|
ERASMUS
D E
ROTTERDAMMERi
In here en zeden ten proeve afge-
beeld , en regt vroom Katbo-
lijk vertoond.
Ten dienfl: der genen die hem
niet en kennen. Door A.***.
Qwrite judicium : fubvenite opfrejfa. Zoekt h«S
regt: helpt den veidrukten. Ejaiut 1.17. |
||||||
|
t'UTREGT.
M. DCC. HI. |
||||||
|
( 3 )
|
|||||
|
Allen die regt en waerheit beminnm,
zy heil en zegen , en vreede
in den Heere.
rasmus de Rotterdammer is
cen van die doorlugtige mannen, welker naemen in den mond van yderecn, macr welker deugd en geleerdheit aen zeer weinigen te regt bekend zijn. Dikmaels hebben wy met fmert en ongenoegen aengehoord , hoe flegte bevatting niet alleen onder 't gemeine volk, maer ook by gelettcrde en braeve luiden, van dezen beroemden en vroomcn Leeraer wierd opgenoomen. D'cen ftaer in twijftel, of hy Katholijk, of andersgezind was: d'ander ziet hem aen als waggelendc tusfchen beide: een der- de denkt , of ipreekt'er wat anders van : elk naer dat hy gezind , en onderrigt is. En dit zoo onder Katholijkcn, als Onkatholijken. Onlangsvroeg een perfoon van aenzien, in
een aenfpraek daer van Erasmus gemeld wierd , of die man ook Katholijk geweeft was ? En deswegens wat nader onderrigt zijn- de, toondedankbierhcit voorhet goed berigt, en wilde zig dacr van ook by anderen bedie- nen. Dit voorval gaf indtuk op mijn ge- moedt, en deed my ernftiger ter herte nee- men, bet gene voortijds wel mecr gedagthad. A % Ik |
|||||
|
C 4 )
Ik befefte en ovcrwoog hoc naerdeclig die ver- keerde oordeelen, of ongegronde vermoedens tegen de regtzinnigheic van Erasmus, niet allecn voorzijnen naem en geheugenisfe, maer ook voor die menfchen zelf zijn , vvelke zon- der bewijs en genoegfame reden 't geloove van zoo deftigen man verdagt hieldcn , meeren- dcels maer op het zeggen van de genen die hem noit te regt gekend hebben. Ook fcheen het tegen alle regt en godsdienft, cen Leeraer van zoo uitmuntende geleerdheit, die de Ker- ke zoo ftandvaftig aengekleefd , en tegen hac- re befhijders zoo bfaef verweerd heeft , als over te geeven aen de genen, die van haer af- gewceken en veraerd zijn. Deshalven dogt het ons goed en nuttig, ten
minften cen korte onderrigtinge, ten gevallc dcr genen die in dit ftuk de wacrheit zOekcn, op te ftellcn , hoopende hier mede de Kerke eenigen dienft te^doen Het leezen der boe- ken van Erasmus, voor veelc jaeren niet zonder vrugt gcoeffend , konde tot dit voor~ neemen , ook zonder andcre bchulpmiddelen, ftoffe genoeg aenbrengen: want niets is'er tot zijne vcrantwoordinge van noode , of hy heeft het zelf al by zijn leven in het ligt gevoerd, Om hem gunftig te zijn , en hoog te agten, moet men hem (legs leeren kennen , zoo uit zijne eigen Schriften , als uit de Brieven van zoo yecle groote Manncn van dien tijdt, die onder-
|
||||
|
( 5 )
onderhandclinge en viiendfchap met hem gc- houdcn hebbcn. Nu om de zaek in het kort te bevatten,
Erasmus was cen man vanzonderlinge be- gaefdheit en verftand. Zijne geleerdheit was algemein , zig uitftrekkende zoo wcl tot ge- wijde , als ongewijde ftoffe. Hoe zcer hy in de Griekfche en Latijnfche letterkunde ervae- ren was, blijkt zonderling in zijngelcerdwcik der S p r e u K E N. Meenigte van oude Schrij- vers, waer ondcr de vooi naemfte Oudvaders, zijn door hem uit de hoeken der Boekkasfen, dacr hunne voortrerTclijke Schriften onder het ftof lagen , en van de motten en muizen be- knabbeld wierden, opgehaeld, herfteld, met verklaeringen verrijkt, en door de drukpers ip het ligt gegeeven. Zoo dat, gelijk ook "W. Kave bekent , D E weflerfche Kerken aen E- RASMUS, voor zjjn verbeteren en overuetten van d'Ondvaders hoogmerkelijk ver^ligt z,ijn. *T welk ook Kaves Landgenooten , die de Brieven van Erafnms in het jaer m. pa xlii. op nieuw uitgaven , in hunne Voorreden be- tuigden. Het Nieuwe Teftament onzes Hee- re J. C. heeft hy uit het Griekkh vertolkt, en met taelkundige aentekeningen opgehelderd: 't welk den Paus Leo X. zoo zecr behaegde, dat hy Erafmus aenmoedigde om het zelve ook in het Oude Teftament te betragten. Deze en andere roemwaerdige daeden, in.
A 3 'tftuk |
||||
|
C <5 )
't ftuk van wectenfchap en geleerdheit, maek- ten hem alom vermaerd , en bacrden hem de grootagtinge van geleerde en hoogagtbare lui- den, uit alle volkercn en landen. In Jtalien, Vrankrijk , Spaenjen , Duitfchland , Enge- land, Poolen, Ongeren, Nederland, enallc geweften van het Chriftenrijk , waren'er die door brievcn , gefchenken , uitnoodingen en aenbiedingen, zijne vriendfchap zogten. Kei- zer Karel V. vereerde hem met het ampt van Raedsheer. Koningen en Vorften poogden hem tot zig te lokken. Bisfchoppen , Kerk- voogden , en Room'che Paufen , khreevcn hem met betuiginge van agtinge en vriend- fchap. Hoe wijd zig zijne briefwifleling uit- flrekte, blijkt uit de veelvuldige meenigte zij- ner Brieven aen allerleide ftandspeHoonen, be- greepcn in xxvin. Boeken : die ons een gan- fche Hiftorie van die tijden , voornaemelijk raekende d'opfchuddinge en twiftingenomtrent den Godsdienft, vertoonen. Zijne welfpreekendheit en taelkunde deeden
hem den eernaem van Herftelder der Latijnfchc taele, en der rcgtfchaepen fpreekwijze geeven. En waerlijk die Erasmus taele kan inzui- gen, hecft Terentius, Julius Cafar , Quimt- liaen^ Plinius^Curtius, jae ook Afarkus Tal- lin* Cicero niet van noode, om met de befte taelkenners reden en ftijl te voeren. Zijne fchrijfftijl is eenvoudig, ongezogt, mild en zqec-
|
||||
|
. <7)
zoetvloeyend, ruiver naer den cigen aerd der oude Roomfche fpraeke, alsofzyhemniet ge- leerd, maer acngcbooren was. Edog dit gaet boven 't bereik der gemeine lezers , en de ge- leerden weeten 't wel. Voor xv. jaeren gaf een geleerd , en zeer
godvrugtig Schrijver , in 't Franfch een Boek
uit met dit Opfchrift : Gevoelens van
Erasmus den Rotterdammer , overeenko-
mende met de leere der Katholijke Kerke , in
die de gefchilflttkken. Opgedragen aen den
Koning van groot Brittanje. Die alsdan was
Koning Jakob Stuart II. Deze Schrijver,
om te toonen dat als hy Era/mm gaet verdee-
digen, hy agt een werk van regtvaerdigbeit te
pleegen , en de zaeke van een onfchuldigen,
die t'onregt verdrukt was, op te neemen, voegt
zig in den ingang deze lpreuke van Job toe:
Het oor dat my hoorde, zJgende my : en het
oog dat my z.ag, gaf my goede getuigenisfe. Om
dat ik. den verdrukfen , als hy rie]> -, verlojie:
en den verlaeten , die geen helper had. Job
xxix. H. Dan paft hy aenftonds op Erafinm
deze woorden van den H Cypriaen , uit den
lix.Brief aen Antoniaen gefchrcven : W eet
dat dit altoos het werk, van den Duivel is, dat
hy Gods dienaren met leugen verfcheure , en
hnnnen eerlijhen naem door valfche geragten
onteere: op dat de genen die door het ligt hms
gemoeds doorlugtig blinken , door de vmle ton-
A 4 gen
|
||||
|
( 8 )
gen XJtuden befmeurd en verduiflerd warden.
In dit Bock ziet gy in den eerften opflag,' als in de voorzael ftaen , dc beeldnis van E- R asm us , met dezc zinfpreuk daeronder: Noit z,al ik leeraer van dwaelinge , noit aen- leider tot oproer weez.en. Daer hoort gy hem Self betuigen : Dat hy een vermaender wilde zijn , geeq leeraer van nicuwe Jeere. Dat hy een onverzoenlijkcn oorlog voerde met alle d'aenhnngers van Ltuther. Dat hy zig niet een vinger breed had Iaeten beweegen , om, van de gemeinfchap der Roomfche Kcrke af te wi;ken. Geheel Dmtfchland, zeit hy, durf ik, beroepen \ en loo wie het elders met Jjuither houden , of zy kmnen aenwijzjm dat ivy Luither, ook met een eenig woord geholpen hebben, m alle de boeken die hy tot nu toe ttit- gegeven heeft. Jae tndien zy de Brieven voor den dag brengcn , die ik van d&Le ZMeken ge- fchreven heb , ook in dien tijdt als'er nog hope ■was , dat het verftand en de penne van Lui- ther zig ten dienft en ter eere van Chri- st u s zjntden ivenden: die zjillen blijkgeeven dat ik op alle manieren heb tragten te beletten dat dit tremig fchouwfpel geen aenvang z,ou- deneemen. Brief a en Paulus Bombajtus, fen xxi 11. September, m. d. mi. Daer kunt gy hooren uit wat oorfprong
het onweer van die tijden gereezen was: nae- pielijk uit de bedorven zeden, uit den, dom- men
|
||||
|
( 9 )
men handcl, en dc laetdunkendhcit van fom- migen , die anderen een vooibeeld van deugd en wijsheit, en zonderling van ootmoedigheit behoorden te geeven. De zoodaenigen ver- maende , en beftrafte Erafmus : dog in diec voegc , dat by bet wanbedrijf van dezen en genen wederfpreekende, of in't algemein het misbruik bcriipende , geen Order of Gezel- fchap hoondc : en dat hy de quaeden door- haclde , zonder d'eere ot d'agtinge der goc- den te beleedigen. Noit heb ik , fchrijft hy aen de Godgelcerden van Leuven, eenige Order gehaet of beleedigd. Egter konde hy 't zoo wel nict maeken, of
hy haelde zig een groote bende van beftrijders op den hals, die hem zoo vinnig aenrandden, en met veelerleide betigtingenbeiprongen,dat het fcheen, gclijk hy ergens klaegt, als of HET vergiftig febenden en fchelden onder de z.onden niet meer gerekend wierd. Zy vielen hem op 't lijf met Schriftcn , die by geleerde en bedaerde luiden veragt wicrdcn:zy beknib- belden ook zijne befte Stukken. Z Y bejlrij- den, zeit hy 5 een Werh^, dat ik op het goed- vinden van den Pans van Romen begonnen, en met des TLelfs gaedkeuringe voltrokken heb : tvaer over my z*oo veele Bisfcboppen, %joo veele God' geleerden bedanken. En elders: Behalven un- der e geleerde luiden, hebben my gefchreven de Kardinael Mattb&us van Sitten , en de Kar- A 5 dinael |
||||
|
( io )
dinael van Ments, nevens andere mannen met groote meenigte, die my bedanken 5 en alle gttnft en hiilpe toezeggen , om dat ik in de ZMek van de Kerke z,oodaenig een gemoedt draeg, als zy tcelf' begeerden. Welk gemoedt, 200 hy nog op een andere plaetfe zeer nadrukkelijk be- tuigc, aldus gefteld was, dat hy A L zajn ver~ ft and, en welfpreekendheit, z,ooveel of' weinig als hy had , ter eere van Christus, ten dienji der Katholijke Kerke , en tot heilige be- tragtingen wenfchte aen te leggen. 'T mogt niet helpen. Al droeg hy zig zoo
vroom, dat hy van de wijsfte en braeffte man- nen geagt, gemind, geroemd wierd : jae dat hy als de roem van ons en zijn vaderland: BatavIjE sUjE d ecus: als een (tutmuer van Duitfchland tegen het indringend Luither- dom , en als het vermaek en genoegen van fchier alle volkeren gehouden wierd: zoo vie- len fommige luiden , die zig lieten voorftaen dat zy gewcldig yverden, en de Kerke als met hunnc fchouderen onderfchraegden, z o o hard- nekkjg , klaegt hy, &00 onvertoogen tegen hem nit, dat V en ware hy een gemoedt z.00 Jland- vaftig en onverbrooken als een diamant gehad had, hy ook.alleenlijk, door hunne haetige bejee- geningen tot Ltiithers aenhang had kttnnen over- geftooten worden. Dog Erajmus bleef vol- ltandig: en terwijl hy van zijne eigen Geloofs- verwanten van agteren beyogten wierd, liet hy
|
||||
|
(II)
hy niet nacr van voore tcgcn d'Onkatholijken
even kloek en onvermoeyd te ftri]den, hou- dendc zig altijdt vaft by dczcn regel: Ikge- loof het gene de Katbolijke Kerk, gelooft. Die taelkundig is , leeze hier breeder van
in het hooggemelde Boek , in 't Franfch be-
fchreven, envoor 'c meerendeel getrokken uit
Erafinus Brievcn. Ecn ding moct ik hier
aentekenen, om ook den geleeiden eenigver-
maek te geeven. 'Tis getrokken uit een Brief
van Erafinus, aen den vermaerden llaedsheer
Viglitis van Swiechem, toen nog jongelingj
ge(chreven den vlil. November in het jaer
M. D xxxiil. dat is omtrent de laetlte jaeren
ran Erafinus, terwiji hy te Fryburg zijn ver-
blijf had. In dezen Brief, die nog noit in
't ligt gegeeven is , vermaent Erafinus dien
braeven jongeling met zorgvuldigheit, hoehy
zig in het rcizen , of geducrende zijn vcrblijf
in Duitlchland , voor de aldaer iweevende
Sekten tc wagten had.
Hubert bhjde, zeit hy , dat gj eenigen tijdt
hier omtrent uw verblijfzult hebben. Dit heb x^ u , om de goede geneegendbeit die t\i voor ft draeg , alleenlijk te vermaenen en te bidden, dat gy u dog heelendal afhoudt van de befinet- tingen der Sekten, en dat volk^ganfch geenvoet geeft om by geleegendheit te k/tnnen z^ggen, dat Viglitis van Swiechem van hunne bende is. Of fchoon gy hier of daer in htmne leerjink^en mogt toe.
|
||||
|
( It)
toeflemmen^ laet het niet blijken. Ik. wil ring*
thans niet dat gy tegen hen twifiredent. 'T is voor een Regtsgeleerden genoeg dat gy z.e fhee- dig afwijft, even gelijk een z.eker menfch , die op zjjn (lerven lag , den Duivel afwees. De IDiiivel wierp hem voor, wat hygeloofde? Hy antwoordde : 'Tgene de Kerk. gelooft. Waer op hy vroeg : Wat gelooft de Kerk, ? Tgene ik. geloof. Wat gelooft gy ? 'Tgene de Kerk^ ge- looft. Ik hoop dat det£ vermaening u niet noo- dig is. Edog mogt ik tt mondeling /preekent ik. z.oude u wel doen vatten dat ik dit niet te vergeefs vermaene. In den zelven Brief toont hy zijn misnoe-
gen tcgen een gaft met naeme Gryneus, die zig bemoeyde met de leeringen van Swingel voor te ftaen : e n niet ontz.ag meermaels aen Thomas Morns daer over te fihrijven, by wicn hy zig zogt aengenaem te maeken , als ook by K. Tonjlal Bisfchop van Londen: van welke mannen cgter Erafmus aldaer getuigt ; IK iveet dat het waer is , dat Afoms en Ton- flat geen Jiang meer haeten , dan die Sektoe- z,inden. Waer op hy wijdcrs dicn gemclden leerling afmielt als onbefchaemd en onbe- fcheiden. Dat hy Viglius vermaent, indien hy moo-
gelijk in het een of 't ander gevoelender nieu- we Leeraers van dien tijdt mogt vallen, zjtlks niet te laeten blijken : dit moet niet vcrkeer- delijk
|
||||
|
( 13 )
delijk opgenoomen worden. Erafinus , nti cen oud en ervaeren man, was bezorgd voor dc glibberige jonkhcit , wcetende hoe ligt de- ceive verleidt en bedroogen word , zijnde door haer aengebooren ongeftaedighcit tot nieuwe dingen gcneegen , en haeit verrukt door het gene haer als wonder en bevallig voorkoomt: daer zy nog het oordeel niet vaft en wel gezet heeft, om tusichen fchijn en waer- heit bondig t'onderlcheiden. Hy zeit dan: Of het al gebeurde , dat gy beval mogt nee- men in eenig leergevoelcn, van de itukken die zy voordragen: wees op uwe hoede, laet het niet blijken: die voorbaerigheit zoudeuen anderen nacrdeelig zijn. Zy zouden'er hun voOrdeel mede doen , en terftond gaen uit- ftrooyen dat gy het ook met hen hield. Swijg dan, laet'er niets van blijken : ondertusfchen zal uw verftand en oordeel rijp worden , en dus zult gy daernaer betcr zien wat van de zaek is. Houd u aen de Kerke. 'T is ons niet onbekend , dat'er nu en dan
ook luiden vanagtinge, en anders door hun- ne deugd en gcleerdheit eerwaerdige mannen * gevonden zijn , die Erafinus wederfprooken , of niet te gunftig van hem geoordeeld hebben. Edog indicn zy hem (legs wederleidt hebben , daer hy als cen menfeh gemift heeft, zoo zijn zy dus verre te prijzen: mits dat alles met be- daerd en beichejden oordeel verrigt zy, en zon»
|
||||
|
( H)
zonder uit die misflagen, daer dog gccn mcnfch vry van is, cen ongunftig of redenloos bcfluit tegen den perioon , tegen zijn gemoedt, in- borft of meininge te trekken. "Want niet alieen geleerde , maer ook godvrugtige man- nen, hebben zig te wagten voor het gene Sint Auguftijn ons in den cxxxvir. Brief te binnen brertgt, als hy zcit : WI en de Duivel niet en kan inflotyen , door hem te verleiden tot booz~e daeden : dien Poogt hy daer toe te bren- gen , dat hy door quaedaerdige agterdogt en argwaen van zjjnen broeder 7~oude oordeelen, en aidus in z,ijnenjfrik verward z.ijnde, z/>h- de verjlonden warden. Voor dien ftrik moet elk op zijne hoede zijn. De geeft van Adams kinderen zet ons aen,
ora door eens anders vernedei inge onze eigen dingen te doen gelden. De godvrugtighcit verbetert dit gebrek wel ten dcele , maer zy trekt den wortel niet t'eenemael uit. Men voelt in zig een yver ten dienft der Kerke : men word van anderen bequacm geagt, om met zijne penne de goede zaeke voor te ftaen : menagt het daer toe goed, of misfchien noo- dig , een Schrijver die van veelen gclaekt en mispreezen word , ook te bcrifpen of te heke- len , hoewel men moogelijk zelf de zaek niet grondig genoeg onderzogt heeft , denkende dat men wijfelijk mag voordgaen op het gene andcre manncn, die men hoogagt, voor ons |
||||
|
C if )
daer van gezeidt, of gefchreven hebben. Of
heeft men zelf onderzoek acngcwcnd, 't is maer ten halve, niet ten voile , niet genoeg- faem om bondig oordeel te ftrijken : de reft vervult ons d'yver om de misflagen , de doo- lingen , zoo wy meinen , te beftrijden en uit te roeyen. Aldus kan 't wel gebcuren, dat ook anders
wijze en vroome luiden , zig vergisfen en 't fpoor verliezen , in 't oordeelen over eens anders leerftukken, geeft en zeden: en dit zoo veel te ligter, hoe de perfoon , van wien wy vonnisfen , door tusfchenfeheidinge van tijdt of plaetfe , verder van ons af is. Immers hoe dit zy of niet, 't is akoos het veiligfte dat wy traeg zijn in het oordeelen tot eens anders ver-« agtinge, en dat wy ons niet ligt verlaeten op het oordeelen, zeggen of fchrijven van ande- ren , in zaeken daer de menfehen in kunneu misfen en bedroogen worden , en vervolgens ook buiten hunne meininge ons bedriegen. Niet dat wy moeten beteefd zijn hetquaedti
gelijk het is, quaedt tc noemen , en alles zij~ nen regten naem te geeven : maer dat wy 't zonder blijk en vaft bewijs niemand moogea aenvrijiven. Niet ook dat wy terftond elkeen roemen en hoogagten moeten , of fchoon wy geen reden hebben om hem te berifpen en te fmaeden. Men kan zoo wel misdoen door iernand te prijzen t die niet pri/zens waerdig is!
|
||||
|
( i<s )
is: als door hem te misagten,' die het nice
verdicnd hecft: hoewel men egter in dit tact- ile mecr gevaer loopt, en de menfchelijkc quaedaerdigheit hier toe kragtiger geneigd is. De hefde beveelt ons geen qttaedt tedsnken,
goed vermoeden en gunitig gevoelen te heb- ben van eenyder. Die eiichen ook de bur- serlijke regten. Elk word gehouden goed te u)n, tot dat het beweez*en worde dat hy qttaedt is. Evenwel eifcht ook de reden , dat \vy zonder weldringend bewi/s geen vonnis vel- len, nog ten goede , nog ten quaede. An- ders ftellen wy ons in prijkel van dwaelinge, die altoos quaed is. Dan 't is doorgaens veel beter te dwaelen in een al te goed, als in een quaed oordeel van den evenaeften. Ook word 'er minder verftand en deugd vereifcht, om eens anders gebreken te beriipen, dan om zij- ne eigen te verbeteren, Dog laet ons naer dcze uitweidingc 't opgenoomen werk vol- trekkem . Dc veimaerde Bisfchop van Meaux Jakob
B. Bojfuet, wiens gezag wy tcgen dat der hui- dendaegfche bekeurders van Erafmm opwee- gen , en ons hier tor een borftweeringe ftel- len, fpreekt van dezen Leeraer, in het 11. Boek van dc Verandermgen der Proteftanten in 't ftuk van leere N. vl. met een wijze gemaetigdheit, in dczcr voege : Alhoewel Erasmus de gemeirifihaf der Kerke twit verlaeten heeft, |
||||
|
( *7)
x.00 heeft hy dog altoos in die gefchillen van
Codsdienji z.ig op een z.onderlinge wijije aldus gedraegen , dat de Proteftanten hem wel wil- len gelooven in de dingen , die hy bygewoond en betuigd heeft. Hoort gy wel ? Erafinus was cen oprcgt man , vroom en onzijdig in zijn oordeel, dog vaftgehegt aen d'cenigheit dcr Katholijke Kerke. N. xvi. laec die Bisfchop zig breeder aldus
hooren : Erasmus was door ganfch Euroya geagt en vermaerd , hoewel hy overal veele beflrijders had. iMither had in den aenvang van dat onweer al!e pooginge aengeivend , om hem op %j.jne ijjde tn trekken, fihrijvende aen Erafinus met veel eerbetuiginge , jae niet bon- der pliiimftrij'ierye. Dees was hem in 't be- gin wel gunjiig , z.00 nogthans dat hy zJ.g van de gemeinfihap der Kerke niet liet aftrekjzen. Dog als hy ntt 7~ag dat de Scheuring openlijk, uitbarftte , Jielde hy z.ig 00k, openlijk. en geheel daer tegen , en fihreef tegen Luither , hoewel met groote gemaetigdheit. Afaer L;uther kprts naer dat hy getrowwd was, door dat voorbeeld van ZMgtzjnnigheit met beter geworden zjjnde, gaf een bits en vinnig antwoord ait. Zoo dat Erafmus zig beklaegde dat hy met zoo een on- befchoft Dicr te doenhad. xvm.Boekxi. xxh. Brief. En dat zelf Luithers leerling Philip Melanhon , de woede zijns meefters beween- de. iv. Boek xxvin. Brief. B Want
|
||||
|
C 18 )
"Want Melankum, hoewel in de Scheurin-
ge ingewikkeld, was zagt van inborft, enge- neigd tot vreede. Melancton le plus faijtble de tons les hommesj>ar fin naturel: zeit de hooggenoemde Bislchop N. xix. Luither dacrentegen was ongetemd, beide van ftijl en taele: gelijk hy elders aenmei kt. Luither, zeit hy, ging de genen die zj-g tegen z.tjne lee- re kantten , oj> zijn Profeets te keer. Naer dat hy z.e vermaend had z,ig daer aen bonder- iverpen , dreigde hy emdlijk tegen hen te zjil- len\bidden. In een Brief aen Georg Hertog van Saxen. Hy maekte zig twee Antichriften, den Pans , en den Turk.. "Wat het Pausdom belangde, uaer was 't mede gedaen : en hy t gaf het nauwlijks twee jaercn levens mcer. uiltijdt had hy in den mond , den Dmvel, en den Pans. Zoo beeld hem die Schrijver af, in 't i. Boek van de Veranderingen N. xn i. xxx. Tegen zulken kamper had Erafinus te veg
ten. Hy greep hem aen met bedaerdheit, dog egter dier maete , dat Luither wel haeft voel- de, dat hy een man voor had , die niet loom nog ongetand was. Dog Erafmus vond meer behaegen in de lieflijke beemden der heilige Schriften te doorwandelen , en in den aenge- namcn otngang met d'eerwaerdige Oudvaders, dan in het wisfclen van twiftfchriften met d'On- katholijken. Hy agttc die betragtingen, daer hy
|
||||
|
( 19)
hy in geoeffend , en aen gewend was , voot
hem van meerdere vrugt en rufle : en hield het daer voor, dat de wonden der Kerke door betere geneesmiddelen*die hy ook al aenwees, moeften geheeld wbrden. Immers ineinde hy dat de twiftingen der Schoole buiten zijn be- roep waren, Midlerwijl liet hy niet af de Kerke in Duitfch-
land door zijne leere en vermaeningen , en nog kragtiger door zijn voorbeeld en gczag t'ondertteunen. Hy mijdde den aenhang van Luither , van Swingel , en van alle d'ande- ren, die de gemeinkhap der Kerke verlietcn. Kalvijn was toen nog niet opgerezen. Hy verfocyde alle oproer en icheuringe, ook alle leergevoelens die 't geloove der Katholijke Kerke fchenden. Hy verfterkte zig zelven, en zijne vrienden j door het woord Gods, en door de leere der Oudcn , om in d'ecnigheit van het huis Gods te volharden , om zig in d'Arke tegen den inbreuk , en d'ovcrftroo* minge der onftuimige buyen, van die gevaer- lijke tijden te beveiligen. Hy zogt het befte, beftrafte de gebreken , verdroeg de quaeden, zugtte co. verlicugde zig met de gocden, en verwagtte dus dc hulpe van boven. Want Erasmus was door aerd en oefFe-
ningc tot de ftille rufl: geneegen. Tot de ftille ruft, zegik, niet tot leedigheit. £ijnarheidc was groot, en geftaedig : gelijk de ilukken
B £ ' tatt- |
||||
|
( 40 )
uitwijzen. 'T is niet zonder verwonderinge tc bemerken, vvat een meenjgte van dcftige Boe- ken , behalven zijne eigen Werken , door lrdm in't ligt gebragt zijn, ' te lang om hierop te tellen. Om door deze lctteroeffeninge on- belemmcrd de Kerkc dicnft tc doen , zogt hy een vrye en onverfhcfde eenzaemheit: en wees alle aenbiedingen , hoe gunftig zy ook fchec- nen te zijn , van de hand , die hem in deze betragtinge konden hinderen. Staet en geld- zugt had hy verbanncn, met weinig genoegd, en met het noodige te vrcedc. Hy was belcefd en gevocgfaem , maer vermijddc \ onnoodig gezelfchap, weetende dat devrienden, zooals de fpreuk zeit, dieven van den ti/dt zijn. Ami- cifures temporis. Acn zijne tafel had hy veel- tijds eenige jongelingcn, die goed van zeden, en tot de lettcrkunde genecgen waren , en die hem buiten tijds geen belcmmcringe gaven. In zijne Schriften ziet men overal.datd'een-
voudigheit, d'opregtigheit , d'ongeveinfde o- penhertigheit, het eigen merk van zijnen aerd was. Hy kon alles leeren, behalven de Vley- kunft : daer had hy geen bequaemheit toe. Aen groot en klcin de waerheit te zeggen, dat was zijn luft, en zijne neiging: egter metbe- fcheidenheit. Hy had geen hoog gevoelen van zijn verftand cngaeven, hoe uitmuntend die ook blonkcn voor d'oogen van al de wereld: nog hy was niet uit om zijnen eigen lof door behen-
|
||||
|
(.3.1 )
behendige omwegcn overal te lactcn invloeden.
Egtcr voclde hy vvel dat hy mecr bequaemheit had , dan een dec! der genen die met grootcc drift als vvijsheit tegen hem opftonden. Ver- re was van hem delaetdunkcnde fpreuk, Con- cedo nulli, Ik. wijk voor ntemand: die cen Onkatholijk Schrijver in Erafinus geboor- teftadc hem, nu x. jaeren geleeden, door lon- tere onkunde , als wat fiaeys wilde toefchrij- ven. Vanwelke ontceringe wy hem ter zelvec tijde , in een Latijnfche verdeedinge , gezui* vcrd hebben : gclijk hy zelf al in zijn leven gedaen had. Hy voerde cen geduerigen oorlog met d'on*
weetendheit, en met de wanzeden van zijnen
tijdt: en diende door zijnc "Werken het gc-
meene beft edelmoedig. Ook vond hy zig
hier in ten dienft edelmoedige mannen , de
Frobens te Bafel , en meer anderen : die de
Drukkunft nict flegs uit baet en winzugt,
maer tot opfieringe dcr weetenfehappen , en
voor't gcmeenewelwe7.en behandelden. 'Want
alhocwel toen de Drukkery in haer eerfte op-
koomfte, en nog nauvvlijks uit de wiege was,
en dat zy naderhand in nettigheit , bezondec
in ons Nederland , daer men zeit dat zy eer«
ftelijk geteeld is , zeer heeft toegenoomen s
zoo ziet men dog in de gedrukte boeken van
die tijden een oude en onbekrompen deftig-
heit: daer by cen nauwkeurige zorge om de-
B 3 ZcIyc
|
||||
|
(l^ )
telve zonder drukfeilen aen den dag te bren-
gen: waer in by fommigen nu fomtijds jam- fncrlijk , om nict te zeggen (chandelijk, ge- bandeld word. Was de Zedenkettr der oude Romeinen, waer van Dio in 't lii. en Mar~ km Tftllius in zijne boeken van 't Gemeene- beft , en elders fpreekt : dog die thans by ons in onbruik , jae ganfeh onbekend is : nog in wezen , de Keutders zouden daer in goedc ftoflfe vinden om hun ampt te doen gelden. Erasmus vond ook mannen , welker
goedgunftigheit den arbeidt zijner geduerige bctragtinge deftig onderfteunde, nietmetge- rnaekte belcefdheden , loftuitingen en woor- den zonder vrngten : macr met daedt en hulp- middelen, die bequaem waren om hem raft te bezorgen, van bekommeringe t'ontlafteh, en tot heilzame onderneemingen aen te rnoedi- gen. Onder deze weldoenders roemt hy zon- derling * Wilhem W. Aertsbisfchop van Kantelberg Die groote Kerkvoogd, zeithy, wierd mtjn begunftiger , als tk. ntt haeft den tntderdom van t/eerttg jaeren bereikte. Door wiens milddaedigheit ik egter opgewekt , in de bctragtinge der geleerdhen een niemve jeugd en herbloeyende kragt aennam. En 't gene nog de natfter , nog tnijn geboorteland gegeeven had-, dat gaf my zJjne goedgunftigheit. Zoo is V ge- ieegen met de menfcbelijke verftandett, en Wet i ■■■ ■ it
t Op i. Thefs.n. en elders.
|
||||
|
( *5 )
de betragtinge, der weetenfchafflen : zy moeten
een begunfiiger, een aenleider hebben, die den
tljdt en leedigheit daer toe vertjorge ; die ons
opivakkere ; en ons befcherme tegen de knae-
gende afgunft, nvelke den roem der geleerdheity
even ah de fihaduwe het ligbaem^ agter naer-
volgt : en eindlijk of wiens oordeel tjj hunne
hragten moogen afmeeten^aen wien zydevrugt
van hunnen arbeidt kunnen opdragen. Net
gelijk die Digter zeide :
Daer Afcecenaten %.ijn diewijsheit queeMgn,
Daer z.algeenpttik.van Digter s oit onbreeken. *
Erasmus had'er meer kunnenhebben, had
hy de huik willen naer den wind hungen, en
fommiger jeukte wat willen krauwen. Want
de waenzugt is dankbaer, als zy maer gevleyd
word. Dog hy ftreelde niemand, om zig ait
eens anders beurs te vergulden, of rijk te mae-
ken. Somtijds had hy liever ongemak te Hj-
den, otn opfpraek te weeren: dan zijn eigen
gemak en ruft met eens anders argernisfe te
zoeken. Z oo v&el men, fchrijft hy uit Fry-
burg , den xxxi. January, m. d. xxx. aen K.
Tonftal Bisfchop van Londcn, uit de beginfe-
B 4 len
*Martiael. StntMoecenates, van deerunt Flacce Mttrones.
Vergiliumcjue tibi vel tun rura dabxxt.
Moecbnai was een man, onder d'-oude Ronaeinen vetmaerd door zijne gunft en milddaedigheit tot ge- lcerde luiden t waerom alsnog de genen die dezelve edelmoedigheit oetTenen , tbans zeTizaroe manner), MoEcenateii genacmd woidcn. |
||||
|
( H )
I en kangisfin, z,al het tverk hier, naerlangm
ivoordenftrijdt door mond en penne , eerlang met hellebaerden en musket ten verrigt worden. 'Ten ware dat il^ meer bez^orgd was voor de behoudenisfi mijner z,iele , dan voor mijn lijf en goedt, zj>o had ik. liever te z*ijn in de legcr- plaetfi , daer il^ nit gevlugt ben. Hy fpreekt van de ftatic Bafel, wclke hy ter oorzakc van den opftand tegen den Katholijken godsdienft, die aldaer begon aenftoot te lijdcn , verlacten had, om zig onder 't gebiedt van eenOoflxn- rijkfchen Vorft te bcgeevcn. Edog , voegt hy'er by , verre zy van my , dat ik_ om %,oo •weinig levens als my, die nu een oud man ben, en daer by de (Ieen , dat is , de gewisfe doodt in mijn lighaem voede, nog mag overig7~ijn, d'eenigheit der Kerke verlaeten z~oude. Deftige redcn, en wel op te weegen, zoo
voor hen die Erafmtts kennen , als die hem niet en kennen, voor d'eenen om hem telee- ren agten , voor d'anderen om zig in d'agtin- ge, die zy voor hem hadden , te veiheugen. JWeer bexjorgd voor de behondenis/e mijner x,ie- le , dan voor zjjn lijf en goedt, zoo wilt hy geenfins , om zjoo weinig levens als hem mogt overig zjjn , d'eenigheit der Kerke verlaeten. Regtop het voorbeeld van den ouden Elea- 1AR, die vajlbejloot niet ongcoorlofds te doen, * om een weinig ttjds van dit vergankelijk le' tien, n.Machab.vi. We!
|
||||
|
(if)
Wei is waer , dat hy vier of vijf jaerca
daernaer wederom na Bafel kecrde, dog op cen tijdt als 't geweld van het onweer wat ge- ftild was , en dat'er nu nog voor hem , nog ook voor zijne huisgenooten , van dien kant geen gevaer was. Geloof my, zeit hy in eeii Brief, den xvn. May. M. D. xxxvi. aen den Schatmeefter F. Bonvalot gefchreven, hier is van wegens de Sekfen ganfch geen gevaer. Niemand doet ons overlafl met hetminfle woord. En ik^ zflr-tde niemand in m\jn huis begeeren,die met nieuive leeringen befmet "was. Ook was hy dacr flegs gelijk de fchippers , die op an- ker leggende na 't gety wagten, zoo als hy elders zeit: en hy dagt nog, als 'tGodtmogt believen hem kragtcnengezondheit tcgeeyen, te Bez.anfin in *t graeffchap van Burgundien te gaen woonen. Dog hier is niet van ge- koomen , zijnde hy korts daer aen te Bafel overlceden. Nog een woord hebben wy te zeggen, rae-
kende de kuifcheit van Erasmus. Van wulpsheit en overdaedt was hy niet alleen zelf afkeerig , maer hy mogt ook betuigen, gelijk hy doet in een Brief aen den Abt van S. Ma- rienberg,uit Fryburg xi. December, m.d.xxxiii. Dat in zjjn huisgezjn zjoodaenig een levens- wijs onderbouden wierd , dafer geen leedige tijdt was om iveelden of welluflen te zoekgn, al ware H ook, dat iemand daer toe mogt geneegen B 5 *»/», |
||||
|
( *<5 )
xjjn. Nu daer weelde en overdaedt uitgeban- nen is , daer \yoont dc kuifcheir. Dog om onwederfpreekelijk te doen blijken , dat he: gcheele leven van Erasmus van dien kant onberifpelijk en onbefpraekt was, hebben wy alleenlijk de naervblgende bemerkingen in agte te neemen. Erasmus beleefde een eeuwe, als de be-
dorvendheit der zeden groot was, ook in \ ftuk der na gemelde zonden. Hy beftrafte die misdaden by alle geleegendheit, openlijk en onbefchroomd. Dit maekte hem veele vy- anden : gclijk dog alti/dt wacr is , 't gene d'oude fpreuk zeit : De vlejery baert gt*nft> de waerbeit haet, Hy haelde zig d'afgunft op den hals van de genen , dien hy poogde dienft te doen. Nu is't bekend, dat'er geen fcherp- ziender oogen zijn, dan d'oogen der Afgunft: die wraekgierig zijnde, met alle kragt en wan- yver tragt in te dringen, tot in de binnenfte bocken en ontoegankeli/kfte veitrekken,zelfs tot in 't gemoedt der genen daer zy 't op ge- mimt heeft : om daer ook de verhoolen ge- dagtcn en meiningen van cens andcrs herte uit te pluizen , en nog meer om zijne zeden en gedrag te bekeuren , te beknibbelen, en daer 2y kan te fchenden. Dit .zoo zijnde , mag men met regt beflui-
ten, datd'eerbaerheit van Erasmus by yder- eca bekend, wcJ beveftigd, en tegen de tan- den |
|||||
|
\
|
|||||
|
( *7 >
den der Afgunft veilig moet geftacn hebben:
dewijl, zoo veel wy dog bevinden , ook de
genen die geduerig beezig waren, om in zijne
Boeken te berifpen , al waer zy meinden vat
op te hebben, egter van deaen kant hem niet
en hebben aengerand. Hoewel het wedervae-
ren van den grooten Athanaes, en van ande-
ren ons aenwijlt, dat ook de deugd der heili-
ge en vroomfte mannen , niet altijdt buicen
aenftoot, of buiten't bereik van zulke lafter-
vlek verheven was. Dit bewijs dunkt my bon-
dig, zonder dat wy 't breeder behoeven te ver-
klaeren. Het dient tot breidelinge dergedag-
ten , die iemand zoude willen opneemen uit
eenige woorden of fpreekwijzcn , 't zy in de
Samenfpraken, 't zy elders in Erajmus Schrif-
ten te vinden : die hy zelf naderhand niet
goedkeurde : en die des te min betrekkelijk
zijn op zijne zeden.
"Want Erasmus was zoo dwaes of laet-
dunkend niet, dat hy wilde ftaende houden en Verdeedigen, al wat hy oit gefchreven of ge- daen had. Hy wift al te wel dat hy een menfeh was, aen mcnfchclijke fwakheden enmisflagen bnderhevig. Hy liet zig niet voorftaen , dat hem het voorregt te lot gevallen was van ner- gens te ftruikelen: 't welk aen niemand ook der heiligfte Schrijvers vergund is, dan aen hen allecn, door wclker hand de H. Gcell ons zijn onfeilbaci woord heeft doen beichrij< ven,
|
||||
|
( 18 )
Vcn. Om kort tc maeken , Ertifmm bckende dat hy voornaemlijk in zijnc jcugd wel ietsge- fchreven had , 't wclk hy wcnfchte anders of niet gefchrevcn te hebbcn. Hy hceft zelf vee- le dingen in zijne Boeken verbecerd, en van anderc aengcwezcn hoe die konden verbeterd worden : nacr 't voorbecld van S. Augnfliyn en anderc groote Mannen. Maer hy ontkende oit of immer ccnig dwaelgevoelen tegen'tge- loof en de Icere der Katholijkc Kerkc gelcerd, of iets bedrecven te hebben, waer door hy den haet verdiend had der genen, die hem zoo geweldig acnviclen en bekeurden. Hybeweer- de dat vreede en waerheit , en d'ecre van J e- s u s Chnflus , altoos zijn oogvvit waren. Onze meining in dit Gefchnft is ook niet
anders, dan E r a s m u s te doen aenzien, ge- lijk hy was, voor ccn Kntholijk , geleerd en agtbacr man : die de Katholijke Kerkc vol- ftandig aengeklcefd, die voordezelve geftree- den , en hacr groote dienften gedaen hecft. Hier zijn onze paelen , verder gaen wy niet. Dat hy zi/ne misflagen gehadt heeft, is wel zeker: en verre zy van ons ook deminftedaer van te willen verdeedigen. Wy tragten met de Schriften van dien Schrijver te doen , ge- lijk met die van andcre bequaeme Leeraers, naer den raedt van P A u l u s : Beproeft dies : en behoudt het gene gtedt is. i.Thefs. V. H. 'T is de pligt van een Chriftemenfch, geen
mis*
|
||||
|
( 2.p )
misdrijf of dwaclinge voor te iben, uit gunft
tot de perfoonen : maer ook, de misgrcepen, voornaemelijk van groote manncn , nict ten argfte te duiden : vooral gcen argwaen op te vattcn , of hunne meininge niet reukeloos tc misduiden, indien zy yverende voor een goede zaeke,ergens het fpoor tc buiten liepen. Ach of wy in 't bekeuren van cens anders dingen, akoos indagtig waicn dat wy menkhen zijn! Die nacr onzen raedt wilt luifteren , zal E- R asm us volgcn daer hy 'tgoedc vooruracgt, mijden en verbeteren dacr hy misflaet, en nimmcr fcheldcn. Tot een proevc 2i;nerover- eenftemminge met de Kerke , in 't leerftuk van de tegenwoordiglieit van CHRisTUsin 't H. Sakrament, volgt alhier eenzijnerZend- brieven uit het Latijn vertacld. |
||||||||
|
* * * * *
* * * *
* * *
* *
*
|
||||||||
|
'
|
||||||||
|
ZEND-
|
||||||||
|
( jo)
|
|||||
|
ZENDBRIEF
VAN
DESIDERIUS ERASMUS
ROTTERDAMMER,
Aen ideri Doorlugtigen Kcrkvoogd
B A L T H A S A R ■
Bisfchop vanHildesheim.
o f,
Voorreden over A L G E R U S.
DOOR.LUGTIGE KERKVOOGD. Ik
weet wel dat het geen beleefdheii is, iemand die door too veelc bezigheden omringd word , nog met onze aenfprake k- ftig te vallen. Edog terwijl uwe Godvrugtig- heit het gcmeinebeft van de Kerke zoo yverig behertigt , zal *t haer , denk ik , niet laftig zijn , over deze zaeke tc wordcn aengefproo- ken, die tot d'eendragt en de vvaerdigheit dcr Kerke van zeer groot belang is. Want niets heeft zy verhevcndcr , dan dat zy door het lighaem en het bloedt des Heere, ook naerdc natuer en het wezen , een met Christus word, en eenigerwijze in Gods gedaente ver- anderd: en niets is'er tot een volmaekte en onverbrcekdi;ke eendragt van mcerdere kragt, |
|||||
|
C J' )
dan dat zy hct reive Lighaem eetcnde, eh bet
zelve Bloedt drinkende, door den zelvenGeeft tot een lighaem , en aen CHristuS > hacr leVend hdofd , levende gehegt word. En nogthans zien wy, dat door d'argliftig*
heit des Duivels, cen zaek, die gegcevcn was om ons alle te vereenigen , zoo vecle onee- nigheden eertijds gebaerd , en onlangs ver- nieuwd heeft : terwijl fommigen zeggen, dat 'er in 't H. Sakrament met anders is , als de tekenen van het lighaem enbloedt des Heere: andercnbekennen datCttRlsxus daerwaer- lijk tegenwoordig is, maer onder het zelfftan- dig wezen van broodt en wijri. Hier tegen waren'er welke zeiden, dat door dc heiligwij- dende woorden het zclfftandig wczcn van broodt en wijn te niet gacc, en het lighaem en bloedt des Heere daer in plaetie koomt. Andercn itellen dat C H r i s t u s broodt en wijn word , als of hct niet genocg was dat hy eens is vleefch geworden. Daer zijn'er ook gewecft, die met regt den bynaem van Drekgezinden droegcn. Griekcnland hecft ons bygezet, die op het gcbruik van Gedeefemd broodt dringen. Hier naer is de twift van het nuttigen onder twee gedaenten opgerezen : in welke zaek egter het gezag der Paufcn verfchillig gehandeld heeft. Want Gelajius was van gevoclen, dat de genen die dc Kommunie maer onder cene gedaente willea ontyangerj hebben, van alle beidc
|
|||||
|
-'
|
|||||
|
( 5* )
beide moeften geweerd worden. * Men hceft
'er gevondcn, die beweerden dat van een on- deugenden Priefter niets verrigt, en dat van ondeugende menfchen het waeragtig lighaein niet ontvangen wierd. En egter heeft dezer aller dwaeling ons dit nut acngebragt , dat dc Kerk in de kennisfe van zoo groot een Ge- heim meer en mecr onderwezcn , en ook be- veftigd is. Dog aen nicmand is zy meer verpligt dan
aen Berengarius : jae niet aen Berengarius, maer aen de wijsheit van Christus, die d'ondeugd der menfchen tot nut en welfland van zijne Bruidt doet gedijden. Hoe grootc mannen heeft d'onbefchaemdc dwaeling van Berengarius opgewekt , om hunne deftigc pennen in 't werk te itellen ? Onlangs is het boek van Guimundm ,cerrt Benediktijncr JVIo- nik, naderhand Bisfchop vanAverfen, in het ligt gekoomen. Nu koomt Algerus aea den dag, die eerft een Schoolleeraer geweelt, en daer naer Monik van de zclve inftcllinge geworden is. Guimundm is doordringendcr en vyeriger , en heeft meer vloedt van wel- fpreekendheit: Algerus is gemaetigder en geeftelijkzediger. Beide zijn zy , zoo in de Reden-
• Dit was om de Manicheen, die door een bezon-
dere dwaelinge den Drinkbeker weigerden te nuttigen, naemelijk om dat zy *t gebruik van wijn ongeoorlofd hidden. Anders agtte Gelafius de Kommunie onder eerie g«da«me niet Verbyodcn, |
||||
|
C 33 )
Jledenkunft , als in d'andere deelen der wijs^ gcerige Weetenfchap, vry wel ervaercn, hoe- wel zonder zulks ten toon te draegen : beide in de heilige Schriften , en in die oude Lee- raers, Cypriatttts, Hilar ins, Ambrojius, Je~ ronymus, Auguflinm, Bafilius, Chryfoflomnsi, welker Schriften nog veel van den Apoltoli- fchen geeft vertoonen , naerftig geoeffend en bedreevcn. Beidc hebben zy zoo veel wel* fpreekendheit , als men behoorlijk van een Godgeleerden vcreifchen mag. Immers zult gy bevinden , dat de frieedighdt van tael, en de fcherpzinnigheit in het redenkavelen , hen nergcns onbreeken. Zy handelen met bondi- ge redenen , nog zy gaeri het boek niet voor een goed deel opvullen met' kijven en tieren, gelijk fommigen akhans doen: nog behande- len de zaek met gcen bedrieglijke twiftrede- ningen. Evenwel fchijnt het, dat deze zoo braeve
mannen voor de tijden van Bonaventura, Tho- mas, Scotus, Albertus deGroot, enookvan Vetrus Lombardus gebloeyd hebben. Eenige der latere Schrijvcrs draegen welmeervan A- riftoteles weetenfchap ten toon , dog hunne bewoording is drooger , waer in zy hnnnen Anftoteles volgen : die. nogthans de zieltog- ten , en het pronkgevvaedt der redenvoerjnge, aldus heeft agtergelaten, dat hy een uitmuntende hettighcit van taele gebruikt heefc: 't welk zy C niet
|
||||
|
( 34)
niet en kondcn naervolgcn. Edog my dunkt dat het, ik weet nict hoe, betaemt dat'er in d'uitlegginge der Geloofs geheimenisfen ee- nige deftigheit van taele te bemerken zy, en dat'er ook de beweegcnde kragt niet en on- breeke. Aldus gefchiedt hct eerft , dat de le- zer niet alleen verftaet, het gene van een ge- leerd man geleerd word : maer ook bemint, het gene van een minnaer word aengeboden. Wy hebben uit het Evangelie : Dit it mijn lighaem, 't welk voor u luiden gegeeven word. Wy hebben uit Paulus : Ik heb van den Heere ontvangen, 't welk, ik. * °°k overge- leeverd heb. * En: Z o o wie V onwaerde' lijk 7~al eeten of drinken, die zmI fcbuldig ujn aen het lighaem en het bloedt des Heere. Dit is ons een onwikbare grondftecn. Nu Torn- mige oude Leeraers der Kerke fchijnen fom- tijds wat duifterlijk, fomtijds verfcheidenlijk, om niet te zeggen verfchillijk, van dit Sakra- ment te fpreeken. Die duifterheit moet men toefchrijven of aen d'onuitfpreekelijke verhoo- lendheit van dit Geheim , of aen hunne om- zigtigheit, die daer zy dikmaels fpraken voor een meenigfe, uit Jooden, Heidenen en Chri- ftenen by een vergaderd, het heilig den hon- den niet en wilden geeven. De verfcheiden- hcit is hier uit ontftaen , dat altemets de Sa- kramenteele gedaenten zelf tekenen genoemd worden, altemets ook de nuttiging gezeidt word
|
||||
|
< .3.5 )
word een tekente zijn: en eindelijk het Lig*
hacm zelf bywijlen een teken van zig zelve, of van iet anders genaemd word. En om dat onder die tekenen het lighaem des Heere ver- borgen is, zoo word door een wijze vanfpree- ken , Kurd cwiK$ayJiv , het gene aen de ge- daenten eigen is, aen het Lighaem toegefchre- ven, als is, gebrooken en gebriezeld te wor- den. Wijders om dat daer ingeheiligd , geconfa-
creerd word, het Lighaem, dat wel het zelve inwezen is/twelk aen het kruifich hong, maer niet het zelve in hoe'daenigheit, dewijl het nu verhcerli jkt en geeftelijk is: zoo dunkt het den genen die'er niet wel op letten, dat d'oudc Leeraers zig zelve tegenftrijdcn , als zy fom- wijlen zeggen , dat het is het zelve ,' en niet het zelve Lighaem : hoewel hier waerlijkgeer* ftrijdigheit in geleegen is. Eindelijk word'er fomtijds het natuerlijk lighaem van Chri- st u s genoemd , 't welk hy uit de Maegd heeft aengenoomen : fomtijds het geeftelijk lighaem, 't welk de Kerk is: welke zaek den onoplettenden lezer aenleidinge gegeeven heeft! om te denken dat zy verichillende dingen zeg- gen. Terwijl wy dan een zoo helderklare getui-
genisfe van C H R i s tu s , en van Paulus heb-
ben : terwijl door deze * Mannen baerblij.
Cl kelijk
• Algerus en Qmmmhtt
|
||||
|
( 35 )
Reiijk aengetoond is, dat d'oude Leeraers,
welker gezag de Kerk niet zonder reden zoo hoog ftelt, eendragtelijk gehouden hebben, dat in h'et H. Sakrament het waeragtig wezen van het lighaem en bloedt des Heere is : ter- wijl by dit alles koomt het eenpaerig gezag der Kerkvergaderingen , en zoo groot een overeenftemming van het Chriften volk: zoo laet ons dan ook eendragtig zijn in een zoo hemelfch Geheiffl, en alhier onder een ver- borgendheit nuttigen het broodt en den drink- beker des Heere , tot dat wy'er anders van aullen eeten en drinken in hetrijke Gods. En ach of de genen, die Berengarius gevolgd zijn in zijne dwaelinge , hem ook volgen in zijne bekeeringe, en dat ook hunne dwaeling een gelukkigen uitfbg voor de Kerke mag heb- ben ! Daer worden omtfent dit Sakrament ontel-
bare vraegftnkken verhandeld. Hoe de wec- Zenlijke verandering, de Transfubftantiatie ge- fchiedt? Hoe de byvaliigheden beftaen zander onderwerp ? Hoe zy de koleur, den reuk, den fmaek behonden, en ook de kragt om te vcr- zaeden , om te vervroolijkcn, en te voeden : die het broodt en de wijn hadden, eer zy nog ingeheiligd, geconfacreird waren ? Op wat ftond of oogenblik het lighaem en 't bloedt des Heere daer beginnen te zijn ? Wanneer'er bet wezen yan hen lighaem en bloedt ophou- |
||||
|
(37)
den te zijn ? En oPer , als de gedaenten be-> dorven zijn , een ander wezen in de plaets koomt ? Hoe het zelve lighaem op ontelbare plaetfen is ? Hoe het lighaem van een volkoo- men menfeh onderzoo klein een ftukje broods is ? En veele andere meer: die met gemactigd- heit behooren gehandeld te worden, onder de gmen die geoeffende zjnnen hebben. Voor 't gemeine volk is 't genoqg , te ge-
loovcn dat'er naer de Heiligwijdinge, nacr de Conjecratia , het waeragtig lighaem en bloedt des Heere is, 't welk niet en kan van een ge- fcheiden, nog gehinderd worden, nog aert cenige mishandeiinge onderworpen is , wat ook aen de gedaenten wedervaercn mag. Want indien het lighaem des Heere in het flijk , of in een vuile plaetfe geworpen , of in het lijf van een menfeh koomende , daer van befmet wierd : zoo zoude het nergens meer van be- fmet worden , dan wanneer het genoomen word van een menfeh , die met booze zonden bezoedeld is. De Chriftelijke godsdienftigheic vereifcht wel > dat men de Sakramenteele ge* dacnten met alle eerbiedigheit handele: dog evenwel, gelijk Godt, die naer de natuere niet min is in de vuilfte plaetfen , dan in den he* mel, egter niet en kan gehinderd nog befmet worden: zoo ook niet het lighaem des Heere, 't welk nu verheerlijkt is. Om kort te tnaeken: tegen alle twijffelin-
|
||||
|
(38)
gen der menfchelijke gedagten , zoo mocteu
wy ons eerft te binnen brengen Gods onbe- paelde atmoogendheit, voor dewelke geen ding onmoogelijk, maer alles ligt is : en ten anderen, hoe zeer de gaeven van eenverheer- lijkc ligliaem onze bevattinge te boven gaen, en voornaemelijk van het lighaem des Heere Jesus. Des is'er maer overig , dat wy het gene , wa,er van wy genoeg overtuigd zijn, waerdigl;jk waernecmcn, en van het gene wy gelooven , ons geloove met de daedc doen blijken. "Want wie kan naer waerde met woor* den uitfpreeken, hoe groote zuiverheit, hoe groote eerbiedigheit en diep ontzag, dit hoog aenbiddelijk Geheim vereifcht ? En wie zal elooven, dat zy opregtelijk dat geloove heb- en, die terwijl dit Geheim verhandeld word, in de Kerke gaen wandelen enpiaeten, of het gene op fommige plaetfen degcwoonte is, op de voorplaets aen den ingang van de Kerke ftaen, en den ti/dt daer met lecdig en onnut geklap verflijten ? Van ouds was dit de plaets der Boetdoenders en der Doopelingen. Somrhigen , zoo haeft de Geheimenisfen
nauwlijks vertoond zijn , loopen na de her- berg, en laeten de Kerke kedig. "Watmanier van doen is dat? Als'er ecn bdachlijke Fabel gefpeeld word, zoo wagt gy tot dat'er gezeidt word , dat het uit is: en kunt gy in zoo een hemelfch Geheim niet wagten tot het einde ? |
||||
|
( 3P )
Dc Engelen en hemelfche Gecften ftaen rond- om die Tafel met een aenbiddende gedacnte: hy , wien het geheel hemelfch heyr met ver- heuginge wenlcht t'aenfchouwen , is daer te- genwoordig : en gy, even als of'er een fpel vertoond wierd , of gy geeuwt en fluimert , of gy praet en gabbert, of gy gaet zitten drinken. Nu zie ik dat'er by veelen een gebruik is,
't welk men moogelijk niet zeggen moet met
de godvrugtigheit te ftrijden , om dat het uit
een godvrugtige , hoewel menfchelijke ge-
neegendheit fchijnt voordgefprooten : maer
't welk nogthans buiten d'oude gewoonte der
Kerke , en met weinig gevocglijkheit inge-
voerd is. Terwijl het geheim der Heiligwij-
dinge , der Confecratie gefchiedt, zoo zingt
het Koor een liedje voor de Maegd en Moe-
der, met een langen fleep van een gebedt.
Voegt het wel dat men de Moeder aenlpreeke,
daer de Zoon zelf tegenwoordig is? Jae indien
wy het oudt gebruik der Kerke onderhouden
willen, op dien tijdt wierd'er ganfch geen ge-
luidt in de Kerke gehoord: maer het volk ter
aerde geboogen, bedankte met ftilfwijgende
beweegingen des herte Godt den Vader, die
zijnen Zoone ter doodt geleeverd heeft voor
de zaligheit van *t menfchelijk geflagte, Hier
toe is het ook dat de Priefter opwekt, als hy
het volk aenfprcekendc zeit: Sursum cor-
|
||||
|
(4°)
O A , Heft tttoe herten omhoog : Gratias
agamds Domino Deo nostro,Z-«« ons den Heere arisen Godt bedanken. Want geen ding voegt mcer by onuitfpreekelijkeGe- heirnenisTen dan Hike : en d'overwonderlijke Jiefde van den Heere Jesus tot ons word op geen andere wijze waerdiger geloofd en ge- dankt, dan door die deftig fpreekendc ftil- iwijgendheit, wanneer \ gedruis der menfehe- lijke ftemmen fwijgt, en terwijl het lighaem, zig nederbuigt, de ziel opwaers gerigt zijnde, fpreekt tot Godt alleen. Dog opdat het volk dit Geheim naerwaer-
de eerbiedig eere , hier toe is bet leven der Priefters van geen klein gewigte. Oudtijds als de Kerk aldermeeft bloeyde, wift men maer van eenen heiligen Dienft , welken alleen de Bisfchop verrigtte. De meenigte der Offeraers is eerft door godsdienftigbcit, dacrnaer ook door baetzugt aengenoodigd, Eindelijk is de zaek daer toe gekoomen, dat'er veele d'Qflerhande leeren verrigten met geen ander opzet, dan gelijk onder het gemeine volk elk een hand*- werk leert , d'een bet fchoenmakers, dander het metfelaers, de derde het kleermakers am- bagt. Den zoodanigen is de Miffe niet an- ders dan een levensmiddel. Het is wel billijk, dat die het autaer dient, van het autaer Jeeve: edog alle fchijn van winftzoekinge behoortvan 4it Geheim verre verbarinen te zijn : en het |
||||
|
( 4i I
bctaemt de Bedienaers dczer aenbiddelijke be*
dieninge , nict flegs door gepafte beweegin- gen , door kleedingen , of door geluidt van woordcn : maer ook door de welge'fchiktheit hunner zeden en leven , zig naer de waerdig- heit huns ampts te voegen. O hoe groote maetigheit behooren zy te
oeffenen , hoe groote kuifcheit , hoe groote reinigheit, hoe groote verfmaedinge der ge- meine vermaeklijkheden , hoe groote liefde der goddelijke Schriften ? Hoe onbetamelijk is't, dat een Offeraer terftond naer zoodanig een Geheim , het overig van den dag met flempingen, met onnutte prateryen, met kaer- ten of dobbelfteenen , met jaegcn of leedige wandelingen doorbrengt: en dat hy nicts, of weinig van zijnen tijdt befteedt, tot het lezen der heiligc Schrifture , of tot befchouwinge der hemelfche dingen ? De Priefters moeten de verhevendheit van hun beroep wel kennen. Als zy aen het autaer ftaen , hebbcn zy d'En- gelen tot dienaren : en egter fommige, als zy daer vandaen koomen , ontzien zig niet als medemakkers te vervoegen by het geringfte fchuim van menfchen, om nu niet iets.fcher- per te zeggen. Laet dog, mag ik bidden, de genen die een ampt bedienen, 't welkde waer- digheit der Engelen te bovcn gaet, doorhun- ne zeden aen de Ketters geen voetgeeven, om Van een. zoo onuitfpreekelijk Geheim een on- v-' J '• '•" C 5 gods* |
||||
|
,(4* )
godsdienftig gevoelen op te vatten: maer laet zy hunnen dicnft eenvaerdig maeken , op dat de Heer hen ook vcreere , zoo by de men- fchcn, als by zijnen hemelfchen Vader. Maer wat mag ik dogdeze dingen melden?
jilgerm en Gmmundus zallen kragtiger hier toe opwekken , welkc Schri/vers ik bcken dat ik zelf met de grootfte vrugt mijns gemoeds doorleezen hebbe. Ik beb zeker te voore aen de waerheit van het lighaem des Heere noit getwijffeld : en nogthans ben ik door dit Iee- zen, ik weet niet hoe, in mijn gevoelen niet weinig beveftigd , en in ecrbiedigheit aenge- wakkerd. Dezen arbeidt, zoodaenig als hy is, heb ik u, hoogwaerdige Bisfchop, willen opdragen : op dat het ergens door mogt blij- ken, dat Erafmus uw gunfteling zijnen vroo- men Weldoender gedagtig is, en gy daer door ook van uwen kant mogt vermaend worden om mi/ner tegedenken. De Heer zegene uwe heilige betragtingen, tot zijne lof en eere,en tot aenwas der Chrifteli/ke godvrugtigheit. Ge- geeven tot Fryburg in 't Brisgouw, den xv. Maert, in het jaer naer de geboorte van Christus m.d.xxx. * * *
* **i •' BRIEF.
|
||||
|
( 43 )
|
|||||
|
BRIEF.
Paus Leo x. wenfcht zijnen bemin-
den zoone, Erafmus denRotter-
dammer, heil en zegen.
Beminde zoone , ik wenfch u heil en
den apoftolifchen Zegen. Wy zijn groo- tclijks verblijdt geweeft door uwen brief, uit Londen aen oris gefchreven : als die ons te gelijk uwe liefde , en hec deftig gevoelen 't welk gy van ons hebt, cjuam boodfchap- pen: welke zaeken ons beide zeer aengenaem waren. Die ook des te doorlugtiger fcneenen, om dat ons die toejuiching niet van een ge- ring , maer van een zeer geleerd man quam, wiens vroomheit ons zeer wel bekend is, en dien wy ook al voor onze verheffinge gekend hebben : en dat de volkoomen opregtigheit van den genen die ons fchreef, als ook d'uit- muntende welfpreekendheit haer bevallig maek- te. Overzulks willen wy dat gy u verzekerd houdt, dat wat het een belangt, wy zullen maeken uwe deugd en toegeneegendheit tot ons , by voorvallende geleegendheit, met zonderlinge gedienftigheden onzer vaderlijke liefde t'omhelzen: en in het ander zullen trag- ten, dat onze poogingen met het voortreffc- lijk oordeel en gevoelen , 't welk gy van ons hebt, moogen. overeenkoomen. Ach |
|||||
|
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- I
C 44)
Ach of die opperfte Gever, niet alleen der goede daeden, maer ook der goede herten en verftanden, die ons zonder eenige uitfteekende Verdienften , maer door zijne enkele gunft en voorzienigheit, tot dezen hoogften trap van zecr uitgebreide waerdigheit heeft opgevoerd: gelijk het hem beliefd heeft dat wy die dingen zouden wenfehen, die ten befte van het Chri- ftenrijk nut en dienftig zijn : ons ook alzoo den weg baendc , die wy onverhinderd mog- ten loopen , om de waere godvrugtigheit en de deugd onder de menfehen te herftellen.' Daer zijn reeds wel eenige dingen door ons begonnen, waer van gy in uwen brief minne- lijk gewag maekt: maer die'er nog overig zijn, hebben veel meer gewigt en fwaerigheit in , waer toe dc goddelijke hulp aldermeeft van noode is: met welke hulpe wy zullen trag- ten te doen blijken, dat de genen die van ons; en van onzen aerd , goed gevoelen hebben, in hun oordeel niet bedroogen zijn. Dog die zy den barmhertigen Godt bevoolen. De boeken van den H. Jeronymus,
en van het Nieuwe Testament, door Uwe zorgc en arbcidt toebereidt, zuJlen wy met cen aengenaem verlangen tegemoedtzicn. En uwe belofte , waer by gy toezegt dat gy ons de vrugten van alle uwe letterkurtdige be- tragtingen wiltaenbieden, zullen wy voor een oyergroote weldaedt houden, en u deswegens dank-
|
||||
|
*•
|
||||
|
<4f )
dankbaer zijn. Wy beminnen ook onzen
eerwaerdigen brocder, den Aertsbisfchop van Kantelberg, bezonderlijk uit dicn hoofde , dat hy door zijne gunft en byftand uwc deugd aenqueekt en onderfteunt, waer door hy van zijne cigen deugd en waerdigheit ecn deftig blijk geeft. Wy wenfchen zeer, 200 om onze gemeine zugt en liefde tot de letterkunde , als om de zondeilinge agtinge voor uwe deugd engclecrdheiti datonzewel- daedigheit uwen luiltcr en bclang ergens in mag bcvoorderen , gelijk onze geneegendheit tot u zulks vereifcht , en uwe deugd verdient. <3cgeeven te Romen by S. Pieter, onder het Vistchers zegel, den X.July des jaers m.d.xv. in 't derde jaer onzes Pausdoms. Jakob Sadolet. BRIEF.
Pans Leo x. aen Hendrik yni. Ko-
ning van Engeland. ON 3 in C H R1 s t u s welbeminde Zoone »
u zy heil en d'apoftolifche Zegen. Wy hebben zugt en yver voor geleerde mannen ,. en voor die geleerdheit, welke waerlijk is,en ook genaemd word de goedc letterkunde : jae als een bezondere neiging van gemoedt, die qiis nice alleenjijk yan Jongs at acngcbooi'cn, en
|
||||
|
( 40
en t'huis door opvoedinge beveftigd, macr ook met der tijdt door eigen kennisfe vermeer- derd is. Zoo om dat wy nu meenigmael be- vonden hebben , dat die mannen , welke de goedc weetenfchappen en gelcerdheit betrag- ten, ganfch niet quaedaerdig, dog met eenon- gefchonden trouwe begacfd zijn. Ak om dat wy weeten , dat uit die weetenfchap , en uit de welfpreekendheit van de leeraers der heili- ge Kerke , niet alleen hoognuttige hulpmid- delen , maerook eere enluifter, voor'tge- meine beft van het Chriftendom zijn voord- gefprooten. Door deze redenen aengevoerd , zoo hou-
den wy bezonder veel van onzen in Chri- stvs weibeminden zoone , Erasmus den Rotterdammer, dien wy oordeelen te zijn on- der d'eerfte mannen van deze geleerdheit en weetenfchap: en die ons al voorhenen, alswy nog in mindere bedieningc waren , door ge- meinzame onderhandelinge bekend was: maer naderhand veel meer door die gedenkftukken des verftands, welke hy in zijne Schriften hecft opgefteld, niet alleen bekend, maer ook ten hoogfte goedgekeurd is. Hy heeft ons uitEngeland, daer hy althans zijn verblijf heeft, een brief gefchreven geheel vol van beleefd- heit, die ons ook des te aengenamer was,om dat hy inhoudt des zelfs getuigenisfe van uwe Koninglijkc dcugd en gr.ootmoedighcit :'t welk ons,
|
||||
|
(47)
ons, volgens d'overgroote geneegendheit, die wy uwe Majefteit toedragen , zoo lief is, dat 'er niets vermaekelijkcr kan vermcld vvorden. "Wy hcbben goedgevonden hem by uwe
Majefteit aen te prijzcn : hoewel wy nu niets in 't bezonder voor hem begeeren , nog hy zelf dat van ons geeifcht heeft: maer wy doen het uit ons zelve, om voor de genen dien wy van herte welgenecgen zijn, ook van anderen die 't vermoogen hebben , diergelijke genee- gendheit en gunft te verzoeken. Het zal ons dan geweldig aengenaem zijn > indien hy er- gens de gunft of goedertierenheit uwer Maje- fteit mogt begeeren, dat gy behalven de wei- daedigheit die gy hem van zelfs zoud bewij- zen, ook toont dat deze onze voorfpraek een groot gewigt daer bygevoegd heeft. Dit zal ons zeer lief zijn, en uwe Majefteit, zoo wy agten, tot grooten lot ftrekken. Gegeeven tc Romen by S. Pieter, onder het Visfchers zcgel, den x.July des jaers m.d.xv. in't der~ dejaeronzesPausdoms. JakobSadolet. B R I E F.
Paus Adriaen de Sefde.
BE m i n D E zoone, ik wenfch u heil en den
apoftolifchen Zegen. Uwen brief dien gy ons met uwe hand gefchriycn hebt, als ook
|
||||
|
(4« )
ook den genen die vooraen in hct Boek van
AaNOBiusis, alwaer gy uwen arbeidt aen ons opdraegt, hebben wy eens en andermael geleezen met groot genoegen : zoo ora dat zy van u quamen , dien wy om uwe voortreffe- lijke geleerdheitaltijdt zeer veel geagthebbenj als om dat zy cen zonderlinge en godvrugtige gencegendheid tot ons, en tot onze godsdien- ftigheit, te kennen gaven. Wat Arno- b i u s belangt j hoewel het ons door hoog- wigtige bezigheden nog diet en heeft moogen gebeurcn hem te doorleezen: uit het gene wy egter alreede als ter loops daer van geprocfd hebben , mitsgaders uit zijnc agtbare oudheit, en uit de zaeke die hy verhandelt, en einde- lijk uit uwe aenprijzinge, houden wy onsver- zekcrd dat het nict anders zijn kan dan cen zeer goed Schrijver. "Wat acngaet dat gy fchrijft, hoe gy in
vrecze zijt dat door haet en oorblazingen van anderen gy by ons mogt verdagt zijn , als of gy van den Luitherfchen aenhang wacrt , wy willen dat gy des aengaende geruft zijt. Want alhoewel, om de waerheit te zeggen, uwe naem op dit ftuk, misfchien van den cenen of den anderen, die u niet zeer geneegen warcn, eenigfins by ons is aengedragen : zoo zijn wy dog zoodaenig van aerd en inborft , daeren- boven ook uit pligt van het ampt 't welk wy bediencn, dat wy onze oorcn nict ligtelijk |
||||
|
( 4P )
leenen aenhetgene ons.tegengeleerde enmes
deugd begaefde mannen , averegts verhaeld word : als die wy zien dat zoo veel tc mceir voor de tanden der afgunft bloot ftaen , hoe wy wceten dat zy met uitfteekender geleerd- heit begaefd zijn. . Egter laeteri wy niet naer, volgens de lief-
de die wy voor u hebben, en de zugt voor u- wen goeden naem en waere glorie , u te ver- maenen , dat gy die dcftige penne , welke u door de genade Gods vergund is , tegen die nieuwe ketteryen te werke flclt: naerdien gy om veele r£denen met regt moogt denken, dat dit werk bezonderlijk van Godt voor u be- waerd is. Want gy zijt voorzien met zoo groote kragt van vcrftand , met zoo veelerlei- de geleerdhcit, en zoodaenige vaerdigheit ir* Jt fchrijvcn , als'er by on2e geheugenisie zeer weinige anderen , om niet te zeggen geene, gevonden worden. Daerenbovcn hebt gy by die volkeren, daer dat quaedt zijnen oorfprong genoomen heeft, het hoogftc gezag en aen- zieri. "Welke gacvcn gy immers gebruiken moet tot befcherminge van zijne eere, van zijnc Kerke en Godsdienftj die ze u door zij- ne loutere milddaedigheit gegeeven heeft. Dit wenlchen wy dat by u ondernoomen worde voornaemelijk om deze, reden , op dat gy de genen die u wegens de Luitherfche zaeke poo- gen vcrdagt tc maeken, dus eindelijk den D mond
|
||||
|
( fo )
fflond moogt ftoppen: en uwen arbeidt, dice gy tot het verrijken dcr nette Lettrrkunde, en tot hct o'heldtren der hcilige Bockcn, Jangen tijdt befteedt hebt, door deze onderneemingc moogt kroonen : welke zoo heilig is , dat'er niets Gode aenge.\a:ner , gewenlchter by de waere Kathohjken, of voor u en uw verftand, uwe geieerdheit en welfpreekendheit » betac- mclijkcr kan gevonden woidcn. Wart gy moet niet verwagten , dat zig van uw leven eenige geleegendheit voor u zal opdocn , om gfooteren dienft aen Godt, of mccrdere wel- daedt aen uwen landaerd , jae aen het geheelc Chriftenrijk te kunnen bewijzen : dan dat gy volgens den yver en het voorbecld van uwen ^eronjmris, A»gnftmus en andere heiJige Va- deren , deze zoo dwaeze en loinpe als quaed- aerdige ketteryen , door hekkre redenen , en door 't gezag der hcilige Schriftuere verflaet, ifregdrijft en uitbogt : die dog door Maerten Luither wel niet uitgevonden, maer van d'ou- de Ketters , welke de Katholijke Kerk en dc heilige Vaders, zekerlijk door den Geeft Gods gedreeven, dikmaels veroordceldhebben,o'nc vangen zijn, en als uit den afgrond wederom opgegraven : waer door zoo veele zielen uwet broederen dagelijks ten val gebragt, en allet in verwarringe en oproer gefteld word. Wei is waer , Erasme, dat gy voorhe'-
nen veele dingen met giooten arbeidt en met zeer
|
||||
|
zeer gocden uitflag gefchreven hebt t die hoe*
wel zy voor alle geleerden overgroote nuttig-
heit toegebragt hebben: evenwel vergeleekell
by dit werk , waer toe wy u aenporren , en
*t welk al de wereld van u verwagt , niet zoo
noodig *ijn I dewijl die dingen flcgs dienen
voor de geleerden, maer dit werk onder Gods
zegen tot de gemeine ruft en vreede van alle
Chriftemenfchen, 't welk in deze Wereld fchifir
het eenig oogwit der Evangelifche leCre is4
zal ftrekken. Dit zoo iijnde, zoo rhoet gy,
rnijn zoon Erasme, die van kinds beenen
af tot dezc jaereh toe , als langs alle trappen-;
de weetenfehappen, zoo veele gy'er beoeffen*
de , altoos met uwe bedenkingen en fchrifterf
bevoorderd hebt ! in deze zaeke, die uw be-
roep en uwe jaeren voegt en eigen is, niet
langer ftilftaen: terwijl de zelve kloekheit om
te fchrijven in u nog ftartd heeft, uw oordeel
veel Vafter is, eh de geleerdheit, gelijk men
denken kan , nog rijkelijker in u heeft toege-
nomen , als zy weleer geweeft is. Nog gy
kunt dit werk met reden niet afwijaen , door
misfchien uit ootmoedigheit te zeggen dat gy
daer toe onbequacm zijt. "Want behalven dat
elkeen wel beter weet, en dat het ook in der
daedt anders is : zoo zal Godt, wien gy in
deze zaeke dienft zult doen, u daer in te hul-
pe koomen: als ook de regtvacrdige zaek van
't geloovc zelf, 'twelk tegen 't geweld en de
D a liften
|
||||
|
(fi)
liften der Ketteren altoos eindelijk de verwin-
ninge behaeld heeft, en ze buiten twijfrel nu ook behaelen zal: al fchoon de Heer door een zeer regtvaerdig oordeel, om de hooggaende boosdaden der menfchen , vooral der Geefte- lijken.het Schipken zijner Kerke tusfchende- ze baeren wat laet flingeren. Zouden wy denken dat de zelve Godt 2ijne
bruidt de Kerke, die by zJg door zjjn dier- baer bloedt verkyeegen heeft, en met dexvelke hy beloofd heeft le sullen ijjn tot de volein- dmge des werelds , nu verlaeten zal : en niet veel cer hen zal befchaemd maeken , die zig niet en ontzien him hoovacrdig verftand tegen de weetenfchap Gods , en tegen de Katholijke waerheit te verhcffen ? Wel\er oordeel al van overlano niet ftilftaet, en welker verderf niet en Jlaeft. I K beb , zeit de fcrofeet * , een godloo%.en gezjen hoog opgevoerd, boven deCe- derboomen van Libanon. En tk ging voorbyy en z,ie hy was'er niet meer: *£ jjngt, en by was wergens te vinden. 'T welk ongetwijfreld Ltii- ther en den zijnen ook haeft gebeuren zal, in- dien zy niet en bekeeren. Die gelijk zy zelf vleefchelijk zijn, en d'oyerheit veragten, zoo ook de reft aen hen zoeken gelijk te maeken. Zoud gy dan twijffelen uwe pcnne tegen hun- ne dwaesheit aen te leggen , die men nu ziet dat Godt van zijn aenfchijn verworpen , en dui-
* Ffalmxxxvi.35. 30.
|
||||
|
c «)
duidclijk tot een verfmaedelijken zjn overge-
feven heeft : zoo dat zy fpreeken , leeren en
ledrijvcn , dingen die niet en betaemen : wacr door dc gcheele Kerk van Christus ont- roeid , en ontelbare zielen nevens hen aen d'ecuwjgc verdoemenisfe pligtig worden, Stae op, ftae op om de zaeke Gods tehel-
pen : en gcbruik dc voortrefrelijke gaeven des verftands , die gy van hem ontvangen hebt, t'zijner eere , gelijk gy tot nog toe gedaen hebt. Denk dat het aen u gelteld is , met Gods hulpe, een groot deel der genen die door Luither verleidt zijn, weder op den reg- ten weg te brengen : die nog niet gevallen zijn, te doen ftaende blijven : en die wagge- len en aen *t vallen zijn , tegen den val ver- der te befchutten. *T welk hoe aengeriaem het aen Godt , en hoe lief aen de waere Ka- tholijken zal weezen , kunt gy zelf ligt befef- fcn. Gy moet ook denken op die woorden van den heiligen Apoftcl Jakob, die ons verzekert, dat zoo ivie zJjnen breeder, die van de waerheit afdwaelde , wederom be- keert, en een uondaer van zjjnen doolweg doet wederkeeren : zjjne zjele van de doodt ver- loft, en bedekt een meenigte van ijonden, Im- mers hoe aengenaem een werk gy ons doen zult , is met geen woorden uit te drukken, indien gy te weege brengt , dat de genen die met deze ondeugende ketterye befmet 2ijn , D 3 lie- |
||||
|
( S4 )
Hevcr van relfs zig bekeeren , dan dat zy dc
ftrafFende roede der Kerkelijke regels , en dcr Keizerlijke wctten zouden afwagten. Wclke- ftrafBng hoe zeer zy tegen onze inborft ftrij- dig is , zult gy zelf, denk ik , van dien tijdt af dat wy famen dc vermaekelijke ruft van d'oeffeninge der geleerdheit, en het ftille k- ven nog te Leuven met elkanderen oefftnden, alderbeft wee ten. Wijders zoo gy by deze zaek, die wy door
ecu begeerte tot de zaligheit van de ons toe- betrouwde fchaepen , en tot de Chriftelijke ruft en vreede zoo hertelijk op u verzoeken, nog ecn grootcren dienft wilt byvoegen : zoo niaek dat gy, nacr dat de winter zal over, en de Roomfchc lugt, die (ederd cenige maenden met de peft befmet is, zal gezuivcrd zijn, ten eerftc by ons koomt, maer gezond en welge- noegd. "Want tot dit werk, 't wclk gy naer uw vermoogen op zijn befte moet verrigten, zal u niet weitiig helpen de rqeenigte van al- 4erhande boeken die wy hier hebben, en dc geduerige famenhandeling over deze zaeke , 200 met ons, als met veele andere godvrug- tige en geleerde rnannen. En wy van onzen kant znllen tragten te bezorgen , en wel met Gods hulpe cerlang, dat het u niet berouwen zal deze reize , of dezen zoo heiligen arbeidt te hebben aerigenoomen. Waer van onze be- minde zoon , meefter Johan F a D t. R, een yverig
|
||||
|
( t r)
yvcrig en welgeleerd man , die zecr veel van
ti houdt, en allenthalven met grooten lof en roem van a lprcekt, u mondeling or fchrifte- lij k nader beiigten zal: wien gy moogt geloo?» ve gccven, even als gy ons zelf doen zoud. Gegeeven te Romen by S. Pieter , onder het Vislchers zegel. Den i. December, m. d, xxh. in het eerfte jaer van ons Pausdom. BRIEF.
Paus Adriaen dc Sefde.
BE m i n d e zoone, ik wenfch u heil en dm
apoftolifchcn Zegen. Uwe brief , den xxii. December uit Bafil aen ons gefchrcven, is ons voor ecnige dagen behandigd, met het "Werkvan Arnobivs voordetweedemael, zindelijk en koftdijk ingebonden > gelijk het door uwen arbeidt verbeterd , en op onzcn naem in 't ligt gegeeven is : om dat gy nog geen befcheidt gekreegen had, of het genegy eerft gezonden had, ons wel ter hande gckoo- men was. Over welke beide zaeken wy waer- Hjk van herte , en meer als men ligt denken. kan , verblijdt waren in den Heere. "Want het gefchenk zelf is zoodaenig , dat zoo veel men uit uwen langen Brief, die voor het Bock itact, gelooven mag, en uit het weinige dat wy tot nog toe tusfchen verfcheiden bestighe- D 4 den
|
||||
|
( 5<* )
den daer in hebben kunnen leezen , mag gis*
ten , het ook om zijne eigen waerdigheit, te mecr dan nog om dat het van u gocdgekeurd en uitgcgeven is , acn alle gclcerde luiden grootelijks behacgcn moct. £n uwc brief geeft te kennen zoo groote opregtigbeit uws gemots, zulke godsdienftigheit, yver Gods, godvrugtighek , dienftwilligheit en ecrbiedc tot ons , en tot dezen Scoel van den heiligen Pftros: dat zoo'cr oit uitongunftige aen- klagten , daer uitmuntende manncn noit van pleegen vry te zijn , eenige argwaen wegens uwe ongefchonden trouwe in ons gemoedt had kunnen inkruipen : deze brief die t'eenemael zoude weggenomen hebben. Jae gy moogt volkoomelijk gelooven, dat de gunftige ge- neegendheit , met dewclke wy u , zoo om de gemeinfehap van ons vaderland, letteroeffe- ninge eh famenleven , als om de veclvuldigc gaeven van tiw verftand en inborft , die de Gever van alle goedt aen u verleend heeft, ajtijdt zi/n toegedaen gewecft, door den zel- ven brief grootelijks vermeerderd is. Dog het gene daer in ten hoogfte aenge-
iiaem was^ is dat gy ons uwen raedt belooft, orii de beroerte en de verwarringe dezer tijden in dier voege , gelijk gy zegt , te moogen dempeh , dat zy niet ligtelijk wederom uit- ^>ruiten. En wy vermaenen a in den Heere, en verzoeken met alien moogelijken ernft, en r.».... • . - mct
*
|
||||
|
(f7)
met ecn overvloedt van liefde , dat zoo veel
de Heer u zal ingeven, gy bezorgd zijt om ons den vveg en de wijze aen te toonen , waer door die affchuwelijke quael , terwijl zy nog geneeslijk is, midden uit ons volk mag weg- genomen worden. Daer is geen ding onder de zonne 't welk wy met mecr yvcr wenichen : en dit niet om ons gezag en magt, die in dit fwaere onwecr eenig gevaer khijnt te loopen, zoo veel dog ons in 't bezondcr aengaet: als dewelke wy niet alleen geen van beide oit be- geerd , maer ook als zy van zelfs wierden aengeboden , geweldig gefchroomd hebbenj zoo dat wy ze openlijk , 't welk wy by God? getuigen , zouden afgeflagen hebben, 't en ware wy gevreefd hadden Godt te vertoornen, en ons gemoedt te quetfen : maer om dat wy zoo veele duizenden van zielen, die door het bloedt van Christus verloft,en onze har- derlijke zorge* toebetrouwtl zijn, en wcl van onzen eigen landaerd, op hope van een Evan- gelifchc vryheit, maer waeilijk onder een Dui-« velfche flaevernye, regelregt zien in 't verderf trekken. Nu hoe gy ons fpoediger en met meerdere ftilte zult openinge doen van den raedt dien gy te geeven hebt, hoe gy Gode meer dienft , en ons een aengenamer werk verrigten zult.- "Want fpoedt is'er van noode om het algemein , en ftilte om uw bezonder gevaer, wiens behoudenisfe wy als onze eigen wenichen. D 5 En |
||||
|
C f8 )
En alhoewel wy gelooven dat onze brief il-
lang acn u behandigd is , die op uwen voor- gaenden , waer by gy ons d* eeritemael hct van Arnobius zond, tot antwoord diende, en daer wy u op het einde noodigden, om naer den winter, en als de Roomfche lugt van de tegenwoordige befmcttinge der peite zoude gezuivcrdzijn, tot ons te koomen: en dat wy uit dezen laedten brief groote hope hebben opgevat , dat gy ons verlangen des acngaencle zult opvolgen: zoo hebben wyeg» ter niet willcn nacrlaten , hct zelve ook door dezen onzen brief nog hertclijker op u te ver- zoeken: 't en zy dat gy misfchien geheel bacr^ blijkclijk verzekerd waert , dat gy daer ter plaetfeGode meer dienft kunt doen, en zijnc Kerke voordeeliger zijn , dan Her by ons. Want in zoo cen geval zoudc het tegen dere» den , en tegen onze meininge zijn , dat wy u uit ecn overvloedigeren oegitzotiden roepen: dewijl wy met agterftellinge van alle bezonderc geneegendheden, d'eereGods, en de ftigtin- ge zijncr Kcrke betragten Anderfins zoo wees verzekerd, dat gy ons niets aengenamer kunt bewijzen, dan dat gy by ons koomt, en oofc fpoedig koomt: zoo verre nogthans als hct buiten uw ongemak gefchieden kan. Als oak dat wy goede zorge zullen dracgen, dat het u niet verdricten zal die reize en arbeidt acn- vaerd te hebben : gelijk wy in den voorigen |
||||
|
( 19 )
brief beloofden, en alhier wcderom belooveni
Wijders behoeft gy uwc koomfte om geene der voorgemelde redenen te vertraegen, alzoo nu de winter ten einde loopt, en de befmet- telijke ziekte dus verre verminderd is, dat zy in een zoo groote Stadt als van geen belang fchijnt te weezen. De zaeke van uwe ftadt neemen wy ter herte , zoo om des zelfs edel- heit, en eerbiedigheit tot dezen Stoelj als om uwe voorfprake : en zal die zaek haeft afge- daen met des zelfs Afgezant t'huis koomen. Gegeeven te Romen by S. Pieter, onder het Visfchers zegel. Den xxm. January, m. d. xxm, in het eerfte jaer onzes Pausdoms. BRIEF.
Paus Paulus III. aen Dejiderius
Erasmus den Rotterdammer >
Leeraer der heilige Godge-
leerdheit.
Be m i n r> e zoone , ik wenfch u hcil en
den apoftolifchen Zegen. Uwe brief » dien onze bemindc zoon Ludovicus Be- k u s , Kanonik van Bafel, aen ons befteld heeft , was ons zeer aengenaem. "Want be* halven dat hy ons konde vermaek gceven ook alleen om dat hy van u quam, wiens berocm- den nacm wy altijdt bemjnd , en wiens gc- teerd*
|
||||
|
( to )
leerdheit wy groot geagt hebben: zoo was by ook met zoodaenig fieraedt van woorden, dacr by met zulk ecn gewigt van zin en teden op- gefteld , dat hy ons om zijne nette deftigh^it nog aengenamer: dog ten uirerfte aengenaera wierd, om de godvrugfigheit die daer in uit- blonk. "Want alhoewel gy in bet gelukwcn- fchen tiwe goedgunftigheit, in het prijzenuwc beleefdheit, in bet vermaenen uwe voorzigtig- heit getoond hebt: zoo hebben wy dog boven dit alles beval genoomen in uwe godvrugtrg- heit, die gy ons zoo in het wenfclien van de ruft: der beiiige Kerke , als in het uitdrukken van de bereidwilligheit uws gemoeds, en van uwe vlijtigc gedienftigheit daer toe, hebtdoen blijken. Want wy zijn niet onkundig , hoe zecr uwe uitfteekende geleerdheit, met gelijke welfpreekendheit vcreenigd , ons behulpfaem kan zijn om de nieuwe dwaelingcn, indicge- weften, uit veeler gemoederen uit te roeyen. Weshalven dewijl wy reeds het zelve befloo- tcn hadden te doen, "t welk gy daernaer god- vrugtelijk vermaend hebt, dat wy in het mid- den en tusfchen beide gaende, het heelendal zouden aenleggen, om het belang van 't hei- lig geloove te beveftigen, en de Kerke in ruft te brengen : zoo zijn wy grootelijks vcrblijdt geweeft over bet oordeel en de liefde van zoo een man , dat gy alzulke dingen vermaende en aenraedde, die tot onze pligt bchooren, en ons
|
||||
|
( 6i )
ons tot ecre en luiftcr moogen fuekken : en dat gy daer toe met eenen uwe vlijcige hulpc en gedienftigheit aenboodt. "Waer voor wy u met meerder regc en geneegendheit zullen bedanken, dan voor de tocjuichinge en lof die gy ons geeft , alhoewel wy u daer voor ook bedanken. Want die zaek wenfehen wy nc- vens u, gelijk dat onze pligt is: dog dczen lof fchrijven wy niet toe aen onze vcrdienften, die niets zijn, maer gehcel aen Gods enkelc goe- dertierenheit , wiens weldacdigheit wy dank- baer, en wiens willc wy gehoorzaem zijn: ach of wy ookbequaem warcn om den laft tedrae- gen! Want dcze waerdigheit heeft wel door- gaens altijdt veel laft en zorge , dog in dezen tijdt brengt zy voornaemelijk veel moeyiijkheit en arbcidt mede: zoo dat of ichoon zy om den, dienft vanGodt niet en moet geweigerd wor- den, zy egtcr om hct verdriet en de verwardc moeylijkheden niet en was te wenfehen. "Wy Zullen nogthans welgemoedt den arbeidt op- neemen , en 'er tegen aengacn, niet betrou- wende op onze kragten , maer al onze hope ftellendc op den Heere: op dat hy eindelijk zig over zijn volk erbarmende , het Schipken van Petros, 't welk wy beilieren, en dat nu zoo langc door de golven geflingerd , en van de winden geflacgen is, in de haven bren- ge, en de zee en 't onweer gebiede te be- daeren, Waer-
|
||||
|
( «* )
"Waerom wy u , Zoone, des te meet" ver-
tnaenen, dat gy.wien Godt met zoo veel lof-
waerdige gaeven van verftand en geleerdheit
verfierd beeft, in dezen godvrugtigen arbeidt,
die u ten hoogfte betaemt, ons ook wilt mc-
dehclpcn : en met ons , zoo voot als in het
Koncilie , 't wclk wy met Gods hulpe ze-
kcrlijk voorhebben te beroepen,hetKatholijk
geloove met mond en penne aenneemt te be-
fchermen : en dat gy met dit laetfte werk van
godvrtigtigheit, als met dc befte daedt» uw
godsdienftig leven , en zoo meenigvuldige
Schriften befluitende , de betigters den mond
ftopt, en uwe loffpreekers opwekt. "Waer voor
gy, hoewel met de godlijke vergeldinge te vree-
de, ook bevinden zult dat wy onze dankbaer-
heit en erkentenisfe zullen toonen. Maerdeze
dingen , en hoe wy tot u en tot uw bclang
2ullen geneegen zijn , zult gy volkoomender
verftaen uit den mond van B e r u s , dien wy
zoo ter zaeke van zijne deugd, als om uwe
voorfprake , geern gezien , en gunftig ver-
hoord hebben. Gegeeven te Romen by S.
Pieter , onder het Visfchers zegcl, den laet-
ften dag van May. m.d.xxxv. in't eerfte jaer
onzes Pausdoms.
* * *
|
|||||
|
BRIEF.
|
|||||
|
BRIEF.
Erasmus de Rotterdammer wenfcht
den wijdvermoogenden Koomfchen
Keizer Kakel heil enzegen.
GeLijk ik beken dat ik uwe Majefteit
groote dankbaerheu fchuldig ben , on- verwinnelijke Keizer, zoo voor my in't bczonder , als in het algemein voor de letter-- kundc, wegens dat zy zig gewaerdigd heeft my goedertierlijk door haere gunfte t'onderfteu- nen: zoo zoude ik van herte wenfchen dat uwe vcrmoogcnde kragt, die hoogmagtige Konin- gen temt en tenondcr brengt, het zelvegezag of gcluk mogt hebben in het tcmmen der op- roerigheden fommigci onvroomcn. Ik'heb, fteunende op de hulpe der Paufen en Vorften, maer voornaemelijk op de befcherminge uwer Majefteit, den Luiterfchcn aenhang : die ach of hy niet zoo verre uitgebreidt was ! geheel en al tegen my gaende gemaekt , zeker met groot gevaer mijns levens : waer van zoo ie- mand blijkbegeert,Lnithers Slaeflijke "WI l zal getuigen , welk Boek hy meer als Tyandig tegen my gelchrcven heeft: ook zul- len 'er getuigen van zijn de twee Boeken der VERDEEDiNGEjin dewelke ik hemantwoord. Nu terwijl het Luiterlch wcrk aen 'tdaelen is, en wel ten deele door mijnen arbeidt, en op
|
||||
|
( 64)
op mijn prijkel: zoo ftaen'er ginder eehigen
op,die onder fchijn en dekfel van Godsdicnft,
de zaeke van hunnen buik en heerfchzugt waer-
nemeri : terwijl wy ftrijden voor Christus,
niet voor het belang der menfehen : en die
ganfchSpAENjEN/twelk anders zoo veelfms
gclukkig is, door ongerijmde opfchtiddingen
ontruften. Uit zulke bcginfelen zien wy dat
fomtijds zeer Iwaere vlaegcn oprijzen. Immers
isdczeLuiterfche zaek uitveel ligter oorzaken
opgerezen. "Wat my belangt,ik zal niet laeten
tot den laetften adem toe hetbelang derChri-
fklijke godvrugtigheit te befchermen. Dog het
zal 'twerk vanuwe Majefteit en vanuwengod-
vrugtigen yver zip , ftandvaftig en altoos die
genen te begunftigen , die kloek en regtzin-
nig vegten voor dc Kcrke Gods.- Ik voer den
krijg onder den ftaudaerd van Christus , en
den uwen : onder den zelvcn zal ik ftcrven:
dog ik zal beter gemoedt flervcn, zooikeerft
zien mag , dat door uwe magt, door uwe
wijsheit en voorfpoedig bcleidt, de ruft zoo
aen de Kcrke , als acn al het Chriftcn volk
herfteld is. Ik houd niet op te bidden, dat
d'Opperheer Christus ons dit door u ver-
gunne, die uwe Majefteit genadelijk bewaerc,
en altijdt meer en meer begunftige. Gegce-
ven te Bafel. Den II. September. In 't jaer
M. V. XXVII'
|
|||||
|
E I N D E.
|
|||||