
ondertuflchen hun benden verzaamelden, en huntei>
oorlog bereidden. Men teld onder de t'zaamen verbon-
de Koningen, die vanPontus en Scythien; maar, het
is moejelyk te begrypen , hoedaanig zy daar zoudei»
gekoomen zyn, en 'wat belangen zy hadden om SodoiH
en Gomorrha t'onder te brengen. De oude overzetters
hebben zich bedroogen, en daar Koningen geplaatil»
die daar niet waaren. Den flagwierdin de valleyevati
Siddim geleevert, welke niet ver van de doode Zee
is. De Sodomiters wierden geilaagen; de vluchtelin-
gen, willende de dood ontwyken, ilortten in de zwa-
vel en harfch-putten , die men m de valeye gegraa-
ven had. Loth, zich onder 't getal der gevangenen
vindende, trok Abraham de overwinnaar na, om zyi*
neef weder te haaien. Het getal der dienaars, waste
dier tyd groot, en die, welke de leegers uitmaakten^
zeer klein. Want dat van Abraham beilond alleen uit
drie honderd en achtien huisgenooten. Men zoekt
verkeerdelyk in dit getal de gedaante van 't Kruis. D^
optocht van dezen hoop was zo veel te geheimer, als
hy klein in getal was; de overwinnaar vreesde niets >
na dat hy zyn vyanden over hals en hoofd had ziert
vluchten. Öe zoidaaten langs 't veld verilrooit, ge-
nooten geruitelyk de vruchten van den ilag, als Abra-
ham hen overviel, en hy had in die ftaat weinig moei-
te om hen te overwinnen. De wanordre was algemeen f
hy hernam het reistuig, en Loth met zyn huisgezin;
hl ' ...... ' "

moeilen neemen om in hun ilaaten weder te keeren. Ei^
Melchifedekjde Koning van Salem, kwam op de weder-
keering het leeger van dezen Aartsvader vervarfchen-
XIV. HOOFDDEEL. Vers. 17.

Melchifedek Koning en Triefier.
Melchifedek was Prieiler en Koning ijiaar men

poogc

GEN

poogt te vergeefs zyti gefchiedenis en gellachtregiilef
ïe ontdekken. Het is vermeetelheid te willen na-
φοοΓεη , 't geen de Heilige Geeft voor ons heeft
^^lUen verbergen. Maar dezelve is dubbeld misdaa-
> dewyl men weet, dat daar een geheim in
ftilfwygendheid is. Zulks is dan niet alleen van
Mozes, maar;van God zelve het voorhangfel te willen
aifcheuren, en dewyl Melchifedek niet zonder Vader
zonder Moeder is, als om dat de Schriftuur daar
^iet van fpreekt, is zulks deze verborgentheid eer
Vernietigen , als zyn geilachtregifter maaken. De
^loude Jooden hebben de eerften gezondigt, om
Qat zy geloofd hebben , dat hun geil acht zoude
onteert zyn, by aldien zy toeftemden dat Abraham,
^ünVader, door een vreemdelinggezeegent was ge-
^^eeft. Tjj hebben ftaande gehouden , dat Noach,
de Cederboomen in de landpaalen van Sodom
geplant had , om de Ark te bouwen, aldaar met
'^yïi lünderen na de Zondvloed wedergekeert was.
^pm had aldaar Jerufalem gefticht, waar van hyKo-
^^ng wierd. Cham was de ftichter van Hebron, en
J^pnet die van Joppe. Zy herfcheppen Sem in
••Melchifedek. De Chaldeefche uitlegger , die men
oud als Jefus Chriftus gelooft te zyn, had de-
misllag aireede begaan. De Heilige Epiphanes,
^le hem wederlegt, zeggende dat Sem langen tyd te
^ooren gefturven was, bedroog zich, om dat iiy
jj^eêr als vyf honderd jaaren na de Zondvloed geleett
heeft. Maar men fein aanmerken, dat geen der
Kinderen van Noach voor Melchifedek kan aange-
j^ien-worden, om dat zy zeer verre van daar afge-
^^egen waaren. Sem woonde in 't Ooft in Mefopo-
tharaien, daar men al zvn nakoomelingen vind;

^gypten en Africa waaren Cham te beurt gevallen,
*iaarhy mede zyn huishouding had. Het was zvn
Chanaan , die fteden bouwde , en 't Heili-
ge land bevolkte. En de Heilige Paulus , in
plaats van te zeggen, dat Abraham gezeegend is ge-
^'eeft door een van die Oudvaders, gelykSemwas,
geeft voor dat het een vreemdeling was, die de be-
diening van Priefter vervulde. Men heeft geloofd,
men geloofd noch, dat Melchifedek Gods Zoon
^as, nien ftelde wel eer die menfchen onder de
^Ve der ketters, maar zulks is te fljaf; want deze
'i'^aaling van enkele befpiegeling kan niet gevaarlyk
^yii; daarom moet men de ftilfwygendheid aan zyn
Nieuwsgierigheid opleggen, en laaten het geftacht
^ den perfoon van Melchifedek in de duifternis ,
dewyl de Heilige Geeft dezelve heeft willen
'herbergen; en zich alleen, by 't geen de Schrif-
^iiHr daar van zegt, houden.

Hy was Koning van Salem, en van daar veitrok
^y om voor Abraham te verfchynen, die zegepraa-
knd van zyn vyanden wederkeerde. Men geloofd
gemeenlyk, dat het Jerufalem is, om dat de Heilig-
heid en de roem van de ftad fchynt een nieuwe
jjandel aan die van den Priefter toe te voegen. Maar,
^et is meêr waarfchynlyk , dat dit een kleine ftad,
^alem genaamt, was, dicht by den Jordaan gele-
, omtrent de plaats, daar Joannes zedert gepre-
dikt heeft. De Heilige Epiphanes verzeekert, dat
^en noch te zyner tyd de overblyfzelen van een
Uroot Paleis zag, welk dat van Melchifedek was.

Maar , zonder de onzeekerheid van deze overleeve-
^mg te reekenen , waaren de Paleifen der oude Ko-
^ngen, dewyl »een kleine ftad een geheel Koning-
jyk uitmaakte , niet heerlyk genoeg , om daar van
^^kken en brokken en aanmerkelyke overblyfzelen,
^eer als twee duizend jaaren daar na, over te ka-

Ε s I S. it

ten, maar ziet hier twee redenen uit de Schriftuur
getrokken. Abraham vervolgde de overwinnende
Koningen, tot op de hoogten vanDamascus, en het
was te Cheba , of in de Koninglyke valleye > daar
Melchifedek hem ververfchingen ging toebrengen.
Deze Koninglyke valleye is die welke den Liban en
de vlakten voor den Liban uitmaaken , welke de
Propheet Amos Beth-Eden noemt, het Luflhuis^
't welk eenige uitleggers voor het aardfch Paradys
genoomen hebben, om dat het zelve in der daad.
ten hoogfte bekoorlyk was. Het is verkeerdelyk
begreepen , Melchifedek van Jerufalem te doen ver-
trekken , om een zo lange reis te doen, teneinde
om het leger van Abraham te ververfchen. Zulks
zoude met den Koning van Sodom overeenkoo·^
men, die het voorna amfte belangen by de overwin-
ning had, en die zyn vrouwen, zyn onderdaanen en
zyn reistuig kwam wederom afvorderen ; maar,
Melchifedek , die alleen een beleefdheid kwam aan-
bieden , om een vermaft leger te onderfteunen,
moeft zo verre niet trekken. In plaats dat, zo men
hem van Salem doet vertrekken, gebuurig van den
Jordaan en Scythopolis, het niet te verwonderen is,
dat op het geroep van Abrahams overwinning, hy
tot in Syrien van Damascus genadert zy , zo veel te
meer, dat de doortocht der Vyanden hem hadde
belet, en hy verwondert was zich van die altyd
moejelyke gaften bevr^^d te zien. Wyders, noemt
de Heilige Paulus de ftad van Melchifedek , Salem,
maar hy zoude niet nagelaaten hebben , Jerufalem te
beteekenen, als meêr bekent zynde , zo hy dezelve
als de Hoofdftad van dezen Vorft had aangezien.

Xiy. HOOFDDEEL. Vers. iSJ

Melchifedek geeft Brood en ÏVyu aan V Leger
van Abraham.

Dewyl hy een Koning was, wilde hy het leger
van Abraham , van den ftryd en een lange tocht af-
gemat zvnde, befchenken. Dusdaanig zeide Gideon,
na dat hy de Oofterfchen verftaagen had, tegens dc
volkeren van Succoth, geeft de zoldaaten, die my
volgen , en vermoeit zyn^ brood. Gideon konde
geen vervarfching bekoomen , 't welk hem gewel-
dig in toorn ontftak , maar Melchifedek veel eerly-
ker, bood brood en wyn aan die de gewelde-
naars en dwinglanden van Canaan verdreven
had. Mozes gebruikt ftiptelyk de zelve bepaaling,
van te zeggen dat Melchifedek uit zyn flad trok, en
om ons aan te wyzen dat hy uit trok, of dat hy
brood voor Abraham daar uit deed brengen. Men
heeft dan verkeerdelyk eenmaaltyd in een'offèrhande
verandert, en men heeft uit 'deze ingebeelde dfer-
hande beflooten , dat de Chriftelyke Kerk het lich-
chaam van haar God moeft aanbieden, onder de ge-
daante van brood en wyn, tot aan het einde der eeu-
wen. Heeft de Heilige Paulus deze handel van ge-
lykenis niet aangeroert, welke hy niet konde vergee-^
ten ; om dat dezelve van de grootfte aangeleegend-
heid, en ten hoogften noodwendig was. De uitvinder
van 't gemeen is die geen, die een voorwendzel gelee-
vert heeft, van daar een ofFerhande in te beelden,
om dat hy 't klein deeltje daar by gevoegt heeft. PVanfi
hy was Priefter , als of Melchifedek geen brood ge-
geeven had , als om dat hy Priefter was ; in plaats
dat in het oorfpronklyk een onderfcheid tuflchen heC
Priefterfchap en 't Koningdom is. Hy was Koning ^
om welke reeden hy brood en wyn aanbood ,
fter^om dat hy Abraham ze^^nde» De ververfchingen
Ό ζ fprocir

iz Ε Ν

fprooten nit mildaadigheid van den Vorft, en de ze-
geningen wierden uitgedrukt deugds halven van de
Prieiterlyke achtbaarheid.'

XÏV, HOOFDDEEL. Vers. 19.

Melchifedek zegent Abraham.

Het is hier eigentlyk dat Melchifedek de bedie-
ïiingen van 't Prieilerichap vervult, God loovende
wegens de overwinning^ die men wegdroeg, en de
zelve Opperite God biddende dat hy zyn befcher-
ming over Abraham voor altoos wilde laaten geduu-
ren. Maar , zulks baart een aanmerkelyke zwaarig-
heid , om dat het geheel al alstoen tot een alge-
meene afgodery vervallen was. Het kwaad was
zelfs tot in het Heilig huisgezin doorgedrongen , en
d'Aards Vader Abraham had het ongeluk gehad van
valfche Goden aan te bidden. De volkeren van Ca-
naan waaren boven al door hun groote bygeloovighe-
den fchandelyk berucht. Men begrypt dan niet, als
met moeite , hoe men in dat land een OfFerpriefter
van den Levendigen God vind, zal men zeggen
dat het geheele geilacht, aan zyn Wetten onder-
worpen , God diende , zal men zich in den omtrek
van een ilad of huisgezin beiluiten ? dat alles beledigt
het denkbeeld , 't welk men van de Kerke van dien
tyd maakt, welke fcheen tot een klein getal en in het
huis van Sem gebragt te zyn, door zyn Godvruchtig-
heid van de andere kinderen van Noach onderfchei-
den. Maar men heeft ongelyk zich in te beelden ,
dat daar geen geloovigen buiten het huis van Noach
waaren , om dat de Schriftuur dezelve niet noemt.
Mozes heeft de algemeene gefchiedenis van de wae-
reld of de Kerk niet befchreeven , maar wel van de
ilam, waar uit het Heilig geilacht gefprooten is , dat
God boven alle . anderen geilek had. Daarom is 't,
dat hy van geen geilachten fpreekt, welke de ken-
niiTe en den dienit van den waaren God konden be-
waart hebben. Gelyk daar veel afgodiiten in het huis
v?.n Sem waaren, zo waaren daar mede geloovigen in
de andere geflachten. De Kerk was in de ilam van
Abraham noch niet ingeilooten ; de poort van den
Iknidegorn floot zich niet als aan den voet van Sinaï,
toen de Vv^etgegeeven wierd. Abraham bad voorde
geloovigen , die met zyn neef in Sodom woonden ;
ly geloofde dan niet de eenigfte ilam der Heiligen te
zyn; hy was in tegendeel verzeekert, dat daar in de
verdurvenile ileden waaren , en dat men onder een
menigte godloozen eenige Heiligen vond. Melchi-
fedek was in de grond geen Koning, als over een klei-
ne ilad, hy konde OfFerprieiler over zyn huis zyn, en
van zommige zyner onderdaanen, terwyl de anderen
valfche Goden dienden. Het is dan niet noodig een
geheel geflacht van uitverkoornen te ontdekken, waar
Toor hy flacht-oiferhanden offerde, 't Is genoeg, dat
hy in zyn gebied eenige geloovigen had , die God
met hem dienden. En zulks is tegens de huishou-
ding van die tyd niet ilrydig, om dat Job niet alleen
zich in 't midden der Arabieren vond, maar dat Ba-
iaa'm, die Prieiler en Propheet was, de waarachtige
God kende en diende.

XïV HOOFDDEEL, v. 20.

Abraham geeft aan Melchifedek de tiende.

Abraham, hebbende de zegening Gods door zyn
bediening verkreegen, geloofde verplicht te zyn hem
daar voor huldiging te ioen, hem geevende de tien-
de van al 't geen hygenoomen had. In der daad, de
tiende was een Cyns, welke men aan God betaalden,
•om te erkennen j dat hy de Opperite Meeiter der

Ε S IS.

fchepfelen is, en de oorzaak vaii al het goede, *t geeft
wy bezitten.

Deze uitkomil, in vier of vyf regels van de Heili-
ge Schriftuur begreepen, Iaat echter niet na met
verborgendheden vervult te zyn, welke men by den
Heiligen Paulus kan ontdekken. ( i.) de waarichyn-
lyke eeuwigheid van Melchifedek was het voorbeeld
van de weezendlyke eeuwigheid van 't Prieilerfchap
van Jefus Chriilus. Melchifedek leefde niet eeuwig,
zyn Prieilerfchap heeft geen eeuwigheid , als in het
ililfwygen van de Schriftuur , die daar van het be-
^inzel en 't einde verfweegen heeft ; maar dit is
iet kenteeken der voorbeelden van niet weezend-
lyk te bezitten , 't geen zy verbeelden. De koo-
pere ilang heeft de inwendige deugd niet van de
wonden der ifraèliten te geneezen, gelyk Jefus
Chriilus die heeft van de verdurve zielen te nerfchep-
pen. Ifaac , een voorbeeld van de wederopilanding
van den Zoon Gods, en de geloovigen, ftierf niet
waarlyk ; want hy zag alleenlyk de voorbereidzelen
des doods; eindelyk onze Sacramenten , het water
en de wyn, fluiten niet onmiddelyk in de deugd van
te reinigen of de zielen te voeden. Het is genoeg dat
zy teekenen van 't bloed Chriili zyn , 't geen de Hei-
ligen leevendig maakt. Dezelve zaak moet men van
Melchifedek zeggen, die niets als een waarfchynlyke
en zinnebeeldige eeuwigheid had, en die niet naliet
een zeer weezendlyke te verbeelden ; want Jefus
Chriilus is een Prieiler. (2.) men leert ook

dat de OfFerdoening van de Chriftelyke Kerk uitmun-
tender als de Joodfche is. Jefus Chriilus is uit de
Prieilerlyke Stam van Aaron en Levi niet gefproo-
ten. Maar hy is Prieiler naèr de Ordening van Mel-
chifedek , dewelke veel grooter als Abr3iam was:
Hy had by het Prieilerfchap de Koninglyke waardig-
heid en ^bied gevoegt. En dufdaanig heeft Jefus
Chriilus mede gedaan; in de plaats dat Abraham een
byzonder man was, hetOpperhooft vaneen geilacht^
waar van de kinderen en Levi zelfs de tiende in zyn
perfoon betaalde. Eindelyk, gelyk Abraham

en zyn Geflacht, door Melchifedek wierd gezegend,,
zyn al de Jooden, zonder dePrieilers en Opperhoof-
den van dat Geflacht uit te zonderen , verplicht de
zegening van den Zoon Gods tc ontfangen, zo zy
gelukzaalig willen worden.

XVII. HOOFDDEEL. Vers. 9.

Verbond met Abraham.

(i.) God die de uitverkoorenen in 't midden vaii
een wederfpannig geflacht heeft willen behouden, trad
met Abraham in onderhandeling, en gaf hem de be-
fnydenis, tot een teeken van verbintenis, welke hy
met hem en zyn nakoomelingfchap aanvaarde.

UITLEGGING

VAN Ό Ε VIL AFBEELD ING.
Dc ontfteeking van Sodoma enGomorrha.

d'Aards Vtder Abraham in aandacht tot inyn God,
Vwr 't zondig Sodoms zaad, verkrygt genaitmor Loth
Door de Eng ten Gods geleid uit Sodom met verlangen %
Terwyl de Zwaavelgloed defiad en 't volk verteert y
Loths wyfy nieuwsgierig t in een Zoud^pilaar verkeert»
En hy zyn bloed onteerti door dronkenfchap bevangen.

XVIII. HOOFDDEEL. Vers. 19.

GOd befloot Sodoma en de nabuurige ileden tc

vernielen. Deze fleden , in een vruchtbaare
vlaiiteomtreatdenjordaai) gelegen, g^nooten een

geiuk-

G Ε Ν

De overvloed baart vermaa-

, en de vermaaken brengen de onboedvaardig-
"eid en gemltheid in de waereld. Sodoma had deze
ongelukken gehad , de oorlog had haar landen ver-
toeft, haar Komng overwonnen, haar onderdaanen
^'eggeileept, en weinig tyds te vooren gevangen ge-
iioomen , zulks moeil haar tot zich zelve doen koo-
fÏ?' ^^ kailydingen Gods verbeeteren niet al-
yd de menfchen. Het geroep hunner zonden klom
iot in den Heemel Dit is een uitdrukzel van deSchrif-
^^^ ï die de bovenmaat der misdaaden beteekent,
^n de moedwilligheid , met welke men dezelve be-
Y'eef. Qod moeil zeekerlyk van de misdaad derSo-
^\omiten bewuil zyn, en de ftraiFe , welke zy w^aar-
Waaren. Onderwylen ging hy langzaam in de
^itvoering van de kailyding voort; hy onderzocht
Ge natuur van de zonde. God wilde teekenen van zyn
geduld voor de zondaars geeven , alvoorens hy zyn
i'echtvaardigheid zoude laaten blyken. Hy leerde de
rechters de misdaaden op te weegen, aleer zy het
J^Oiinis kwaamen te vellen; hy onderwees de men-
ichen 5 verdraagzaamheid voor 't bedrog , 't welk
^en hen aandeed, te hebben, zelfs wanneer 't zel-
^'e groot en openbaar is, en dan niet als met moei-
^ tot het ilraiièn van de fchuldigen te ilemmen.
Wy vertrouwde zyn oogmerk aan Abraham; deze
Aardsvader , welk een van deze geloovigen w^as,
^^e zuchten en voor hun evenaailen bidden, zelfs
^oor die zich gewillig bederven , hield de belan-
gens der Sodomiten tegens God ftaande. Men
neeft geloofd , dat hy de zwakheid van de zaak ,
welke hy verdedigde , gevoelde , om dat hy aan
^od zeide, dat het niet redelyk was, daf den
^fbt^aardigc met den gadloozen onderging. 'tWelk
vf is," dat, dewyl alstoen van de eeuwige

verdoemenis gehandeld wierd, de Heiligen met
^ godloozen in de openbare ongelukken mede-
^eelen ; maar Abraham geloofde , dat God op het
gf2;icht van veel rechtvaardigen, die hem in Sodoma
«lenden , zoude verzacht worden. Hy oordeelde
a^hertig van de bewoonders van zo veel iteden ;
^nbekwaam diergeljke misdaaden te bedryven. Hy
^onde de anderen niet achterdenken, hy vleidde zich,
^at daar eenige menfchen zouden zyn , die hun on^.
, oo^elheid zouden bewaart hebben, of die in een be-
jaarden ouderdom de misflaagen zouden verlaaten, en
aanvang hunner bekeering gemaakt hebben. Tien
^enfchen van dit merkteeken konden in een groote
Itad verborgen zyn: Abraham verzocht in hun naam
genade voor de anderen; hy bedroog zich, en dit klein
getal der geloovigen zich daar niet vindende , wierd
ny daar toe gebracht, dat hy alleenig voor Loth
^eekte. God hem zyn verzoek toegeilaan heb-
bende, naamen de Engelen hun weg naêr Sodoma ;
Belyk de godlooze zich misleid wegens 't geen het
jieerlykft en heiligft is, maakte deze tegenwoordig-
Ijeid der Engelen een nieuwe gelegentJieid van roe-
keloosheid en opftand. De misdaad en de gewel-
Jjenary der Sodomiten bleek nooit grooter; want de
bewoonders van deze ftad beilonden Loth af te vor-
J^eren , dat hy hen deze twee Engelen zoude over-
ieeyeren, welker fchoonheid hen bekoorde. Loth
'tilde zyn dochters aan deze baldaadige jeugd over-
geeven, pm deze gaiten te bevryden. Het recht
Van herbergzaamheid fcheen hem meeronfchendbaar,
als de maagdom zyner dochteren. De goede man
xeer bekommert; by aldien hy geweeten had ,
<lat het 5^ngelen waaren, zouden zyn ongeruftheden
td opgehouden hebben, zo hy dezelve niet kende.

Ε S 1 S.· ......li

had hy ongelyk zich met een misdaad te bekaden »
om anderen te beletten van veel groot&r te begaan.
Maarr, het is meer waarichynlyk ^ dat hy deze ver-
ilanden niet kende , hy zach dezelve voor menfchen
aan, om dat zy daar van de gedaante, gelykenis en
't lichchaam hadden. De Sodomiten w^aaren daar in
voor hem bedroogen. Men moet zich dan niet in-
beelden, dat de Engelen altyd met vleugelen, met
een glansryk licht, of een heerlykheid, die hen van.
de ilerfelyke menfchen ondericheid, Verfchynen.
Loth meende dat zy jongelingen waaren , die in de
ilad gekoomen zynde, zyn huis voor alle anderen yer-
kopren hadden , om zich daar in zeekerheid te iiel-
len. Zyn tweede dwaaling was gevaarlyker als de
eerile, om dat hy, na dat hy de Engelen voor menfche;i
aangezien had, deze onbekenden wilde ten kofte van
de eer zyner dochters befchermen. De rechten van her-
bergzaamheid moeiten hem zoo dierbaar niet Ίγη, als-
de kuifchheid zyner dochters; in weerwil echter
van deze zwakheid liet God niet na met hem deer-
nis te hebben; de Engelen ontdekten hem 't gevaar,
waar mede Sodoma gedreigt wierd. Hoe gevaariyk'
is 't inde maatfchappy der godloozen te leeven! zelfs
fchoon men wegens hun zonden zucht, trekt men
tenminfteeen zeekere lafhertigheid naêr zich, dié'
niet als door een wonderbaare genade kan overwon-
nen werden. Loth had moeite de Engelen te vol-
gen, alhoewel hy de noodzaaklykheid begreep; heti
was hem leed Sodoma te verlaaten. Alhoewel hy
daar een vreemdeling was, konde hy zich niet be-
reiden , om zyn goederen en iland te verliezen.
Deze beweegingen fcheenen natuurlyk, onderwy-
len zyn zy misllellig van het oogenblik , dat God
offèrnande afvordert, en men in dezelve nalaatig
blyft. De Engelen lieten niet af, tot dat zy hem,
die hier op geruft wilde ilaapen, uit het gevaar gered
hadden. Een uitmuntende les voor de harders en
't volk) de een moet een heilig gewTld den zondaar
aandoen, om hem van de misdaad en hel af te fcheu-
ren ; en de anderen moeten leeren , dat men geen
oogenblik moet vérliezen, als Gods grimmigheid
ontfteeken is. O zondaar , koom dan Gods toorn
voor, zo gy niet eeuwig wilt verboren gaan. Loth
uit Sodoma getrokken zynde, begon de blikzem de-
ze groote fteden te ontfteeken. De hel ree^nde uit
den Heemel, gelykzeeker Oudvader zegt. En'ti^-^i
een eeuwigduurend vmr zegt de Heilige Juda. De
aarde beginnende te beeven, en fchatkaamers van
zwaavel en harfch openende, welke zy in haar
boezem floot, verfchafte een nieuwe brandftof aan
't vuur van den Heemel; de toevoeging van harfch en
zwaavel , waar mede de landilreek van Sodoma ver-
wit was, maakte een algemeene ontfteeking ; men
konde dezelve noch uitblufchen , noch zich behoe-
den. Sodoma wierd in een oogenblik een wyd uit-
geftrekte houtftaapel, waar onder al de inwoonders
begraaven en tot afche verbrand wierden. De nabuu-^
rige fteden hadden het zelve lot. Strabo telt daar
dertig, Mozes fpreekt alleen van twee, namentlyk
Sodoma en Gomorrha , onderwylen weet men,
dat Adama en Tfeboim mede in die brand onder-
gingen. Deze zyn't, enmoogelyk eenigé nabuurige
fteden en burgten , \^^e]ke Ézechiel de dochteren
van Sodoma noemt, om dat zy cynsbaar waaren, en
huldiging dezen koningen deeden. Hoedaanig was
de fchrik en kleinmoedigheid vaji ülle deze giOote
fteden, welk geroep, w-at al traanen, welk een ver
! d'eene moeder
ziet verteeren, de vlam
D

G Ë Ν, Ε

^cet dat hy de vaddr is , en erinnert zich alieenl)^
<iat God hem tot zyn oiFeraar ilelt, en hy doet daar
de bedieningen. ïfaac , die alreeds meer als
Y^rtig jaaren bereikte , liet zich bindenzyn va-
Qer licht de armen bp , en weegt den ilag. Daar
J^as niet meêr overig, als dezelve te volbrengen^
jjy zoude zich zelve met zyn zoon o^geoffert heb-
j en in plaats van zyn zoon, zo God hem zulks
Devoolen had. Maar God met dat teeken van
^enernftige liefde vergenoegt, wederhield de arrrten
van Abraham, en leeverde hem een ram tot 't flacht-
offer. Men moet toeftaan , dat men nooit het ge-
loove zo volmaakt van de natuur zag zegepraalen,
, men heeft mede nooit een ofïèrhande zo uit-
printend uitwerkzel zien voortbrengen. Abraham
^'ierddoorz^m geloove gerechtvaardigt, en,God,;die
den yver van zyn liefde kende, beloonde hem zulks,
iiaac het hout draagende, en die dóór de hand
^yns vaders moeft opgeoifert worden , was het
^oorbeeld van Jefus Chriftus aan 't kruis, door be-
van zyn Vader ^ itervende, en die als Ifaac over-
5^'üinaar uit de boezem van de dood te voorfchyn
kwam.

XX, HOOFDDEEL. Vers. ii;

Jacob verkrygt den zegen van zyn Vader.
2. Abraham droeg zorge van zyn zoon liaac on-
^er zyn geflacht te doen trouwen. Deze Heilige
man vreesde dat een Canaaneefche vrouw het hert
^sii Z}Ti zoon mocht bederven , en hem in afgode-
inwikkelen. Hy zond uit Judea inMefopotha-
Pi^n, om Rebecca te haaien, welke zyn verre
^cht was. Eliezer hoofdbeilierder van zyn huis,
aanveerde de reis, zonder te weeten, aan wie
% ^ich konde fchikken. Onderwylen ging h^ der-
^3arts in een toeruiling , bekwaam om een Jonge
dochter te verblinden ; want hy vercierdè zich met
^^nibandenengoudevercierfelen, welke denrykdom
^^n zyn meeiter beteékenden. Een groot getal ilaa-
^^ ï en kemelen volgden hem. Maar voor alles
^ telde hy zyn vertrouwen op God. Eliezer befpem'de
die tyd af zeekere inwendige gevoelens, die
in 't hart, zonder dat men de redenen daar
Weet, openbaareri^ Hy fchrèef dezelve God
ï en zag dezelve als gewifle voorteekenen van
^.§evolg van zyn onderneeming aan. Hy bedroog
^ich niet. Hy kende de perzoon, die God Ifaac toe-
ê^fchikt had; haar beleefdheid bekoorde hem; men
altoen zeer gailvry, dewyl men zich met een
poote fleep en haar voedzel belaade'; want Rebecca
"ood deze onbekende het huis haars vaders aan,
ftroo voor zyne kemelen. Hy verkreeg zonder
Moeite de Bruid , en leidde haai· met zich; haare
^^vruchtbaarheid begon eenige hartzeer; aan Ifaac te
^^^ren , als wanneer Rebecca, twee kinderen ge-
doelde , die in haar buik zich onderling aandee-
Efau verfcheen de eerile , en Jacob, diezyit
"iel valt hield , kwam daar na; Jacöb moeft het
^^cht van't verbond, of de zegen zyiis vaders niet ge-
^^^ten, om dat zulks her aandeel van de oudfte
't geilacht, èn hy de jongfte was. Deze zege-
befloot vier voordeden : de overheid over de
^dere kinderen van 't huis; om welke redenen
^^ïathan het afweezen van David aan de taafel van
^^ verontfchuldigde , om dat zyn oudfte broeder
J^^rn bevoolen had een offerhande by tè woonen.

ofFerdoening maakte het tweede voordeel der
^ndften, hy had mede een dubbeld gedeelte i eri
by naêr verzeekerde nakoomelingfchap 5 wam

S ï S.

in uw zaad , zeide God , zullen alle gejlachten gCf-
zeegend zyn. Niet alleen had Jacob gantfch geen
recht tot alle deze voordeden, maar het viel be-
zwaarlyk deze fchat uit de handen van Ifaac te
rukken, die daar van de volkoomen meefter fcheen^
en daar mede volgens den loop van de natuur wild^
handelen, Jacob verkreeg door bedrog 't geen de
natuur en rechtvaardigheid hem ontnam. Terwyl
Efau zyn zóón hern een aangenanien dienft in zyii
ouderdom deed, als wanneer de graagheid tot eeteii
gem.eenlyk ontbreekt, en zocht voor hem eenig wild^
braad, Jacob bediende zich van zyn afweezen, en
de blindheid zyns vaders ; zyn moeder geeftig en
ilim i bekleedde zyne handen met een ruige vacht, ea
deed hem het kleed van zyn oudften broeder aan :
de lift gelukte. ïfaac zegende Jacob , geloovende
Efau te zegenen : de menfchen handelen altyd niet
volgens hun Oogmerken. God heeft, zyn byzondere
inzichten , volgens welke hy de uitkomften beftiert;
zyn geheime raadflaagen zegepraalen van onze. Ifaac»
Jacob zegenende , deed niet 't geen hy wilde , eri
geloofde niet te doen , 't geen hy deed. Onderwy-
len trad het verbond Gods , met dezé zegening ver-
zet, tot het huis Jacobs over i en ftrekte zich tot
de nakoomelingfchap uit. Men heeft Jacob gela-
llert: zyn gedrag zelfs fcheen aan Ifaak zyn vader
zo ongereegelt i dat hy het eert bedrog noemde. Hy
maskerde zich niet alleen, maar hy zeide ftout-
moedig, dat hy Efau wasde oudfte zoon vau
't huis, en dat het geen hy aan zyn vader aanbood-^
het wildbraad was j 't geen hy begeert had. God
had gezegt j dat de allergrootfle de mindere zou die-
nen : maar, zulks was veel eer een Prophetie als een
belofte. En dewyl God de Godsfpraaken verkon-
digt , ftaat het aan hem dezelve te vervullen, zon-
der dat de menfch gémachtigt zy daar loogenen of
bedrog te dóen tuirchenkoómen. Hét gezag van
Rebecca, die haar zoon geleide i fcheen niet ge»
noeg om 't zelve te rechtvaardigen, om dat de
misdaad nooit geoorloft is; Eindelyk de verkoo-
ping van 't recht van eerfte geboorte, door Efau ge*
daan, voor een Linzenzop, was niet wettig , en zo
d'een aan kerkroof fchuldig was , een heilige zaak
verkoópende , was de ander de zelve koopende^
niet veel minder. Men kan de loogenen van Jacob
niet rechtvaardigen , die de menfchelyke liftigheid^
met de raadflaagen Gods onder een mengde; maar de
bekrachtiging van de onderhandeling, en de zege-
ning, welke God zo neerlyk in't gevolg betoonde^
moet de menfchen leeren, het verbOnd Góds en zyn
liefde nooit te verachten.

XXVIII. HOOFDDEEL. Vers. 12.

Ziet een ladder en Engelen'i die daar op en
afklimmen.

; 3. De Goddeloozeti ftemmen niet Hchtlyk God?
beveelen toe. Jn plaats van in den Heemel op te
klimmen, en de vinger van de voorzienigheid aan te
bidden , murmureeren zy, en ontftee^en in toorn te-
gens zyn Wetten. Jacob vreesde met reden voor
de grimmigheid zyns vaders^ hy was alleen , en had
niemand als God tot zyn befchermer , en den Hee-
mel tot een dekzel geduurende de nacht ^ de aarde
diende hem tot een bed , en de fteenen tot een
hoofdkuiTen., God die zyn kinderen in deze ftaat
meêr bemind , als in de zachte bedden, daar menig-
maal de dartelheid en 't misdryf regeeren, liet hem
een ladder zien , welkers bovenfte einde de jKceme-
ien raakte, en het.onderfte einde óp de aarde ruftte.;

Üe

XXXIL HOOFDDEEL, vers. 24^
Ontmoeting van Efau. Jncobs worfielmg.

4. Jacob door de Jordaan getrokken zynde om in
Canaan te treden, vond düar een nieuwe vyand. De-
zelve was zyn oudlle broeder, een man van een
wraakgierigen en woefteninborft: deze broeder recht-
jnaatig ontfteeken trok aan 't hoofd van een Leeger,
en Jacob was veel fwakker. Welke redenen van
vreeze ί Xyn geloof befweek; maar God kwam 't zel-
ve onderlchraagen. De doortocht van de Rivier
was by middernacht gefchied. En onmiddelyk daar
na zag Jacob , alleen zynde , een buiten gemeen
man verichynen. Jofephus houd itaande, dat het een
inbeelding was. De Jooden verzeekeren , dat het
de Befcherm-engel van Efau was, die Jacob in zyh
tocht wilde wetohouden , ten einde , om te be-
letten de zegening te genieten , welke hy ter kwaa-
der trouw weggenoomen had , maar, ziende, dat
liy niets kende verrichten , iloeg hy deze Aardsvader
aan de heup, die van droefheid en fchaamte weende
van overwonnen te zyn.

Deze ftryd moet alle Heiligen met verwondering
verzetten en vervullen. Dit w^as noch menfch noch
xluivel, nog een Befcherm.-engel, maar een God ,
die Jacob beilreed. Want Hofea , die hem zom-
tyds een Engel noemt, leert ons mede, dat hy God
•was. Jacob wierd na den ftryd Ifraël genoemt, om
dat hy de dlerfierkfte met God gevonden was ge-
weeil. Onkelos deze plaats overzettende , heeft
daar de ontzaglyke naam van den Almoogenden God
geftelt. Deze Aardsvader verzocht de zegening van
hem, en bad hem aan, na dat hy dezelve ontfan-
gen had. Eindelyk noemde hy zyn naam Teniel,
om de nakoomelingfchap te onderwyzen, dat hy
God van aangezicht tot aangezicht gezien had. Men
mag zeggen wat men wil; ^het is onmooglyk , dit
alles op een menfch of Engel toe te paffen , ^ie onze
vvenfchen noch onze aanbiddingen niet waardig zyn.
Het is niet God overwinnen , noch hem van aan-

fezicht tot aangezicht zien, eenige byiland van een
'ngel te ontfangen. De Godheid nam als toen een
vreemde gedaante aan , en de Zoon Gods, die een
merkteeken van zyn vleefchwerding vertoonde,
liet zich aan Jacob onder een menfchelyke gedaan-
te zien.

De omftandigheden van deze ftryd zyn niet be-
teekent, men moet daarom zich niet inbeelden , dat
dit een Worileling geweeft is, daar God lichchaam
aan licfactom met Jacob geworileld heeft, om he?»

s 1 s.

omver te werpen, en op 't zand neder te teggem
Van welk gebruik zoude deze lichchaamelyke wor-
ileling geweeil zyn , om Jacob te verzeekeren van
Gods befcherming tegens zyn broeder ? Hofea de
verftandigile aller uitleggers, ontdekt ons de natuur
van den ilryd, aanmerkende dat Jacob weende en bad.
De traanen en 't gebed waren de w^aapenen, daar
zich de Heilige Aardsvader van bediende , om God
te overwinnen , die lange tyd zyft hulp en zegening
weigerde.

Jacob verbaail, en zyn geflacht als verboren aan-
ziende, niets van een broeder durvende verhoopen,
dien hy bedroogen had j en die tegens hem gewaa-
pender hand kwam, geen waarfchynlykheid van
eenige byiland ziende , begaf zich alleen om zyn
traanen en zaaken in Gods boezem te ilorten, en
uit den Heemel een befcherming te doen nederdaa-
len, welke hy op de aarde niet vond. In een zo
harde verleegendheid verfcheen God , die nooyt
zyn kinderen verlaat j voor hem. Dnar vielen zon-
der twyffel menigvuldige redeneeringen tuiTchen
deze verfchynende man en Jacob , om dat zy van
de middernacht af, tot den aanvang van den mor-
genilondgeduurden; Jacob verzocht, bad en ween-
de : maar God wederilreefde ; en 't is déze weder*
ilreeving, welke de Heilige Schryver een ftryd, en
een worfteling noemt. Inderdaad, 't is dusdaanig*
dat de geloovigen tegens God ftryden, weenende
en biddende |> alhoewel zy niet meer het voordeel
hebben, hem van aangezicht tot Aangezicht te zien-
God wil eindelyk afwyken, om dat Iw niet be-
geerde , dat het geheele geilacht van Jacob , die
zich met het opgaan van de Zon oprechtte , aan
deze wonderdaadige verfchyning deel had. De
Aardsvader verdubbelde alstoen zyn begeertens ,
fpande nieuwe krachten in , en verkreeg de zege-
ning die hy zo lang verzocht had. Daar door bleef
hy meefter van 't ilagveld , en verzeekert dat, de-
hy God geboogen had , en in de fchaduw van
xyn befcherming voorttoog, hy niet meer de tal-
ryke leegerbenden van zyn ontfteeken broeder moeft
vreezen. Zyn hoop wierd niet misleid. Want God
die's menfchen hart volgens zyn goedvinden ver-
andert , en die t' geweld der godloozen , op den
hoogften trap gefteegen , tegenhoud , verzachtte
Efaus hart, de teederheid liet zich gevoelen , de
twee broeders omhelsden malkanderen, vereenig-
den op een onvoorziene wyze , en Jacob wierd daar
door van een gevaar verloit, welk hem onvermyde-
lyk fcheen.

XXXVIIL HOOFDDEEL, Vers. 23.

Moord der Sichemiten.
Hy was niet meêr gelukkig aangaande zyn kin-
deren , als wel zyn broeder. De twaalf Aardsvade-
ren, die uit hem fprooten, hadden by naêr alle groo-
te misilaagen; zy hadden alle deel aan de ilachting
van de inwoonders vanSichera,zo veel te fchuldiger»
om dat dezèlve in de fchaduw van een gefwooren ver-
bond met de inwoonders van 't Land opgerecht, ge-
fchiedde.Hemor,Sichems foon,hun zufterDina gefchon-
den hebbende, wilde het fchelmftuk herftellen met haar
te trouwen, en in dezelve tyd een onderhandeling
met de kinderen Ifraëls aangaan. Deze handel wier^
lichtelyk geflooten. Maar de Sichemiten , dezelve
ter peder trouw werkftellig gemaakt hebbende*
met hen te laaten befnyden , overviel men hen , al^
zy onweerbaar en krachtloos waaren ; de kinderen
JacQbs fnedejx hen onbarrobertig den hals af, en plun-
derden

GEN

berden de ftad uit, en dit gevoelen ftelde Jacob en
^yn geflaciit bloot aan de grimmigheid en den haat
Van al de bewoonders van 't Land. Dusdaanig vond
^en mede vuile misdaaden zo wel in 't geilacht der
Aards-vaderen, als onder de ongeloovigen. Als men
'^let dat de twaalf kinderen van Jacob de twaalf
pondveften zyn , waar op de Kerk gellicht is, dat
^^vi, de voorhaamite oorzaak van 't geweld, de
^Wel van de Prieilerlyke ftam was , en de Vader
Offerprieilers van den leevendigen God , kan
zich niet genoegzaam over zyn oordeelen ver-
Wonderen. Het fchynt, dat hy vermaak fchept,
y krachtige zaaken door de fwakken te. mengen, en
menfchen de denkbeelden te beneemen , welke
^ekere geilelteniiren tot de genade daar verdienen.
^^ twaalf zoonen van Jacob waaren alle vol gebree-
j wreed, en goddeloos; onderwylen zyn zy de
^^aalf Aards-vaderen, en uit hen zyn de Heilige
Volkeren, en'tverkoorengeflachtgefprooten. Odiep-
^^ Van Gods oordeelen ! wie is raadsman van den
tachtigen God geweeil?

Uitlegging

yANDh ix. JFBEE LVING.
Jofephs ongelukken*

werd in Dothans Put gedoemt,
OQr's broeders baat verfiaaftteritfnoodmsdryf'uerblöemt
oor Vaders treurend oog, als was zyn zoon verjlonden;
^'WordVan Pottpharin't Hofvoorfiaaf gekocht^
God-geweide deugd belaagt door 'tgeil gedrocht,
^h» door Jem^fars lifl, gehoejendweggezonden.

XXXVIL HOOFDDEEL. Vers. h·
In een Put geworpen,
T^Aar zyn geen uitkomllen , daar mende
j voorzienigheid Gods beter in befpeurt, als

ifi ^ gefchiedenis van Jofeph : Men ziet daar de
. ^ntvaardigheid , waar mede God zyn oogmerken,
Weerwil van de wederitreeving der menlchen ver-
jj^jf'. hy bedient zich van hun wederiland om zyn
^ Uüiten uit te voeren, zy beraaden, zy werken
oogmerken te doen ilranden , en daar door
rderen zy dezelve, en doenze gelukken. Dekin-
de^i^ Jacobs, Potiphars huisvrouw , en haar Man
leivl niets als op jofephs verderf, in 't werk Hel-
Me wreede, en barbaarlfche middelen, om die
om te brengen , die God tot op de hooglle
^ Ρ Van eer en voorfpoed verheft. Hy was Rachels
ï dit was een voorwerp van haat voor de ande-
Jacob , maar hy was te meêr van
y'^^yader bemind, hy was een lieveling van deugd,
^ aiende Jacob de lailerende redekavelingen van
^^ kinderen, of veel eer hun fmaadheid aan, 't
eik^ een algemeene bepa^ling is j die men niet als
^ gifling kan uitleggen, maar, die men op hun
gereegelt leeven moet toepaiTen , God had Jofeph
Voorfpoed en de onderdrukking zyner broederen
^ l^^^^gt. Dit is een andere misdaad , welke men
^ laen in een geilacht vergeeft. Jofeph had gedroomt,
j' , ^yn fchoof zich in 't midden van't veld opge-
^^ had , en dat die zyner broederen zich voor
j^^^ichoof waaren koomen vernederen. Hy had
hl de Maan en elf Starren gezien , die hem
^^/tiigden. Deze Goddelyke droomen voorfpelden
^^^^^oekoomende grootheid, en een verheffing,
W j 't ganfche Huis deed vreezen. Jacob zelfs
ciaar door verzet, hy had de zwakheid van

E S I S. 17

zyn vreeze te vertoogen. ,Hoe ! zei de hy , ztdlen·
uwe broeders >itw moederen ik ons ter aarde voor u gaan-
vernederend De Vaders zyn menigmaal jeloerfch over
de grootheid van hun kinderen ^ die van Jacob be-
ilooten de ydelheid van zyn droomen te doen zien t
Zy vertoefden niet lang. De gelegentheid , welke
zy zochten, bood zich om zo te zeggen^ natuurlyk
aan: Jofeph wierd tot hen in dé vlakten van Dothan
gezonden, zy waaren daar alleen^ en veel machtiger
als hy: De plaats was gemaklyk, de leeuwen ï beeren i
en wilde beeiten , die menigmaal eeriige beeilenvan
de kudden verfcheurden, verfchaftèn een voorwend-
zei om Jofephs dood voor Jacob te verbergen, wiens
grimmigheid, of droefheid zy vreesden. Het voor^
itel van hem te dooden was nauwlyks gedaan, of
acht broeders voor de dood van den rechtvaardigen
vereenigt itemden dezelve toe. Ruben wilde een zo
wreed befluit verzachten , doch voerde echter niet
anders uit, als de wyze van ilerven te veranderen.
Men befloot Jofeph in een Put te werpen, alwaar hy
verdrinken moeit, of ferpenten en ongedierten vin-
den , die hem de dood zouden aangedaan hebben;
ten miniten zoude hy door honger geilorven zyn^
by aldien God, die voor zyn behoudenis waakte,-
hem niet daar uit getoogen had.

V. 27. Door zyn broeders verkocht.

( 2.) Ik weet niet of de fchriklykheid van de mis-
daad zyn ontaarde broeders trof, of het denkbeeld
van voordeel hen verzocht; maar , zy trokken Jo-
feph uit de grond van den Put, om hem aanlfmaeliti-
fche Kooplieden te verkoopen , die in het Land Gi-
leads fpeceryen gingen koopen. De handel wierd vaar-
dig beiiootenideze zochten niet anders, als hun broe^
der flaaf te maaken, en de anderen hem voor een kleine
prys te koopen, om daar" eenig voordeel mede te doen:
de ïfmaëlitifche Kooplieden voerden Jofeph weg. Ja- '
cobs kinderen van een broeder verloil, wiens deugd
hen laitig viel, wenfchten eikanderen geluk we-
gens hun wreedheid j zy overwoogen niet anders
als hoe zy beft hun vader zouden misleiden,· en
zy deeden zulks geeitiger wyze, hem den rok van
Jofeph met bokken bbed befpat toezendende,· als of
eenig wild gedierte hem verfcheurt hid, hy was
een langen tyd van 't lot zyns zoons onbewuit ,en be-
weende zyn dood bitterlyk. Dit was niet anders als
een begin van Jofephs ongelukken, die beproeft moe-
ite worden , tot dat bet woord gekoomen was. Zyn
deugd had de haat zyner broeders tegens hem ver-
wekt , zynfchoonheid ontitak een onreine liefde in
een vrouw, alles fcheen deze onbefchaamde te begun-
iligen. Jofeph was jong, in een ouderdom, waar in
men de vermaaken mint, en zelden de geniaatigtheid
kent. De vrouw van Potiphar was, zegt men, jong,
fchoon , verheft, en wat meêr is ^ zyn minnarefie.
Men vergeet menigmaal zyn geboorte en edelmoedig-
heid in ilaaverny. Deze verliefde vrouw volgde hem ,
zocht hem met yver, en aUe richtfiloerenvan fchaam-
te met voeten ireedende , verzoekt zy , houd hem"
itaande, en fcheurt hem den mantel van 'tlyf Jofeph'
verlaat zyn kleed, om zyn kuifchheid te bewaaren ,
hy poogt te vergeefs de toomélooze drift van zyn
minnarés te bedwingen,, de öntiteeken liefde verkeert
in razerny. De fchuldige vrouw befchuldigt den on-
noozelen , en den mantel noch in haar handen hou-
dende # die haar zelfs, haar onreinigheid verweet, en
met ontiteltenis moeit dekken, bedient zy zich van de-^
zelve , om Jofeph te overtuigen , die niet fchüldig·
was, als ora dat hy geen misdaad had willen begaan.

Ε XXXIX. HOOFD-

IS

ΧΧΧίΧ. HOOFDDEEL. Vers 12.

Door Potiphars Huisvrotm befckuUigt.

( 5.) Deie Aardsvader was een fchooa voorbêëlt
Van 't geen- de menfchen doen moeten» die in de
üllerteederUe en leevendigfte verzoekingen altyd ket
belangen van God onderfchraögen , en de bewee-
'^ngen van him ^ewifle , verre boven de driften van
•^een vrouw iïeÜende > moeten volgen. De deugd
van Jofepk wie^d niet erkent. Men handelde hem,
als of hy firhuldag was, de man, ftrafte de ingebeelde
'ïnisdaad met hevigheid, en wil<ile zyn beilormde eer
dqpr deze hariFendroomlyke aandoening , wreeken,
^ de ontfteeke liefde van de vrouw, in razerny
verkeert, deed Jofeph het allerwreedite, 't gecm zy
bezat, gevoelen. Zy fcheên onncKizel en kuifch in
■de o©gen van haar man, naer de maate, dat zy laaar
wraak en zyn onzuiverheid 5 deed uitblinken. Jo-
feph leert ons dat de gevangeniiTen niet altoos fchel-
imen opfluiten^ De onnoozelheid is mjenigmaal ver-
dfukt, en een vroom man vind zich zomtyds met
boejens, geïyk^nmisdaadige^ bekaden. Zynftand-
vailigheid wierd niet beweegt. Met het getuigenis
van zyn ha^rt vergenoegt zynde, ileld een ongeluk-
kige onnoozelheid voor een vryheid-, welke hy niet
^Is door de zonde kondc verkrygen. Hy· reinigde
óe gevangenis door zyn tegenwoordigheid. God>
die hem niet vergat, liet hem daar onvoorziens vcr-
trooftingen vinden. Deze befchuldigde ilaaf wierd
in e^n plaats, daar anderen hun vryheden moeilen
verlièzen , vry en machtig, Hy verkreeg eer in een
^emeene fchandelyke plaats.^ De weg van gelukza-
ligheid is moejelyk , men vind daar wederilreevin-
gen , naamentlyk de ellende en d^ gevangenis. De
jeugd is ongeduldig, en begeert g^en deugd zo daar
op geen heerlykheid , gelyk de fclhaduw het lich-
cnaam, volgt, deze jaaren zyn voor vermaaklyk-
lieden gefcHkt, men zal dezelve nooit fmaaken ,
ΐσ men zich als dan daar niet van bedient. Hoe
^eldzaam^ en moejelyk valt het te doen, 10 men
^ich in plaats van vermaaken met fchande overdekt
^iet, en van fmaad en ellende in zyn jeugd over-
rompeld ! Het geloof waggelt. Ziet omderwylen Jo-
feph, hy fchat de deugd meêr als de allerzoetile
misdaad , het viel gemaklyk dezelve te l^egaan ;
want men verzocht hem daar toe. De ónilraf baar-
heid fcheen gewis : de belooning was daar aange-
hecht ; de ilrajfFe volgde de deugd; onderwylen vol-
hard hy fiandvaflig in den loop , uudke hem voorgeflelt
is; de zonde verwerpende. Hy ontdekt de trouw-
loosheid van een onbefehaamde niet, welke alleen
de kaflyding verdiende, en verdroeg de hardigheid
v^ een langduurige gevangenis, met een ilandva-
ftigiieid , welke onverzettelyk was. Eindelyk de
voorzienigheid zyner ongelukken moede, had met
zyn ifeat mededoogen > en geleide hem by trappen tot
een verhefRng, welke hy nooit zoude gehad heb-
ben, zo hy geruit de fchaapen benevens zyn broe-
ders hoedende, of zyn vader Jaeob dienende, in
2.yn huis gebleven.

XXXIX. HOOFDDEEL. v. 2o.en4o. v. 18.

Ifi de gevangems') hgt hy de droOmenuit.

(4·) Inderdaad men maakte hem meeiter der ge-
vangenen , die met hem raadpleegden Twee be-
diendens van de Voril waaren onder dit getal. De
oorzaak van hun ongenade is niet uitgedrukt, en
éiegeenen welke zeggen, dat hiin OOg wit ge weeft w^
om Pharao op zeekere maaifyd doof vergift om tè
bretigen, bedriegen zich: Want niet alleen wordeft
dié misflaagen niet vergeeven , maar de ilraffe zelfs
word niet uitgeilelt. De Schenker van Pharao, ge-
droomt hebbende, dat hy een wynftok zag, en drie
ranken met druiven gelaaden , welke hy in Pharaoos
beeker uitdrukte , verilond door den dienil van Jo-
feph j dat hy in drie daagen weèér in zyn bediening
zou geilek worden , in tegendeel de balcker, dié
di-ie korven zag, in welkers eene de voogelen kwaa-
rraen pikken, vorderde zyn ongeluk ; want hy ver-
iiond daar door, dat hy m drie dagen zoude gehan-
gen worden , en zjrn lyk tot voedzel voor de voogc-
&n des Heemels zoude dienen. M^ kan verzet
ilaan , wegens dat de Godheid zich bezig houd >
met droomen en voorzeggingen van het toekoomen-
de aan afgodifche Hoovelingen te geeven , die in
mïsdaaden gedompelt waaren. Men zoude die droo-
men verkeerdelyk de duivelen toefchrvven; want
het valt moejelyk te begrypen , wie geauurende de
nacht in de inbeelding voorwerpen kan maaken, of
in de Ziel denkbeelden verwekken, zonder aan haaf
een Goddelyke macht te geeven. Daar is niemanii
als hy , die de zielen gefchaapen heeft, en onmid-
delyk op hén werken kan. Alle droomen zyn niet
Godlyk^ ^het mcêfte gedeelte is natuurlyk, en voor-
zesrgen niets. Mtór men moet geen daad betwifteii^
welke de Schriftuur zo menigmaal verhaalt heeft'i
dat de ongeloovigen droomen gehad hebben, dié
zich toekoomfende uitkomften beflooten , en

m

welke de uitleggers door Gods ingeeving meenigmaal
ontdekt hebben, 'tis God die deze droomen zend»
zonder opmerking te hebben op de ongeloovigheid
dier geenen, die dezelve droomen , omdat hy zicb
daar van ten goede van zyn Kerk of zyner uitverkoo-
renen bedient. Dusdaanig is 't, dat de verfchiUenr
de droomen der Hoovelingen van Pharao rot de ver-'
heffing van Jofeph, en tot de intreede van \ geflacht
Jacdbs in E^pten dienden, welke 10aanmerkdyke
en gewichtige gevolgen gehad heeft. God werkt
dan niet zonder vrucht, ais hy onmiddeiyk op d^
Ziel der mgeloovigen werkt, Jofeph was het voof-
beeld van Jefus Chriftus. De Jooden , die naêr dcU
vteefche zyn broeders waaren , hebben de waarheid
ەi 't leeven , welke hy hen toebracht, verwurpefl-
Het is onnoodig de gefchiedenis, gelyk eenige Oud-
vaders gedaan hebben, te veranderen. En Ikande tc
houd en, dat Jofeph voor dertig Hukken gefds verkocht
is, ten einde , om de fchadiawc volmaakter gelyk-
vormig aan die leevendrge beeldenis te maaken·
Het volftrekt, dat Jefus Chrillus door Judas, gelyi^
Jofeph door zyn broederen verkocht is geweei^·
Deze Zoon Gods volmaakt heilig, wierd door zon-
dige menfchen ter dood gedoemt. Men belaadde hent
met zonden, welke hy niet begaan had, en men heeft
hem de ftraffè daarvan, welke die der flaaven was, doen
draagen. Maar God heeft hem eeu mamgegeeven^ di^
boven aUe naammis, en hy Pjeeft hem tenepferfien
heeven.

De kuifchejotigelingi die op zyn God vertrouwt
Getrooii zich Jmpfarshaat j gektrkert^ enontvmwt
Oe dm/f re droomen van zyn treur en deelgenooteni
Wier beider noodlot hj door 's Hemels geefl voorfpelt,
fTaar op de Schenker wert in eer en flaat herflelt,
DmBakker't rmvinaas^iian'i Komngsgunfiverfiooiitf-

GEN

O 1 Τ L EG GING

VAN DE X. AFBEE LDING,
Verloiiing van den Schenker.

^oor Pharoos daifi're droom, die'sKoningsgeefiontflihi
^^crdenh de SchenkerΊleed van Jofeph, die voor/pelt
^cn diert\ en hongers nood iu zeven vette jaaren,

'Word als Forflge'éert, en tweed'in't Rykgefielt,
^^f^oopt, dus Gnbekent, zyn broeders''t gram voor geld,
'^ie hy omhelfl. De nood verflaaft d' Egyptenaaren.

XL. HOOFDDEEL. Vers. 20.

0 τ τ Et is een aloude gewoonte der Vorften
» X JLhun geboorten dag te vieren. De Ooiter-
Jcheii deeden zulks met groote pracht: men moet
gebruik tot de ongeloovige heidenen , Herodes
^ Pharao niet overbrengen. De Chriilenen en de
^^iHgen hebben 't zelve zo wel als zy moeten doen,
^^ dat het leeven een gaave Gods is, en de geboor-
^^ een uitwerkzel van zyn goedheid. Pharao , die
^^^en dag wilde prachtig vieren, overzag de bedien-
Qen van zyn huis, en vindende dat de Schenlier en
^^akker afweezend waaren, wilde hy de oorzaak
^aar van weeten. De Voriten vergeeteil lichtlyk
geen hun onderdaanen en huisgenooten betreft,
^etis niet zonder eenige reden dat men met hen
^^gaat, en zich aan (t Hof houd , en de afgelee*
S'^ndheid, of tafweezen, als een naby zynde oorzaak
^ΛΠ zyn ondergang aanmerkt. Pnarao gebruikte
échter billykheid , hy liet zich van de misflag de-
bedienden onderrechten , en oordeelde hun zaak
^%ens Jofephs voorzeggingen , d'een wierd in zyn
^diening herilelt, en de andere opgehangen.

XLI. HOOFDDEEL. Vers.4L·

Jofephs verheffing.

De Schenker moeil Jofeph niet vergeetenj
J^ar de ondankbaarheid is een der heerfchende zon-
; aan het Hof der Koningen denkt men niet, en
handelt daar by naêr Hooit iets, als het geen fbekt
zyn eigen belangens» Jofeph zoude voor altyd in
-yn gevangenis gebleeven zyn, by aldien de on-
^^nkbaare bediende niet gelooft hadde zyn Hof aan
jen Voril te maaken > met van hem te fpreeken.
- ^arao droomde, hy geloofde zeven vette jonge
^oejen te zien, weidende aan den oever van den
Welke door zeven maagere koejen verilonden
^^erden; hy geloofde vervolglyk zeven vette ko-
enairen in een veld te zien, welke door zeven
rooge en maagere korenairen ingefwolgen wier-
van deze droomen ontilelt zynde, tode hy,
^ geen gemeenlyk de Koningen doen, hy bracht
^■yii Paleis, de Stad en het Ryk iii bèweeging, op
men hem uit die ongeruilneid zoude trekken.
« Wiggelaai-s, die in den grond niet anders 5 als
menfchelyke wysheid bezaten ^ konden het be^
tut van de voorfienigheid niet doorgronden, al de
seheimeniiTen van een bedriegelyke künil wierden
^tiut ontvouwt. Jofeph door den geeft bezielt j was
iCen bekwaam te onderrichten j 't geen de God-
eid beflooten had uit te voeren. De Schenker had zon-
^^ twijffel moeite van zich zdven te verwinnen om
yn nieefter te erinneren j van 't geen hem wel eer
^^ishaagt, en hoe hy zich voormaals tegens hem ver-
slepen had: maar, d.e hoop, om door een dienft j het
gj^eri daar laftigs in zyn verhaal was, uit te wiiTchên j ver-
^^clitte hem om Jofeph, onder het hoofdfchrift van
^^nervaaren waarzegger 5 te doen kennen: men haalde

Ë s I S. I.

hem uit de gevarigènis,hy teidePharaóösdroornënmti
hy voorzeide zeveii jaaren van overvloed, en zevea
andere van hongers-nood ?. en ^ deze voorzegging
diende tot een groote nuttigheid j dewyl zy, de
kennis van een onvermydelyk ongeluk geevende^
ter zelve tyd het noodwendig behulpmiddel ver-
fchafte j viin zich daar voor te behoeden. Zommi-
ge hebben geloofd , dat Jofeph zich van arghftig-.
heden bediende, oiider de Egyptifchewaarzeggers
gemeen zynde , en dat hy door hét middel van zyn
drinkbeker waarzeide: en dat zyil hofmeéiler in-
boezemde j dat zulks zyn wyze vaA waarzeggen
was, oni dat hy aart zyn broeders, heri gevangen
houdende , zeide j Is het den keker niet i waar uit
myn meefier drinkt, van welke hy voor zeeker zal
waarzeggen: maar zulks is het geheugen van deze
A^-dsvader beleedigen j met van een propheet, een
wiggelaar te maaken ^ en hem den geeft Gods te
ontneemen , om hem die van den duivel te geeveni
de uitkomft volgde al te nauwkeurig op de voor-
zegging , om te gelooven dat zy by geval gefchied-
de, en de hofmeefter had niet anders als volgens
zynVoorootdeel, of die der Egyptenaarengefprooken,
die zich een beruchte voorzegging erinnerende ,
wélke voor hun oogen vervuld wiérd .^ geloofden
dat Jofeph alles raad en konde , of veel eer , deed
hy aan de kinderen van Jacob begrypen, dat zoo
eeil bekwaam man niet zoude oritbreeken van door
de voogeWlucht gewaar te worden 't geen meii
met zyii drinkbeeker gedaan had» en dat dusdaa-
nig hun ftoutmoedigheyt woiiderbaarlyk was i een
zoo nette uitlegging der droomen van Pharao ver-
hefte Jofeph tot den opperften top van 't geluk.
Deze opgeflooten man, niet als eenige oogenblikken
voor zich in een gevangenis hebbende, aan de ge-
heele fti'êngheid van den ftokbewaarder onderwor-
pen zynde i word in een tyd mee'fter van een groot
! ioningryk : deze man , van 't huis zyns vaders af-
gefcheurtj en door zyn broeders verkocht > heerfchü
over de vreemdelingen j die zich verplicht vinden,
xyn ftem te gehoorzaamen, en zich de bëvéelen,
die uit zyn mond kwaamen, te onderwérpen : het is
niet waarfchynlyk ^ dat Pharao , die alleen boven
hem verheeven was ^ heeft kuilnen beveelen, dat
al de Egyptenaaren Jofeph aan den mond kufttenj
Men bad de Goden door een kufch aan , ma^ men
ziet niet dat dit gebruik voor de menfchen is vaft-
geftelt ί waar aan men eerbied en achting wilde beteeke-
nen ; het is meer waarfchynlyk , dat Pharao beval,
dat de Egyptenaaren al de beveelen , dié uit den
mond van Jofeph kwaamen, zouden uitvoeren: hy be-
kleedde hem met alle Koninglyke cieraaden ; hy
gaf hem zyn ring , om allé zyn beveelen te zeege-
len, in hoedaanigheid als eerfte dediende van Staat ^
of Ryks Kancelier ; de Koning deed hem op een
zyner waagenen klimmen ^ 't welk by de Egypte-
naaren een teeken van onderfcheid en gunft was; hy
deed Herauten van waapenen voor hem gaan i in deze
onvoorziene verandering konde hy zich niet als over
de voorzienigheid verwonderen, die hem tot een
zoo hoOgen trap van verheffing door een wonder^
daad, en door de openbaaring van een zaak, welke
voor hem natuurlyker \\7ze zoo wel, als het overige
der menfchen verborgen was, geleidde.

XLL hoofddeel. Vers. 56.

yerkooping van*t Koren, dat hy vergaadert had.

(3.) De jaaren van Voorfpoed fcheérien kort?,
witgezondert aan Jofeph ^ die alleen voor 't geflacht
Ë a waakte

. XL V. HOOFDDEEL. Vers. 2.

Hy is door zyn Broeders gekent,

(4) De Idnderen van JacoD hadden het zelve lot
als de Egyptenaaren, die de hongers nood drong:

vergenoegden zich hun ellende te gevoelen, zon-
der daar raad voor te vinden , als wanneer Jacob hun
berichtte dat men arbeiden, zich beweegen, enwy-
ders vertroofting in zyn rampen zoeken moet, als
men dezelve by zich niet vind ; van dezen raad zich
bedienende , trokken zy menigmaal in Egypten.
Jofeph kende zyn ontaarde broeders, die hem niet
anders verhceven hadden , als met hem te willen
vernielen : na hen beproeft, en verkreegen te heb-
ben , dat men Benjamin de zoon van Rachel, ge-
lyk hy , tot hem leidde , konde zyn tederheid geen
langer ontveinzing verdraagen; hy deed zich wel
onderfchcidentlyk van die hy was, als men hem in
een put wierp , of toen men hem aan de Arabifche
kooplieden verkocht , kennen j de byeenkomft
was wonderlyk , en de omhelzingen waaren teeder,
maar de fchaamte en de vreeze deeden zich ter
zeiver tyd in de ziel van Jacobs kinderen gevoelen;
welke verfchillende beweegingen moeiten hen ont-
ileeken? het erinneren van't voorgaande, de vreugd
van den tegenwoordigen tyd, de knaagingen van 't ge-
weeten , en de hoop van zich van de honger en de dood
verloft te zien , maakten onder hen een geweldige
ftryd. Het leed niet lang , Jofeph liet zyn teeder-
heyt alleen met zyn teekens van Ernfthaftigheid be-
gaan , die de ongeruilheid van zyn broeders moe-
iten itillen, en hun misdaad zeirs doen vergeeten.

XLVII. HOOFDDEEL. Vers. 20.

De Egyptenaars fiaaven, en cynsbaar geworden.

(5) Onderwylen bediende hyzich van deze ver-
lichtingen, edelmoedig voor iijn broeders, enrecht-
maatig voor de Egyptenaaren , die moogelyk met
zyn raad gefpot hadden , en ontfteeken weegens dat
hy armoede in 't midden van den overvloed , door
de vreeze van een of verre af zynde , of verbeelde
honger verooi^aakte, maakte hy de laatften den Ko-
ning zyn meeiter cynsbaar, en verplichtte hen het
vyfde gedeelte van nuninkomiten te betaalen, daar-
om is 't dat de tollenaars hem als hun opperhoofd
en den inftelder van hun order aanzien, en de Gods-
geleerden als het voorbeeld van Jefus Chriitus, die,
11a in de benedenite gedeeltens van de aarde neder-

FAN Ώ Ε XL AFBEE LO ING.
Mofes uit het waatcr gctoogcn.

OeHeilh ^ar Ijraéls, heendryvend op den vloedy
Iferd door de Ryks Princes in 'theimlyk opgevoed,
Eu brengt d*Egyptenaar ter rMn eens Joods om flee'uen,
Verandert Aar ons Staf in eengevreefl ferpent,
Terwyl God in het· Land aVs hemels plaagen zent.
Desβαώί men fl^aafchlam om op reis zich te hegeevcft*

II. HOOFDDEEL. Vers. 6.

1. Aar is niets, dat men zoo licht vergeet 1
JL/als 'twel doen: deVoriten zyn dit gebrek
meer als het overige der menfchen onderworpen >
door hun grootheid verblind , gelooven zy dat alles
hun verfchuldigt is, en zien de belooningen niet an-
ders aan als gunitbetooningen, die wy toeitaan. Hoe
gewichtig den dienftaanden Koning van Egypten, en
aan 't gantfche geilacht door Jofeph gedaan, mocht zyn?
dacht men niet meêr noch om hem, noch zyn na'
koomelingfdiap: hy was noch gelukkig geweeit*
zoo de ondankbaarheid daar by gebleeven was! d^
volkeren, die de Koningen vergeeten, zyn de oH'
gelukkigften niet, en de verachting, die men voof
hun heeft, bevryd hen van verfcheide kwellingen;
maar, in plaats van de Jooden met erkentenis t^
handelen, of hun niet meer als de gemeene 1 alten
van den itaat op te leggen , wierden zy onderfchei-
den, en voor alle dwinglandy van Pharaoos plaats
volgers blood geitelt. Ramefes Miannus handelde
de aflioomelingen van Jofeph als flaaven , en befloo^
alle hunne manlyke kinderen te laaten ombrengen-
Dit bevel wierd niet als weinig tyds voor jviofe^
geboorte gegeeven, dewylmen zonder moeite Aaron
'zyn broeder had behouden , die niet dan drie jaaren
ouder als hy was, en alhoewel het volk , dat ιή^
Egypten toog, niet naliet zeer talryktezyn; wÜ'
den de vroedvrouwen , waar aan dit wreed en bai'
barifch bevel toegezonden was, niet, dat heur han-
den , gefchikt om het leeven te bevorderen,
dood verfchaften; zy gehoorzaamden veel eêr aan God*
die heur beloonde: maar de Vorft, wegens deze on-
gehoorzaamheid ontfteeken , waapende de Egypte'
naars tegens de Jooden, en maakte beulen van xV^
onderdaanen. Jofephus verkleint de misdaad vm d^"
zen Koning, dezelze aan een jaloersheid van itaat
toéfchryveade, en aan de vreeze, die hem bezat*

diif

Ε χ Ο

gedachtèfi zoucien iïrafbaai· zyn: de zwaarigheid neemt
zich dóór 't gevolg weg : en meü leert door de uit--
komft , van wat natuur deze verharding van Pha^
raoos hert was. Mofes deed verfcheide wonder-
daadenin zyn tegenwoordigheid, welke hem moeiten
treffen en omkeeren ; maar yder wonderdpd ver-
hardde hem. t)e hardigheid beftond daar in , dat
hy zich Van het licht niet bediende , het Welk God
vbor hem deed ilraalen , en de middelen , die hy
hem aanbood , om hem om te keerèn. Zyn ver-
derf was natuurlyk; maar het wierd veel grooter, om
dat deze wonderdaaden den Vorft ontilaaken, in
plaats van hem te veranderen ; hy wederitreefde
een fpreekénde , handelende ^ en de geheele natuur
in zyn tegenwoordigheid verwiifelende God ? welk
een veel grooter verftbktheid! God , wonderdaa-
den doende, veroorzaakte de veriloktheid op een
onrichtelyke wyze. Aaron en Mofes door deze be-
loften onderfchraagt, verzochten aan Pharao de vry-
heid van 'f Volk, om dat hy het zelve onrechtvaardig
\*erdrukte, en onderfchraagden hun verzoek door
Verfcheide openbaare en gevoelige w^onderdaa-
den , de roede van Aaron wierd in een ilang ver-
andert i op 't oogenblik, dat zy uit zyn hand los
gelaaten wierd. Het is waar dat de Egyptifche too-·
veraars dezelve zaak deeden , te meenen dat dit een
bedrog der zinnen , of van den menfchelykeii geeft
was, doordo-argliiligheid van den duivel verooi'zaakt,
zulks is hun , zonder daar om te denken, te veel
vermoogen gegeeven, om dat zy noch op de harf-
fenen , noen op het veritand konnen werken. Te
willen dat men ilangen op een geeitige manier heeft
in de plaats geitelt, de roeden weder te rug trekken-
de , zoude de kunit al te grof geweeft zyn. Wydersy
hoe zoude hy alle de wateren van Égypten heb-
ben kunnen wegneemen, en in heur plaatzen, moe-
raifen , itroomen en bloed-vloeden doen zien ? Vol-
gens alle waarfchynlykheden itond God toe , dat de
Egyptifche tooveraars een waarachtige wonderdaad
deeden , gelyk hy de leerlingen vatt den antichriit
toe zal laaten, van daar genoegzaam doordraaiende
te doen, om de uitverkoorenen, zoo het moo-
gelyk is, te miileiden.

Oe TVateren in bloed. Vers 19.

( 4..) Hoedaanig móelt Pharaoos ontiteltenis zyn ^ als
hy de wateren in bloed zag veranderen! de poelen»
moeraflen en de vloeden, en alle wateren in Égyp-
ten verbeeldden hem zyn misdaad , en deeden hem
aan 't onnoozel bloed der kinderen, die hy had doen
llachten, gedenken; deze dwingland , van 't bloed,
dat hy overal vond , verfchrikt, was verplicht het
zelve te drinken , en in een plaats met kanaalen zeer
doorfneeden, was niet waters genoeg om zyn dorlt
te leifchen.

XII. HOOFDDEEL. Vers. 11.

(5.) De plagen vermenigvuldigden j alle de fchepze-
len waapenden zich om de Egyptenaaren te itrafièn; de
lucht, de aarde, het water , het vuur , de hagel,
de blikzemen en het ongedierte waaren de werk-
tuigen van Gods wraak. De vorfchen , na het ge-
heele land overdekt te hebben , drongen tot in het
paleis en de kamer van Phafao; men zag niet als
vorfchen, die door hungrouwelykgeluid, enonver-
draagelyke ftank de Egyptenaai-s tot wanhoop brach-
ten. Een veel groater ongeluk wachtte hen noch
boven dien , hun oudfte zoonen moeiten op een on-
voorziene wyze omkoomen; maar God, die de

D U s.

Ifraëlitèn wilde bevrydeft) itelde het Sacrament vaii
't Paafchlam in , 't welk zy als reizigers gekleed j
moeiten eeten , de nieren omgord, en de itok in
de hand. Zy moeiten mede hun deuren met dat
bloed beitryken , ten einde , op dat de verwoeit-
engel', die alle de eeritgeboorene kinderen der Egyp-
tenaaren moeit ombrengen , door dit teeken de hui-
zen der Ifraëlitèn kennende , hun kinderen fpaardc.
Laaten wy ons niet inbeelden , dat het bloed van
't Lam de deugd had van dè verwoeit-engel te ver-
dryven. De teekenen fluiten de deugd niet in van
voort te brengen 't geen God beloofd; het bloed van
''tLam behield zyn natuur en hoedaanigheden; maar
God werkte in teiïenwoordigheid van het teeken;
het was een eenvouSig beding, dat hy van de Ifraë-
litèn afeifchte , en hy behield al de geenen , die
't zelve vervult hadden. Dit Lam was het voorbeeld
van Jefus Chriitus itervende , die door al de geenen
moet gegeeten worden , die in 't Heemdfch Ca-
naan willen treeden.

UITLEGGING

rAN Ό Ε XII JFBEELDING.

De Optocht der Ifraëlitèn.
f Gemarteld Ifraél, gekid door Mofes hand,
Verlaat i op Gods bevel ^ het flaaffch Egyptenland,
En treed droogs voets door zee, op 't wykcn van de baaren;
Daar Pharao verdrinkt met Bof en kegerfloety
Het Mann' in de woefiyn den graagen honger boet y
Eu 'i water uit den rots 't volk red uitdoes gevaar en.

XIII. HOOFDDEEL. Vers. 18.

Pharao , geheel verhard , als hy was, konde %o
veel geeffelflaagen niet wederitaan , de onvoor-
ziene dood van een zoon, die na hem den Throon
beklimmen moeit, en 't gefchreeuw zyner onderdaa-
nen, die yder een dood lichchaam in hun huis had-
den , dwongen hem de vryheid toe te itemmen ?
welke men zederd een zo lange tyd vruchteloos afge^
vorderd had. Het joodfche volk vertrok, en roof-
de de fchatten der Egyptenaaren. De geruite uit-
leggers van de gevallen des gewiife rechtvaardigen
de Ifraëlitèn , die, na de edele geiteenten en zil-
vere vaaten den Egyptenaaren ontleent te hebbent
dezelve wegnaamen , in plaats van die voor hun
vertrek weder te geeven. Zy zeggen , dat zulks
de belooningen voor de dieniten waaren , die zy
aan die wreede en onbarmhertige meeiters zedef·^
een langen tyd gedaan hadden. De huisgenooten
trekken daar een beiluit uit, tegen de meeiters »
die hen niet betaalen , en gelooven, dat het hun
geoorloft is,van te roovenen mede te neemen'tgeen
men hun fchuldig is. Maar men denkt dat daar niet)
want de roof der Ifraëlitèn was van God bevoO"
len; 't welk dezelve rechtvaardigt. Zy zeggen, d^t
God den roof niet konde bekrachtigen , en dat hd^
een liftigheid van Mofes was, die zyn vyanden wil'
de berooven » en zich ten koite der E^tenaaren
te venyken. Zulks is de rechten van de Godheid nie*^
wel kennen, die, volkoomen meeiter van de goed^'
ren, dezelve door geweld kan ontrooven, als't hen^
behaagt: hy geeit en neemtze door den weg v^i^
zyn voorzienigheid : hy kan dezelve zaak door eeU
vaitgeiteld bevel doen. God, die het goed en de on'
heilen maakt en fchept, zoude die over de fchatten
dier geenen niet kunnen gebieden, die ze misbrui'
ken, en dezelve aan zyn kinderen geeven ? Ant'
woordende, moet. we» ^nmerke» , dat dit hier eeU

fe χ

w

'>^ondere daad is. Yder menfch, die het góéd van
m evennaaiten neemt', móet drie zaaken betoogem
^y aldien hy onnoozel wil ^n. Hy is verplicht een
y^ii en openbaar bevel van God aaii te wyzen. Dit
öevel moet van doorili-aalefide wóèdei^aaden önder-

^hraagt zyn van die de zelve openbaar maakt', gelyk
^oipm de tegenwoordigheid Pharaoös deed. Em-
«elyk moet hy doen zien , dat God het hart van zyn
meelter geboogen heeft, om lichtelyk zyn goederen
IchatteA te veritrekken , gelyk als God het hert
Van ^ Egyptenaii'ren Voor de Ifraeliten verandert
nad. £êji alleen dezer omilandighedeii volftrektniet;
^'ant hèt is hem· t' zaamenkomit en zeekerheid,
de proef doet, en w^ar zal men zoodanig 'een
^^inden, die zich door dier^elyke weg kan regt-
vaardigen? Men moet hier naêr de uitleggers van de
ê<2vallen des gewilTe niet luiileren , maar naêr God
^i^Mofes jwiêr oprechtigheid niet veracht kan zyn.
. öc Ilraèliteh deeden een andere zonderlinge zaak,
^^t Eg^'pteïi trekkende; want zy voerden met zicti
beenderen van Jofeph. Was het de liefde tot de
^^erblyfzelen, die hem alreeds plaagde ; want beeld-
"en zy zich in , dat het oyerfchot van deze Aards-
|ader wonderdaaden op de reis zoude doen? De
Jooden zeggen zulks menigmaal; maar niemand ge-
hen. Het is wonderbaar s, dat die volkeren
^'lens Godsdienft zedert beilónd in voorzigtelyk de
^^^praaking van een doode te ontvluchten, met zich
"^uyk van een menfch medevoerden, en dat zy daar
Van eeii plicht van Godsdienft maakten. De waare
^^den is, dat men zich van het medevoeren van 'de-
^^ doodkift niet konde ontilaan , om dat men het
^an Jofeph, ftervende, belooft had.

.Maar van waar komt het, dat deze Aardsvadef ^
^lens gebeente in Egypten vreedzaam ruftte, en die
^^Qaarl^ de ongeloovigen een gedenkteeken van zyn
^ootheid had, veel heerlyker als het in Canaankon-
^^ ^yn> begeerde, dat men zyn aiTche zo lang na zyn
^ood zoude omfoeren, en hem een zo lange reis ver-
Plichten te doen. Men zegt dat hy daar ioor heeft
gillen aanwyzen, dat hy zodaanig op de grootheden
jies waerelds niet gefteld was, dat hy niet toeftond
JJ^t gedetikteeken van zyn eeren luifter te doenver-
ryzelen : deze gedachte is iyn ; maar is zy beften-
Iv? ' J^^^Ph wilde veel eer ftervende een aanmerk-
teeken van zyn geloof'geeven , een volkoomen
^rzeekering betuigende, dat Gods beloften t'eeniger
Va vervuld worden , en zyn kinderen in 't land van
^^na'an zouden treeden.

XIV. HOOFDDEEL, vers. 21.

De Roode Zee wykt te rug.
(2.) Mofes, uit Egvpten gaande, geleidde het
niet door de kortfte weg, maar door de aller-
I , en bracht het in zo moejelyke en grouwe-
^^^ plaatzen , dat haar aanzien deze oproerige uit-
verwekte: IVaaren daar geen graffieden ge-
y^i in Egfpten f hy leidde het dicht aan de Roode
daar ontbraakenfcheepenom over deze kolk te
^^omen ; aan de andere zyde was een lange keeten
^^ ontoeganklyke bergen , die tegens de zee aan-
peegen, deniinfte doortocht niet toelieten. Het
>'®gerder Egyptenaaren volgde het zelve van naêrby^
J^^gs de eenigfte plaats, welke zy konden ontkoo-
t)en ftryd, ofdedood, tenminften'teenöf'tan-
fcheenen onvermydelyk; op het aanzien van zo
^^^ gevaaren begon het geloof te waggelen, het
ytieügen der gebeurde wonderdaaden verdween;
^^ Was niet als een nieuwe wonderdaad , die hen

Ö li S· , iï

van daar konde trekken, God deed dezeiVe. Mofes
raakte de Zee, een wind uit het Ooften waaide, die dé
wateren den tyd van tien of twaalf uuren dêe af-
U'^ken'i, tuiTchen welke de ïfraëliteii den tydhaddesi
Van tot den anderen oever over te gaan. Eenige béb-
ben gelooft (lat zy alleenlyk in de Roode Zee in-
gegaan waar en ν eh dat zy ηλ een ómmekring in de-^
zelve gemaakt te hebben -, aan de zyde van Egyptem
in de woeftyn van Ethan wedergekoomen waaren. Dé
anderen hei3ben zich, ingebeeld ,dat Mofes zich va»
de eb én vloed van dè Zee bedient heeft, pm de^
zelve te doorwaaden , en dat hy als eeh wonderdaad
aangezien heeft, 't geen niet anders als het .uitwerk-
zel van ^e'en natuurlyke oorzaak was. Eindelyk wil
mcn ^ dat )n het. oogenblik van de eb , God eed
wind gezbnden heeft, die de \^^ateren boven haarea
gemeenen loop heeft doéfi af^^ykeh, en door dezelve
reden kwam, de vlóed, veei kater weder, als zy
moeft; 't welk de Ifraeliten tyd gaf. vaft daar door té
gdah^ eeh wind tebegiTpen , die juiil waait, als dé
Ifraeliten door de Zee wilden gaan , eii die zedert
nooit gewaait heeft ; die de wateren ver genoeg
her voortdryft, om een lange uitgeftrektheid vaa
droog en dor landteverfchaftën', züllïsistoegeftaan,,
dat dit een zeëkerë boyennatuurlyke zaak is Ver·^
volgelyk een vergaadering vaii wateren xich iri te
beelden , die in eenige diepe en modderige ^laatzen
van de Roode Zee blyven , om te kunnen zeggen,
dat het volk midden door de Zee ging ^^ zulks is de
heilige text geweld aan doen, die behelft dat de Zeé
zich van eeft fcheidde i en dat het vólk in "t middea
dezer wateten door trok j en de wonderdaad zon-
der eenige noodwendigheid te willen verminderen >
om dat men is, gedwongen te erkennen, dat daar
een wonderdaad was. Mofes had den tyd van de eb
en vloed van de Zee tot de overtocht konneïi verkie-
zen; m^^Ti het zoude belachlyk zyn^ datdeEgyp-
tenaaïen, (die daar van wel onderricht moeften zyn ^
dewyl deze Zee, die hun land bezóomde ^ hun niet
minder als de ïfraëliteii bekent was; want de eb eti
vloet zyn van die z^akeh ^ welkè de viiTchers, en al
de bewoonders Van de oevers ^ al zo wel als de al-i
lergrootfte wysgeerigen van die tyd , kenaen , die
daar viln de oorzaak niet konden doorgronden,) Mo-
fes zouden gevolgt hebben zonder daar qp eenige
aandacht gemaakt te hebben, het is niet mindei^ onge-
rymt te verzeekërën ^ dat hy zich vergenoegde met
een ommegang op de wyze van eeli ronde kring ϊύ.
de Zee te doen ; om dat de geheelè uitgefli'ektheidi
Van de Roode Zee , op deze wyze elf hondert dui-
zend menfchen, noch het leeger der Egyptehaaren*
dat achter aan toog , niet zoude hebben kiinnen be-
vatten. Dat tnen iri Ethan , na de doortocht
leegerde, is^ om dat de woeftyn, yin de eeneen
d'andere zyde de zelve naam dröeg. De Roode
Zee is veel langer , als breed, en de Overtocht kan
in zeer weinig tyd gefchieden. Theodorus Skulm
fchryft de^-elve niet meêr als yyftien Stadiën in de
breette toe. Men moet dan niet meer zeggen , dat
de golf in den tyd van 24 uuren dwars döör konde
beVaaren worden , en dat het dusdaanig önmooglyk
is, dat een zo groote menigte, in4,of5 turen daar
door zoude hebben kunnen trekken. Want deze zwaa-
righeid is völköomentlyk door die geenen weggenoo-
men, die Op die plaatzen doorgetrokken zyn. Wy-
ders, dewyl de wind geweldig was , dreef hy de
wateren zeer verr' te rug , en liet aan 't Volk een
genoegfaam aanmerkelyke tuflcheiiwydte, otó een
zeer groot hoofd in de voortocht te maaken* Dus-
daanig

hev:

^^dere zyde iuf^efirekt, de gedaante van een kruis
aagten. En de Oudvaders hebben gezegt, dat het
ij^?^ de deugd van deze gedaante was, dat de Ama-
^^iten overwonnen geweeft waaren. Men geloof-
^^ daar door de Chriftelyke Godbdienll; eer te be-
y^en. Maar zulks is de Heidenen navolgen, met

de ftoifelyke teekenen
."jigd toe te fchryven , als

> .en niet gewoonlyk zonder dezelve werkte,
^yders is het een loutere inbeelding te zeggen, dat
arrtien van Mofes de gedaante van een kruis maak-
^^^; Want hy voegde in tegendeel zyn armen tè
hp!^^^ om de roede te onderfteunen , waar mede
W ^^^^^ dat hy de Amalekiten floeg. Eindelyk
^t teeken van 't kruis, en het kruis zelve , had
&antlch geen opzicht tot de Amalekiten j noch de
erwinning, welke hy van hén wegdroeg. Mofes dacht
teeken van dit lotfchikkig hout niet te maaken ,
Jefus Chriilus itierf. Hy kende de deugd
de ivf Ίτ ^^^^' ^^^ mooglyk als toen niet, dat
Hoch ^^^ op deze wyze moeit iterven. Het volk ,·
gel ^^^ onweetendj had daar gantfch geen
s ioot van. Waarom dan dit teeken daar tulFchen
aaten koomen , als of het zelve groote invloejin-

Veel ^^ uitflag van den itryd hadde ? Laaten wy
ei eer zeggen , dat het door 't gebed is, dat de
S^ioovigen van den duivel, en van alle ontzachlyke
yaiidejj, die zich tegens de doortocht naêr den hee-
zeegepraalt. God beval in 't vervolg dat
niemand der Amalekiten zoude fpaaren ί eii
uil geheugen op der aarde zoüde uitroejen, om dat
^ z^^'akken in de ftaart gefimgen hadden. In der
^^ > na dat zy verfiaagen w^aaren , lieten zy niet
^^ partyen te zenden in 't gevolg der Ifraëliten , om
y^^eken luiaards, en die geenen, die zich van 't
^^^flonderden,te overvallen, die zy onbarmhartig
fch' gelyk zulks gemeenlyk in den oorlog ge·^
«led. De jooden konden niet begrypen , dat dit
f yj'^g God ontitooken, en een zo ongerymde ver-
'jc^^endheid tuffchen de Amalekiten en de andere
y lachten gefteld had, om welke reden zy 't anders
(j'p ^^etten , en zeggen ^ dat zy de ilam van Dan ,
Hen f ^^^^^ ' overvallen hebbende , de man-
hep ^^^^^ deelen affneeden, en de zelve naêr den
emel wierpen, tot God roepende , mt daar ,

25

lü'at gy verhoren hebt, by riaêr zoodaanig als JttUia-^
nusAQ afvallige ^ die on.p7mt uitriep , gy htht het
gewonnen^ Galiker. En wie God door deze on'
gerymtheid ontilooken, beval te doen dooden ,
'twelk niet volkoomentlyk konde uitgevoert wor-
den i als in't vervolg van tydem Maar de eerile d^-
zer uitleggingen is vailer.

XIX. HOOFDDEEL. Vers lö.

Mofes Jluit den berg.
,(2.) Dit overwinnend volk leefde zónder Wet,
Mofes was alleen de Overheid , daar was geen ver-
fchil óver de verdeeling der landen in de Wöeilyn,
Maar hoe veel andere verfchillen fprooten uit dit
talryk en muitend geflacht $ vaii afgodifche Egyp-
tenaar^n , zoo wel als van Ifraëliten zaameiigeiielt,
pe W ëtgeever luiilerde naar niets als zyn j^ver , en
dacht niet , dat byaldien de geejt vaardig, is, het
vleefch echter Jh^'ak ts j en dat zy vróég of laat een-
méal onder de zwaarelail zouden nederzygen, Jethro
deed hem zulks begrypen. Deze man was de Schoon-
vader van Mofes, dewyl de ftad niet ver van den
berg Sinai was. De zucht om zyii fchoorizoon aan 't
hoofd van een talryk leeger te zien, het gerucht der
wonderdaaden 1 die iri zyn voordeel gefchied waa-
ren , de erbermelyke ftaat van Egypten , de dood
van Pharao , en de benden, die hem volgden , de
overwinning op de Amalekiten verkreegen, en bo-
ven al het verlangen van hem , zyn vrouw en kinde^
ren weder te geeven , deedeii hem het oogwit nee-
men , om zich in 't veld der Ifraëliten te Éegeeveui
en zich door zich zelve te verzeekeren , 'van 't geeii
daar voor\iel, en hy had hoófen zeggen. Men ont-
fing hem met eerbewyzingen ; Mofes ging van voor
hem heen, en de reis van deze ongeloovige was het
geflacht voordeelig. Want hy Helde diiar een
ordening, in van Hoofdmannen over honderd , en
Commiilariiren , die over de kleine zaaken oordeel-
den, en den loop van 't gerecht gemakl)^ker maakten.
Het is geoorlort naer den raad der Heidenen te lui^
fleren, zelfs wanneer men van Gods Geeil: bezielt is,
zy hebben hun licht en inzicht, welke aan de kerk
voordeelig kan zyn.

Maar het geilacht had andere inftellingen vau
üoodert; en God gafze aan 't zelve « de kennis van
den Godsdienft moefl: zeer verduiilert in de \foeityri
zyn ^ men konde hietonbëwüil zyn, dat daar een God
in den heemel was, die de Natuur en de Elementen
gebood; want deze waarheid was door de wonder-»
daaden, die men gezien had , gevoelig geworden.
IViaar de Jooden kwaamen uit E^pten, daar zy eeri
jarigen tyd afgodendienaars geweeil waaren. De be-
fnydenis, die zy aan de Egyptenaaren gegeeven
hadden, fcheen hun veel eer een gemeen gebruyk
onder alle geflachten , als een Sacrament, Zy dee-
den 't zelfs niet geduurende de reis, Hun ontbraa-
ken piferhanden. In dezen ilaat hen om den MelTias
te doen denken, in een lange toekoomende ty4
vérburgen, en te gelooven, dat zy in hem verhoop-
ten, zulks is hun denkbeelden geeven, die voor de
heyligen j die God inblies, alleen waaren, De Wet
van de fetuur was bynaer uitgewifcht. Gód was
verplicht daar van de gebooden te vernieuwen , en
de grond van zyn kerk in de plechtigheden en of-
ferhanden te werpen , die zyn Zoon , en de nood-
wendigheid van zyn dood verbeeldden. God ver-
koos den berg Sinaï, om aldaar zyn Wet te geeven,
dit was dezelve berg^ daar de Amalekiten geflaagei^
Waaren geweëfl:; maar ^y verdeelde zich in twee
F krui-

2δ Ε Χ Ο

kruinen, waar van de eene Horeb, daar de flag
geleevert was t en d' andere Sinaï genaamt was,
waar op God zyn Troon plaatlle. Het volk was Ver-
plicht van zich re hfeiligen, ten einde om gemak-
lyker de tegenwoordigheid van zyn God te vèrdraa-
gen j elk een wafchtte zyn kleederen; dereinigheid
van't hart was daar door, als een noodwendige zaak
beteekent. De Jood , die by de Egyptenaaren ge-
zien hkd, dat de Prieiler zich van zyn vrouw afzon-
el erde, en dat men den geenen in de tenipels tot de
viering der offerhanden niet ontfing» die weigerde
zich door een diergelyke afhouding te reinigen ^ on-
derwierp zich deze gewoonte. Men boezemde meer
fchrik in voor de ongeoorlofde handel, den geen
verbiedende, welke wettig en geoorloftwas. Deze
plechtigheid zag op niet anders alsopdeofFer-prieiters
by de Egyptenaaren , en God had als noch niet ee-
nen by de Jooden verkooren. Maar men vertrouwt
dat de oudilen van 't geilacht deze bediening waar-
namen, en de zelve vervulden, tot dat de lïam van
Levi was van de anderen onderfcheiden geweeft,
om 't zelve te verrichten j men belette het volk , al
te na by God te naaderen , die een verteerend vuur
is. Men maakte affchutzelen rondom den berg, om
tot een verhindering voor de vermetelheid der
menfchen te ih-ekken , die God van te naer by wil-
len zien.

Mofes klimt op den bergh. Vers. 20.

(3.) De derde dag begon nauwlyks te verfchynen,
als wanneer men op de hoogte van den berg een
fchriklyk gedruis van blikzemen eü donderilaagen
hoorden; eenduiitere wolk overdekte dezelve ; uit
den boezem van deze wolk kwaamen weerlichten
uit, die van alle zyden flikkerden ^ en eeii zoort
van brand in 't midden van de lucht vertoonden. Het
geluid der bazuinen wedergalmde , de aarde beefdé
onder de voeten der Ifraëliten, die door een zo ont-
zachlyk gezicht uit hun tenten niet durfden treden.
Mofes klom alleen op den berg; maar hy daalde aan-
ilonds weer neder, om nieuwen raad aan t volk te gee-
ven , bevreeit > dat zy de paaien ,· aldaar geilek,
voorby gaande , zich aan de toorn Góds mochten
bloot ilellen. Hy wilde niet dat dit feeil noch door
de zonde, noch door een Voorbeeldelyke ftraffe van
zyn volk geiloort wierd.

XX. HOOFDDEEL. Vérs. 1.

Hy ontfangt de }Fet.

( 4.) Mofes ontfing deze heilige Wet van God, wef-
ke tot het einde der eeuwen de richtfnoer van Gods
dienft , en reden der menfchen weezen moeft. De
plechtigheden van de wettelyke huishouding moeiten
vernietigt worden door de Komft van Chriilus, die
dezelve vervult heeft, maar de tien gebood en blyven
beilendig. Men heeft veel overeenkomfttulTchende
openbaaring van 't Euangelium en die van de Wet ge-
vonden. Maar dezelve is zeeri verfchiliendf. Hoe·-
daanig zalmen den berg Sinaï met dé hooge kaamfer,
daar de Apoftelen vergaadert waaren , vèrgelyken
en die zachte wind, die op hun blies, mét het ge-
druis der donderflaagen en blikzemen, ofte wel, de
redenkavelingen der Apóilelen met de bazuinen, die
wedergalmden. De huishouding van 't Euangelium'is
veel zachter, als die Van de W et ^ maar de ilraf dier gee-
nen , die dezelve fchenden, is zoo veel te fchriklyker.

Vers. 18.

Het volk kan de tegenwoordigheid Gods metverdraagen.

(5 .)DezeWet wierd vyftig dagen na den uittocht uit
Egypten gegeeven, vierhonderd en dartig jaaren na

DUS.

de beloften aan Abraham gedaan j en het 244S jaar na
de Schepping des waerelds. De verfchyning was zö
fchriklyk , dat het volk de heerlykheid van een te-
genwoordig God niet meer kunnende verdraagen»
uitriep: Dat de eeuwige niet meer tot ons fpreeke. Εή
verzogt dat Mofes met zyn beveelen mocht belaadeii
werden. God, om zich naêr de zwakheid van dat volk
tefchikken^ vertrouwde hem dezelve. Daarom is
dat men hem het hoofdfchrift van Middelaar gegeeven
heeft, en hy is daar door het voorbeeld vanChriftuSi
den Middelaar van't Nieuwe Verbond, geworden-
Het zoude voor het meefte gedeelte der meiifchentö
wenfchen zyn , dat God meenigmaal tot hen fpraki
het gedruis des donders zoude mooglyk voortbren-^
gen, 't geen de heiligheid der Wetten niet kan doen·
Het hart zóude véïmurwt zyn door de teekenen van
zyn tegenwoordigheid, de vreeze , welke deze ont'
roering zoude veroorzaaken , zoude heilzaam zyn·
Warit de vreezé is het beginzel van de wysheid. In
den grond , byaldien de rookende4)erg niet meef
voor onze oógen is, zo gy lieden aan 't brandende
vuur, de draaywind^ de duifterheid, het onweerί
nóch het fchriklyk gedruis niet gekoomen zyt»
't welke den geenenj die 't hoorden, verplichtte
te zeggen, dat het woord tot hun niet meer gS'
fchieden mocht. Zyn wy tot den berg Sions ge'
koomen, tot dfe Stad van den leevendigen God»
tot het heemelfche Jerufalem, tot de vergaadering
der eerftgebooréneii , wiens naamen in de heemelen
^efchreeven zyn, by God die de Rechter van al'
es is, tot Jeius den Middelaar van't Nieuwe Vef
)ond, en tot het bloed van de befprenging, dat
3eter zaaken , als dat van Abel uitroept. Zyt dan
oplettende, dat gy het iiiet veracht.

üI Τ L Ε G G ING

FAN DE XIK AFBEE LDING*
Mofes oiïtfangt dé Tafelen van de Wet.

Daar Aar ons gulde Kalf als ïfrels afgod praalt y
PFord Mofis hart ontroert ten berg af neêrgedaalt »
Die if^et en Tafelen verbryzelt voor zyn voeten»
En't heilloos Kalf verbrand, dat Ifrels God onteertf
'tGeen*t dorflig joodfche volk infwelgende vérteert,

Jerwyl drie duizenden dooft zwaard diengrouweibóeU^'^

XXXL HOOFDDEEL. Vers. 18. I
Mófes ontfangt dé Tafelen van de H^et.