j^E Jooden hebben nooit in hun ordening van de HeihgeSchrif-
tuur de boeken ontfangcn, die men genieenlyk de Apocryphen,
Γ Deuterocanoniken nocmt.Dit is een waarheid, waar omtrent men
Vereen komt, en waar van men de redenen zoekt, om dat de Jooden
^ eerfte bewaarders der Oraculen van God xynde, en de boekhande-
aarsderChriilenen, gelykthet, dat men in het Oude Teftament voor
o^^n Goddelyke boeken als de geenen, die zy ons geeven, moet erken-
't Geen men daar boven waarfchynlyk zegt, om deie zwaarigheid
^gteneemen , is, dat de ordening der Schriftuuren,doorEfdras op de
^^derkomtt van de Babylonifche gevangenis zyndegcilooten geweeft,
Werken, welke zedert dietyd voortgebracht geweeftzyn, daar
1 niet hebben kunnen koomen , noch daar een gedeelte vanmaaken :
^^eel te meer, om dat de Hebreeuwiche taal zeer vcratadertzynde,
daar niet meêrvan bediende, om daar in boeken zaamen te
«ellen. Onderwylen, gelykGod volherdde, om het Opperhoofd van
^ ^^geflacht te zyn, heert hy't zelve altyd mannen verlchatt, bekwaam,
hun gefchiedenis te fchryven. Daar is weinig aan geleegen, dat
i^^n die menfchen Schryvers of Propheeten noemt. De naam doet
tot de zaak; het voHlrekt dat zy het talent ontfangen hebben, 't
elk hen noodig was om te fchryven.
ï %aldienmen denavorfching vandezeftellingoverde ordening der
J'^oden wilde maaken, en over de ftofte waar uit zygefprootcn is,
j^tidernen daar veel gcbreeken vinden. Eerftelykweet men niet dat
^«tas daar van de uitvinder is. 't Is een zuivere giffing, Welke niet
het getuigenis van eenige ligtgeloovige Jooden is gegrond, en
'er achtbaarheid de geenen niet kan misleiden , die hun ftyl en
^^^fkteeken kennen.

5 ydras geeft zich den lóf van eennaarftigenzeerervaarenSchryver
/• de Wet, welke hy aan't volk uitleide, geweeft te zyn. Maar,
ms volftrekt niet omftiande te houden, dat de Boeken van Mozes
alle de anderen, die het 1 ichchaam van de Schriftuur zaamen ftellen,
erlooren geweeft zyn noch dat Efdras dezelve herftelde, en daar
een nieuwe ordening maakte. DeZeonderftelling volgende, die
®3arblykelyk valfch is, moeft men alleen aan Efdras de geheele Heilige
^chriftuur toefchry ven, om dat hy daar van de waare en eenige Schry-
ïoude zyn. Is daar geen bedrog in Efdras, of in den geenen,
ons hedendaags de Boeken van Mores, endievanSamuel, onder
ρ i|n?-am dier Heilige mannen voortbrengen; zoo't waar is, dat het
g^Qras alleen is, die dezelve zaamengeftelt heeft; en geeft dit bedrog
^en plaats aan de goddeloozen om ons te befpringen, wegens de
^enkbeelden, welke wy van dc Heilige Schriftuur hebben; Efdras
een bedrieger zyn, aan een oneindigheid van anderen gelyk, die
^ groote naamen bedekt hebben, om meer vloed aan hun boe-
u^jegeeven, en diehooger gefchat 2yn, wegens de kunft, diezy
fch ' ^^ Alouden na te volgen, om onder hun

Y^^'^uw te verfchynen. Want, alhoewel men zeggen kan, dathyge-
'gt heeft, 't geen de aloude Schryvers nagelaaten hadden, moet
°flderwylen daar tocvlugt tot een wonderdaad hebben, waar
Qf^ï^ den Heiligen Geeft aan Efdras geopenbaart heeft, 't geen Mozes
jgjj^i^uel gefchreeven hadden, en dat dezelve uitvoerlyk zyn hand ge-
1 heeft; ten einde, op dat hy zich niet zoude misleiden. Maar ,
Sch daar is bedrog, met aan die fchriften de naamen der

nryvers^ die dezelve niet zaamengeftelt hebben, te geeven. Daar Is
^j^^Waarfchynlykheid dat den Heiligen Geeft dc leugen bekrachtigt,
"Jeze bedriegende onderftellingkan aan God niet toegefchreeven
Orden; men kan dezelve zelfs niet doen, zonder de Godsdienft te
gj^etzen. 't Geen de Jooden tot voordeel van de groote Synagoge zeg-
§ Welke de Heilige boeken onderfcheid, en aande Joodlchekerk
Ordening der fchriften gaf, diezy kezen moeft, is niet anders ge-
als op het getuigenis der Rabbynen, gewent zynde te zeggen,
J^s Waj j^gj^jj, geeft komt, zonder zich met de waarheid te be-
^^len. De Chriftenen nu zo 'lange tyd de fpeelpop van de Rabbynen
Weeft zynde, om dat zy Hebreeuws fpreeken, moeiten zich ontne-
en zien, dat de menfchen, die hoejoodfchzyzyn, dietyden
^.Zoverre afgeleegenc eeuwen beleeven, waarvan zy fpreeken, en
een wonderbaare vryheid geeven, om tot voordeel van hun
te zeggen, 't geen hun inbeelding hen verfchaft, niet veel
d^^" S^looit zyn , als de Chriftenen gemeenlyk vernuftiger zynde,
te ^^ daaden 'inheur waare oorfprong beoeftènen. Zodezegroo-
bgt-'^^'^S^g^i waar van men menigmaal fpreekt, van de tyden van
de J'^^S^'^chiktgeweeft was;Haggai, die alstoen propheteerde, zou-
dao"'^^ dezelve zyn Fropheticn gefchikt hebben, ten einde, op dat zy
Scheidsman of Rechter mocht zyn , en by gevolg het Opper-
aatip herfchikking weezen. Onderwylen hebben wy alreeds

U^gT^^erkt, dat zonder eenig gewag van de opper Richter-ftoel te
all r" in de ftofte van den Godsdienft, zy aan Zorobabel, Jofua en
tro j^^enigte, dc beveelen, welke God haar gegeeven had, toever-
•intv · ·" vergaadering zomtyds zaamen van hondert

Ε^ίαΓ"^'® Pcrzoonen,enmen brengt dezelve zomtydsl weder tot het
1 Van twaalf. Aaniionds ftelt men daar Nchemias,Daniël,Zacharsa,

Haggai, en om dit uitwerkzel ontrooft men alle die van God inges
blaaze menfchen de gaave van Prophetie, die God hen tocgeftaan had j
om dat men eens blyft, dat daar geen Propheeten in de groote Synago-
ge waaren; dewylzyvan menfchen, die do.or den Heiligen Geeft be-
zielt waaren, ontbloot was; Het valtmoejelykte begrypen, hoedaa-
nigEfdrasdaar van het Opperhoofd was; en het isnoch moejelyker
zich te verzeekeren, dat ïy een opperfte achtbaarheid had om de Orde-
ning zaamen te ftellen. Men geeft ook niet een eenig bewys, dafde-
ze vergaaderingeen diergely ke bepaaling gegeeven heeft; en men grond
dezeftellingniet, alsop waarfchynlykhedenen mooglykheden.

Men neemt daar door alle zwaarigheid niet weg; want „ degefchie*
denis van Judith is geplaatft ten tyde, dat Manafle van Babyion weder
gekoomen, te Jerufalemregeerde. Efdras, noch de groote Synagoge
konden onbewuft zyn van een zo verzettende heerlyke uitkomften ge-
fchiedenis voor het geflacht. Men kan niet meer zeggen, dat de Joo-
den, ziende dat de inblaazing van deu Heiligen Geeft inmiddels itei·
dert de gevangenis bad opgehouden, en dat de Schryvers, diezedert
dietydgeleeft hebben, niet anders als door de dochter van dej1em^Q~
leid waaren deze laat-fte fchryvers inde ordening niet fteldcn, orrt
dat zy oneindig minder de dochter van de ftem waardeerden, als de
andere zoorte van inblaazing. Want, zonder het onderfcheid van de
elf onderfcheidentlyke trappen van inblaazing te onderzoeken, die de
Rabbynen inbeelden, noch dez.e dochter van de ftem, welke een van hun
harifendroomen is,moet de gefchiedenis van j adith gefchreeven geweeft
zyndoor den Hoogenprieiter Joachim, die mede onder ManaiTeléefs
de, en die geenen zelfs, die veel laager afdaalen, ftaantoe, dat zy^
geduurende de gevangenis verfcheenen is, om de Jooden in hun ban-
lingfchap te vertrooften. Efdras moeft dit werk gefien hebben, in Ghal-
dea ofte Jerufalem, en hy zoude het in zyn ordening, zohydaareeu
gehad hadde, of by aldien hy het boek van den H. Geeft ingeblaazen te
zyn, geloofd had, ingeilooten hebben.

Tobias was mede geftorven, meêr als tachtig jaaren j vöordat de
groote Synagoge aan deze begeerde ordening der Schriftuuren werk-
te. Hy moeft daar in dan niet vergeeten geweeft zyn. Het is wel ge-
dwongen toegeftaan, dat dit H. boek de kennis van Efdras ontvlucht-
te, omdat hyaltc zeer doordezaakcn van't volk belet was, 'twelk
alstoen zich weder iii Jüdea begon vaft te ftellen, omzohaaftigalle
<ie gefchiedeniilen van zyn geflacht weder te verzaamelen. Het ant-
woord kondetoegelaaten worden, zo daar niet gehandelt wierd, als
om een lichchaam van de aloude Gefchiedeniilen zaamen te ftellen, ge-
lyk als de gefchiedenis van Byzance, ofhet lichchaam der gefchiede*.
niilèn van Vrankryk, door de Heer du Chefne verzaamelt^ Maar f
handelende van een Heilig bock , 't welk God had voorzegt doof zyii
geeft, en 't welk tot een richtfnoer kon dienen tot het geloove van't
volli ,zo konde Efdras geen gewichtiger zaak als deze in 't hoofd hebben j
dezelve God , die hem den ftyl van Mozes deed wedervinden, en de
Schriftuuren der andere Propheeten, verliet die hem inde gefchiede-
nis van Tobias. Wyders , Efdras was de eenigfte niet, die aan de or-*
dening werkte; en die twaalf, zeftfg, of honderden twintig Geleer-
den , waar van men de groote Synagoge zaamenftelt, die moogelyk
alle geweeft waaren op de plaatfen, daar het boek van Tobias zaamen*
geftelt was, kondendaarvannietonkundigzyn.

Het is niet waar, dat het de groote Synagoge is, Welke door haar
gezag het getal der Heilige boeken heeft gcilóoten. Men zoude een
diergelyk Raadsbeftuit niet kunnen te voorfchyn brengen, en het is
gemaklyk ftaande te houden, dat daar nooit een geweeft is. Maar, de
ordening der Joodein is door een eenvoudige en natuurlyke wegge·'
maakt. Zedert Mozes tot aan Malachiasziet men een lange ileep
van Propheeten, die hide^^Kaam Gods Cpraaken^ en zich van een Hei-
lige inblaazing beroemden. Men onderzocht die Propheeten door drie
onderfcheidentlykemerkteekenen. Ten eerften, door de overeenkom-
itevanhun leering met die van Mozes. Ten tweeden ^ door de rei·'
nigheid van hun leeven. Daaruit fpruit, dat men meêr moeite heeft,
om de Schriftuuren van Ezechiel en Daniël te ontfangen, die in dé
vreemde landen, en aan 't Hof van Afgodifche Vorften gewoont heb-
ben , om dat men zich inbeeldde, dar het leeven der ongeloovigen aan
't Hof veel zachter en minder ftrengwas, als svel dat van de Prophee-
ten van den levendigen God weezen moeft. Ten derden , maar, al-
hoewel men deze twee merkteekenen den Propheeten afvorderde, was
onderwylen de vervulling hunner voorzeggingen het aller^^eekcrfte ea
gewoonlykfte teeken hunner Godlykheid. Men verbond zich niet be-
sommertaandeHebreeuwfchetaal, als of dezelve de beteekenis van
een Heilig boek geA^eeft Was:dewyl men de ChaldeeuWfche uitdrukze-
len en fty'l van Daniël ontfing; maar, meahad achiiiig voorde verboi-
gene waarheid j welke zyoncdekten.

Dc Propheeten maakten drie zoorten van voOrzeggingefi ; de ee-
ne, welke op de komft van den iMeflias, zvn geboorte, zyn dood,
enzynRykzag, die was te verre afgeleegen, orndc valfche en waa^
re Propheeten te kunnen onderfcheiden. Maar ^ zy'voorzeiden aani
dellyken vanSamaria of Jerufalem de onheileB, waar mede zyge-

A dreigt

ε s d r α s

4

inaaketi, en ïiOgtans gafde Wet deze bediening niét,
als aan de Leviten en de Prieilers. Al het volk^ zegt
by, blies op trompetten; maar men hoordé dezelve
nier, ter oorzaak van 't gefchreeiiw en 't gezucht dier
geenefi, die den ouden Tempel beklaagden. Onder-
wyleil konde het getal der oude mannen, die dezelve
gezien hadden,en weenden,niet a-Anmerklyk genoeg
zynsomhet gefchal der trompetten,door't gantfche
Volkgeftooken^teovertreifenv By aldien het volk op
dit wydlugtig geraas doof was, hoorden de inwoon-
ders van Samaria zulks, alhoewel zy daar zeiUen my-
len van afgeleegen waaren De waare Efdra heeft de
zaak natuurlyker verhaalt, alleenlykhet gerucht daar
van in Samaiia doende overvliegen.

ÏX. Η O O F D D Ε Ε L. Vers ^o.

(3.) Het Feeit wierd geheiligd door de leezing vaii
de Wet, en gevolgelyk gaf zich het volk, door haar
Hoofden verlof gegeeven, aan de vreugd over; men
fprak niet als van gailen en braiïen; de Ryken deeden
zulks met vreugde, en zy bedachten den armen,aan
wie men ichootels zond, teneinde, op dat de geeft
en 't lichchaam gevoed zynde, d'eene door de Wet,
die men voorgeleezen had, en ^t andere door de uit-
gedeelde fpyzen, al het volk d'Eeuwigen God in
lichchaam en geeft zoude looven.

uitlegging

νΑΝΊ)Ε XCV. JFBEELT)ING.

Gods tolk z>iet d'ovengloed om hoog am 's Hemels trans,
Ene en bedrukte VroW^ heflrxalt metheldWeglms,
Op aarde neergedaalt, al kUagend' oplvAarts fireeven,
HjfpeltMeffiaskomfitottreofivan'tjöod'sgefiacht^
Wyl d'Arend door een L ceulv in Zee Ti^erd omgebracht,
En een vuurfpi^end held Gods vyand brengt om 't leven.

AMbrofius\ii!Av^.é. achting voor het vierde Boek
van Efdra, in welke anderen niet alsdroomen
en gezichten gevonden hebben. Hy bediende zich
daarvan, om te bewyzen, dat de zielen na de dood
beftendig bleeven , en dat de geflachten in het Ver-
bond zouden treden, wanneer de Meffias verfchynen
zoude ; en om de bewyzen, die hy uit dit bevel trok,
ineer achtbaarheid by te zetten, hield hy ftaande^ dat
deSchryver deze waarheden niet als door een God-
delyke openbaaring gekenthad. Cyprimus, een lan-
gen tyd voor Ambrofms, had een plaats van Efdra
iiangehaalt, om een zaak te betoogen j welke men te-
genwoordig voorvalfch aanziet, zulks is de afnee-
ming van de waereld, door Imr ouderdom veroor-
zaakt , in welke de dieren, planten en elementen
verfwakken, en haar kracht verliezen.

Hieronimus verwieφ opentlyk dit boek, welk
Figilantius, een van zyn tegenftreevers, tegen het
gebed voor de doodeii aanhaalde. De Roomfche
kerk heeft daer wel eenige fpreuken uitgetrokken ^
welke zy in de zingende Miiïen op Pinkfterfeeften,
of om de Lofzangen der Martelaareijte vieren, inge-
ilooten heeft. Onderwylen ontfangt zy 't zelve niet
in haar ordening der Schriftuuren. Inderdaad, de
Schryver neemt valfchelyk den naam van Efdra aan,
waar mede hy arbeid om zich te verweeren, en de o-
penbaaringen, die niet altyd met het geloof overeen-
koomen, als Goddelyke verkoopt.

Het eerfte gezicht,'t welk deze Schryver had, was
dat van den Engel Uriel, die zich voor hem vertoon-
de , inhetdertigfte jaarvanhet inneemen van Jerufa-
lem. Dit volftrektjom te bewyzen,dat dezeSchryver
de waare Efdra niet is,waar van hy den naam ontleent
heeft, om dat, by aldien hy alreeds over de ongeluk-
ken van Jcrufaiem geklaagt hadophetdartigfte jaar
iv. boe k.

van haar verwoefting, zoude zy niet meer als veertig
daar na in haar kracht kunnen geweeft zyn, om aan
haar herftelling te arbeiden.

IV. HOOFDDEEL. Vers 7·
Gezicht van een brandende oven.
( ïO De Schryver weende bitterlyk over de HiW"
pen van de Kerk, en de voorfpoed der godloozèn»
omdat hy wegens dit gedrag Gods zich zelvemec
geen redenen konde voldoen. De Engel Uriel deed
twee zaken, ten einde, om zyn dwaaling te verbeete-
ren. Eerftely k beval hy hem 't vuur te weegen ^ ^^
wind te meeten, en den verftreeken dag te herroe-
pen : Efdra begreep lichtlyk, dat men hem onmoog-
lyke zaaken afvorderde. Daar was't, dat den Engel
hem wilde geleiden, om hem te leeren, dat, by al*
dien de menfchelyke reden genoegzaam bepaalt was
om de natuur der voorwerpzelen, die in onze zinnen
vallen, niet te kunnen begrypen, en waar van zy
hevig aangedaan zyn, zo kan men niet willen zonder
buitenfpoorigheid den Heemel meeten, de paaien
van het Paradys kennen, noch de geheimeniflen van
den oneindigenGodnafpooren. Ten tweeden, om
zyn voorfchrift te voltrekken, vergelykt hy de zon-
de by het zaad, dat men in den boezem van de aarde
werpt, 't welk na verborgen gebleven te zyn, by naar
een oneindige overvloed van kooren-aaren en zaad
voortbrengt; de godlooze zaait zyn zonden; onge-
lukkig zaad, 't welk, na verborgen gebleeven te heb-
ben , en uit den boezem voortfpruitende, hem een
fchriklyken oogft van onheilen en fmarten voort-
brengt.

V. Η O O F D D Ε Ε L. Versi,

Vernietiging van het Geloove.
(x.) 't Is waar ^ dat daar een lang uitftel van ftraf
voorde godlozen is, en dat deze algemeene en open-
baare ftraf niet zal gefchieden als in het einde van de
waereld. Efdra was daar van door den Engel verwit-
tigt, die hem de teekenen gaf,\vaar door men de laat-
fte toekomfte van Gods Zoon zoude kennen.Hy
hem de Waarheid fien met een fluijer bedekt, welk^
de waereld verliet,om den Heemel in te vliegen, om
dat in de laatfte tyd de dwaaling end^onweetend-
heid een naare duifternis over de aarde zullen fprei-
jen. De loogen moet zegepraalen, en het verdrukt
geloof zal in alle plaatfen een fchuilplaats zoeken»
zonder de zelve te vinden. De uitverkoorenen zeli^
zullen verzoeking lyden , en zy zouden vallen, ^^
zulks mooglyk was.

Het Ryk van den Meffias. Vers 6.
(3.) d'Engel ftelt onder het getal der teekenen
Zon, die de nacht zal verlichten, en de Maan, ^^^
driemaal daags zal verfchynen/ hy voegt'daar ie.tj
wonderbaerlyks by, waar van de verftaanbaarhei"
niet gemaklyk is te ontdekken, om dat hy ftaand^
houd, dat het bloed uit het hout zalvloeijen. Zulks op
het Kruis van lefus Chriftus toe te paffen, waar vaf»
dat dierbare bloed geftroomt heeft, 't welk tot d^
verloffing der menfchen gedient heeft, zoude zyn ei-
gen gedachten aan den Engel gegeeven weezen ? ^^
zy zouden niet redenmaatig zyn, om dat her bloe^
van Jefus een langen tyd voor zyn tweede toekoinl^^
gevloeit heeft. Men moet zulks liever onder de on-
gehoorde wonderdaaden reekenen^ die gelykvor-
mig, door welke men, de flem uit den fleen voortkoo'
mende., zal verftaan. Figuurlyke uytdrukzelen,die al-
leenlyk beteekenen, dat de ongehoorde wonderdaa-
den als dan meenigvuldig zullen zyn. Het gelykt 01

hy eerder het Ryk van den Zoon Gods voorzegt^ on-
der-

τ Ö Β

<ierwy zendè diit men dié geen 7ién regeeren,
^^'aar op het volk de minite hoop niet gehad hèeft.De
^>nbeilendighedenende ellende van Gods Zoöndee-
hem by^t volk verwerpen,in plaats van haar hoop
^P te rechten, en als God van Heemel en aarde aan-
S^öeeden te werden.Deze Schry ver heeft nöch klaar-
der van den Meilias gefprooken ^ dewyl hy gezegt
heeft,dat Jefus ten einde van vierhonderd jaarenzoii-
^everfcM ^nen, en dat in die tyd de Chriitus zoude
i^erven. Maar, zyn voorzeggingen zyη met zo veel
i^genftrydige zaaken vermengt, dat het moèjelykis
dezelve met de uitkomftzaamen te voegen.

XI. HOOFDDEEL. Vers i.
Gezicht van èen Arend, die twaalf vleugelen heeft.

(4.) Men zal mooglyk niet minder moeite heb-
ben , zo men het gezicht van een Adelaar, die t waalf
vleugelen had > op het Roomfche Keizerryk wil uit-
leggen of toepalTen; uit deze vleugelën kwaamen
veeren, en kleine hoofden, die eenigeft tyd
regeerden,en vervolgly k in ^t gezicht van den Leeuw
Verdvyeenen, d'Adelaar wasde laatite der dieren, die
God had laaten zien, en de heerfchappy der Roiny-
i^en, zo natuurlyk door den Adelaar, die zy in huli
iiaam voerden, afgebeeld, is de laatfte van allen. Zy
heeft over de aarde geheerfcht, al de volkeren door
haar gewelt,en uitbreiding van haar Ryk in een deer-
lyken Haat gebracht. Van het overfchot van dit Ryk
^yn een groot getalKoningen gefprooten, en andere
kleine Vorften, die na hun hoofden geduurende ee-
ïiigen tyd opgeitooken te hebben, verdweenenzyn.
ï^indelykdeze heerfchappy is geheel vervallen, en
«iaar van zyn niet als geringe voetftappen overgeble-
ven.

XIII. HOOFDDEEL. Vers^.

Hervorming van den Wind in een Man,

(5·.) Ten laatften verhaalt Efdra, dat hy een wind
^ag, die uit de Zee opkwam, en in een Man veran-
derde. Deze man, die noch fpeer noch waapenen
had, maakte een wonderbaare menigte van vyanden
door een wervelwind van vuur > welke uit zyn
J^ond kwam,door de onweeren, die zyn tong voort-
bracht^ en een wind van vlammen met vuur en on-
teer vermengt. Na deze nederlaag riep de overwin-
naar een andere menigte van vreedzamer mannen,
^'aar van de eene luitig en vernoegt was, terwyl de
'droefheid enfmart op het weezen van d'andêren ge-
naak w^as. Dit alles verbeelde het einde van de wae-
^^It, alwaar God zyn vyanden verftroojen zal door
t geblaas van zyn mond, en de uitwerkzelen van
^yn almachtigheid ; hy zal gevolglyk de uytver-
koorenen roepen ^ die hy deelgenooten van ^t ge-
^'ak en Eer zal maaken. Deze denkbeelden zyil
"^^el netter als de voorgaande ; onderwylen kan

JJ^en dezen Schryver niet verontfchuldigen eenige
^aalingen met de waarheid vermengt te hebben.
% vermeent dat alle zielen in eenige, ik weet niet
^elke , wooningen opgeflooten, het genot van
^^ gelukzaaligheid, tot aan den Dag des Oordeels
het einde des waerelds, verwachten. Daarom ver-
S^ly kt hy dit Oordeel by een cirkel ^ waar aen men
'^Och begin noch einde ontdekt, om dat alle zielen in
^n zelve dag voor God verfchynende, die genen die
^od van den aanvang des waerelds gefchapen heeft,
^ndie alreeds reekening hunner daaden gegeeven
Rebben, niet gelukkiger zyn, als de laaft gekoomene.
^^^ is de plaats, óitJmbrofms aangehaalt heeft: ik
^eet niet, of hy de gedachten van dezen Schryvef
^oor de gelukzaligheid der zielen aangenomen heeft .

i Α , ....... j

Maar, wat meer is, Efdra Beeldde zich in dat het oor-
deel en het einde des waerelds veel eer zoude kóo-
men ; de Engel zeide hem dat de geduyrzaamheid
vandèwaereldintwaalfdeelenis verdeelt gev^i^eefl:,
waar van aireede tien en een half, toen hy fchreef
verloopen waaren. Deze uitreekening volgende,
möeft de waereld 5-00 jaaren of daar omtrent i na des
Engels openbaaring aan Efdra eindigen. Deze Schry-
ver , die een langen tyd voor Jefus Ghriftus heeft ge-
leeft j heeft zich dan zeer misleid, en moeft zo een
tailelyke dwaaling onder den naam van een Engel
niet hebben voorgëdraagen;

uitlegging

VJNVÈ XC^L JFBÉ Ε lading,
Tobias door zyn Vróuw bèkeeven.
Tobias, die in^ β aap het oogenlicht verliep,
Verz,end z>yn Zoon, die z,ich tot Reisgenoot Oerkieft ^
Oen-EngelRaphd'elin-Afariasi^e'efei} ^
Hy 'vangt een vifch op reis, dAur hy de gal helpaard,
Trotiivt eenmtheemjche Vrmi»,,en keert naafsVaders haard;^
Om door dit ingeland 's mMs blindheid tegeneez>en.

II. Η O O F D D Ε Ε L; Veh 13.
( i,)'""|^Obias leefde onder de regeering van Salma-
X naffer, die hem met een groot getal van
Jooden in AiTyrien overbracht, alwaer hy eeii gaar-
kok was i terwyl zyn vrouw de koft won met voor
de lieden van aenzien te werken. Hy verdroeg een
wreede beproeving door ordre van Sennacherib, die
verplicht geWeeft zynde de beleegering vanJerufa-
lem optebréeken, toornig op dejooden ^ weder-
keerde. De vervolging ontitak zich, men hing en
onthalsde onbarmhertig alles, dat in handen van den
invorderaar verviel, en men liet de lyken onbegra-
ven. Tobias, die deze wreedheid tegens zyn mede-
vaderlanders geoefFend niet konde verdrageil, had
de barmhertigheid Van dezelve te begraven; men
bracht zulks den rechter aen, 't welk hem verplichtte
zich tot den dood van dezen Vorft te verbergen. Hy
verzeekert dat een Engel hem gebood zyn gevallen
zo wel als die van zyn zoon te fcfchry ven, en men
vermeend ^ dat wy tegenwoordig dat verhaal, door
de hand van Tobias zaamengeftelt, noch bezitten.
Ik weet niet of men zeggen kan , dat dit gefchrift
het waare van Tobias is om dat het oorfprong^
lyke in 't Chaldeteuws gefchreven is j en het waer-
fchynlyk Is dat den duden Tobias, die volkoomen
Hebreeuws verilond, w^elke zyn moederlyke taal
was, dezelve voor een vreemde eigenfchap zoude'
geilek hebben : zommige geeven aan dit klein werk
drie Schryvers, Tobias de Vader en Tobias de Zoon,
en een vreemdeling, die daer 't geen den dood dezer
twee mannen aangaat, bygevóegt heeft, die Odon
Abt van Clugnials welgeluk^a'aligenhQh^-n.dekheeft.
De Hebreeuwfche Exemplaaren, die men ten geta-
. Ie van drie heeft ^ zyn van eikanderen zeer verfchil-
lende, en noch meer van het Latynfch gefchrift, dat
Hiefonimus in een dag geheel zaamenitelde, door
middel van een Jood , die hem de beteekenis der
Chaldeeuwfche bepaalingen uitleidde. De Jooden
hebben ft zelve in den rey van de Schriftuur niet ge-
fchikt, en de oude Kerk, die de leezing van 't zelve
toeilond, reekende het zelve niet onder de reeks der
Goddelykingeblaaze boeken. Hieronimus verzee-
kert ons daer van.

Tobias wierd door een zeer bo^efigemeen toeva!
blind. Op een zeekere dag dat hy vef moeit was door
de behandeling van een lyk, dat hy üit barmhertig-
heid ter aarde beftelt had, fchöide hy zich van 't ove-

Α r ^^

6 TOB

rige gezelfchap, dat by hem ten eeten was, en giilg
dicht by een muur nederleggen, daar zeekere vooge-
- leii, den een zegt dat het zwaluwen waaren. d'ande-
re willen dat het mufchen geweeilzyn, hun neft ge-
maakt hadden: de drek dezer voogelen viel by geval
in zyn openilaande oogen, en verwekte daar onge-
neeilyke vliezen. De heelmeeilers kunnen oordee-
ien, of deze blindheid hem door een natuurlyke oor-
zaak overkwam, en of den drek der voogelen de vlie-
zen op de oogen baarde. Men bevat het niet gemak-
Ivk, maer Tobias verzeekert zulks. Hy had boven
dien 't ongeluk van door zyn Vrouw bekeeven te
worden,in plaats van vertrooilingvan haar te ontvan-
gen; zy berifpte hem gelykalsdievanJob, opeen
manier, die zyn barrnhertigheden fel befprong, waer
voor hy een zo droevige belooning ontfing. De goe-
de man, die op zyn deugden en de goede dieniten,
die hy zyn medevaderlanders bewees ^ zelfs roemde,
wierd door droefheid aan ^t hert geraakt, ziende,dat
hy in plaats van gepreezen te worden, zyn vrouw Hof
tot kyvagie leeverde. Dufdaaniggelooft het gemee-
ne volk dat devoorfpoedaltyd onder heu gevolg van
de Godsdienïl moet zweeven, en dat een ongeluk-
kige Godvruchtigheid valfch is.

V. HOOFDDEEL. Vers 21,
Zyn ζ,οοη vertrekt naer Ecbatana.

( z.) Tobias blind geworden zynde, en aireede
een goeden ouderdom berykt hebbende, befloot zyn
Zoon naer een zeekere ilad Raguel genaamt, in Me-
den geleegen, te zenden, om daar een fomme gelds,
welke hy aldaar aen Gabaèl verilrekt had, af te haa-
ien. Hy zocht een medgezel om hem daar te gelei-
den, en Raphaël zich aangebooden hebbende ^ nam
men hem aan door middel van eendragma, welke
men hem yder dag gaf. Dit is hier een der lailige
plaatzen dezer gefchiedenis, om dat deze leidsman,
door Tobias ondervra^t, antwoordde dat hy Azarias
genaamt was, diedeZoonvan Ananiaswas, en el-
ders, dezelve zaak herhaalende,voegdhy daar by,
dat hy uit den itam van Nephtali was, van het getal
der broederen, die men in Ninive overgevoert had,
ondertuiTchen, was dezelve noch menfch noch Jood,
maer , een Engel uit den Heemelnedergedaalt. De
uitleggers poogen de zwaarigheidwcg teneemen,
met te zeggen, dat het een Engel was, die de men-
fchelyke gedaante had aangenoomen, en die Azarias
kon genaamt zyn, om dat de Engelen aan de men-
fchen de byiland Gods overdraagen, dat hy de zoon
van Anamas^x^is, 't welk de goedheid Gods beteekent,
dat hy uit Ifraèl was, om dat hy God zag, en eindlyk
dat hy uit den ilam van Nephtali, 't welk verwyding
beteekent, was, om dat zyn barmhertigheid zeer
wyd uitgeilrekt was: maar, daar zyn eenzinniger
menfchen,die deze uitleggingen al te fyn vinden, en
die deze leugenen met de oprechtigheid, die van de
Engel en onaffcheidbaar moet zyn,niet kunnen over-
eenbrengen j waar van de reizen op de aarde, en de
verfchyningen nooit zo lang geweeft zyn.

VI. HOOFDDEEL. Vers 4.

Hy vangt een vifch en neemt daar degaluit.

(3.) ^t Zy hoe 't zy, de twee Reizigers belandden
aan den oever van den Tygris, alwaar een vifch, die
uit den vloed opkwam, vaardig was om den Jongen
Tobias in te zwelgen, maar hy trok, door bevel van
den Engel, diehy niet kende , den vifch op't land ^
opende de zelve, en nam daar 't hert, de leever en de
gal uit. Men moeft daar een groot gebruik van deze
ingewanden maakenjwantjbet hart en de leever ver-
i Α s.

brand zynde op de wyfe als reukwerk , verdreef de
duivelen, dusdaanig, dat zy nooit vi^eder verfchee-
nen, en de gal genas de vlieiTen, als men de oogen dei'
zieken daar mede beftreek. Men begrypt niet licht-
lyk de eerile dezer zaaken; Want, alhoewel
gezegt heeft, dat een wortel, door Salomon gevon-
den, en in een ring geflooten, de duivelen verdreef?
en dat Eleazar in zyn tyd daar van een vertoog, in de
tegenwoordigheid van Vefpaiianus, gedaan hadde,
kan men niet begrypen, hoe de duivelen, die geeften
zyn, door de reuk van een kruid , of door de fwaare
damp van een hert uit een vifch kunnen belemmert
worden. De Jooden fchreeven het meeile gedeelte
hunner ziektens de duivelen toe, en zy geloofden
den duivel te verbannen, als de ziekte, door de deugd
van eenig kruid, geneezen was. Maar, hoedaanig
men uitleggen , ^t geen Tobias van de duivelen zege»
die waarlyk door de gal van een vifch verdreeveo
wierden. Ziet hier, hoedaanig de zaak zich toedroeg·

vni. HOOFDDEEL. Vers 4·
nieu-getroudeβ aan op om te bidden.

( 4.) Raguel, bloedverwant van Tobias, woon-
de te Ecbatana, hy had een dochter, Sara genaamt >
die men alreeds zevenmael had uitgetrouwt ,zondei'^
dat het huuwlyk ooit voltrokken was geweeft.
weet niet, of de duivelen over de vooripoed der ge'
lieven nay verig waaren, of dat zy uit loutere kwaad-
aardigheid dufdaanig handelden; immers zy brach-
ten alle haar nieuwe bruidegoms om 't leven. Tobias»
by zyn bloedverwant gekoomen zynde ^ wasilout-
moedig genoeg om zoo een verfoeide dochter te
trouwen, hy floot zich met zyn bruid in zyn kaamer»
welke hy veφlichtte zich haaftelyk op te rechten 0171
God te bidden. Hy deede ter zeiver tyd het hart van
den vifch verbranden, 't w^elk hy mede gebracht had?
waar van de rook den duivel zodaanig lailig viel, dat
hy niet dorfde verfchynen, noch de minile hindernis
den bruidegom aandoen. Den Engel fchryft deze
vlucht des duivels den vifch toe, de een vermeent?
dat de rook alleenlyk het teeken was, op welkers te-
genwoordigheid den duivel de wilen't vermoogei^
Gods kennen moeft, welke hem verplichtten af te
wyken. Anderen zeggen, dat de duivel gemeenly^^
afwykt by geleegendheid van zeekere teekenen, oiW
de lichtgeloovigheid van de volkeren te beveftigeo r
en het denkbeeld, 't welk zy van zyn macht hebbeiï'
om hen te plaagen. Anderen, min handelbaar, fchik'
ken deze uitdryving van den duivel door middel va»
planten en kruiden, of door den rook, onder den re ƒ
derverteüingen, die men op een anders geloof op'
veilt. De gefchiedenisfchryver van Tobias kan dit
tuflchenmiddel aan zyn gefchiedenis gehecht heb-
ben , om dezelve wonderbaarlyk te maaken.

IX. HOOFDDEEL. Vers. 13-
Tobias verkrygtβngezigt.

C5:.) De jonge Tobias, een vrouw gevondei^
hebbende, zorgde voor zyn geld; doch in plaats vafl
naar Rachuel te gaan, en 't zelve in te vorderen, vet'
noegdehy zich, den Engel derwaarts te zenden, tei"'
wyl hy de zoetigheden van zyn huuwlyk fmaakte.
bewaarder van ^t geld betaalde in gereede penninget''
d^ngel wedergekoomenzynde, hernam men aaO'
ftonds de te rug reis naar zyns vaders huis; men
daar zeer verwondert menfchen te zien aankooir)^*
die men al over langen tyd geloofde dood tezyn. ^^^

vreugde van den ouden Tobias was zo veel te giOO'

ter, om dat hy het gezigt door de gal viin den vi^^ *
4ie men aan den oever van den Tygris gevonde^

8 J U D

in het boek van Jiidithde Phraortes van Herodotus
isjdie zich door verfcheide veldilagen beroemt maak-
te. Maar, daar is een aanmerklyker zwaarigheid, als
die van de verandering der naamen;want de Gefchie-
denisfchryver van Judith verzeekert voor dev^^aar-
heid^ dat Arphaxad Ecbatana overmeefterde. On-
dervvylen is het onwederieglyk, dat deze groote ftad
door Dejoces gebouvvt geweeil is. En men zift de
Griekfche bepaaling verkeerd elyk, als of de Gefchie-
denisfchry ver alleenlyk aangeroert had,dat Arphaxad
eenige nieuwe gebowwen by d'oude toegevoegt had,
want hy maakt wel uitdruklyk Arphaxad de ftichter
van die Stad.

Hy maakt hem niet alleen den ftichter van deze
ftad, maar, hy voegt daar een genoegzaamewyd-
loopiger befchry ving by van de manier, op welke hy
de poorten van zyn ilad bouwde. Hy meet de hoogte
af, welke hy haar gaf. Hy befchryft de toorens, wel-
ke hy op die poorten oprechtte, dusdanig ^ dat men
niet meer twyfFelen kan, of dit groot werkftukis aan
Arphaxad toegefchreeven. Men reedentwift te ver-
geefs over de bepaalingen van den oorfprong, als of
zy beteekenen dat Arphaxad niet anders verricht
had, als de ftad, welke zyn Vader gebouwt had, met
nieuwe gebouwen te vermeerderen, en dat men ver-
plicht was over te zetten, dat άΆ2χpoort en aan dietoo'
rens waaren; want behalven dat de overzetting die
men maakt, geen Godsfpraakis, dewylde fchryver
zich iliprely k van de bepaaüng, 'van deftad te bouweuy
bedient heeft, en van de poorten van de toorens niet
fpreekt, maar van de toorens, welke men op de poor-
ten opgerecht had. By aldien het waar zoude zyn,dat
de Griekze.bepaalingen zouden beteekenen, al wat
men vermeent, volftrekt het deze woorden te leezen.
Arpha:)cad over de Meden in Ecbatanaregeerende, en
aldaar eenftad gebouwt hebbende, welkers muur en 'uan
fteenen van 6 elleboogen groot waaren,om te begrypen,
dat hy daar van eenige gebouwen by de Alouden ge-
voegt niet 'fpreekt^maar wel van den oorfprong en de
ftichting van Ecbatana. Herodotus verzeekert, dat
Dejoces een ilad had laaten bouwen, welke al zo
groot als deze van Athenen was, hy verbeeld de wy-
ze, op welke deze ftad gebouwt geweeft was, en de
verfcheidene verdeelingen ^ waar van hyde laatfte
overgehouden had om zyn Paleis en zyn fchatkaa-
mer te plaatzen. Wyders, dewyl hy 5*3 jaaren re-
geerde , had hy de tyd van een ftad te voltrekken,
waar van hy de grondilaagen in den aanvang van zyn
verheffing gelegt had. De Arphaxad van Judith is
dan de Dejoces van Herodotus, ofwel, men moet
deze waereldfche Gefchiedenisfchryver verlaaten ,
alhoewel men werk gemaakt heeft, van hem als
een geheel zeekere leidsman op dezen weg te volgen,
om dat hy toeftaat dat Dejoces Ecbatana bouwde,
of wel, men moet eindelyk toeftaan, dat de Gefchie-
denisfchryver van Judith zich misleid heeft, en dat
hv de ftichting van Ecbatana aan Arphaxad toe-
fchryft, alhoewel het zyn Vader is, die dezelve ge-
bouwt heeft. Maar, zullis, alleenlyk uit een mis-
ilag, welke de Schryxer begaan heeft, fpruitende^
zoudeongemakiykzyn. De verftandige Vferius,vm
wie men defe vaftftelling kan ontleent hebben, heeft
dezelve beeter t'zaamengevoegt, van Arphaxad de
Dejoces den ftichter van Ecbatana en de Monarchie
der Perfen, maakende, die ten zelve tyde van Saof-
duchin regeerde.

Men heeft noch meeidermoeitejom den tweeden
Verft, die wy zoeken, uitte vinden. Want daar is

I τ H.

geen andereNebucadnezar in deHeilige gefchiedenis;
als die Jerufalem ingenoomen heeft. Het is waar dat
Saofdüchin te dier tyd over Ninive en Babyion re-
geerde ; maar, hoe zal men Saofdüchin in Nebucad-
nezar verwiffelen. Te zeggen, dat men de gemeene
naam der Koningen van Babyion, dewelke Nebucad-
nezar was,genoomen heeft, gelyk Pharao die der E-
gyptenaaren was, zulks is befpotlyk; want, daar is
maar een eenige Nebucadnezar onder de Babyloni-
fche Koningen, wiens Vader Nabopolaffar genaamt
was.

De Kronyk van Alexandryen merkt aan, dat nico
zeide dat Camby fes de Nebucadnezar den 11 was »
waar op Judith een roemruchtige zeege behaelt had.
Africanus, Eufebius, QX\HieronimushéDhQ,nde%é·''
ve zaak voor haar gezegt. Maar, deze twee acht-
baarheden volftrekken niet, om een nieuwe daad
vaftteftellen. Georgius Syncellus wederlegt dezelve
door twee redenen,, d'eene, datCambyfes, die
niet langer als acht jaaren regeerde,Holophernes met
geen leeger in 't 1jaar van zyn regeering heeft kun-
nen zenden: de andere,dat Joachim, die ten tyde van
Judith Hoogcnpriefter was ^ van deze bediening niet
eer als twintig jaaren na de dood van dezen Vorft
bezit nam. Het zy hoe't zy, hy zoude moeten be-
wyzen, dat de Koningen van Ninive en Babylon
alle Nebucadnezar genaamt waaren. Gelyk men
zonder moeite bewyft,dat die van Egypten den naam
van Ptolomeus en Pharao aannaamen. Onderwylen
is 't niet anders als een onderftelling ^ welke zoo veei
tevalfcheris, om dat men alle die Nebucadnezars
voor die van de Schriftuur ^ en in andere afkom^
ften als de zynen ftelt. Mede te willen , dat de
Jooden aan Saofdüchin in hun gefchiedenis den
naam van hun beruchtfte vyand gegeven hebben ^
zulks is den Schry ver van Judith een zonderling^
ftyl toeeigenen ^ om dat hy gefchiedeniffer wy^
de daaden en de overwinningen van deze Vorft te-
gens Arphaxad verhaalt, op dat hy beeter gekent
mocht zyn. By aldien een Gefchiedenisfchryver een
verlofling van de Kerk, onder Nebot gebeurt, zo^"
de verhaalen, zoude hy wel wys zyn, als hy hem
Diocletianus noemde, om dat daar een vervolgei^
van dien naam geweeft is;
Xll HOOFDDEEL. Vers 17.

Het Gaftmaalvan Holophernes en Judith.

Men kent Holophernes niet beeter als Ne'
bucadnezar. Maar, zulks is van veel minder aang^'
legendheid, om dat de naamen van al de Bevelheb-
bers van Aflyrien, tot de laatfte Eeuwen niet over-
gebracht zyn. Deze Bevelhebber, trekkende aan
''t hoofd van een leeger, 't welk uit meer als hondei»
en tachtig duizend man beftond, beleegerde Bethn-
lien, en zich aanftonds meefter van de fonteinen
maakt hebbende, bracht hy het volk tot de ftreog^
noodzaaklykheid van zich over te geeven. Men^^
verweegde zulks te doen. De bepaaling van
gen was beteekent, om de poorten voor de vyande
te openen, by aldien daar geen ontzet kwam,
wanneer Judith, een weduwe van vyftig jaaren
daaromtrent, maar die in zo een bejaardheid
naliet een zonderlinge fchoonheid, bekwaam o^^
liefde te verwekken, te bezitten, zich in 't veld be'
gaf, en befloot Holophernes aan te doen; ^^J^ft
haar zo haaft niet gezien, ofhywierd geraakt.
zoude over een zo bekoorlyke fchoonheid zwaari^^
heid kunnen maaken; men ftaat toe dat Judith f
jaareaoudwas^ maar, wylmen God een

J υ D

doet uitvoeren, om haar op dien dag veel ichoon-
^er te maak en,zoude men zonder twijffel daar by voe-
δρη, dat God, die zyn weegen tot deze uitkomft vaar-
^Jg maakte,zedert een lange tyd het fris gelaat van J ii-
^ith bewaarde, en belette,dat haar fchoone verwe niet
^^rfchoot, ten einde om den vyandly ken Veldheer
te ligt er in liefde t'ontileeken. Die geenen, die geen
willen geeven aan de wonderdaaden, welke
Onreine driften verwekken , zullen in den rei der
^^akkt verilanden geplaatil werden, die niets buiten-
ê^meens kunnen begrypen, om welkereeden ik my
^^^■genoegden Gefchiedenisfchryver van Judith in te-
S^nileliing met zynSchryvervande verantwoording
^^ 2^etten, want de laatfte ilelt haar in den ouderdom
^^n 50 jaaren, en d^andere noemt haar, ee^ jong kind.
^ïi^t is meer waarfchynlyk dat zy een jonge dochter
^^s, dewyl Holophernes beiloot aan haar zyn liefde
^^ Verkoelen. Om daar toe tekoomen, rechtte hy een
P^ootfch gaftmaalaan, en verplichtte deze weduwe
15:elve by te woonen. Men dronk daar, en Holopher-
ï^es meer als d^anderen.

XlII. HOOFDDEEL. Vers 11.
" Het hoofd van HoloJ^hernes aan een T>tènflmaagd

' gegeeven.
w (3.) Na wel gedronken te hebben ging men ruilen.
^ Weduw wierd alleen met den Bevelhebber in zyn
i^nt beilooten ; men zegt, dat hy, zo haail hy onder
^ Wekwas, Hiep , en Judith, zich van zyn ruil bedie-
JJ^nde, iloeg hem 't hoofd af ^ 't welk zy in de zak van
haar Dienftmaagd liet ileeken ^ ten einde, om ^t zelve
f^ kunnen verbergen , en met meer verzeekering uit
pt veld te gaan, onder voorwendzèl van God te zul-
aanbidden.

Vers 16^.

Men ont fleekt het 'uimr, om Η zelve te bezichtigen.
(4.)Zy trok zonder gevaar midden door de benden,
op het gedrag van hun Veldheer mede ruftten, en
^Wam gelukkig voor de poorten van Bethulien; de
^^nildwacht, haar ilem kennende , deed de poort
j men maakte vuur, ontilak de kaars, en men
het hoofd van Holophernes met aandacht aan.
^las, rnet verwondering vervult, riep uit .· óT>ochter,
^yt ge zeegend onder alle vrouwen. En eenigemug-
^^^ifters verltaan,dat Elifabeth daarvan de groetenis,
^^Ike zy aan de Maagd Maria deed, ontleent heeft.
XV. HOOFDDEEL. Vers 7.

T>e roof op de Vyanden.
(i.) De gevolgen van deze dood van Holopher-
^Sj waaren zo veel te voordeeliger, dev/ylhetlee-
pr, 't welk haar Bevelhebber verloaren had, begon
^ Verftrooijen, en ver van het beleg krachtig, onder
J^t beleid van eenigander Veldheer, voort te zetten,
^^cht men niet anders, als om te vluchten. De Jooden
J^rvolgden hevig hun verfchrikte vyanden, en keer-
η^Ώ met buit belaaden^ weder te rug, en de vrede her-
J^Me zich zo volkoomen in geheel Judea, dat men al-
de minile onruil, geduurende het leeven van Ju-
zelfs veel jaaren na haar dood, niet befpeurde.
C^ie omftandigheden baaren nieuwe zwaarigheden,
dewyl zulks in't jaar van Manallemoet
^^Qrgevallen zyn, moeft deze Prins ten tponeel ver-
l^^^enen zyn. Onderwylen zyn daar twee'aanmerke-
''iaaken, d'eene, dat de Heilige Schry vers^ die ons
^^gefchiedenis van Manaife nagelaaten'hebben,nooit
Judith noch Holophernes fpreeken, noch van de
j^jf ^mchtige verloffing onder zyn regeering behaalt,
«oewel zy zaaken van oneindig minder belangen
^"^haalenjd'andere ^ dat de Gefchiedenisfchryver van

I - τ ^ H. ■ „

Judith nooit van Manaffe fpreekt, 't welk heeft doen
zeggen, dat deze uitkomft voorgevallen is, als wan-
neer den Vryen Staat door de Hoogenpriefters beiliert
wierd, en daar geen Koningen te Jerufalem waaren.

Men zegt dat Manaffe zich met niets bemoeide
zedert zyn wederkomil van Babyion, of dat hy, zich
ten hoogften bezig houdende met eenige ilerktens
te Jerufalem te maakeri, geïyk Jofephus verzeekert,
hy de zorgen over de andere plaatzen aan zyn Hoo-
genprieller overliet; men moet zich dan niet verwon-
&rcn, dat men den Koning vergeètcn heeft , en
van niemand als den Prieiler fpreekt. W ant de ver-
geetenheid zoude groot, en zo veel te verwonderens
waardiger zyn, dat men by de Meden den naam en
de daaden eens Konings ging zoeken, die het minfte
deel aan deze uitkomll niet had, en dat men zyn naam
aan't hoofd van de gefchiedenis gezet heeft,ten einde,
op dat deze omftandigheid dezelve meer waarfchyn-
lyk maakte; hoedaanig zal men Manaffe, de Koning
van Jerufalem, vergeeten, terwyl men Arphaxad, de
Koning der Meden, geilagen ^ neergemaakt, geftor-
ven,en die in de verloffing niet te paffe komt, ophaalt.

Jofifhus maakt van Manaffe geen ffil man , en
die in de leedigheid geftort is, of wie het veriter-
ken van zyn Hoofditad genoeg bezig houd , om
het overig beftier aan een Prieiler over te geeven,
in teegendeel, bemoeide hy zich met kerkelyke zaa-
ken. Hy rechtte het Altaar weder op , hy her-
ffelde den Godsdicnil: en de zeden van de Wet,
ten einde om daar door zyn zonden te verzoenen.
Een Vorit die den Godsdienit reegeit, vertrouwt
noch de oorlogs zaaken noch het verdeedigen der
plaatzen aan een Prieiler, boven al, dewyl het hem
behaagt veilingen te maaken: by aldien hy zich op
yemand heeft moeten verlaaten , aangaande de Stad
van Bethulien, zoude hy zich veel eer op Ofias ver-
trouwt hebbendie aldaar het bevel had, als op een
Oiïèrprieiler, die gemeenlyk noch beleegering noch
oorlog verftaat. Maar , by aldien men Manafle in
dezen oorlog vergeet j waarom fpreekt men dan van
hèm niet in het vervolgen van den Vyand, waarom
maakt men van hem het minile gewag niet in de daa-
den van Godvruchtigheid en de algemeene vreugde-
teekenen ? De Voril moeil ten minilen aldaar aan
't hoofd van zyn leeger of't volk geplaatil zyn,
in plaats, dat hy niet te voorfchynkomt, alhoewel
hy als toen op den Throon konde geweeil zyn.

De tydreekening lyd mede niet, dat men zulks ge-
looft , wanr, Dejoces begon te regeeren in 't jaar 4004.
van cle Juliaanfche ilyl, en regeerde 5-3 jaaren ^
Phraortes, zyn zoon, ving zyn regeering aan in 'c
jaav 405-7 en wierd zx jaaren daar na, in't jaar 4079
geiiaagen. De verloiling van Bethulien konde niet
voorvallen als een jaar daarna, wyl meniio dagen
met de Feeilen doorbragt, en om dat hy in de Land-
fchappenbeveelen moeil laaten uitgaan. Daar is zelfs
een misflag in de uitbreiding , want, in plaats van
't leeger van Nebucadnezar tegens Judea in ^t
jaar van Nebucadnezar te doen trekken , ftelt zy
het zelve 6 jaaren vroeger in 't veld; dusdaanig -alou-
de de uitvoering van Holophernes niet eer als in
't jaar 4085 van de Juliaanfche ilyl voorgevallen zyn.
Manaffe begon in 't 4016'^" jaar van deze zelve ftyi
te regeeren, het 35>^'jaarvanzyn regeering valt dan
op het 4055 Jaar, alwaar het onmooglyk is, dat Ne-
bucadnezar Krygsbenden in Judea , na dat hy Phraor-
tes, de zoon van Dejoces verflaagen had, gezonden
heeft. Onderwylen moet Mani\ffe noodwendig in

Β deze

10 §alomons

deze gefchiedenis tuiTchen koomen , om dat hy daar
van een der weezendlyke merkteekenen maakt, en
dezelve in 't j^ar van zyn regeering moet voor-
gevallen zyn.

Het katfte weezendlyke merkteeken ontbreekt
daar gelyk alle de anderen; want, waar zal men die
tuiTchenkonift van de vreede zedert ManaiTe vinden
den tydvan 5-0 jaaren verre daarna. Want de Ge-
fchiedenislchryver zegt dat de vreede veeledagen'i^^
den dood van Judith duurde. En deze dagen betee-
kenen niet alleen jaaren ^ maar, een langen tyd; want
de Geichiedenisfchry ver bedient zich van dezelve be-
paaiing in het zelve vaars, om de 5-5'jaaren te betee-
kenen, welke het leeven van Jadith duurde. De ver-
loiiiBg moeft in't jaar 4080 van de Juliaanfche ityl,
of 5-jiaaren daar na voorvallen. Maar,Necho, Ko-
ning van Egypten, iloegJofias ^ nam Jerufalem in, en
maakte haar in't jaar 4104 van de Juliaanfche ftyl
cynsbaar. De Koning Nebucadnezar ving den oor-
log aan, en verwoeftte Judea tien jaaren daar na, en
de gevangenis begon eindelyk in 't jaar 412*5. Daar
is dan niet meer als een zeer klein getal van jaaren
voor de vreede over.

Laaten wy een laatile merkteeken, welk aan deze
gefchiedenis ontbreekt, daar by voegen, ^t welk is
dat men geen Hoogenprieiler Éliakim in die tyd,
noch in de Heilige Schriftuur ^ noch in Jofephus,
noch in eenige naamregifters der · Hoogenprieilers
vind. Jofephus konde onderililzwygen dezelve voor-
bygegaan hebben , en zulks gebeurt hem zomtyds.
Maar, men vind ten minf^enin de Schriftuur, 't geen
aan denjoodfchen Gefchiedenisfchry ver ontbreekt,
in plaats dat men Eliakim niet zoude kunnen ontdek-
ken. Om welke reeden Georgïus Syncellus zegt,
dat het Jojakim was, maar ^ deze leefde, m de wee-
derkomft van de gevangenis.

De groote reden ^ waar op men ileunt, is de
neederlaag der ISlniviten door Gyaxares. Want, het
fchynt , dat die Voril niet zo gemakiyk over zyn
vyanden had kunnen zeegenpraalen,by aldien zy door
den aaniloot, vyelke zy te Bethulien geleeden had-
den , niet verzwakt geweeil waaren. Maar, hoe veel
andere oorzaaken van verzwakking kan men in een
geilacht vinden. 40 jaaren verliepen zedert het beleg
van Bethulien , tot aan de overwinningen van
Cyaxares. De Niniviten hadden dan de tyd gehad
van zich te herilellen, of van zich door de leedigheid
en zachtmoedigheid te verzwakken. Wyders had
Cyaxares zyn Leeger en Ryk door verfciieide over-
winningen vergroot , 't welke hem machtig genoeg
maakte, om de Mniviten te verwoeften. Eindelyk
vallen de Omkeeringen meenigmaal in de Monar-
chien voor, zonder datmen de oorzaak daar van kan
ontdekken.

Die geenen, die deze gefchiedenis na de Babylo-
nifche gevangenis ilellen, hebben groote voordeelen.
Want , zy zyn van een zwaarigheid, uit den Text
zelfs getrokken, niet verzet, tegens welke geen ant-
woord te vinden is. l^ejooden, zegt de Gefchiede-
nisfchry ver, zyn in een vreemd Land gevangen geleid
geweefl^ denTemfelvmhmGodis ter aarde geworpen
gewarden, men &eft haar Steeden ingenoome^·, en onder-
wylen zyn zy , na dat zy wee der tot hun God ge keert
zyn , van de verflroojing weder opgeklommen , en
JeVufakm hm heilige plaats verkveegen hebbende ,
zyn zy weder in het bezit van Ϋ Land en de bergen,
die woed waaren, ge fielt. Het is vergeefs den TexL^
geweld aan te doen, enilaande te houden, dat den

W Y S Η Ε I D.

T'empel alleenlyji door de oijgeeilelyken doorzocht
was, 'die dezelve met voeten vertraaden. Men
daar altoos het inneemen van Jerufalem, de verwo^'
fting van dien Tempel, het wegvoeren der inwooH--
ders in Chaldea, en de wederkomfl; in Judea 2.ien,
alwaar men Jerufalem, daar de Heilige plaats van 't gS'
flacht was, verkreeg. Zulks is zo veel te gevoelit
ger, dat Bethulien,alwaar deuitkomilwas, zichift
den Stam van Zabulon vind, en aan de Koningen vafl
Juda niet toebehoorde. Zy was van niemand als de
Cutheers bevolkt onder de Regeering van ManaiTe»
en konde by gevolge van Holophernes niet beleegerÊ
zyn, dewy 1 zy alreeds de Koningen van AiTyrien on-
derworpen was. Men heeft een tweede voordeel met
deze gefchiedenis na de gevangenis te ilellen. Want j
dewyl de gefchiedenis van die tyd minder bekent is y
kan men veel gemaklyker deze uitkomft onderftel-
len. Maar ter zeiver tyd vinden die geenen , die
deze meening verweeren, zich verleegen, wegens
de keur van den Vorft, die geregeert moeil hebben ί
eenigen willen, dat het Cambyzes zy 3 anderen ile^"
len Xerces liever, die deze uitvoering, alvoorens ii
Griekenland te trekken,beval. Een derde maakt Ho-
lophernes den Veldheer van Artaxerces den eerften·
Het is waar, dat daar als t'oen-geen Nebucadnezars
waaren j en dat Ninive verwoeil was. Menonder-
ilelt, dat de Koningen der Perfen toegeilaan had-
den , van dezelve Stad te herbouwen. Maar, dezeon-
deritelling volftrektniet, want, men moeft dezelve
in een zo roemruchtigen Haat geilek hebben, dat de
Koningen van Babyion aldaar hun woonplaats maf-
ten , 't geen niet gebeurt is.

Die deze uitkomft ernftig onderzoeken, vindeii»
(i.) dat deze jonge Weduwe zich aan grootegevaa-
ren bloot ftelde; zo haar kuifcheid niet eenige aaiJ-
ftoot geleden heeft, ten minfte, liep dezelve geva^r>
en de fchroomachtigen zyn verwondert haar zo veel
leugens ftoutelyk te zien voordraagen, na een ee4
gedaan te hebben, van niet als de waarheid te
gen; (z.) het is waar, dat zy niet als byhet leeVfO
v^n Holophernes gezwooren heeft, (3.) maar dex®
eed, op zyn Heidens, is een nieuwe mifdaad, wa^i'
mede men haar belaft, en welke zy in het oogenblil^?
als zy Gods zeegening van nooden heeft, begaat.

u i τ l ε g g I ν ö

VANTiE XCIX. AFBEEL'DING.
't Boek der Wysheid , en Syrachs Prediker.

Zy leid de ziel op V fpoor van· kennis, tucht en deugd.
En kweekt een heiligvuur, dat GodenMenJch verheugf
Bn firemt des Waerelds drift door haare Heemelftrade^·

MEnfchryftSalomon't boek der Wysheid toej
en men zou zich wel eer op de getuigenis vai*
Eufebius verlaaten hebben , die men in volkoom^^
bepaalingen deed zeggenjdat al de Ouden met Irene^^
ilaandehielden, dat het hoek éeïH^ysheideen
fiuk van Salomon was, zo wel als de SpreukenM'^^'^
oorfpronglyk van Eufebius, en die uitmuntende over^
zetting van de Heer T>eValois de minfte
righeid niet'over ; want deze Gefchiedenisfchryve*
ïegt eenvoudig , dat de Ouden de Spreuken SalO"
mons genoemt hebben, een wysheid, welke dege&o^
den van alle deugen bevat. Men ontneemt ^ ^
r^ieenigmaal de Eer v^n dit boek gefchreeventeheD^
ben, en vernoegt zich te zeggen, dat het een ^^ /
z^ameJing Y^aZjiiiipreftto is, dje deze Vorft heei^

EN S Υ

en die uitmuntende overzetting van de Heer f^a-
lots ^ laaten de minile zwaarigheid niet overj want
deze Gefchiedenisfchryver zegt eenvoudig ^ dat de
Ouden de Spreuken Salomons genoemt hebben, een
"^'ysheid, welke de gebooden van alle deugdeit hevat.
Men ontneemt Salomonmeenigmaal de Eer van dit
boek gefchreeven te hebben j en vernoegt zich te zeg-
gen, dat het een verzaameling van Zinfpreukenis,
die deze Voril heeft nagelaaten. Ζ ο deze zaamengaa-
dering in de Hebreeuvi^fche ordening zich niet laat
vinden, is 't, om dat men niet geloofd heeft, dat
dezelve een waare voortbrenging van Salomon ge-
Weeft is, alhoewel't een eygenfchap dezer boeken
geweeil is, die moogelyk niet, als lange tyd na Ef-
dra , gemaakt zyn. Hieronimus zegt dat het daar
niet te vinden was, dat men daer een Griekfche wel-
fpreekendheid erkende, en dat zeer veele Vaderen ^t
iQÏYQ een Jood, Philon genaamt , toegefchreeven
hebben. Dit is de woorden van Hieronimus geweld
aandoen, met hem te doen zeggen, dat het oor-
fpronglyk Hebreeuwfch in de vierde Eeuw verloo-
ren was ^ dat een aardsgeeitelyke Jood 't zelve op een
vrye manier had overgezet, en dat Philon , waar van
hyfpreekt, veel alouder» als Jefus Chriilus, was.
Het is waar, dat onder de aardsgeeitelyke Jooden
cenen Philon was, beroemt door eenige werkftuk-
ken, en dat hy honderd en zeilig jaaren voor Jefus
Chriilus geleefd heeft; maar, yofephus heeft hem
2.0 onweetend wegens de zaaken van zyn geflacht
gevonden ^ dat hy hem onder de Griekfche en on-
geeftelyke Gefchiedenisfchry vers geftelt heeft; wy-
dersfchryft men 't boek der Wysheit Philon den Jon-
gen gem.éenlyk toe, die ten tyde van Jefus Chriilus
leefde, om dat men daar in eenige Platonifche denk-
beelden aanmerkt. Een nauwkeurig onderzoeker
Verzeekert, dat de Chriitenen zich daarvan bedient
hebben, alvoorensPhilon verfcheen, dewylhyniet
als onder Caligula geleeft heeft; de dwaaling is gevoe-
lig, want, Philon had, alhoewel zeer jong zynde,
^yn werken voor dat J. Chriilus onderwees, en Cali-
gula op den Throon zat ^ zaamengeftelt. Maar, de
ttylvan^t boek der Wysheid is zeer onderfcheiden
Van die van Philon; men heeft ze nooit in het Regi-
ftervan zyn Werkilukken gefchikt. Grotius houd
ftaande, dat dit boek in den tyd van Simon den Hoo-
genprieiler is zaamengeftelt geweeft,die onder de re-
geering van Ptolomeus Lagus leefde, en dat het zel-
ve door een Chriilen is overgezet geweeft, die in dit
Werkituk verfcheide waarheden van den Godsdienil,
Weinig by de Jooden bekent, ingevoegt heeft. Deze
giffingheeft eeiiige waarfchynlykheid ^ om dat men
daar in zeer klaare b'èpaalingen van het fVoord
ipreekt;maar,men moet liever toeftemmen, dat men
den Maaker van dit werkiluk niet kent; want men
^öude in de derde Eeuw noch zien een affchrift van
dit boek, in de Chaldeeuwfche taal gefchre§ven. En
^y aldien de Chriilenen de Griekfche voorfchriften,
die onder hun handen waaren* hadden bedorven oif
Verandert, zoude deze Jood Rambon, die van dit
affchrift fpreekt, niet nagelaaten hebben zich daar
Over te beklaagen. Wyders, was daar een Griekfche
^Verzettingvan dit werk, door den heiligen Paulus
^^nevens Philon den Jood by gebracht, alvoorens de
Chriilenen daar op gewerkt kunnen hebben. Einde-
nioet men de aloude Jooden de kennis van het
Eeuwig oordeel,van de vvederopllanding en de geluk-
ïaaligheid der zielen niet beneemen, of zich inbeel-
j dat zy een uitvoerlyker kennis van die waarhe-

R Α G H. ii

den verkree'gen hadden, zedert zy onder het Ryks^
beilièr der Grieken geleeft hebben; want Divid heeft
daar \=an klaerder gefproken, als den Schry ver van het
boek der W y sheid. Daar is alleen eenige zwaarigheid
over 't geen hy van ^t fVoordfpreekt.

(Xi) Het tweede Werkiluk, welke men als een an-
dere verzaameling der gefchriften van Salomon aan·
merkt, is in 't Hebreeuwfch zaamengeilelt geweeil
door een, genaamt Jefus, den Zoon van Syrach, eii
door lijn Neef Jefus Overgezet. De Grootvader leef-
de in Egypten, onder de regeering Van Ptolomeus
Philadelphus ^ twee honderd en tachtig jaareil voor
Jefus Chriftus, en zyn Neef^ onder die van Ptolomeus
Ε vergetes, of de fVeldoender. De Jooden leézen hui-
dendaagsditwerkftuki omdat het zelve een groot
getal van zedeleliën bevat; men zegt zelfs ^ dat zy
zedert eenige lyd 't zelve in de ordening hunner
fchriften, door de eenpaarige zaarnenllemming hun-
ner Leeraaren, ingevoegt hebben. Zo zulks is, heb-
ben zy de leering hunner Voorvaderen verandert j die
de leezing daar van verbooden j om dat het zelve
verfcheide zaaken. bevat, diedeRabbynen niet toe-
ilemmen. Het moet zelfs weezen, 'dat zy zich de
macht toegefchreeven hebben i die men zich anders
geeft, van het getal der heilige boeken te Vermeer-
deren , en de ordening der fchriftuuren te vergroterti
Het is aanmerklyk vermeerdert in de Latynfche o-
verzetting, daardeSchryVer een groot getal van re-
denen , en nieuwe Zinfpreuken ingevoegt heeft. Ge^
lyk Jefus de Zoon van Syrach een verzaameling dëf
fchoonile Zinfpreuken aangevangen heeft, heeft hy
geloofd, dat het hem geoorlofd was dezelve na te
volgetti

(3.) Deze twee boeken namentiyk der Wysheideii
Syrach bevatten een giOot getal van gebruiklykhe-
den der zeden,""t eenemaal bekwaam omden geeilte
onderrechten» het hart te treiFen, en de menfcheri
tot godvruchtigheid te geleiden^ Dewyl de Jooden
als noch in een deerlyke ellende waaren, en onder hei
juk hunner vyandenX^^iéexi, vértrooil hen de Schry·^
ver j, vertoogende, dat de ziel der rechtvaardigen iii
Gods handen isjdie dezelve geleid en bewaart, en dat
de fchaamte endefmartdergodloozenbovenmaatig
zullen zyn, als zy de rechtvaardigen tegens hun hoop
verheerlykt zullen zien. Hy ilelt weder voor hun
oogen de wonderdaadige verloffingen, die God hurl
Vaderen toegeilaan had; hy wyil aan dat de god-
vruchtigheid de weg is, welke tot God geleid, eii
die den menfch waarlyk onilerflyk op de Waereld
maakt ^ daar zyn achtingen roem beilendig blyven^

Eindelyk fpot hy met de Afgodendienaars, diö
haar toevlucht tot de invloejing van 't geilarnte nee^
men, en die van d'aarde en de flarren, van vuur eil
hoüt het voorwerp hunner aanbidding maakeUi Dezë
menfch die een boom omhakt, van een gedeelte deif
zelve zyn huisraad maakt, zich by de fpaandereü
warmt, en van ^t overige van den Üam j meenigmaal
geboogen zynde, een Beeld maakt, 'twelk de ge-
daante van een beeil en een menfch heeft, 't welk hy
met vermilioen overilrykt, in een aenzienlyke plaats
ilelt, en aan den muur vailhecht, uit vreeze dat het
vallen mocht; en die het by gevolg aanbid , is dat geeii
dwaas ? Men moet tot den Schepper, die alle dingeii
gemaakt heeft, opklimmen.

(4.) Men vind mede in Syrachs boek een meenigtè'
van Godvruchtige Zinfpreuken ^ en die de weezent-^
lyke plichten der menfchen beiluiten. Hy eindigt
door een Lofreden der Heiligen , die iuiilerryk ori-^

Β % def

12 geschiedenis

der 't Oude Teitament uitgeblonken hebben ; zyn
voorbeelden, welke hy op eenleevendige en medely-
dende wyze vooriklt, en de loftuitingen, die hy hen
geeft, zyn bekwaam om de aandacht der leezers op
te wekken. Men berifpt hem van de woorden Salo-
mons ? welke de wysheid betreften, verkeerdelyk
aangehaakte hebben, en hem te doen zeggen, dat
zj van bej begingefihda^en is. Men kan zeggen, dat
daar heen vooroordeel tegens den Schryver fchuilt.
Want de Arrianen konden zich niet bedienen van
dezen Text van het achtile Hoofddeel der Spreuken,
om te bewyzen, dat den Zoon een Schep zei is. Onder-
Hellende , dat daar van den Zoon Gods gehandelt
word , die men de eeuwige Wysheid noemt. Maar,
zonder over de inzichten van Salomon te redenee-
ren , is hetzeeker , dat Syrachs Zoon geen oog-
merk geh^d heeft van Gods Zoon te fpreeken, maar
wel van deze eigenfchap van de Godheid en deze
deiigd, welke wy/i^J^i^i^noemen. Dusdanig heeft
hy geen misflag begaan, en by aldien hy daar al een
gehad hadde, moeilmen daar veel eer den O verzet-
ter mede belafteri, die de overzetting van de Zeven-
tig gevolgt heeft, als welden Schryver, die waar-
fchynlyk in zyn oorfpronglyk gefchrift geftelt heeft,
d'-HEERE heeft my bezeeten-y om dat hyin 't He-
breeuwfch gefchreeven heeft.

UITLEGGING

VAN T>E C. A£B:EELT>IKG.

Gefchiedenis van Sufanna.

All^ordCodprmhtighei^ door geile drift hefpiet,
Ontvlucht z>y "trnmlmisdryf ^ en acht de Ufier niet,
Mïar treed de fchande en dood kioskmoedig onder d'oogen,
Hoe z,eer het fmodgedrocht haar treft met hartenleed,
TerT^ylRechtvaardigheid den Richter^oelbetreed,
Enfiraft de Lafieraafs, met d'onfchuld teer belvoogen.

Η Et voorval van Sufanna moet onder de regee-
ring van Nebucadnezar , voor dat hy Jerufa-
lem mnam, en Zedekias naer Babyion gevoert heeft,
gebeurt zyn, tenminiten, zoetwaar is, dat de Pro-
pheet Daniël haar verlofler geweeil is; want hy was
noch jong, en't was noodzaaklyk ^ dat hy noch den
rypen ouderdom niet berykt had, om dat men hem
zoude verdacht hebben, den overfpeelder te weezen,
die de oude mannen ftaande hielden met Sufanna be-
trapt te hebben. Sufanna was jong, fèhoon en kuifch.
Men troiiwde haar aan een zeer ryken Jood, die zyn
Hof aan die van zyn geflacht gaf , om aldaar hutwer-
gaaderingen te beleggen. Sufanna wandelde aldaar,en
baadde zich als ^t volk vertrokken was. Twee Rech-
ters, die datjaarverkoorengeweeft waren, gevoel-
den tot haar een heevige drift ^ en beilooten hun ver-
langen te voldoen, of haar te doen fneuvelen. Men
moét op hun jaaren niet ziften, en noch- minder op
den naam van oude Mannen flaan ^ welke de^gefchie-
denis hungeeft ; de ilaat van Rechters, waar mede
zy vereert waaren, volftrekte, om hun· dit hoofd-
fchrift te geeven. Zy voorzagen ligt4yk dat Sufanna
veeleer tWee minnaars als een alleen zoude weder-
ilaan, yder verbergde zyn drift, en poogde zich voor
den andere te doen itellen; maar elkanderen in een
en dezelve plaats in den weg van den Hof ontmoet
hebbende, gelyk de 'oogen der Minnaars doordrin-
gend^zyn, ontdekte yder ligtlyk het oogmerk van zyn
med^vryer. In plaats van rood te werden, wegens
een drift, die hen fchaamtemoeil toebrengen, maak-
ten zy4aar van eenvertrouwlingfchap, en werkten
gezaamentlyk aan 't verzaadlgen hunner welliiiten.
Tot deze daad bedienden zy zich van deiY-ryheid-, die

van susanna:

zy hadden van in den Hof na de anderen te bly ven,
en van de afweezendheid van de dienilmaag^en i
welke oly en reukwerken haalden, waar van men
zich gemeenly k in ^t bad bediende. Zy randden Su-
fanna gezaamentlyk aan ^ welke hun omhelzingen
wederftond, en den dood voor de zonde ilelde. "De
oude mannen ziende dat zy verlooren zouden zyn,
20 zy deze Vrouw niet deed en fterven, maakten een
groot geweld, riepen de knegts en den Man ^ en zy
betichtten haar by 't volk , als of zy in overfpel, met
een jong man, gevonden was. Zy was alreeds ter
dood veroordeelt, als de jonge Daniël, die haar ter
ilrafFe zag geleidenden haar onnozelheid bekend was,
de aanklaagers d'een voor den ander ondervroeg, en
hen vernuftig verplichtte zich zelve te wederfpree-
ken. Zyndc dan van de valfchheid hunner befchuldi-
ging overtuigt, deed het volk hen fterven, en zy
wierden waarfchynlyk volgens de Talionifche Wet
geileenigt.

( 2.) Men heeft aan de waarheid van deze gefchie-
denis getwy iFeld, niet alleen om dat mèn daar in eeni-
ge verdichte zaak vind, maar, om dat dezelve niet in
^t Hebreeuwfch, maar in 't Griekfch gefchreeven is,
en in het hoofd der openbaaringen van Daniël zich
niet laat vinden, daarzy natuurlyk moeft geplaatft
zyn. Men leeft dezelve alleenlyk in eenige byvoeg-
zelen, die nadenklyk zyn. Het is redenmaatig al-
hier te verhaalen, \ geen men van d^een en d'anderc
zyde by brengt, om de waarheid van deze gefchiede-
nis te verftaan.

Origenes is een der y verigfte befchermers van Su-
fanna tegen een zyner vrienden geweeft,die haar aan-
zag als een geeltig befchreeven verdichtzel, en die
met zeekere toepailingen uit de Griekfche naamen
van boomen gehaalt , waar onder Sufanna betrapt
was, als lachtte. Hy hield ftaande, dat men niet
verwondert moeft zyn, wegens dat deze uitkomft
in 't Hebreeuwfch niet te vinden was, om dat de Joo-
den zorg gedraagen hadden, alle de Heilige fchriften
te verfcheuren, welke konden dienen om hun ge-
flacht te onteeren. Maar, hyhad, watmeêris, van
een Jood van zyn kennis verilaan, dat die twee Rech-
ters der lii-aëliten meenigmaal de Vrouwen mifleid-
den, haar beloovende, dat den Meffias onfeilbaar
uit de verzaameling, welke men met haar zoude
hebben , zoude gebooren worden , en dat Su-
fanna deze belofte als onbefcheiden verwierp. Men
moet niet, zegt men , zo een fchandelyk bedrog
aiin de nafcoomelingfchap overbrengen , of, te»
minften, moet men niet ontftelt zyn,. wegens dac
men. dezelve verfcheurt heeft. Daar is deze misilag·
in het gevoelen van dat hy^ willende eeU^

zeer klein ftukje van deze gefchiedenis befchermenr
de gantfche Heilige Schrittuur geweldig beleedigt»
want , zoo de Jooden een 7jo aanmerklyk gedeel-
te van Daniël hebben durven verfcheuren, dien zy ^^
den rey der Heylige Schryvers ftellen , moet men daix
niet verzeekert zyn,dat zy andere gewichtiger valfch-
heden bega-anhebben, en dat de Schriftuur verdurven
is. In derdaad', zo de Jooden uit de Heilige bladen
alles wat hen laftig valt, of 't geen het geflacht met
fchaamte overdekt, zouden wegneemen, moeft men
by naêr alle de boeken van de Propheeten daar van af-
fnyden, zo wel, als de gefchiedenis, waar in het on-
dankbaar en wederfpannigvolk, de Koningen de
Priefters, en hun Aardfchvaderen zich met yzelyk^
zonden bezoedelt vinden; Men kan niet zeggen^ dat
men deze kleine gefchiedenis, welke byzonderly k de

Joo:

14 de geschieüeni

en zyn lange gediuirzaamheid aanhaalen; 't is altoos
waarheid, dat haar fleepende gedaante , en onheilen,
die zy den menfch veroorzaaict, fchrik voor de Ser-
penten moeil verwekken. Onderwylen hadden de
geeitrykê Egyptenaaren een zonderlingen Eerbied
voor den Afpis, en byzonder voor den Thermutis,
die zy geloofden onilerflyk te™, en waar voor zy
Kapellen in alle hoeken hunner Tempelen bouwden.
De Babyloniers bedree ven dezelve dwaasheid., Da-
niël wierd verplicht de deugd van deze ingebeelde
God te beproeven, hy doodde het Serpent met het
zelve een koek, uit vet, hars en wol zaamengeilelt,
aan te bieden, welke het deed barften.

En Daniël in den Leeuwenkuil. Vers 30.

( 3.) De Babyloniers,over het beipringen hunner
Goden ontilooken, eifchten het leeven van Daniël,
om dit ongelyk te vergoeden, zy eifchten 't zelve ge-
waapender hand,en met den mond vol dreigementen,
welke den Vorildeeden vreezen, dat men hem zoude
befchuldigen van Godsdienil verandert te zyn, en dat
men hem van den Throon mocht zetten. Door deze
dreigementen bloohartig gemaakt, offerde hy Daniël
op aan de drift dezer dolle menfchen, die hem in den
kuil der hongerige Leeuwen lieten werpen. Hy bleef
daar ze\ien dagen. De Leeuwen dorfden hem niet
verfcheuren, maar, hy zoude van honger geftorven
zyn, indien niet een Engel den Propheet by zyn hai-
ren gegreepen, en hem dusdaanig van Jerufalem
naar Babyion overgevoert hadde , om Daniël een
zopaan te bieden^ welke hy deMaaijers meinde te
brengen. De koning kwam eindelyk, om te zien
wat deze verwoeilerzyner Goden wedervaarenwas,
en om zyn dood te beweenen. Maar hy bevond met
vreugd, dat zyn God ^ machtiger als de Afgoden,hem
van de ilraf befchermt had.

Men heeft moeite te raaden in welke leevens tyd
van Daniël men deze uitkomft, die men in zyn open-
baaringen verduiitert heeft, moet vaft ftellen. De Ge-
fchiedenisfchry ver fchynt het jaar, in welk Aftyages
ilierf, beteekent te hebben, als wanneer Cyrus mee-
iter van zyn Ryk wierd. Deze aanvang der Tydree-
keningen nauwkeurig opvolgende, moet men zeggen
dat Cyrus den Vorftis, waar van Daniël de gunfte-
ling was, die hem in ^t gevolg uit vreeze, welke
hem den opltand van zyn volk veroorzaakte, ter dood
verwees. Maar, men vind in dit gevoelen onmeete-
lyke zwaarigheeden , alhoewel het zelve klaarlyk dat
van de Gefchiedenisfchryveris. Want, waarom een
vreemd Ryk beteekent, en een Vorftbenoemt, die
alstoen het minile vermoogen in Baby Ion niet heb-
bende , gantfch geen deel in de verwyzing noch ver-
loffing van Daniël had, in plaats van den Uitvinder
van deze daad te noemen, die de geen is, die men
zoekt. In der daad, de zaak viel in Babyion voor
onder een der Vorilen, die daar regeerde, aleer Cy-
rus die Stad innam. De drie laatile dezer Koningen
beminden de Jooden niet. Belfazar zelfs kende
Daniël niet, toenhy hem van nooden had, om de
merkteekenen ^ welke een Goddelyke hand in zyn
Paleis gefchreeven had,uit te leggen.Men is verplicht
totEvilmerodach, den Zoon van de groote Nebu-
cadnezar weder Op te klimmen, en die een byzon-
dere achting voor Daniël had, om dat hy hem met
zich liet fpyzen. Maar, daar is een nieuwe zwaarig-
heid, om dat Evilmerodach voor Aftyages geftorven
was, en alvoorens Cyrus den Throon beklom. Dus-
daanigmoeilmenDanielof zyn Gefchiedenisfchry-
ververlaaten, zomendezegiffing, die een vernuftig

s van den draak

man heeft gepoogd te bewyzen, wilde omhelzen ί
wyders is Evilmerodach, dewy I de Regeering zeldeii
meêr als twee jaaren duurde , door zyn Schoonbroe-
der vermoord. Maar, men bevind niet dat het voll^
tegen hem opitond,nochte dat zyn verfoejelyke onge-
regeldheden hem toelieten groot belangen in een
vreemde Godsdienil te neemen, noch om zyn Goden
te doen befpringen.

DePhilofophen hebben veel moeite te begrypen,
hoedaanig Habakuk by de hairen uit Jerufalem of Ju-
dea naer Babyion kan overgevoert worden, men vind
in de heilige gefchiedenis geen voorbeeld van een dier-
gelyke opneeming, daardehoofdhairen het gewicht
vaneenmenfchelyklichchaam kunnen draagen, en
daarhetlichchaamzo fnel kan overgevoert worden,
en een zo groote tuflchenwydte van plaatzen door-
vaaren, dewylGodgemaklykin Babyion een goed-
aardig menfch kon vinden, die Daniël had kunnen
fpyzigen. Eindelyk, niemand heeft ooit van deze
Propheet Habakuk gefprooken, die een zo wonder-
baarlyke Reis gedaan,en een zo langen weg in zo kor-
ten tyd heeft afgelegt.

uitlegging

VANT>E CU. AFBEELDING.

Daar 't ]oodfihe &K>aard doorfloot den Joodfchen Afgodiflf

Werd Sdems Τemj>elfchat Heliodoor hetifijlr,

Dnoyl Gods Ridder hem 'u er dry ft met ge ejfelflageny

De dapper' Eléazar "ïvord door den Elephmt,

Al z^egepradende, verplet 5 en· 't Ojfer brand

Op 't Looverhutten Feefl. Gods Wet "Werd voargedraageiP'

I. Β O Ε Κ.

11. HOOFDDEEL. Vers 24.

Mathatias brengt een afgodifche Jood om't leeven.
(I JE Boeken der Macchabeën bevatten een der
XJ fchoonfte ftukken vande Joodfche gefchie-
denis , zy befluiten een tyd van by de vyftig jaaren, in
welke deze Helden dappere wonderdaaden uitvoer-
den , en hun Vaderland van't juk der Koningen vaft
Syrien,die hen een lange tyd onderdrukt hadden, ont-
iloeg. JoJephus heeft den naam en roem dezer verlof-
fers van Judea zeer verheeven , eenigen zelfs doen
Eufebius ende den Vader Hieronimus zeggen , dat hy
^t is, die hun gefchiedenis benevens de twee boeken,
die ons daar van overig zyn ^ zaamengeftelt heeft;
maar, deze twee Ouden hebben alleen een Boek van
Jofephus, over het ryk der Reden aangehaalt, wel-
ke zommigen de Macchabeën noemden. Om dat hy
daar in een klein kort begryp van hun leeven, of veel
eer van hun martelaarfchap heeft laaten invloeijen-
Men geeft dezen naam aan twee verfcheide perzoo-
nen.Ten eerften aan de nazaaten van Mathatias, die άο
waapenen tot het verdeedigen van hun Godsdienft
opnaamen. ^ Ten tweeden aan de Martelaaren, die ift
de vervolging van Antiochus leeden. De eerften
wierden Hoogenpriefters, Vorften, en vervolgen^
Koningen van Judea , om dat zy zich van 't verval
desRyksvanSyrien, en de meenigvuldige oproeren
en omkeeringen, die aldaar voorvielen, wiften te be-
dienen. Men zag hen bedrt aan beurt de zyde va»
den geweldenaar en den wettigen Koning neemen, na
dat zulks met hun belangens overeenkwam. Sinioit
en zyntweeZoonenftierven op een wyze^welke voor
hen niet roemruchtig was; dewylzy dronken waaren,
als wanneer Ptolomeus, hun Bondgenoot, hen in zy»
Kafteel ombracht. Eindelyk zy bezaaten het Hoo-
genpriefterdom, op het geflacht van Aaron, en de
Koninglyke waardigheid op dat van David, met ge-
weld. Want zy hadden gantfch eeen recht tot de

^ Kroon

i6 de β oe κ ε ν de

Antiochus Eupator, Zoon en plaatsvolger den
^oorluchtigen, llag te leeveren. Deze V orft had zeer
voordeelige brieven aan dejoodengefchreeven, als
hy op den Throon klom , om dat hy vreesde, dat een
gedeelte van de misnoegden zich by den Koning van
Egypten mocht voegen, om hem denoorlogaan te
doen, hetfcheenzelfs, dat hyde zaaken vanjudea
zeer veronachtzaamde , dewyl zulks de berifpingen
van zyn onderdaanen tot hem trok, maar, van zyn
onachtzaamheid ontwekt zynde, trokhyteegenJu-
das met een machtig Leeger op. Zyn brieven heb-
ben aan de muggezifters een zwaarigheid veroor-
zaakt, welke hen onteboovenkoomlyk fcheen. Om
dat de Gefchiedenisfchryver der Macchabeën, dezel-
ve niet geplaatil heeft, als na den oorlog en de Vree-
dehandeling, die bcflooten wierd; maar, men moet
de zwaarigheid wegneemen, met aan te merken, dat
deGefchiedenisfchry ver dezen brief op haar plaats niet
geilek heeft, en de ordre van de tyd niet naauwkeu-
rig genoeg waargenoomen had, want de brief des Ko-

jaar 44^·

de krooning van Antiochus Eupator was. Eindelyk
Menelaus leefde noch, als wanneer dezelve gefchree-
ven wierd j dev^^yl men aldaar van hem fpreekt, en
hy wierd in het begin van den oorlog gedood, om
dat men hem befchuldigde van den opftand der joo-
den aan te ilooken : daar is dan niet aan te twyiFelen,
dat men deze brief moet verplaatzen, om dezelve in
het eerile jaar van de krooning te ilellen, welke in
't jaar 148 van den tyd der Seleuciden ^ die men in
Syrien vervolgde , gefchiede. Het zy hoe t zy ;
Antiochus Eupator, na dat hy aan dit geilacht voor-
deelig gefchreevcn, en 't zelve de vrykeid van 't ge-
weeten wedergegeeven had, welke zyn Vader ont-
rooft had, befloot op de vertoogingen van zyn Be-
dienden hen den oorlog aan te doen, hy trok'te veld
aan 't hoofd van zyn Krygsbenden, enieeverde den
Veldflag. Men had eenig voordeel in den aanvang van
den itryd; maar, de Elephanten, die alom fchrik aan-
joegen, veroorzaakten wanorderen. Juda, die zulks
befpeurde, moedigde zyne Zoldaaten aan, om op de
grootile van allen aan te vallen. Zyn ryke en ■prach-·
tige toeruiling deed gelooven , dat de Koning op
heni gezeeten was. Hy had naauwlyks gefprooken,
ofEleazar ζ^ό broeder droeg zich voor't geflacht op.
Ten einde,'om zynflag zeekerder te ilaan, liethy
zich onder den buik van denElephant glyden, om
dat dit gedeelte het weekileengemaklykileisomte
doorbooren. De Elephant wierd gedood, en ver-
pletterde Eleazar in ^t vallen. Maar den uitfiag vol^
deed de hoop niet, die men verwacht had. DeVoril
had den Elephant door zyn Krysbediende doen be-
klimmen , en hy was daar zelfs niet op gezeeten.
Hy zette zyn overwinning voort, waardoor de Joo-
den verphcht wierden af te wyken, en zich binnenje-
rufalem te begeeven.

Π. Β O Ε Κ.

III. HOOFDDEEL. Vers 25·.

Schrikljkgezicht van een Ridder inde Schatkamer.

(3.) Antiochus den7}oor/uchfige,waarv^n de Schry-
ver van het tweede Boek der Macchabeën de ge-
fchiedenis hervat , befloot op het verzoek van een
Jood, Simon gemamt, die Onias den oiFerdienil wil-

μ α c c η α β ε ε n.

de ontrukken, den Tempel te berooven, en zond om
dit uit te voeren een zyner Amptelingen, Heliodo-

rusgenaamt, die onder voor wendzel van naêrPheni'

den te gaan , zich in Judea wierp, tejerufalem
den Tempel trad,en Onias wilde dwingen,om hem de
fchatten over te leeveren. Deze antwoorde; dat m^^
den Voril misleid had ^ hem de rykdommen van defl
Tempel verbeeldende, als of zy hem waardig war-
ren. Dat een gedeelte Hircan toebehoorde, en het
andere tot voeding der armen gefchikt was. Die re-
denen wierden niet verhoort, daar moeft een wonder·-
daad zyn om Heliodorus te wéderhouden , die ^^^^
verwondert was een Ridder te paard, ryklyk gewaa-
pent, te befpeuren, door jonge Ruiters van eenwon-
derlykefchoonheid en heerlykheid verzelt, diehei^
hondert ilagen gaven, en hem vol wonden Heten leg'
gen. Men moeil hem buiten den Tempel draage^ >

en op dat Onias van God door zyn gebeden verkreeg

de genezing van dezen Kerkroover , uit vreeze va»
nieuwe uitwerkzelen van der grimmigheid des
nings op zich te trekken.

X. HOOFDDEEL. Vers x.

Herflelling van den Temfel.

(4.) Antiochus ilierf van een wreede ziekte,
ke hem een gedeelte zyner misdaaden deed gevoele^i»
en verplichtte om berouw te hebben, van't geen hi
de Jooden aangedaan had. Onderwylen Juda
Macchabeër , van eenige benden gevolgt j overmj^'
ilerde Jerufajem. Een zyner eerfte Z^orgen was de
Tempel te herftellen 5 en 't Altaar te heiligen, 't ^vel^
'men 20 meenigmaal ontheiligd had.

Trachtig Feefl, Vers 6.

(5-.) Hy vergaderde het volk om een Feeil ter e^
Gods, die'tzelve verlofthad, te vieren. Dit v^^
dat weinig tyds te vooren in de W oeily nen, en i'" ^
hooien gedwaalt had, verplicht aldaar het Looverfe^.^
te houden, wierd met vreugd ingenoom en ^ zie^ ^
de heilige plaats weder te zien, en aldaar hun
te kunnen dienen. Men beval 't gantfche geilac^
deze aandacht, die acht dagen duurde^ na te volg^^ '
en dezelve allejgaren te hernieuwen, opdat het ^^
heugen van een zo groote weldaad nooit zoude i^i^g jJ
wifcht werden. En dit is het Feeft, \ welk men n®^
hedendaags dat van de Inwyding van de herni^
xving, of veel eer der Lichten noemt, want het xei
d uurt 8 dagen; op den eerilen dag ontileekt meo ^
lamp, de tweeden ontileekt men twee lampen j ^^
men vermeerdert duè alle dagen een lamp
ontfteeken tot den achtilen dag. Zulks gefcW^^g^
gedachtenis , wegens dat de Macchabeërs» ^
Tempel willende reinigen, en aldaar dendieiift^^^j
ilellen, geen oly vonden , om de lampen van
grooten kandelaar te ontileeken, als in een klein
welke naauwlyks volllrekte om een nacht te ^^^^ φ
maar, de oly vermeerderde van zich zelve, en
de 8 nachten. Dit Feeil word den ad
gevierd, men arbeid daar, maar men voegt ^^^l^A^n
ge Pfalmen by de morgengebeden, en eenige
in'taanfteeken der Lampen, om God dankzegg ^
gen te doen , wegens dat hy dit bevel geg^^ ^^^
heeft ^ en om dat hy wonderdaaden voor nen
daan heeft, ten tyde hunner Vaderen, en tegenW^^^^
dig. Eindelyk verklaaren zy aan God, dat
lampen niet ontileeken, om zich daar van te ^^
nen, raaar,alleen]ykomzetezien, enzyniiaan
verheerlyken.

de boeken de
uitlegging

VANT>E cm. JFBEELT>ING.

Het Martelaarfchap der Macchabeei s.

^Onzaalig Heidendom^ 'verβeenigtenvertooed^
Vermoord d' onnooz^elheid, en V Macchabe'ér bloed,
^^'sMoedersaangez^icht^ ophaareVloekdtaaren·,
^aarzy hdar Zoonen z,elfs^ vol moedy ter βachtbank leid,

fier kt hen in 't geloof door haar Godvruchtigheid,
dezelve doodgetroofi dier z,even Martelaaren.

De vervolging, die Antiochus den Doorluchtigen
denjooden gedaan had ^ deed de lafhertigheid
''^an d^een zien, die onder zynbeveelen boog^ en de
ftandvailigheid van de anderen, die liever wilden fter-
Ven, als Afgodendienaars worden. Deze Vorft wilde
^yn Godsdienil in Judea, gelyk in andere Land-
schappen van zyn gebied, doen ontfangen.

De Heidenen,gewent een groot getal van Goden
^an te bidden, moeflen natuurlyk onder de beveelen
^an den Voril buigen. Twee of drie Goden meer of
'iiin aan te bidden,is geen groote misdaad; dewyl men
pen zwaarigheid maakt,de Heiligen van een verafge-
ïeegen geflacht aan te roepen, die op de verrichtingen
cn verdienden roemen; zoude men zyn dienit aan
Vreemde Goden niet kunnen weigeren; van het oo-
genblik^ dat men toeilemde, dat daar menigvuldigen
^aaren, die de aanbidding verdienden. Maar, de Jood
overtuigt,dat God alleen waardig was aangebeeden te
berden,en dat de Wet van Mozes Godlyk was^moeil
Veel eer Martelaar zyn, als de zelve fchenden; onder-
^vylen vind men een groot getal in dat geflacht, niet
alleen van flauwhertigen j, die voor 't geweld weeken^
jïiaarfchelmen die hun Godsdienil, en het volk ver-
dochten, en bedienden van de bygeloovigheid, en de
"breedheid van Antiochus wierden.
Deze Voril ontilooken, weêritand in een klein ge-
te vinden, terwyl dat de Steden en geheele Land-
jehappen onder zyn Wetten boogen, zette de wreed-
^^id en woeilheid tegens hen ten uiterilen voort.

Hy verbood aanilonds den Sabbath te vieren, deze
Prachtigen dag, welke men tot den dienil Gods hei-
^^gde. Dit was geen misdaad, zich een dag in de
^eek in ruil te houden, en de vryheid van \ volk
jj^oeft ten minftcn zich dus verre uitflrekken; maar
^aaris niets eenvoudig in de oogen der vervolgers,
^ie aandringen om alles wat heilig fchy nt te fchenden,
^ die geen ander oogmerk hebben, als dat, van een
Godsdienil te doen onderde voeten treeden, welke
^^enbemind, omdat men dezelve gelooft Godlyk te
^yn. De onderzoekingen wierden zo uitvoeriglyk,
men verplicht was inde woeilynen en hooien te
^^Uchten, om aldaar te vergaaderen, endaar eenige
^^ffeningen van aandacht te doen. Den Tempel wierd
de Heidenen ontheiligt, die van dit huis Gods
J^^lkoomen meeiters geworden zynde, aldaar de ui-
^^rfte onreinigheden pleegden. Het Altaarwas met
^'^geoorlofde Slachtoffers belaaden, en die, zeer ver-
^^ Van de Godheid te verzoenen, niet anders, als
^y^ Wraak konden verhaailen. De Leviet kondede
^^ilgeboore kinderen niet befnyden, de Moeders,
^elke naer het voorbeeld van Sephora zich met die
"^^iening belailten, wierden by de Regeerders aan-
geklaagt, enmetde doodgeilraft. Twee befchul-
Moeders hadden de droefheid van langs de
Ji^aaten gefleept te worden,hun Kinderen aan de bor-
mededraagende^ tot dat zy aan een gevaarly-

RMACCHABEEN. 17

ke plaats gekoomen zynde, men heur daar af
wierp. Men deede deze vier menfchen zonder acht te
hebben voor jaaren, of kunnen, onmenfchelyk ller-
ven. Dit was 't niet al, men moeil de plichtpleegingen
der Heidenen waarneemen. Men verplichtte dejoo-
den op het Altaar van den levendigen God aan de Af-
goden te offeren. Deze offerhanden keerden alle
maanden weder. Men onderzocht "de geenen, die na-
lieten dezelve te doen. De Dragondef^ en Officieren
van den Koning greepen indehuizen dé geenen,die
men hertnekkigen en wederfpannelingen des Konin-
gs noemde. Men fteepte hen aan den voet van het
Altaar, en men verplichtte hen, iiaar hunflicht te
betrachten. Een Jood raadde Antiochus al de waereld
in den omgang te doen gaan, op dat men dezelve
te ligter konde kennen, en niemand zich van deze
openbaare pleeging van Godsdienil konde bevryden.
De Heidenen geloofden de Goden te eeren door
prachtige ommegangen,welke van den eenen Tempel
naer den anderen gefchiedden. Bacchus had deze eer
by de Grieken en in Syrien. De Jooden waaren door
een Koninglvk bevel verplicht, hem zo wel als de an-
deren deze huldiging te doen.welk een droefheid! aan
te bidden, en een openbaare eerbied te doen ^ aan 'ε
geen men als een droombeeldelyk fchepzel; en de
minile eerbied niet waardig, aanziet.

Eindelyk, dewyl m en wiil, dat de Jooden geen var-
kens vleefch konden eeten, ter oorzaak van de Wet,
welke zulks verbood, beval men hen zulks te doen.
Eleazar een oud Edelman konde van deze wet niet
ontflagen zyn. Zyn vrienden raadden hem om te
veinfen , en de onderzoekers door een liil te bedrie-
gen. Maar, hy wilde hever een broos en verganglyk
leeven verliezen, als het zelve door een zo groote mis-
daad bewaaren. Hyvreefde, dat de jeugd, zich door
zyn voorbeeld misleidende, mocht verboren gaan,
en hy t'eeniger tyd mocht wegens dit verlies aan God
reekening doen.De Joodfchehaat ontilak tegens hem,
zy wierden zyn vervolgers en vyanden: dat gebeurt
dikmaals, om dat de deugd der Heiligen een ilerke
beilraffing is van het gedrag der zwakken; de Beulen
vingen hem, en hy llierf Martelaar.

Een Joodiche Vrouw had zeven Kinderen, die om
dezelve oorzaakmet haar vailgehouden wierden.Men
deed deze arme Moeder de droefheid aan, van al heur
kinderen vóórhaar oogen te zien ilerven, en tot ze-
ven maaien toe, haar Martelaarfchap te verdubbelen.
De Koning Antiochus was daar tegenwoordig, zo wy
de verkorter van jafon gelooven. Hy vergde aan de-
ze zeven jonge menfchen Varkens vleefch te eeten;
't welk zy weigerden. Op hun weigering beval hy,
dat men hen de tong zou affneiden , en de uiterlyke
ledemaaten, zo dat het hoofd wïerd gevilt, en dat men
vervolgelyk hen op rooilers, en in groote brandende
keetels uitilrekte , daar zy d'een na den andere wicr-
• den verteert. Dit jong volk verloor de moed niet, zy
wierden door het gezicht van den rook, welke het
lichchaam van hun broeder, die men verbrandde, van
zich wierp, niet afgefchrikt, noch door't geweld van
een wreedefmert,welke de onderfcheidentlyke ilraf-
fen veroorzaakten, die men d'een nea d'ander op een
wreede wyze deed volgen; de een moedigde den an-
deren aan het geloof van hun Vaders ilaandete hou-
den ^ en voor de befcherming van de waarheid te lier-
De Moeder volgde het voorbeeld hunner kin-

ven.

deren; na dat zyhen in't midden van de ilraf on-
derfchraagt had,ondergingzy dezelve met een onver-
fchrokken moed, welke alleen de genade zoude kun-

G nea

DE BOEKEN DE

deernen, omdat zyn Broeder het dasdaanigvedang-
Hy deed het, enwierdineenBurgt, die mede
^^n naam van Straton voerde, gedood. De daad was
oaauwlyks begaan, of Ariilobalus gevoelde geweldi-
ge Wroegingen. De Officieren^ die hem droegen, lie-
hem in de plaats, daar het bloed zyns Broeders
§eilort was, vallen ^ hy twyffelde als toen niet meêr,
^at de Goddely ke wraak hem vervolgde, en hy llierf
^aailelyk in geweldige verrukkingen.
Salome, na haar Mans dood niet kunnende regee-
, haalde haar drie Broeders uit de gevangenis,
επ ilelde Alexander de ouditeop denThroon. Men
^egt dat Hircan hem altyd gehaat had, om dat de-
BiiTchop , wegens zyn plaatsvolging met God te
raaden gaande, Alexander zich altoos in zyn inbeel-
ding aangebooden had , in plaats dat hy voor hem
■^rillobukis en Antlgonus, die hy hertelyk beminde,
^ilde ilellen. Een der eerile oogmerken van Alexan-
''^er, Koning geworden zynde, was Ptolomaïs te be-
leegeren : hy wilde zich van den burgerlyken oor-
log bedienen, welke in Syrien, tuffchen twee zeer
^reedlyk verdeelde broeders ontftooken was. De be-
^eegerden hadden aanilonds toevlucht tot Ptolomeus,
' die Cleopatra zyn Moeder van den Throon van Egy-
Pten weggedreeven , en voor zich een andere in
^et Eiland Cyprus opgerecht had; hy trok aanilonds
^an 't hoofd van een leeger om Ptolomaïs te hulp te
i^t koomen, en Alexander de beleegering te doen op-
t)reeken: maar, hy verftond onderweg, dat de be-
^eegerden van oogwit verandert waaren , en dat op
de betoogingen van een vernuftig Burger j, zy het
Onzeeker lot der waapenen telyden, voor een zeer
gewifie flaaverny, geitel t hadden; om dat by aldien
I Ptolomeus gelukkig genoeg was om hem te verlof-
' ien , zoude zyn Moeder niet nalaaten uit Egypten
^an ^t hoofd van al haar Leegerbenden tekoomen j
^aar Zoon van daar te verdry ven, en de Stad in te
lie^men.

Alexander liet niet na het beleg op te breeken^
^Ώίΐ dat hy vreesde dat Ptolomeus zich in Judea
^ocht werpen. Hy beiloot door lift te erlangen, 't
§een hy met geweld niet had kunnen ten onder bren-
gen ; hy vleide Ptolomeus, om hem vierhonderd ta-
lenten te betaalen. Hy beloofde groC?se byftand aan
Cleopatra tegen haar Zoon 5 maar, het bedrog wierd
Ontdekt, en Ptolomeus ontftooken , wegens dat
iTien hem bedroogen had , verdeelde zynXeeger,
^'aar van hy een gedeelte onder het beftier van zyn
Generaals liet, die Ptolemaïsbeleegerden j om 't zel-
^e te ftraiFen , wegens dat zy zyn hulp geweigert
Wden, en die 't zelveinnaamen. Met een ander
^anmerklyk lichchaam ging hy het land van Alexan-
der ilroopen , die van zyn zyde tachtig duizend
bannen verzaamelde, endenflagaan den oever van
den Jordaan leeverde. De overwinning evenaarde
^en langen tyd;maar, het Leeger ?an Alexander week

Μ α C C η α β ε ε in. 19

eindelyk ; men doodde daar dartig duizend, zom-
migen zelfs, alsTimagenes ^ zeggen vyftig duizend
mannen j een gedeelte der overigen bleeven Krygs-
gevangenen, terwyl de anderen verward elyk in Je-
ruzalem weeken. Ptolomeus, om de fchrik gewel-
diger te maaken, burgten vindende, diedeVMers
en Moeders verlaaten hadden , en waar in men een
groot getal van kinderen gelaaten had, beval zyn Zol-
daaten deze kleine fchepzelen te neemen,dezelve aart
ilukken te hakken , en in ziedende keetels te wer-
pen, op dat al die geenen, die daar vóorby zouden
gaan, zich mochten inbeelden ,dat de vyandeiizich
met menfchenvleefch voedden, en, daar doof ver-
fchrikt zynde, zich opgeeven , in plaats van dé
onftuimigheid van den Overwinnaar af te wach-
ten.

Deze nederlaag bracht Alexander en de Jooderi
tot zodaanig een uitterilen ftaat, dat zy zich daar vari
nooit weder ontdaan zouden hebben , by aldien zy
by de Moeder tegen haar Zoon geen byiland gevon-
den hadden. Cleopatra heerszuchtig , kondeniet
verdraagen, dat Ptolomeus tot aan haar poorten zee-
genpraalde, en Egypten durfde dreigen, nadathy
Judea verwoeilhad. Zy verzaamelde baarbenden ^
zy verkoor tot bevelhebberen twee Jooden , zoonen
van Onias, die Ptolomeus ftaande hielden , en be-
letten in Egypten door te dringen, daar hy geloof-
de alles onder zich te zullen buigen. Zy deedetef
zelve tyd Ptolomaïs beleegeren , om hem te ver-
flaauwen, met hem een zo aanmerkelyke plaats të
ontneemen; daar was't dat Alexander haarbefcher-
ming verzocht j zommige Raadsheeren van Staat
oordeelen dat men hem gevangen moeft houden ^
en zich van Judea verzeekeren; maar Ananias Veld-
heer van haar Leeger ^ en Jood van afkomft j deed
de fchande van deze trouwloosheid gevoelem Zy
rechtte met Alexander een verbond tegens haar
Zoon op. En onder de begunftiging van deze yer-
deeling , begonden de Jooden zich te herftelleni
Alexander hernam veel Steden, men had veel moei-
te zich over Gaza, welke Ptolomeus te hulp gé-
koomenwaSi te wreeken. Apollodotus, diein dö
Stad het bevel had, <^ed een uitval met twee dui-
zend mannen, endro%in'tvelddervyanden, wel-
ke zich inbeeldende , .-^at hy door alle de benden van
Ptolomeus onderfteunt Was, by de duiilerheid van
de nacht afvveeken.·* Maar , den dag verfchynen-
de , en het klein getal der vyanden ontdekkende ^
wierp men zich 'op hen, zy verkochten huii leeven
zeer duur , en de Stad zoude zich niet opgegeeven
hebben, by aldien Lyfimachus , nayverig wegens
de gunft van 't volk, voor zyn broeder Apollodo-
tus, hem niet gedood, en de Stad weder in handen
van Alexander geftelt had, die dezelve met haar in-
woonders aan het woeden der Zoldaaten overgaf.

22

Εή, waarom lou God de vryheid niet hebben van dezelveïiak inden
Godsdienft te doer»! byaidietl^t "waar is-, dat God het gehee'lal en die
verzaamelingder Schepselen die't zelve bevolken , 'niet heeft kunnen
fcheppen» zonder op al te verheev ene v^yïe, boven on s begryp om door-
grond te worden, tehahdclcn, heeft God dezelve beweegredenen, en
dezelve redenen gehad om een zo uitgeftrekte wyshë'id in den Godsdienft
afs ίή de natuur te gebruiken.

Het is waar, datdemenfchen eenvesl natuurlyker en ligter ftelling
ofti! te begrypèn van den Godsdienft, als die van God, maaken, en dat is
't geen de groote zwaarigheid maakt. Zy , jeloerfch van hun denkbeel-
den én Verlichtingen , gelooven dat God zich daar toe heeft moeten
fchikken, en rechtmaatig vinden, 't geen hen mooglyk fcheen : men
onderftelthier, zonder eens tedetikenom'tgeen in verfchil is, öf Veel
eer 'tgeenal de waereld kent baarblyklyk valfch te zyn. Inderdaad,
teneindeopdatdeiteliingvatt Godsdienit, die de mer!fc"h Zich maakt,
en welke met zyn reden Vaneenen dezelve verdrè^Ïngis, uoodzaaklyk
zy, moet men onderftellen, datmen al de föchten van deGoddelyke
rechtvaardigheid, én al de middelen vaniyb wysheid kent, dat is gezegt,
dat de bepaalde ziel kent het ^éenbnbepaak is. Ten einde om deze ftel-
ling te maaken, moet men de rechtvaardigheid Gods, en haar Rechten op
den zondigei) m'enfch, tot zeekere trappen naer de menfchelyke wetten
geredenmaatjgt, bepgaJ^ti. In der daad, daar word niet meer gehan-
delt intÊotiderzodien, waarom God de zondetoegëlaaten heeft, dat
)s een ondoorgrondelyke verborgendhcid. De menlch is een zondaar,
«laï''^een gevoelige waarheid, niemand ontkent dezelve. Men werkt
om te weeten, hoedaanigGoddeftrafoaare zal behouden. Dc menfch
Zegt, dat Gods rechtvaardigheid zich tot het afvorderen van een voldoe-
ning niet uitftrekt. Zy kan wel niet werken, zy kan haar rechten nalaa-
ten. Zykanvergeeven zonder iets van den menfch te vereifchen. D'een
ftaat echter toe, datmen haar offerhanden doet, welke de zonden ver-
zoenen , maar, d'andere houd ftaande, dat men 't oneindig weezen mis-
leit met het zelve beeften op te offeren : maar, hyvereifcht een moeje-
lykgebruik der deugden. Een ander, minder ftreng, vergenoegt zich
met eenige beweegingen van droefheid, of meteen bekentenis van zyn
zonden. Yeder trekt in een, of rekt de wetten van God volgens zyn
goeddunken uit, enmenbegryptdetweezaakenniet; d'eene, datwy,
Gods rechtvaardigheid oneindig zynde,gelyk alle zyn volmaaktheden,
daar van noch de uitgeftrektheid, noch de gantfche ftrengheid kennen. En
de eindige menfch oordeelt onderwylen , dat de Oneindige niet als op
een zeekere eenvoudige en zeer bepaalde wyze kan werken. Wyders,
wanneer de rechten van Gods Rechtvaardigheid zo bepaalt waaren, als
men dezelve gelooft te zyn, men zoude dan noch niet zonder vermee-
telheid konnen nafpooren de middelen, die zyn wysheid, welkeonbe-
paaltis, de allereigenfte gevonden heeft om de menfchen tot het eeuwig
welzyn te leiden. En dewyl hy een voldoening gevordert heeft, waarom
God gedoemt, van zulks gedaan te hebben ? Men oordeelt, dat God den
menfch, zonder verzoening van zyn miidaad, kan vergeeven, en weet
men dat wel zeekerlyk ? durft gyde rechten van een onbepaalde recht-
vaardigheid over zyn Schepzel bepaalen , als den geenen, welke den
menfch op zyn evennaaften heeft ? weet gy wel toe hoe verre de liefde
Gods voor de heiligheid gaat, welke aan de rechtvaardigheid een nieuwe
trap van ftrengheid mededeelt ? een Vorft, die ten opperfte de tweege-
vechten haat, en gezwooren heeft deze mifdaad door de dood te doen
verzoenen, geeft nooit genade. God haat de mifdaad; hy zoude geen
God zyn, by aldien zyn haat niet onbepaalt was, en men oordeelt, dat zy
't niet is, of dat zy 't niet moet weezen, dat hy zyn woord kan fchenden,
endenmifdaadigengenaademoetbewyzen. Daar is in dit oordeel meer
als vermeetelheid.

De eenigfte reden, welke Gods Wysheid zoude kunnen beletten van
zo verborgen raadilaagen tebaaren, en in den Godsdienft zo diepe ver-
borgentheden te doen intreeden, is de yreeze, dat de zwakke en mismoe-
dige reden niet opftaat, en zich in de dwaaling of Godslaftering werpt,
'tgeen duizendmaal gebeurt is. Maar, ik zie dat God, altyd te vreeden
zynde, ommet een onbepaalde wysheid te werken, zich over de onge-
vallen, die uit zyn werken fpruiten, niet bekommert. GelykdeZon,
die alle dagen volhard de Aarde te verwarmen, alhoewel hy het ongediert
doet uitbroeden, ter zeiver tyd, als hy het koeren en de vruchten ryp
maakt. Dat is des menfchen zwakheid, hy beeld zich in dat God, altyd
aandachtig tot zyn zwaarigheden, niet moet denken, alsomdcmoei-
lykheden , welke zyn onweetendheid voortbrengt, te verdryven of
voor te koomen. God, in zyn opperfte weezen, en wegens zyn wys-
heid, welke nietdwaalenkan, vernoegt, volgt, omdufdaanig tezeg-
;en, de ftelling die hem de allereigenfte tot zyn oogmerken gefcheenen
; leeft, zonder zich over de zwaarigheden, die voorkoomen, te bekom-
meren. Hy zoude daar van altyd eenige gehad hebben, aan welke zyde
men zich gekeert had. De eenvoudigheid der werken en verborgent-
heden zouden onfeilbaar de verachtingen verwekt, en duizend menfchen
hebben doen twyfFelen, of de Godheid wel veel hoog boven ons was.
Hoe veel godloozen verachten den Godsdienft, en fpotten met de Sacra-
menten, omdatzy dezelve niet ktachtig genoeg vinden. Zy lachchen,
wanneer God met den menfch ftaamelt, om zich naer zyn zwakheid te
fchikken. Maar, die zelve godloozen zyn vyanden van de diepe en boven
de reden hoog verheevene verborgentheden. Hoedanig zal men hen vol-
doen? dewyl zy de eenvoudigheid, en de verheevendheid der verbor-
gentheden evenmaatig verwerpen. God, die niet werkt, als voor den
geenen , die de waarheid ter goeder trouwe zoeken, moeft drie zaaken

gedaan hebben, i. Dat daar eenvoudigheid in den Godsdienft was, om

dat dezelve het verheiFen van de luifter bewerkt, en om dat daar meer
eenvoudige als doorfleepeverftanden zyn. i. Hy moeft mede, zonder de
tegenwerpingen der godloozen aan te hooren, in deze Godsdienft de ver-
borgentheden, die noodzaaklyk waren, om dezelve volmaakt te maaken,
en om de ziel tot de zaalighcid tc leiden , doen inkoomen. Dftver-
heeventheid noch de diepte dezer verborgentheden, moeftende minfic
tegenftand niet gedaan hebben, dewyl zy noodzaaklyk waaren , en om
dat God altoos volgens Zyn natuur, en op't goede, waar op hy doelt,
werken moeb . Eindeiyk was het noodzaaklyk, dat God die verbor-
gentheden klèarlyk openbaarde, ten einde, op dat men niet twyÖèlen
mocht, dathyzeingefteldhad, alhoewel men ze niet bevatten kan. Hjr
heeft dezedrie zaaken gedaan; maar, degodloozen vergen een vierdé*
welke hy aan hen niet toegeftaan heeft, om dat het niet noodzaaklyk
Was, dat hy zich hun wetten, inbeeldingen, ofte eigenzinnigheden on-
derwierp. Zy zouden afvorderen, dat God, niet te vreeden zynde met
ïyn wil te ontdekken, hen rekening van zyn gedrag gaf, en de redeneii
ontdekte, welke hy gehad heeft, om dufdaanig in plaats van op honderd
andereverfcheide wyzen, welke hy konde gebruiken, te werken, p®
openbaaring zoude nooit paaien gehad hebben, en God zoude verplicht
ge weeft zyn, by aldien hy al de twyfFelingen had moeten voldoen, en io
alle debefpiegelingen tot den menfch loopen, om hem van zyn dwaa*
lingen wederte rug te leiden. By aldien Gods oogmerk geweeft was, al-
le die zwaarigheden weg te neemen, en de twff èlingen voor te koomen»
zoude hy verplicht geweeft zyn, het zelve zo wel in de nbtuur, als it
den Godsdienft te doen. Daar zyn veel menfchen, die de onfterflyk-
heid der zielen, en de fchepping ontkennen, om dat zy niet kunnen be-
grypèn dat het geheelal uit niet heeft kunnen getrokken werden, en dat
den menfch een geeftelyke zelfftandigheid heeft, waar van men gecfl
klaar denkbeeld kan hebben. Dat deze zeifftandighdd, welke noch g^'
deelte noch lichchaamelyke hoedaanigheden heeft , kan vereenigt
met, en van het lichchaam afhangen. Onderwylen zyn daar geen paal^
aan de nieuwsgierigheid der menfchen in de natuurkunde en Godsdienft»
Gods antwoorden moeften oneindig geweeft zyn; maar , hetvolftre»'
dat God de misbruiken heeft herftelt, en de zwaarigheden is vocwgekoo-
men, met klaarlyk te ontdekken, 'tgeen voor ons niet bevatlyk was.

By aldien God op een wyze g'.werkt heeit, welke dereden niet be-
grypèn kan, heeft hy dat ongeluk door alle hulpmiddelen herftelt»
die men konde verlangen, met die verborgentheden op een klaare en
baarblykelyke wyze te openbaaren, al het geen de menfch overig is t®
doen, op deze laatften weg, weike God hem baant, is, dathy zynrc-
den onder 't gezag van een God, die fpreekt en gebied , doet buigeO-
Deze offerhande ijs zo groot en ichrikiyk niet , nu men verzeekertis»
dat God dezelve afvordert, en dat het aan hem is, aan wiemen oiFcrt ?
Men moet zich dan niet meer beklaagen, noch ftaande houden,
God noch diepe verborgentheden heeft kunnen noch moeten geevcn-
Hy, oneindig zynde, is het zelfs, 't gene hy volgens zyn natuur en vol"*
maak theden werkt, en den menfch verlieft daar niets by, enbyaldieO
zyn reden al te zwak is om ten Hemel te klimmen, en aldaar de voorwer-
pen van de Godheid te zien, zo daalt God op d'Aarde neder, en openbaart
klaarlyk, 't geen men verplicht is te gelooven:dufdaanig heeft men al^y®
evenmaatig de noodzaaklyke middelen, om zich te befchermen, by aldi^J*
het voorwerp onbevatlyk is. God vordert den menfch geen klaare kenn'S
van de Godheid af, hy eifcht niet anders als 't Geloof, 't welk met duii^"^'
heid vermengt is, en bewaart een veel volmaakter kennis voorden He-
mel. God legt de reden de noodzaaklykheid niet op, om te omhelzco t
geen dezelve beleedigt, enbeftryd; maar, hy wil, dat zy onder'tge'oot
buigt,en dat zy Zwygt, alszy haar zwakheid en onweetenheid kent, xiena®
dat de verborgentheden boven haar verheeven zyn. Deze menfch,
men aan den voet van een hoogen berg laat, is niet ongelukkig, omost
hy daar van de kruin niet ontdekken kan·, en zyn gezicht niet zo verre ka»
draagen. Maar hy zoude een voorwerp hebben, om zich te beklaagen»
by aldien men hem in een Bofch deed treeden, waar van de dichte taklcen
zyn oogen zouden kwetzen , en hem dezelve kunnen uitbooren; ^^
zien de grootheid Gods niet, noch de voorwerpen, welke op het top-
punt van den berg zyn, de reden is te zwak, om tot de Hemelen in t®
dringen; maar. God verplicht ons mede niet, om, 'tgeen de gemeen®
zinnen beleedigt, teomfangen, en om de verborgentheden, welked®
reden beftryden, of omverre werpen, te omhelzen. Dat men niet zeg'
ge, dat God de reden vernietigt, welke hy ons als een zeker Leid smap»
en een licht om ons te geleiden, gegeeven heeft, om dat hy dezelve
haar rechtmaatige paaien befluit. God vernietigt dezelve niet, zy P^,'
houd meenigvuldige nuttigheden in den Godsdienft, in der daad zy i®
welke onderzoekt ofde openbaaring Godlyk is, en de redenen, di^^jg
haar voortbrengt, overweegt; zy oordeelt over de Godlykheid van
Schriftuur; dit eerfte bedryf van zyn gerichtsdwang is van de
fteaangelegentheid, om dat daar van groote gevolgen afhangen.
verplichten de volkeren niet, om de Schriftuur, op het gezag der o»*
zekere menfchen , die dwaalingen onderworpen zyn , te geloove ·

Wy willen dat de geeft van de waarheid, welke men haar voor ooge

leid, overtuigt zy, dat zy weet dat het God is, die tot haar fpreekt^^"^
der deze overtuiging, welke de reden voortbrengt, is daar geen GO"
dienft. Ten tweeden, is het de reden, welke debepaalingen van
openbaaring overlegt, wikt en weegt, om zich van de meening
overtuigen, en om verzeekert te zyn, dat hy een verborgentheid geop"^
baart heeft, en dat hy de menfchen verplicht heeft om't zelve
ven. De reden heefteen derde recht, want, zy is de Rechter van dep '
ken, welke haar beleedigen en beftryden.. Zy oordeelt dat een
chaam niet te gelyk in den Hemel en op der aarde zyn kan. Zy
zoekt, of de bepaalingen, dit is myn lichchaam^ niet uitgdegtmoe^
werden volgens de Metaphorifche wyze, en vindende dat den letterΙ^ν
zin een gevoelige ongerymtheid befluit, en dat de verbloemde
recht en redenmaatig is, oordeelt zy, en laat zich uit ten voordeele ν ^^

denlaatftenzin, tegens de verwandeling van'teene weezen in't an ^

Maar zulks is tegens de Reden aanwerken, met dezelve totRecW®
neemen, in zaaken, welke boven haar 2yn. De reden belyd, dat ^
geen klaar denkbeeld van de ziel, van een geeftelyke '-elfsflandJin ^^
en van God heeft, zo wel in zyn natuur als in zyn werkingen,

over de Ε

'^cllcc boven haar zyn, eii waar van zy niet oördeelen kan, dewyl ζγ bc-
grypt, dat zy onder haar macht iiietzyn.

Dit is niet alleenlyk in den Chriftelyken Godsdienft, dat daar verbor-
gentheden zyn, welke de reden te boven gaan·. De wysgeerigen hebben
^czeive in de natuur gevonden, gy lieden moet dan toeÜaan, dat die Hei-
Qenfche Wysgeerigen, diegy lieden veroordeelt, om dat zy de Schepping
^es VVaerelds, en deonfterflykheid van de ziel verwerpen, gelyk had-
: in der daad de aloude wysgeerigen hebberi met de reden raad ge-
["^^g^ gelyk gy lieden met dezelve raad pleegt, ontkennende dat deze
tvvee waarheden overeen koomen, in plaats dat gylieden het tegendeel
maande houd. Wie zal de rechte bepaalinge van de reden, tuiTchen de
aloude wysgeerigen en uw lieden vaft maaken ? is het om dat zy geen
zwaarightden tegens de geefliykheid van de Ziel, en de Schepping van de
^aereld maaken, gelyk men daar van tegens de vereenigingder twee na-
tüuren maakt? ishetdathun beginzel, van tdt niets komt mets voort ^mtt
^'Zobaarblykelykvoor deopenbaaringvanMozes was, alsdir, datdrie
geen eenin deDrieenigheidkunnen zyn. Gylieden moet dan toefraan, dat
^ydie waarheden welke uw lieden bekent zyn, konden verwerpen, of
men naer de reden niet moet luiileren , zo wanneer dezelve van
Maaken wil oordeelen, welke boven haar vermoogen zyn. Ter goeder
^üris'tdaDi datderedeninallezaakenwelke van haar afhanglyk, met-
gezag werkt. Maar, deΛvyI het genoeg is, haar aan te hooren, om van
naar te leeren, dat zy bepaalt is, en dat God onbcpaalt is ;zo moet het 7,yn
Qat Zy na deze belydenis zich verneedert, en met eerbied aanneemt, 't geen
oneindige God door zyn Zoon, en de Apoilelen van dezen welge-

«efdenZoon, geleert heeft'.

De allergrootfte zwaarigheid zal zyn, om d^enfchen te verzeckeren,
«atGodgeiprookenheeft, en dat J.Chriftus, die ons zyn openbaaring
^oegebracht heeft, den beloofden Meffias was j niet tegenftaande de laag-
l'^eid waar mede hj bedekt was. Dit is de tweede zaak, welke vi'y belooft
j^cbben te verklaaren. Het ftrekt daar toe, om eenige aanmerkingen op
net leevén van J. Chriftus, en op zyn wondèrdaaden te maaken, alzo wel,
als op de wyze, op welke de Apoftelen van hem gefprooken, en tot de
^akomelingfchapovergebracht hebben, 'tgeen zy vcrftaan, enhunoo-
S^n Van het w^oorcïltes leevens gezien hadden.

Jefus Chrifius Was de Zoone Gods ende den Meffias, een langen tyd
te vooren door de Propheeten belooft, om dat hy ai Ie de merkteekenen,
God aan den Verloilèr Ifraëlsgegeeven had,volkoomentlyk vervulde-
•^at men ter eenerzyde de Propheeten leeze, die de een op den anderen
J'olgende, van den Meffias gefprooken, en de voornaamfte omftandig-
«edenvan zyn geboorte, feeven en dood aangeteekent hebben , en dat
^en in het Evangelimn de nauwkeurige vervulling-van al zyn Godsfpraa-
f "^n, zonder doorileepenthcid van geeft, en zonder cenige kracht van in~
"leiding vinde, men zal verplicht zyn toe te ilaaii, dat het een en dezelve
Eccft is, die deze twee deelen van de Schriftuur voorgezegt heeft: en de-
^yl daar niet, als Gods Geeft is, dewelke zo ver af zynde uitkomften
^oft voorzien, en die alle die uitkomften, voor de oogen der menfchen
^gebeurende, kan vervulleH, is men verplicht, als men naêr de reedeu en
^ ^ed geloof wil hooren , toeteftemmen, dathet boek Godiykis.

De Propheeten, welke van J.Chriftus gefprooken hebben , konden
J^enfchelyker wyze die omftandigheden van de geboorte, 't keven, of
Je dood van den Meffias niet voorzien, zy konden de minfte giffing uit
Jgefteltenis der verftanden, die ten tyde van J. Chriftus keven zouden,
Jiiettrekken, omdat zy zeven of acht honderd jaaren, en zelfs meérals
^en Eeuwen, voor deze uitkomftgeftorven waaren. Het is geen eenig
l^^nfch alleen, dieaan't geval eenig woord, 'twelk zich gelukkig ver-
'Ult heeft, gelaaten heeft; want daar is, in een lange reeks van Godde-
y^e menfchen, moogelyk niet een, die van den Meffias η iet gefprooken,
hem nietgemerkteekent heeft. Die Heilige Schryvers fpraaken niet
pZaamentlyk, dewyl zy in zeer van een geftheidene tyden en plaatzen
. ^efden. Jacob leefde veel Eeuwen voor Malachias, Daniël fchreef in Ba-
.yionien ,Jefaias te jerufalan. Men kan hen noch van belangen noch be-
j^ogachterdenken, om dat zy in hungefchriften eenuitkomft afmaal-
waar aan zygantfch geen deel konden hebben, en waar uit zy het
'^"nfte waereldfche voordeel niet trokken. Alvoorens de Godlykheid
^^er Prophetien , welkers vervulling zo rechtmaatig is, te wederleg-
moeten de wysgeerigen bewyzen, dat de ziel haar kennis tot in
Verafgeleegenfte toekoomende zaaken kan uitftrekken, ên dat zy ons
van natuurlyke redenen geeven ; maar , onderwylen datmen toe
ftaan, en het gevoelen van onze natuurlyke zwakheid ons ovcrtui-
l^'^ï.al, dat de ziel niet in toekoomende zaaken doordringt, zal men
l^'dWongen zyn te erkennen, dat het God alleen is , die de uhkomfl
Oorzegt, en dezelve volgens de voorzegging vervult heeft; dusdaa-
pS ^yn de twee deelen van de Schriftuur Godlyk. Men kan de zin van
j^^'igeGodsfpraaken befpotten, en daar van de vervulling wederleggen,
jj , de zwaarigheid is daardoor niet weggenoomen ; het volftrekt,
^aar een getal van die Godsfpraaken overig blyft, waar van de waar-
tid gevoelig zy om van een wysgeer, of van den opftand van de reden
fc ^^^genpraalen , welke weigert het gezag van een God, die tot hem
r'^^ekt, te erkennen. Het getal doet niets, ten opzicht dat daar eeni-

die't geen wyaanhaalen, oogenfchynlyk bewyzen.
Vi η ^ was van Jezus Chriftus niet afhanglyk de merkteekenen te ver-
de κ ' welke de Propheeten hem gegecven hadden , gelyk zomtyds
jj^ '^driegers doen, die de plaats van ontleende Perfoonadien beklce-
en onderfchraagen. Want, daar waaren duizend zaaken in de
, die gebeurlyk waaren , en niet als door zyn vyandeii
j^Qnden uitgevoert worden, waar van hy geen meefter was, 'by aldien
jV geen God was. Het was van J. Chriftus niet afhanglyk van uit een
Lr^^^^gebooren te werden, onderwylen was ons deze" uitkoinft door
J laiasbeteekent, als een Wezendlyk merkteeken aan den Verloffer If-
' ^^^ zeide deze Propheet, zal een Zoon haaf en, en zyn

^^ ^dlEmmenuêlzyMj dat is te zeggen, God met ons. Dat men

Φ

ons in de gèfchiedenis een ander mail, als J. Chrinusaahwyze-, opwfê
men dit merkteeken toepaflen kan. Laat de Jooden redentwiÜen ,
veel zy willeti, op het woord van Maagd^ hen ontbreeken niet alleeii
voorbeelden , om te bewyten dat Jefaias van een getrouwde VrouVr
gefprooken heeft ; maar, deze uitieggihg zoude de Godsfpraak van deti
Propheet belachlyk maaken, welke in plaats van een wonderdaad, nieè
aodèrsals eeii zeergemeene en gewoonlyke zaak zoude beloovèh. DaE
is ^ dat een getrouwde Vrouw óp zeekeren tyd zoude bevallen. Het
hing van J.Chriftus niet af omteBethlehemgebooren tewerden^ hoch
van deze Godsfpraak op het oogenblik van zyn geboorte veei klaarder te
maaken, door de uitlegging van de gantfche vergaaderde Kerk, Welkè
by geleegtntheidder Wyzen verklaarde, dat daiir de plaats van zyn ge«
boorte door de Propheeten beteekent, was. Het was van Jetus niet
afhanglyk, als toen door Auguftus een belchry ving vanzyn Ryk te doeü
beveelen, welke tot de vervuiling van de Godsfpraa!; hielp. Het hing
van hem niet af, om te verfchynen ten tyde, alS dè Scepter vanjuda
zoude verbryzelt zyn, en waar in de 70 weeken van Daniël tich toudeii
vervullen. Het was vau hem niet afhanglyk, om gcduurende den ftand
vaii den tweeden Tempel gebooren te Werden , en den roem van die
tweede Huis veel grooter, als die van't eerfte, gelyk HaggaV voorzegt
had , te maaken. Eindelyk verkoor Jezus Chriftus de wyze vah zyti
dood niet; een Jood zynde, rnoeft hynict gekriiicigt werden. Meti
had een wonderbaare verzaameling van omftandigheden en onderfchei-
dentlyke beweegingen van nooden , gelyk als van de overwinning vari
JudcadoordeRomynen, de herftelling van een bediende vah'c Ryk, dé
jeloerfchheid der Pharizeèn en Priefters, de haat der volkeren, de trouw-
loosheid van een Apoftel, om alle de denkbeelden, welke de Prophee-
ten van deze fchandelyke en wreededood voorzegt hadden, tevervul^
len. J. Chriftus konde geen meefter van alle deze uitkortiften zyn 3
noch die omftandigheden bcftiercn, by aldien hy geen God was, ofbf
aidienGod, die dézeivevoorbefchikt had, om de verloffing der men-
fchen te bewerken, dezelve niet voor hem vergaaderde, ende by aldieii
J. Chriftus die geen is, waarvan de Propheeten gefprOokcn hebben, ié
men verplicht zyn woord te geloovcn, en't zelve met vefneedcring te
ontfangen.

Dewyl de verborgentheden, diehy verkondigde, het itiehfchelyk be=
gryp overtroffen, en klaarblyklykheid ontbraaken , kon hy dit gebretó
niet beeter herftellen, noch het geloof door een gevoeliger bewys op-
wekken , en 't welke meerindruk op de volkeren deed, als die der won-
derdaa den. De Wet van Mozes was door een groot getal van wonde-
ren ondcrfchraagtgeweeft,het was dan noodzaaklek,dat hctEvangeHumj
welk een gedeelte van de Wet vernietigde, en van de menfchelyke re-
den een veel grooter onderwerping vereiichte, inet het zelfde behulpmid-
del geWaapend was. Het was mede het algemeene vooroordeel der Joo-
den, dat de Meffias een groot getal van wonderdaaden doen zoude, erf
J. Chriftus beftrafte hen niet, wegens dat zy teekenen afvorderden; maar^
omdatzy, daar vati een groot getal gezien hebbende, altyd nieuwe be^
geerden. De Propheeten ^ die voor den Meffias gewecft waaren, en dd
geleerden van eenen tyd predikten evenmaatig, dat hy de wonderdaaderi
doenmoeft. Denoodzaaklykheid was dringende , dewyl zulks by naêr
het eenigfte middel was om nieuwe leeringen te doen aanneenien ^ eti
't geen de menfchelyke reden verhief. Dat was daar het bewys, 't welk
God voor alle anderen geftelt had. Dit was ten einde om de dwaaling, of
zelfs de twyffeling te ontvluchten ovef het merkteeken, dat JoanneS deii
Dooper, de allcrgrootfte van alle Propheeten , en van alle menfchen j
die tot daar toe verfcheenen waaren, geen wonderdaaden deed. Daar
was geen bewys van de waarheid van 't Evangeliuni, dat rneér gevoeligi
noch meer van de neiging van 't volk, noch veel eigender was, om eeit
noodzaaklyke indruk te geeven, om't geloofvoort te brengen. Eindelyk.
zyn deze wonderdaaden niet ontkent gcweeft, zelfs door den geenen, dié
dezelvemoeften wederleggen, gelyk julianus den afvallige, en eenigd

andere vyanden van den Chriftelyken Godsdienft.

Men kan vier zaaken in dc wonderdaaden van Jezus ChriftuSaanmèf»
ken, welke hem van den geenen onderfcheiden, Welkehet Heidendont
of de bygeloovigheid gebaart heefti Daaris weinig aangelecgen, te on-
derzoeken of de maanzieken, waar van de Heilige gefchiedenis Ipreekf ^
met de bezeetenen van den Duivel moeten ondermengt worden, of veel
eer, ofdeDuivel in. deze afgemeeten ongevallen tuiTchen kwam, teri
einde om dezelve fcherpzinniger en geweldiger te maaken; het is altyd
zeeker, dat zy niet, als door een wonderdaadgeneezen konden werden.
Onderwylen verlofte Jezus Chriftus, in een oogenblik, deze verlaatë
en wanhoopendc 2;ieken, de Duivel gehoorzaamde op zyn ftem, eh Het ^
in weerwil van de verbittering, welke hy op deze elendigeii had hen in
ruft en gezondheid. Jezus Chriftus oeiFende zyn gebied tot over de dood ^
dewyl hy voor Naïm, een eenige Zoon weder van den dood opwekte^
die men ter aarde droeg. Dit geichiedde niet alleenlyk met zyn kift aan
te raaken. Hydeed daar zyn bevel bykoomen, jongeling ik zeg u ftaatOp^
en hy word levendig. De lykftacy, welke ftaande bleef, cn uit een aan*
merkelyk getal van getuigen beftond, konde aan de waarheid vaft de^é
uitkomft tiiet twyüelen; ondertuiTcheu, dewyl zyn vyandeii zeggen kon^^
den dat dit een enkele bezwyming was, waar van de zieke na eenige
uuren #as herkoomen, liet hy het Lyk van zyn vriend Lazarus fterven.
en o-eduurende vier dagen verrotten, eer hy 't zelve weder uit het graf deed
haaten Hy wekte zich zelve drie dagen, na dat hy gekruicigt geweeft
was, wederopuitdcndooden. DeKrygsknechten, die hem de beenen
hadden willen verbreeken, getuigden, dat hv i?fraarlyk geftor/en Was.
Zyn begraavenis doorJofeph van Anmathea was daar een ander bewys

van Men plaatfte hem in een nieüW Graf, uit vieeze dat de aanraaking dei

beenderen van een Propheet hem't leevcn WedergegeeVen hadden. Hei

erafwierd bezegelt, en door geftelde Schildwachten van zyn vyanden,-en
bevel vattde Overigheid beWaakt, ten einde om een heimelyke wegnee-
mine voor te koomen , die aan 'r gerycht van zyn wederopftanding ^
D

24

welkéhy Vöoftegthad , plaatsgeevenmocht. Het bedrogen de mislei-
ding waaben bynaer onmooglyk, om dat daar boven deze gefielde wach-
ten rondom het Grai'een oneindige Schaare van volkeren waaren, die als
toet] het Paafchteeft te Jerufalemkoomende vieren i en die niet kunnen-
de , noch willende in de Stad verbly ven, den nacht in de nabuurige plaat-
sen, ehmcenigmaalinde naby zynde hooien doorbrachten. De onge-
ruitheidder Offerpricfiers, welke groot was, liet hea niet ruiten, zy
, geloofden zich niet volkoomentlyk van hun vyand ontdaan te hebbfen,de-
wyl hy hen verwittigt had j dat hy op zeekeren tyd uit zyn graf zoü tree-
den. Het was voor hen een ituk van flaat, het bedrog of de valfchheid
van deze wederopftandihg te beproeven. Wat al menfchcn in 't heimelyk

afgevallen, waakten over deze grooteuitkomft, en befteedeh daar toe al
hun aandacht, ten einde om't bedrog voor te koomet) ! devyandenvan
den Chriftelyken Godsdienft, zyn ten dien opzichte zyn getuigen enbe-
fchermers ; hun ongeriifte Avakkerheid en voorzorge zyn een bewys,
dat J . Chrillus waatlyk wederopgeilaan is. Welk een rrtenfch voor af na
J.Chriilus heeft zich vermeeten dc dood te overwinnen, èndie zich het
leeven wedergegeeven heeft. Men verhaalt van Da^idelDavid^, dieiich
zeidedeiiMelïiastezyn, en die, om daar van het merkteekente onder-
fchraagen, tegen dén Koning der Perfen opgeftaan was, dat hy gevangen
genoornengeweeitzynde, deze Vorft hemeeii vvonderdaad, gelykHe-
rodesJ.Chriiiusdeed, afvorderde, en dat deze bedrieger hem bad, van
hem het hoofd te laaien afflaan, met vertrouwen, dat het zelve wel haaft
weder met zyn lichchaam zoude vereeHigt zyn, 'tv/elkhet leeven en al
zyn werkingen weder aanncemen zoude. De Joodenin deze hoop zynde,
welke onnut was, gaven honderd Talenten voOf dit hoofd. Daar was
moogiyk meer doorileepentheid als bedrog in het verzoek van dezen be-
drieger, die wilde, dat men hem onthoofde om veel wreeder Üraffen te
ontgaan, gelyk die van leevendig verfcheurt te worden; rria,ir,hy bediende
zich van 'tvoorooideél van't geilacht,'t welk de wederopftanding ah een
nierlaeeken van denMeffias aanzag,om dat dit inderdaad een wonderdaa-
dige doening is, welke bewyft dat die geen, die zich zelfs of anderen we-
der van den dood opwekt, van God gevolmachtigt is. Het is dan niet
noodïaaklyii de natuur der ziektens, welke J. Chriüus geneéiten heeft, tc
onderzoeken, noch te bewyzcn, geiyk een vernuftig Geneesmeéfter ge-
daan heeft, dat zy ongeneeslyk waaren. De wederopftanding van La-
zarus alleen, en Van zyn eigen lichchaam, en zo veèl anderen, is een werk-
ftuk, 't welk de krachten van denatuutte boven gaat, ten opzicht het
2el ve volrtrektlyk beweezen zy.

Men moeteen aandacht op de plaataen maaken, daarjefus Chfiflifè
ayn wonderdaaden deed; en deze omftandigheid is veel gewichtiger, ais
zy aanftondslcheen. Het geheim geeft aan 't bedrog , of ten minflen
aan de de achterdocht plaats. Het Heidendom had haar eigen plaatzen
om wonderdaaden te doen. Zy gefchieden in een hoek van een Tem-
pel , alwaar men niet als een klein getal van begeerde getuigen toeliet.
Daar waaren hooien i en onderaardfche leidingen, waar van men zich
met argliftigheid bediende,naer dat men dezelve noodig had.Men prikkel-
de de inbeelding van den zieke, men gaf hem behendig heimelyke behulp-
middelen , men betaalde hem ten einde om een ingebeelde geneezing
tevermeeten. Hy hing in den Tempel een ftaf en een kruk op , welke
hy nooit gedraagen had, als om van de Priefters eenig voofdeèl té trek-
ken. Hoe meenigmaal heeft men de oogen doen beweégen, efi een beeld
door werktuigen doen fpreeken!* de traanen vloeiden uit haar oogèn ,
met behulp vaneen wynrank. Hoedikmaalshebben e'enige kleine lich-
chaamen, op den Altaar geftelt, en door een verborgen vuür vervvarmt,
gefcheenen te zweeten, en eenige beweegingen te doen , die het zél^e als
een wonderdaad hebben doen uitfchreeuwen, en deze fchandelyke arg-
liftigheid , als een wederopftanding aanzien. Dat men de wederopftan-
dingen, welke J.Chriftus uitgewrocht heeft, onderzoeke, zy hebben een
ander merkteeken : hy houd aanftonds een begraavenis welke voorby
gaat, Üaande, en doet in 't aanzien van 't volk den dooden uit zyn kift ko-
men , hy opent het graf van een anderen, en doet hein leevendig verfchy-
nen, en in 't midden van zyn huisgezin, en *t volk beweegen cn werking
doen. De dooden, die uit haar graaven gaan, in het oogénblik vanzyn
Kruisdood, die doet hy in de Stad treeden,en Gods v^onderheden verkon·
digen. Hyblyft zelfs veertig dagen na zyn vi'edéropftanding, hylaatïich
aanraaken , betaften , onderzoeken , hy drinkt, fpreekt, wrerkt en
doet in tegenwoordigheid van veel getuigen wonderdaaden. Het is in
*t gezicht van 'tvolk, dat zyii lichchaam ten Hemel vaart, men merkt
het aan , men ziet het, en men volgt hem met de oogen, tot dat men
hem uit het gezicht verlieft, en de Engelen de eerfte ver v ondering door
een nieuwe wonderdaad doen ophouden. Men moet het toeftemmen,
dat, byaldien, 't geen de Evangeliften van Jefus Chriftus verhaalen,
waar is, hy noodzaaklyk een Godlyk menfch is, Datmende andere
wonderdaaden van dezen Mefllas onderzoeke, hy heeft dezelve nooit
van de gelegentheid van de plaats doen afhangen. Het is op de openbaa-
re ftraaten, en groote weegen, aan 't hoofd van een groot volk, dat
hem volgt, dat men ophoud, dat men hem bid oift de Duivelen tiit te
werpen, endeziekentegeneezen, hy doet het ïónder een bekwaame
plaats tot lift en bedrog te zoeken. Hoe veel getuigen hebben de ver-
meenigvuldiging der brooden gezien ? daar ivierd van een gevoelig voor-
werp gehandelt, waar vanyeder een onder hen de rechter konde zyn,
ïy waaren tuflchen geen muuren van een donkeren Tefnpel beflooten,
daar men naer de evenredentheid, dat de meenigte talryk is, weinig zien
kan, en alwaar men 20 veel te meer onderworpen is, om door een inoode
Priefter bedroogen te worden, als men gedwongen is, om op de getui-
genis eeniger bygcloovigcn te vertrouwen, die zich aan 't hoofd van an-
deren vinden. Het volk was in 't gevolg van Gods Zoon, in een vlak-
te in ordre gezeeten , van vyf duizend menfchen was daar niet een
eenige , die het brood niet in zyn hand had , en van 't zelve at, dat
Jéfws vermeenigvuldigt had ; yeder een gevoelde zich verzaadigt, en
door dac «laaltyd verfterit. Men wiil genoegzaam, dat daar vaatc
vooretlnoch muilezels ^ noch vaartuigen mét nbodtaakelykc mond-
koft belaaden waaren , om dit groot getal te verzaadigen ; men had
dezelve noch zien voorttrekken , noch aldaar aankoomen. J^e armoe*
de van J. Chriftus liet hem niet toe zo veel leevensmiddelen j hoch een zo
groote toerufting te hebben. Daar was de minfte plaats tot bedrog niet;
hy moeft noodzaaklyk de waarheid omhelzen , gelyk deze meenigte
deed, die hem wilde volgen ^ ter oorzaak van de hrooden. De pl^^"
was bekent, hetvoortverp gevoelig, vyf duizend mannen getuigtien
't, al hun gevoelens kwaamen in deze getuigenis overeen , enverzee-
kerde hen zelve van de waarheid van dezen handel. Hoedaanigzal men
dan dezelve wederleggen ?

J.Chriftus befteedde in zyn vvronderdaaden,r)öch deti tyd hoch dehood*
zaaklyke hulpmiddelen tot geneezing; een oogénblik vvas hem genoeg %
om'tgeenhetallerbovennatuurlykftewas, te bewerken. Hy gebood d£
hoofditoiFen, de winden zweegen ftil als hy fprak, en de golven der zee
in't midden van een woedende ftorm, boogen onder zyn beveelen, en
bedaarden op zyn ftem. Een woord , dat ut zyn mond kwam, reinigi^·
eenMelaatichen, en genas een ziekte, waar aan men wanhoopte. P®
wederopftanding van Lazarus koftte hem niet meer, als een kort gebed
aanzyn Vader, een enkele aanraaking vanzyn rok volftrekte, om den
loop van een kwaad te ftremmen, Welk de inbeelding der Geneesmee-
fters, een oneindig getal van geneesmiddelen, en de beurs van dc
ïlëks uitgeput had. Zulks gefchiedde niet by geval, jefus wift het, en
gevoelde deze almachtige deugd, welke niet kon werken, en zyn
werkzel voortbrengen, als met zyn kennis, en door een doening van
zyn wil, dat was daar het groot ondericheld, 'twelk de eerfte Chrifte-
nen tuflchen de wonderdaaden van Jefus Chriftus, en die van't Heiden-
dom ftelden. Toont ons, zeiden zy tegens de Afgodiften, een der Too-
veraars, waar op gy lieden roemt, die ooit gedaan heeft 't geen J. Chri-
ftus uitgewerkt heeft, die zonderbyftand van bezweeringen, hulpmidi"
delen der kruiden, zappen van eenige planten, en zonder naer eenig*
^ordeelige oogenblikken gewacht te hebben, de Zieken geneezen heeft-
Daar is geen wonderdaad, als men daar geneesmiddelen toe befteed :
deugd der planten is een weldaad van den Schepper, waar uit hét Schept
zei geen vermeetelheid trekken kan. Jefus heeft alles door de eenige
deugd van zyn naafti uitgevoert, zonder voorbéreidzel, zonder byftan<I
cn zonder eenige gevoelige voorwerpen. En 't geen hy gedaan heeft is
waardig van een God uitgevoert te zyn. Hy heeft niemand gekwetft of
doenfterven, hy heeft meenigvuldigen daar van behouden, en 't getal
diergeenen, die hy geneezen heeft, is by naer oneindig.

Jefus ftelde zich in zyn wonderdaaden geen ander einde voorals om
de menfchen tot zaaligheid te brengen, cn hen een eenig God te doen
aanbidden. Zy hadden reden ömdaar uit te beiluiten, dat hy het werk-
tuig van den Duivel niet waS, om dat hy tot zyn verwoefting arbeidde·
Inderdaad, daar is geen middèn. Jefus Chriftus Was een Bedrieger,
wel, byaldienalles't geen«κη ons van hem verhaalt waar is, washy
een Godlyk menfch. Zal men zich inbeelden, dat zo veel Wonderdaa-
den pweeft zyn, als zo veel zeegels tot het bedrog.

Wyders is de zedeleering van Jeius Chriftus zo rein eft heilig, dat mei*
daar uit een derde, en moogiyk een der uitmuntenfte bewyzen van d^
waarheid van den Chriftelyken Godsdienft kan trekken, judas had ect>
zeer eerlyk man geweeft, met J. Chriftus aan de Jooden over te keve-
ren, by aldienhy hem voor een Bedrieger erkent had. De hoedaanig'
heden van Huisgenoot en Meefter ontfloegen hem niet van een zo g^'
wichtige plicht, als die is, van een bedrog te ontdekken, 'tweik d^^
Godsdienft Zyner Vaderen omver wierp. Onderwyien had deze ApO'
fté!, zo gierig en trouwloos als hy was, niets iazyns Meefters gedrag
ontdekt, waar over hy hem by zyn vyanden een misdaad konde aanvr)"
ven, omdat hybefchaamtwashu^jxooze/^/oed verrmdentehebben.
Jooden handelden hem verfmaadlyk, na dat zy hem in de misdaad vo^r^'
gezet hadden; en God liet het toe, dat daar een gevoelig engeduurzaam
bewys van dit geval overig bleef, door de koop van een veld, datda^^
van den naam voerde, εη^/ίβ/τ^/^Λ» VWoei^genaamt wierd. Deze^^'
tuigende huisgenoot van de oprechtigheid van Jefus Chriftus, doet
fninftenzien, dat zyn al lerwreedfte vyanden noch in't geheim van '^Iv
hertj noch in zyn daaden iets ontdekten, 'twelk naer bedrog en mis^^''
ding konde rieken.
By aldien de andere Apofteien de eenige getuigeii van Jefus Chn'ft"^

wonderdaaden geweeft waaren, zou men achterdocht krygen, d^t ^
20 klein getal van eenvoudige menfchen, door een vernuftig manP^^,
den kunnen befpot werden, en zich laaten bedriegen; maar daar _

«•/arï KT/ riO*»r r-k J_________1______^^oftl. ^

ren bynaer zo veel getuigen, als daar menfchen in Judea waaren- "
tuigen welkers belangen was de valfcheid der daaden te ontdekken ; ^^^
venmaaten yverig tot de ontdekking van dit bedrog, en die de '^'^gu
misdaaden gebruikten, om daar in tegelukken. De Apofteien he ^^
niet anders gedaan als met veel eenvoudigheid te verhaalen,'t oH'
de anderen gezien hadden; hun verhaal is met geen Lofredenen
dermengt, om den roem van hun Meefter te verheffen, byaldien ^
roem voor Jefus Chriftus is, fpruit zy veel eer uit den grond van zy" ^^
den, als uit de woorden der Gefchiedenisfchryvers; zy beteeketieo '
Plaatzen, daar deze uitkomften verfcheenenzyn, gelyk als Galii'= ^^
Naim, en Bethanien. Zy noemen de menfchen, die of geneezen »
uit den dooden wederopgewekt geweeft zyn,gelyk Lazarus. Men KO' ^
mal Ie deze plaatzen, en by de beteekende menfchen naer de waan·
der daaden verneemen. De Heilige Mattheus heeft zyn Evsngeimi"
Ven of acht jaaren na de dood van Jefus Chriftus befchreeven;
heugen van die Wonderdaaden konde zo haaftlyk niet
Menreekendegeinaklyk , door de beteekende tyd vandcEvangei» ^
en de Feeften van 't Paicha . het jaar waar in de wonderdaaden gei .
waaren. Het is zeer moeilyk te begrypen, dat menfchen de onbeicna ^
heid gehad hebben , om een verhaal van daaden gemeen ï^^J^j^gpft
waar aan 20 veel als aan de vaftftelling van een nieuwen

jj is, alzo openbaar als de wonderdaadenzyn, in de plaats zelfi,
«aarzygefchietzyn, tea tydeals duizend en duiZend menfchen 't zelve
leugen hadden kunnen ovcrtuigen, by aldien zy valfch of ond'erftelt
geweeft waaren.

I^e Joöden waaren zodaanig van de waarheid van die wonderdraden
overtuigt, datniettegenflaandedevooroordeelen getrokken in'tderllaa-
gen ftaat en het Kruis van den Meilias, of uit de aloudheid van haar Teiri-
hun plechtigheden, endeWet, zy niet nalieten zich tebekeeren,
cndéh Chriftelyken Godsdienft te omhelzen. Zy hadden niet als deze
^ee bewyzen om hun vooroordeelen af te wyzen, welke gemeenlyk
^P den geeft der volkeren een krachtige indruk maaken, en om zich
an de waarheid der leeringen, boven hun red'enverheeven, te overtui-
fe^n. Eene was de vervulling der aloude Godsfpraaken, en de over-
i^nkomft van het leeven van Jezus Chriftus, met de voorzeggingen der
,J"opheeten. Het andere, meêrgevoeligen na de neiging der eenvoudi-
«p'^g^ichikt, trok zich uit de wonderdaaden, welke zy gezien hadden,
ot die men in Judea waarachtig geloofde. Ditbewysdan, dat hen be-
mlde in weerwil van de tegenftelling der reden en der vooroordeelen ,
l^oet Voor klaarblyklyk by ben doorgegaan zyn , en zy moeten ge-
|ooft hebben , waaragtig te zyn, 'f geen de Evangelillen gefchreeven
nebben.

. % aldien de ]oodcn de eenige waaren > die zich bekeert hadden, kon-
men zich inbeelden, dat het verlangen, om den Meffias te zien, die
'■y Verwachtten, de fchaadüw voor het lichchaam had kunnen doennee-
^en. Maar , de Heidenen bekeerden zich mede. Het getal van die
^.%odiften, dié tot het Ghriftendom overgingen, was groot. Het was
^it alle volken en alle geflachten zaamengeitelt. By aldien zy minder
Vooroordeelen als de Jooden tegen Jefus Chriftus bezaten, hadden zy
^ede minder bewyzen: Mofes en dePropheeten ontbraaken hen. Bo-
Jcn de Heiligheid der leeringen, was hen niet, als de kracht der wonder-
draden overig, welke hen konde verplichten om de reden onder onbegry-
Pelyke verborgentheden te doen buigen. De Heidenen bekeerden zich j
ter oorzaak der wonderdaaden, welke deApoftelen onder hendee-
i^ïi, of ter oorzaak dier geèneh, Welke Jefus Chriftus in Judeagedaa»
f' .^y aidien de Apoftelen volftrekte wonderdaaden deeden, om de
®%odifche geflachten te overtuigen , blyft het bcwys altoos beftendig,
®nby aldjen zy niét als deti geenenvan J, Chriftus toelieten, zoude het
herhaal van zyn wonderdaaden voor onwederfpreeklyk moeten door-
Saan, dewyihet «itwerkzeldaarvan zoleevendig en kragtigwas. En
^öedaanig zal men tegenwoordig openbaare wonderdaaden wederleg-
pn > welke ten tyde van de uitkomft voor waarachtig, by de Jooden en
^y de Heidenen doorgingen ,a]leonverzoenbaare vyanden van den Chri-
"elyken Godsdienft, en die dezelve öiet omhelsden^ als om dat zy van
^ vpaarheid overtuigt waaren.

y.'

Aanmèrhngen over de inhUazing der Evan^gelifien ^ én de Godlykheid
hunner boeken.

ΤΛΕ Apoftelen , die deze wonderdaaden predikten en beichrefeveli j
^ ten einde op dat het geheugen daar van tot ons zoude overgaan,
hebben een merkteeken van een gevoÈlige oprechtigheid. Men maalt
^[ch mcêr af als men denkt in zyn werken. Daar is zodaanig een ver-
«'ntenis tuflchenhethertenden geeft, dat d'een niet lang zyn gedachten
•^an voortbrengen > zonder dé beweegihgen van den anderen te doen ken-
Men bnderfcheid ligtiyk de Gefchiedenisfchryvers, wier zwakke
Seeft, naêr belachlyke verdichtzelen geylt heeft. Maar, men heeft niet
^eêr moeite om de oprechtigheid en de liefde, van de waarheid, Welke
anderen aanmoedigt, te kennen. Men bcfpeurt, in 't onderzoeken,
ponder vooroordeel vaii her merkteeken der Apoftelen , aldaar zon-
moeite een eenVoüdighcid, die vermaak baart. Zy hebben een op-
f^schtigheid , welke zelfs tot het afmaaien van hun gtoove onweeten-
, hun eergierigheid, hun zwakheid, en andere gèbreeken gaat, wel -
^^ ^y zonder misdaad ftilzwygende hadden kunnen voorby gaan. Zy kun-
^^n liegen; maar, zy fchynen daar geen luft toe te hebben. Men moet
haar aflchen weder oni gaan roeren, en een vooroordeel maaken , te-
^ens'tgecnonsvan hen voorkomt, omhenoverleugerten tëbefchüldi-
fe^ijS en hen daar van het oogmerk te verwyten.

De leerlingen van Jefus Chriftus konden de grootheid van het onder-
riemen , 't welk zy hadden, niet onbewuft zyn, predikende het Evange-
{''^ni ^ eh de gevaaren, aan welke xy zich bloot ftelden. Ik onderftel in
^^ndeohweetenhéid, verhaafting en een zoorte van blindheid, wegens
ftofFe, datis'tgeengevolglyk kangezegt worden. Want de men-
Tchefa 2yn niet altyd völkoomentlyk beeften noch blinden , wegens 't
J^en de behoudenis van hun leeven betfeft. De uitkömft moeft ten min·
f hunne onweetenheid weg neemen. Haar vermeetelheid konde niet
duuren. Watmoeften zy denken, als zy J. Chriftus aan een kruis
ygcnfterven? het kruis van J. Chriftus moeft twee uitwerkzelen op de
;^PofteIen voortbrengen, 'r eene dat deze fchandelyke dood een voor-
^Ordeel, en onverwinlyk beletzel tot het geloof, zoude baaren. Inder-
by aldien J. Chriftus zich niet voor den Mefllas had kannen doen
J^ennen, aleer hy geftorven was, hoedaanig was het dan le hoopen,
.^Pf te durven ondernèemen, om'tzelvena een zo fchandelyke ftraf
j doen r'men heeftopgehouden naêr de bedriegers ende hunne dood te y-
j ^· Deze is hier een wreede, en fchandelyke, door de Overigheid aange-
onderwylen zyn de andere Apoftelen daar van nietafgefchriktge-
. ^eft: 7V hMfipn den p-een aan, die men gekruicigt heeft, zy verkondigen

mand als God alleen,die hen rekening van eeh zo moeielyke gehoortaani'
heid konde eyfcjien, of hen over hun zwakheid ftraffen. De Heilige Pe-
trus had alreeds gevoelt, dat men alzo wel de Difcipulen als den Meefter
haatte, hy moeit leeren, 't geen hem

, met J. Chriftus te verkondigen,^e-
beuiren zoude, dewyltfnen hem vervolgde, als wanneer hy nergens om
dacht, als zich met de vyanden zyns Meefters te warmen. Jezus Chriftus
verwittigde hem zedert, dat hy een geweldige dood zoude ftervèn. Hy
had aan alle zyn Leerlingen banlinglchappen, verdrukkingen, endë dea
haat van de Waereld voorzegt. Hoedaanig zou men ha zo veel waar-
fchouwihgen van gevaar, waar aan men zich bloot ftelt, kunnen twyf-
felen. Ondertuffchen was het de Heilige Petrus, die de eerfte het Evange-
liüm, zo wel aan de Jooden als Heidenen, begon te prediken; hywas'i
die aan de bevelhebbers over't volk, aan deSchryvers, deoudften, ea
de vfergaaderde grooten raad ging zeggen. Zo zy u allen kenlyk, en den
gantfche volk'e Jfraêls, dat door den mamejefu Chrifii des Nazareners ^
diengygekruifl hebt, welke God -van den dooden heeft opgewekt, door hem ,
Kegge ik, deite hier Tjoor ugezont (laat. Deze is de Steen, die van u de Bouw-
lieden veracht is, -Vjelke tot een hoofd des hotksgeworden is. Ende de zad'
ligheid is ingeen anderen. If-^aat daar is oek onder den Hemel geen ander
waam, die onder de ïnenfchengegeeven is, door welke wy moeten zdalig wor·'
ί^ί"». Handel. vers lo. ii. en ij.. welk een moed, van de jooden
de dood van Gods Zoon te verwyten ! gy hebt hemgekrutjl. Welk eeri
onbefchaamtheid, zo klaarlyk van de wederppftanding totdengéenen
zelfs te fpreeken , dié hem gckruicigt hadden, by aldien de daad niet baar-
biyklykwas! ma-ir, welk een vertrouwen, Van diezelve Jefus aan eeri
kruis geftorven, te prediken, van hem een wonderdaad toe te fchryven,
welke hy zo aanftonds gedaanhad, en openbaar ftaande te houden, dar
men niet als door zyn naamzaalig kan worden ! de Heilige Petrus, die dus-
daanig fprak, konde die onbewuft zyn , dat hy den haat der Jooden op den
hals laadde, en dat hy zich baarblyklyk aan een alzo Wreede enzeekere
doodj als die van zyn Meefter, blobtftelde. ^iTöiJii voerde voor Areo-
pages gevocJiglyk twyfFelachtige redenen, en dorfde dc meervuldigheid
der Goden niet beftryden , zyn lot verfchriktezynallerlieffte leerlingen j
diewysgeerigen, gelykhy, Avaaren; eti de hooge leerfchool ftelde zich
mooglyk niet in, als ten einde, om de leeringen te kunnen vöorftellen, opi
een wyze, die dezelve voor het onderzoek niet bloot ftelde, en niet meêr
een diergelyke dood, als die van Socrates, tot zich trok j men is bevreeft
voor de vervolging en de ftraf. De Apoftelen zien het kwaad , en vree^
Zen 't zelve niet. In tegendeel fpreeken zy met meer vertrouvircn als
geduurende het leeven van hun Meefter jZy verkondigen zyn leering zoii·
der tweezinnigheid, zy verwyten zyn dopd den geenen , die dezelve be-
vordert hebben.Van waar kwam de Viiïchers een veftfouwen, welke aafit
de wysgeerigen ontbrak ?

Daar was ganfch geen menfchelyke beweëgreeden , welke hen in de
verdraagzaamheden bepaalde. Zy waaren in een verfchillendeKerk vaa
die van Tefus Chriftus opgevoed geweeft: al hun vooroordeelen waaren
tén voordeel van Mofes, der Priefters en den Joodfchen Raad. Zy had-
den het minftevermaak in't gevolg van hun Meefter'van plaats tot plaats
loopende, altyd te voet gaande, en meenigmaal niets hebbende om vati
te leeven, niet gefmaakt; zyn dood was geen luifter aan hun beroep, zy
fcheenen zelfs tot daar toe geengroote verbintenis voor hem te hebben ;
door zyn dood konden zy hem vry verlaaten, en 't Evangelium laaten
vervallen, waar van de verkondiging het minfte uitwerkzel noch niet ge-
daan hadi Maar, dewyl de vervolging hen onmydelyk was, veftigden
zy zich omdezehaatelykej en vandegantfcheaarde verworpeneleering
te prediken, en te fchryven. Dat men het hert des men fcheny endeom°
ftandigheden van dit onderneemen, pylezoveel menwil^ men zal niet
een eenige menfchelyke reden ontdekken, welke noch het oogmerk,
noch het vertrouwen en de moed, welke nóodzaaklyk tot haar uitvoering

waaren, daar van heeft kunnen inboezemen. .

By aldien men verplicht is een daad op het verhaal van een Gefchiede-
nisfchryver te gelooven, kan men zyn geloof, wegens de wonderdaa-
den van J.Chriftus,door de Evangeliften verhaalt, niet weigeren j daar
Λvord in hun verhaal van gevoelige daaden gehandelt. Zy Waaren daar van
ooggetuigen. Alle de getuigen koomen in hun verklaariilg overeen, zy
verhaalen dezelve met een eenvoudigheid en onveifchillendheid, over
welke men zich niet genoegzaam kan verwonderen in menfchen, diege=
meeniyk roemzuchtige dieren zyn. De Joodeh, vyanden van 't Ghriften-
dom, hebben nooit hun gefchiedenis beftreeden. DeChriftenen, verre
van Meefters te Zyn, ömde boeken te onderdrukken , die tegens hen
xvaaren, hebben drie honderd jaareh onder de vervolging der Jooden en
Grieken gezucht. By aldien de Jooden eenig werk nagelaaten hebben,
omde Apoftelen van leugens te overtuigen, zoude Tryphon, die tegen
Juftinus den Martelaar redentwiftte, Celfus , Julianus de afgevallene,·
deze daad niet hebben kunnen onbewuft zyn , en zouden duizend en dui^
zendmaal dezelve déChriftenenverweeten hebben, ten einde, om deri,
voortgang van't Evangelium, en de verwoeftingyan't Heidendom, of
die van den Jopdfchen Raad te ftuiten; waarom ziet men dan niets dier-^
gelyks? die nauwkeurige, doorlleepen, en verbitterde vyanden, hèB*·
ben die een bewys kunnen vergeeten, welk een zo geweldige aandÖèning
aan den Godsdienft gaf, welke zy beftreeden ? onderwylen, by aldien
de wonderdaaden van J. Chriftus , welke de EyangéKften verhaalen
waar zyn, moet men hem als een Godlyk menfch aanzien, en zyn lee'
ring gelooven. ■ : ;

Laat ons, na de oprechtigheid der Apoftelen erkent te hebben^ eea
woord van hun inblaazing des geefts zeggen. Daar is geen wysgeeriffe
gewecft, dieeetlvoorzienighÈiderkent heeft, welke ter zelverryd niet
toegeftemt heeft ^ dat God aan dên menfch of de toekoomcnde uifkom-
ften, of de gedachten eü voorneemens, welke de Godheid begreepea
had, icondeopeiib^ren.Menkanuide opeubaaringgeen onmooglykheid
vinden, noch vati Gods zyde, noch van die der hielen. God oneindig ,
en dé,ziel zyn werkftuk zynde, kan hy op dezelve, al sop zyn andere
ί> 3 νοοίί·"

26

vonrtbrengingen werken. By aldien de ziel weezendlyk is, hangt zy van
haar Schepper alzo wel, als't lichchaam af, enby aldien't waar is, dat
God de beweeging aan't lichchaam mededeelt, kan hy aan de ziel ge-
dachten en een kennis geeven, welke zy niet natuurlyker wyze heeft.
Wy gelooven veel lichter te begrypcn , hoedaanig God een lichchaam
doet beweegen, als de wyze, op wxlke hy zyn deiikingen aan de ziel
mededeelt. Maar, van waar komt dat ? dat is een louter uitwerkzel van
onze inbeelding. Om dat wy een lichchaam zien, dat zich beweegt, dur-
ven wy een gevoelige waarheid niet tegenfpreeken Begrypt men onder-
wylenhoedaanigGod, die geeftlyk en een rein weezen is, zich tot dit
lichchaam toevoegt , om 't zelve de beweeging medetedeelen ? het
valt ligter te begrvpen, hoedaanig een oneindigen geeft op de ziel, welke
geeftelyk is, werkt, als te bevatten, hoedaanig dit geeftlyk weezen zich tot
een lichchaam kan toevoegen, om't zelve te beweegen; om dat daar veel
meerevenredenheidis tuflchen een geeft ert een geeft, als tuffchen een
geeft en een lichchaam. Dufdaanig kuimen alle diegeenen , welke
gelooven, dat daar geeften en een God is, de inblaazing onder voorwend-
zei , dat njen dezelve niet begrypt, niet verwerpen. Dewyl men vraagt,
hoedaanig'tmooglykzy, dat de tong van een Prediker, de naerbuurige
lucht voortftootende in't oor van zyn toehoorders, aldaar zekere denk-
Ijeelden van 'tParadys of de hel indrukt, of zeer afgetrokken denkin-
gen , welke zomtyds de ftof van zyn reden maaken; men is verplicht te
antwoorden, dat men niet begrypt, hoedaanig die denkbeelden zich
maaken, ofwel,dathetGodis, die door zekere wetten, welke hy van
de Schepping des men Ichen vaft geftelt heeft, beflooten heeft, dat als
wanneer de werktuigen op een zekere wyze zouden geraakt werden, de
ziel zulke of dufJaanige gevoelens, en zodaanige denkbeelden zoude
hebben. Maar, waarom gelooft men , dat de denkbeelden zich door
't geluid van de ftem maaken, alhoewel men't niet begrypt? en zalmen
Gods inblaazing verwerpen, om dat men zich niet klaar genoeg uitlegt,
By aldien't waar is, dat God gewilt heeft, dat de ziel zekere denkbeel-
denhad, dewyl het bryn, datftoflykis, eenzeekere indrut zou ont-
fangen : waarom .kan hy niet mede beflooten hebben, dat dezelve ziel
veel edeler en veel hooger denkingen zoude hebben, dewyl zy onmid-
delykeenigevoetftappen in het bryn zoude maaken ? kan dan God, die
geeftlyk is, niet zonder ftoiFelyke voorwerpen werken, gelykdetong
cnvoortdryving van de lucht zyn ? wyders, waarom wil men niet dat
Godonmiddelyk op de ziel werkt, om dezelve zeekere denkingen te
geeven, gelyk de menfch die fpreekt op de hcrffenen werkt, en de ken-
nis van zeekere voorwerpen inblaaft ? kan God de ziel niet op een zeeke-
re wyze, als op de herflenen werkende , en op dezelve wyze als de
menfch doen denken ? Dit is't geen men niet kan zeggen, als men de
2aak met eenfge aanmerking onderzoekt. Het is dan zeer mooglyk, dat
God de Evangeliften bezielt heeft. Maar, waarin beftond deze inblaa-
2ing der Apoftden ?

Men zegt, dat daar niet als van daaden gehandelt werdende , waar
van zy ooggetuigen geweeft waaren, en van woorden , welke zy gehoort
hadden, de Heiligen Geeft niets noodig had. als hun geheugen, wegens
deze daaden en leeringen, te herroepen, en 't zelve dufdaanig te verfter-
ken, dat het van geen dwaaling bcvattelyk was. Het gelykt, dat zulks
aldaarzyde moeite Gods, en demoejelykheid der wonderdaaden zeer
veel te verkleinen; maar, van het oogenblik, datmehonderftelt, dat
deH. geeft op de Apoftelen gewerkt heeft, verandert het meerdereof
mindere de natuur noch de moejelykheid van de werking niet: de won-
derdaad is evenmaatig en onbegrypelyk voor de godloozen, het zy dat
Godophetverftand, 't welk hy opheldert, werkt, of op het geheugen,
'twelkhyverfterkt. Maar, zoude de wonderdaad van Pinkfteren niet
gefchiet zyn, als om 't geheugen der menfchen over zaaken, die hen vol-
ftrektlyk bekent waaren, teverfterken ? Wyders,. by aldien men aan-
merkt de onweetenheid der Apoftelen, voor de openbaaring van ]. Chri-
ftus, zal men zonder moeite bcgrypen, dat zy nieuwe hulpmiddelen noo-
dig hadden, en nieuwe verlichtitigen om de heilzaame waarheden te pre-
diken en tefchryven. Inderdaad, hoedaanig zouden zy uit hun dwaaling,
wegens het tydelykeRyk van den Meffias , wedergekoomcnzyn, waar

medezytenminftenzo wel, als de overige Jooden ingenoomcn waa-
ien , om dat zy daar van de eerfte waardigheden afvorderden ? hoedaanig
touden zy verborgentheden ontdekt hebben, welke men nieuwe noe-
men kan., dewylJ.Chriftusdezelve niet alszeeronvolmaaktlyk ontdekt
had; by aldien zy geen nieuwe byftand gekreegen hadden, om te ont-
dekken, *t geen zy nietgezien hadden,en men hen niet als zeer ligtlyk on-
derricht had. Hymoeft aan den Heiligen Petrus de beroeping der Hei-
denen , welke voor hem verborgen was, openbaaren; men had niet min-
der Gods Geeft van nooden, omop JefusChriitus zeekere Godsfpraa-
ken van't Oude Teftament, dieduifter Λvaarcn', toetepaflèn. Ik weet
dat de Apoftelen over 't gevoelen der Jooden, en over de uitlegging
dier Godsfpraaken , welke in hun tyd aangenoomen was, redeneer-
den; maar, die onweetende en eenvoudige Viflchers, hadden die niet
noodig de valiche uitleggingen van dc waaren te onderfcheiden, en deze
Chaos en verwarde k lomp van overleevering te ontwikkelen, welke de
Pharifeers, als een zeekere reegel van 't geloof, volgden ? eindelyk, dewyl
de Apoftelen nieuwe bepaalingen zedert de Hemelvaart van hun Mee-
ftef gemaakt hebben, zomoeten dezeinflellingen ophouden, hetvoor-
■vverpvanonsgelooftezyn, of het moet zeeker zyn dat de H. Geeft hen-
lieden dezelve yoorzegt heeft; want, men zoude met geen vertrouwen
op het gisag van twaalf Viflchers durven geruft zyn, die zonder God zaa-
ken zouden verkondigen, welke zy nooit uit den mond van hun Meefter
hadden hooren gaan. Het is waar, dat die inftellingen in een vergaade-
ringgefchiedden; maar kunnen zeer eenvoudige Leeraars een onfeil-
baarevergaadering maaken, immers vol ftrekt de eenvoudigheid en on-
weetenlieid van menfchen over een nieuwe leeringe bepaalende geen-
iinti, omteverpligtenderedenaan 't geloof te onderwerpen, hoe zou-
de zulks dan ten opzigte eener vcrgaadering uit twaalf menfchen be-

ftaande, genoeg zyn konnen, zonder vooroBderftel dat ïe vandeft
Heiligen Geeft geleyd en bezielt zyn ; men moet dan toeftemmen,
de Apoftelen door den Heiligen Geeft ingeblaazen geweeft zyn, die huO
verftand bewrogt en haar bedenking zo zeker geleitheeft, dat zyniet
konden dwaalen. . ,

Ten einde om deze wonderdaad gevoelig te maaken, deed God zyö
Geeft op de Apoftelen wonderdaadig nederdaalen , welke op hun
hoofden in de gedaante van vuurige Tongen , ruftte. Het zoude te
verwonderen zyn, dat de gantfche Chriften Kerk , zedert 1700. ja^-
ren, het geheugen van deze uitkomft , door e'en plechtig Feeft vier-
de , by aldien men niet geloofd had van den beginne af, dat het waar-
achtig was. De menfchen ^ van macht en gezag ontbloot, leggen zo
ligtelyk niet op als zy zaaken verhaalen , die voor hen roemruchtig
zyn : het uitwerkzel van deze neederdaaling wierd gevoelig door de
verandering, welke in de ziel van deze Viflchers gefchiedde, die van
hun Opperhoofd en Leeraar ontbloot waaren ; hun geeft vond ziC"
meteen volkoomen kennis zonder oefFening, ofte arbeid, oftyd, ver-
vult. Haar herten, natuurlykzwak, wierden krachtig, zelfs om'tg^'
vaar, en deallerwreedftedood tebraveeren. Zy deelden aan anderen
de gaaven van den Heiligen Geeft mede; diegeenen, welve zy de han-
den opleiden, wierden gelyk de Apoftelen krachtig in wonderdaaden <
en herauten van den Chriftelyken Godsdienft. Zy onderfchraagde»
hun leering door wonderdaaden, en door een onwrikbaare ftandvaftig"
heid tot de dood toe : zal men gelooven, dat die wonderdaadige men-
fchen zo veel berugte bedriegers geweeft zyn, welke zich verkeerde-
lyk beroemden op een werking van den Heiligen Geeft, welke zyniet
gevoelt hadden, en dat zy durfden zeggen, dat de gantfche Schriftuur
Goddelyk ingegeeven is, by aldien Zy volkoomentlyk overtuigt waaren,daf
de daad val Ich was, en dat zy niet als loutere inbeeldingen hadden voor-
gedraagen ?

. De Apoftelen hadden een volkoomen bevel van hun Meefter ontfan*
gen, om dit Evangelium tefchryven, en't zelve aan't geheelal te doelt
weeten. Men muggezift verkeerdelyk overeen bepaaling, tervry»
men de noodzaaklykheid van de Schriftuur betwift, dat J. Chriftus al-
leenlyk zoude bevooien hebben, van het EviiKgelium aan alle fcheP^^"
lente prediken,tn dathy niet bevoolenheeft van 'tzelve te fchryven-Kon"
den dan de Apoftelen niet anders als predikingen doen? liet JefusChri-
ftus hen niet toe in zaamenfpraak en redentwift, met de tegenftreevefs
van hun eeuw, te treeden, of om deeenvoudigen door een meer ge- "
meenzaamewyze, als die derpredikingen te onderrechten? moeft meo
alleenlyk prediken? en vorderde J. Chrirfus niet anders van zyn leerlingen,
hen de zending opdraagende,als dat ?De Taaie, waar van de Heilige Mar-
cus zich bedient heeft, is Va^de beveelen en wetten, welke men door de
Herauten afkondigt, en die men aan de kruiswegen der Steden aanflaai»
ten einde niemand oorzaak van onweetenheid vermeentte hebben, ont-
leent. Volgende dan de geftrengheid van de plaats, moet men niet meer
van predikingen en redeneeringen fpreeken, gelyk de overzettingen luf"
den; maar, de Apoftelen waaren verplicht, den Chriftelyken Godscienn»
volgens de manier der Herauten door openbaare uitroepingen,te verkoo'
digen ; zy waaren mede verplicht dezelve aan te flaaii, en is dat geen be-
vel van te befchry ven ? Of wel de uitdrukkinge, welke de Heilige Mat-
theus en de Heilige Marcus gebruikt hebben, zyn algemeen , en beteeke-
nen een bevel door Jefus Chriftus gegeeven om te onderrechten ,
door alle moogelyke en natuurlyke wegen den Godsdienft te doenver-
ftaan, welke hy hen toevertrouwt had. Ireneus zegt mede, dat het vol'
gensGodswil was, datdc Evangeliftenfchreeven, het zy dat dezeVPÜ
hen, door een nieuwe ontdekking, geopenbaart was, of door bevel, welk
J. Chriftus hen nagelaaten had, alvoorens hy ten Hemel gevaaren is, Duf-
daanig hebben de Apoftelen, ten einde om de meening van hun Meefter
naer te koomen, niet alleen gepredikt; maar, mede gefchreeven. H^^
zynhunfchriften, welke tot ons overgegaan zyn, en dezelve Evang^"
lien, die wy hedendaags leezen. Men betwift yverig de manier, waar
door wy deze kennis hebben; d'eenen hebben geen andere ftut van hui»
geloofals de overleevering; maar, hoedaanig haar te ontwikkelen?
anderen merken aan, dat de eerfte Chriftenen, die de minfte maatfchapP/
metde J ooden niet hadden, gefchriftkaamers ontbraaken ,om aldaar bo"
befcheiden en de oorfpronglyke Apoftolifche Schriften te bewaafen,
dat dezelve dufdaanig wel haaft verlooren raakten. Gmius, en de vej'
maai^e Heer//iifiBiflchop van Orange, die zich daar tcgenftellen, ^f.
ben Tertulhanus niet verftaan, terwyl zy op de getuigenis van dien Vao^^
gezegt hebben, dat de oorfpronglyke fchriften in zyn tyd noch
waaren, want hyverzeekert alleenlyk, dat men in deAfoflolifche
kenauthenttke affchriftm "jande\Schriftuiiren -üond. Dat is te l^è^ti
affchriften in 't Grieks befchreeven, door tegenftelling van de Latyn^^
overzetting, waar van men zich alleenlyk inAfrica bediende, en weij^
het zelve gezag niet hadden. Eeindelyk, dewyl de Ketters, een
oneindig getal van Evangelien en handelingen onder de eerbiedeiy%
naam der Apoftelen, gemeen maakten, misleidden zy deeenvoudig^^
der eerfte Chriftenen.Hoedaanig zal men dan de waarachtige Evangel'^ J
m een zo affchrikkelyke verwerring van valfche fchrifturen,ontwikkeie' ·
Hoe voordeehgde oude overzetting voorkomt, kan men niet, by^
dien ikmy niet bedrieg, tegenfpreeken, dat zy zeer onzeeker was·
aldien ter eener zydedc oorfpronglyke fchriftuuren, en de authentyke a
fchriften der Apoftelen, verlooren waaren, en dat men van die andc

zyde een groot getal van onderfteldc fchriften zag verfchynen, hoeda
mg zoude men de zeekere en de waare van dè valfche kunnen ontv^l^^ .
en? dat men zodaanig een reegel als men wil van muggeziftery vaU"
Ie,de Ketters en goddeloozen zullen geleegcntheid hebben om te
praaien, om dat zommige Kerken aan verfcheide Godlyke ichniteng
twyffelt hebben ; en om dat daar meenigvuldige zyn, welkers gc ^o
niet, als vyf of zes honderd jaaren na de dood van de Apoftelen r

kent geweeft. Volgens de bepaalingen en de overleeveringen der;

overleevering van deze Apoftolifche Kerk te veilen, zoude dëii brief van
Heiligen Paulusalsvalichonderftelt, en vól dwaalingen,vërworpen
^^bben. Onderwylen is het niet alleen een der fchoonfte werken van 't
^ieuweTeftament; maar, daarwaaren aiidere Apoftolifche Kérken,
dezelve aannaamen. Hoe veel kerkeii en geloovigen hebberi tich
«aten bedriegen in een Eeuw, in welke men een volkoome vryhéid b-
^fr deze ftoffe had,en hebben in hun ordening fchriften geleezen en geitell,
"ie in't gevolg zyn verworpen geweeft, en die een zogroote loop hict
^dden, als door haar eenvoudigheid , en de dwaaling der Lteraarè.
Coor welk een regel zal men bewyzen j dat de brief vandenHeiligeti
Earnabas niet naer de ordening is ? dat zal door de overleevering niet
^yn; wantdealgemeenfte overleevering verzeckert, dat het een werk
Van een Apoftel is, en de ouden die in de Apoftolifche Kerken leefden j
hebben dezelve onder zyn naam aangehaalt. Zou ik, watmeeris,dur^
Venvraagen, waarom de/i/f^sZ/yf/ji· Kerken, wegens de ordening der
Schriftuuren, veel eer gelooft moeten werden, als de anderen, die een
£rooteoudheid hadden? hebben de Apoftelen, dezelve vaft ftellende,
^ie tegensde onderftelde Schriftuuren verfterkt? maar, het meefte ge-
deelte dezer fchriften zyn niet, als zedert de dood der Apoftelen voor den
^aggekoomen. .Maakten zy dan die Kerken onfeilbaar? by aldien zulks
iois, waarom is dat voorrecht opgehouden? hoedaanig waaren zy in
'Ie tyd dat den Heiligen Joannes zyn Openbaaring fchreef, indwaaling
Vervallen? waaren zy niet onfeilbaar, alsopde ordening der Schriftuu-
ren ? van waar komt het dat deze zo noodzaaklyke onfeilbaarheid aan een
deeltje alleen bepaalt was ? zy hebben zich nooit vermeeten van dezelve
^ehebben, enRomenzelfszondigdetegensdat voorrecht al te vroeg, de
^rief aan de Hebreen verwerpende.

De Heilige fchryvers lieten hun werken, na dat zy dezelve zaamengc-
l^elt hadden, aan eenige Kerk te pand, dewyizyniet fchreeven, als om
' geloof der volken vaft te maaken, en ten einde om 't geheugen der uit-
"^omften en leeringen, 't welk ligtelyk zoude uitgewifcht werden, voor
nakoomelingfchap te bewaaren. De Heilige Mattheus , by voor-
"^eld, diezynLvangelium te Jerufalem zaamenftelde, liet daar, zon-
der twytFel zyn voorfchrift of een afichrift uithetoorfpronglykgetrok-
De Kerken van Romen, van Corinthen, en van Epheien, die niet
'Nalieten ftaande te blyven, niet tegenflaande de vervolgingen , welke zy
Ondergingen j bewaarden de oorfpronglyke fchriftuurtn, en authenty-
affchriften der brieven ^ welke de Heilige Paulus aan haar gefchree ven
'^ad. Dit gedrag der Kerken is zo natunrlyk, dat zy het zelve niet kun-
gefchonden hebben, zonder tegens den goeden zin, en den geeft van
alle redelyke menfchen , gezondigt te hebben. Het fchynt, dat men
Seeneeniggefchrift in de Chriftelyke Kerk heeft kunnen bewaaren, om
^at zy noch bewaarplaatzen der ichriften, noch gezag in 't burgerlyk be-
^elhad. Maar, die Kerken maakten ydereen zamengeftelt lichchaam
Van verfchcide leeden uit, welke te zaamen vergaaderden, om de Schrif-
^^Juren te leezen, en dezelve tegens eikanderen over te zien. Zy be-
"^aarden die fchriften, welke men tegens die van 't Oude Teftament
«^Verzag : de HiflTchop of de Herder van 'de Apoftolifche Kerk, had
geheim vertrek, 't welk in plaats van de Joodfche, de bewaarplaats
fchriften was, waar van men zich afgefcheiden had. Geen der A-
Poftolilche Kerken ging in deeerfte vervolgingen te grond. Men konde
^aneen langen tyd de authentyke affchriften , welke deApofteien al-
^aargelaaten hadden, bewaaren; Die geenen, welke de brieven \'&nlg·
^ttiis aanneemen, kunnen niet twyftelen, dat de oorfpronglyke, ze-
y5''tzyntyd, nochinweeZen Zyn^ MenmoetdczelveZaakvanTerte/-
lanjts Zeggen, die in de derde Eeuw leefde. Ten einde, om de zwaa-
^'gheid weg te necmen, welke men , over de bepaaling van authen-
Waar van hy zich bedient heeft, maakt, moet men alleenlyk de
^^rfpronglyke fchriften van de hand der Apoftelen onderfcheiden van de
^^chriften, welke door hun bevel over de oorfpronglyke gemaakt zyn,
tl virelke zy aan de Kerken, die zy ftichtten, nalieten. Men noemt
^^authentykhandfchrift, zodaanig een, dat zeer aloud is, en't welk
,'^Ογ de aloudheid van zyn merktekenen, en door de wyze, waarop
.'Zelve gefchreeven is, maakt dat men'i voor het gediakte ftelt; 't is
deze zin, dat l^ertullianus van de authentyke affchriften. der Evunge-
ll^fi, welke de Apoftolifche Kerken bewaarden, fpreekt, 2y hadden alle
^r^r een oorfpronglyk fchrift van de hand der Apoftelen. Men bedriegt
, by aldien men zulks zegt; want, zulks was onmooglyk. Maar,
^^febius verzekert, dat de Apoftelen en hun onmiddelyke navolgers,
de Kerken ftichtten j zorg droegen, om haar de vaorfchriftea der E-
r^^Zelienmtelaaten, Dit waaren die voorfchriften van de hand der A·
S^ftelen, envanden ftichtervan yderKerk ontfangen, welke men au^
^entyke affchriften noemde, en deze affchriften waaren tot dc derde
■^euw toe bewaart,
-υεζε uitlegging, welke eenvoudig en natuurlyk is , opvolgende ,
^enitineneen groot gedeelte der zwaarigheden weg , welke wy over
ji^e ftoffe aangeroert hebben. Het was niet te verwonderen, dat mende
^etters zo meenigmaal tot de Apoftolifche Kerken weder wysde, oin
door hun zeiven van de Waarheid der Schiiftuuren te verzeekeren,
^ ^Ikezy tegenfpraaken. DeWyl men aldaar de oorfpronglyke fchriften
J^ti de hand der Apoftelen vond, of de affchriften, welke zy aldaar gelaa-
hadden, als de Richtfnocr van 't geloof dei volkeren. De bewysree-
Welke men uit het wederwyzen tot de Apoftolifche Kerken trekt,
ZWak, wanneer men dezelve alleenlyk van haar gezag of overleévéring
afhangen. Maar, dat bewys was boven al uitmuntend op de ge-
botte van 't Chriftehdom, al war het geheugen van de daad meer nieuw
en daar men de voorfchriften zag, welke de Apoftelen aan de Ker-
mhet ftichtender zelve, gegsevcnhadden.

T%wy! tnen van de waarheid , of v&n de abu^heid vati e^ handS
fchrift,, yerzeekert wa^ viel het hietzwaar al de Scjiriftuufen der Ketters
tc verwerpen, welke niet volkdomentlyk.met hei Évangeliuip , dat ii etl
waar-Mtig geloofde té zyn j bvereen kwaamen. Gelyk mei; iil S
Joodfche Kerk de fchriftuuren der valfche Propheeten oordeèlde , de-
zelve ijnet die van.Mqiesvergelykende, düsdaanfg overzag men, Iti dë
«erfte Efcuwen van 't Chriftendpm, de fchriftutiren der ketters iegéi > s cJe
iiuthentyke affchriften der Evangeliën, eii, mén oordeelde daar vaii.dppr
deze richtfnoer. Men weet genoegzaam, dat de allervéi Huffigiie be-
•driegers, werken onderftellende, zich zelfs door een valibh inerfefeeken^
't geen zf neemen, ontdekken, door de verfchillendheid van 4e ftyl ^ etl
door de verdichtzelen , welke zy aan de waarheden , die zy aanheè-
aien, hechten. Ènde de aloude Ketters, boven al, beminden de
dich'tzelen, en onteerden de Zedelcering van 't Evangelium, door onzui-
vere leeringen, Welke hén gevoelig merkteekehdèn. Meti vdltrokheri
aaiïditmerkteeken te erkennen. , ,

Men moet hier echter niet ontkennen^ dat daar noch altyci eenigê
iwaarigheid overbleef, om dat al de Waéreld in de Apoftolifche Ker-
ken niet konde overgebragt werdén , noch zich Zelve van èeh ge-
loofwaardig bewaard handfchrifi veizeekeren. Maar, de zW^ah'gheid
verdubbelde naci de èvenredenheid, dat men Zich van de eerfte oudër-
dom afzonderde^ en dat de aüthentyke affchrifteh vèrlobrexi raafe-
ten. Wyders , aëwyl dé Kerken , in déze eerfte tyd by naér geert
verbintenis, als mét die van hèur nabuurfchap, hadden, eri wel.kede
eéh Van den anderen niet afhingen , volgde yder vry zyn gevpeleii j
over de ordening dèf Schriftuuren , zonder met de andèten raad tb
pleegen, het welk grobte verwarring veroorzaakte, en de overleeH-
ring al te onzeeker maakte , om het geloof tot een grondilag tè die»
neri.

Men verzaamelde alle middelen en de onderfcheidene hulpmiddel
len. Wélke God gegeeven had, om de Schriftuuren te kennen, en de-
zelve vah de valfche en ondeiftelde Evangeliën te onderfcheiden;; tkif
wyl inëh deze middelen van een fciieidj en wil dat (iet geloof niet als
bpeén alleen gegrondflaagt zy, waarvan men deuitmüntenaheid en'6
gezag vèrhéft, dus zondigt men, en geeft aan dè gbüdeloozen gelegeht»
heidom te Zegepraalen, die geen moeite hebben tan door de overlee-
vering te bewyzen, dat de overleevering, welkeliien bybrengt als al-
gemeen aangenobmen zynde, valfch is, dewyl daar eèti yèrdeeltheid
van gevoelens in dé Kerk was; in plaats dat het van de wedervereeniging
dier middelen j én van haar vergaadering is, dat men een volkoome vaft
fteuhzel maakt.

Êerft elyk waaren de 4. Kx/ah^élun in degantfehe tVaereïdhekent. I)e»
wyihetcèn Hiftorifch werk was, 't welk vèel tiauWkeuriger den per*
zoon vahJ.Chriftus en zyn leeven, als dé ahdére fchriften der Apofte^
len, deed kénnen, maakte men daar van een Wondér groot getal νβή
affchriften. Èn deZe meenigvuldigheid der affchriften , in verfcheide
plaatzen verfpreit, was zeer nut om te beletten, dat men dezelve niet
verdorf ^ en dat haar gezag niet wedèrlegt wierd. Inderdaad daar was
geenredentwiftoverde^Evaiigelien. ,, - ■ ·? .,
2. De waare en algemeene overleevering begreep, dat de Evangeliën
door de leerlingen van J.Chriftus gefchréeW,η waaren. , Deze pvei;^
leeveringhad haar gebruik. De Heiden ofde jood hoorde Vaiidè brou-
wen, en de leeken aan de geeftelyken zeggen, dat daar boeken waaren^
die degeheimeniflèn van den Chriftelyken Godsdienft behelsden. Deze
leeken weezen de plaats aan daar deze Schriftuuren beruftten, dat yvaatéii
de Apoftolifche Kerken, daar mende autheatyke affchrifteii vbiid ΐ
■vvelke dé eerfte Predikers of dè Apoftelen aldaar nagelaaten haddeiij
meii hield ftaande, dat die werken altyd in de Chriftene Kerken, zedert
haar geböorfe, bèivaart gèWeeft waaren, als Heilige panden en Apoftö-
lifchevoortbrengingen. Het wasnatuurlyk, dat de Jood en deHeideri
deze gemeene overleevering geloofde, gélyk wy die övër dè bbekeil |
welke men aan Titus Liviustoefchryft, gelooven. ........,,

Maar, dewyl men, in weerwil van'tvooroordeel, 'tgeeri meti u!f
de overleevering trekt, niet nalaat de werken der ongeeftelykeSchryvers;^
die een doorluchtige naam voeren, te onderzoeken, en by aldien meii
daareenig merktecken befpeurt, welk plaats geeft te gelobveft', dat het
eentedricger is , die zich onder een treemdè naam verborgen heeft, dé·^
zelve verwerpt. De Öhriftenén,alhoewel door één overleevering vooft;
gekoomén , Welkers aloudheid en algemeene toeftemming hcdendaagi
het gewicht Verdubbelt j oiiderzochten de fchriften, die men henin han*
denftelden, én oordeelden van haar waarheiddoor de zaaken,' Welke
die boeken behelsden. , · , " · ,·.

Het Evangelium kezende, oiitdeU inen daar een zuivere en Heilige
zedeleering, boven die der nauwkeurigfte wysgeerigen, en bovenalje
Godsdienften verheeven. Allé mcnfch, die haêr de wetten yan het E-
vangelium zal leeven, en dezelve uitvoerlyk zal willen vervullen,zal vol*
maakt zyn.Dit denkbeeld van volmaaktheid,'t Welk ik in dcSchfiftuur zjef
en 't geen ik nergens anders vind, moet dat zelve alle menfchen, die re^e.
neerenen de deugd beminnen, geen indruk geeven, en moet hy niet ΐ>β-
fluiten, dat ditEvangelitim, van te vooreu onbekent, Heilig eugoe^

is? ' ^ . ' ■ , ; , .

Men vind daar de Vervtilling der alöpde wonderdaaden ^ eft deze over-

eenkooming van ύ Oudeen Nieuwe Teftament,my van de waarheid vati
den Meffias verZeekereridé, overtuigt my ter zelve tyd van de uitmuntend-
heid van de beroeping dér Apoftelen, die door Zyn beveeleiï gefchrèèr
ven hebben, efidewelké't zelve hiet als door een bovenfiatuurijkè byi
ftand hebben kunnen verrichten. In een woord, alle de bèwyZefj vM de
waarheid van den Chriftelyken Godsdienft, welke wy alreeds ^ftgéroert
hebben, trekkén zich uit het Evangejiuïii^; en ontdekken haai waarhèiïi
en Godlykheid veel geWiflèr, als alle vreemdè bewyzen.' Het wai ihé-
de door dit onderzoek , dat de geloovige van Berteen tot het geloof
geraakten, of, dat zy in hun ziel, welke waggelde» deïe deugd Véftigtjên-

ben, dat hy't zelve te Roomengefchreev en heeft, ten einde om
heugen der redeneeringen, Λveike de Heilige Petrus aldaar gedaan had,
te bewaaren, hebben geen aandacht genoeg gemaakt, dat de Heilige Pe-
tras, die dit werk moet beftiert, en het ge7ag aan den Heiligen Marcus
gegeeven hebben, niet te Romen was in 't ^yftejaar van Jefus Chriftus,
de'wyl hy daarniet kwam, als onder de Regeering van Nero. Ireneus
zegt mede, dat de Heilige Marcus niet fchreef, als nade dood van den

in verfcheide plaafzcn volgt, over het oorfpronglyk Latyns gefchrift van
ïyn Evangelium, is valfch. Hteronimus, die daar van beeter onderrecht
moeftzyn, alsdeheedendaagfcn, heeft ftaande gehouden, dat hy in't
Grieks gefchreeven heeft.

De Heilige Lucas was een Griek van oorfprong, inAntioehien ge-
booren; om welke reden zyn ilyl veel zuiverder en gladder, alsdieder
anderen Evangeliften is. Onderwyien laat men niet na, daar Hebreeuw-
fche wyzen vanfpreeken in aan te merken, en zelfs Latynfche manieren
vanfpreeken, om dat hy een langen tyd te Romen gewoont had, daar
hy zich in de genceskunft geoeiFend had ; dewyl deze bedieninge, die der
flaavenwas, is hetwaarichynlyk, dat de Heilige Lucas daar vanSyrien
gebracht was, om een Mecfler te dienen, welke vervolgens hem van
zyndienftbaarheid ontfloeg. Te Antiochien wedergekeert zynde, al-
waar een groot getal van Jooden was, verliet hy zyn Godsdienft, om het
Chriftendom aan te neemen, 't welk de Heilige Paulus daar predikte. Hy
verknochtte zich aan dezen Apollel, dien hy in het meefle gedeelte zyner
reizen volgde, en die van hem gefprooken heeft. Dewyl hy J. Chriftus
nooit gezien had, noch geen getuige zyner daadengeweeit was, moethy
gehoord hebben,'tgeen hy ons van de andere leerlingen verhaalt, waar
mede hyeen langen tyd geleeft heeft. Want, men vermeent, dat hy voor
2yn S+ftcjaar niet geftorven is.

De Heilige Geeft moeft den Heiligen Joannes met kenniffe, en met
noodzaakelykeTalenten van't Apoftelfchap vervult hebben, want hy
was den Zoon van een ViiTcher, en zelfs een ViiTcher; hy konde in zyn
kindsheid cenigefchets van de Wet gehad hebben, te weeten zodaanige
als men in de kleine Joodfche Schooien leerde. Vorders had hy de min-
fte oeffening niet. Hy liet niet na de welgeliefde Leerling van J. Chri-
ftustezyn, welk hem in zyn fchoot deed ruiten, en die op zyn fterfuur
hem aan zyn moeder beval. Hy was in zyn ouderdom verplicht zyn Evan-
gelium zaamen te ftellen, ter oorzaak van de voortfpruitende ketteryen.
Dewyl deze Ketters de Godlykheid van J. Chriftus aandeeden, wasby
verbonden: om dezelve krachtiger en klaarder te bewyzen, als diegee-
nen welke hem voorgegaan waarcn. Om welke reden ditEvangelium
meer achterdenken aan de tegenftreevers van de Drieëenigheid baart. On-
derwyien hebben Cf^j·, noch Porphirus^ noch Jultanus de afvallige,
die aloude en gcvaarlyke vyanden van den Chriftelyken Godsdienft, niet
durven wederleggen,dat ditEvangelium het werk van den Heiligen Joan-
nes niet was.

§. . .

Gebruik dezer aanmerkingen ; modwendigheid isa» een Godsdienfi

te hebhen.

Μ En moet zich van de genade bedienen , welke God ons gedaan
heeft, zo klaarlyk zyn wetten en ί yn wil openbaarende. De eer van

____e braveeren, of zich van 't gemeen te onderfcheiden, trotfchlyk al~

e waarheden van den Godsdienft verwerpende, is niet anders als een
rook, die zich na eenige qogenblikken verftrooit. Men juigt zich zelve
heimelyk toe; maar, na datmen eenigen tyd zyn geeft met verwondering
aangezien heeft, welkers geheelekracht in de ongeloovigheid beftaat, is
men verplicht haar zwakheid te beklaagen, ziende dat zy tegen de zwaa-
righedenftrand, welke zyniet beiliiïèn kan, en duifterhcden ontmoet
tuur voor alle zaaken beoefienen.

Men ontdekt daar dat geluk, 't welk de wyzen van alle eeuwen ge-
Zocht hebben, zonder 't zelve te vinden, en 'tgeen hen zo weinig bekent
was, dat de verdeeling alleen der meeningen, diezy zich over haar natuur

gemaakt hebben, voliirektomonsvandeafwykingende zwakheid van
de menfchelyke geeft te overtuigen, als God dezelve niet bezielt. Al d®

biliyke evenmaatigheid met onze ziel, zy doen niet anders, als de boven-
vlakte van ons hart aanraaken. De beweeging, die zy veroorzaaken, i*

voorbygaande, en heurverkryging koftmeêr moeite en arbeid, als heur

genot vermaaken baart. Men is by naêr altyd wegens zyn arbeid beloont»
men ziet tuffchen beide de goederen, diemen verkreegen heeft, enter
Zelve tyd maaken zy zich ï'/ea^i/f α, en ontvluchten ons, daaronzez'"
voor het genot, en op het enkele denkbeeld van vermaaken, welke wy
ons belooven, is begeerig naer geweeft. God alleen kan al de begeertenS
van de ziel vervullen, en ons eeu wig, als hy zeiven is, gelukkig maaken·
Men vind in de Schriftuur dien God , die den zondaar naa zyn opftand en
misdaad vergeeft, en de wroegingen en beweegingen van 't geweeten ver-
ftrooit , welke de veri'chrikkingen des doods door een zoete hoop van een
eeuwiggeluk verzacht. Daarisgeen^ii?/indeziel, dat hy nietverVuU»
hyhelpize van al haar onheilen, hy belooft van al zyn verlangens te verge-
noegen, hy ontdekt de middelen in zyn woord. Het is onze misflag,
aldienwygeen vertrooftingenuiteenzoovervloejende bronader, en die
voor ons open is, trekken.

Men waagt niets in zyn Gebooden en Wetten op te volgen. God ver-
eifcht van ons de reinigheid in onze zeden, zoude men tegens deze We'
zich aanftellen ? Zeiden de Heidenen zelfs niet dat de Goden geen behoor-
lyker verblyfplaatsopde'aarde hadden, als die van een rein hart? God
wil dat wybarmhertig omtrent onze evennaaftcn zyn, dat wy hen nooit
in de ellende laaten, zonder hen de armen toe te reiken. Hy wil, dat men
nietalleenlykdezondeontvlucht; maar, ook degeleegentheden'totde
misdaad, en dar men de deugd oeffend met een liefde tot de zelve; zo hy
eenige zaak voor zich van ons vereifcht, is het nietrechtmaatigeenig®
plicht aan dien geen tebetoonen, die ons het leeven gegeeven heeft, di^
alle Schepzelen voor ons gemaakt heeft, die, niet te vreeden meteen
voorbygaande geluk, onbekwaam om onze verlangens te verzaadigcn»
ons een meer volmaakt in den Heemel aanwyft en belooft? alsofdiebe-
looning niet een cyns was, rechtvaardig aan het Opperfte volmaakt Wc^'
zen verfchuldigt, belooft hy de zelve te betaalen, en onze ongeduld ken-
nende, wacht hy niet dezelve in den Hcmél te beloonen, cn hyzee'
gentinhet tegenwoordige leeven den geenen, welke hem dienen. A^®
of die beloonÏHg niet volftrekt was, belooft hy een oneindige en eeu-
wige. Demenfch waagt dan niets, de Schriftuur opvolgende, als oiU
meer redelyk, meer rechtvaardig , zachter en volmaakter te werden»
alshyis. En in't gevolg van deze volmaaktheid, verwacht hv oneindi-
ge goederen. De godlooze waagt een eeuwigheid van ftrafFen , οψ
zich van eenige plichten, welde de Godsdienft hem opleid, teontilaan-
welkers rechtvaardigheid hy niet ontkennen kan.

De Waanwyzen vinden inde Schriftuur volftrekte verborgentheden»
om zich veel werks te maaken. De hairkloovers kunnen zich voldoen >
met eenige duiftere zinnen en plaatzen te onderzoeken , welkers u'·^'
legging van de kennis der taaien, zeden en eenige uitkomften af hanê'
Het is behoorlyk de gefchiedenis- van een geflacht, waar van God "
Koning was, te wecten, en 't welk hy door een lang gevolg van vir''^'
derdaaden behouden heeft ; men vind in haar gefchiedenis een a^n'
merklyk getal van daaden, welke de aandacht der nieuwsgierigen
digzyn. Die geenen, dewelke zich aan de zedekunde binden, ^^"i't

M A T T

Uitlegging

VAN DE cr. AFBEELDING.
Twaalf gelykenilTen Van den Heiligen Mattheus
lütgelegt.

Rmmfche Tollenaar MMtljeus word bekeert,
beroepen door Gods zoon, gèloutert en ge leert,

09g-getuïgen Gods en' j Heilands wonderdaaden,
^en waardig kruisgezant:,die Chriflus grootfch q^efiachti
Van Abrams tyden af y heeft in het licht gebracht;
^ods Engel leidzyngeefl infchryven zyner bladen,

werd de dorre boom ter aarde neërgevelt.
i Licht op den kandelaar, daar 'tfiraaienffreit ;geflelti
•δ» al wat leeft en zweeft bezorgt door Gods genade,
^en zie in 's naaflens oog een kleinefp lint er niet,
^n draag geduldig 't kruis in kwelling en verdriet.
2)ej· zaai in ^t brandend hert Gods heilzaad vroèg en
Jpade.

^ zorgloos menfch ontwaak vry voor dén dageraad,

dat den T^uivelniet in V veld zaai zondig zaad.
Ontroofgeen kindersHbroodnoch werp het voor de honden.

wie zyn fchuld belyd onfangtgenaa b^ God.
^ie in Gods Wynberg flaaft verkrygt een zaalig lot. .
^oedvaardigheidvoldoet.Oe wysheidWaakt voor zonden.

De HeiligeMattheus is de eerfte der Evangeliilen.

Men verbeeld hem hier onder de gedaante yan
een menfch of een Engel , volgens de óverle-evering
Ouden , die Jefiis Chriilus verbeeldden op een
^aagen gevoert , door een gefpan van vier dieren
Voortgetrokken,, en die in deze toerufting dé gant-
iche aarde doorkruifte. Ditdenkbee-ld is van de vier
bieren van Ezechiel of de openbaariiig ontleent. Zom-
migen zeiden ^ dat Jefus ChriftusinzyniGeboorte een
«venfck, een kalf in de OiFerhande, die hy geoiFert
heeft, een Leeuw in zyn opftandin^, en een Ade-
laar , door zyn Heemelvaart was. Anderen hebben
deze vier beeldeniiTen op de Evangeliften,doch qp een
onderfcheidentlyke wyze toegepaft. Vader Angufli-
'^us, die deze geheimenis uit de Openbaaring trok,
^vilde dat de-Heilige Mattheus een Leeuw was jOm dat
'iiyjefus Chriilus verbeeld heeft als een Koning, door
deWyzen aangebeeden, en dewyl hy zyn geflacht-
boom zaamengeilelt heeft, als zynde de Leeuw uit
■^en Stam van Juda, Vader die zyn denk-

beeld vanEzechiel ontleende, hieltftaande, dat den
heilige Mattheus door een menfch verbeeld was, om
■^at hy zich voornaamentlyk verbond om de menfch-
'heid van Gods Zoon te bewyzen. Men is verplicht
groote mannen eerbied te betoonen, maar,ik weet niet
^f hun gezag veel volks kan bepaal en om te gelooven,
'öat deHeiligeJoannes in zyn Openbaaringen, en E-
^echiel in zyn Heemelfche ontdekkingen ^ inzicht
bebben , om de Vier Evangeliilen merkteekenen te
^geeven, of dat men verplicht zy de ordre te volgen,
^ie zy waargenoomen hebben, en den Heiligen Mat-
theus als een menfch aan te zien, om dat de meiifch
eerft e der dieren by den Propheet was, en de Heili-
Mattheus de eerile der Evangeliilen is.
(i.) De eerile gelykenis is die van den Heiligen
loannes denDooper, die God verbeeldde ^ houden-
de een byl, hebbende de armen opgeheeven, om de
pnvruchtbaare boomen neder te houwen, en dezelve
^^ 't vuur te weφen ; zyn oogwit was om het be-
bouw der zondaaren door het denkbeeld van Gods
^^ilyding, waar mede zy gedreigt waaren , te Ver-
haaften. Deze kaftyding had drie merkteekenen-,
bekwaam om de allefhardile zieltê.vermurwen. iOe-

Η Ε υ S. 29

zelve möeft haailig gefchieden; want -de byl was al-
reeds aan den wortel van den boom; hy was daar zon-
der wederkeering; want, een omgehouwen boom
kan het leeven niet weder aanneemen. Eindelyk >
dezelve was verfchriklyk ; want de onvruchtbaars
boom moeil in 't vuur geworpen Werden. Een
beeldenis van de Hel , daar de zielen der onboed*
vaardige zondaaren eeuwig zullen lyden. Het is te
verwonderen dat de voorlooper van een genadige
huishouding op zo een dreigende wyze fprak , en
God met den byl in de hand verbeeldde, om te ver-
woeden en te vernielen in plaats van te behouden.
Kwam Jefus Chriilus niet om te behouden V geen ver-·
looren was 1 En de t^d, welke de Heilige Joannes
met den vinger aanwees^ was dezelve niet het aan-
genaame jaar des He eren ? ja! Maar het verderf der
Jöoden was zo groot, dat God verplicht wierd drei-
gementeli te gebruiken, ten einde om ^t volk door
de vreeze te doen gehoorzaamen, om dat zy 't zelve
door de hoop niet zouden hebben gedaan. Inderdaad
de aanmaaningen van Joannes den Dooper openden
de harten tot Jefus Chriilus, en begonden dezelve
veel leerzaamer te maaken.

(7.) Jefus Chriilus verbeeld de Apoilelen gelyk eeii
Stad opeen berg geleegen, en als glansryk licht, ^t
welk men zonder misdaad onder een koorenmaat j
,niet kan verbergen. Men heeft deze woorden me·^
nigmaal misbruikt, om te bewyzen , dat de Kerkal^
toos in een hooge plaats zichtbaar is , zodaanig dat
men dezelve ligtlykzien en kennen kan; men moet
de zichtbaarheid van de Kerk niet ontkennen, want
men kentze aandemeenigte diergeenen, welke de
waarheid belyden. De Kerkis zichtbaar, men kent-
ze aan de Heiligheid van haar zeden, de zuiverheid
van haar leering , en aan de ilandvailigheid van haar
Martelaaren. Deze Stad ^ op den berg geleegen, is
by naer altyd voor den aanloop der Tygers, Leeu·^
wen, wilde dieren , onweeren , en blikzemen, die
menigmaal op de verhieven plaatzen nederilortett ^
blootgeilelt. Zomtyds is zy klein, gelyk Soar, wel·
ke niemand alsLoth en zyn dochters beiloot. Daal·
zyn mede gelukkiger tyden , als wanneer een veel-^
heid der geflachten daar binnen treeden ; onderwylen
is dit de volilrekte zin der woorden van Jefus Chri-»
ilus niet, die alleen leeren wil, dat het leeven der
Herders rein en zonder vlekken moet zyn, om dat >
by aldien zy zich verderven , het kwaad alsdan by«
zonder en buiten hulpmiddel is ; om welke reeden
hy hen leert ^ dat zy het zout van de aarde zyn ^ efi
dat, wanneer het zout den flnaak ver Heft , het niet
meer deugt. De Harders zyn belaft met het volk te
onderwyzen. Maar, Zfi-^^ö^^i^van't woord, hetgeen
daar de fmaak en uitwerking aan geeft, is de öntioo^
zeiheid der geenen , die ^t zelve verkondigen. By
aldien hun leering of hun zeeden verdorven zyn §
waar mede zal het dan gezouten worden , zy verdie*
nen verwWpen en vertreeden te worden, . Gelyk dö
Heilige Mattheus fpreekt. Jefus Chriilus leert ver·^
volgens aan dezelve Herders, dat zy> voor de 00-
aen^van 't gemeen bloot geilelt , gelyk een Stad óp
^een berg geleegen, welke niet verborgen kan zyn, ver-
plicht zyn acht te üaan opalle hunne gangen, uit vree-
ze, dat zy het volk eenigzins mochten ergefen, Dat
is daar de waarachtige zin dier woorden , gylieden
zyt de Stad op een befg geleegen. Eiüdelyk leert hf
hen , ddt zy 't licht van de/waereld zyn ί ten ein-
de op dat zy hunne,göede werken voor de menfchen
doen lichten, en 4en iiaam Qeds door hen verheer«
Ε " W

30 Μ Α Τ Τ

lykt zy. Alle deze gelykeniflen beiluiten dan twee
waarheden, welke in 't hart van alle de dienaars van
't Evangelium moeiten gegraveert zyn. d'Eene ,
dat de Heiligheid volkoomentlyk noodzaaklyk is,
om de voortgangen van 't Chriilendom gemaklyker
te niaaken; want de Kerk is nooit talryker, noch het
woord krachtiger , als wanneer het leeven der her-
ders en volkeren rein en Heilig is. De redenen be-
wr:e;Teii, maar de voorbeelden voeren mede. En het
indrSkzel, 't welk de goede werken op de ongeloo-
viijen maaken, is krachtiger en veel gevoeliger, als
dat der Leeringen. Men moet op deze deugden
llilzwygen, want zy fpreeken zelfs genoeg: dedaa-
den, die men voortbrengt, kunnen altyd niet ver-
borgen zyn. De nieren der armen zegenen heur wel-
doender , en prediken zyn barmhertigheid. Daar
fpruit uit onze goede dabden , in weerwil van ons
zelfs, een zeekere ftraal, dewelke de zelve doet ken-
nen, die het hert van anderen treft, en hen het ver-
langen inboezemt om ons na te volgen. Men moet
niet in de W oeilynen vluchten, uit vreezc van zich te
laaten zien. Zulks is de kaars onder den koorenmaat
ilellen ; de groote richtfnoer is goed te doen zonder
de minfte onbehoorlyke begeerte ^ noch verlangen
om de waereld te behaagen, ofte wederkeering op
xich zelve , en aan God den uitflag van onze goe-
de werken over te laaten. Dewyl het licht zonder
hulp en konil brand , laaten zich de deugden ken-
nen , zonder dat men van nooden heeft omilandig-
heden en menfchelyke behulpmiddelen te gebruiken,
om dezelve te dóen verfchynen; de tweede les welke
Jefus Chriftus aan zyn dienaars geeft, is dat het ver-
derf een byzonder groot kwaad is ; de leering ver-
liefl: haare kracht,en het licht onder de koorenmaat ge-
ilek zynde, zonderen zich de volkeren af, en gaan te
gronde. De Kerkdekt zich metduiilernilTen, dwaa-
lingen en bygeloovigheden. God moet wonderdaa-
den doen, om aldaar de waarheid weder in te leiden,
dewyl de dienaars en de gewoonlyke middelen haar
ontbreeken.

(3.) Jefus Chriftus geeft in 't gevolg een uitmun-
tende les over de voorzienigheid. Gaat, itervelin-
gen, ziet de voogelen des Heemels en de leliendes
velds , welke waffen , en alleenig door de zorge
van de Godheid gekleed en gevoed zyn; zy worden
gebooren , zy leeven , zy verkrygen de vaile be-
paaling tot het einde van haar leeven, zonder nim-
mermeer door de zorge van het toekoomende be-
kommert te zyn. Wat zou den menfch gelukkig
zyn, zo hy zich minder bekwaam geloofde te zyn,
en God zo goed, als hy is! Men zoude zich zelve
mistrouwen , en met meer vertrouwen op hem te
ruften vleyen. Men zoude aflaaten gierig, ongeruft,
en mistrouwende te zyn, het goed van zyn evennaa-
ften niet rooven , noch verderflyke middelen aan-
wenden , om zich te verryken, als of de Duivel be-
kwaamer was , zyn aanbidders door onrechtvaar-
digheid en geweld het geluk , 't welk zy zoeken ^
als God door zyn wysheid en voorzienigheid, te gee-
ven.

(4.) De menfch bemint zich zelve met een zo
groote verblindheid , dat hy zyn misflaagen niet
ziet j hy heeft geen oogen, als voor die van zyn ev en-
naaftén; zyn oogen zyn altoos open en doordringend,
en zyn ongerufte gezichten verfchafFen hem yeder
oogenblik ftof van kwaadfpreekendheid en fpoore-
looze oordeelen. Hy vergeeft zich de misdaaden,
en ziet ze niet, hy verblind zich, en fpot met de

HEUS.

ongereegelde zonden. Gelyk hy gdooft het verderf
door kwaade voorbeelden te volmachtigen, of
luifter op de verwoefting van zyn evennaaften op te
rechten ^ vergroot hy zyn misflaagen , hy blaaft ze
aan, en fchept vermaak in dezelve met lift en konft
voort te brengen. Een vreemd bedrog ! Want de
evennaafte, die ons richt , gelyk wy hem richten»
vergeeft ons onze misdaaden niet , om dat wy de-
zelve aan ons zelve vergeeven. Hy h-eeft dezelve ftreng-
heid voor onze gebreeken, welke wy voor de zyn^
gebruiken. Het gemeen , 't welk men als een on-
verfchillend Richter aanziet , laat zich door geen
bedricgery en, welke wy ons zelve aandoen, of wel'
ke men poogt hen aan te doen, misleiden; hy oor-
deelt over de natuur der daaden, in weerwil van de
poogingen, welke men doet, om voor hem de le^'
lykheid en het gebrek der zelve te verbergen. JefüS
Chriftus leert ons het eenigfte middel, om zyn toe-
ftemming en achting te hebben, 't Welk is om ^^
balk, die in ons oog is, uit te rukken , alvooreo®
aan den fplinter, die 't oog van den evennaaften
kwetft, teraaken. Strem uw beftraffing, tot dat gy
uw eigen hart verbeetert hebt, verbeeter u haaftely^»
by aldien gy recht wilt hebben om anderen te vef'
beeteren.

(5·.) De voogelen des Heemels zyn alzo wel ^^
voorwerpen van de voorzienigheid, als de menfcheO»
en men ziet vergeefs de allerkleinfte fchepzelen als
Gods zorge onwaardig aan. Dit denkbeeld veroof
zaakt de menfchelyke hoogmoed zich zeiven.
menfch zoude wel begeeren, dat God op niemand als
hem zag, hy vind, dat de Godheid zich te veel ver-
needert, met op 't gevoogelte neder te daalen. Maar >
in tegendeel is daarin een oorfprong van vertroofting·
Want, by aldien de allergeringftefchepzelen niet van
lot en ftaat veranderen, noch de voogelen haar vfV'
heid verliezen , en niet als door bevel van een al'
machtig God verkocht zyn, zo moet de menfch, xy^
beeldenis, veel meer verzeekert zyn, dat God zy^
leeven niet zal veronachtzaam en. De Geloovige
veel grooter hoop hebben, en deze hoop zal hem in
't midden zyner verdrukkingen, welke hy niet ont'
vluchten kan , onderfchraagen ; inderdaad, by
dien de Chriftelyke Godsdienft haar onnafpoorlyi^^
zoetigheden heeft, zy heeft mede haar hardigheden
en kruifen. Men moet deze twee zaaken , welKf
God zo nauw vereenigt heeft, niet van een
den. Men hoopt onnut devertrooftingen vangen^'
de te gevoelen , en de fchatten van heerlykheid ^^
genieten, zo men niet beflooten heeft, zich met ^^^
kruys van Jefus Chriftus te belaaden,Gn ^t zelve te draa"
gen,dat is te zeggen,van alle de proefftukken, \<i/aar to
het Evangelium hem roept,ftandvaftig door te ftaan-

(6.) Het Evangelium is een zaad, welk den
diker in de ziel der menfchen werpt , en dat
fchillende uitwerkzelen voortbrengt, volgens de
fteltenis, daar zy zich in bevinden De een hoort d
woorden aan, zonder dezelve te beminnen, meteen

zo Heilige en gewichtige zaak , gelegendheid ,
dezelve hem te ontrooven. Het zaad valt by de
weg , en de zaajer heeft geen zorg gedraagen , ^
het zelve te dekken, en de voogelen, die 't vinden >
eeten 't zelve. Een ander ontfangt het zelve m
vreugde y maar deze uitterlyke vreugde verdwynt ze
haaft door de zwaarigheden en het verderf, ^t welK η y
in zyn hart viad , 20 dat het geloof en de

32 Μ Α τ τ

getal van wonderdaaden. De Engelen boodfchapten
dezelve aan de Herders, endeWyzen ineengroove
Afgodery geilort, kwaamen te Bethlehem, om hem
aan te bidden,en hem hun fchattingen te brengen.Men
is zelfs getreeden in het ontleedigen der kleederen j
welke zy droegen. Men verlaat zich op deze woor-
den Davids; de Koningen van Tarfis, der Eilanden
en van Seba zullen hem gefchenken aanbieden. Doch
deze Godsfpraak ziet hier niet heen, maar op de alge-
mcene beroeping der Heidenen. Die Wyzen konden
uit Arabien gekoomen zyn, want, daar waaren Wy-
zen en Starrekykers in Arabien. Ttolomeus fpreekt
van een Eiland der ÏVyzen in de Roode Zee, en dat
een geheele Stam van Arabieren uitWyzcn zaamenge-
ilelt was. Onderwylen waaren de Wyzen meer onder
de Perfen, als onder eenig ander gefiacht bekent, zy
waaren voor de Propheet Jeremias vermaart, dewyl
Nebucadnezar dusdaanigen in dat land liet opzoeken.
'Die titel was aldaar eerlyk, dewyl men dezelve gaf
aan de dienaars van den Godsdienil, aande Wysgee-
rigen, en aan alle de geenen, die zich in de natuur
geoeffend hadden.

Illepenes Terfas magus efi, qui fydera novit,
fciat herbarum vires , culttimque 'Tyeortim.

Wyders die geenen , welke hun huldigingen aan
Jefus Chriitus gingen doen, volgden de gewoonte van
^t geflacht, -'t welk zich nooit voor haar Prins ver-
toonde zonder hem aan te bidden, en gefchenken te
doen. Het Goud , de Myrrhe en Wierook zyn in
Arabien gemeen; maar, de Wyzen van Periien kon-
den zulks van daar gekocht hebben.

Men vraagt, waarom en door wat weg de Perfiaan-
fcheW y zen van deGeboorte van de Meffias verwittigt
wierden, en zulks eerder dan de Heiligen , en Lee-
raars van de Wet of andere geflachten. Hadden zy
de overleevering en de Godsfpraak van Bileam ^ die
van verre een Star in ]acob zag, bewaard, en die, op
den oever van den Euphraat woonende, aldaar zyn
voorzeggingen konde gelaaten hebben ? Of hadden zy
de Godsfpraaken van den Propheet Daniël geleezen,
die zo naauwkeurig den tyd, wanneer den Meilias
moeft verfchynen , gereekent heeft ? Eindelyk za-
gen zy in de ilcrre, die verfcheen, de Beeldenis van
een kind en die van een Kruis, welke hen onderricht-
te , dat het kind dat gebooren was, gekruiit moeil wer-
den, gelyk zulks een aloud uitlegger van den Heili-
gen Mattheus ftaande houd.

Een naauwkeurig onderzoeker van den luifter der
aloude Perfen houd ilaande , dat die volkeren den
Godsdienil bewaart hebbende , welke Abraham in
Chaldea onderweezen had , geen Afgodendienaars
waaren, zy baden een eenig God aan , waar van de
zon ende het vuur de Zinnebeelden waaren. Men
moet dan niet verzet ilaan, wegens dat God dit ge^
ilacht, van Afgcdendienil uitgezondert, voor alle an-
dere geflachten verkoor. De Wyzen onderfcheidden
zich by de Perfen, door een afgezondert en ganfch in-
getooge leeven. Pythagoras was op deze wyze van
leeven , welke hun Godvruchtigheid beteekende,
verilingert, zy hadden meer kennis, als het overi-
ge der menfchen. Want, zy oefFenden zich niet al-
leenlykinden loopderitarren, maar, inde verbor-
gentheden van den Godsdienil. Die geenen, welke
Jefus Chriiliis gingen vinden, daalden af door Elam
van Sem.Zy hadden de overleevering van dezen Aards-
vader bewaart ; zy hadden een Godsfpraak van Zo-
roailres, die de geboorte van een wonderdaadig
nienfch voor?eide,welk den waaren Godsdienil moeil

HEUS.

herilellen.En zelfs,zo men daar 2i'mJkilj>haragesmoti
gelooven , hy had belooft ^ dat een maagd ontfan-
gen ^ en dat een iler verfchynen zoude , waar iii
men de beeldenis van een kind zoude zien. Gyl^^'
den^ m^n kinderen, zeide hy, gylieden zult de eerflen oü'
der de geflachten zyn, die zyn geboorte zullen aanw^^'
ken, gaat hem aanbidden, en hem uwe gefchenken oJ>dra^'
gen, want, hy is het Woord, dat de waereldgefchaaf^^
heeft. Dusdaanig is ^t, dat Confucius, meer als 500 jaa-
ren voor Jefus Chriilus zaaken gezegt heeft, welke op
de Geboorte van den Meiiias zagen, en welke den
Keizer Mengti verplichtte, te zenden om dezen won-
derdaadigen menfch, die in 't Wellen gebooren was»
op te zoeken. Maar, die Afgezanten hielden zich bj
de Roode Zee op, en brachten hem van daar een
god , in plaats dat de Wyzen ^ door de iler geleid»
naer Bethlehem gingen ; de Perfifche Gefchiedenis-
fchryvers voegen daar by , dat deze Wyzen perzoO'
nen van aanzien waaren, en dat zy met een talryke n^'
fleep voorttrokken, dusdaanig, dat Jerufalem daar
'uan verbaaf was. Eindelyk teldhy daar 13.
dit zyn enkele gillingen, welkers nieuwigheid moo-
gelyk behaagen zal. En het volilrekt aan te mar-
ken , dat de Wyzen by de Perfen niet meer keno^^
van de Geboorte van den MeiTias koften hebben al^
dejooden, en de^Propheeten. Kan men zich ifl'
beelden, of dat de Prophetie van Bileam in 't Ooile^
bewaart geweeil is, of dat de Perfen belangens g^'
noeg naamen in deze iler, welke men van verreza^ >
of aan de verloiTer der Jooden , door Daniël beteC'
kent, om met zyn Godsfpraaken raad te pleegeö-
De voorzegging van Zoroailres^ door Abulfharag^^
verhaalt j is al te klaar , om niet gelooft te werden·
Deze Koning zoude daar van veel netter als Dani^*
gefprooken hebben. Dit is daar een onderilelling
een Arabifche Gefchiedenisfchry ver, of een uitwef^'
zei van zyn ligtgeloovigheid voor een veel alond^^
bedrog. Wyders waaren het de Parthen, die elders
onder den naam der Perfen regeerden. En zoudeO
deze woeile en barbarifche volkeren de kennis vaö
den Meilias in ^t midden van zo veel omkeering^^
in den Staat en Godsdienil, zedert Zoroailres
Daniël voorgevallen ^ bewaart hebben ? Men ïiio^^
die Barbarifche volkeren in dezelve onweetenheid ^^^
de andere geilachten laaten. God ontllak alleenl.P
eenige perfoonen , die hy naer Betlehem gelei"'
de. In der daad; hoe voordeelighet denkbeeld
't welk men van de Perfen, of de Wyzen , en ^^^
de natuurlyke en huislyke byiland maakt, die zy
den, om den MeiTias te kennen , zyn al de ^^'
leggers verplicht tot een inwendige verlichting ^^^^
vlucht te neemen, en van het oogenblik, dat
een toevlucht van een inwendige genaade toeft^^ '
welke de aandacht der Wyzen tot de aloude
fpraaken opwekt, of hen onderrigt ^ dat het nï^^^
geilarnte , 't welk verfchynt hen te Bethlehe^ '
by de Koning der Jooden moet geleiden ; h
niet meer noodzaaklyk , iloute giiTmgen
Godsdienil der Perfen , of over het hcht, dat f»
leam, Zoroailres, of DaniëlverfchaiFenkonden»
maaken. God verlichtte het hert der Wyzen,
blies hen het voorneemen in, om den nieuwen
ning te gaan zoeken , hun gefchenken vaardig ^^
maaken, en een iler te volgen , waar van zv
den vernoegt zyn den loop te beteekenen ^
dien zy niet door een Goddelyke inblaazing waai
geleid geweeil. De Perfifche Gefchiedenisfchry^^^
vermeenigvuldigen 't getal tot 13. waar van zy

Μ Α τ τ

^aamen geeven. Phraortes, Öie alstoen den Throon
^er Parthen bezat, zond hen heen, öf ten miniten ver-
trokken zy met een prachige toeriiiling voort, zodaa-
^igj dat JeruJakm daar voor verbaaflflondJ^Q Chriite-
^en reekenen niet meer als drie van dezelve, waar van
^y Koningen maaken j aan wie zy mede naamen gee-
J^en. Zy zouden niet ongeftraft binnenjerufalem of de
banden van Herodes hebben kunnen treeden, by al-
pien zy Koningen gevveeft waaren.Mén moet den on-
Seruftenaart van dezen Vorilniet kennen om te ge-
looven, dat hy vreemde Voriten door Judea zoude
Wen kruilTen, zonder daar van verwittigt te zyn ,
afzonder hen telaaten navolgen . Het is zelfs roem-
waardiger , dat dezelve wysgeerigen en Wyzen waa-
^^n, diejefus Chriftuskwaamen aanbidden,als Konin-
gen , die by naer altyd onkundig in de iloiFen van
geloof zyn. Het onderfcheid van haar gefchen-
ken beteekent haar getal niet, waar over zich uit te
^^ggen, in weerwil van het ililzwygen der heilige
Schryvers, verwaand is. Het komt niet te pas met
bekommering te onderzoeken, of de ftar, welke de-
^e Wyzen gezien hadden, den Heiligen Geeft, een
Êngel, een nieuw geftarnte, of een itaartftar was,
^lïi dat men daar over niet als giffingen kan maaken,
Waar van men verplicht is de onzeekerheid te ken-
den, van het oogenblik dat men de zelve met eeni-
gen ernil weegt, ^t Volftrekt te zeggen, dat deze
ftar hen geleidde; zy verdween eenigen tyd. Om
Welke redenen zy recht toe naer Jerufalem gingen,
<iaarzy verhoopten, dat men ben zeekerlyk den Ko-
ning, die zy zochten, zoude doen kennen ^ om dat
hy voor de Jooden moeft gebooren werden. Zy waa-
ren, zonder twyiFel, wel verwondert, aldaar de Ge-
leerden in twyffeling en onweetendheid te vinden;
^y verftonden alleen, dat het te Bethlehem was^
^aar hy moeit gebooren werden. Deze llraal van ken-
iiiiTe vermeerderde door't gezicht van de ilar, wel-
^e zich ten tweedemaal liet zien, hen het overige
Van den weg voorttreedende, en hen de Herberg
Weekenende, welke zonder hulp niet had kunnen
gevonden worden. De Wyzen betuigden hun ge-
loof, met dit kind, in een kribbe leggende, aan te
bidden,en dezelve gefchenken,van Goud, Myrrhe en
Wierook zaamengeilelt, op te offeren, zulks kon
ïiiet gefchieden zonder kennis van Herodes, die op
^yn Throon zidderde, van het oogenblik, dat hy van
Geboorte van een nieuwen Koning hoorde fpree-
l^en. Hy geloofde, dat de Wyzen in het land, daar
by ^t gezag voerde , gekoomen, zyn beveelen niet
houden durven wederitreeven; en dat hy van de ilraa-
len, welke zy van den Heemel ontfangen hadden,
^ich zoude bedienen, om de fnoodile van alle mis-
^aaden te begaan; hy wierd bedroegen, en de Wy,
^en, Godlyk verwittigt, naamen een anderen weg.

Jofeph vlucht inEgypteji. Vers 13.
(3.) Jofeph wonderdaadig verwittigt van het oog-
Wit en de wreedheid van Herodes,- nam de vlucht y
by vond in Egypten en by de Afgodendienaars een
Schuilplaats, welke men hem in zyn Vaderland wei-
gerde. Men doet dit vliigtend kind een groot getal
^^n wonderdaaden doen; want, de Godsfpraaken der
%yptenaaren zweegen ftil, en hun Afgoden wier-
pen omvergeworpen. Maar, de heilige Schry vers van
*^eze wonderdaaden niet fpreekende , is men niet
^'erplicht, de zelve te gelooven of te verhaalen.Het ge-
^^g van de Vader Athmafius , die dezelve gemeen ge-
haakt heeft, volftrekt niet, om zulks te doen aannee-
^en, alhoewel hy in Egypten woonde, alwaar het ge-

Η Ε υ S.

heugen deswegen zich gemaklyker , ais elders had
kunnen bewaaren. Men fteunt op deze woorden van
Jefaias, ziet hier ^ de HE Ε RE gaat op een ügte wolk
klimmen, hy zal in Egypten ingaan^ welker Jf^den her-
waarts en derwaards van voor zyn aangezicht z,uU€n
vlieden. Maar, deze Godsfpraak ziet öp de inti'eede
van Sennacherib in Egypten , die God aldaar zoiidd
zenden, oin, dat geflacht te ftrafFen j dat zich op haaf
Afgoden vertrouwde. Want,de heilige Schry vers ver^
beelden God meenigmaal op een Wolk j wanneer hy
wilnederdaalen, en de volkeren ftrafFen. Maar ^ deze
toerufting komt met Jefus Chriftus niet over een^ een
kind en vluchteling in Egypten zynde. De Afgoden
van dat Land vielen om ver; om dat zy zich tegens
Sennacherib niet konden verweeren.

Kindermoordvan Bethlehem. Vers i6i
( 4.) Herodes, ontftooken en nayvrig wegens zyil
Kroon j vreefde dat een eerftgebooren kind hem de-
zelve mocht ontrukken. Hy zag geen Vyanden in
^t veld, noch noodwendige toerufting om hem ^t zel-
ve te betwiften. Maar, hy ontzag de Godsfpraa-
ken der Propheeten meer als de Leegers. De komft
en ^t vertrek der Wyzen deeden hem beeven. Hy
flaapt niet meer, hy roept zyn Amptelingen, hy ver-
zaamelt zyn zoldaaten, en beveelt hen zich tegens
de zuigelingen te waapenen, en defelve onbarmhertig
aan 's moeders borft te vermoorden^ Dit wreed bevd
wierd uitgevoeft. De raazerny bezat de ziel dezer
Dragonders; zf vertrekken fpoédig naer Bethlehem^
zy treeden inde huizenj en zyfnyden al de kinde-
ren die zy aldaer vinden , onbarmhertig den hals af»
Daar was geen heilige fchuilplaats, welke hun on^
doordringbaar was, noch welke de onnoozelen vooi
haare raazerny en de dood konde befchermen. By
aldien eenige teedere moeder weent, en den flag, die
men haar kind toebrengt, wil ontfangen, is zy door-
ftooken, en valt needer, en zo haar noch eenige
kracht overig is, heeft zy de droefheid te zien ^ dat
haar oiferhande onnut is, en dat men haar kind be-
nevens haar den hals affnyd. Niets Wederhoud die
dolheid, de ilachting laat niet af, tot dat daar
geen kinderen meer zyn. Hoe veel traanen zy η daar
door de bedrukte moeders geftort! Welk een ge*
druis van gefchreeuw en klachten in alle de fteden 1
Een geroep is gehoor t in Rama, Rachel beweende haaf
kinderen, en wilde niet vertroofl zyn, om dat zy niet
meer waaren. Jeremias heeft deze Godsfpraak uit·»
gedrukt, by 't geval van den Stam van Benjaminj
aan welke hy den naam van Rachel gaf j die daar
van de moeder was, om dat deze Stam haar kinde-
ren door de Chaldeërs had zien vermoorden of weg-
voeren. De heilige Mattheus maakt de toepaiTmg
op deze uitkomft j of veel eer op de woorden van
Jeremias, voor de Benjamiten uitgefprooken > een
verborgen zin befluitende, welke op de moord van
Bethlehem zag. Jo/ephus heeft deze moord niet aan-
gehaalt. Daar is een kwaad geloof in dit ftilzwy gen 5
want, hy konde van deze uitkomft niet onkundig zyn,
Hy die de bedryvenvan Herodes beoeffent > en zyn
gebreeken niet ontvynft had,na dat hy aPt geen in hem
deugdzaam was, gepreezen had, moeft eindelyk
daai^van fpreeken 5 fchoon zelfs Nicolaas van Damas-
cus, waar van hy de affchryver was, daar van gezwee-
gen had.Men telt 14000 kleine Martelaaren te Bethle-
hem door's Vorften bevel om gebracht, men vermee-
nigvuldigt zelfs dit tot het getal van 144000 ^ om dat
men onderftelt, dat dit de zielen dier kinderen zyn,
waar van de heilige Joannes fpreekt, die zich op den
Ε 3 feerg

34 MAT Τ

berg Zion met het Lam onthielden, en overal, waar
het ging, navolgden, om dat deze 144000 Martelaa-
ren drie merkteekenen hadden, welke met de kin-
deren van Bethlehern overeenkoomen, dat waaren
de eerftelïngen tot God en V Lam, zy waaren maag*
den^ en met geen vrouwen bevlekt eindeIjk vond men
geen bedrog in beur mortd. Openbaaring Onder-
wylen is het onmooglyk, dat daar een zo groot ge-
tal van kindéren van twee jaaren te Bethlehern was,
^t welk niet anders als een zeer kleene Stad van ] udea
was. Die geenen, welke de Geboorte van Jefus Chri-
ilus willen vervroegen ^ of de dood van Herodes ka-
ter ilellen, bedienen zich van deze moord, om de-
zelve te bewyzen, en zy befluiten, dat de Meflias
twee jaaren voor de dood van dezen Prins gebooren
was, om dat hy de kinderen van dezen ouderdom
liet ombrengen. Maar, men moet daar een geheel
tegenilrydig bewys uit trekken, want, dê Wyzen
naer Jerufalem reizende, hebben de nette tyd van
Jefus Chriftus Geboorte niet kunnen merken. He-
rodes konde dan niet zeeker zyn om dezelve in de
moord te ontdekken, by aldien hy die tyd niet lang
na de Geboorte uitrekte. En die wreede Vorft wil-
de liever te veel kinderen doen fterven, alszynfiag
miiien, met Jefus te laatèn ontkoomen. Ter eener
xy de, de onzeekerheid, daar de W yzen he m in ge-
laaten hadden, en ter pderen zyde de gewoonlyke
ongeruilheid der Dwinglanden laaten niet toe te
twyffelen, of hy ftelde de moord tot ben langen tyd,
na de Geboorte van Jefus Chriftus uit j die alstoen
niet meer als eenige maanden oud was, dewyl zyn
moeder als noch te Bethlehern in een herberg was, en
zy als noch den weg van haar gewoonlyke woonplaats,
welke Galilea was, niet hernoomen had.

Herodes wierd dat zelve jaar krank; een inwen-
dige hitte verbrandde zyn ingewanden 5 zyn darmen
waaren vol zweeren ^ de wonnen kroopen uit die
gedeeltens ^ die men zorgvuldig verbergt; zyn krach-
ten waaren ge weeken, hy konde zyn adem niet als
met moeite herhaalen, en leed zo geweldige fmer-
ten dat hy zich zelfs wilde dooden, om daar van ver-
loit te zyn. Een zo droevige ilaat vertoont de vin-
ger Gods, welke het wonderbaar getal van misdaa-
den, die hy in dit leeven bedreeven had, begon te
ilraffen. Hy itierf op 't Feeil van Paafchen.

III. HOOFDDEEL. Vers 7.

Joannes deT^ooper predikt.

(5·.) Ter zelve tyd was Joannes de Dooper ge-
^T^ooren, die den weg des Heere moeil bereiden. Ge-
ly k de Koningen voorloopers hebben^die de wegen en
verblyfplaatfen voor de Vorilen bereiden, fchikte
Joannes de Dooper de gemoederen der Jooden om
de leeringen van Jefus Chriftus te ontfangen; ofveel
eer, dewyl Jefaias de aloude Jooden beloofde, dat
al 't gebergte zoude geefiend worden, en dat men
de daalen zoude ophoopen; dat is te zeggen, dat
God al de tegenftanden, welke de wederkeering van
de gevangenis zouden beletten, zoude wegneemen;
alzo mede joannes de Dooper de zwaarigheden, wel-
ke het Ryk van den Meflias hadden kunnen ver-
traagen, kwam wegneemen. Malachias had deze
voorlooper onder den naam van een Engel beteekent,
ofveel eer vaneen boode, die de waarachtige· God
voor hem moeft afzenden. Zommigen hebben ge-
loofd dat deze Engel Elias moeit zyn, die God el-
ders tot dezen dienft verborgen hield. Maar, men
weer tegenwoordig genoegzaam, dat Joannes de
Dooper den naam van dezen Propheet Elias voerde,

Η Ε υ S.

ter oorzaak van zyn y ver én de wyze van leeven. Hy
vóedde zich met w^arlyke foringhaanen, die zeer
talrykinde Woeftynen van Judea zyn, en waar van
de volkeren Van Africa eïiLybien, een hunner voor-
naamfte vöedzels maaken. Hy predikte de boet-
vaardigheid^ en doopte aan den oever van denjor-
daan, alle die zich bekeerden. Vyand en ilreng be-
ftraiFer van de huichelaary zynde^beftrafte hy krachte-
lyk de Pharifeën^ die hem door waarfchynlykheid
van een valfche aandacht wilden misleiden 5 hen 00-
derwyzende, dat de Godvruchtigheid noch in de
verkiezing van kleederen, noch in 't getal der par-
gementen Taafelen der tien Geboöden ^ die de Pha-
rifeers aan 't hoofd en den arm drbegen, noch zelfs
inde opentlyke maniere van éeh nauw bezet leeveo^
maar, in het doen van goede weirken beftond.

uitlegging

VAK "DE cv 11. APÈEELT^IUÓ.

De Doop van Jefus Chriilus.
^aar Chriflus word gedoopt, Gods "Welgeliefde Zoof^ >
^ie, door den geeft beproeft ^veracht des waerelds kroon.
En ^s Hoofdmans knechtgeneefl van lydelooze kwaaien·)
Beroept hy V vifchers rot tot leeraars van zyn woord i
'Dat, door 't geloofgefierkt, aan ^t Heidendom bekoorti
Terwylzyn Godheid heelt, en 'Duivels kan bep aaien.

JOannes de Dooper had alreeds veel achting »
als Jefus Chriftus in den ouderdom van dertig
jaaren, oïdaar omtrent^ tot hein kwam, oin
door zyn hand gedoopt te werden. Men is verwon-
dert , Gods Zoon zich tot zyn mindere te zien begee-
ven,envanhemdeBondzeegeIs en teekenen der ge-
nade te verzoeken, waar vanhy de oorfprong en'tbe-
gin is. De zaak is 20 veel te wonderly ker, dat Jefus
Chriftus, geen zonde hebbende j gantfch geen waf-
fchingdoor den Doop van^ooden had,en dat de iiaer·*
kooming van deze plechrfgheit, die Joannes de Doo-
per in 't by zonder had, i/iet zoo noodzaaklyk was^ ge-
lyk als die van de befnydenis door de wet Gods inge-
fteld. Te verftaan, dat Jefus Chriftus in den JordaaO
nedergedaalt is, om waater te reinigen, en •'t
ve de deugd mede te deelen om de zielen te heili-
gen» zulks is zich zelfs te willen befpotten.
de gevoelige aanraaking van 't lichchaam van Gods
Zoon reinigt de voorwerpen niet; het ftoflyk waatef
is niet bekwaam tot de minfte weezendlyke heilig'
maaking. Hy zoude deze deugd niet medegedcett
hebben als aan dat van den Jordaan; wyders kan bet
waater aan de ziel noch rechtvaardigheid, noch hei-
ligheid mededeelen. Jefus Chriftus liet zich dao
door Joannes den Dooper doopen, om door deze
plegtigheid een aanvang der bediening en van zy®
Ampt te maaken y gely k Aaron een prachtige zalving
deed, en om ons te leeren, dat wy gedoopt moete»
werden. Wy moeten, zegt Auguflinus, met een bran-
denden y ver den Doop des Meefters zoeken, om
de meefter aanhoudingen doet, om die van den
naar te ontfangen.

Joannes den Dooper kende Jefus Chriftus,
door een heimelyke inblaazing , geiyk die, weike
David aan Samuel kenbaar maakt, en den Propheet
verplichtte hem de Koninglyke zalving te doen >
't kan zyn om dat het gerucht zich alreeds in Judea ver-
fpreit had, dat hy de Meflias was. Hy gehoorzaam-
de na eenige weigering, en doopte zyn Heer en
Meefter.

Dewyl de Doop by de Ouden door den weg ^^o
induiking gefchiede, wierd Jefus verplicht in de»

j Of daan

36 μ α τ τ

Dit is een plaats, welke meer moeite baart, om
dat men niet ligtlyk begrypt, darde Duivel hetlich-
chaam van Jefus'Chriiius van de aaixle heeft kun-
nen opneemen, en^t zelve in delucht, dentydvan
twee dagen van de Woeftyn op den Tempel doen
doorvloeijen. Men kan d'eene Evangelift door de
anderen uitleggen. Inderdaad , de heilige Lucas
fpreekt van geen wegvoering, noch opneeming door
den Duivel gedaan. Maar, hy zegt eenvoudiglyk,
dat de Duivel Jeius Chriilusuit de Woeilyn leidde;
hy had, zonder twyffel de menfchelyke gedaante
aangenomen, en met Jefus redeneerende, bewoog
hy hem naer Jerufalem te gaan, tot den Tempel en
op het hoogile van 't gebouw te klimmen. De dui-
velgingvoor, zeide Origenes en Jefus volgde hem
gewillig. Leidmy, waar gy wilt, 't verfcheelt my
niet, want gy zult my in alle flaatzen e-venmaatig
bekwaam vi7ideTi ^ om uwe handelingen te weder-
ftaan. Jefus Chriftus kan naer Jerufalem mQt gekit en
overgevoert zyn. De tweede Enangeliil een veel
natuurlyker engemaklykerzin verfchafFende, moet
men zich met de anderen niet verlcegrn maaken.
Want, men kan geen beeter verklaarder van den heili-
gen Mattheus, als den heiligen Lucas vinden. Maar^
de heilige Mattheus zegt niet, dat de Duivel Jefus
Chriftus wegvoerde ^ gelyk men 'tgemeenlyk over-
zet , hy merkt aan dat hy hem nam, gelyk Jefus Chri-
ftus zyn drie Difcipulen Petrus, Jacobus en Joannes
met hem nam, om hen op den berg te leiden, alwaar
hy in gedaante veranderd wierd. De heilige Schryvers
bedienen zich van de zelve bepaaling, om deze twee
zaaken uit te drukken. Waarom dan haar dezelve
beteekenis niet gegeeven? De Duivel nam Jefus
Chriftus, gelyk Jefus Chriftus die Difcipulen nam,
die met hem opklommen, om van de gedaante-ver-
wiffeling getuigen te zyn. Gelyk Jefus Chriftus
zyn Apoftelen niet in de lucht opvoerde ^ zo deed de
Duivel zulks aan Jefus Chriftus mede niet, die den
weg van de Woeftyn tot den Tempel te voet afleide,
alwaar hy hem beproefde, vorderende van hem dat
hy zich van boven nederwierp, om de Godlyke be-
fcherming te beproeven.

Men befchuldigt den Duivel de woorden van Da-
vid befnoeit, en deze woorden daaraf gefneden te
hebben , zy zidlen u op alle uwe weegen bewaaren.
Om dat hy daar onder het vergif verbergde, en Je-
fus wilde onkundig laaten, dat God de menfchen
niet befchermt, alsdan, wanneer zy hun beroeping
volgen, en dat de nederftorting geen weg is, wel-
ke de menfch moet houden ; maar, hy raadde alleen-
lyk aan Jefus Chriftus van God te verzoeken, in die
verzeekering, dat hy door een overmaat van vertrou-
wen zondigende, hy hem zoude onderbrengen. Zyn
hoop wierd misleid, en Jefus Chriftus verydelde de-
zelve door dit eenige woord: Gy zult den Heere uwen
God niet verzoeken. Eindelyk hy droeg hem de Ko-
ningrykén der aarde en haar luifter en roem op,
maar, alle derykdommenvan de aarde wierden ver-
achtelyk verworpen, om dat zy een daad van aan-
bidding aan het fchepzel moeften koften. Men
vraagt, welke deze hooge berg was, van waar Jefus
Chriftus alle de Koningryken des Waerelds en haar
luifter zien konde. Eenigen hebben gelooft, dat
het den berg Ararat was, waar op de Ark ftaan bleef.
Anderen doen Jefus Chriftus tot inCanarien, op de
Tenerif, of dicht by Mufcovienop 't Ripheefch ge-
bergtegaan, alsofhy ooitjudea zedert zyn kinds-
heid ontruimt had, of, dat zulksnoodzaaklyk was

HEUS.

tot de verftaanbaarheid der Evangeliften. In der daad»
daar waaren zeer veel bergen in Judea, die van Sion,
Carmel, en den Libanon, op welke Jefus Chriftus
die derde ftryd kon ondergaan. Het was onmooglyk
van daar alle de Koningryken des Waerelds te zien.
Maar, het was genoeg voor den Duivel j aan Jefus
Chriftus groote vlaktensof fteden aan te wyzen, ge-
lyk een ftaal van \ geen hy hem wilde geeven, gV
ziet, zeide hy, deze groote uitgeftrektheid van Lan-
den , van andere volkryke Landichappen gevolgt, ili
zal u dit alles geeven, op voorwaarde, dat gy mf
aanbid. Mozes zag het Land Canaan van den berg
Nebo, gelyk Jefus Chriftus de Koningryken des
Waerelds van den Libanon zag,en deWetgeever ont-
dekte alleenlyk de vlakte van Jericho, endemuurep
van deze Stad, het welke volftrekte, om van het overi-
ge te kunnen oordeelen. Jefus Chriftus zag mede niets
als de nabuurige plaatzen van den Libanon, alwaar hy
een gedeelte van Syri en en Judea ontdekte, endaar
uit konde hy van de fchoonheid der Koningryken >
welke men hem beloofde, oordeelen. Maar, hy
weigerde alles, of veel eer hy begreep ligtlyk, dat
deze bedrieger hem wilde bedriegen en misleiden.

Beroeping van den H. Petrus en den H. Andreas.

Vers 18.

(3,) Jefus in zyn bediening, als Middelaar inge-
lyfd , begon te prediken, en Difcipulen te maaken.
De Heilige Andreas en Petrus hadden deeerften dit
voordeel. Zy waaren flegte vifchers in de Zee van Ga-
lilea. Andreas had het getuigenis verftaan ^ welke
Joannes den Dooper van Jefus Chriftiisden Meilias
gaf. Hy had zelfs zyn gedachten aan den Heiligen
Petrus bekent gemaakt, en hem gezegt, dat hy ge-
loofde , dat deze de Meilïas was; maar ^ deze begin-
zelen van bekeering zouden onnut gebleeven zyn >
by aldien Jefus Chriftus dezelve tot geen Goddely-
ke.beroeping gefchikt, en een genade ontvouwt had
die op de wil handelende deze twee broeders van
een leevendige kennis ontbloot zynde, had doen
befluiten, hem te volgen. Jefus Chriftus beloofde
hen vifchers der menfchen te maaken. de Waereld
was de Zee, waar op deze menfchen zich moeften
infcheepen. De Waereld is zo wel als de Zee het
tooneel van onftandvaftigheid en verandering, p^
viichen waaren de menfchen, die de onrechtvaardig-
heid, als de vifchen het waater^ indronken. De predi-
king van 't Evangelium was het net, waar van de Apo-
ftelen zich met zo goeden uitflag bedient hebben, ^^
dat men niet als met moeite konde beletten, dat bet
door de menigvuldigheid der vifchen niet fcheurde.
Eindelyk den oever en de plaats waar over deze vif-
fchers hun vangft gevoert hebben, is de Kerk en den
Heemel.

VIII. HOOFDDEEL, Vers i?.
Geneezing van een geraakten dienaar des Hoofdw^^^
overhondert.

(4.) Jefus, na dat hy de Difcipulen verzaarnelt
had, beveftigde hun geloof en de Godlykheid van xyi^
beroep door wonderdaad en. Zy waaren ten opperften
noodzaaklyk, om dat hy de huishouding van Mo^^^
kwam vernietigen,en aldaar een nieuwe vaft te ftellen·
EenHoofdman over honderd vanCapernaum beproei-
de de uitwerkzelen van zyn wonderdaadig vermoo-
gen; want hy genas zyn zoon zonder derwaards te gaan.

Men moet zich over het geloof van dezen Hooid-
man verwonderen, die zo een krachtig en hoog denk-
beeld van J. Chriftus had, dat hy hem geloofde inee-

fterte zyn om over deziektens met het zelve gez^^

te

Μ Α

|achte barmhertigheid. Om welke reden J. Chri-
«Lis de Pharifeën ergerde, die hem met de pachters
^^gen eeten. Maar, hyweerilond hun ergernis door
^en volkoome vvys antwoord. Men moet de zieken
öiet verlaaten, gelyk men den geenen doet, die een
Volmaakte gezontheid genieten. De geneesmeeiter
^oet zyn zorgen en wakkerheid, voor den geenen
Verdubbelen, naer de evenreedenheid, dat zy dezel-
noodig hebben. De herder is verplicht de kud-
teverlaaten om naer het verilrooide fchaap teloo-
> en de Leeraar moet meer zucht en barmhertig-
^^id voor de gebreklyke én misdaadigen, die hy ver-
^eeteren wil, hebben ^ als voor de goeden, aan wie
^yn hulpmindernoodzaakelyk is.

(5··) Een vrouw zedert een langen tyd ziek geweeit
^yode aan een bloedvloejing, welke degeneesmee-
Jf^rs niet konden ftremmen, van J. Chriilus voordee-
«ghoorende fpreeken, gevoelde twee zeer verfchil-
'^nde beweegingen, d^eene van vertrouwen, en de
Andere van vreeze. Zy was verzeekert, dat deze won-
'^erbaare menfch haar zonder moeite konde genee-
^en. De vrees weerhield haar, zy dorfde aan God
§een nieuwe daad van zyn vermoogen in haar voor-
deel afvergen. In een verlangen om verloil te wer-
den Van haar kwaaien, en de vreeze van afgewezen