* "'Ij. r^i, . , ~ f ^ j

^Avvt •

II

HET MIKROSKOOP,

DESZELFS GEBRUIK, GESCHIEDENIS

E\

TEGENWOORDIGE TOESTxlND.

HET MIKROSKOOP,

DESZELFS GEBRUIK , GESCHIEDENIS

EN

TEGENWOORDIGE TOESTAND.

liEN H ANDBOEK VOOR N ATUUR- ex (iEN EESK UNDIGKN ,

üOOIl

P. HARTING,

Hoogleeraar aan de IJlrechlacIte Hooticsc/iool.

TWEEDE ÜEEl.

l^HOll)

»ER

TWEEDE AFDEELING.

OVER HET MIKROSKOPISCH ONDERZOEK IN HET ALGEMEEN
Vereischten in den mikroskopischen waarnemer . .
Ligcharaelijke Ycreischten
Regelen voor de oefening der oogen . . . ,
» » » » » handen . . .

Psychische vereischten.........

Algemeene regelen voor het onderzoek . •
Aanleidingen tot dwaling .......

DE MIKROSKOPISCHE WAARNEMING EN HARE EIGENDOMMELlJK-

HEDEN...................»

Waarneming bij doorvallend licht.........»

Invloed van den vorm der voorwerpen . . .......^

Inyloed yan het brekend vermogen der middenstof, waarin

de voorwerpen zich bevinden..........»

Invloed van scheikundige omzettingen op de zigtbaarheid

der voorwerpen..............*

Onderscheiding van openingen...........»

Onderscheiding van holle cn niet holle voorwerpen ...»

Diffractie - verschijnselen.............»

Zien van vlakken door het mikroskoop........»

Onderscheiding van hoogten en diepten ..:.... »
Wijzigingen in de kleur der voorwerpen, bij de mikrosko-
pische waarneming .............»

Invloed der vergrooting op de waarneming van bewegingen »
Verschillende bewegingen der mikroskopische voorwerpen . »
OVER DE GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING, VERGE-
LEKEN MET DIE VAN HET WAARNEMINGSVERMOGEN MET HET

BLOOTE OOG.................»

Waarneembaarheid der voorwerpen met het bloote oog . . »

Positieve en negatieve netvliesbeelden........*

Onderscheidingsvermogen van het bloote oog....."

Vi INHOLÜ DER TWEEDE AIDEELINt.

Herkenbaarheid van den vorm der ligchamen door het bloote

oog...................bl. 84,

Grenzen der mikroskopische waarneming......»85.

Onderscheidbaarheid der gezigtsindrukken door het mikros-

koop..................» 90.

Herkenbaarheid van den vorm der ligchamen door het mi-
kroskoop .................» 93,

Vergelijking van het zien door het bloote oog met dat door

het mikroskoop..............» 95.

Vermindering der irradiatie door het mikroskoop .... » 97.

Grenzen der waarneembaarheid van organische en andere

doorschijnende voorwerpen..........» 99.

OVER HET TOEBEREIDEN DER VOORWERPEN TOT MIKROSKO-
PISCH ONDERZOEK...............» 107.

Keuze en inrigting van een tot mikroskopische onderzoekin-
gen bestemd vertrek............» 108,

Besohrijving eener tafel voor mikroskopische onderzoekingen » 111.

Werktuigen voor ontledingen bestemd; scalpellen, scheer-
mes , gebogen lancet, verschillende soorten van dnbbel-

messen, dubbellancet, dubbelbcitel.......» 112.

Scharen en mikrotomen............» 114,

Naalden , zaag , vijlen.............» 115.

Regelen voor het scherpen der messen.......d 116.

Pincetten, haken...............» 118.

Onderlaag, glazen voorwerpplaatjes.........» 119.

Glassiiijplank................» 120.

Vervaardiging der dekplaatjes...........» 122.

Vervaardiging van bakjes voor praeparaten, van caoutchouc,

gutta percha en glas......... , . , ï 124.

Middelen om de voorwerpen te bevestigen ; kurken platen,

jripsbrei, was...............» 129.

Glazen staafjes, pipetten, droppelfleschjes, zuigpenseel . » 131.

Vervaardiging van doorsneden ...... s ... , » 133.

Gebruik van het scheermes............» 135.

Hulpmiddelen tot het vervaardigen yan doorsneden van zeer

kleine voorwerpen....... ......» 136,

Drooging van dierlijke weefsels . .........» 137.

Vei harding der weefsels door scheikundig werkende middelen » 140,

Gebruik van de dubbelmessen, het dubbellancet, den dubbel-

beitel..................» 145.

Gebruik van het lancet, van de schaaf.......» 147.

Vervaardiging van doorsneden van zeer harde voorwerpen:

beenderen , tanden , koralen, schelpen , enzv. ...» 148.

Isolering der organen van kleine dieren.......» 151.

INHOUD DER TWEEDE AFDEEMNfi. VII

Isolering van de elementaire deelen der weefsels . . . . bl. 152.

Bevochtiging der voorwerpen, invloed van het water op de

elementaire organische deelen.........» 153.

Bedeklcing der voorwerpen...........» 155.

Aanwending van drukking , gebruik der conipressoria . . » 15G.

Rolling der voorwerpen ............» 157.

Middelen, om de bewegingen van kleüie dieren tot rust

te brengen................» 159-

Waarneming der rotatie van het celsap.......» »

Waarneming der cyclose............- » 160.

Middelen tot waarneming van den bloedsomloop . ... » 161.

Middelen tot zigtbaarmaking van snel bewogen voorwerpen

door het mikroskoop.............» 166.

Opspuiting der vaten..............» 171.

PHYSISCHE EN CHE.MISCHE HULPMIDDELEN TER HERKENNING

VAN DEN AARD DER MIKROSKOPISCHE VOORWERPEN - • » 192.

Zwaarte en soortelijk gewigt der mikroskopische voorwerpen. « 193.

Doorvoering van eenen elektrischen stroom......» 196.

Verwarming der mikroskopische voorwerpen.....» 198.

Bepaling van den brekingsaanwijzer door het mikroskoop. . » 200.

Mikrochemisch onderzoek............» 208.

Reagentia voor het onderzoek van organische voorwerpen . » 211.

Langzame vermenging..............» 212.

Filtratie van kleine hoeveelheden vochts.......» 213.

Uitwassching.................» 214.

Uitdamping.................» 215.

Rristaliograpliisch onderzoek...........» 216.

Mikro - goniometers . .............» 217.

Verschillende vormen der gepraecipiteerde stollen. ...» 223.

Overzigt der kristallen , welke bij organisch - chemische on-
derzoekingen voorkomen...........» 226.

Kristallen van iodium.............» »

,, „ salpeterzure soda.........» 227.

,, „ chlorsodium...........» 228,

,, ,, chlorpotassium..........» »

,, „ fluorkieselsodium.........» 229.

,, Chlorammonium.........ï »

,, zwavelzure ammoniak.......» 230.

,, „ phosphorzure ammoniak.......» »

,, ,, phosphorzure soda - ammoniak.....» «

,, oxalzure ammoniak.........» »

„ „ zure wijnsteenzure potasch ...... » »

.. ,, zure oxalzure potasch...........» 231.

r, ,, koolstofzure kalk.........« »

vin INHOUD DEH TWEEDE AFDEELING.

INHOUD DER TWEEDE AFDEELING. IX

Microcheraisch onderzoek van dierlijke vochten. , . . • bl. 281.

Aanwending van scheikundige middelen tot zigtbaarmaking
van verschillende vorm - bestanddeelen der dierlijkeen
plantaardige weefsels; morphologische reagentia ...» 283.
OVER HET METEN VAN MIKROSKOPISCHE VOORWERPEN ...» 287.

Vervaardiging eener juiste maat . .........» 290.

Wijze van uitdrukking der mikrometrische maten .... » 293.

Verschillende in gebruik zijnde maten........» 295.

Glasmikrometers...............» 29(>.

Schroefmikrometers..............» 302.

Gebruik der verschillende dioptrische en katoptrische pro-
jectiemiddelen tot het verrigten van metingen. ...» 310.

Gebruik van het beeldmikroskoop, tot het doen van mikro-
metrische bepalingen.............»314.

Meting door het dubbelzien...........» 315.

Reuze eener mikrometrische methode........» 316.

Graad van naauwkeurigheid, welke in de uitdrukking van

mikrometrische maten vereischt wordt......» 318.

Tafel voor de herleiding van verschillende mikrometrische

maten.................» 320,

HET TEEKENEN VAN MIKROSKOPISCHE VOORWERPEN .... » 335.

Vereischten iu eene mikroskopische afbeelding . . . . » 337.

Hulpmiddelen tot het vervaardigen van naauwkenrige mikros-
kopische afbeeldingen; verschillende projectiemiddelen. » 340.

Draagbaar zonmikroskoop........- . . . » 341,

Ruit- en netmikrometers; glaspapier.........» 345,

HET BEWAREN VAN MIKROSKOPISCHE PRAEPARATEN . . . . » 347.

Gedroogde voorwerpen.............» »

Bewaring in eene oplossing van chlorcalcium.....» 348.

Bewaring in canadabalsem ............» 350.

,, „ eene oplossing van kreosoot.......» 351.

„ „ ,, ,, „ acidum arsenicosum. . . » »

,, ,, ,, „ „ deuto-chloruretum hydrargyri » »
,, ,, „ „ ,, carbonas potassae ...» 352.

„ ,, ,, ,, ,, arseniis potassae .... » »

Middel tot afsluiting van het bewaarvocht......» 353.

Algemeene regelen voor het vervaardigen en bewaren der

praeparaten.................» 354.

VEUBETERlNfiEN.

Bl, 7 regel 1 staat: terwiji; lees: terwijl.

,, 16 5, 12 ,, tot daarstellen; lees: tot het daarstellen,

„ 114 „ 1 „ dubbelhijtel; lees: dubbelbeitel.

„ 157 „ 11 kunnen; lees: hunne.

„ 292 „ 3 noot, staat: rullen; lees: krullen.

AANWIJZING DER TAFELS.

Tafel der versterking van het optisch vermogen enzv., tegenover bl. 95.
„ voor het mikrochemisnh qualitatief onderzoek enzv., ,, ,,282.

HEÎ MIKROSKOPISCH O^'DRRZOEK.

OVER HET MIKROSKOPISCH ONDERZOEK
IN HET ALGEMEEN.

228. Het doel van elk mikroskopisch onderzoek is voor-
werpen of bewegingen zigtbaar te maken, welke voor het
bloote oog wegens hunne kleinheid niet waarneembaar zijn.
De eersten zijn geheele ligchamen of hunne gedeelten, ter-
wijl de laatsten het gevolg zijn van de werking der daarin of
in de omringende ligchamen huisvestende krachten.

Voor den mikroskopischen waarnemer, in den uitgebreid-
sten zin dier benaming, levert dus de geheele natuur de
voorwerpen tot zijn onderzoek op; of, om juister te spreken,
elk natuuronderzoeker, welk ook het meer bijzondere vak
zijner beoefening zij, behoort mikroskopisch waarnemer te
wezen. Schei- en natuurkundigen, geologen en mineralo-
gen, plant- en dierkundigen, allen stuiten gedurende hunne
nasporingen op grenzen, waar hun gezigtszintuig te kort
schiet. Een nieuwe gezigtseinder doet zich voor elk hunner
op, een uitgebreid veld opent zich voor hunne voorw-iarts-
strevende werkzaamheid, zoodra zij, het mikroskoop ter hand
nemende, met hunnen blik daar vermogen door te dringen,
waar voor het ongewapend oog noch vormen, noch bewe-
gingen meer bestaan.

11. 1

OVER HET MIKROSKOPISCH ONDERZOEK
IN HET ALGEMEEN.

928. Het doel van elk mikroskopisch onderzoek is voor-
werpen of bewegingen zigtbaar te maken, welke voor het
bloote oog wegens hunne kleinheid niet waarneembaar zijn.
De eersten zijn geheele ligchamen of hunne gedeelten, ter-
wijl de laatsten het gevolg zijn van de werking der daarin of
in de omringende ligchamen huisvestende krachten.

Voor den mikroskopischen waarnemer, in den uitgebreid-
sten zin dier benaming, levert dus de geheele natuur de
voorwerpen tot zijn onderzoek op; of, ora juister te spreken,
elk natuuronderzoeker, welk ook het meer bijzondere vak
zijner beoefening zij, behoort mikroskopisch waarnemer te
wezen. Schei- en natuurkundigen, geologen en mineralo-
gen, plant- en dierkundigen, allen stuiten gedurende hunne
nasporingen op grenzen, waar hun gezigtszintuig te kort
schiet. Een nieuwe gezigtseinder doet zich voor elk hunner
op, een uitgebreid veld opent zich voor hunne voorwaarts-
strevende werkzaamheid, zoodra zij, het mikroskoop ter hand
nemende, met hunnen blik daar vermogen door te dringen,
waar voor het ongewapend oog noch vormen, noch bewe-
gingen meer bestaan.

n. 1

O MIKIiOSKOPISH ONDERZOEK IN HET ALGEMEEN.

229. Voor verreweg de meeste gevallen splitst zich het
mikroskopisch onderzoek in twee deelen: 1° de toebereiding
der voorwerpen, waardoor zij in dien toestand gebragt wor-
den, waarin zij de voor de mikroskopische waarneming noo-
dige vereischten bezitten, en 2° de eigenlijke waarneming
zelve. Hiermede is ons tevens de weg aangewezen, welken
wij in deze afdeeling zullen moeten betreden, daarbij echter
ons zulke afwijkingen van de genoemde logische volgorde
veroorloovende, als tot bevordering eener grootere duidelijk-
heid in de behandeling der verschillende hiertoe behoorende
onderwerpen zal noodig schijnen.

230. Alvorens echter daartoe over te gaan, zal het niet
ongepast wezen, eenige oogenblikken te verwijlen bij de be-
antwoording der vraag: Welke zijn de vereischten in den-
genen, die het mikroskoop tot wetenschappelijke onderzoekin-
gen wil aanwenden?

In de eerste plaats willen wij hier bij de ligchamelijIce
eigenschappen stilstaan. Wel is waar zullen weinigen, die
zich eenig gedeelte der natuurwetenschappen ter beoefening
hebben gekozen, ligchamelijk zoo misdeeld zijn, dat zij om
die reden geheel van het gebruik van het mikroskoop, daar
waar het te pas komt, zouden moeten afzien, en daarin
eene verschooning vinden voor hunne nalatigheid in het aan-
wenden van een werktuig, welks nut zij niet kunnen ont-
kennen, Maar men moet echter tevens toegeven, dat zij,
die zich meer bepaaldelijk willen toewijden aan| het onder-
zoek van het kleine in de natuur, zij die dagelijks eenige
tUren met het mikroskoop willen arbeiden, zekere ligchame-
lijke eigenschappen in hoogere mate moeten bezitten, dan
zij, die het slechts van tijd tot tijd cn meer ter loops ter

VEUEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER. 3

hand nemen. Overigens moet men hierbij niet vergeten,
dat sommigen dier eigenschappen door oefening zeer versterkt
en verbeterd kunnen worden.

Wat de ligchamelijke hoofdvereischten in elk mikroskopisch
waarnemer zijn, laat zich in korte woorden zeggen: goede
oogen en goede handen. Dat hij ook in andere opzigten,'
zal hij zich met eenigzins langdurige nasporingen bezig kun-
nen houden, een gezond ligchaamsgestel moet bezitten, dat
hij aan geene bloedophoopingen naar het hoofd, aan geené
te groote algemeene prikkelbaarheid van het zenuwstelsel
enzv. enzv., moet lijden, spreekt wel van zelf, en behoeft
geene nadere aanwijzing, daar er ter naauwernood eenige
werkzaamheid der ziel kan gedacht worden, waarop een zie-
kelijke toestand van het ligchaam niet storend inwerkt.

De uitdrukkingen: goede oogen en goede handen, vorderen
echter eenige nadere omschrijving, want oogen die voor eenen
zeeman, en handen die voor eenen timmerman zeer goed
en bruikbaar zouden wezen, zouden het daarom nog niet zijn
voor dengenen, die hen lot mikroskopisch onderzoek wenscht
aan te wenden. Bovendien willen wij van deze gelegenheid
gebruik maken, om aan te wijzen, hoe deze organen het
best tot het verrigten van mikroskopische onderzoekingen kun-
nen worden in staat gesteld , en geoefend.

251. Volkomen goede oogen behooren de volgende eigen-
schappen in zich te vereenigen:

1' De middenstoffen: hoornvlies, waterachtig vocht, kris-
tallens en glasachtig vocht, moeten zoo doorschijnend mogelijk
zijn, zoodat de lichtstralen nagenoeg zonder verlies het net-
vlies bereiken.

2" Het accomodatievermogen moét hun veroorlooven, zoowel

1*

4 VKUËISCHTEN W DEN MIKROSROPISGHEN WAARNEMER.

zeer verwijderde voorwerpen, wier lichtstralen nagenoeg even-
wijdig zijn, als zeer nabijzijnde, van waar de stralen sterk
divergerend op het hoornvlies vallen, met gelijke gemakke-
lijkheid en even scherp en onderscheidenlijk te kunnen zien.

3° Hun netvlies moet zeer gevoelig zijn voor de geringste
indrukken, doch zonder dat daarin eene ziekelijke prikkel-
baarheid bestaat, waarbij ligtelijk zoogenaamde nabeelden
gevormd worden, die storend op de volgende indrukken
inwerken.

4° Eindelijk moeten zij, zonder te groote inspanning of
vermoeidheid te gevoelen, gedurende eenen geruimen tijd tot
het opnemen van scherpe gezigtsindrukken kunnen gebruikt
worden.

232. Zulke volmaakte oogen komen echter zelden voor.
Inzonderheid is het accomodatievermogen doorgaans zeer be-
perkt, zoodat hij, die voorwerpen, op verren afstand ge-
plaatst, scherp kan zien, zulks minder goed vermag, zoodra
deze zich op weinige duimen afstands van zijn oog bevinden.
Intusschen is dit laatste, zoo niet een vereischte in dengenen,
die mikroskopische onderzoekingen verrigt, althans een groot
voordeel voor hem. Hoe naderbij hij de vóorwerpen aan
zijne oogen kan brengen, zonder dat zij diffusiebeeldjes op
zijn netvlies doen ontstaan, des te meer werken zijne oogen
zelve reeds als mikroskoop, en wel als zulk een, hetwelk de
beste werktuigen van dien aard overtreft, zoowel in de grootte
van het gezigtsveld als in doordringend en begrenzend ver-
mogen, waarvan wij later de bewijzen zullen aantreffen, in
I eene opzettelijke vergelijking der grenzen van het waarne-
mingsvermogen van het bloote oog, met dat door het mi-
kroskoop. Hier komt bij, dat men in het zien door twee

LIGCHAMELIJKE VEREISCHTEN. 3

oogen, ten gevolge der onbewuste betrekkelijke rigting der-
beide gezigtsassen, een magtig hulpnaiddel heeft tot herken-
ning van den vorm der voorwerpen, een voordeel, dat men
missen moet, zoodra men tot het gewapend oog zijne toe-
vlugt neemt.

Het is om die redenen, dat een bijziende over het alge-
meen eene grootere geschiktheid bezit voor het verrigten van
mikroskopische onderzoekingen, dan een vérziende. De ge-
ringere meerdere grootte der netvliesbeeldjes van door het
mikroskoop geziene voorwerpen (z. I. § 113) kan hierbij wel
is waar ter naauwernood in aanmerking komen, maar het is-
vooral bij het vervaardigen van fijne mikroskopische praepa-
raten, waarvoor de vérziende dadelijk naar de loupe moet
grijpen, dat den bijzienden zijn vermogen, om kleine voor-
werpen, op korten afstand van zijne oogen, nog scherp te
kunnen waarnemen, zeer te stade komt. Bovendien kunnen,
in den regel de oogen van bijzienden beter eene langdurigo
inspanning verdragen, mits zij, zooals trouwens van zelf
spreekt, niet met andere gebreken behebt zijn, welke de bij-
ziendheid soms vergezellen.

De bijziende brengt dus van nature eenen bijzonderen
aanleg mede tot het verrigten van al zulken arbeid, welke
de meeste mikroskopische onderzoekingen vereischen; doch
ook hij, die dien gelukkigen aanleg mist, kan door oefening
in dit gemis grootendcels voorzien. Het is genoeg bekend,
dat alle zintuigen door het gebruik scherper worden, en
meer cn meer geschikt voor die soort van werkzaamheid
waartoe zij bij voorkeur worden gebezigd. De zeeman, die,
van zijne vroegste jeugd af, naar den gezigteinder staarde,
heeft zich daardoor allengs de vatbaarheid verworven, om
zijne oogen zeer gemakkelijk cn zonder inspanning voor pa-

6 TEREISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCUEN WAAßNEMEU.

ralelle stralen te kunnen accomoderen; even zoo zal hij,
die zich op fijnen handenarbeid toelegt, — en hiertoe be-
hoort een groot gedeelte der verrigtingen van den mikrosko-
pischen onderzoeker, — allengs bevinden, dat zijne oogen
meer en meer in slaat worden gesteld, om zich voor korte
afstanden te kunnen accomoderen.

Ook nog in een ander opzigt worden de oogen door aan-
houdende oefening van lieverlede geschikter voor mikrosko-
pische waarneming. Reeds (I. § 205) heb ik doen opmerken,
dat de oogen van hen, die daaraan niet gewoon zijn, niet
in dien lijdelijken rüstigen toestïnd verkeeren, welke vereischt
wordt, om gedurende eenen geruimen tijd, zonder vermoeid-
heid te gevoelen, door het mikroskoop te zien. In het ge-
meene leven zijn wij meestal gewoon, niet den afstand der
voorwerpen naar den accomodatietoestand van ons oog, maar
ij dezen naar den afstand der voorwerpen te wijzigen. Dit is

f ook hier niet hinderlijk, daar er doorgaans tusschen de op-

j volgende gezigtsindrnkken genoegzame tijdperken van rust

I ' zijn, waarin het oog zich weder van deszelfs inspanning

herstellen kan. Anders is het gelegen, wanneer wij dit
gebruiken voor een gedurende eenigen tijd vportgezet mikros-
kopisch onderzoek. De ongeoefende, ook hier, geheel on-
willekeurig en zich des niet bewust zijnde, zijn accomodatie-
vermogen in werking brengende, en geziglsindrukken trach-
tende op te n(?men of vast te houden van voorwerpen, die
zich op verschillenden afstand bevinden, ontwaart weldra,
ten gevolge dezer gestadige werkzaamheid van zijn oog, eene
vermoeidheid daarin, welke hem noodzaakt het zien door het
mikroskoop voor eenigen 'tijd op te geven. De geoefende
waarnemer daarentegen bezigt zijn netvlies slechts als een
scherm, oni daarop de beelden der voorwerpen op te van-

LIGCHAMELIJKE VEREISCHTEN. '1 I

gen, lerwiji hij de overige deelen van zijn oog in volkomene
rust laat, de werking, die anders door het accomodatie-
vermogen wordt verrigt, geheel op het werktuig overdra-
gende, hetwelk daardoor nimmer wordt afgemat.

Hieruit blijkt tevens, dat wel verre, dat, zooals velen
meenen, het veelvuldig gebruik van het mikroskoop schade-
lijk voor het gezigtszintuig zoude zijn, dit er integendeel
van lieverlede meer en meer door geschikt wordt tot het
doen van naauwkeurige en eene langdurige inspanning vor-
derende waarnemingen. Ook wordt deze meening door de
ondervinding genoegzaam geloogenstraft. Leeuwenhoek, die
tot zijne onderzoekingen enkel kleine lenzen aanwendde,
welker gebruik, uit den aard der zaak, voor het oog veel
vermoeijender is, dan dat van het zamengesteld mikroskoop,
zette tot op meer dan tachtigjarigen leeftijd zijne nasporin-
gen nog dagelijks voort, en het blijkt niet, dat hij daarvan
immer eenig nadeel voor zijne oogen heeft ondervonden.

233. Echter wil ik hiermede geenzins beweren, dat waar-
nemingen onder zekere ongunstige omstandigheden verrigt,
niet schadelijk zouden kunnen zijn. Integendeel, elk mikros-
kopisch waarnemer moet zijne oogen ontzien, en zich wach-
ten voor alle zoodanige invloeden, van welke hot bekend is,
dat zij voor de oogen nadeelig kunnen zijn. Hij is welligt
daartoe meer gehouden, dan elk ander, omdat het gezigts-
zintuig voor hem het eenige middel is tot gemeenschap met
die kleine wereld, welke hij tot het voorwerp zijner naspo-
ringen gekozen heeft. Eenige voorzorgen tot goede instand-
houding van hetzelve zijn daarom noodig. Inzonderheid
wachte hij zich voor alle te sterke gezigtsindrukken. Het is
de fout vau meest allen, die beginnen het mikroskoop to

8 VEREISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

gebruiken, dat zij de voorwerpen, of liever het gezigtsveld,
te sterk verlichten. Dat zulks geenzins dienstig is om de
zigtbaarheid der voorwerpen te bevorderen, heb ik reeds
bij meer dan eene gelegenheid (1. § 201) doen opmer-
ken , maar bovendien wordt het netvlies daardoor te sterk
geprikkeld, en op die overprikkeling volgt later verstomping.

Is de prikkeling zeer sterk geweest, heeft men b. v. tot
de verlichting van het gezigtsveld het regtstreeksche zonlicht
aangewend, dan blijft de gezigtsindruk onder den vorm van
nabeeld voortduren, en het is genoeg bekend uit de treurige
ervaring van sommige natuuronderzoekers (Fechner, Pla-
teau), die zich met de studie van de daarbij plaats heb-
bende verschijnselen hebben bezig gehouden, hoe gevaarlijk
zulk een dikwerf herhaalde overprikkelde toestand van het
netvlies voor het gezigtszintuig is.

234. Niet alleen echter vermijde men, bij het gebruik
van het mikroskoop, eene te sterke verlichting, maar men
hoede zich ook voor elke te sterke tegenstelling van licht en
duisternis. Wanneer het oog eenigen tijd in het donker heeft
verkeerd, dan heeft de pupil zich sterk uitgezet, en een
graad van verlichting, die onder gewone otnstandigheden
zeer goed door het oog kan verdragen worden, wordt dan
schadelijk, uit hoofde van den brecdercn lichtbundel, welke
door de pupil binnentreedt. Dit is de toestand van hem,
die eene Argandsche lamp bezigende, het naar boven en ter
zijde stralende licht door eene ondoorschijnende kap afsluit.
Men meent hierdoor het licht meer te concentreren op de
tafel, waaraan men zit te arbeiden, doch zulks wordt door
li de witte kleur, welke het inwendige van zulk eene kap door-

gaans bezit, slechts in geringe mate te weeg gebragt, Dc

W'

40 VEREISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

die r zich !■ van eene zoodanige verlichtingswijze bediende, dat
hij na eenigen tijd door hevige pijnen in de oogen werd
aangetast, met gelijktijdige verzwakking van zijn gezigt, zoo-
dat hij genoodzaakt was van het verder gebruik van het mi-
kroskoop geheel af te zien.

95S. Doch hoewel zulke voorbeelden tot waarschuwing
mogen strekken, om ook bij mikroskopische onderzoekingen de
oogen niet aan zulke invloeden bloot te stellen, die voor
hen nadeelig kurmen zijn, zoo herhaal ik het hier nog
eens, dat de mikroskopische waarneming op zich zelve geen-
zins schadelijk voor het oog is, even min als het gebruik van
het bloote oog tot het gewone zien schadelijk is te noemen,
omdat er zijn, die, door het staren in de zon of op eene
daardoor verlichte sneeuwvlakte, hun gezigt hebben verloren.

Men stelle het zich alleen lot vasten regel nimmer een
mikroskopisch onderzoek voort te zetten, zoodra men de
minste sporen van vermoeidheid of eener pijnlijke aandoening
in het oog bespeurt. Hij, die pas begint het mikroskoop te
gebruiken, zal aanvankelijk de kenteekenen hiervan reeds
spoedig bij zich ontwaren; hij late zich hierdoor echter niet
afschrikken; de oorzaak dier snellere vermoeidheid van zijn
oog^ bestaande in de onwillekeurige werkzaamheid van zijn
accomodatievermogen, is boven reeds aangegeven; bij elk Vol-
gend gebruik zal hij, —• voorondersteld namelijk dat zijne
oogen'in geeneurziekelijken toestand verkeeren— bevinden,
dat hij de waarneming al langer en langer zonder inspan-
ning kan voortzetten, en eindelijk zal deze, met de behoor-
lijke voorzorgen in het werk gesteld, hem even weinig ver-
moeijen als eenig ander gebruik zijner oogen tot schrijven,
lezen, teekenen enzv.

LIGCHAMELIJKE VEREISCHTEN. '1 I

256. Gedurende het zien door het mikroskoop bezigt men
slechts één oog. Men gewenne zich echter het andere altijd
open te houden; dit schaadt, bij eenige oefening, volstrekt
niet aan den gezigtsindruk, dien het door het mikroskoop
ziende oog ontvangt, en levert het voordeel op van het an-
dere gewoonlijk geheel rustende oog, onder sommige omstan-
digheden, volgens de, in § 185 I., geschetste methode van het
dubbelzien, tot teekenen of meten te kunnen bezigen. Bo-
vendien brengt het toeknijpen van het eene oog altijd eene
spanning in de oogleden van het andere te weeg, die nim-
mer lang kan worden volgehouden. Raadzaam is het ook,
dat men niet uitsluitend een en hetzelfde oog altijd tot de
waarneming bezigt, maar met beiden afwissele, omdat, wan-
neer men dit niet doet, men gevaar loopt, dat er allengs
een gebrek in zamenwerking der beide oogen bij het gewone
zien ontstaat, hetgeen nadeclig is voor het herkennen van
ligchamelijke vormen (het stereometrische zien).

257. Als het tweede voorname ligcbamelijke vereischte in
dengenen, die zich op mikroskopische onderzoekingen wenscht
toe te leggen, noemde ik: goede handen. De instrument-
makers hebben zich, wel is waar, veel moeite gegeven, om
deze ontbeerlijk te maken; zij hebben allerhande rader- en
^chroefinrigtingen uitgedacht, die zelfs de ruwste en minst
geoefende handen in staat stellen, om de fijnste bewegingen aan
de voorwerpen onder het mikroskoop mede te deelen; men
heeft (1) zelfs voorgeslagen door schroeven bewogene mesjes
en schaartjes op de voorwerptafel te plaatsen, om voor het
verrigten van fijne ontledingen onder het mikroskoop te dienen.

(1) Purkinje in Wagner's Wörtcrhuch, art. Mikroskop. II. s. 426.

VEREISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

Maar, hoewel ik niet wil ontkennen, dat dergelijke werk-
tuiglijke hulpmiddelen den geoefenden somwijlen te stade
kunnen komen, zoo is hun werkelijk nut echter hoogst be-
perkt , en kunnen zij nimmer het gemis van goede tot ar-
beiden bruikbare handen vergoeden. Ook de beste schroef
beweegt het voorwierp slechts in ééne rigting; de talrijke
spieren der vingeren stellen deze daarentegen in staat be-
wegingen in alle mogelijke rigtingen uit te voeren. Wel is
waar moeten deze bewegingen in gelijke mate verkleind en
vertraagd worden, als de vergrooting toeneemt, doch hiertoe
wordt niets dan oefening vereischt. De werktuiglijke midde-
len, de spieren, zijn ons gegeven, wij moeten echter leeren
deze op eene gepaste wijze te gebruiken.

238. Vooreerst make men zich de vaardigheid eigen, om
met de handen de voorwerpen in het gezigtsveld van het
mikroskoop gelijkmatig en zonder schokken te kunnen bewe-
gen. Aanvankelijk zal dit den beginnenden waarnemer moei-
lijk vallen, vooral bij het zamengesteld mikroskoop, waar
alle bewegingen de tegengestelde van de ware moeten zijn,
en hij zal telkens in verzoeking komen, om, injdien de voor-
werptafel van zijn mikroskoop van eene beweegbare slede
voorzien is, naar de schroeven van deze te grijpen; doch hij
late zich niet ontmoedigen ; met eenige volharding zullen
zijne vingers binnen korten tijd de hebbelijkhéid erlangd
hebben, om zijnen wil geheel te gehoorzamen, en de kun-
stigst vervaardigde slede in alzijdigheid van beweging over-
treffen , en in naauwkeurigheid evenaren.

Wil men op eene geregelde wijze zich hierin oefenen,
dan zal men weldoen met de geringste vergrootingen te be-
ginnen, en le beproeven, om eenig voorwerp op eene bepaalde

LIGCHAMELIJKE VEREISCHTEN. '1 I

plaats van het gezigtsveld te brengen, b. v. den rand van
het eerste in aanraking met den rand van het laatste, of
met eenen in het oculair gespannen spinnewebdraad. Ver-
ders is het beschouwen van sommige soorten van infusoriën,
vooral van die, welke tot de klasse der rotatoriën behooren,
eene zeer hiervoor geschikte oefening, omdat het niet ge-
makkelijk is zulk een vrij in eenen droppel rondzwemmend
diertje voortdurend in het gezigtsveld te houden, iets, waar-
toe de kunstigst aangebragte schroeven geheel te kort schie-
ten, doch dat voor de vingers, zelfs bij vrij aanzienlijke
vergrooting, nog zeer wel uitvoerbaar is.

239. In de tweede plaats moeten de handen en vingers
dienen tot het vervaardigen van praeparaten of tot het ver-
rigten van ontledingen op de voorwerpplaat van het mi-
kroskoop. Bij het zamengesteid mikroskoop levert hier de
omkeering van het beeld eenen zeer moeilijk te overkomen
hinderpaal op. Ook betwijfel ik het, of wel ooit iemand
daarmede even goed zal leeren arbeiden, als wanneer de
beelden der voorwerpen zich in de ware rigting bevinden.
Gelukkiglijk echter is zulks ook minder noodig. Voor de
fijnste ontledingen is eene hoogstens 30 — 60 malige ver-
grooting volkomen toereikend, en, al wenschten wij nog
sterkere te bezigen, dan zouden wij geene ontleedwerktuigen
vinden, die met vrucht kunnen gebruikt worden. Bij deze
vergrooting heeft eene enkele lens of doublet nog afstand
genoeg van het voorwerp, i)m dit met fijne naalden en
mesjes te ontleden, en anders bezitten wij in het regtkee-
rend mikroskoop een volkomen geschikt werktuig, om zulke
ontledingen te bewerkstelligen.

Bij het arbeiden onder het mikroskoop of de loupe, komt

t

14 VEIIEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCBEN WAARNEMER.

het vooral daarop aan, dat men eene vaste hand hebbe,
dat is, dat er geen onwillekeurige spiertrillingen in de vin-
gers plaats grijpen. Dit vereischt veel oefening, en is eene veel
moeilijker opgave dan de zoo even genoemde beweging dep
voorwerpen op! de voorwerptafel, waarvan ieder zich overtui-
gen kan, door te .beproeven de punt eener naald geheel
stil en onbeweeglijk' in het brandpunt van een mikroskoop te
houden. Men zal 'bevinden, dat zij in eene aanhoudende
trilling is, die daaraan door de hand wordt medegedeeld;
Deze trillende beweging schijnt zelfs wel onafscheidelijk met
elke spierinspanning verbonden te zijn, zoodat het eene on-
mogelijkheid is haar geheel weg te nemen, maar men kan
haar echter zeer verminderen en daardoor nagenoeg onscha-
delijk maken.

Vooreerst namelijk neemt zij toe door elke buitengewone
krachtsinspanning; het tillen van eenen zwaren last, de snelle
bewegingen der armen en handen bij het zagen, vijlen enzv.
maken de laatsten dikwerf nog vele uren later geheel onge-
schikt tot eiken fijneren arbeid. Hieruit volgt, dat hij, die
eene ontleding onder het ,mikroskoop wil verrigten, zulks
nimmer moet beproeven, dan nadat zijne arm- en hand-
spieren zich door rust van vroegere meer kraèht vorderende
werkzaamheid volkomen hersteld hebben. Zelfs zal men on-
dervinden, dat fijne praeparaten het best des morgens,
korten tijd na het ontwaken vervaardigd worden, omdat ge-
durende den slaap het evenwigt weder hersteld is, hetwelk
door de werkzaamheden van den dag, al vorderen deze ook
geene aanzienlijke krachtsinspanning, toch allengs weder in
meerdere of mindere mate verloren gaat.

ïn de tweede plaats kan elk aan zich zeiven waarnemen^
dat de beweging door deze onwillekeurige spiertrillingen ver-

LIGCHAMELIJKE VEREISCHTEN. '1 I

oorzaakt, des te aanzienlijker is, hoe verder het bewogen
deel zich van eenig vast rustpunt bevindt. Beproeft men,
in eene staande houding, en zonder dat de armen of handen
ergens op steunen, de punt eener naald in het brandpunt
van het mikroskoop te houden, dan zal men ontwaren, dat
de beweging dier punt zeer sterk is. Zij zal dadelijk ver-
minderen , zoodra men gaat zitten, nog meer door de elleboog
en voorarm te ondersteunen, en tot een minimum gebragt wor-
den , door ook de hand op een vast onderstel te doen rusten.
De verklaring hiervan is eenvoudig; de spiertrillingen planten
zich voort van het eene deel des ligchaams op het andere; in
de staande houding dus, van de beenen op het bovenlijf, van daar
op de armen, vervolgens op de handen, en eindelijk naar de
vingertoppen. De beweging aldaar moet dus het grootst zijn,
omdat zij het resultaat is van al de spiertrillingen van het
geheele ligchaam, maar breekt men op eenig punt van dien
weg de beweging af, dan plant zij zich alleen van daar uit
weder verder voort, en het is dus duidelijk dat de vinger^r
toppen des te meer tot den toestand van volkomene rust
zullen kunnen naderen, hoe meer nabij zij zich bevinden
aan het de voortplanting der spiertrillingen verhinderende vaste
steunpunt. Men stelle het zich daarom tot regel alle fijnere
ontledingen niet alleen zittende le verrigten, maar ook door,
op gepaste wijze aangebragte, onderstellen, de armen en han-
den te ondersteunen. Soms zelfs kan het voordeelig zijn,
nog onder het laatste lid van den middelsten vinger, welke
met den duim en den wijsvinger dient, tot het vasthouden
en besturen van het ter ontleding gebezigde werktuig, een
klein rolletje te plaatsen, hetwelk dit lid ondersteunt, en
tevens voor de bewegingen niet hinderlijk is.

VEREISCHTEN IN DEN WIKUOSKOPISCHEN WAARNEMER.

240. Het spreekt overigens van zelf, dat een aanvanger,
al neemt hij ook getrouwelijk deze voorschriften in acht, toch
nog niet dadelijk zich in staat zal bevinden, om zeer moei-
lijke ontledingen, b. v. van zeer kleine insekten, onder het
mikroskoop uit te voeren. Er moet oefening bijkomen, en
hierbij zal men weldoen met allengs van het gemakkelijkere
tot het moeilijkere op te klimmen. Men beginne met de
vervaardiging van zulke praeparaten, waartoe de hulp van
het mikroskoop nog niet vereischt wordt, b. v. met het ma-
ken van dunne doorsneden van tamelijk harde weefsels, zoo
als kraakbeen, hoornen, nagelen, de meeste plantenweefsels
enzv. Vervolgens ga men over tot daarstellen van zulke
praeparaten, waarbij de hulp eener weinig vergrootende loupe
in den regel voldoende is; de anatomie van insekten, mol-
lusken en andere kleine diejren, opent hier een ruim veld tot
oefening, waarbij men allengs kleinere en kleinere voorwer-
pen kiezende, ook bij steeds toenemende vergrootingen leert
arbeiden, zoodat men, na eenigen tijd, schier met even veel
gemak eene vloo, eene mijt, ja zelfs een der grootere in-
fusoriën onder het mikroskoop ontleedt, als een viervoetig
dier of vogel, bij het gebruik van het ongewapend oog.

241. Na deze beschouwing der voornaamste ligchamelijke
eigenschappen, welke diegene, die zich op mikroskopische
onderzoekingen wil toeleggen, moet bezitten of zich trach-
ten eigen te maken, ligt thans de beantwoording der vraag
aan de beurt: Welke zijn de psychische hoedanigheden, die
hem behooren te kenmerken?

Welligt zal het aan sommigen toeschijnen, als of de be-
schouwing dezer laatsten hier minder te pas komt, om-
dal al de vermogens en eigenschappen der ziel, welke in

PSYCIHSCIIE VEREISCHTEN. 17

eenen mikroskopischen waarnemer vereischt worden, ook bij
geen anderen natuuronderzoeker mogen ontbreken, zoodat
ten slotte de beantwoording van bovenstaande vraag zoude
zamenvallen met die der meer algemeene: welke psychische
eigenschappen worden in dengenen gevorderd, die zich het
onderzoek van de natuur en hare verschijnselen ten doel
heeft gesteld? Doch, alhoewel deze laatste vraag de eerste
in zich sluit, zoo is het omgekeerde het geval niet. Reeds
de opmerking, dat de een zich meer tot dezen, de ander
zich meer tot genen tak van natuuronderzoek voelt aange-
trokken, bewijst, dat in de verschillende gemoeds- en ziels-
gesteldheid de voorwaarden gelegen zijn dier onderscheiden
neigingen. Bovendien is de bijzondere geaardheid der voor-
werpen, welker onderzoek men zich ten doel stelt, niet uit
het oog te verliezen, daar deze dan eens de meer bepaalde
inspanning van dit, dan weder van dat vermogen der ziel
vorderen, en tevens in het eigendomlijke van elk onder-
zoek de bijzondere aanleidingen gelegen zijn tot dwalingen,
voor welke, schoon geen natuuronderzoeker hopen kan dezelve
overal en ten allen tijde te vermijden, het echter zijn dure
pligt is zich zooveel mogelijk te hoeden.

Het is om die redenen, dat ik de volgende korte beschou-
wing , hoe een mikroskopisch waarnemer in een psychisch opzigt
moet gesteld zijn, hier niet misplaatst reken, te meer, dewijl dit
werk inzonderheid bestemd is voor hen, die eerst aanvangen zich
op de natuurwetenschappen toe te leggen, en al de klippen
nog niet kennen, waarop hunne pogingen kunnen schipbreuk
lijden. Het: »ken u zelve!" moest aan elk worden toege-
roepen , die zich aan de beoefening van eenig bijzonder deel
der wetenschap wil toewijden, cn op den weg, die daartoe
leidt, de eerste schreden zet; want zich zelve en de eischcn

IL 2

VEREISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

der weienschap kennende, is het niet moeilijk die klippen
veilig voorbij te stevenen.

242. Alleen waarheid, zuivere onvermengde waarheid, is
wetenschap.

Het eerste en voornaamste vereischte in iederen natuuron-
derzoeker, en dus ook in eiken mikroskopischen waarnemer,
is onkreukbare waarheidsliefde.

Ieder erkent de juistheid dezer stellingen, en echter
leert de dagelijksche ondervinding, dal er telkens tegen wordt
gezondigd. Ik spreek hier niet van ben, die opzettelijk ter
kwader trouw zijn; hun getal is voorzeker gering, en het
kan bovendien het doel van mijn schrijven niet wezen, iemand
zedelijk te verbeteren; de zoodanigen mogen de onwaarhe-
den, die zij willens en wetens, om welke redenen dan ook,
aan anderen als waarheden verkondigen, voor hun eigen ge-
welen verantwoorden. Maar ik bedoel het veel grootere aan-
tal van hen, die, hoewel meenende de waarheid lief te heb -
ben, in dwalingen vervallen, welke zij hadden kunnen vermij-
den. Die dwalingen mogen onwillekeurig en daarom verschoon-
lijker zijn, zij zijn evenwel niet minder schadelijk voor de we-
tenschap, dan voorbedachtclijke leugen, ja som^ meer dan deze,
wanneer het uit den toon, waarop de mededeeling geschiedt,
blijkt, dat de waarnemer werkelijk ter goeder trouw is. Waar-
heidsliefde is iets meer dan deze; zij sluit ook in zich de erns^
tige zucht om alle aanleiding lol dwaling te voorkomen. Ver-
ders vordert zij, inzonderheid in de op inductie steunende
natuurwetenschappen, eene strenge kritiek; het zekerere moet
van hel onzekere, hel ware van het waarschijnlijke, het waar-
schijnlijke van het mogelijke onderscheiden worden. Dit wordt
dikwerf niet genoeg in hel oog gehouden door hen, die verslag

PSYCHISCHE VEREISCHTEN. ! 9

vau liunnc onderzoekingen aan het publiek geven. Zoo b. v. zul-
len iwee waarnemers zich met het nasporen der ontwikke-
lingsgeschiedenis van een en hetzelfde weefsel, orgaan, of dier
bezig houden. Beiden zullen welligt volkomen dezelfde daad-
zaken waarnemen, en echter kan er tusschen hunne voor-
stelling van de wijze, waarop de ontwikkeling plaats heeft,
een zeer merkbaar verschil bestaan, omdat de een de waar-
genomen daadzaken op deze, de ander op gene wijze aan-
eenschakelt. Aan ieder, die in de hedendaagsche physiologie
geen vreemdeling is, zullen verscheidene voorbeelden van
dien aard bekend zijn; ik herinner hier slechts aan de uit-
eenloopende voorstellingen, welke van de vorming en ont-
wikkeling der dierlijke en plantaardige cel zijn gegeven. Trou-
wens dit verschil kan geenszins verwonderen, want niemand
heeft nog eene cel zich werkelijk zien vormen, of eenig
weefsel, uit cellen tot buizen, vezelen enzv. overgaande,
zien geboren worden. Wij zien slechts het reeds bestaande,
en hieromtrent is het in zeer vele, ja de meeste gevallen
mogelijk, tot die empirische zekerheid te geraken, welke in
natuurhistorische wetenschappen als van gelijke beteekenis
met waarheid kan aangemerkt worden. Doch zoodra wij ons
verder wagen, zoodra wij uit het bestaande besluiten tot ver-
ledene of toekomstige toestanden, dan vermengt zich, met
de stellige uitkomst der regtstreeksche waarneming, diegene,
welke het gevolg is onzer subjectieve opvatting; wij bevinden
ons op het gebied der hypothése, welke, hoe waarschijnlijk
ook, zich in dit geval nimmer, dan door daadzakelijke aan-
schouwing, tot waarheid verheffen kan.

Dit zelfde geldt ook van de bij zeer velen bestaande zucht,
om uit een, in verhouding tot het groote getal van natuur-
voorwerpen, altijd hoogst beperkt getal van waargenomeu

9*

20 VEIIEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

daadzaken, te besluiten, dat datgene, wat men in het eene
geval waarneemt, ook in een andere overeenkomstig geval
plaats heeft. Wij kunnen, wel is waar, de besluiten uit
analogie niet missen, en zij zijn zelfs een allerbelangrijkst
middel tot uitbreiding der wetenschap, voor zoo ver zij ons
den weg aanwijzen, die daartoe verder moet worden inge-
slagen. Doch nimmer vergete men, dat zij alleen aanspraak
kunnen maken op eene grootere of geringere mate van waar-
schijnlijkheid, dat het met het licht, hetwelk uit eene wel
waargenomen daadzaak straalt, dikwerf eveneens gaat, als met
het eigenlijke licht, waarvan de sterkte vermindert in reden
van het vierkant des afstands van de lichtbron.

Door geene klasse van natuuronderzoekers is welligt tegen
dezen regel meer gezondigd dan door de mikroskopische
waarnemers; het kan zijn, dat juist de kleinheid der voorwerpen
van hun onderzoek, en het onafzienbare veld, dat zij nog
voor zich hebben, bij de in eiken natuuronderzoeker bestaande
neiging, om verband en eenheid in de verschijnselen op te
sporen, hen meer dan anderen aan dit gevaar bloot stelt.
Men herinnere zich b. v. de vele dwalingen, die in de we-
tenschap zijn ingeslopen, cn gedeeltelijk nog stand houden,
ten gevolge eener te ver gedreven zucht, om overeenstemming
te vinden tusschen het maaksel van dieren cn planten. Nie-
mand zal ontkennen, dat dit zoeken naar analogien zijne hoogst
nuttige zijde heeft. Slechts loope men de wetenschap niet voor-
uit , omdat men verlangt reeds een dak op het gebouw te bren-
gen, waarvan de grondslagen nog eerst moeten gelegd worden.

Er zijn er, voor wie een eik, of een andere toevallig in
de nabijheid hunner woning staande boom, de representant is
van alle dicotyledonen; die, volgens eenige bij deze of gene
palmsoort in het werk gestelde waarnemingen, lot alle mo-

PSYCHISCHE VEREISCHTEN.

iiocolyledoncn besluiten, of oordcelen, dat wanneer dit of dat
orgaan bij een konijn of hond eene zekere zamenstelling
bezit, het ook wel zoo bij alle zoogende dieren zal zijn. In
vele gevallen mogen zulke op de regelen der natuurlijke ver-
wantschappen steunende besluiten werkelijk gegrond zijn, en
door een later opzettelijk in het werk gesteld onderzoek beves-
tigd worden, zij kunnen echter vóór dat zulks geschied is,
nimmer op den rang van waarheden aanspraak maken, en in-
derdaad zouden vele voorbeelden uit de geschiedenis der we-
tenschap kunnen worden aangevoerd, waaruit blijkt, hoe voor-
barig zulke algemeene gevolgtrekkingen zijn.

Waarheidsliefde vooronderstelt dus eene strenge kritiek,
niet alleen van de waarnemingen van anderen, want daartoe
is men in den regel meer dan genoeg geneigd, maar vooral
van onze eigenen, en hiertoe behoort eene naauwkeurige af-
bakening der grenzen, waar het gebied van het ware ophoudt
en in dat vau het waarschijnlijke overgaat, welk laatste allengs
met dat van hel mogelijke ineenvloeit.

243. Maar om deze kritiek uit te oefenen is het niet vol-
doende zulks te willen, wij moeten ons ook in dien ge-
moedstoestand bevinden, welke ons in staat stelt met eenen
onbenevelden blik tc zien, en met een onbevooroordeeld
verstand te besluiten. Als hoofdvereischte hiertoe noem ik:
kalmte en rust gedurende het onderzoek. Hoe gemakkelijk
het ook schijnen moge aan dezen eisch tc voldoen, zoo leert
echter de ondervinding wederom, dat het tegendeel waar is.
Vooral geldt zulks van mikroskopische nasporingen, omdat deze
niet zelden aanleiding geven tot levendige gemoedsindrukken,
welke met dc zoo gewenschte kalmte gedurende de waarne-
ming onbestaanbaar zijn.

635 VEIIEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

Ik bedoel hier niet hen, die, het mikroskoop als een ka -
leidoskoop aanwendende, dit werktuig slechts vermaakshalve
gebruiken, en zich kinderlijk verheugen over de fraaije kleu-
ren, de keurige netheid, de kleinheid enzv. der voorwerpen,
die zij daardoor zien, of meenen te zien. Doch ook elk die
pas een mikroskoop magtfg is geworden, en het doel heeft
hetzelve tot ernstige onderzoekingen te gebruiken, moet dit
tijdperk van naive verwondering over al wat hij nieuws daardoor
ziet, doorloopen; hij brengt dan eens eene mug of vlieg, dan
weder oen stukje kant of neteldoek, dan eens eenen schitterend
gekleurden vlindervleugel, dan weder eenige kaasmijten onder
zijn mikroskoop, en roept elk om met hem te zien en in zijne
verrukking te deelen. Geen wonder ook, want het is niet
onjuist gezegd, dat men, de oogen met hel mikroskoop wa-
penende , eene nieuwe wereld binnentreedt. Ook ben ik
er verre af die verwondering over al het nieuwe, en die
verrukking over al het schoone, dat men ziet, te laken.
Slechts vergete men niet, dal hel mikroskoop toch eigenlijk
geen speeltuig is, allhans niet behoort te zyn in de handen
van hen, die het tol iets beters kunnen aanwenden, tot be-
vordering namelijk van de ernstige belangen der wetenschap.
En van hel oogenblik af aan, dat het kijllen door het mi-
kroskoop mikroskopische waarneming is geworden, is hel niet
meer te doen om te zien, hoe fraai, hoe sierlijk of hoe
^klein eenig ligchaam gevormd zij, maar enkel: hoe deszelfs
gedaante cn verdere waarneembare eigenschappen zijn. Kalm
en rustig spore men deze na, en hoede zich zelfs voor eene
te groote geestdrift, indien het onderwerp des onderzoeks
daartoe aanleiding mogt geven. Menigeen heeft reeds ge-
dwaald, omdat hij van teleologische bespiegelingen uitgaande,
aan de natuur overal zekere bepaalde bedoelingen loeschrcef,

l'SY€IUSCHE VEUEISCHTEN.

die volgens zijne meening met hare wijsheid strookten, en
die nu, diezelfde wijsheid ook willende terugvinden in hare
kleinste voortbrengselen, met opgetogen bewondering door
het mikroskoop staarde, omdat hij werkelijk meende juist
datgene te zien, wat zijne vooraf opgevatte meening zoude
bevestigen, doch hetgeen hij niet zoude gezien hebben, indien
hij minder een bewonderaar van de wijsheid der natuur, en
meer een beminnaar der waarheid geweest ware.

Inderdaad moet men erkennen, dat er vele mikroskopische
onderzoekingen zijn, waarbij de waarnemer groot gevaar loopt
alles te zien, wat hij levendig wenscht te zien, hetzij omdat
hij eenige vooraf opgevatte meening koestert, of dat hij door
eerzucht geprikkeld niets zoozeer verlangt dan iets nieuws
te ontdekken, opdat zijn naam van het eene tijdschrift in
het andere moge overgaan, en ten slotte in het Jaarberigt
prijken. De zoodanigen miskennen hunne roeping en de be-
stemming van het werktuig, dat zij aanwenden, niet om de
natuur te bestuderen, maar om haar voor hunne bijzondere
oogmerken te exploiteren. Gelukkig voor ons zijn de treu-
rige voorbeelden hiervan lot nog toe nagenoeg alleen in som-
mige naburige landen aan te wijzen, doch hoe heerschend
aldaar de denkwijze is, dat aan het lieve Ik de eerste, maar
aan de wetenschap hoogstens de tweede plaats toekomt, be-
wijzen de menigvuldige prioriteitstwisten, welke aldaar ge-
voerd worden, en waarvan het ten slotte niet zelden blijkt,
dat het een strijd geweest is ever de prioriteit eener dwa-
ling. Doch al moge deze verkeerdheid ook bij ons te lande
zeldzamer zijn, — welligt gedeeltelijk daarom, omdat ons
de wegen niet zoo ruimschoots openstaan tot medédeeling
van de uitkomsten onzer onderzoekingen, — wij moeten er
niet te min tegen waken, en ons de van elders ontvangen

24 VEIIEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

lessen ten nutte maken, want niet alleen zijn wij zulks aan
de wetenschap schuldig, maar het is ook de regte wijze om
den ouden wel verdienden roem onzer natie, die van dege-
lijkheid en grondigheid, te handhaven.

244. Om tot waarheid te komen, wordt echter nog meer
gevorderd dan een open oog, en een onbevooroordeeld ver-
stand, want dan zoude een kind de beste waarnemer zijn,
maar men moet het waargenomene ook weten te duiden, en
daartoe behooren verschillende werkzaamheden van den geest,
welke gedeeltelijk van aangeboren eigenschappen afhangen,
doch ook gedeeltelijk door oefening moeten worden aangeleerd.

Zoo b. v. moet de mikroskopische waarnemer zich onderschei •
den door geduld en volharding. Elk vlugtig onderzoek is altijd,
maar vooral hier een slecht onderzoek. Er zijn gevallen,
waarbij men in het nasporen Vtm de verschijnselen in de
natuur en van de wetten, die zij volgt, eenen tamelijk vasten
gang kan gaan, met zekerheid kunnende vooruitzien, dat
men op eene vooraf bepaalde wijze voortarbeidende, eindelijk
tot stellige uitkomsten zal geraken. In andere gevallen kan
men met even groote waarschijnlijkheid vooruit zien, dat men
genoodzaakt zal wezen veel moeite voor niet^ te doen, dat
men dikwerf het werk op nieuw naar een ander plan zal
moeten aanvangen, totdat eindelijk het geluk onze pogingen
begunstigt, en onze volharding beloont. Tot deze laatsten be-
hooren de meeste mikroskopische onderzoekingen. Het is
zeer wel mogelijk, eu het kan zelfs den meest geoefcndcn
gebeuren, dat men van eenig weefsel twintig en meer prae-
paraten te vervaardigen hebbe, alvorens het gelukt er een te
verkrijgen, waarin met volle overtuiging datgene gezien wordt,
hetgeen in de overigen óf niet óf onduidelijk zigtbaar is.

PSYCIHSCIIE VEREISCHTEN. 25

Maar bovendien, de mikroskopische waarneming berust al-
leen op gezigtsindrukken; de hulp der overige zintuigen,
vooral het tastgevoel, dat zulk een belangrijk hulpmiddel is
voor de waarneming met het bloote oog. missen wij hier
geheel. Wij zijn derhalve verpligt die gezigtsindrukken zoo-
veel mogelijk te vermenigvuldigen, om aan dit gebrekkige te
gemoet te komen. Wij moeten trachten hetzelfde voorwerp
dan eens in deze dan weder in gene rigting te zien; wij
moeten het dan eens bij opvallend, dan weder bij door-
vallend Hebt beschouwen, en beide nog op al die manieren
wijzigen, waartoe ons de verlichtingstoestel en de kennis aan-
gaande de wetten, welke de lichtstralen in hunnen loop vol-
gen, in slaat stellen; wij moeten het voorwerp onder zooveel
mogelijk verschillende omstandigheden waarnemen, en aan al
zulke invloeden blootstellen, van welke wij met eenigen grond
hopen kunnen, dat zij eenig uitwerksel zullen te weeg bren-
gen, dat welligt in staat is een nieuw licht te verspreiden;
en dan eindelijk al die onderscheiden gezigtsindrukken tot
een geheel verbindende, waarvan al de deelen in behoorlijke
overeenstemming zijn, en elkander wederzijds verklaren en
ophelderen, vormen wij hieruit eene algemeene voorstelling,
aangaande den vorm en den aard des voorwerps, \an welke
wij vertrouwen mogen, dat zij, zoo niet geheel, althans groo-
tendeels waarheid is.

24S. Om tot deze voorstelling te geraken, is eene vrij
groote mate noodig van een vermogen, hetwelk niet be-
hoorlijk bestuurd, en te veel op zich zelve werkzaam zijnv
de, ligtelijk op een dwaalspoor voert. Ik bedoel de ver-
beeldingskracht.

Wij kunnen door het mikroskoop van zeer vele voorwcr-

26 VEIIEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

pen slechts een klein gedeelte op eeomaal overzien, hetzij
dat men genoodzaakt is hen in vele kleinere deelen te
verdeelen, omdat zij te groot of te ondoorschijnend zijn,
hetzij dat elk dier deelen wederom te veel ruimte inneemt,
in verhouding tot de grootte van het gezigtsveld. Verders
zien wij door een mikroskoop geen ligchamen, maar alleen
vlakken duidelijk, en echter moet de ligchamelijke vorm uit
die der waargenomen vlakken worden opgemaakt. Dit is het
werk der verbeeldingskracht. Zij knoopt de afzonderlijk ont-
vangen indrukken later aan elkander vast, doch, — en hier
ligt het gevaar, — zij vult ook de gapingen tusschen deze
aan. Wij zien b. v. in het gezigtsveld vau het mikroskoop
vele dunne naast elkander loopende streepjes. Deze kunnen
de volgende beteekenissen hebben, van:

a. ware streepen aan eene platte oppervlakte, welke dan
nog kunnen ontstaan door:

uitholingen, b. v. de verdeelingen op eenen glasmi-
krometer ;

ß. verdikkingen, b.v. de ribbetjes op insektenschubben;
grenslijnen van solide vezelen of draden, zoo als spier-,
peesvezelen enzv.;

c. grenslijnen van buisjes of kanaaltjes b. v. de vezclcel-
len in plantenweefsels, de tand- en beenkanaaltjes enzv.;

d. grenslijnen van naast elkander liggende plaatjes, zoo als
die in de kristallens, de op elkander liggende lagen in de
visschubben, in de schelpen der weekdieren, enzv.

Een rond kringetje., dat zich in het gezigtsveld van het
mikroskoop vertoont, kan het volgende aanduiden:

a. een schijfje, b. v. een bloedschijfje;

b. een bolletje, of droppeltje, b. v. een boterligchaampje
uit de melk; ■

PSYCIHSCIIE VEREISCHTEN. 7

c. een blaasje, zoo als vele dierlijke en plantaardige cellen;

d. eene doorsnede van eenig kegel- of cilindervormig lig-
chaam, b. v. de doorsneden van vele organische vezelen
en verlengde cellen;

e. eene komvomiige holte, gelijk de .stippelholten der hout-
cellen van de coniferen, cycadeen enzv.;

f. eene ware opening, h. v. in de wand van vele plan-^
ten-cellen en vaten;

g. eene dunnere plaats in eenig vlies, zoo als vele stip-
pelholten in de wanden van verhoute planten-cellen;,

h. eene plaatselijke verdikking van eenig vlies, b. v. de
stippels aan dc oppervlakte der haren van vele planten.

246. Uit deze voorbeelden, welke met vele andere zou-
den kunnen vermeerderd worden, blijkt, dat, bij eene opper-
vlakkige en vlugtige waarneming, aan de verbeeldingskracht
een ruim spel wordt gelaten, om het geziene naar willekeur
te duiden. Ten einde dit te voorkomen, moet elk onder-
zoek naar een zeker plan worden in het werk gesteld, zoodat
men niet alleen ziet, maar zich ook behoorlijk rekenschap
van het hetgeen men ziet, kan geven. De volgende voor-
schriften kunnen hierbij worden in acht genomen:

r In de eerste plaats komt eene gepaste keuze der ver-
grootingen in aanmerking. Velen zijn geneigd bij voorkeur
dadelijk naar de sterkere vergrootingen te grijpen, omdat zij
van oordcel zijn, dat zij des te meer in eenig voorwerp zul-
len waarnemen, hoe meer zij dit vergroot zien. VTanneer
het optisch vermogen van een mikroskoop in gelijke verhou-
ding met het vergrootingscijfer klom, dan zoude dit ook in
vele gevallen waar zijn. Dat zulks intusschen niet zoo is,
heb ik reeds meermalen aangemerkt, en in het vervolg zal

28 VEIIEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

dit nog nader blijken. Men wint derhalve veel minder met
eene sterkere vergrooting, dan men oppervlakkig meenen
zoude, en voor verreweg de meeste waarnemingen worden
geringe en middelmatige vergrootingen met de meeste vrucht
aangewend. Doch ook dan, wanneer men later sterkere ver-
grootingen mogt willen gebruiken, verzuime men nimmer
met geringere te beginnen, omdat hierbij het gezigtsveld
grooter is. Hierdoor verschaft men zich eerst een algemeen
overzigt van het geheel, en wordt aan de verbeeldingskracht
de altijd eenigzins gevaarlijke taak bespaard, om dit later
uit de bij opvolging waargenomen détails zamen te stellen.

Indien bij eene SOO malige vergrooting de doormeter
van het gezigtsveld | millim. is, en men bij deze vergroo-
ling een voorwerp beschouwt, dat eene ruimte inneemt van
S millim. breed en even zoo lang, dan kan slechts van
hetzelve op eens gezien worden. Om hel derhalve geheel
te beschouwen, moet men 225 maal een nieuw gedeelte in
hel gezigtsveld brengen ; de levendigste verbeelding nu is niet
in staal deze 225 afzonderlijke indrukken later weder te ver-
eenigen, indien zij niet door een vroeger algemeen overzigt
ondersteund wordt.

2° Men brenge de oppervlakte van hei voorwerp, dat
men door het mikroskoop wenscht te beschouwen, zoo veel
zijn aard dit toelaat, in een plat vlak, omdat, hoe meer
zulks hel geval is, hoe grooter het gedeelte vau deszelfs
oppervlakte is, hetwelk men te gelijker lijd scherp kan waar-
nemen. De hiertoe dienende middelen zullen later ter
sprake komen.

3* Men beschouwe hetzelfde voorwerp in verschillende rig-
tingen. Indien kleine voorwerpen zich in een vocht drijvende
bevinden, dan brenge men eene strooming in dit laatste

PSYCIHSCIIE VEREISCHTEN. 29

le weeg, gedurende welke de verschillende kanten van het
voorwerp achtereenvolgens in het gezigt komen.

Het is alleen op die wijze mogelijk b. v. een plat rond
schijfje van een bolletje of blaasje te onderscheiden, te zien
of eenig kleiner ligchaampje zich binnen in een grooter of
slechts aan deszelfs oppervlakte bevindt, de vormen van kleine
kristallen behoorlijk te erkennen, enzv.

Bij grootere voorwerpen, of wanneer de deelen zich te
midden van eenig vast weefsel bevinden, of dit zamenstellen,
moet men tot de vervaardiging van dunne doorsneden zijne
toevlugt nemen, waarbij dan de drie volgende hoofdrigtingen
kunnen worden in achtgenomen, ofschoon het van zelf spreekt,
dat ook doorsneden in andere meer schuinsche rigtingen niet
behoeven buitengesloten te worden, en bovendien de vorm
der ligchamen niet altijd zoo regelmatig is, dat men zich
streng aan de hier genoemde hoofdrigtingen kan houden.
Zij zijn:

i" de overdwarse rigling, loodregt op de denkbeeldige as
van het voorwerp {dwarse doorsneden);

2° de overlangsche rigting, zoo na mogelijk door het mid-
den van het voorwerp {overlangsche radiale of axiale door-
sneden) ;

3° in eene evenwijdige rigting met die eener raaklijn aan de
oppervlakte {overlangsche tangentiale of chordale doorsneden).

Wanneer men aldus methodisch le werk gaat, en telkens
dezelfde deelen, maar in onderscheiden rigtingen gekliefd,
waarneemt, dan kan het niet anders, of men komt allengs
tot zekerheid, tenzij, gelijk somtijds plaats kan hebben,
(zoo als bij de onderscheiding van uiterst dunne buisjes van
vezelen, van zeer kleine korreltjes of bolletjes van blaasjes,
enzv.) de waargenomen deelen zoo klein zijn, dat hunne

30 VEIIEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

zigtbaarheid nabij de grenzen van het optisch vermogen van
het mikroskoop ligt.

4° Daar waar de aard van het voorwerp zulks gedoogt,
trachte men, na de deelen in hunnen zamenhang gezien te
hebben, hen ook zoo veel mogelijk te isoleren, omdat in
vele gevallen het op en door elkander liggen der deelen hunne
naauwkeurige waarneming en duiding zeer moeilijk maakt.

5° Men zorge voor eene gepaste verlichting, en wissele
haar op verschillende wijzen af, waaromtrent in het hoofdstuk
over dit onderwerp (ï. bl, 273 en verv.) de noodige aanwij-
zingen gegeven zijn.

6° Men stelle het zich tot regel alle organische voorwerpen
zoo veel mogelijk in den verschen toetsand te onderzoeken,
en wel zoo na mogelijk in gelijke omstandigheden, als waarin
zij zich in het levend ligchaam bevinden. Uit het onderzoek
van voorwerpen b. v , die in spiritus bewaard zijn, te be-
sluiten tot hunnen toestand gedurende het leven, is alleen
dan geoorloofd, wanneer vroegere onderzoekingen geleerd
hebben, dat de weefsels, die men onderzoekt, daardoor niet
veranderd worden. Reeds het water, waarmede men veelal
gewoon is de voorwerpen te bevochtigen, is geenszins altijd
als een geheel onschuldig bijvoegsel te beschiouwen. De bloed-
schijfjes b. v. worden er in weinige oogenblikken geheel door
veranderd. Waar het dus noodig is, vocht bij een organisch
voorwerp te voegen, is het steeds het veiligst een zoodanig
aan te wenden, dat zooveel mogelijk nabij komt aan dat-
gene , hetwelk zich om of in het voorwerp gedurende het
leven bevindt. Bij dierlijke deelen kan verdund eiwit of
bloedwel, bij plantaardige eene slappe suiker- of gomoplos-
sing daartoe dienen. ■ i

7° Heeft men eerst het voorwerp in den verschen on-

PSYCHISCIiE VERlilSCllTEN. o I

veranderden toestand leeren kennen, dan vindt men ein-
delijk nog in de aanwending van drukking en van andere
physisch of chemisch werkende invloeden, magtige hulpmid-
delen, om overgebleven twijfelingen op te lossen, of om
vroeger niet of onduidelijk zigtbare bijzonderheden te voor-
schijn te doen komen.

Over het geheel zij het steeds het streven des waarnemers
zijn onderzoek zoodanig in te rigten, dat zijne verbeeldings-
kracht louter de rol van combinatievermogen vervult. Zoo-
lang nog de keuze tusschen twee mogelijkheden overblijft,
scherpe hij zijn vernuft om nieuwe wegen te vinden, die tot
overtuigende klaarheid kunnen leiden, en mogt er desniette-
genstaande nog twijfel blijven bestaan, dan belijde hy dezen
opregt aan zich zeiven en aan anderen. Alleen valsche
schaamte of iets nog ergers kunnen hem daarvan weerhou-
den, maar hij, die ijverig gestreefd heeft, om tot de waar-
heid door te dringen, en het eerlijk met de wetenschap
meent, zal het zich niet tot schande rekenen, indien hij ten
slotte bekennen moet, dat hij, in stede van onomslootelijke
waarheid, slechts waarschijnlijkheid heeft gevonden. De eerste
stap tot weten is het erkennen, dat wij nog niet weten.

247. Er is een tijd geweest, dat elke waarneming door
het mikroskoop verrigt met mistrouwen werd opgenomen. En
inderdaad men moet erkennen, dat hiertoe gegronde aanlei-
ding bestond. Herinneren wij ons b. .y. de geschiedenis der
ligchaampjes in het bloed. Zij zijn beschreven: als ronde
olieachtige bolletjes; als bolletjes, die wederom uit andere bol-
letjes zijn zamengesteld; als ronde blaasjes; als ringen; als
platte een weinig uitgeholde solide schijfjes; als hol zijnde
en eenen kern insluitende; als blaasjes, die een vezeltjebe-

32 VEIIEISCHTEN IN DEN MIKROSKOPISCHEN WAARNEMER.

vatten; de zitplaats der kleurstof is bovendien dan eens in
het hulsel, een andermaal in de kern, dan weder in den
inhoud tusschen hulsel en kern gezocht.

Toen zulke verschillen bestonden tusschen de uitkomsten van
het onderzoek aangaande het maaksel van ligchaampjes, welke
in alle dieren van dezelfde soort nagenoeg volkomen gelijk zijn,
en zelfs bij dieren van onderscheiden soort nog grootendeels
overeenstemmen, toen was het inderdaad te vergeven, indien
de wetenschappelijke waarde van het gebruik van het mi-
kroskoop meer en meer in twijfel werd getrokken, zoodat
het eindelijk eene soort van mode was geworden met eene
zekere minachting neder te zien op hen, die voortgingen dit
bedriegelijk werktuig te gebruiken.

Thans is het anders gevonden. Men heeft leeren inzien,
dat de zoogenaamde mikroskopische dwalingen geene dvva-
lingen zijn, uit den aard van het werktuig voortspruitend,
maar dat zij aan den waarnemer zeiven moeten worden ge-
weten, die bet waargenomene verkeerd heeft geduid.

Zulke dwalingen heeft het mikroskopisch onderzoek gemeen
met elk ander, hetwelk op zinnelijke gewaarwording steunt,
want wij zijn en blijven feilbare menschen, wier zintuigen
den indruk opnemen, zonder te onderscl^eiden of deze waar
of valsch is, zoowel dat van een wezenlijk bestaand voor-
werp, als van eene fata morgana, ja zelfs van geheel
denkbeeldige voorwerpen, wanneer de zenuwen die den in-
druk overbrengen, hetzij door psychische, hetzij door inwen -
dige ligchamelijke oorzaken, zich in eenen gelijksoortigen
toestand bevinden, als waarin zij door eenen werkelijken |
indruk gebragt worden. 1;-

s

Hij, die weigerde het mikroskoop lot wetenschappelijke on- f
derzoekingen aan te wenden, omdat er geweest zijn, die, |

AANLEIDINGEN TOT DWALING. 35

door hunne verbeelding medegesleept, daardoor zaken ineenden
le zien , die zij levendig wenschten te zien, omdat zij met hunne
vooraf opgevatte denkbeelden strookten, zoude even dwaas doen,
als degene, die verklaarde besloten te hebben, voortaan zijne
oogen te sluiten, omdat de ongelukkige schipbreukelingen op de
St. Paulus-rots zich telkens ten onregte verbeeldden schepen te
zien, welke hun redding aanbragten (1). Hij die elke waarne-
ming, door het mikroskoop verrigt, voor onzeker verklaarde,
uithoofde van de met elkander in strijd zijnde beschrijvingen,
die door verschillende onderzoekers van dezelfde door het
mikroskoop waargenomen voorwerpen gegeven zijn, zoude
ook elke met ongewapende oogen verrigte waarneming moe-
ten mistrouwen, omdat de beschrijvingen, die door onder-
scheiden reizigers van eene en dezelfde landstreek gegeven
zijn, somtijds zoozeer uiteenloopen, dat men er dezelfde
zaken en voorwerpen niet in herkent. Hij eindelijk, die
aau het mikroskoop de dwalingen zoude willen verwijten,
welke ontstaan zijn, omdat sommigen, die het hebben aan-
gewend, daartoe geheel onbevoegd waren, en noch den aard
van het werktuig, noch de eigendomlijkheden van de mi-
kroskopische waarneming kenden, zoude even onregtvaardig
handelen, als degene, die het der sterrekundc mogt willen te
last leggen, dat onkundigen, alleen afgaande op dc getuigenis
hunner oogen, den hemel voor een blaauw koepeldak aan-
zien, waaraan de zon en dc sterren op cn onder gaan, ter-
wijl de aarde onbeweeglijk stil staal.

248. Het mikroskopische zien moei worden aangeleerd,

(1) Zie het verhaal van den schcepsheehneesltr aihlcr het Lekende ge-
dicht van B. Ter Haar, bl. IISS.

n 3

34 MIKROSKOPISCH ONDERZOEK IN HEï ALGEMEEN.

evenzeer als een kind, of een blindgeborene, die van de ca-
taract geopereerd is, moet leeren zien met het bloote oog.
Om uit den indruk door de lichtstralen op het netvlies te
weeg gebragt, en vandaar naar de hersenen overgeplant, een
besluit op te maken aangaande den afstand, de gedaante en
verdere eigenschappen der voorwerpen buiten ons, daartoe
wordt overleg gevorderd, een overleg, dat, wel is waar, op
lateren leeftijd meestal zoo kort van duur is, dat zien en
duiding van het geziene schier gelijktijdig plaats grijpen, cn
doorgaans het besluit, dat is het resultaat der waarneming,
juist is. Deze juistheid hangt echter af van de oefening,
zoowel van het zintuig als van het vorstand. Een kind zal
nog maanden na de geboorte naar de maan grijpen, even
als naar elk nabijzijnd blinkend ligchaam; eerst allengs
leert het de afstanden beoordeelen, zoowel naar den gezigts-
hoek, waaronder het dc ligchamen ziet, als door vergelij-
king met andere zich op hunnen weg bevindende voorwer-
pen. Maar plaatst den meest geoefenden mensch onder
omstandigheden, waarin hij lot nog toe niet geweest is, b v.
eenen zeeman, of eene bewoner van lage streken, in een
bergachtig landschap, en hij zal zich telkens in de beoordee-
ling van de grootte en den afstand der voorwerpen vergissen,
en zich eerst na eenigen lijd de daartoe vereischte vaardig-
heid verworven hebben.

249. De ziel des waarnemers is geen wit papier, waarop
de zintuigen alles kunnen schrijven, wat deze goedvinden,
geen kneedbaar was, dat al de indrukken, die de zintuigen
maken, onvoorwaardelijk opneemt. Integendeel zij heeft, van
de eerste jeugd af aan, ccne reeks van indrukken ontvangen,
indrukken, die haar eigendom zijn geworden, en welke

AANLEIDINGEN TOT DWALING. 35

op hare beurt diegene wijzigen, vveike later door de zin-
tuigen worden overgebragt. De ziel neemt niet alleen
op, maar zij vergelijkt, zij beoordeelt ter zelfder tijd, en
naar gelang de vroeger ontvangen indrukken veelvuldiger
en juister opgevat zijn, zal ook de onderlinge vergelij-
king van deze met de latere naauwkeuriger, en het oordeel
vvarer zijn. Waarneming, in den hoogeren zin des woords,
cn beoordeeling van het waargenomene zijn dus eigenlijk
van elkander onafscheidelijk.

iMaar hoe scherp ook de zintuigen zijn, hoe juist de be-
sluiten door het oordeel, op grond van de door vroegere
indrukken verkregen kennis, gevormd, zijn mogen, toch kan
de waarneming zelve eene onware uitkomst opleveren. Den-
ken wij ons b. v. eenen bewoner van het binnenland voor
het eerst aan het strand der zee geplaatst, en wel op een
oogenblik, dat zich aan den gezigtseinder de verschijnselen
der fata morgana vertoonen. Hij ontwaart huizen, kerken,
torens, cn den ontvangen indruk vergelijkende met al de
vroeger door hem verkregene, komt hij tot de, in zijnen
bijzonderen toestand, zeer logische gevolgtrekking, dat zich
aldaar eene stad bevindt. En echter hij dwaalt, omdat hij
indrukken onderling vergelijkt, die niet vergelijkbaar zijn.

Zoo is het ook met hem gelegen, die voor het eerst door
een mikroskoop ziet. Hij ontvangt daardoor eenen gezigts-
indruk, welke voor den geoefenden in het minst niet be-
drieglijk is, die integendeel denzclven met even veel zeker-
heid en gemak weet tc duiden, als eiken indruk door het
bloote oog erlangd. Doch bij den eersten is zulks anders;
hij besluit uit hetgeen hij ziet tot overeenkomst met datgene,
wat hij gewoon is met zijn bloote oog op eene dergelijke
wijze waar te nemen. Alles, wat ondoorschijnend is, ver-

3*

36 MIKROSKOPISCH ONDERZOEK IN HEï ALGEMEEN.

loont zich, tegen het Hcht gehouden, zwart; nu ziet hij
door het mikroskoop eene met zwarte stof gevulde holte,
en besluit hieruit, óf dat zich aldaar eene werkelijk zwart
gekleurde stof bevindt, óf dat het eene vaste ondoorschij •
nende massa is. Later ontdekt hij, op de eene of andere
wijze, dat die massa niets dan lucht is, en komt nu tot
het logisch juiste besluit, dal lucht, door het mikroskoon
vergroot gezien, zijne doorschijnendheid verliest. Had hij
vooraf nagedacht over den loop, die de lichtstralen moeten
nemen bij doorschijnende ligchamen van eenen zekeren vorm,
die alleen door doorvallend licht worden getroffen, dan zoude
hij in deze dwalingen nimmer vervallen zijn.

250. Doch over deze en andere eigendomlijkheden der mi-
kroskopische waarneming wil ik hier niet uitwijden, daar zij
in het volgend hoofdstuk eene opzettelijke beschouwing zul-
len vinden. Alleenlijk moet ik hier nog opmerkzaam ma-
ken op eenige andere grovere aanleidingen tol dwaling,
van welke de ondervinding geleerd heeft, dal zij, uit on-
bekendheid met dezelve, niet altijd vermeden zijn geworden.

Ik bedoel hier vooral het verwarren van hel voorwerp der
waarneming met vreemde voorwerpen, die zich bij het zien
door het mikroskoop gelijktijdig in het gezigtsveld vertoo-
nen. Hiertoe behooren, in do eerste plaats, de krasjes, de
stofdeeltjes en andere onreinheden, die zich op de opper-
vlakte der glazen van het mikroskoop bevinden. Hunne uit-
werking verschilt echter naar gelang der plaats, welke zij
innemen. Zijn zij, bij een zamengesteid mikroskoop, aan
de oppervlakte der lenzen, die het objectief zamenstellen,
dan neemt men hen niet in het gezigtsveld waar, maar de
invloed van elk stofje, pulje of krasje bepaalt zich alleen

AANLEIDINGEN TOT DWALING. 35

lot eene daaraan beantwoordende vermindering van de licht-
sterkte van het beeld. Bevinden zij zich echter aan de gla-
zen , die het oculair zamenstellen, dan worden zij gemakke-
lijk bemerkbaar, en tevens, uithoofde der nabijheid van het
oog, vergroot gezien, doch met geen scherpe omtrekken. Alleen
bij het gebruik van een Ramdensch oculair ziet men al de
onzuiverheden, welke zich aan de onderste oppervlakte van het
benedenste glas bevinden, ook met tamelijk scherpe omtrekken,
omdat die oppervlakte nagenoeg op den brandpuntsafstand van
het bovenste is gelegen. Men gewenne zich daarom, telkens
vóór het gebruik van het mikroskoop, dc glazen zoowel van
het objectief als vau het oculair te onderzoeken, en wanneer
hunne oppervlakte niet volkomen zuiver wezen mogt, deze
te reinigen. Dat men zulks doen kan, zonder dc minste
vrees van de glazen te beschadigen, en dit zelfs voor de
goede instandhouding van een mikroskoop vereischt wordt,
heb ik reeds vroeger (I. bl. 368) aangewezen.

Somtijds gebeurt het, dat, in weerwil van een herhaald
afvegen der glazen, het geheele gezigtsveld toch telkens op
nieuw troebel en nevelachtig wordt. Dit heeft namelijk des
winters plaats, wanneer het mikroskoop uit eene koude kamer
in een warm vertrek wordt overgebragt; in welk geval men
genoodzaakt is eenigen tijd te wachten, tot dat de lenzen de
temperatuur van het vertrek hebben aangenomen, daar zich
anders gedurig nieuwe waterdamp daarop afzet.

231, Tol dc beelden van vreemde ligchaampjes, die som-
tijds in het gezigtsveld verschijnen, behooren ook die, welke
het gevolg zijn van cntoptische verschijnselen, waaromtrent
reeds iu § 105 — 103 Dl, I, het noodige gezegd is, en waar
tevens hel middel is opgegeven, om zich met hen bekend te

AANLEIDINGEN TOT DWALING. 35

maken. Vooral zijn het de zoogenaamde mouches volantes,
welke bij moeijelijke waarnemingen niet zelden hinderlijk zijn.
Eene verwisseling met voorwerpen onder het mikroskoop is,
Avel is waar, voor dengenen, die dit verschijnsel kent, niet
ligt mogelijk, en kan overigens gemakkelijk verhinderd wor-
den , door den afstand tusschen het voorwerp en het mikros -
koop te veranderen, hetgeen dadelijk blijkt van geen den
minste invloed op het voorkomen der mouches volantes le
zijn. Maar bij dc waarneming van zeer kleine en doorschij-
nende voorwerpen belemmeren zij somtijds de zigtbaarheid
vau dezen. Een eenvoudig middel, om hen dau althans
tijdelijk te doen verdwijnen, is het oog even naar omhoog
te slaan, waardoor de ligchaampjes in de achterste oogka-
mer, die dit verschijnsel te weeg brengen, de rigting van
de oogas verlaten, en naar beneden zinken. Overigens be-
hoeft hij, die deze mouches volantes bij zich bespeurt, (en
dit zullen waarschijnlijk allen in meerdere of mindere mate)
zich geenszins daarover te verontrusten; het allerminst be-
hoort hij hun ontstaan aan het gebruik van het mi-
kroskoop te wijten, en daarom verders hiervan af te zien,
dewijl dit werktuig er volstrekt geene schuld aan beeft, en
zij onder deszelfs gebruik ook geenszins toenemen. De vrees,
die sommigen (1) hiervoor aan den dag leggen, is geheel
ongegrond, en spruit alleen voort uit de dwaling, als of dc
mouches volantes de schaduwen zouden zijn der bloedlig-
chaampjes in de haarvaten van het netvlies, iets, hetwelk, na
het vroeger gezegde omtrent hunne oorzaken, hier geene we-
derlegging behoeft. Uit eigen ondervinding kan ik hier nog

(4) Onder anderen Sclileidenj Grundzüge der Wissenscha/tlkhcn
Botanik. I. s. 87.

AAiM-miMNGGN TOT DWALING. 30

bijvoegen, tlat ik zoowel ronde als vezelachtige mouches vo-
lantes sedert vele jaren in beide mijne oogen heb opgemerkt,
zonder cr immer, in weerwil van een dagelijks uren lang
voortgezet gebruik van het mikroskoop, eenig ongemak van
ondervonden, of eene vermeerdering van derzelver aantal
bespeurd le hebben.

232. Behalve de ligchaampjes in het oog des waarne^
mers, of die op de oppervlakte der lenzen van het mikros-
koop, kunnen ook andere, welke, met hel voorwerp des on-
derzoeks zelve, zich gelijktijdig onder hel mikroskoop bevin-
den, aanleiding tot dwaling geven.

Bij hel onderzoek worden glasplaatjes gebezigd, om er de
voorwerpen op le leggen en mede te bedekken; verders zijn
onderscheiden werktuigen, naalden, mesjes, scharen enzv.,
in een aanhoudend gebruik, tot toebereiding der voorwerpen;
deze worden bovendien bevochtigd met water of eenig ander
vocht. Nu is het duidelijk, dat op die wijze zeer ligt voor
het oog onziglbare deeltjes, b, v. dezulke, welke als stofdeel-
tjes in hel vertrek zweven, zich op de eene of andere wijze
met het voorwerp kunnen vermengen. Raadzaam is het
daarom, dat elk waarnemer zich met den aard van het stof
bekend maakt, dat zich in de lucht van de kamer, waar hij
gewoon is te arbeiden, bevindt, en natuurlijk verschillend
is, naar mate de vloer al of niet bedekt is, naar den aard
van het behangsel der muren, en de verdere ligchamen, die
in het vertrek zijn. Gewoonlijk zal hij in dit stof altijd
eenige vaste beslanddeelen aantreffen, kleine vezeltjes, haar-
tjes enzv., die hij later dan gemakkelijk weder als vreemde
beslanddeelen herkenl.

AANLEIDINGEN TOT DWALING. 35

253. Bij het gebruik van glasplaatjes moet dc eerste zorg
steeds zijn deze zuiver af te vegen, alvorens men er eenig
voorwerp op plaatst, dat onder het mikroskoop moet gebragt
worden. Hetzelfde geldt van de dekplaatjes; dikwerf worden
voor deze laatsten plaatjes mica gebezigd, hetwelk om de
meerdere goedkoopheid, waarmede men zich daarvan dek-
plaatjes van groote dunheid kan verschaffen, ook eenig voor-
deel heeft, vooral wanneer men er een groot aantal van
behoeft, zoo als lot het vervaardigen van praeparaten. Al-
leenlijk make men zich vooraf bekend met de eigenaardige
barstjes, die zelfs in de beste mica zelden geheel ontbreken,
en somtijds, elkander ontmoetende, zich als plaatvormigf;
kristallen vertoonen.

Ook bij de keuze van hel glas ga men met eenige be-
hoedzaamheid te werk. Alleen datgene is bruikbaar, hetwelk
bij een voorafgaand onderzoek door het mikroskoop, blijkt
volkomen zuivere oppervlakten te bezitten. Het zijn niet zoo-
zeer de grootere krassen en oneffenheden, die hier schadelijk
zijn, want deze worden gemakkelijk genoeg herkend, maar
vooral de kleine voor het bloote oog onzigtbare fijne streep-
jes of vlekjes. Zoo komen somwijlen op spiegelglas zeer
kleine roodgekleurde vlekjes voor, van èene meestal rond-
achtige gedaante, die niets anders zijn, dan ijzeroxyd, het-
welk zich gedurende het polysten heeft afgezet in de holten
der luchtbelletjes, welke door het slijpen geopend zijn. Het
waren zulke roode vlekjes welke, door eenen overigens zeer
geoefenden mikroskopischen waarnemer, voor bestanddeelen
van organische weefsels werden aangezien, en als zoodanig
afgeteekend. Trouwens er hebben grovere vergissingen plaats
gegrepen. Zoo zijn b. v. amylumkorrels als karakteristiek
bestanddeel van de spiita van phtisici beschreven, en afge-

AANLEIDINGEN TOT DWALING. 35

beeld; anderen hebben vleeschvezeleu en dergelijke toevallig
met de sputa vermengde overblijfselen der spijzen daarvoor
gehouden. Zoo zijn ook de streepen, die bij het doorsnij-
den van harde weefsels of van de zachte, die vooraf ge-
droogd zijn, altijd op de snedevlakte ontstaan, ten gevolge
van de oneffenheden in het mes, voor vezelen of de grens-
lijnen van plaatjes aangezien. Zulke dwalingen zijn te be-
treuren , omdat zij met eenige oplettendheid cn kennis van
zaken gemakkelijk te vermijden waren geweest. Doch zij
bewijzen alleen, dat men bij het mikroskopisch onderzoek,
zoowel als bij elk ander, niet te zeer op zijne hoede kan
zijn, om alles wat vreemd is aan het voorwerp der waarne-
ming, of daarop storend kan inwerken, met de meeste zorg-
vuldigheid te verwijderen, en, indien zulks uit den sard der
zaak niet mogelijk is, het er dan ten minste niet mede te
verwarren.

1»E MlKKOSKOPlSCHii WAAIINEMING EN HARE
ElGENDDMLIJlüiEDEN.

2S5, In het vorige hooi'dsluk merkte ik aan: » dat even
als een kind of een blindgeborene, die van de cataract ge-
opereerd is, moet leeren zijne oogen te gebruiken om te
zien, zoo ook het zien door het mikroskoop moet worden
aangeleerd, door hem die hieraan niet gewoon is." Men
make hier echter niet uit op, dat het mikroskopische zien
zoo geheel verschillend is van het zien met het bloote oog,
dat het zeer veel tijd cn inspanning kost, alvorens men zich
daarin de voor waarnemingen vereischte vaardigheid heeft
eigen gemaakt. Integendeel men kan gerustelijk beweeren,
dat het leeren zien van elk kind gedurende do eerste levens-
maanden oueindig bezwaarlijker is, dan het leeren zien door
een mikroskoop immer voor iemand zijn kan, die goede
oogen heeft, en deze reeds behoorlijk weet te gebruiken.

Ook is het geenszins waar, dat men door het mikroskoop
dc voorwerpen werkelijk anders ziet, dan met het bloote oog.
Het eenige verschil bestaat daarin, dat, bij de mikroskopi-
sche waarneming, de ligchamen zich doorgaans onder om-
standigheden bevinden, die bij het gewone zien zelden
voorkomen.

254, In de eerste plaats komt hier in aanmerking, dat

WAARNEMING RIJ DOORVALLEND LICHT. 45

dc meeste mikroskopische onderzoekingen vorderen, dat de voor-
werpen in eenen toestand van geheele of gedeeltelijke doorschij-
nendheid worden gebragt, en alsdan bij doorvallend hebt be-
schouwd , omdat de ondervinding leert, dat men op die wijze
het best in het fijnere maaksel der ligchamen kan doordringen,
en bijzonderheden kan waarnemen, die bij opvallend licht
veel moeijelijker, dikwerf zelfs in het geheel niet zigtbaar zijn,
uithoofde dat de hoeveelheid der teruggekaatste lichtstralen
alsdan te gering is. Intusschen is het deze laatste !verlich-
tingswijze, waarbij nagenoeg alle waarnemingen met het bloote
oog geschieden, doch reeds vroeger (Dl. I. § 97) heb ik aange-
toond, dat, indien doorschijnende voorwerpen alleen bij door-
vallend licht worden beschouwd, de daarvan verkregen ge-
zigtsindrukken geheel verschillend van de gewone zullen zijn,
en overeenkomen met die, welke de mikroskopische waarne-
ming geeft. Er bestaat derhalve geen waar, maar alleen
een schijnbaar onderscheid, en men zoude de wijze, waarop
zich doorschijnende voorwerpen, ten gevolge van de breking,
terugkaatsing of opslorping der lichtstralen, in het gezigts-
veld .van het mikroskoop vertoonen, geheel kunnen naboot-
sen , door dergelijke doch alleen grootere voorwerpen, b. v.
glazen bollen, lenzen of buizen, kristallen, schuim van zee-
water enzv., in eenen ondoorschijnenden koker te brengen, en
dezen naar het licht te houden, zoodanig dat al het opval-
lend licht wordt buitengesloten.

Een doorschijnend ligchaam geeft zich onder het mikros-
koop alleen daardoor te kennen, dat een gedeelte der stra-
len die het gezigtsveld binnentreden, het oog niet berei-
ken. Bij zulke doorschijnende ligchamen, die alle gekleurde
stralen gelijkmatig doorlaten, hangt de zigtbaarheid der voor-^
werpen derhalve af, V van hunnen vorm, cn 9° van het

44 aiikiïoskopiscne waarneming nu doorvallend licht.

verschil tusschen het brekend vermogen der stof, waaruit hel
voorwerp bestaal, en dat der middenslof, waarin het zich
bevindt. Hier geldt al datgene, wat reeds in §97 —99 daar-
omtrent is aangemerkt. Er blijft dus slechts over deze beide
omstandigheden in hunne verhouding tot de mikroskopische
voorwerpen le beschouwen.

255. Van alle vormen brengt de bolvorm de sterkste af-
wijking der lichtstralen te weeg. Als voorbeelden hiervan
noem ik, omdat hel tevens zeer gewoonlijk voorkomende
mikroskopische voorwerpen zijn, luchtbellen en olie- of vet-
bolletjes. Beide vertoonen zich met scherpe omtrekken eu
zijn donker nabij den rand, terwijl alleen het middenge-
deelte helder is.

Ter opheldering diene fig. 1 en 2. De eersle stelt voor
eene luchtbel, in eene sterker brekende middenslof AB, glas,
water enzv., besloten. De tweede daarentegen eenen vel-
of oliedroppel omgeven door eeue minder brekende mid-
denslof. De weg, dien de loodregt invallende paralelle
stralen a b ede, na hunnen gang door de luchtbel of
door den vetdroppel zullen volgen, is in de figuren aange-
duid. In beiden zijn het alleen de middcnste stralen c
die ongebroken doorgaan, en het oog bereiken, terwijl de
stralen, die de randen trefi'en, hoewel in den vetdroppel in
eenen omgekeerden zin als bij de luchlbel, te veel van
hunnen weg afwijken, om het oog binnen le treden. Deze
randen vertoonen zich dus duister, en de grootte van den
duisteren rand is des te aanzienlijker, hoe grooter het ver-
schil is in brekend vermogen met dat der omgevende mid-
denstof. Van daar dat bij de luchtbellen dit donkere ge-
deelte het breedst is, uithoofde van het grootere verschil in

INVLOED VAN DEN VORM DER VOORWERPEN. 45

brekingsvermogen tusschen water en lucht, dan tusschen
water en velachtige stoffen. Bovendien vormen de eersten,
wanneer de bolvormige gedaante bewaard is gebleven, een
schijnbeeld van elk zich onder de voorwerptafel bevindend
of zich in den spiegel terugkaatsend voorwerp, welk schijn-
beeld zich derhalve onder de luchtbel bevindt, en alleen
gezien wordt, door het objectief nader bij haar te brengen.
Bij zuiver ronde olie- of vetbolletjes neemt men daarente-
gen een waar beeld waar, hetwelk zich dus boven de op-
pervlakte van het bolletje bevindt.

Luchtbellen en vetbolletjes worden derhalve zonder moeite
van elkander onderscheiden; doch ook alle andere bolvormige
doorschijnende ligchaampjes vertoonen zich op eene dergelijke
wijze. Zoo b. v. bezitten zeer vele anorganische stoffen, de
koolstofzure kalk en andere (1), de eigenschap van, onder be-
gunstigende omstandigheden, kleine zuiver ronde bolletjes te
vormen, welker voorkomen inderdaad groote overeenkomst met
dat van kleine vetbolletjes heeft. In zulk eeu geval ontdekt men
echter spoedig de waarheid, door op het plaatje, dat het
voorwerp bedekt, een weinig te drukken. Alle uit vaste stof
bestaande bolvormige ligchaampjes blijven hierbij onveranderd,
of barsten; luchtbellen en oliedroppels of vetbolletjes worden
daardoor plat, en nu is de vroegere breede zwarte rand geheel
verdwenen, men herkent alleen den omtrek nog, maar het
overige is helder geworden, omdat de lichtstralen, door de
platte oppervlakten heen, onveranderd tot het oog geraken.

236. Soms echter kunnen lucht, vet of andere het licht

(1) Zie mijne Etude microscopique das précipités et dt leurs métamor'
phosis. Bulletin de Necrlande; 1840.

46 MIRIIÜSKOPISCHE WAARNEMING BIJ DOORVALLEND LICHT.

sterk brekende slofl'en in holten besloten zijn, en wanneer
verscheidene zulke holten boven elkander liggen, zoodat zij
elkander gedeeltelijk bedekken, dan bespeurt men niets meer
van de heldere ruimte, die anders in de bellen cn bolletjes
zigtbaar is, maar het geheel vertoont zich donker en zwart,
omdat geen enkele lichtstraal ongebroken haren weg ver-
volgt. Dit is bij plantenweefsels b. v. het geval met de
luchtbondende en nog in den vaatbundel bevatte spiraalva-
ten, de ademholten onder de stomata enzv.; bij dierlijke
weefsels geldt hetzelfde van de met lucht gevulde mergcellen
der haren en vederen; verders van de talkliertjes der haren,
de Meiboomsche kliertjes der oogleden, enzv., waarin vet-
achtige stoffen besloten zijn. Dat men hier met geene wer-
kelijk zwarte stoffen te doen heeft, hiervan overtuigt men zich
dadelijk, wanneer men het doorvallend licht met opvallend
licht verwisselt; vetachtige stoffen vertoonen zich dan met hunne
cigendomlijke kleur, meest geelachtig wit, terwijl fijn verdeelde
lucht helder wit, en, ten gevolge der sterkere terugkaatsing,
blinkend is. Overigens moeten in zulke gevallen dikwerf
scheikundig werkende middelen worden aangewend, waarover
later zal gesproken worden.

Q57. Uit het zooeven aangevoerde voorbeeld, dc mindere
waarneembaarheid namelijk der platgedrukte luchtbellen en
vetbollen, in verhouding tot dezelfde in den bolvormigen toe-
stand, blijkt reeds dadelijk, dat de ziglbaarheid der voorwerpen
bij doorvallend licht grootendeels bepaald wordt door den vorm,
welke zij bezitten; maar zij hangt ook ten tweede af: van
het verschil in brekend vermogen der omgevende middenstof.
Dit is een voor de mikroskopische waarneming te belangrijk
punt, dan dat wij er niet opzettelijk bij zouden stilstaan.

INVLOED VAN HET BBEttEND VERMOGEN DER MIDDENSTOF 47

Wanneer men verschillende voorwerpen, die met water
bevochtigd zijn, door het mikroskoop ziet, dan zal men
spoedig bemerken, dat sommige, alhoewel in gedaante niet
verschillende van andere, desniettegenstaande veel donkerder
omtrekken bezitten dan deze. Bijzonder in het oog vallend
is dit verschil b. v. tusschen de zoogenaamde elastieke veze-
len en de vezelen van het bindweefsel, van de pezen enzv,,
waartusschen deze gezien worden. Een eenigzins geoefend waar-
nemer herkent zelfs oogenblikkelijk de eerste soort van vezelen
aan deze eigenschap. Elastieke vezelen kunnen daarom reeds
bij eene vergrooting onderscheiden worden, waarbij van even
dikke bindweefselvezelen nog geen spoor te zien is. Ware het
nu mogelijk een vocht te vinden, welks brekend vermogen even
veel van dat der bindweefselvezelen, als dat van water van het
brekend vermogen der elastieke vezelen verschilt, dan lijdt
het geen twijfel, of wij zouden de eersten daarin even scherp
en duidelijk als de laatsten thans in water zien. De ontdek-
king van zulk een vocht, dat tevens onschadelijk voor orga-
nische weefsels is, zoude eene zeer groote aanwinst voor
mikroskopische waarnemingen zijn, daar het meer dan waar-
schijnlijk is, dat wij hierdoor in staat zouden gesteld worden,
bijzonderheden waar te nemen, welke thans aan het oog
ontvlugten, omdat het verschil in brekend vermogen met dat
van het minst brekend der ons bekende vochten, het water,
te gering is, om aan de lichtstralen eene merkbare afwijking
te doen ondergaan.

Het eenige wat men in dit opzigt 'doen kan, is de ligcha-
men in de lucht, dat is droog, te onderzoeken. Zeer dik-
werf is dit hulpmiddel echter niet toepasselijk, omdat de
meeste organische weefsels door de indrooging te veel van
vorm veranderen. Doch er zijn echter gevallen, waarin wij

48 MIKROSKOPISCHE WAARNEMING BIJ DOORVALLEND LICHT.

hetzelve met vrucht kunnen aanwenden. Dat men inderdaad
op die wijze bijzonderheden kan zien, welke anders niet
waarneembaar zijn, hiervan leveren de schubben der insek-
ten, bepaaldelijk die, welke als proefvoorwerpen worden aan-
gewend (z. § 224), een sprekend voorbeeld. Gewoonlijk
worden deze droog, derhalve in de lucht liggende, onder-
zocht, en men herkent alsdan de vroeger beschreven over-
langs en overdwars loopende streepen. Doch, worden zij
met water bevochtigd, dan ontdekt men van de laatsten
dikwerf geen spoor meer, terwijl de eersten veel onduidelij-
ker zijn geworden.

Ditzelfde kunnen wij nu, in eenen omgekeerden zin, toe-
passen op het onderzoek van sommige organische voorwer-
pen, die daarvoor geschikt zijn. Zoo b. v. zijn de tedere
en zeer doorschijnende ciliën van sommige infusoriën veel
duidelijker zigtbaar na de drooging, desgelijks de streepjes
op de kiezelpantsers van sommige diatomeen. Hetzelfde
geldt van de spermatozoa, en bepaaldelijk voer ik hier die
der Tritonsoorten aan, welke een aan dezelven eigendomme-
lijk draadvormig verlengsel bezitten, dat spiraalsgewijs het
ligchaam omgeeft. Dit verlengsel is hoogst dun en teder, eu
onder water zoo doorschijnend, dat men het dan alleen met
een uitstekend goed mikroskoop kan waarnemen; doch wan-
neer deze spermatozoa op een glasplaatje gedroogd zijn, her-
kent men hetzelve met het grootste gemak.

2S8. Even belangrijk als het wezen zoude, om een vocht
te kunnen aanwenden, dat eenen geringercn brekingsaanwij-
zer dan water bezit, is ook het gebruik van zulke vochten,
die ihet licht sterker breken dau dit, omdat wij daardoor
in staat gesteld worden sommige voorwerpen doorschijnend te

AANWENDING VAN STEliK BREKENDE MIDDENSTOFFEN. ■iO

maken, die zulks in de lucht of in water niet, of althans
in te geringe mate zijn, om de zamenstellende deelen goed
tc onderscheiden. Gelukkiglijk hebben wij hier eene ruime
keuze, en het komt er slechts op aan een zoodanig vocht
te kiezen, hetwelk het best aan het oogmerk beantwoordt,
door de doorschijnendheid genoegzaam te bevorderen, zonder
de bijzonderheden, die men zigtbaar wil maken, .te dóen
verdwijnen, en hetwelk tevens voor het voorwerp, dat meii
onderzoekt, onschadelijk is. Voor organische voorwerpen in
den vochtigen toestand komen hier de 'meer of minder ge-
concentreerde oplossingen van gom, eiwit, suiker en van
verschillende zouten in aanmerking; terwijl voor droogo
voorwerpen, waar men tevens eene groote doorschijnendheid
wenscht voort le brengen, vette en etherische oUën, zooals
boomolie, lerpcnlhijnolic, venetiaansche terpenthijn cn cana-,
dahalsem kunnen worden aangewend.

Helderen wij dit wederom door ecu voorbeeld op. Do
polienkorrels der planten zijn, droog, dat is in de lucht;
gezien, zoo hoogst ondoorschijnend, dat men van hun in-
wendig maaksel niets onderscheiden kan. Met waler bevoch-
tigd worden velen half doorschijnend, zoodat men bespeu-
ren kan, dat zij eenen uil kleine korreltjes bestaanden
inhoud, de zoogenaamde fovilla, bevallen; deze doorschij-
nendheid neemt nog loe door sterker brekende waterige op-
lossingen aan te wenden, eene geconcenlreerde oplossing vati
chlorcalcium b, v,, waardoor de structuur van vele, met namè
der kleinere soorten, reeds zeer goed kan herkend worden;
nog duidelijker wordt deze in zwavelzuur, welk zuur in dil
geval zonder nadeel kan gebezigd worden, omdat het uit-
wendige vlies der pollenkorrels daardoor niet wordt aange-
tast; brengt men hen eindelijk in lerpcnlhijnolic, dan wor-

II. 4

ï>0 AANWENDING VAN STERK «REKENDE MIDDENSTOFFEN,

den allen zoo glasachtig doorschijnend, dat van den korreli-
gen inhoud nu niets meer te herkennen is, maar daarente-
gen vertoonen zich dan de twee of drie vliezen, waaruit zij
zijn zamengesteid, de poriën, de celachtige teekeningen of
andere verhevenheden aan het buitenste vlies, met de groot-
ste klaarheid cn helderheid.

Inderdaad komen er vele andere gevallen voor bij mi-
kroskopische onderzoekingen, waar het alleen door aanwen-
ding van sterker brekende middenstoffen mogelijk is, in
eenig voorwerp iets meer dan eene donkere massa te ont-
dekken. Het maaksel der koralen, van de schelpen der week-
dieren , dat van talrijke mineralen, b. v. van het foramini-
feren bevattende krijt, enzv. zoude, indien wij alleen lucht
en water ter onzer beschikking hadden, nimmer goed kun-
nen erkend worden. Slechts geloove men niet, dat de meest
doorschijnend makende middenstoffen ook altijd de beste ter
aanwending zijn, dewijl (gelijk zoo even uit het onzigtbaar
worden van den inhoud der pollenkorrels in terpenthijnolie
gebleken is) daardoor niet zelden eenige bestanddeelen schijn-
baar verdwijnen, welke in een vocht van geringer brekend
vermogen zigtbaar zouden geweest zijn. Men wende derhal •
ve daar, waar de aard van het voorwerp zulks gedoogt,
trapsgewijs opklimmend, vochten aan, die eenen verschillen-
den brekingsindex bezitten, en zal alsdan dikwerf bevinden,
dat bijzonderheden, waarvan in het eene vocht geen spoor
te zien is, in een ander duidelijk te voorschijn treden.

239. Nog andere gevallen zijn er, waar te gelijk met cene
scheikundige omzetting, die in de ligchamen plaats grijpt,
eene verandering gepaard gaat in hunnen invloed op dc licht-
stralen, zoodat nu sommige deelen veel duidelijker ziglbaar

INVLOED DEll SCHEIKUNDIGE OiMZETTlNGEN. 51

worden, ja somtijds eerst daardoor te voorsclüjn treden, ter-
wel er vroeger geen spoor van te zien was. Het eenvoudig-
ste voorbeeld van dien aard leveren de bloedschijfjes van
reptiliën en visschen op, waarin men gedurende het leven,
terwijl het bloed nog door de haarvaten stroomt, als ook in
de eerste oogenblikken, nadat het uit de vaten ontlast is, ter
naauwernood iets van de daarin bevatte kern bespeuren kan.
Allengs echter ziet men haar al duidelijker en duidelijker
voor den dag komen, totdat zij eindelijk zich met even
scherpe omtrekken vertoont, als het bloedschijfje zelve. Het-
geen hier alleen door inwendige omzetting der slof gebeurt,
kan in vele gevallen door toevoeging van scheikundig wer-
kende middelen worden le weeg gebragt. Zoo.bezitten de
meeste zuren de eigenschap van het lichtbrekend vermogen
der zelfstandigheid, waaruit de kernen zoowel in dierlijke
als in plantaardige cellen bestaan, aanzienlijk te verhoogen,
zoodat dezulke, die vroeger slechts met veel moeite, uithoofde
van de bleekheid der omtrekken, konden onderscheiden wor-
den, daardoor scherpe en donkere randen verkrijgen, terwijl
zelfs in zeer vele cellen, waar men vóór de bijvoeging van
het zuur volstrekt niets, dat naar kernen geleek, kon ont-
dekken, zij daarna met groote klaarheid gezien worden. Op
dc hulsels, bepaaldelijk der dierlijke cellen, oefenen sommi-
ge zuren juist eene tegenovergestelde werking uit; het licht-
brekend vermogen wordt door hunne bijvoeging verzwakt,
zoo zelfs, dat eindelijk alle spoor daarvan verdwenen is.

260. In gevallen als deze, en in 't algemeen overal,
waar men door het mikroskoop niets ziet, is de waarnemer
zeer geneigd, om ook te besluiten tot het niel beslaan der
voorwerpen. Zijn zij cr vroeger geweest, doch later ver-

4*

03 ONZIGTBAARHEID YAN HET WERKELIJK BESTAANDE.

dwenen, dan verklaart men dezelve voor opgelost in hel
vocht, dat er is bijgevoegd. Dat zulk een besluit intusschen
voorbarig is, blijkt genoegzaam uit al het boven gezegde; do
fovilla der pollenkorrels b. v. wordt door de terpenthijnolie
niet opgelost, in weerwil dat zij daardoor geheel onzigtbaar
wordt, want na do verdamping der etherische olie komt zij
weder onveranderd te voorschijn; desgelijks zal in zeer vele
gevallen, waar de celwanden door de bijvoeging van zuren
onzigtbaar zijn geworden, eene neutralisatie van het zuur
voldoende zijn, om hen weder waarneembaar te maken.

Hieruit vloeit de algemeene regel voort: dat het niet zien
van iets in het gezigtsveld van het mikroskoop geen regt
geeft tot het stellige besluit, dat dit iets ook niet aanwezig
is, maar alleen, dat, indien het bestaat, het lichtbre-
kend vermogen te weinig verschilt van dal der omringende
middenstof, of dat de vorm zoodanig is, dat de stralen,
die het gezigtsveld verlichten , daardoor geene afwijking on-
dergaan. Men plaatse b. v. eenen droppel eener zeer ge-
concentreerde oplossing van chlorcalcium of van nitras calcis
op een voorwerpplaalje, en brenge eenen droppel eener mede
geconcentreerde oplossing van carbonas potassae of van car-
bonas sodae aan de ondervlakte van jecn dekplaatje. Legt
men nu hel laatste op het eerste, zoodat de beide droppels
elkander bedekken, dan zal er natuurlijk een praecipitaat
ontstaan van koolstofzuren kalk. Desniettegenstaande zal men
van dit laatste geen spoor bespeuren, wanneer men het aldus
toebereide plaatje onder het mikroskoop brengt. De oorzaak
hiervan ligt daarin, dat het praecipitaat in dit geval een vol-
komen doorschijnend vlies is, hetwelk geheel ligt uitgebreid,
zoodat geen enkele lichtstraal, daardoor gaande, yan rigting
verandert. Doch zoodra men het bedekkende plaatje een

ONDERSCHEIDING VAN OPENINGEN. 53

weinig heen en weder schuift, door welke beweging plooijen
in het vlies worden gevormd, die, eene gebogene oppervlakte
aan de lichtstralen aanbiedende, zich donker vertoonen, dan
herkent men hieraan het aanwezen van het vlies oogenblik-
kelijk. Hetzelfde geldt van talrijke organische vliezen, zooals
van de Capsula lentis, van de menbrana hyaloidea enzv,,
welke uithoofde hunner doorschijnendheid alleen aan de plooi-
jen of aan de kanten herkend worden; desgelijks van de
wanden van vele cellen, wier vlies somtijds zoo doorschij-
nend en schijnbaar homogeen is, dat alleen de randen van
hetzelve zigtbaar zijn.

261. Uit het gezegde blijkt verders, dat er gevallen voor-
komen kunnen, waar eene ware opening zich volstrekt niet
van een aanwezig vlies onderscheidt, dat deze sluit; en wer-
kelijk leert de geschiedenis der mikroskopische waarnemingen,
dat het dikwerf hoogst moeijelijk is, hieromtrent tot volkomen
zekerheid te komen. Het is b. v. hieruit, dat de dwaling
verklaard moet worden, alsof de bloedschijfjes ringen zijn;
verders strekken de verschillende meeningen, omtrent het
maaksel der gestippelde cellen cn vaten der planten, hiervan
ten bewijze. Het voornaamste middel, dat ons in zulke gevallen
ten dienste staat, en hetwelk gewoonlijk allen twijfel doet
verdwijnen, beslaat in de bijvoeging van zulke stoffen, waar-
door de vliezen, zoo zij aanwezig zijn, sterk gekleurd wor-
den. Omtrent deze middelen, onder welke iodiumtinctuur
het meest algemeen aanwendbare is, moet ik den lezer ech-
ter naar een volgend hoofdstuk verwijzen.

262. Eeue vraag, die zich bij mikroskopische onderzoe-
kingen, zeer dikwerf voordoet, is: of eenig voorwerp uit een

ONDERSCHEIDING VAN HOLLE EN NIET HOLLE VOORWERPEN.

zamenhangend vlies beslaat, en dus hol, dan wel of hetzelve
niet hol is. Het komt er hier dus op aan, om b. v. celletjes of
blaasjes van bolletjes, buizen van vezelen te onderscheiden.
Dikwerf is zulks niet moeijelijk te beslissen. Waar wij duidelijk
twee scherpe grenslijnen waarnemen, eene die bet voorwerp
van de omgevende middenslof, en eene jmdere, die de in-
wendige wandoppervlakle van den inhoud afscheidt, — gelijk
bij de meeste plantencellen, — daar behoeven wij doorgaans
geen oogenblik in beraad te slaan. Ik zeg doorgaans, want
er komen gevallen voor, waar men gevaar loopt zich door
schijnbare blaasjes of buisjes le lalen misleiden, die alleen
daardoor ontslaan zijn, dat twee zich niet vermengende voch-
ten in zulk oenen toestand zijn gekomen, dat het eene zich
als inhoud, het andere als hulsel vertoont. Een voorbeeld
hiervan treffen wij aan in de stof, die uit dc gekwetste
buisjes van de hersenen, het ruggemerg of de zenuwen, bij
drukking, uitvloeit. Deze stof bestaat uit vet- cn eiwitachlige
stoffen, cn vertoont zich onder den vorm van dubbele grens-
lijnen bezittende bolleljes en vezelen, van welke vele eeno
zoo regelmatige gedaante hebben, dat zij inderdaad groote-
lijks naar blaasjes en buisjes gelijken, en ook werkelijk als
zoodanig beschreven zijn. De dubbele grenslijnen zijn hier
alleen daarvan het gevolg, dat de buiténste laag uit de vet-
achtige, de binnenste uit de eiwitachtige stoifen beslaat.
Men overtuigt zich spoedig van de ware toedragt der zaak,
door het vormen dezer schijnblaasjes en schijnbuisjes, gedu-
rende het uitslroomen der stof uit dc primitiefbuizen, gade
te slaan, en bovendien door dezelve tusschen het voorwerp-
glaasje cn het dekglaasje op en neder te rollen, waarbij zij
zich verdeden, doch waarbij men geen spoor van eenig vlies
waarneemt, en telkens weker andere, alleen kleinere deelijcs

ONDEUSCIIEIDING VAN HOLLE EN NIET HOLLE VOORWEUPEN. 5i>

te voorschijn komen, die, even als de vorigen, door dubbele
lijnen begrensd zijn.

Niet zelden echter wordt de beslissing, of eenig voorwerp
hol of niet hol zij, nog door andere omstandigheden be-
moeijelijkt. Tweederlei oorzaken kunnen hier vooral hinderlijk
zijn. Vooreerst ecu te gering verschil in brekend vermogen,
lusschen den inhoud en de zelfstandigheid, waaruit het vlies
bestaal. Dit zien wij onder anderen bij de vetcellen, die
zich geheel als de door geen vlies bekleede vetbolletjes voor-
doen ; desgelijks aan de primitiefbuizen der zenuwen , in de
eerste oogenblikken, nadat zij uil het levend ligchaam geno-
men zijn, en waaraan de dubbele grenslijnen eerst dan waar-
neembaar worden, nadat in den inhoud zekere veranderingen
hebben plaats gegrepen, waardoor de brekingsaanwijzer van
dezen eene wijziging ondergaat. Doch in de tweede plaats
kan het geheele voorwerp te klein, of het vlies zelve te dun zijn,
om zich vau het al of niet bestaan van dit laatste door de bloote
waarneming te overtuigen. In zulke gevallen is men derhalve
genoodzaakt tot andere hulpmiddelen zijne toevlugt te nemen.

Somtijds helpt hier drukking, hetzij alleen met behulp
van een dekplaatje, of door middel van een compressorium
(waarover laler) uitgeoefend. Bestaat er reeds eene opening,
zoo als bij de doorgesneden primitief buizen der zenuwen,
dan vloeit daardoor de inhoud uit het omgevende hulsel,
of indien er lucht in bevat is, komt deze als bellen te
voorschijn. Wanneer de te onderzoeken ligchaampjes eenen
zekeren graad van vastheid bezitten, zoo als de amylum-
korrels, dan zullen deze, door drukking tusschen twee
glasplaaljes, in ware stukken barstende, dadelijk het bewijs
leveren, dat zij solide ligchaampjes en geen blaasjes zijn,
zoo als sommigen gewild hebben.

Ö6 ONDERSCHEIDING VAN HOLLE ÉN NIET HOLLE VOORWERPEN.

Ware cellen barsten somwijlen ook, gelijk b. v. de uit het
ovarium genomen dierlijke eijeren, en, wanneer dan de in-
houd uitgeperst is, neemt men het vlies, hetzij aan de ran-
den van de barst, of aan de ontstane plooijen en rimpels
gemakkelijk waar. Doch niet zelden gebeurt het ook, dat
men op deze wijze niet tot zekerheid komt, want de vliezen
van vele organische cellen bezitten eene aanmerkelijke rek-
baarheid , zoodat zij, zonder te barsten, geheel plat kunnen
worden, even als zulks bij solide ligchaampjes, die uit eene
weeke stof bestaan, wordt waargenomen.

Dikwerf kan men met goed gevolg zich het bekende en-
dosmotische vermogen der vliezen ten nutte maken, om
hunne aanwezigheid te ontdekken. Ware cellen of buizen
in een vocht geplaatst, hetwelk wateriger is dan de inhoud,
zullen (tenzij deze inhoud eenen uitgang heeft, zooals bij
doorgesneden zenuwbuizen, haarvaten enzv.), óf in alle óf
in eenige rigtingen opzwellen, Is het omgevende vocht in-
tegendeel minder waterhoudend dan de inhoud, dan heeft
het omgekeerde, t. w. inkrimping plaats. Op die wijze b v.
kan het bestaan van een waar hulsel bij de bloedschijfjes
worden bewezen.

Bij met lucht gevulde buisjes of kanaaltjes wijst de capil-
laire opzuiging van vochten, waardoor de lucht óf uitgedre-
ven óf door het vocht opgenomen wordt, het bestaan der
holten aan. Zoo b. v, bij de luchtvaten der insekten, waar-
van de kleinsten zoo dun zijn, dat zij zich bij de sterkste
vergrootingen slecht als hoogst fijne streepjes te kennen geven.

Verders kunnen ook scheikundig werkende middelen te
baat genomen worden, van welke het bekend is, dat zij op
den inhoud anders werken dan op het vermoedelijke hulsel.
Zoo b. V. worden door ether cn alkaliën op het vctweefsel

ONDEUSCHEIDING VAN HOIXE EN NIET HOLLE VOOIIWERPEN. 57

te laten werken, de vliezen der het vet insluitende cellen
herkend.

Ook is het somwijlen moeijelijk blaasjes of cellen van plaat-
jes tc onderkennen, wanneer de inhoud allengs verdroogd,
en de cel daardoor is ingekrompen, cn hierbij, uithoofde
van den zamenhang met de overige cellen, eenen platten
vorm heeft aangenomen. Hier helpen zulke middelen, welke
den inhoud wederom doen uitzetten, zOodat dc cel hare
vroegere gedaante herneemt. Met azijnzuur of, nog beter,
met eene oplossing van bijtende potasch behandelde epithe-
lium-weefsels, nagelen, hoornen, enzv. leveren voorbeelden
hiervan.

Er is nog een andere grond, die dikwerf beschouwd wordt
als voldoende te zijn, om de celachtige natuur van eenig lig-
chaampje te beslissen, namelijk het voorkomen daarin van
andere kleinere regelmatig gevormde ligchaampjes, hetzij
kleinere cellen, of kernen, welke men door de buitenste op-
pervlakte heen waarneemt. In zeer vele gevallen zal dit be-
sluit ook volkomen juist zijn, doch men vergete niet, dat
hetzelve alleen op analogie met andere als ware cellen er-
kende ligchaampjes steunt, en dat ook in werkelijk solide
ligchaampjes eene kern kan voorkomen, die, uithoofde van den
verschillenden aggregaattoestand, het licht anders doorlatende
dan de buitenste lagen, zich als onderscheiden van deze te
kennen geeft. Sommige praecipilaatligchaampjes, b. v. van
koperoxijd en van koolstofzuren kalk (1), leveren het bewijs
hiervan. Een of meer ingesloten kernen maken dus de cel-
achtige natuur alleen waarschijnlijk, maar om haar zeker te

(1) Zie de afbeeldiiigen gevoegd bij de reeds genoemde Etude micros-
copique des précipités et de leurs viéihaviorplioses.

58 ÜIFFRACTIEVERSCHIJNSELEN.

stellen, moet bovendien de aanwezigheid van een vlies door
een der bovengenoemde middelen, of op eene andere wijze,
worden aangetoond.

266. Het is hier ook de plaats, om opmerkzaam te ma-
ken op eenige verschijnselen, welke het noodzakelijk gevolg
zijn van den gang der lichtstralen door en langs de voor-
werpen , welke zich in het gezigtsveld bevinden, en waar-
door reeds meermalen dwalingen begaan zijn door hen, die
met den aard dier verschijnselen onbekend waren. Ik be-
doel in de eerste plaats de lijntjes, welke het gevolg zijn
van de dilfractie, en de daarbij plaats hebbende interferen-
tiën, waarvan reeds in § 195 met een woord melding is ge-
maakt.

Het verschijnsel zelve kan elk, die een goed mikroskoop
bezit, gemakkelijk waarnemen, en wel des te eerder hoe be-
ter zijn mikroskoop is, omdat het duidelijker zigtbaar wor-
den dier diffractielijntjes gelijken tred houdt met de verbete-
ring der aberratiën, zoodat de randen der beelden zelve
scherper wordende, zich ook deze lijntjes scherper vertoonen.

Om hen goed te leeren kennen, hetgeen het beste middel
is, om er niet door misleid te worden, brenge men zulke
voorwerpen onder het mikroskoop, welke donkere en scherpe
randen bezitten; luchtbellen zijn hiervoor zeer geschikt. Men
zal dan den rand begrensd zien door een helder lichtzoomp-
je, dat op zijne beurt weder begrensd wordt door een don-
ker lijntje, bijna even zoo als of het voorwerp door een
dun vlies omgeven ware, en werkelijk is het niet zelden daar-
voor aangezien, en zelfs als zoodanig beschreven en afgebeeld,
welke dwaling des te vergeeflijker is, omdat de afstand van
het donkere dilfractielijntje van den rand des voorwerps door

DlFl'KACTIEVEIlSCIllJNSELEN. 50

versterking der vergrooting toeneemt, even als een waar vlies
zich daardoor dikker zoude vertoonen. Dikwerf neemt men
niet slechts een, maar twee of drie, soms zelfs vier zulke
lijntjes waar, even als zulks bij gewone diffracticverschijnse-
len gezien wordt, en bij sterke vergrooting bespeurt men aan
de randen dier lijntjes ook wel prismatische kleuren. Het
lijntje, dat het meest nabij aan den rand van het voorwerp
is, heeft echter altijd de donkerste tint. Om hen goed
te zien, wordt eene gepaste verlichting gevorderd. Het is
niet waar, zoo als men beweerd heeft, dat zij vooral door
te sterke verlichting zouden ontstaan, want zij verdwijnen in-
tegendeel hierdoor, wanneer zij bij eene zwakkere verlichting
van het gezigtsveld zigtbaar waren. Zij volgen dus hierin
werkelijk geheel denzelfden regel als alle zeer doorschijnende
en het licht weinig brekende ligchaam; en het is eene ver-
geefsche poging, om hen te doen verdwijnen door middel
van bepaaldelijk daartoe bestemde verlichtingstoestel len (z. §
195), dewijl, op hetzelfde oogenblik, dat zij ophouden zigt-
baar te zijn, ook de het moeijelijkst waarneembare werkelijke
voorwerpen niet meer gezien worden. Ook acht ik dit niet
volstrekt noodig, daar deze lijntjes iets eigendomlijks hebben,
hetwelk, wel is waar, niet gemakkelijk met woorden kan be-
schreven worden, maar voor den eenigzins geoefenden waar-
nemer volkomen toereikend is, om er zich niet door te laten
misleiden. Reeds hunne algemeenheid levert eenen genoeg-
zamen waarborg daartegen. Bovendien worden zij alleen ge-
zien bij doorvallend, maar nimmer bij opvallend licht, iets
dat zich gemakkelijk laat begrijpen door elk, die met de the-
orie der diffractieverschijnselen bekend is, omdat bij door-
vallend licht de voorwerpen in het gezigtsveld schaduwbeel-
den vormen, terwijl bij opvallend licht ware lichtbeelden

60 DlI'FRACTIEVEnSCllIJNSiaKN.

ontstaan. De afwisseling van beide veilichtingswijzen levert
dus in vele gevallen een middel op, ter berkenning van den
waren oorsprong dier lijntjes.

Deze diffractielijntjes kunnen overal gevormd worden, waar
lichtstralen de randen van eenig voorwerp voorbijgaan. Wan-
neer derhalve vele kleine voorwerpjes zich zeer nabij elkander
in het gezigtsveld bevinden, dan raken hunne wederzijdsche
diffractielijntjes elkander, of vloeijen ineen, doch daar zij bij
de verlichting met diffuus licht altijd zeer zwak zijn, zoo
bespeurt men gewoonlijk in zoodanig een geval, weinig van
dezelve. Anders echter wordt het, zoodra een voorwerp
slechts zeer weinig doorschijnend is, en men het, om die
reden, door regtstreeks van onderen daarop invallend zonlicht
verlicht. Alsdan ondergaan de stralen tusschen de onder-
scheiden kleine deeltjes, waaruit zulk een voorwerp bestaat,
menigvuldige interferentiën, die duidelijk zigtbaar zijn, ter-
wijl men zich het verschijnsel kan voorstellen, als of al die
deeltjes door diffractielijntjes omgeven waren, die echter nu
niet zwart zijn, maar altijd prismatische kleuren vertoonen.
Deze lijntjes met de naburigen gedeeltelijk ineensmeltende,
verkrijgt het geheel het voorkomen, als of het uit bolletjes
of talrijke door elkander geslingerde vezelen of buisjes be-
staat. Ook met niet vooraf diffuus gemaakt en te zeer ge-
concentreerd kunstlicht, neemt men een dergelijk verschijn-
sel, alleen in minderen graad, waar. Het is bekend, dat
onder de oudere onderzoekers er geweest zijn, die deze
schijnbare bolletjes, vezelen en buisjes voor werkelijk be-
staande hebben aangezien. Wanneer men echter het als
regel heeft aangenomen nimmer voorwerpen doorschijnend
te willen maken, door er een sterk licht door te laten val-
len , en bepaaldelijk bet gebruik van het regtstreeksche zon-

ZIEN VAN VLAKKEN DOOR IIET MIKROSKOOP. 61

licht vermijdt, dan loopt men van zulke dwalingen geen
het minste gevaar.

265. Gaan wij thans over tot eene andere eigendomlijk-
heid der mikroskopische waarneming, welke den aanvanger
het duiden der gezigtsindrukken eenigzins moeijelijk maakt,
doch voor den geoefenden een belangrijk hulpmiddel is, tot
herkenning van het maaksel der mikroskopische voorwerpen.
Ik bedoel de omstandigheid, dat men door het mikroskoop
alleen vlakken, cn geen ligchamen, duidelijk ziet.

Streng genomen is deze eigendomlijkheid echter meer het
gevolg van een quantitatief dan van een qualitatief onder-
scheid tusschen het zien met het bloote oog, en dat met
het mikroskoop, want ook het oog ziet alleen zulke voorwer-
pen, welke zich op volkomen gelijken afstand van hetzelve
bevinden, en dus iu één vlak gelegen zijn, op hetzelfde
oogenblik even duidelijk, omdat voor eiken anderen afstand
een verschillende accomodatie-toestand wordt gevorderd, zoo-
dat van voorwerpen, wier afstanden niet aan den accomoda-
tietoestand van het oogenblik beantwoorden, alleen difl'usie-
beelden op het netvlies ontstaan. Wanneer echter dit ver-
schil in afstand niet zeer groot is, dan wordt het onder-
scheid in scherpte der netvliesbeeldjcs geheel onmerkbaar,
cn zulks tc eerder, naar mate iemand meer vérziende is.
Voor eenen bijzienden of voor eenen vérzienden, die door
eenen bril met bolle glazen ziet, vertoont zich een ligchaam
van eenige grootte, b. v. een gedeeltelijk van voren en van
ter zijde gezien huis, reeds niet meer in deszelfs geheel
overal even duidelijk. Deze grootte der voorwerpen nu,
wier ligchamelijke vorm nog duidelijk herkenbaar is, neemt
in gelijke mate af met den duidclijkheidsafstand van hel oog,

02 ZIEN VAN VLAKKEN DOOK HET MIKROSKOOP.

of, hetgeen hier op hetzelfde neerkomt, met het zien door
sterker vergrootende lenzen. De afstand, waarop zich twee
voorwerpen moeten bevinden, om beiden nog goed gezien
te worden, wordt dus al geringer en geringer, en het ge-
zigtsveld nadert meer en meer tot een waar vlak, naar ge-
lang de aangewende vergrooting sterker is.

Hieruit vloeijen eenige niet onbelangrijke gevolgtrekkingen
voort. Uit het gezegde blijkt namelijk, dat men, bij verschil-
lende vergrootingen, geenszins telkens het voorwerp op ge-
lijke wijze, alleen meer of minder vergroot, ziet. Men ziet
het ook werkelijk anders. Beschouwt men b. v. bij eene
geringe vergrooting eenig organisch weefsel, dat uit meerdere
lagen bestaat, die door elkander heen schemeren, dan zal
men op hetzelfde oogenblik al deze lagen in hunne betrek-
kelijke hgging, schoon dan ook niet alle met gelijke duide-
lijkheid , kunnen waarnemen; bij eene sterke vergrooting ziet
men daarentegen slechts eene enkele laag, terwijl de dieper
of hooger liggende beurtelings onzigtbaar worden bij verande -
ring van den afstand van het voorwerp.

Dit leert ons in de aanwending van sterke vergrootingen
nog een ander nut zien, dan hetwelk ^uit de vergrooting
op zich zelve voortvloeit, Wij ontleden daardoor als 't
ware een voorwerp in meerdere lagen, die, alle door el-
kander heen schemerende, eenen verwarden gezigtsindruk
te weeg brengen, doch elk afzonderlijk, en bij opvolging
gezien, duidelijk onderscheiden worden. Verders kunnen
wij daardoor onderkennen, of eenig voorwerp zich op, in,
of onder een ander bevindt; cn, indien voor de op- en
nedergaande beweging eene fijne schroef dient, die van
eene wijzerplaat voorzien is, dan kan met behulp van deze
zelfs met groote naauwkeurigheid de dikte of de loodregte

ONDERSCHEIDING VAN HOOGTEN EN DIEPTEN. 65

afstand der voorwerpen in het gezigtsveld bepaald worden.

Overal daarentegen, waar het aankomt op het erkennen van
den ligchamelijken vorm der voorwerpen (tenzij deze uiterst
klein zijn) moet aan geringe vergrootingen de voorkeur wor-
den gegeven; zoo b. v. ter bepaling der gedaante van mikros-
kopische kristallen, voor welker onderzoek de minste vergroo-
ting, waarbij zich de vlakken, hoeken en kanten duidelijk
vertoonen, altijd de gunstigste is.

264. Het onderscheiden van hoogten en diepten door het
mikroskoop is geenszins altijd op den eersten blik gemakkelijk.
Integendeel, hier kan zeer ligt een zinsbedrog of liever eene
verstandsdwaling ontstaan, zoodat eene hoogte voor eene
diepte, en omgekeerd deze voor gene wordt aangezien.
Dit kan zoowel bij op- als bij doorvallend licht plaats heb-
ben, en ontstaat daaruit, dat zoowel eene diepte als eene
hoogte zich te kennen geeft door eene slagschaduw, die zelfs
in beide gevallen volkomen gelijk kan zijn. Bij het zien
door het bloote oog maken wij in zulk een geval (doorgaans
zonder ons daarvan bewust te zijn) uit de rigting der scha-
duw in verhouding tot die van het licht, dat het voorwerp
beschijnt, het besluit op, dat het óf eene hoogte óf eene
diepte moet wezen, waardoor de schaduw wordt te weeg
gebragt. Zien wij daarentegen door het mikroskoop, dan
ontbreekt deze maatstaf in meerdere of mindere mate, en
van daar dat men dan eens meent hetzelfde voorwerp verhe-
ven, dan weder verdiept te zien, en deze misleiding ontstaat
te eerder bij het zamengesteld mikroskoop, omdat daar het
geheele beeld omgekeerd is, en dus de schaduwen ook juist
in den tegenovergestelden zin vallen, dat is bij eene hoogte
naar de lichtbron toe, en bij eene diepte van de lichtbron af.

64 WIJZIGINGEN IN DE KLEUR DER VOORWERPEN.

Is men echter eenmaal hierop hedacht, dan loopt men
voor deze dwaling geen gevaar meer, daar men de toedragt
der zaak in de meeste gevallen oogenblikkelijk erkent, door
den afstand van het voorwerp te veranderen, tenzij de hoogte
of de diepte zeer klein zijn, in welk geval het noodig kan
worden het voorwerp in eene rigting te zien, die loodregt
is op de vroegere. Zoo b. v. herkent men oogenblikkelijk
de komvormige verdieping der bloedschijfjes, zoodra men hen
op hunnen kant ziet. De stippels op vele verhoute cellen
verders, welke slechls kleine diepten of verdunde plaatsen
van den celwand ziju, kunnen op het eerste gezigt niet on-
derscheiden worden van dergelijke stippels op vele planlen-
haren, die intusschen kleine knobbeltjes zijn. Doch zoodra
men dc eersten op de loodregle doorsnede van de celwand,
cn de laatsten op den rand der haren waarneemt, houdt da -
delijk alle twijfel aangaande hunne ware natuur op.

265. Ook de kleur der voorwerpen ondergaat bij het mi -
kroskopische zien eenige wijzigingen, die wij niet onvermeld
mogen laten. Bij eene vroegere gelegenheid (I. bl. 575) heb
ik reeds doen opmerken, dat sommige mikroskopen aan de
beelden in het gezigtsveld eene eigendomlijke kleur medc-
deelen, die men niet verwarren moet met de ware aau hel
voorwerp loebehoorende kleur. Maar bovendien moet men,
bij het beoordeelen der kleuren, in het oog houden, of de
waarneming geschied is bij opvallend, dan wel bij doorval-
lend licht, iets dat men bij het gewone zien zelden doet,
omdat dan de voorwerpen bijna altijd geheel of gedeeltelijk
door opvallend licht verlicht zijn, en dit dan de kleur be-
paalt. Het is echter bekend, dat er verscheidene zelfstan-
digheden zijn, die zich, naar gelang zij het licht terug-

WIJZIGING 1>EII ÏLEU«.

kaatsen of doorlaten, anders gekleurd vertoonen. Dikwerf,
hoewel niet altijd, zijn deze kleuren complementair, en zoo
vinden wij het ook bij sommige vleugelschubben van vlinders
[Morpho Menelaüs. Lycaena Argus), welke bij opvallend
licht blaauw, en bij doorvallend licht geel zijn, terwijl andere
(van Papilio Ulysses) zich hierbij rood vertoonen. Zoo bezitten
ook vele dierlijke organische weefsels, welke onder gewone
omstandigheden gezien, wit of geelachtig wit zijn, eene
bruinachtige (zeer in het oog vallend bij het tandémail),
soms ook groenachtige lint, indien zij bij doorvallend licht
door het mikroskoop gezien worden.

Verders oefent de vergrooling eenen eigenaardigen invloed
uit. Zij drijft namelijk de gekleurde deelen als 't ware
uiteen, en werkt dus op eene dergelijke wijze als water,
waarmede men een gekleurd vocht verdunt, Bloedschijfjes
b, V,, die bij eene geringe vergrooling zich duidelijk rood
gekleurd vertoonen, worden bij sterke vergrootingen zoo bleek,
dat men, op dezen invloed niet bedacht zijnde, ligtelijk
gevaar zoude loopen dezelve voor kleurloos te houden. Zoo
ook wordt de gele kleur van het acidum xanthoproteicum,
ontstaan door salpeterzuur op proleine-houdende zelfstan-
digheden te doen inwerken, gemakkelijker bij eene geringe
dan bij eene sterke vergrooting erkend.

Ik merk hier nog aan, dat kleuren over het algemeen minder
gemakkelijk onderscheiden worden bij doorvallend licht, dat op
de gewone wijze verkregen is, door namelijk het terugge-
kaatste licht des hemels met den spiegel op. te vangen, dan
door den spiegel met een stuk helder wit papier of met
eene gipsplaat te bedekken, en hierop de zonnestralen te
laten vallen.

Op eene geheel bijzondere wijze ziet men de werking der

II. 5

66 INVLOED DEU VERGROOTING OP DE WAARNEMING VAN BEWEGINGEN.

vergrooting op de kleuren van dunne lagen. Eene glasplaat,
welker oppervlakte slechts even verweerd is, vertoont onder
het mikroskoop, bij opvallend licht gezien, de schitterend-
ste kleuren. Hoogst fraai kan men dezen invloed waarne-
men, indien men op eenen waterdroppel, welke zich op een
voorwerpplaatje bevindt, met de punt eener naald, eene zeer
geringe hoeveelheid terpenthijnolie brengt. Deze breidt zich
over den droppel uit, en, hoewel met het bloote oog nog
geen spoor van kleuring kan ontdekt worden, zal men door
het mikroskoop, bij opvallend licht, de levendigste kleur-
schakeringen zien, die gestadig afwisselen en in aanhoudende
beweging zijn, ten gevolge van de verdamping der terpen-
thijnolie.

266. Alle bewegingen worden in gelijke mate versterkt,
als de vergrooting toeneemt. Zij volgen elkander wel niet
schielijker in tijd op, maar hunne ruimte wordt grooter, en
zij zelve daardoor merkbaarder. Een mikroskopisch waarne-
mer , wiens woning aan eene straat ligt, welke door rijtuigen
bereden wordt, ondervindt zulks dikwijls op eene hoogst lastige
wijze, daar de dreuning reeds in het gezigtsveld van zijn
mikroskoop bespeurd wordt, wanneer het rijtuigi zich nog op
eenen geruimen afstand bevindt, en nog lang, nadat hetzelve
is voorbijgegaan, voortduurt. Hier is geen andere raad te
geven, dan een voor mikroskopische onderzoekingen beter
gelegen vertrek op te zoeken. Maar ook de trillingen van
den grond deelen zich aan de tafel mede, waarop het werk-
tuig staat, en dit gebrek laat zich gemakkelijk jwegnemen-,
door de tafel hetzij aan de muur te bevestigen, of haar
op een onderstel te doen rusten, dat met de overige vloer
niet in aanraking is.

INVLOED DEU VERGROOTING OP DE WAARNEMING VAN BEWEGINGEN. 67

Doch behalve deze vau uitwendige oorzaken afhankelijke
bewegingen, komen ook die der voorwerpen in aanmerking,
welke door het mikroskoop gezien worden. Ook deze worden
bij toenemende vergrooting versneld, doch hier is het, dat
het zoo even gemaakte onderscheid tusschen versnelling in
tijd en versneUing in ruimte van toepassing is. De weinige
millimeters b. v., welke een infusorium in eene seconde af-
legt, worden bij eene duizendmalige vergrooting even zoo-
veel meters, en daar de middellijn van het gezigtsveld al-
tijd een zeer gering gedeelte van dien weg uitmaakt, zoo
is de lijd, gedurende welken het dier zich daarin bevindt,
zoo uiterst kort, dat geen eenigzins naauwkenrige gezigtsin-
druk mogelijk is. Men is dus genoodzaakt óf alleen ge-
ringere vergroeiingen aan le wenden, óf de bewegingen van
het dier te belemmeren, hetgeen het best door eene ligte
drukking, hetzij door een dun dekplaatje, of nog beter door
middel van het compressorium geschiedt.

Geheel anders is het gelegen met zeer kleine en elkander
periodisch opvolgende bewegingen, gelijk die der trilhaartjes.
Hier neemt ook wel de ruimte der beweging toe te gelijk
met de vergrooting, maar, daar zij steeds in hel gezigtsveld
blijven, zoo strekt deze niel tol nadeel voor de waarneem-
baarheid. Wanneer de zich bewegende baartjes niet bij eene
sterke vergrooting kunnen gezien worden, dan kan dit voor-
zeker ook niel bij eene geringere, voorondersteld namelijk
dat beiden even scherp zijn. De reden van dit niet zien der
zich bewegende deelen, hetwelk ook in meerdere andere ge-
vallen kan worden opgemerkt, — zoo als b. v. bij de snel
stroomende bloedligchaampjes in de haarvaten, bij de be-
weging van het melksap in de planten, enzv. — is de te
snelle opvolging der afzonderlijke gezigtsindrukken, gelijk reeds

158 BRWEGlNGETf DEB M1SB0SK0P15CHE TOORWERPEN.

vroeger (§ 100 Dl. i) is aangetoond. Het ware wenschelijk een
middel te vinden, om, zonder eene eigenlijke vermindering
in de beweging zelve te maken, toch de waarneming zoo te
kunnen inrigtcn, dat de opgevangen indruk vastgehouden
wordt, zonder door de opvolgende gestoord te worden. In
een volgend hoofdstnk zullen wij zien, in boe verre dit doel
bereikbaar is.

267. Ter dezer plaats wil ik ook nog op eenige bewe-
gingen opmerkzaam maken, die den weinig geoefenden lig-
telijk kunnen misleiden, daar hij, derzelver oorzaak niet ver-
moedende, deze welligt elders zoude zoeken, waar zij niet
bestaat.

Tot de hier bedoelde bewegingen behooren die, welke
het gevolg zijn der vermenging van twee ongelijksoortige
vochten, vooral wanneer een derzelve bijzonder vlugtig is,
zoo als alkohol of ether bij water gevoegd. Alle kleine lig-
chaampjes, welke zich in een der beide vochten bevinden,
komen alsdan in eene sterke beweging, die echter nimmer
regelmatig stroomend is, maar meer in kleine elkander snel
opvolgende schokken plaats heeft. Is de ruimte, waarin de
beweging geschiedt, zeer klein, heeft men b. v. bij eene
doorsnede van eenig plantenweefsel, welke met!water bevoch-
tigd is, iodiumtinctnur gevoegd, en is er dan een of meer der
zich hierbij praecipiterende iodiumkristallen in eene openge-
sneden celholte geraakt, dan wordt de beweging uiterst snel
cn het deeltje van de eene begrenzende kant naar de andere
gekaatst, en dit dansen duurt zoo lang tot dat de vermen-
ging volkomen, of de vlugtige vloeistof geheel verdampt is.

Verders gebeurt het dikwerf bij het onderzoek van slijm-
achtige stoffen, dat deze met een dekplaatje bedekt worden-

BEWEGINGEN DER MiKHOSKOPlSCOE VOORWERPEN.

de, zich in meerder en minder vloeibare gedeelten afscheiden,
waarbij de eersten stroomen vormen tusschen de uit half vloei-
bare stof bestaande eilandjes der laatste. Deze strooming
duurt dikwerf eenen zeer geruimen tijd voort, zelfs wanneer
het voorwerpplaatje volkomen horizontaal ligt, omdat de
slijmachtige stof eenigen weerstand biedt aan de drukking
van het dekplaatje, doch zich allengs meer uitbreidt, en
daardoor de strooming onderhoudt.

Eindelijk is er eene soort van beweging, welke alleen aan
zeer kleine ligchaampjes eigen is, en daarom slechts door
het mikroskoop kan waargenomen worden, namelijk de zoo-
genaamde moleculair-beweging. Het is ieder, die zich op
mikroskopische waarnemingen wil toeleggen, aan te raden
zich spoedig met dit verschijnsel bekend te maken, omdat
de ondervinding geleerd heeft, dat reeds menigeen er door
is misleid geworden, en hetzelve voor eene eigenaardige or-
ganische beweging hield, terwijl het intusschen aan alle zeer
kleine ligchaampjes, hetzij van organischen of van anorgani-
schen oorsprong toekomt, en als eene eigenschap der stof in
den algemeensten zin, moet beschouwd worden. Omtrent
de eigenlijke oorzaak van dit verschijnsel wil ik hier in geene
nadere beschouwing treden. Echter meen ik de volgende
daadzaken niet onvermeld te mogen laten.

Vooreerst is de meening van velen, die deze beweging
aan verdamping toeschrijven, stellig ongegrond, want ook
dan wanneer alle verdamping verhinderd is, blijft zij on-
veranderd voortduren. In vele gevallen, waar het vocht,
dat de kleine moleculen bevat, tusschen twee glasplaatjes
werd besloten, die, op later te melden wijze, door een lu-
tum vereenigd waren, zag ik de moleculair-beweging nog
na maanden tijds geheel onverzwakt voortduren, Moeijelijker

70 MOLECÜLAUt-UEWEGlN«.

is hot met zekerheid te ontdekken, of zij ook voortge-
bragt wordt door stroomingen in het vocht, ten gevolge
eener verschillende temperatuur van deszelfs onderscheiden
gedeelten. Ik acht zulks echter hoogst onwaarschijnlijk, eens-
deels dewijl er dan toch vroeg of laat een toestand van even-
wigt en dus van rust zoude moeten ontstaan, anderendeels
dewijl opzettelijk aan het vocht medegedeelde warmte wel
stroomingen daarin te weeg brengt, die geheele groepen van
moleculen medesleepen, maar geene verandering hoegenaamd
veroorzaakt in de eigenlijke moleculair-beweging.

Ten tweede hangt de sterkte en de duur dezer beweging
af zoowel van het volstrekt gewigt der ligchaampjes zelve, als
van het soortelijk gewigt der slof waaruit zij bestaan. Bij
dezelfde slof bewegen zich dus dc kleinste ligchaampjes het
sterkst en hel langst, en alleen bij zulken, die in soor-
telijk gewigt nagenoeg gelijk staan met het vocht, waarin zij
zich bevinden, kan de beweging maanden lang voortduren,
daar zij ophoudt, zoodra de ligchaampjes op het glasplaatje
bezonken zijn. Zulke ligchaampjes, die soortelijk zeer zwaar
zijn, zoo als die der meeste metaalpraecipitaten, bewegen
zich slechts gedurende eenen korten tijd, en zelfs is hier
dikwerf geene beweging waarneembaar, in weerwil datide
ligchaampjes zelve uiterst klein zijn. ,

Ten derde heeft de vorm der ligchaampjes geenen invloed
hoegenaamd op deze beweging. Men neemt haar zoowel
waar bij de ronde vetbolletjes en pigmentkorrelljes, als bij
kleine kristalletjes en de onregelmatig gevormde kooldeelljes
van verbrande plantensloffen. Op eene eigenaardige wijze kan
men haar b. v. zien aan de platte naaldvormige kristalle-
Ijes, die het melaalblinkend bekleedsel van de iris der vis-
schen, en van andere deelen, zamenstellen. Deze kristak

MOLECULAIR-BEWEGING.

lotjes zijn ZOO doorschijoend en dun, dat zij slechts bij
eene aanzienlijke en scherpe vergrooting bij doorvallend licht
kunnen herkend worden; doch beschouwt men den droppel
water, waarin zij zweven, bij opvallend licht, dan ziet men
reeds, bij eene zeer geringe vergrooting, een aanhoudend ge-
flikker als van geel, groen of rood gekleurde vonkjes, welke
ontstaan door even zoo vele|^lerugkaatsingen aan de opper-
vlakte dezer zeer dunne kristalletjes, die in gestadige bewe-
ging zijn.

268. Ik kan hier ten slotte de algemeen geldige waar-
schuwing niet achterwege laten, om, bij de duiding van
door het mikroskoop waargenomen bewegingen, voorzigtig te
wezen. Velen, en onder hen zelfs uitstekende waarnemers,
zijn te zeer geneigd om elke beweging, die oogenschijnlijk
zelfstandig is, als een karakter der dierlijkheid te beschou-
wen. Dit vloeit daaruit voort, dat men zich niet gemakke-
lijk kan losmaken van de voorstelling, welke men zich van
de eerste jeugd af aan door de ongewapende zintuigen heeft
eigen gemaakt, als of rust de kenmerkende toestand is van
alle onbewerktuigde voorwerpen en der planten, zoolang zij
niet aan den invloed van van buiten op hen werkende krach-
ten zijn blootgesteld, terwijl wij daarentegen in de dieren-
wereld steeds voorwerpen zien, welke door inwendige in hen
huisvestende krachten in gestadige beweging worden gebragt.
Daar er echter, in den strengen zin des woords, geen volstrekt
dood ligchaam bestaat, dat is zulk een, waarin geene inwen-
dige krachten huisvesten, en, in hoe geringe mate dan ook,
werkzaam zijn, zoö is eene volstrekte rust eene onmogelijk-
heid, en kan het dus geenszins verwonderen, dat, naar gelang
wij onze zintuigen wapenen, wij daar beweging ontdekken,

72 TOEISEREIDING DER MIKROSKOPISCHE VOORWERPEN.

waar wij zulks vroeger nimmer zouden vermoed hebben.
Voor de zoogenaamde doode slof leverl de moleculair-bewe-
ging biervan een voorbeeld. Wat de planten betreft, zoo is
beweging in hun binnenste evenzeer eene voorwaarde van
hun bestaan, als bij de dieren. Zoodra de omzetting, de
wisseling van bcstanddeelen, de beweging der sappen in elke
cel en van de eene cel naar de andere ophoudt, sterft het
plantendeel, en dat ook bij planten nog andere bewegingen
voorkomen, die van meer bijzondere oorzaken afhangen, en
met de algemeene levensverrigtingen in geen noodzakelijk
verband staan, is genoeg bekend. Bovendien hebben de on-
derzoekingen der laatste jaren ons geleerd, dat ook het ver-
mogen der plaatsbeweging bij hen niet geheel ontbreekt. De
sporidiën van vele algen zwemmen volkomen op dezelfde
wijze in het water rond, als de tot de dieren gebragte mo-
naden , en huune beweegorganen, zijn, even als bij dezen,
kleine ciliën.

Een eigen kenmerk voor de dierlijke beweging aan te
geven, zoodat elk waarnemer alleen daardoor plant cn
dier van elkander onderscheiden kan, acht ik onmogelijk.
Wel is waar zullen weinigen, die b. v. de uiterst kleine
slechts bij sterke vergrooling even zigtbare vibiriones zien,
welke in eiwithoudende vochten ontslaan, aarzelen, om deze
voor diertjes te verklaren, alhoewel hunne kleinheid niet
veroorlooft iels vau inwendige organen te bespeuren. Doch
men moet erkennen, dat dit minder uit eene wetenschappe-
lijke, dan wel uit eene zedelijke overtuiging voortspruit; wij
schrijven aan alle dieren eenen wil toe, eu meenen nu in
de waargenomen bewegingen de uitingen van dien wil le
herkennen. Hoe onzeker hier elke bepaling wordt, en hoe
geheel afhankelijk van de subjectieve opvatting des waarne-

DIERLIJKE EN PLANTAARDIGE BEWEGING. /O

mers, zal naauwlijks behoeven herinnerd te worden. Talloos
zijn bovendien de gevallen, waar men in volkomen twijfel
verkeert, welke zelfs, bij het te hulp roepen van alle andere
onderscheidingsteekenen, niet wordt opgelost. Hier is het der-
halve beter, zijn oordeel op te schorten, dan zich stellig
over de plantaardige of dierlijke natuur van zulke voorwer-
pen te uiten, terwijl het welligt later overtuigend blijken zal,
dat er geen eigenlijke grenzen bestaan tusschen de beide
groote afdeelingen, waarin men, hoofdzakelijk slechts acht
gevende op datgene, wat de waarneming met het bloote oog
leert, gewoon is de organische natuur te splitsen.

Zoodra men het mikroskoop ter hand neemt, moet men
er zich op voorbereiden, niet alleen vele zaken op eene an-
dere wijze en onder andere omstandigheden te zullen zien,
dan waaraan men bij het zien door het bloote oog gewoon
is geraakt, maar ook, dat veel, wa^ bij eenen meer beperk-
ten gezigtskring, tot daartoe voor onomstootelijke waarheid
heeft gegolden, naar mate die gezigtskring zich uitbreidt, en
een grooter aantal van voorwerpen omvat, zal blijken voor-
oordeel en dwaling te zijn.

OVER »E GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING, VERGELEKEN
MET DIE VAN HET WAARNEMINGSVERMOGEN MET HET BLOOTE OOG.

269. liet is voor eene naauwkeurige kritiek van den graad
van Juistheid der uitkomsten uit eenig onderzoek afgeleid
volstrekt noodig, dat men de grenzen kenne, tot welke de
in toepassing gehragte handelwijze, of het aangewende werk-
tuig, den onderzoeker in staal stelt door te dringen. De na-
tuur- en slerrekundigen hebben dit sedert lang ingezien, en
zijn gewoon, alvorens zij lot eenige bijzondere nasporing
overgaan, de meetwerktuigen, welke zij daarbij willen gebrui-
ken, naauwlettend te toetsen, opdat zij weten tot hoe verre
de waargenomen verschijnselen met zekerheid als onafhanke-
lijk van de gebreken des werkluigs kunnen beschouwd worden.

Maar ook bij zulke werktuigen, welker dienst hoofdzake-
lijk daarin bestaat, dat zij de werking der zinjtuigen te hulp
komen, cn voorwerpen en verschijnselen waarneembaar ma-
ken , die anders niet waarneembaar zouden zijn, moet een
zorgvuldig onderzoek, een bestuderen van het werktuig zel-
ven, voorafgaan, opdat de gebruiker deszelfs deugden en
gebreken leere kennen, en tevens den graad van zekerheid
beoordeelen, die de daarmede verrigte waarnemingen bezitten.

In het laatste hoofdstuk van het vorige deel, heb ik eenige
voorschriften gegeven, hoe zulks bij een mikroskoop geschie-
den kan, en bepaaldelijk in de laatste § eene handelwijze

GaiïNZEN DER MlRUQStüPlSCHE WAARNEMING. 75

beschreven, om de uiterste grenzen der zigtbaarheid en on-
derscheidbaarheid van dioptrische beelden door een mikros-
koop te bepalen. Het volgende bevat eene toepassing dier
handelwijze, waarbij ik echter den lezer herinneren moet, dat
zij slechts als een voorbeeld kan worden aangemerkt, hoe
men het optisch vermogen van een mikroskoop, onder ver-
schillende omstandigheden toetsen kan, maar, dat men uit de
uitkomsten, verkregen met het door mij gebezigde werktuig,
geenszins tot eenig algemeen besluit kan geraken, omtrent de
grenzen van het optisch vermogen der mikroskopen in het
algemeen. Ieder bezitter van een mikroskoop, die deze gren-
zen bij zijn werktuig wil kennen, is verpligt dezelve opzet-
telijk te bepalen, cn zelfs is het gewaagd ten opzigte van
werktuigen, die uit dezelfde werkplaats afkomstig zijn; tot
gelijkheid in optisch vermogen te besluiten, dewijl elk ob-
jectiefstelsel eene afzonderlijke bearbeiding vereischt, en het
eeue gelukkiger uitvalt dan het andere.

270. Alvorens echter over te gaan lot het onderzoek naar
de grenzen der mikroskopische waarneming, zij het mij ge-
oorloofd hier nog iets tol aanvulling te voegen bij hel vroe-
ger (§ 78—96 Dl. I) gezegde, betreffende de grenzen der
waarneembaarheid met het bloote oog.

Reeds heb ik doen opmerken (§ 96), dat de herkenning
van elk voorwerp berust op het onderscheid, dat het net-
vlies ontwaart tusschen den indruk, dien het van het beeld
ontvangt, en den algemeenen indruk, op deszelfs overige ge-
deelte. Er heeft eene tegenstelling plaats tusschen den al-
gemeenen toestand van het netvlies of het beeld van het
gezigtsveld, en den toestand van de plek, waar zich het
beeld van het voorwerp vormt. Deze tegenstelling nu kan

76 GllENZEN DKll MIKROSKOPISCHE WAARNEMlMG.

van tweederlei aard zijn, en dien overeenkomstig kunnen alle
gezigtsindrukken verdeeld worden in twee hoofdklassen, t. w.

1° positieve,, dat is dezulke, waarbij het netvlies een waar
lichtbeeld ontvangt, afkomstig van eenig lichtgevend of ücht-
terugkaatsend voorwerp, terwijl het omringende gezigtsveld
duister is, en

2° negatieve,, waarbij het netvliesbeeld geen waar beeld,
maar een schaduwbeeld is, dat zich op het verlichte netvlies
afteekent, terwijl het gezigtsveld zelve verlicht is.

De meeste gezigtsindrukken zijn, wel is waar, gemengde,
dat is, zij bestaan uit eene vereeniging van positieve en ne-
gatieve gezigtsindrukken, doch beide kunnen ook afzonderlijk
bestaan. Zoo verkrijgt het oog alleen positieve gezigtsindruk-
ken bij het zien eener witte vlek of streep op eenen zwarten
achtergrond van genoegzame uitgebreidheid, of van de maan
en de sterren gedurende den nacht, enzv. Negatieve ge-
zigtsindrukken komen, onder gewone omstandigheden, bij bet
gebruik van het bloote oog, zelden onvermengd voor, doch
het zien door het mikroskoop, bij doorvallend licht, levert er
genoegzame voorbeelden van, daar alsdan, gelijk in het vo-
rige hoofdstuk uitvoeriger is aangetoond, de voorwerpen slechts
daardoor waarneembaar worden, dat een gedéjelte der licht-
stralen, die tot verlichting van het gezigtsveld dienen, niet
tot het oog doordringen, hetzij uithoofde van de werkelijke
ondoorschijnendheid dier voorwerpen, hetzij ten gevolge van
de afwijking van hunnen oorspronkelijken weg, die de licht-
stralen bij den doorgang der voorwerpen onderg^n.

Dat het, bij de bepaling der grenzen van het gezigts-
vermogen, van belang is dit onderscheid in het oog te
houden, blijkt genoegzaam uit het vroeger (§ 75) gezegde,
ten aanzienj van de uitwerking der irradiatie. Bij positieve

GRENZEN DER WAARNEEMBAARHEID MET HET BLOOTE OOG. / /

gezigtsindrukken zal deze eene buitenwaartsche uitbreiding
van het netvliesbeeld zelve, derhalve eene vergrooling daar-
van, te weeg brengen. Bij negatieve gezigtsindrukken zal
juist het omgekeerde plaats grijpen, namelijk eene binnen-
waartsche uitbreiding van het lichtbeeld van het gezigtsveld
over het schaduwbeeld van het voorwerp op het netvlies,
en gevolglijk zal dit beeld kleiner en minder waarneembaar
worden (verg. § 85). Overigens zal dit onderscheid door de
mededeeling der volgende waarnemingen duidelijk genoeg in
het oog vallen.

271. Deze waarnemingen zijn in het werk gesteld op de
wijze, waarvan ik reeds vroeger (zie de noot onder bl. 78
Dl. I) met een woord melding heb gemaakt, namelijk door,
in plaats van ware voorwerpen, derzelver dioptrische beel-
den aan te wenden. Om deze voor het onderhavige doei
te vormen, heb ik mij bediend van aplanatische lenzenstel-
sels, en, — daar waar de brandpuntsafstand van dezen nog
te groot was, om, zonder het voorwerp al te ver te verwij-
deren, het kleinst zigtbare beeld te doen ontstaan, — van
zeer kleine glasbolletjes, van i tot ^^ millim. in middel-
lijn , welke in platinablik vastgesmolten, en, op de wijze eener
gewone lens, in een koperen busje gevat waren. Ik voeg
hier alleen bij, dat de gebruikte glasbolletjes, als vergroot-
glazen in een enkelvoudig mikroskoop aangewend, een bij
uitstek zuiver beeld geven, hetwelk ter naauwernood onder-
doet voor dat van een aplanatisch zamengesteld mikroskoop
van gelijke vergrooting.

JHet lenzenstelsel of het glasbolletje werd geplaatst in de
opening der voorwerptafel van een gewoon zamengesteld mi-
kroskoop, en het voorwerp op eenen zich daaronder bevin-

78 GRENZEN DEK MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

dendeii riog, welke op en neder kon bewogen worden. Ver-
volgens werden de glazen uit de buis van het mikroskoop
genomen, en door de nu geheel ledige buis naar het beeld
gezien, hetwelk vervolgens allengs kleiner en kleiner werd
gemaakt, door den ring met het daarop geplaatste voorwerp
te verwijderen.

Wanneer de grens der waarneembaarheid bereikt was, werd
de mikroskoopbujs wederom voorzien van een objectief en
een oculair, en dan, door middel van eenen oculairschroef-
mikrometer, de doormeter van het beeld gemeten, op ge-
lijke wijze, als of zulks een voorwerp geweest ware.

Voor de verlichting kon hier niet, gelijk bij de vroeger
medegedeelde waarnemingen, kunstlicht gebezigd worden,
dewijl het beeld hiervan in gelijke verhouding met het beeld
van het voorwerp, verkleind wordt, zoodat men daarmede
nimmer een verlicht gezigtsveld erlangt. Alle de waarne-
mingen zijn derhalve bij daglicht verrigt, en wel, tenzij het
tegenovergestelde er opzettelijk is bijgevoegd, door den vlak-
ken spiegel te keeren naar eene zooveel mogelijk gelijkmatig
helder wit bewolkte lucht.

Voor mijn regter oog, welks duidelijkheidsafstand, gemeten
met den optometer (zie A Dl. l bl. 71), is millim., ter-
wijl deszelfs accomodatievermogen toelaat (z. bl. 74) alle voor-
werpen scherp te zien, welke zich op eenen afstand tusschen
100 millim. en 270 millim. van het hoornvlies bevinden,
waren de uitkomsten de volgende:

GRENZEN DER WAARNEEMBAARHEID MET HET BLOOTE OOG. 79

Voor het geoorloofd is uit deze uitkomsteu en de volgende
eenig besluit te trekken, is het noodig te onderzoeken, in
hoeverre de zigtbaarheidsgrenzen van dioptrische beelden over-
eenkomen met die van ware voorwerpen. De uitkomsten der
vroeger in het werk gestelde waarnemingen (z. Dl. I Taf. I én II)
zijn met de bovenstaande niet geheel vergelijkbaar, omdat toen
alleen kunstlicht is aangewend. Ik heb daarom ook eenige
bepalingen bij het licht eener wit bewolkte lucht verrigt, en
daartoe zulke ronde voorwerpen (N". 13, 15, 16, 17 en 18
der tafel op bl. 85) gekozen, welker zigtbaarheid nog geheel
binnen de grenzen van het accomodatievermogen van mijn
oog is gelegen. Overigens werd de waarneming op gelijke
wijze bewerkstelligd, als vroeger is medegedeeld.

80 GBEMZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

De vergelijking van de grootte der gezigtshoeken in het
eene en in het andere geval doet zien, dat het onderscheid,
tusschen de zigtbaarheid der aangewende dioptrische beelden
en die van ware voorwerpen, hoogst gering is. Met dat al
al bestaat er eenig verschil, gelijk ook trouwens te verwach-
ten is, omdat een dioptrisch beeld, zelfs een zoodanig, het-
welk door een uitstekend aplanatisch lenzenstelsel gevormd
is, toch neg altijd eenigermate den invloed der beide aber-
ratiën moet ondervinden. De gemiddelde kleinste gezigts-
hoek voor ronde voorwerpen, bij de genoemde verlichting, is
39"; voor de dioptrische beelden derzelfde voorwerpen bedraagt
hij 4r',3; De verhouding der zigtbaarheid van de laatsten
tot die der eersten is dus als 1:0,95, en ofschoon, uithoofde
van het te gering getal waarnemingen, het cijfer dezer ver-
houding niet volstrekt naauwkeurig is te achten, zoo is het
echter voldoende, om aan te toonen, dat men, de grens
der waarneembaarheid van zulk een beeld bereikt hebbende,
ook zeer nabij aan die der zigtbaarheid van een waar voor-
werp van gelijke grootte is gekomen. j

972. Voor het bepalen van de grenzen der waarneem-

GRENZElf DE» WAABNEMlNtt MET HET BLOOTE OOG.

baarheid van positieve gezigtsindrukken werden zwart ge-
maakte koperen plaatjes aangewend, voorzien hetzij van eene
ronde opening, hetzij van eene spleet. Verders werd hier
alle van buiten komend licht zorgvuldig afgesloten, door
middel van doelmatig aangebragte kokers cn een om het
hoofd gehangen scherm. Overigens geschiedde de bepaling
op dezelfde boven beschreven wijze.

tO lO -s»
•<1 C£ O
C» O CS

CJ

s

B.

II.

82 GRENiPEN ]>ER MIKROS(KOP1SCHE WAARNEMING.

Reeds dadelijk valt hier het groote verschil in het oog, hetr
welk het gevolg is van het door de opening vallend licht. Het
beeld eener opening, waardoor zonlicht binnentreedt, wordt
onder eenen 11 maal kleineren gezigtshoek gezien, en kan dus
ook 11 maal kleiner zijn, om nog zigtbaar te blijven, dan dat
vapzulk. eene, welke naar eene donkere betrokken lucht is gekeerd.

Verders blijkt hieruit, hoe groot het onderscheid is in
zigtbaarheid tusschen de positieve en de negatieve gezigtsin-
drukken, De gezigtshoek, waaronder eene opening nog ge-
zien wordt, bij het zwakke licht van eene donkere betrokken
lucht, ^is 4—5 maal kleiner dan die, welke vereischt wordt
voor de zigtbaarheid van een ondoorschijnend voorwerp op
eenen verlichlen achtergrond. Maar, zoodra er zonlicht door
de opening treedt, dan kan de gezigtshoek 50 maal kleiner zijn.

Inderdaad volgt uit deze waarnemingen, dat, terwijl bij
negatieve gezigtsindrukken de waarneembaarheid grootendeels
afhangt van de grootte en den afstand van het voorwerp, het-
welk den indruk te weeg brengt, bij positieve gezigtsindruk-
ken daarentegen deze grootte en afstand slechts weinig in
aanmerking komen, maar dat de zigtbaarheid hier voornamelijk
bepaald wordt door de intensiteit van het licht, i hetwelk van
het voorwerp uitstraalt. Het kan nu ook niet vSerwonderen,
dat sterren, wier gezigtshoek minder dan 1" bedraagt, aan
den hemel herkend worden, dewijl ook eene opening, waar-
door zonlicht straalt, onder eenen merkelijk geringeren hoek
nog gezien zoude worden.

275. Ook omtrent de onderscheidhaarheid der gezigts-
indrukken zijn in het vroegere hiertoe betrekkelijke hoofd-
stuk (§ 95 Dl. I) reeds eenige opmerkingen en daarover in het
werk gestelde waarnemingen medegedeeld. De volgende mo-
gen hier nog'eene plaats vinden.

«RENZEW VAN HET ONDERSCHEIDiNGSVEBMOGÈN. 85

De eerste vau deze zijn verrigt, door een dföadnöl(ifoper-
gaas) als voorwerp te bezigen, Waarvan dé doormeter der
draden lot die der lusschenruimte staat als 1:1,58.

Voor de tweede diende een zwart gemaakt plaatje met
twee even groote ronde openingen, op eenén ouderlingen
afstand geplaatst, die juist het dubbele bedroeg van den
doormeter van elke opening.

84 GRÉNZEIf DER MIKROSKOPISCHE WAARIHEMINfl.

Uit de vergelijking dezer waarnemingen volgt, dat, indien
positieve en negatieve gezigtsindrukken elkander afwisselen,
zonder dat noch de eene noch de andere soort een sterk
overwigt heeft, zij veel gemakkelijker van elkander onderschei-
den worden, dan twee positieve gezigtsindrukken alleen. Dit
verklaart zich gereedelijk door de sterke irradiatie en de in-
eensmelting der lichtbeelden, welke het gevolg is van de
verhoogde gevoeligheid van het netvlies bij een overigens ge-
heel zwart gezigtveld. Dat deze onderscheidbaarheid nog
verminderen zoude door versterking van het doorvallend licht,
is te duidelijk, dan dat het noodig zoude zijn dit door op-
zettelijk in het werk gestelde waarnemingen aan te toonen.
De dubbelsterren, welke volkomen denzelfden gezigtsindruk
te weeg brengen, als de bovengenoemde beeldjes van twee
ronde openingen waardoor licht valt, leveren hiervan genoeg-
zame voorbeelden op. In e en 3 Lyrae, welke van
elkander afstaan, herkent het scherpste oog slechts eene en-
kele ster. De twee met oi Capricorni aangeduide sterren staan
op 6',30" van elkander af, en zijn alleen voor zeer goede
oogen als vaneen gescheiden zigtbaar. Zelfs wordt het kleine
sterretje, dat nabij ^ van den grooten beer staat, en er 11'
van verwijderd is, slechts zelden in onze luchtstreek ge-
zien (1).

S74. De vraag naar de grenzen van het gezigtsvermogen
sluit ook nog eene andere in zich, namelijk: welke zijn de
kleinste voorwerpen, wier vorm nog met zekerheid kan her-
kend worden? De volgende waarnemingen mogen deze vraag
beantwoorden ten opzigte der onderscheiding van den vorm

(1) Mud Ier, Astronomie. «. 447. /

GRENZEN VOOR DK HERKENBAARHEID VAN DEN VORM. 85

van ondoorschijnende vierkante voorwerpen op eenen verlich-
ten achtergrond.

Herkenbaarheid van den vier-
kanten vorm bij eenen
Oogafstand. doormeter van: Gezigtshoek.

i70 millim. 170 mmm =: millim. 206"

250 » 266 » » l,ir » 212".

Vergelijken wij deze uilkomsten met die, verkregen voor
de grenzen der zigtbaarheid van ronde voorwerpen (bl. 79),
dan blijkt, dat reeds lang, voordat een voorwerp ophoudt zigt-
baar te wezen, deszelfs vorm niet meer kan herkend wor-
den. In het geval van vierkante voorwerpen, moeten deze
ongeveer 5 maal grooter zijn, dan noodig is, om hen alleen
te zien. Dat andere voorwerpen, wier vorm meer veelhoe-
kig is, nog moeijelijker dan vierkante, van ronde voorwerpen
onderscheiden kunnen worden, behoeft geene nadere aanwij-
zing, daar men in het algemeen als regel stellen kan, dat
een voorwerp des te grooter moet zijn, om met zekerheid
over deszelfs vorm te oordeelen, naar mate de oppervlakte,
die naar het oog gekeerd is, een grooter getal hoeken en
zijden heeft.

275. Wenden wij ons thans tot het onderzoek naar de
grenzen der mikroskopische waarneming.

Omtrent de hierbij door mij gevolgde handelwijze, verwijs
ik den lezer naar de reeds genoemde § 227 Dl. I. Het mikros-
koop, waarmede deze waarnemingen zijn in het werk ge-
steld, is een door Amici in 1855 vervaardigd. (1). Bij

(1) Ofschoon dit mikroskoop een uitstekend werktuig is, vooral indien
men den tijd der vervaardiging in acht neemt, zoo mag ik echter niet
nalaten hier by te voegen, dat er in den laatsten tyd, bepaaldeljjk ook

86 GREMZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

hetzelve behooren tien achromatische dubbelledzen, welke tot
verscheidene combinatiën kunnen vereenigd worden, waarvan
er vier voor het onderzoek zijn aangewend. De brandpuntsaf-
standen dezer stelsels, of liever van hunne aequivalentc len-
zen , bepaald op de in § 116 Dl. I beschreven wijze, bedragen :
W. 1. 28,00 millim.

2. 8,86 »
« 3. 6,89 «
» 4. 3,87 »
Verders behooren er vijf oculairen bij, van welke ik echter
het sterkst vergrootende, om redenen, die weldra zullen blij-
ken, geheel ongebruikt heb gelaten, daarentegen een oculair
van een Dollondsch mikroskoop bezigende, hetwelk merke-
lijk zwakker, dan een der Amicische oculairen is. Dit
Dollondsch oculair 1 noemende, volgen de nommers
der Amicische oculairen naar hunne vergrooting.

Voor de verlichting is steeds gebruik gemaakt van den
vlakken spiegel, dewijl, door de concentratie der lichtstralen
in het beeld van het zich in den spiegel weerkaatsende ge-
deelte des hemels, het gezigtsveld en het voorwerp daarmede
altijd voldoende verlicht is, zelfs voor de sterkste vergrootin-
gen. Het voor negatieve gezigtsindrukken gebpzigde licht
was steeds dat, hetwelk van eene zooveel mogelijk gelijkma-
tig dun wit bewolkte lucht uitstraalt. Van hoeveel belang
het is, voor de juistheid en vergelijkbaarheid der uitkomsten,
dat de verlichting steeds dezelfde zij, zal nader blijken. Ook

door Atnici zeiven, nog sterkere objectiefstelsels zijn vervaardigd, welke
ongetwijfeld veroorlooven de waarneembaarheidsgrenzen nog iets verder uit
te breiden. Ik verwacht binnen kort zulk een nieuw mikroskoop van
Amici, en zal derhalve gelegenheid hebben, in de laatse afdeeling van dit
werk, do uitkomsten van het daarmede in het werk gesteld onderzoek
mede te deelen. I f

DER A»KRO$H;0?ISCRB WURNEMIN«. 87

kan ik niet nalaten hier bij te voegen, dat, hoewel ik zoo-
veel mogelijk getracht heb deze gelijkmatigheid der verlich-
ting te bereiken, de onbestendigheid des hemels zulks ech-
ter hoogst moeilijk maakt, zoodat ik dan ook daaraan groo-
tendeels de onregelmatigheden toeschrijf, die, in weerwil
van alle genomen voorzorgen, toch nog in de uitkomsten
merkbaar zijn. Kunstlicht kan, om vroeger vermelde rede-
nen, bij dergelijke waarnemingen, niet worden gebezigd.

» f"

er-

ct_ a

s:?

QO-ä-ODCSMCS^i.OltOWl®"^^
OltGVlvciMOOD-aOOS^lCIÏ-^COaS

OOOOOOOOOOOO — >-1«
caosco'—Cïofcovitoo—-IÄOOC«

t,>I (31 4.| CJ| +.1 «1 Pl Hl »31 CM « +.)

01 0| hl Wl h| wl Ol «1 Jii Ol +•!

01 01 Ol Ol Ol Oll Ol Ol Ol Ol Ol Ol '

O O

O ^

CP Ol

88 GRENZEN DER UIEROSEOPISCBE WAARNEMING.

I

Heeds de oppervlakkigste inzage dezer uitkomsten leert da-
delijk, dat het eigenlijk optisch vermogen van een mikros-
koop nagenoeg alleen in de objectiefstelsels berust, en dat
de versterking der vergrooting, door middel der ocülairen, dit
vermogen weinig of niet vermeerdert. Het blijkt echter tevens,
dat sterkere ocülairen bij de zwakkere objectiefstelsels nog eenig
voordeel aanbrengen, doch dat daarentegen bij het sterkste der
objectiefstelsels het optisch vermogen reeds met het zwakste
der ocülairen en eene 374 malige vergrooting deszelfs toppunt
bereikt heeft, zoodat men bij eene vermeerdering der ver-
grooting, door aanwending van sterker ocülairen, niet alleen
niets wint, maar de zigtbaarheid der voorwerpen zelfs afneemt.

Deze tafel levert dus het beste bewijs voor het reeds meer-
malen aangemerkte, dat namelijk, wel verre dat het optisch
vermogen van een mikroskoop van gelijke beteekenis zoude
zijn met deszelfs vergrootend vermogen, het eerste integen-
deel van het laatste bijna geheel onafhankelijk is.

Bij de onderlinge vergelijking der uitkomsten, verkregen
met ronde en met lange voorwerpen, blijkt, dat de verhou-
ding hunner zigtbaarheid nagenoeg dezelfde is, als bij de

waarneming met het bloote oog, namelijk ongeyeer als 1:10.

I

i

270. Daar de waarneembaarheid van positieve gezigtsindruk
ken, gelijk boven is gebleken, grootendeels alleen afhangt van de
intensiteit van het licht, hetwelk van dc voorwerpen uitstraalt,
zoo hebben ook bepalingen van de grenzen hunner zigtbaarheid,
voor zoo ver de grootte der voorwerpen daarbij in aanmer-
king genomen wordt, minder waarde. Echter moge de me-
dedeeling der volgende waarnemingen hier eene plaats vin-
den. Zij zijn verrigt bij het licht van eene donkere betrok-
ken lucht en regenachtig weder. ^

«ERBNEEN DEB ZIGTBAARHEID DOOR HET MIKROSEOOP. 8'i

O
tJ
(t)

3.
3'

«5

11

a

ol
o|

Men ziet, dat, in weerwil der hoogst ongunstige omstan-
digheden, waarbij slechts een zeer zwak licht door de ope-
ning viel, de positieve gezigtsindrukken veel waarneembaar-
der zijn dan negatieve, even als zulks bij het zien met het
bloote oog reeds is opgemerkt. Dat bovendien deze cijfers
bij lange na niet de uiterste grenzen van zigtbaarheid uit-
drukken, volgt uit de vergelijking met de door het bloolo
II. 6

90 GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

oog in liel werk gestelde waarnemingen, wfaaruit blijkt, dat
eene opening, waardoor zonlicht valt, 11 maal kleiner kan
zijn, dan zulk eene, die naar eene donkere betrokken lucht
is toegekeerd. Indien nu, hetgeen waarschijnlijk is, deze
zelfde verhouding ook bij de mikroskopische waarneming
plaats grijpt, dan zoude', bij eene 574 malige vergrooting,
nog eene ronde opening van minder dan jtüööö millim.,
bij doorvallend zonlicht, kunnen gezien worden.

Inderdaad is het mij niet gelukt roode positieve lichtbeeld-
jes tc vormen, die zoo verkleind waren, dat bij doorvallend
zonlicht de zigtbaarheidsgrenzen bereikt werden, en dit is
ook de oorzaak, dat in de laatste kolom de zigtbaarheids-
grenzen eener spleet, bij zwak doorvallend licht, voor de beide
sterkere vergrootingen, zijn oningevuld gebleven. Uit de ver-
gelijking met de cijfers jn de vorige kolom volgt echter, dat
eene spleet 8 — 9 maal zigtbaarder is dan eene ronde opening,
zoodat men dus veilig mag aannemen, dat bij de 574 malige
vergrooting het beeld eener spleet van ^öööö millim. bij het
zwakke licht, dat hier is aangewend, nog zigtbaar zoude
wezen; en indien wij hier wederom stellen, dat bij het door
laten van zonlicht de waarneembaarheid 11 maal grooter wordt,
dan zoude daarbij eene spleet van minder dan is^ööö
lim. nog kunnen worden herkend. ,

277. Ter bepaling van de onder scheidbaar heid der gezigts-
indrukken door het mikroskoop heb ik dezelfde middelen
aangewend, als vroeger voor het bloote oog, t. w. een draad-
net, en twee ronde openingen in een zwart gemaakt plaatje.
Het licht was, gelijk vroeger, dat eener wit bewolkte lucht.
De verkregen uitkomsten zijn de volgende:

I

ibrenzen der onderscheidbaarheid door het mikroskoop. 91

3

05 g

£L 3

^ ^ ^ ^ ^ O

oi t® a>i i® i-s» t.® d bo -s»

QO Oï Oï t® Ol l® ^

p p p p p p p p p p p p

t® i® "i® 1® t® "oi CD O

Cï M Cï O QO O Oï l® lÉ!^ ^ l® M

V. O -J -J -J ^ V7 ^ ÖS

c.j| w] cj| 6j| u| ojj tjl t3| h| Hl

01 Ol Ol 0| oi 01 0| Ol 01 0| Ml 01

p p p p p p p p p

ife, rfi., ".fa. "^i, üï "ta: "cjï ".ts, V« "bs

1® Ol "<1 Cï C5 Ol l® Ol Cï O! Ol
t® Oï Cl Oï O^ O O os l®

Deze tafel toont aan, dat, even als ten opzigte van de zigt-
baarheidsgrenzen is aangewezen, het ook ten aanzien dér
onderscheidbaarheidsgrenzen geldt, dat de versterking der
vergrooting door middel der ocülairen slechts weinig voordeel
aanbrengt.

Iets grooter schijnt het nut van sterker ocülairen te zijn
ter onderscheiding van twee positieve gezigtsindrukken, gelijk
uit de volgende tafel schijnt te blijken.

6*

705 GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

s

U) <a| M M «I C^ H M| ,

-WH Wm + „ <-!„ "IH ■^M "«IM "'M "I« Sin

Ml Hl - nl"
Ol Ol Ol

p p p p p p p p p bS

"o: "cw "oi "o: "ÜÄ O "CI O "es"ci

GCGOl©QOCJDOOO<yiGOMCDO!

B
O

ö

s

II

M H| H| H| Hl H| Hj >-l H| ^ „

"»Im '«M "»IH OJS

H" Ol" h|" Ol" -al" to|" d" S" a

Uli Ol to| ml U| oJ K| Ol ^

Echlcr bieden de hier opgeteekende uilkomsten verschei-
dene onregelmatigheden aan, die gemakkelijk verklaard wor-
den door den groolen invloed, welke de allergeringste ver-
andering in het doorvallend licht moet hebben, doch ora
welke reden zij tevens te onzeker zijn, om er eenig stellig
besluit uit af te leiden. Alleenlijk is het duidelijk, dat, even
als bij het zien met het bloote oog, zoo ook bij de mikros-

«RENZEN DER HERKENBAARHEID VAN DEN VORM DOOR HET MIKROSK. 95

kopische waarneming, twee positieve gezigtsindrnkken moeije-
lijker onderscheiden worden, dan indien vele positieve en
negatieve gezigtsindrnkken elkander afwisselen. Het zal straks
evenwel blijken, dat hier eenig voordeel aan de zijde der
mikroskopische waarneming is.

278. Eindelijk is het ook de herkenbaarheid van den
vorm der ligchamen door het mikroskoop, welke in aan-
merking komt. Ter bepaling der grenzen hiervan zijn de
volgende waarnemingen in het werk gesteld.

O O O O O O O

^ ^

caioasoootcooii'OQooä'^icswi^o

n

BSSB8S»«»S60BeS

O*

BSBSssseessses«!!

Hl Hl Hl "1 Hl Hl Ht N| tnj n| H

H t'l M "I H^l H OJ H li H « H CA M H c:| H UI H,U| M +1 ^

ö! 01 Sl S' S ^ ol Ol 01

C B B (f ö

k.. H^

t® t© Ol CJI HJ» t© ^ijï^ i®

l© 'Ö O O O 00 «<1 O Ol t© \© QO Oï 1.© 00

94 GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING. ?

Deze cijfers wijzen aan, dat de herkenbaarheid van den
vorm niet geheel dezelfde regelen volgt, als de enkele zigt-
baarheid der voorwerpen. Terwijl namelijk de grenzen de-
zer laatste weinig of niets worden uitgebreid, bij de ver-
sterking der vergrooting door middel der oculairen, is het
hier daarentegen duidelijk, dat, voor het bepaalde doel, om
over de gedaante der ligchamen te oordeelen, zulk eene
versterking werkelijk nuttig is. Van daar de groote verschil-
len tusschen de verhoudingscijfers, in de laatste kolom be-
vat, waarbij men, op weinige uitzonderingen na, zal op-
merken, dat de grenzen der herkenbaarheid van den vorm
het meest nabij komen aan die der zigtbaarheid, naar ge-
lang een sterker oculair is gebezigd. Dat echter ook hier
een zekere grens bestaat, welke niet met voordeel wordt
overgeschreden, bewijst de daadzaak, dat, bij eene 1850 ma-
lige vergrooting (met oculair N". S), het beeld, waarvan de
vorm nog herkenbaar was, grooter moest wezen dan bij eene
4120 malige (met oculair 4). Deze laatste vergrooling is
dus de sterkste, welke, bij het mikroskoop, dat voor dit on-
derzoek gediend heeft, immer, onder eenige omstandigheid,
nog met vrucht kan worden aangewend, terwijl men in ver-
reweg de meeste gevailen, waar het alleen op izien en on-
derscheiden aankomt, met veel geringere vergrootingen vol-
staan kan.

279. In het voorgaande zijn al de gronden bevat, die noo-
dig zijn tot eene vergelijking van het eigenlijk optisch ver-
mogen van het gebruikte mikroskoop met dat van het bloote
oog. Het spreekt van zelf, dat men bij deze vergelijking
moet uitgaan van denzelfden algemeenen duidelijkheidsafsland,
voor weiken de vergrootingen berekend zijn, le weten 2S een-

VERGELIJKING VAN HET RLOOTE OOG MET HET MIKROSKOOP. 95

limeters. Onder elk der groepen van met het bloote oog in
het werk gestelde en vroeger (bl. 85 en verv.) medegedeelde
waarnemingen, is er telkens eene, welke op dien afstand is
verrigt, en het is deze, welke tot grondslag is gelegd der
berekeningen, waarvan de uitkomsten in de bijgevoegde tafel
zijn bevat.

Deze is op de volgende wijze zamengesteid. Het cijfer
der werkelijke versterking van het optisch vermogen is ver-
kregen : door den doormeter van het bij eene zekere vergroo-
ting nog zigtbare beeld te deelen in den doormeter van het
beeld, dat met het bloote oog, op genoemden afstand, nog
kan gezien worden-, terwijl het cijfer van het verlies, of,
zooals in eenige weinige gevallen plaats heeft, dat van de
winst, niets anders uitdrukt, dan de verhouding tusschen de
werkelijke versterking en de aangewende vergrooting, en
verkregen is, door het cijfer der eerste af te trekken van het
laatste (of omgekeerd), en het overschot, uitdrukkende de
volstrekte waarde van het verlies of van de winst, te deelen
door het vergrootingscijfer, om de betrekkelijke waarde te
vinden. Duidelijkheidshalve voeg ik hier als voorbeeld do
berekening van de eerste getallen in de tafel bij.

Het kleinste nog, op 25 centim. oogafstand, zigtbare rondo
voorwerp heeft eenen doormeter van 50,5 mmm. Bij eene
50 malige vergrooting kan nog een zoodanig ligchaampje
gezien worden van 2,415 mmm. De werkelijke versterking

50,5

van het optisch vermogen is dus — ~ '

50-20,9

betrekkelijk verlies -g^gj- 0,58 van het vergroo-
tingscijfer.

Uit de kolommen der tafel blijkt: hoe, op ééne uitzonde-

96 GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

ring na, er bij het zien door het mikroskoop, io verhouding
tot het zien met het bloote oog, altijd een meer of minder
aanmerkelijk verlies plaatst heeft. Dit loont aan, hoe ver
het mikroskoop nog is van de optische volkomenheid van het
oog le hebben bereikt. Verders leeren deze cijfers, dat de
versterking van hel optisch vermogen van het oog, door gelijke
combinatiën van objectieven cn oculairen, geenszins onder ver-
schillende omstandigheden altijd gelijk blijft, zoodat menb. v.
die voor de zigtbaarheid van negatieve gezigtsindrukken kennen-
de, daaruit lot die voor de overige gevallen zoude kunnen be-
sluiten. Integendeel is het duidelijk dat de drie deelen,
waarin men het optisch vermogen splitsen kan, t. w. het
zigtbaar makend vermogen, het onderscheidbaar makend
vermogen, en het den vorm herkenbaar makend vermogen
geenszins gelijken tred houden, ja zelfs bestaat er een klaar-
blijkelijk verschil tusschen dc versterking van het onderscheid-
baar makend vermogen voor de mazen in een draadnel en
dat voor twee ronde openingen.

Gedeeltelijk hangen deze verschillen af van den aard van
het hier gebezigde werktuig. Zoo blijkt b. v. dat, waar het
de enkele zigtbaarheid geldt, de objectiefstelsels, voor zoo
ver hun aandeel in het optisch vermogen bétreft, aldus op
elkander in rangorde moeten volgen: o, 2,1, 4. Bij het
eerste is het verlies het geringst, bij het laatste het grootst.
Rangschikken wij dezelve naar hun onderscheidbaar makend
vermogen, dan volgen zij als 1, 2, 5, 4. Dit verschil is
in het wezen der zaak hetzelfde, als hetgeen reeds vroeger
(Dl. I § 209 en verv.) is aangewezen te bestaan tusschen het
doordringend en' het begrenzend vermogen, welke ook geens-
zins noodzakelijk gelijken tred behoeven te houden. De enkele

zigtbaarheid van de voorwerpen hangt af van het eerste, hunne

I

VEnMlNDERING DEK mnADIATlE DOOR HET MIKROSKOOP. 97

ondeiFclieidhaarheid vau het laatsfe. Onder de gebruikte
objeclierstelseis bezit dus 3 het grootste doordringend,
N". 1 het grootste begrenzend vermogen.

De doorloopende verschillen echter, welke tusschen ge-
heele kolommen worden opgemerkt, kunnen niet aan don
aard van het werktuig worden toegeschreven, maar ontstaan
uit algemeene, ook voor andere werktuigen geldige, oorza-
ken. Zonder bij dc geringere verschillen stil te slaan, die
niet stellig als onafhankelijk van de bij deze waarnemingen
onvermijdelijke fouten kunnen beschouwd worden, vestig ik
de aandacht inzonderheid op de uilkoinsten belretTende het
onderscheidbaar maken van twee ronde openingen in een
overigens donker gezigisveld. Hier vindt do op den eersten
blik zonderling schijnende omstandigheid plaals, dat er in
verscheidene gevallen, namelijk bij dc combinatiën der drie
zwakste objectiefslelsels met het zwakste oculair, niet alleen
• geen verlies, maar zelfs eene overwinst boven het vergrootings-
cijfer wordt opgemerkt. De verklaring hiervan is echter zeer
eenvoudig, en het verschijnsel sluit zich aan de den slerrc-
kundigen welbekende daadzaak, dat de irradiatie der ster-
reu, door eenen kijker gezien, merkelijk geringer is dan bij
hunne beschouwing met het bloote oog, terwijl ook reeds
Plateau (1) heeft aangetoond, dat door vergrootglazen in
het algemeen de irradiatie verminderd wordt. Daar nu twee
zoodanige openingen des te gemakkelijker zullen kunnen on-
derscheiden worden, hoe grooter de ruimte is tusschen de
twee beelden op het nelvlies, welke geenen lichlindruk on-
dervindt, zoo is het blijkbaar, dat alleen aan deze, door
het mikroskoop te weeg gebragte, vermindering der irradia-

(1) Poggend. Ann. Ergänzung.iband, I. s. -133.

II.

98 GRENZEN OER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING,

lie, de gunstige hier opgemerkte verhouding moet worden
toegeschreven. Intusschen blijft, in weerwil dezer gunstige
verhouding, het onderscheiden van twee positieve gezigtsindruk-
ken nog altijd moeijelijker, dan het onderscheiden van elkan-
der afwisselende positieve en negatieve gezigtsindrukken, die
onderling weinig in uitgebreidheid verschillen, gelijk uit de
tafels op bl. 95 en 94 blijkt.

Herleiden wij de kleinste nog door het mikroskoop waar-
neembare tusschenruimten tot den daaraan beantwoordenden
gezigtshoek, dan verkrijgen wij de volgende uitkomsten:
Voor eene donkere ruimte in een stelsel van elkander

afwisselende draden en tusschenruimten......O",2;

Voor eene heldere tusschenruimte in een zoodanig stelsel. O",5.
Voor de donkere ruimte tusschen twee lichtbeelden. . 0",4.

Struve bevond, dat met den refractor teDorpat, bij eene
4000 malige vergrooting, en onder begunstigende omstandig-
heden, nog eene dubbelster als zoodanig kan herkend worden,
welker sterren op 0",5 afstand van elkander staan. Men ziel
dus, dat de grenzen van het onderscheidend vermogen dezer
beide elkander na verwante werktuigen, tamelijk gelijk zijn. (1)

i 1,

(1) Kadat de vorige bladen reeds waren afgedrukt, heil ik het nieuwe
mikroskoop van Amici ontvangen, waarvan op bl. 85 in de aanteekening
gewag is gemaakt. Daar ik reden heb om te gcloovenj dat dit mikro-
skoop door geen, onder de thans bestaande, in optisch vermogen overtroffen
wordt, zoo meen ik hier nog kortelijk de uitkomsten te moeten mededee-
len van het onderzoek met een der sterkste daarbij behoorende objectief-
stelsels in het werk gesteld; een meer volledig verslag over het geheele
werktuig voor de laatste afdeeling besparende.

De brandpuntsafstand der aequivalente lens van dit objectiefstelsel be-
draagt 2,67 millim., en de vergrooting, die het boven door Pi". 1 aange-
duide oculair daarmede geeft, is 558 maal, terwijl die van het sterkste
objectiefstelsel van het oudere Amicische mikroskoop daarmede, bij gelijke
buislengte, slechts 374 maal bedraagt. In de volgende tafeltjes is dit
oculair door D aangeduid, terwijl van de drie bij het mikroskoop behoo*

GRENZEN DER WAARNEEMBAARHEID VAN ORGANISCHE VOORWERPEN. 99

280. De tot hiertoe medegedeelde uitkomsten betreffen
alleen de grenzen van het optisch vermogen van het onder-
zochte mikroskoop, onder zekere bepaalde gunstige omstan-

rende ocülairen slechts de beide eerste gebezigd zijn, daar het bhjkt, dat
het toppunt van het optisch vermogen eigenlijk reeds met N». 1 bereikt is.

Vergelijkt men deze uitkomsten met die, welke boven zijn medegedeeld,
dan bevindt men, dat tusschen het optisch vermogen van het oude en
dat van het nieuwe Amicische mikroBkoop de volgende verhoudingen
bestaan:

Voor het zigtbaar maken van ronde voorwerpen als 1:1,106.
» » » » » draadvormige » » 1:1,116.

Voor het onderscheidbaar maken der draden in metaalgaas als 1:1,565.

Het is hierbij in het oog vallend, dat de verbetering van het onderscheid-
baar makend vermogen veel aanzienlijker is, dan die van het enkel zigtbaar
makend vermogen, hetgeen een nieuw bewijs oplevert, dat de verbetering dier
beide onderdeelen van het optisch vermogen geenszins altijd gelijken tred houdt.

Tevens vloeit uit de laatste uitkomsten nog eene, voor de theorie van
het licht en van het zien, niet geheel onbelangrijke gevolgtrekking voort.
Frauenhofer (Gilbert's Annalen XIV s. 366) heeft namelijk beweerd,
dat een mikroskopisch voorwerp, waarvan de doormeter gelijk of kleiner
dan eene lichtgoiflengte is, en hetwelk uit twee deelen bestaat, niet
meer als uit twee deelen bestaande zoude kunnen herkend worden.

De gemiddelde golflengte van wit licht, of van alle stralen gezamehjk,
bedraagt volgens Frauenhofer 0,00001898 Par. duim n 0,514 mmm.,

7»

tOO GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

<lighe(len. De boven' medegedeelde waarnemingen namelijk zijn
allen verrigt aan zulke voorwerpen, die of zelve als lichtgevende
kunnen beschouwd worden, óf geheel ondoorschijnend zijn,
en in het laatste geval werd steeds zulk eene verlichting aan-
gewend, als, blijkens de ondervinding, het meest geschikt is,
om negatieve geziglsindrukken waarneembaar te maken. Wij
zonden echter zeer ten onregte uit deze uitkomsten besluiten
tot de grenzen der zigtbaarheid van mikroskopische voorwerpen
in het algemeen, vooral omdat het meercndeel dier voor-
werpen , wel verre van ondoorschijnend te zijn, integendeel
zeer doorschijnend is, zoodat slechts een gedeelte van hun
beeld op het netvlies eenen negatieven gezigtsindruk te weeg
hrengt, terwijl een ander gedeelte volstrekt niet wordt waarge-
nomen , dewijl het daaraan beantwoordende gedeelte des voor-
werps de stralen onveranderd doorlaat. Vroeger (Dl-1 § 97 en
98) is opgemerkt, dat dc betrekkelijke grootte van dit zigtbare
en van dit onzigtbare gedeelte afhangt: 1" van den vorm
vau het voorwerp, en van het verschil tusschen deszelfs
brekend vermogen, en dat der omringende middenstof Het
zal niet ongepast zijn dit hier door de mededeeling van eenige
waarnemingen op te helderen, waaruit tevens eenigermate

dus iets meer dan millim. Bij de vroegere uilkbmsten nu was wel

reeds gebleken, dat tusschenruimten van geringercn ioormeter, namelijk
van jiy milJim., nog waarneembaar zijn. Intusschen was hier het ver-
schil niet groot genoeg, om het stellige besluit te wettigen, dat de op
theoretische gronden steunende meening van Frauenhofer onjuist is,
te meer dewijl de golflengte der blaauwe stralen, 0,00001464 Par. duim
ZZ 0,396 mmm {ongeveer ^jöö "Og altijd iets kleiner dan deze,

toen nog als waarneembaar eikende, tusschenruimto is. Thans echter,
nu het gelukt is tusschenruimten waarneembaar te maken, welker door-
meter weinig meer bedraagt dan eene halve lichtgolflengte, moet elke
twijfel dienaangaande ophouden, en blijkt het, dat althans hierin geen
noodzakelijke grond gelegen is, waarop de verdere volmaking der mi-
kroskopenals op eenen onoverkoombaren hinderpaal, stuiteu moet.

fiUENZEN DER WAARNEEMBAARHEID VAN ORGANISCHE VOORWERPEN. 'lOl

blijken kan, welke de kleinste organische ligchaampjes zijn,
die nog door het mikroskoop kunnen herkend worden. Ik
heb hiertoe bij voorkeur gebruik gemaakt van gewoon glas,
omdat deszelfs brekingsindex dat der meeste organische weef-
sels niet zeer veel kan le boven gaan, hetgeen daaruit blijkt,
dat de meeslc gedroogde dierlijke en plantaardige weefsels
schier geheel onziglbaar worden in canadabalsem, waarvan
de brekingsaanwijzer is 1,532, dat is ougeveer gelijk aan
dien van de meest gebruikelijke soorten van glas.

Dat er intusschen onder de organische weefsels zelve nog
veel verschil in dit opzigt moet beslaan,, spreekt van zelf,
doch zooveel mag men in elk geval besluiten, dat, indien
het beeld van een glazen voorwerp, van zekeren vorm, en
onder zekere omstandigheden geplaatst, ophoudt ziglbaar te
zijn, dil dan nog des le meer geldig is van eenig doorschij-
nend organisch ligchaam van gelijke grootte en vorm, en in
gelijke omstandigheden geplaatst.

Ten einde hier de cijfers niet noodeloos te vermenigvul-
digen, teekcn ik alleen de uitkomsten aan, verkregen met
W. 2 en 4 der objectiefstelsels, en N'. 1 der oculairen. Bij
de laatste combinatie heeft, gelijk wij zagen, het optisch
vermogen, voor zoover het de zigtbaarheid betreft, deszelfs
toppunt bereikt.

De gebruikte voorwerpen waren:

a. een glazen bolletje.

b. een rond glazen blaasje, voorzfen van eene opening
om er het vocht in te laten dringen; de dikte van de glas-
wand bedroeg jj van den geheelen doormeter;

c. een glazen draad, zonder holte;

d. een glazen haarbuisje, waarvan de wand i des door-
meters innam;

102 GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

e. een vierkant glazen plaatje, welks middellijn de dikte
1S,7 maal overtrof;

f. een vierkant plaatje mica, minder doorschijnend dan
e, ten gevolge van eenige barstjes en vlekjes, doch 57 maal
dunner dan breed.

B C

_ 2 2

o' w as

ns W t»

» 'Ü B ^ » B

ET « ^

" BS

SS

csr.

O

_ ftl
ET. -1
B «

O — fc0 0100000>^00

V» Va V

CXOtÈixOOCJSfcObÖCJSOiCDits,

ä "I si SI <»1

01 01 Ol O} 01 O' O' 01

B

fcSO^OtöCDUJ-^IQOOOf^CSOO

S» ^ V, O

-f^i t^i ä s o! ^ n r,
§1 tl 01 tl '

Ol

i.

B

Ten einde de vergelijking van de zigtbaarheid van door-
schijnende voorwerpen, met die, van geheel ondoorschijnende,

fiUENZEN DER WAARNEEMBAARHEID VAN ORGANISCHE VOORWERPEN. 'lOl

den lezer gemakkelijker te maken, voeg ik hierbij, dat, blij-
kens de tafel op bl. 87, de doormeter der kleinste zigtbare
beeldjes der laatsten bedragen:

Vergrooting.

Ronde voorwerpen. 134. 0,492 mmm r: millim.

374. 0,246 » » »

Lange voorwerpen. 134. 0,049 »> » 20I05 "

374. 0,027 » » jyW »
Uit deze waarnemingen vloeijen verscheidene niet onbe-
langrijke gevolgtrekkingen voort,

1° Vooreerst blijkt het, dat een volkomen doorschijnend bol-
vormig ligchaampje, hetwelk niet hol is, in de lucht geplaatst,,
slechts weinig in zigtbaarheid onderdoet voor zulk een, dat
geheel ondoorschijnend is. Zelfs onder water zijn nog zeer
kleine ligchaampjes van dien vorm waarneembaar, zoodat wij
hieruit besluiten mogen, dat, b. v. vetbolletjes van
millim. doormeter nog door het mikroskoop zigtbaar zouden
zijn. Het verlies in zigtbaarheid, in verhouding tot een ge-
heel ondoorschijnend ligchaam is hier minder dan 0,3.

2° Zoodra echler het ronde ligchaampje hol is, dan ver-
mindert de zigtbaarheid in zeer sterke mate. Een door wa-
ter omgeven organisch celletje, waarvan de wand, in verhou-
ding tot den doormeter, dezelfde dikte bezit als het hier
gebezigde glasblaasje (e), zoude (voorondersteld, dat de bre-
kingsaanwijzer dezelfde is) ophouden waarneembaar te zijn^
zoodra deszelfs doormeter minder dan millim. bedraagt.
Ware het een geheel ondoorschijnend ligchaampje, dan zonde
het nog ongeveer 3,6 maal kleiner kunnen wezen.

3° Bij draadvormige doorschijnende ^igchamen is het ver-
lies in zigtbaarheid grooter dan bij ronde. Uit de onder c
medegedeelde uitkomsten mag men afleiden, dat een orga-

104 GRENZEN DER MIKROSKOPISCHE WAARNEMING.

nisclie vezel van minder dan Ï0I00 niillim. dikte niet meer
onder water kan herkend worden, dat is terwijl hare dikte
nog 3,7 maal de uiterste grens der zigtbaarheid van ondoor-
schijnende draadvormige ligchamen overtreft.

i" Een organisch buisje in water zoude, blijkens d, reeds
ophouden zigtbaar te zijn bij eenen doormeter van 3/00
lim., dus terwijl hetzelve nog 10 maal dikker is dan een
ondoorschijnende draad zoude behoeven te wezen, tenzij de
betrekkelijke dikte van den wand grooter is, dau in het
vooronderstelde geval.

S" Nog aanzienlijker is de vermindering der zigtbaarheid
bij plaalvormige doorschijnende ligchamen, gelijk volgt uit e.
Wanneer men aanneemt, dat de zigtbaarheidsgrenzen van
ronde en van vierkante ligchamen dezelfde zijn, dan blijkt, dat
b. v. een doorschijnend kristalplaatje, bij hetwelk de dikte en
de doormeter tot elkander in de aangegeven verhouding (1:1 3,7)
staan, indien het omgevende vocht water is, ruim 12 maal
grooter moet wezen, dan voor de zigtbaarheid van een on-
doorschijnend plaatje zoude vereischt worden. Van daar dan
ook, dat verreweg de meeste kristalion, op het oogenblik
dat zij waarneembaar worden, reeds tamelijk groot zijn, zoo-
dat men hunnen vorm schier op hetzelfde oogenblik herkent,
waarop zij het eerst zigtbaar worden. (1) ïndiei]| zij tot die-
gene behooren, welke bij hun eerste verschijnen plaatvor-
mig zijn, dan kunnen deze plaatjes echter zeer dun we-
zen, want het nog herkenbare beeldje van het glasplaatje,

(1) Men kan tiier vergelijken wat ik over dit onderwerp gezegd heb ia
mijn opstel: Over de wij se van ontstaati, den oorsp7-onkelijkcn vorm en
do opvolgende veranderingen der door praecipitatie voortgehragtc organi-
sche en anorganische vaste stoffen, inzonderheid over de verschijnselen
hij de vorming van kristallen. Tijdschr. v. Nat. Gesch. en Phys. 1843.

fiUENZEN DER WAARNEEMBAARHEID VAN ORGANISCHE VOORWERPEN. 'lOl

onder water, bezit (bij de 374 malige vergrooting) eene dikte
van niet meer dan ^^^^^ millim., en van hetzelfde, in de
lucht, van millim.

6" Een organisch vlies is doorgaans niet zoo volkomen
doorschijnend als een glas- of kristalplaatje, maar deszelfs
waarneembaarheid wordt bevorderd door kleine aanhangende
moleculen, oneffenheden, plooijen enzv. Hieraan beantwoor-
den eenigermate de onder f opgeteekende uitkomsten. Het
micaplaatje was 3,6 maal dunner dan het glasplaatje (e),
maar, ten gevolge van deszelfs onvolkomene doorschijnend-
heid, konden nog beelden van het eerste waargenomen wor-
den, die eenen ruim 2 maal geringeren doormeter bezaten
dan die van het laatste , terwijl hunne dunte 7,7 maal ge-
ringer was, namelijk slechts 45I-50 millim,^ bij het in water
gedompelde plaatje, en millim., wanneer dit zich in

de lucht bevond.

Overigens zal ik wel ter uaauwernood behoeven te herin-
neren , dat al de hier medegedeelde cijfers slechts als voor-
beelden en als benaderingswaarden kunnen worden aange-
merkt, maar dat zij geene volstrekte maat der zigtbaarheid
aangeven, daar deze voor elk mikroskoop en voor elk voor-
werp telkens weder eene andere is.

281, Eindelijk moet ik hier nog eene opmerking bijvoe-
gen, welke zich aansluit aan eene dergelijke, welke bij de
waarneming met het bloote oog kan gemaakt worden (z.
Dl, I § 91), t, w. dat de allerkleinste zigtbare voorwerpen of
beeldjes niet meer volkomen scherp, maar eenigzins diffuus
worden waargenomen, of, met andere woorden, dat een
door het mikroskoop gezien voorwerp, hetwelk zoo klein is,
dat het ophoudt waarneembaar tc zijn, zoodra het zich op

108 TOEUIvHElülNG DER MIKROSKOI'ISCHE VOORWERPEN.

len, welke hein gedurende eenig onderzoek kunnen voorko -
men, noch de beschrijving van alle de werktuigen, die zijn
uitgedacht, om voor sommige bijzondere onderzoekingen te
dienen. Ook de meest uitvoerige beschrijving der aan te
wenden handelwijzen moet altijd onvolledig blijven, omdat
men met geen mogelijkheid al dc verschillende omstandig-
heden kan vooruitzien, die zich bij mikroskopische nasporin-
gen van allerlei aard kunnen voordoen; en ook hij, die bij
zijn mikroskoop al de toestellen bezit, welke ooit vervaar-
digd zijn, om bij sommige onderzoekingen te dienen, en deze
gemakkelijker te maken, zal telkens bevinden, dat zij voor
alle voorkomende gevallen nog onvoldoende zijn. Inderdaad,
zoo ergens, dan geldt hier hof bekende gezegde van Frank-
lin, dat een natuuronderzoeker met de boor moet kunnen
zagen, en met de zaag kunnen boren. Ik stel mij dan ook
bij hfit nederschrijven van hetgeen volgen zal, liefst eenen
zoodanigen voor, wiens mikroskoop eene hoogst eenvoudige
inrigting heeft, en waarbij zich slechts het allernoodigstc
bevindt van den tot het onderzoek vcrcischten toestel. Eene
meer volledige beschrijving van onderscheiden werktuigen,
levens met aanwijzing van hun gebruik lol^ het bepaalde
doel, waartoe hunne uitvinders hen bestemilj hebben, zal
men in de laatste afdeeling aantreffen. Hier; is het inzon-
derheid mijn oogmerk aan te toonen, hoe de;ïelvc ontbeer-
lijk kunnen worden gemaakt. Het vernuft des lezers zelveu
mogo het ontbrekende aanvullen.

i

I

285. In de eerste plaats komen in aanmerking: de ge-
steldheid en inrigting vau het vertrek, dat tot het vervaar-
digen van praeparaten cn tol het doen van mikroskopische
waarnemingen geschikt is. Eigenlijk kan elk vertrek, hetwelk

ÏEUZE EN INRIGTING VAN EEN VERTREK, 109

een venster heeft, dat op de buitenlucht uitziet, daartoe
gebezigd worden, doch indien men de keus heeft tusschen
onderscheiden vertrekken, of bij het daarstellen van een bij-
zonder aan mikroskopische onderzoekingen gewijd observato-
rium, dan kunnen de volgende grondstellingen worden in
het oog gehouden, waarvan de redenen gedeeltelijk reeds
vroeger (z. § 198 en 2Gö) ontvouwd zijn.

Het verkieslijkst is, dat het vertrek aan twee zijden een
of meer vensters bezit, die naar het Noorden en naar liet
Zuiden gekeerd zijn, Is zulks slechts aan ééne zijde het
geval, dau verdient de laatste rigting dc voorkeur, terwijl
dan door gepast aangebragte schermen gezorgd wordt voor
het buitensluiten van het zonlicht, daar waar hetzelve hin-
derlijk zoude kunnen wezen.

De beste kleur voor de wanden is wit, die voor de tafels,
welke bestemd zijn om op te arbeiden, zwart.

Verders zij iict vertrek zoodanig gelegen, dat de muren
cn de bodem zoo weinig mogelijk de dreuning ondervinden
van voorbijrijdende rijtuigen. Men vermijde dus zoodanig
een, dat uitziet op cene druk bezochte straat, en kieze er
liever een, welks vensters naar eenen tuin gekeerd zijn.

Om dezelfde reden, namelijk om alle dreuning te voor-
komen, is het wenschelijk, dat dc tafels, welke voor het
dragen der mikroskopen bestemd zijn, hetzij aan de muur
zijn vastgehecht, of met de poten op afzonderlijke voet-
stukken staan, die geene gemeenschap hebben met de ove-
rige vloer, gelijk zulks in fig. 5 bij pppp is voorgesteld.
Dit is inzonderheid een vereischte in een vertrek, dat tot
mikroskopische demonstratien moet dienen.

Ten einde het bij mikroskopische onderzoekingen vaak zeer
hinderlijke in dc lucht zwevende stof zooveel mogelijk te

108 ïOEaivllEiniNG der mikiioskoimsche voorwekpen.

len, welke hem gedureude eenig onderzoek kunnen voorko -
men, noch de beschrijving van alle de werktuigen, die zijn
uitgedacht, om voor sommige bijzondere onderzoekingen te
dienen. Ook de meest uitvoerige beschrijving der aan te
wenden handelwijzen moet altijd onvolledig blijven, omdat
men met geen mogelijkheid al de verschillende omstandig-
heden kan vooruitzien, die zich bij mikroskopische nasporin-
gen van allerlei aard kunnen voordoen; en ook hij, die bij
zijn mikroskoop al de toestellen bezit, welke ooit vervaar-
digd zijn, om bij sommige onderzoekingen te dienen, en deze
gemakkelijker te maken, zal telkens bevinden, dat zij voor
alle voorkomende gevallen nog onvoldoende zijn. Inderdaad,
zoo ergens, dan geldt hier hel bekende gezegde van Frank-
lin, dal een natuuronderzoeker met dc boor moet kunnen
zagen, en met de zaag kunnen boren. Ik stel mij dan ook
bij het nederschrijven van hetgeen volgen zal, liefst eenen
zoodanigen voor, wiens mikroskoop eene hoogst eenvoudige
inrigting heeft, en waarbij zich slechts het allernoodigslc
bevindt van den tol het onderzoek vereischten toestel. Eene
meer volledige beschrijving van onderscheiden werktuigen,
levens met aanwijzing vau hun gebruik lot ^het bepaalde
doel, waartoe hunne uilvinders hen bestemd 1 hebben, zal
men in de laatste afdeeling aanireffen. Hier jis het inzon-
derheid mijn oogmerk aaji te toonen, hoe dezbive ontbeer-
lijk kunnen worden gemaakt. Hel vernuft des lezers zeiven
moge het ontbrekende aanvullen.

283. In de eerste plaats komen in aanmerking: de ge-
steldheid en inrigting van het vertrek, dat lot het vervaar-
digen van praeparaten en tot het doen van mikroskopische
waarnemingen geschikt is. Eigenlijk kan elk vertrek, hetwelk

KEUZE EN INRIGTING VAN EEN VERTREK, 1 OD

een venster heeft, dat op dc buitenlucht uitziet, daartoe
gebezigd worden, doch indien men de keus heeft tusschen
onderscheiden vertrekken, of bij het daarstellen vau een bij-
zonder aan mikroskopische onderzoekingen gewijd observato-
rium, dan kunnen de volgende grondstellingen worden in
het oog gehouden, waarvan de redenen gedeeltelijk reeds
vroeger (z. § 198 en 2GG) ontvouwd zijn.

Het verkieslijkst is, dal het vertrek aau twee zijden een
of meer vensiers bezit, die naar het Noorden en naar het
Zuiden gekeerd zijn. Is zulks slechls aan ééne zijde het
geval, dan verdient de laatste rigling de voorkeur, terwijl
dan door gepast aangebragte schermen gezorgd wordt voor
het buitensluiten van het zonlicht, daar waar hetzelve hin-
derlijk zoude kunnen wezen.

De beste kleur voor de wanden is wit, die voor de tafels,
welke bestemd zijn om op le arbeiden, zwart.

Verders zij hel vertrek zoodanig gelegen, dat de muren
en de bodem zoo weinig mogelijk de dreuning ondervinden
van voorbijrijdende rijtuigen. Mon vermijde dus zoodanig
ecu, dat uitziet op eene druk bezochte straat, cn kieze er
liever een, welks vensters naar eenen tuin gekeerd zijn.

Om dezelfde reden, namelijk om alle drcuning le voor-
komen, is het wenschelijk, dat de tafels, welke voor het
dragen der mikroskopen bestemd zijn, hetzij aan de muur
zijn vastgehecht, of met de poten op afzonderlijke voet-
stukken staan, die geene gemeenschap hebben met de ove-
rige vloer, gelijk zulks in fig. 5 bij pppp is voorgesteld.
Dit is inzonderheid een vereischte in een vertrek, dat tot
mikroskopische demonstratiën moet dienen.

Ten einde het bij mikroskopische onderzoekingen vaak zeer
hinderlijke in de lucht zwevende slof zooveel mogelijk te

723 TOEISEREIDING DER MIKROSKOPISCHE VOORWERPEN.

voorkomen, behoort de zoldering met doek bekleed, en de
vloer niet met een tapijt bedekt te zijn, maar nit goed
aaneensluitende planken zamengesteld, en met eene donkere
kleur geverwd, omdat het daarbij gemakkelijker is eenig klein
bij toeval op den grond gevallen voorwerp terug te vinden.

Voor de verwarming des winters zouden daar, waar de
gelegenheid zulks veroorlooft, door het vertrek geleide pij-
pen, hetzij met verwarmde lucht of met water gevuld, ter-
wijl de eigenlijke stookplaats zich daar buiten bevindt, de
voorkeur verdienen, omdat bij de verwarming op de gewone
wijze, door kagchels of haarden, altijd vele asch- en kool-
deeltjes in den dampkring van het vertrek zweven.

Wat de grootte van het vertrek, het getal der tafels enzv.
aanbelangt, zoo hangt dit natuurlijk geheel af van de be-
stemming der inrigting, hetzij tot afzonderlijk gebruik voor
een enkel persoon of tot openlijke demonstra tien. Daar in
het laatste geval ook van tijd tot tijd van het beeldmikros-
koop moet worden gebruikt gemaakt, zoo behoort de wand
vier of vijf meters van het tegenoverliggend venster verwij-
derd te zijn, opdat het scherm op eenen behoorlijken af-
stand kan geplaatst worden, terwijl natuurlijk ook de breedte
van het vertrek aan het verlichte veld op hetischerm moet
beantwoorden. Voor een bijzonder persoon diaarentegen is
het kleinste vertrekje, waar eene tafel, een stoel en een
klein kastje, tot berging der noodige zaken, kan staan, vol-
komen toereikend.

Nuttig is het zich eene kleine tafel aan te schaffen, welke
opzettelijk is ingerigt voor de vervaardiging van praeparaten.
Die, waarvan ik mij sedert eenige jaren met voordeel be-
dien (z. fig. 3), is op de volgende wijze zamengesteld. Zij
is langwerpig vierkant, en de breedte van haar blad be-

TAFEL VOOU MIKROSKOPISCHE ONDERZOEKINGEN. I I I

draagt 0,8 met. in de rigting ab, en 0,6 met. in de andere
ac. Op 0,45 met. afstand van het bovenste blad bevindt
zich een tweede rf, hetwelk aan de vier poten is vastge-
hecht, en op welks midden een vierkante spiegel e van 0,20
met. middeliju is geplaatst, die, even als een gewone mikros-
koopspiegel, zich in eenen beugel beweegt, en naar alle rig-
tingen kan gekeerd worden. In het midden van het boven-
ste blad, vlak boven den spiegel, is eene vierkante opening
gemaakt, van 0,1 S met. doormeter. In deze opening kan,
rustende op eene sponning, een bakje van gelijke grootte
geplaatst worden, van 5 centim. diepte, welks zijwanden
van blik zijn vervaardigd, terwijl de bodem uit dik spiegel-
glas bestaat. I)it bakje dient om zulke ontledingen te ver-
rigten, welke het best onder water geschieden, terwijl de
van onderen geplaatste spiegel het noodige doorvallend licht
verschaft. Voor andere gevallen kan, in de plaats van het
bakje, een stuk dik spiegelglas of een houten plaatje, dat,
even als het geheele tafelblad, dof zwart geverwd is, in de
opening gelegd worden, zoodanig, dat de oppervlakte gelijk
met die van het blad komt. Ter zijde der opening kun-
nen dan verschillende loupendragers geplaatst worden, hetzij
in daarvoor bestemde openingen, of, zoo als rustende op
genoegzaam zware met lood gevulde voetstukken. Ook kan
hier gevoeglijk een regtkeercnd of ander zamengesteld mi-
kroskoop worden aangebragt, door namelijk een koperen stam
h met dwarsarm i in de tafel, ter zijde der vierkante ope-
ning, te plaatsen, indiervoege dat dezelve om eene spil kan
draaijen, en den dwarsarm te voorzien van eenen ring k
of eene korte buis, waarin de buis van het mikroskoop m
op en neder kan geschoven worden, hetgeen hier volkomen
toereikend is, daar men in elk geval deze inrigting slechts

725 TOEISEREIDING DER MIKROSKOPISCHE VOORWERPEN.

voor geringe vergrootingen zal aanwenden. Eindelijk is deze
tafel voorzien van een paar laden welke gedeeltelijk in
hokjes zijn afgedeeld, geschikt voor de opname van eenige
fleschjes, die gevuld zijn met de meest gebruikelijke reagentia.

284. Gaan wij thans óver tot de voor het verriglen van
ontledingen bestemde werktuigen, waarbij wij echter hier
geene melding maken van de zoodanige, welke ook voor
grovere dissectiën gebezigd worden, waarmede de lozer voor-
ondersteld wordt genoegzaam vertrouwd te zijn.
Als snijdende werktuigen worden vereischt:
1" Tvi'ee of drie kleine scalpellen van verschillende grootte
en vorm. Die, waarvan ik mij bedien, zijn, in hunne ware
grootte voorgesteld in fig. 4, en behoeven geen nadere ver-
klaring.

2° Van veel nut is een gebogen lancetvormig mesje , in
fig. 3 afgebeeld, hetwelk aan de holle zijde (A) geheel plat,
en aan de bolle zijde (B) in het midden dikker is. Bij C
is het op den kant gezien voorgesteld.

3° Een scheermes met eene breede en dunne kling. Daar
dit een der meest gebruikelijke werktuigen is, zoo zal men
weldoen er meer dan een voor handen te houden, ten einde
het, gedurende een onderzoek, door het gebruik stomp ge-
worden mes met een ander te kunnen verwisselen,

■i" Dubbelmessen, Het dubbelmes van Valentin is afge-
beeld in fig. O, bij A van ter zijde, bij B op den kant
gezien. Het bestaat uit twee dubbelsnijdende met de platte
zijden naar elkander toegekeerde klingen, dié, op de wijze
der bladen van een schuifpincet, door middel van het
stiftje a, dat in de sleuf c op en neder kan geschoven wor-
den, tot elkander kunnen gebragt worden, terwijl een ander

DUBBELMESSEN. 1 1 5

stiftje Z>, hetwelic in het eene blad bevestigd is, en in eene
daaraan beantwoordende opening in het andere blad glijdt,
dient om de beide klingen in gelijke stelling te bewaren.

Het door Gerber aanbevolen dubbelmes is voorgesteld in
fig. 7. In de hoofdzaak komt het met het vorige overeen.
Alleen is de vorm der klingen eene andere, en wordt het
laatstgenoemde stiftje gemist.

Bij de dubbelmessen, welke ik alhier heb doen vervaardi-
gen, heb ik de voorkeur gegeven aan eene eenigzins andere
inrigting. Zij is afgebeeld in lig. 8. Dc beide bladen zijn
gewone scalpelklingen, in dier voege met elkander vereenigd,
dat hunne scherpe kanten (zie de doorsnede in d) altijd iets
nader bij elkander staan, dan de ruggen der scalpellen. Dit
is een belangrijk punt, waarop bij de vervaardiging van een
dubbelmes wel moet gelet worden, dewijl, indien de onder-
linge afstand op alle punten gelijk is, het, bij het verrigten
eener doorsnede, afgescheiden lapje lusschen dc klingen be-
klemd raakt. Om dezelfde reden, moet ook de ruimte tus-
schen de klingen aan de spits grooter zijn dan aan het te-
genovergestelde einde, gelijk zulks in B is aangeduid.

Beide de klingen zijn bij c buitenwaarts uitgebogen, ter-
wijl hunne toenadering door eene schroef a geschiedt. Kcne
der klingen is vast met het heft verbonden, doch de andere,
korter dan dc vorige, is met deze door middel eener schroef
h vereenigd. Wordt de schroef a verwijderd, dan kan der-
halve de kortere kling terzijde ge.slagen worden, en heeft
men gelegenheid, om de klingen behoorlijk te reinigen of
te slijpen, zoo dit noodig mogt geworden zijn.

Nog twee andere inrigtingen vau dergelijken aard, maar
eenigzins anderen vorm en bestemming, ziju voorgesteld in
fig. 9 cn fig. 10. Het eerste kan ccn dubbellancet, het

II. 3

114 TöEBEBElDING DER MIKROSttOlMSCHE VOORWERPEN.

andere een dubbelbijtel genoemd worden. Behalve in den
vorm der klingen, verschillen deze van het dnbbelmes nog
daarin, dat de spitsen allengs tot. elkander naderen. Eene
nadere beschrijving wordt door de figuren overbodig gemaakt.

Al deze afbeeldingen zijn op de helft der ware grootte
geteekend.

Wat het gebruik dezer dubbelmessen enzv. betreft, zoo
zullen wij daaromtrent en omtrent de gevallen, waarin zij
van werkelijk nut zijn, later de noodige aanwijzigingen geven.

5" Een of twee fijne schaartjes. Deze zijn voor vele fij-
nere ontledingen, zooals van insecten, molluskcn enzv. vol-
strekt onmisbare werktuigen. Eene schaar heeft hel groote
voordeel boven een mes, van de weefsels door te snijden,
zonder dezelve uit te rekken, of van plaats te doen veran-
deren. In stede eener gewone schaar, kan men ook met
vrucht den door Strauss Durckheim (1) beschreven mi-
krotoom (2) aanwenden, welke veroorlooft met meerder ge-
mak en zekerheid in alle rigtingen te knippen, dan met
eene gewone schaar het geval is, dewijl de houding der
hand altijd min of meer bepaald wordt door die der vinge-
ren, welke door de oogen gestoken zijn, zoodat de knip-
pende beweging dus, met genoegzame juistheid en vastheid,
.alleen in een beperkt getal rigtingen kan geschieden.

Dit werktuigje (fig. 11 halve grootte) is iq de hoofdzaak
gelijk aan een gewoon dissectiepincet, doch \^arvan de bla-
den in twee kleine schaarklingen eindigen. Ter regeling
hunner beweging dient eene schroef o, welke in het eene

(1) Traité pratique et theorique d'anatomie comparative. 1842.1. p. 152.

(2) Onder den naam -van mikrotoom zijn nog andere werktuigen beschre-
ven, die, als minder van onmiddelijk nut voor het onderzoek lijndo, eerst
later ter sprake zullen gebragt worden.

/

SCHÄREN. MIKROTOOM. NAALDEN. 115

blad vau het pincet is bevestigd, en dooi' eene opening in
de andere gaat, waar zich eene moer b bevindt, die op
de schroef past, zoodat men hiermede, vóór men eene
snede doet, de onderlinge afstand der armen, dat is dc
ruimte der beweging, naar willekeur grooter en kleiner kan
maken. Ten einde ook de binnenwaartsche beweging, des
verkiezende, te kunnen beperken, is eene tweede moer c
aan de schroef tusschen de beide armen aangebragt. Ein-
delijk, daar het moeilijk ziju zoude de schaar te slijpen,
indien de beide armen, zooals bij een gewoon pincet, aau
elkander vast gesoldeerd waren, zoo is hier de vereeniging
door eene schroef (bij d) daargesteld, welke veroorlooft de
armen van elkander te verwijderen.

Met gelijk voordeel kan men zich van de schaar bedienen,
welke in fig. 12 (halve grootte) is afgebeeld, waarvan de
beide armen door eene stalen veer rf, bij c op de eene arm
bevestigd, terwijl haar ander uiteinde vrij over den legen-
overgestelden arm glijdt, van elkander verwijderd worden
gehouden. De schroef a en de beide moeren c en rf be-
anlw^oorden geheel aan de gelijknamige deelen in het vorige
werktuig. Van f tot g moeten de armen op de wijze eener
vijl zijn ingesneden, om het uitglijden lusschen de vingers
te verhinderen.

Beide deze werktuigen worden op de wijze eener schrijf-
pen in de hand gehouden.

6° Tot de voor zeer vele mikroskopische onderzoekingen
volstrekt onontbeerlijke werktuigen behooren naalden. Met
een paar gewone naainaalden, in houten of beenen heftjes
bevestigd, kan men reeds vele der belangrijkste ontledingen
onder het mikroskoop verrigten. Zes- of achthoekige heften
verdienen hier de voorkeur boven ronde, omdat zij minder

8*

729 TOEISEREIDING DER MIKROSKOPISCHE VOORWERPEN.

tusschen de vingeren rollen. De naalden moeten niet le lang
zijn, omdat dit de bewegingen onzekerder maakt; de beste
lengte is vanS—6 centimeters (z. fig. 13); voor sommige ge-
vallen is het nuttig eene naald te bezigen die aan de spits
omgebogen is (fig. 14). In andere gevallen komen naalden le
pas, die in eene kleine tweesnijdende spitse kling (fig. 15), of
die in eene kleine scalpelvormige uitbreiding eindigen (fig. 16).

Eindelijk worden nog, ter vervaardiging van praeparaten
van harde ligchamen, gevorderd:

eene fijne zaag, van eene uurwerkveer vervaardigd, alsmede
eene of meer vijlen van matige fijnheid.

285. Hel zal niet ongepast zijn liier ook iets te zeggen
over het scherpen of aanzetten der messen. Het spreekt
van zelf, dat men, wanneer deze gedurende hel gebruik le
zeer geleden hebben, genoodzaakt is hen naar den instru-
mentmaker te zenden, terwijl het slijpen of scherjien der
scharen en zagen wel altijd hel werk van dezen zijn zal;
doch wanneer alleen de draad van een mes bot geworden
is, dan moet men zelf in staal zijn om dezen weder aan
te scherpen. Hoe gemakkelijk dit nu oogcnschijnlijk is, zoo
zijn er echter weinigen, die zich hierop goed yerstaan. Ver-
reweg de meeslen slijpen hunne messen niet vjak maar bol,
zoodat de draad wel scherp is, maar tevens stirk wigvormig,
waardoor het geheele voordeel eener dunne platte kling, het-
geen inzonderheid bij het vervaardigen van doorsneden van
zeer veel belang is, verloren gaat.

De oorzaak hiervan is tweeledig: vooreerst het niet be-
hoorlijk vasthouden van het mes gedurende het slijpen, zoo-
danig dal rug en draad te gelijkcr tijd met de slijpvlakte
in aanraking zijn; en len tweede het gebruik van dc zoo-

SCnERPEN DER MESSEPC. H7

genaamde oliesteenen, welker oppervlakte wel aanvankelijk
geheel plat is, maar gedurende het gebruik allengs meer en
meer wordt uitgehold. Het is duidelijk, dat een mes, op
zulk eene holle vlakte geslepen, altijd bol moet zijn.

Men ontgaat dit bezwaar, door als slijpoppervlakte een
stuk spiegelglas te bezigen, hetwelk weinig uitslijt, en, zoo
dit het geval is, spoedig door een ander stuk kan vervangen
worden. Als slijpstof dient dan fijn geslibd poeder van amaril.

Om zich deze fijn geslibde amaril te verschaffen, brengt
men eene hoeveelheid ruwe amaril in een tamelijk hoog cy-
linderglas, giet er water op, roert het mengsel behoorlijk
dooreen, en laat het vervolgens gedurende eenige oogenblik-
ken staan, zoodat de grovere deelen zich afzetten, waarna
men het bovendrijvend vocht afgiet, en afzonderlijk laat be-
zinken. Het bezonkene wordt daarna gedroogd en in eene
goed sluitende doos voor invallend stof bewaard. Natuurlijk
kan men , door deze bewerking met het overblijvende nog een
of tweemaal te herhalen, zich amarilpoeder van verschillende
fijnheid verschaffen.

Een weinig van bet fijnste aldus verkregen amarilpoeder
wordt dan met eenige droppelen boomolie over de opper-
vlakte van het spiegelglas uitgebreid, en nu het mes, met
langzamerhand toenemende drukking, en terwijl rug en draad
gelijktijdig met dc slijpvlakte in aanraking worden gehouden,
in bogtige kringen heen en weder gevoerd.

Om aan den draad van een mes dc grootste fijnheid en
scherpte te geven, is het vervolgens noodig hetzelve nog op
eenen strijkriem aan tc zetten , en, wanneer het niet al tc bot
is geworden, kan men hiermede alleen reeds volstaan. Het
is bekend, dat men van dezen vele soorten heeft. Losse
riemen, die met het cene uiteinde aan do muur bevestigd

H8 TOEBEBEIDIN«; DER MIKKOSKOPISCHE VOORWERPEN.

worden, lerwiji het andere in de hand wordt gehouden, als
ook de zoodanigen, die door schroeven, of op eenige andere
wijze, worden gespannen gehouden, zijn af te keuren, om-
dat zij gedurende het strijken zich benedenwaarts buigen en
gevolglijk de kling altijd bol maken. Veel beter is daarom
een riem van zacht leder op eene houten onderlaag beves-
tigd. Op zulk eenen riem wordt dan een mengsel ingesmeerd
van eenige vetachtige stof met een fijn scherp poeder, zoo als
b. v. geslibde colcothar. Als bijzonder hiervoor geschikt kan
ik echter het voor korten tijd ingevoerde zoogenaamde dia-
mantstof' aanbevelen. Inderdaad verkrijgen de messen hier-
mede eene uiterst scherpe snede.

Bij het heen en weder strijken op den riem, zij men be-
dacht het mes niet alleen zeer vlak en op alle punten gelijk-
tijdig daarmede in aanraking te houden, maar ook bij het
omdraaijen steeds de rugzijde naar den riem le keeren. Ein-
delijk moet de beweging, bij het aanzetten op den riem, in
de rigting eener diagonaal geschieden,

286. Om de kleine voorwerpen, die niet meer met de
vingeren kunnen vastgehouden worden, aan te vatten, bezigt
men pincetten of tangetjes. Gewoonlijk is zulk een van ko-
per vervaardigd en in twee fijne punten uillbopend tangetje
bij elk mikroskoop gevoegd, en vereischt du^ hier geene be-
schrijving. Voor het verrigten van ontledingen verdient ech-
ter doorgaans een klein stalen pincet de voorkeur, waarvan de
punten aan de binnenzijde even als eene vijl z;ijn ingesneden.

Dikwerf is het ook noodig, gedurende de ontleding van
eenig dier, sommigen deelen uitgespannen te houden. Voor
grootere dieren bezigt men daarvoor de bekende haken. Voor
kleinere dieren, zoo als b. v. insekten, als ook voor tedere

I

pincetten; haken; ondeulaag; €lazen yoürweupplaatjes, 119

organen, gelijk het oog, kunnen hier zeer gevoeglijk fijne
spelden genomen worden, die men aan de spits haakvor-
mig ombuigt. Vaak is reeds hel gewigt van zulk eene speld
voldoende, om de verlangde spanning tc weeg te brengen,
en is dit niet het geval, dan kan men om de knop der
speld eenen draad binden, en aan het andere uiteinde van
dezen een gewigtje bevestigen (z. üg. 19), dat vrijelijk han-
gende over den rand van hel bakje, waarin zich het voor-
werp bevindt, het deel naar zich toetrekt. Om dan ver-
volgens, zoo noodig, de rigting waarin de trekking plaats
heeft, nog te wijzigen, kan men stukjes theelood of iets
dergelijks op deu draad in het bakje leggen, of wel dezen
door een daaronder geplaatst ligchaampje ondersteunen.

Ook een haakje, gelijk men bij sommige oogoperatiën be-
zigt (z. fig. 17), kan in eenige gevallen met vrucht gebruikt
worden.

287. Alle voorwerpen vorderen eene onderlaag, waarop zij
geplaatst worden, hetzij om onmiddelijk onder het mikros-
koop tc worden gebragt, hetzij om aan dezelve de vooraf
vereischte bewerkingen te verrigten. Uil de groote verschei-
denheid van voorwerpen en bewerkingen volgt reeds, dat deze
onderlaag niet altijd dezelfde moet zijn, maar telkens gewijzigd
worden overeenkomstig het doel, hetgeen men zich voorstelt.

Van het algemeenst gebruik zijn echter glazen plaatjes,
waarvan men derhalve altijd eenen lamelijken voorraad moet
voorhanden hebben. Zij behooren uit goed niet al te dun
spiegelglas te bestaan, glad geslepen kanten en eene ge-
schikte lengte cn breedte te bezitten. Die, waarvan ik mij
gewoonlijk bedien, zijn 20 millim. breed, en 70 millim. lang;
in sommige gevallen is hel echter noodig er breedere te hebben.

120 ïoebereiome der mikroskopische voorwerpen.

Wanneer men zich bepaalt tot het doen van waarnemingen
aan telkens versehe voorwerpen, dan kan men zich een vol-
doend aantal van deze glasplaatjes door eiken glazenmaker
jaten vervaardigen; doch, indien men tevens eene verzame
ling wil aanleggen van mikroskopische praeparaten, en men
dus het vooruitzigt heeft vele honderden of duizenden van
dezelve te zullen behoeven, dan is het wenschelijk, dat men
zelf tot hunne vervaardiging in slaat zij. Ik meen derhalve
den lezer geen ondienst te doen met hier de beschrijving
eener glassnijplank bij te voegen, waarvan ik mij reeds se-
dert verscheiden jaren tot dit oogmerk bedien. Zij is ove-
rigens zeer eenvoudig, cn kan door eiken tiramerinan ver-
vaardigd worden.

Fig. 18 abcd is een plankje van goed droog eikenhout,
0,5 meter lang, 0,2 met. breed, en 1 centim. dik. In des-
zelfs midden bevindt zich eene lat 6/", waarin eene sleuf ge-
zaagd is, welke moet dienen om dc beweging van den diamant
te leiden, cn dus wijd genoeg moet wezen, om het platte
stalen stuk, waarin deze gewoonlijk gevat is, op te nemen;
de randen dezer sleuf behooren volkomen regt en vlak te zijn.
Alleen bij e m f rust deze lat op de oppervlakte van het

plankje, het overige van m tot n is hiervlm genoegzaam

i

verwijderd, om het dikste glas, dat men verlangt te snijden,
door te laten. Op eenen afstand van het midden der sleuf,

welke gelijk is aan dc breedte der verlangde^^lasplaatjes, is

i

eene tweede kortere lat gh aangebragt, welke evenwijdig
loopt met de vorige. Verders bevinden zich aan de andere
zijde de beide eenen regten hoek vormende latjes iq en «o;
terwijl aan het eerste nog eeu dunner latje bevestigd is,
hetwelk, even als het gedeelte wj«, de oppervlakte der plank
niet raakt, doch aan deszelfs uiteinde p niet ondersteund is,

/

GI-ASSNIJPLANK. 121

hetgeen wegens de kortheid hier niet wordt vereischt, en, zoo als
dadelijk blijken zal, bij het gebruik hinderlijk zoude wezen.
De afstand van het latje «o, van den naar voren gekeerden
rand van sp, moet ongeveer 2 millim. geringer wezen, dan
die van gh tot het midden der sleuf bij ww, terwijl de af-
stand van io tot aan deze gelijk is aan de verlangde lengte
der voorwerpplaatjes.

Deze aldus ingerigte snijplank dient nu, om, met bc-
bulp van eenen goeden glazenmakers-diamant, de voorwerp-
plaatjes en dekplaatjes te vervaardigen. Men neemt daartoe
zulke stukken spiegelglas, welke als afval van spiegels ge-
makkelijk voor weinig geld bij eiken spiegelfabrikant verkrijg-
baar zijn. Is er geen regte kant aan het glas, dan maakt
men dien er vooraf aan, waarbij de plank als liniaal kan
gebezigd worden. Vervolgens brengt men de glasplaat onder
de lat e;/", zoodat de regtgesneden kant tegen de lat jy/i stuit,
en trekt nu, den diamant in de sleuf houdende, eene
groeve op het glas. De aldus gevormde reep afbreken-
de, gaat men op dezelfde wijze voort, waarbij derhalve
altijd repen van volkomen gelijke breedte worden verkregen.
Verlangt men breedere voorwerpplaatjes, dan wordt de dia-
mant niet in de sleuf, maar aan de voorzijde van ef ge-
houden. Nadat nu de repen aan hun eene uiteinde be-
hoorlijk regthoekig zijn gemaakt, worden zij achtereenvolgens
in kleinere stukjes gesneden, door hen evenwijdig met het
latje iq te leggen, zoodat hun uiteinde tegen io stuit.
Voorwerpplaatjes van de gevorderde lengte verkrijgt men
dan, door den diamant bij m in de sleuf te brengen, ter-
wijl voor het snijden der dekplaatjes de diamant langs sp
gevoerd wordt. Telkens wanneer eene snede verrigt is,
wordt de glasrecp naar het vrije gedeelte v gebragt, cn

122 TOEISEREIDING DER MIKROSKOPISCHE VOORWERPEN.

het stuk op den rand van de plank, tusschen o en afgebroken.

Hel inalslijpen der kanten geschiedt het snelst op eenen
ronden slijpsteen, door een rad iu beweging gebragt. Ech -
ter kau men, zulk eenen toestel niet bezittende, zich ook
zeer goed van een stuk dik spiegelglas en amarilpoeder met
water bedienen, op het einde van het slijpen hel amaril-
poeder van het glas afspoelende, cn nu dit laatste alleen als
slijpoppervlakle gebruikende.

288. Vroeger (Dl. 1 § 160) is gebleken, dat het nuttig is dek-
plaatjes van verschillende dikte te bezitten. Wanneer men spie-
gelglas bezigt, dan kan men zich eene reeks van dekplaatjes
verschaffen vau 5 en meer millim. i dikte af, tot | millim.
toe; doch hoewel deze voor de meeste voorwerpen, en bij
objectiefstelsels van niet al te korten brandpuntsafstand, zeer
goed aanwendbaar zijn, zoo moet men echter ook ecu aan-
tal nog dunnere dekplaatjes hebben. Men kan bij de ver-
vaardigers vau mikroskopen tegenwoordig zulke dekplaatjes
verkrijgen, welke niet meer dan - millim. dik zijn, en
deze zijn volkomen bruikbaar en goed, doch, daar elk
plaatje afzonderlijk geslepen moet worden, nog altijd te
duur, om dezelve bij het vervaardigen van een aanzienlijk
getal praeparaten, die bewaard moeten wordenj, aan te wenden.

In dit geval kan men, in plaats van glas, mica bezigen.
Deze zelfstandigheid komt in den handel in dikke stukken
voor; doorgaans is zij als zoodanig min of meer roodachtig
of geelachtig gekleurd, doch deze kleuring wordt in de
dunne plaatjes, die men tot dekking der voorwerpen be-
hoeft, geheel onmerkbaar. Het best zal men i doen er zich
eenen tamelijken voorraad, in den ruwen vorm, van aan te
schaffen, en het splijten lot dunne platen zelf tc verrigten.

YERVAAIIDIGING DER DEKPLAATJES, 125

Deze splijting moet onder gedestilleerd water geschieden,
waarbij men zich van het platte heft van een scalpel kan
bedienen, om de platen vau een te scheiden, zonder hunne
oppervlakte te beschadigen. Zij worden vervolgens op eene
plaats gedroogd, waar zij voor slof beveiligd ziju, en lus-
schen bladen papier bewaard. Voor het gebruik tot dekplaat-
jes, die gemakkelijk met eene schaar kunnen geknipt wor-
den, bezigt men dan alleen de heldere gedeelten, welke
zooveel mogelijk vrij van barstjes en andere oneffenheden zijn.

Indien het voorwerp uiterst digt bij het mikroskoop moet
worden gebragt, of zoo leder is, dat de allergeringste druk-
king van een glas- of micaplaatje hetzelve zoude beschadi-
gen , dan kan men zijne toevlugt nemen tot glasvlies, het-
welk bereid wordt, door eene glazen buis voor de glasblazers-
lamp aan het eene einde toe le smelten, en daarop, het
gesloten einde slerk verhit zijnde, met eenige kracht iu het
open uileinde te blazen ; hierdoor wordt dan eene groote glas-
blaas gevormd, waarvan de wand zoo dun kan zijn, dat zij
naauwlijks yösö miHim. dikte bezit. In dunheid en helder-
heid laat dit glasvlies derhalve niets te wenschen over; hel
heeft echter het nadeel van niet volkomen vlak, maar altijd
eenigzins gebogen te zijn. Uithoofde van deszelfs groote
tederheid plooit het zich echter om de voorwerpen, en daar
men slechts kleine stukjes bezigt, zoo hindert de gebogen
oppervlakte niet in belangrijke mate. Voor het bewaren van
voorwerpen is het evenwel geheel ongeschikt, daar het hier-
toe veel te broos is. Dit is een nadeel hetwelk altijd aan
zeer dunne glazen dekplaatsjes verbonden is, en daarom
vermoedt v. Mohl (1), dat het volgens de methode van
Schönbein doorschijnend gemaakt papier bijzonder voor dc
(1) Mikrographio, s. 164. Noot.