MUZYKAALE
SPRAAKKONST;

Duidelyke AANWYZING en VERKLAARING
van allcrhande weetenswaardige dingen , die
in de gebeele MUZYKAALE PRACTYK *
tot eenen grondflag konnen verftrekken.

JACOB WILHELM LUSTIG,

Organift van de Groote Kerk
te Groningtn.

Gedrukt by A. OLOFSEN, Boek-en Muzyk-
verkoper, in de Graveftraat, 1754.

fatBLIOTHEEK DFR
MJKSUN!VER^: Z\l
UTREC

''...'. 'Of.:-""!

ami den Befcbcidcu

t beloofdewerkjeverichyntdes
te eerder engemoedigder,da»
de Inhiding (totwelkedeaasH
gewendekoiten doordegroot-
moedigheid myoer EDELK
MOOGENDE H. HEEREN REGEN-
TEN daadelyk zyn vergoed * Welken ik
hier mede opentlyk dank zeg) by roenrg
fchrander Kenner en beminnaax der Mu«
zyk de verwagte goedkeuring volkomen
gevonden , en er tot dtis verre niemand
iets tegen ingebragt heeft. Wordt nu de
Muzyk billyk toonjprmk genoemd* gelyk
ik zulks in 't gemelde weik $. 30a. meen
betoogd tehebben, zobehoefthet niemand
vreemd te dunken, dat men er eevi�$>ra*k-
konft op houdt. Schoon de taaten door 't
gemeen, met door fpraakkomtenaars zyrt
uitgevonden , deeze hebben evenwel, op
't gebruik der befehaafdfte lieden naauw-
keurig lettende, naderhand vaiteregden*
aangaande het goede en kwaade gebraik,
aangeweezen , en dus den grond geJegd
zo wel tot de verzekerdheid van beicfaaaf-
den, als voornamelyk, tot de bc&faaaving

van onoplettenden , welker misvattingen
in 't fpreeken , leezen en fchryven, voor
dien tyd zekerlyk verfchoonbaar waren.
Verfchoonlyk is derhalve de bykans alge-
meene onkunde, in dingen het'weezent-
lyke der muzykaale praftyk betreffende»
om dat er tot nog toe niemand aan HeNe-
derlandfche Muzykoeffenaars eenebruik-
baare muzykaale letterkonft vborgelegd
heeft. Ontfang dan in toegenegenheid dee-
ze eerfte fchets, die ik, om den muzyklief-
hebberen hierin gewillig te hulpte komen,
U hier mede aanbiede, en van de welke
ik my verzekerd houde, dat ze niet alleen
weetgierigen zeer aangenaam en dienftig
weezen zal, maar ook met 'er tyd door
anderen kan worden overtroffen. Scheen
de Inieiding , by zommige hoofdftukken,
wegens gebrekvan nooten,menig een lan-
taarn zonder Kaars, ik heb hier tot de ver-
goeding van zulk gebrek thans een goed
begin gemaakt. Doch, aan de befchryving
van de muzykaale harmony , gedeeltelyk
tot de letterkonll behoorende, is het nog
niet toe gekomen, om dat deeze wydloo-.
pige ltofle billyk eene byzondere verhan-
deling , en veele voorbeelden in nooten,
vereifcht. Het zelfde verftaat zig van de
muzykaale uitdrukking der redenkonftige-
jiguuren ,waarvan ik in de Inieiding $.x}o.
^ewag maak; dit alles blyft nog uitgefteld,

' V 0 6 R R E B E.

censdeels, ora dat zommigen een groot
boek eenen grooten lafl pleegen te noe-
men; anderdeels, omdatrrien de harmony
kan aanmerken als de muzykaale redenkonjl
(Lbgique) , fret waare en valfche aanwy-
zende, fflaar de Compofitie, beneffens de
gemelde fignuren, als de muzykaale reden-
rykkonft (Rhetorique) , en dus als ftoffen
van de fpraakkonft onderfcheiden, ja, bo-
ven dezelve verheven; en ik, totheteene
en 't andere reeds vry war. materiaalen in
voorraad hebbende , den nederlandichen
muzyklief hebberen in 't vervolg nog by-
zondere verhandelingen, ten minften aar-
dige fchetfen, er van hoop televeren, Wie
inmiddels de gronden der bygebragte re-
gelen begeert te vatten, dien wyze ik, by
gebrek van bondiger gefchriften, door de
verkorte woorden Ink %. of ibid. 5 , tot
myne Inleiding ; gelyk de overige zon-
der byvoeging aangetrokken §§ tot deeze-
Spraakkonft haar opzigt hebben. Geoef-
fenden dienen geenzins kwaalyk te nee-
men, dat er ook eenige dingen, hun mis-
fchien overlang bekend, tot behulp van
onkundigen, invloeien; veel min, dat ik,
tot opheldering van verfcheiden gewigtige
Zaaken, te mets gemeene voorbeelden by-
breng. Veritandigen zullen dezelve noch-
tans behoorlyk weeten toe te paflen, en
my voldoet, dat 'er langs deezen weg des

te raeer liefhebbers deel aan konnen nee-
men ; betuigende opregtelyk _s dat niets
vieriger wenfch , dan tot den aanwas der
muzykaale pra&yk, tot het betamelyk ge*
fcrnik van deceive, en tot bet voeden van
den weetluft aller muzykbeminnende en
welrneenende Konftgenooten _m naar uiterlle
vermoogen, de behulpzaame hand te bie*
den. Keur rayn bedryf goed> toGy wilt%
en kwaad, by aldien Gy zulks met boodige
reden vermoogt.

INLEtDING- \ -V^'- §, i

Van V hedendaaes vebruikefak NOOTEN-
GESTEL. " f

Vande MUZYK-NOOTEN in'tgemeen. 6

Van de MUZYK-SLEUTELEN. 7

Van de UITBEELDING en BFNOE-
MING der mnxykaale frweeklanken &f
sntervaUen. 17

/^* 4? KLANKGESLACHTEN,

f** 4 TR4NSPOSITIE_? ty

Van de #EftOEMING <fer ewfefc TQO-
NEN, NOOTEN^CLAVIERTOET-

Vande GRONDTOONER n

Van de SCALENf, ? % 107

Van de muzykaale TEKENKUttDE. 108

Van eenige CIEFlAADEN _y manieren of
agrementeji.. _.. . .,, ₍. , ,. 1x3

K', :. I .'- Cl ''. ..' . it ./l six :

Van de ZANGMAATEN. 141

pan den aardl4jetgebrmke.l^ifie MUZlf �-
STUKKEN. 159

Van de muzykaale ZINSCHEIDINGEN
*«PERIODEN. zii

Van ^MELODY in Vgemeen. -izl

iVota 1. De kruisjesonderzekerenootenvantab.X,
fig. 153.165.166.167.168, die in de eerfte proef
eenige byvoeging hebben zullen aanduiden, zyn
hier by misvatting ingefloopen.

Nota z.' Vermits de doorgeftreepte maattekens C en 2
by de Drukletteren niet konden gevonden worden,

■» heeft men pag. 105,106,107,1 io.enz.heteerft-
gemelde door *C, en hec andere door fa uitge-
beeld.

MUZYKAALE
SPRAAKKONST.

I N L E I <D I N G.

UZYKAALE SPRAAKKONST le±

fiaat uit aanwyzing en kennis van
zodanlge toonen , iekenen , konft~
ivoorden , famenvoegingen en rege-
len , ^/^ *r /of voortbrenging van
lieflyk maatgezang in V gemeen vert
eifcht worden.

Zulk maatgezaing, 't voorwerp eh obgmerk my-
rier befpiegeling , verbeeldt redeneeringen , doof
?oo»e» voortgebragt, en deeze, als de ttnizykaald
ftofFe, uit zekere iettergreepen eft letteren, op ze*
kerewyze famengefteld^ verdienen alvdorens eenigei
byzondere aanmerkingen: des komt het hierinzon-
derheid aan i) op een gedeeke der Harmonyk j 2)
op de Muzykaale Tekenkunde, en 3) opallerhande
theoretifche en praftykaale ftellingen, de vereifchte
aaneenfchakeling en uitvoering van maargezang
betreffende.

... t'3» . � , .. . . _;

Noopende de Harmoriyk, varibriiikbddretboHeri
in 'c gemeen handelende, ik heb in myne Icleiding

totdeMuzykkundeCS.104.105.115�138.141--183)
hunne afdeelirigen en voornaamite eigenfchappen
reeds aangeweezen , des komen hier de overige
deelen in overweeging , by de welke men door
nboten dernonftreert, en van de welke het gros der
ftiuzykoeffenaaren meerder nuttigheid zal konnen
trckken; namelyk, hoe ze in nooten uitgebeeld en
benoemd* worden, als meede, hoe men ze, van
elkander fchiftende, tot zekere Klankgeflachten en
grondtooncn brengt. _u

DOOR MUZYKAALE TEKENKUNDE (Mu-

fica fignatoria) verftaa ik, kennis van, zodanige te-
kencn en konflwoorden, als men tot het opftellen en
mtvoeren van opgefielde muzykftukken gebruikt.
Deeze term beduidt in een' ruimen zin, kennis van
alle eertyds gebruikte en hedendaags gebruikelyke
muzykaale figuuren, derzelver benoemingen , en
overige konflwoorden; maar in een' naawwen^ ge-
lyk 00k hier, kennis van zulke, als in Europa in 't
gemecn, en byons en nabuurige Natien in't byzon-
der zyn ingevoerd. Ja, dit gedeelte kan insgelyks
verftrekken tot de aanwyzing eener vafte fpelling,
en behoqrlyke uitdrukking in gefchriften, gemerkt
er tot de volledige oeffening eener taal , goede
Lees- Spraak* en Schryfkonft vereifcht wordt.

Van V hedendaags gebruikelyk
NOOTEN-GESTEL.

Een balk van vyf ftreepen, eertyds met de be-
woording van een MuzykualSyfiema vereerd, wordt,
tot behulp der muzykaale praftyk, billyk als iets on-

~~<> Key~~ ~~g ^~~f^e~~^^⁰~~

r^ C> %<.> V M <J>

j�p-�> n (_>-

S PR A AK K O NS T.

Verbeterlyks tiangemerkt (Inl. § 280.): omdatvyf,
zig gemakkelyk laaten onderfcheiden, zelfs onge-
lyk Jigter als fes, vermics er in vyf, een middelfte
is, die aan 'c oOg geduurig'tot een leidsman ver-
ftrekt; ert men echter op �vyf.Ji'reepen en fes fpatien
niet alleen een Oftaaf, by voorbeeld, A, a, maar
00k twee Quinten, neem eens, A, e; e, b, kan
uitdrukken;

Fan de MUZYK-NOOTEN in V gemec*.

Een Muzyk-Noot is een teken, 't welk , mer
betrekkingopden voorgeftelden muzykfleutel, door
de fandplaats, de laagte en hoogte, en teffens door
de gedaante, zekere bepaalde duurzaamheid der ho*
fien aanwyft. Tot deeze overaardige vinding, orffi
twee dingen van zulk eenen verfchillenden aardt door
een teken aan te duiden, zal het rondb teken, of
veeleer een»«/, uicwelkehetzelvezynehoorfprong
heeft, de^eerfte gelegenheid hebben gegeeven (Ink
§. 282.) Men kan namelyk eener mil, cieraads hal-
ve iets langwerpig getrokken, eenen Heel of itaaar by*
voegen; den kop der noot uitvullen of zwart maa-
ken; aan den ftaart eener uitgevulde noot e�n, twee*
drie of meer haakjes trekken; dus ftelde de uitvrn-
der, dat van feven nooten , in Tab. I. Fig. t. zig
vertoonende, ied'er naaftvolgende dehelftderduur-*
zaamheidvan de onmiddelyk voorafgaande zoude aan-
duiden. Hier uit is gemakkelyk af te neemen, dat
de voorflag (a), om enkelyk getaUen ,1.2.3.4:^ellZiin plaats van ftreepen en nooten te gebruiken, ganfch
geene aanmerking verdiene.

a) John Fkancis de la Fond, a New Syftem of Muzykj
London 1725; ■ i'Hj

TT~~~1<> OK>~~<±±±

C/w-43 Cr^.44 <Lj�u?.4$

~~^_Q>oVo~~i|^i±gj^g

t~~y'Alar>vAPofao oxo~~,-

~~^-,tO*n<>*0X~~0°»⁰

3~~- » pctq bo b b o o~~ ~~b o b b o~~ ₀ ~~b o b~~�^

~~o b cr~~ ₀ jy ₀ ~~\_}\_}0~~

Jim urn ii in 11*111111

■4 M U Z Y K A A L E

■ Van de MUZYK-SLEUTELER

Een Muzykfleutel is een teken , V ivelk op ze-
kere Jlreep des nootengeftels , en door zekerefiguur,
�Sn van de drie hekende toonen f, c of g aamvyft.
Er zyn allerhande bevattelyke /««g*, middelbaare
en �oog� *o<w» in de muzykaale pra&yk gebruike-
lyk, (inl. §.76,-77), doordien vyf oblavenruimten

(Ibid §. 111), neem eens van C toe c, of van con-
tra G tot g, of van contra F tot f, reeds 36natuur-
lyke toonen (Inl. §. 108), influiten. Doch, noo-
ten zonder fleutelen laaten in 't onzekere, wat flach
van toonen , laage , middelbaare of hooge , 'er
gemeend worden. Gelyk nu het onbekende zig flegts
door iets bekends laat ophelderen, de fleutel wyft
vp, niet uuTchen, zekere ftreep, en door zekere ge-
daante, e�n van de drie zogenoemde Sleutelklanken
aan, namelyk, ongeftreept f, of eengeftreept c,
of eengeftreept g. Dus geraakt men in ftaat om n iet
alleen het beoogde flach van toonen terftond te ont-
dekken, maar 00k, vanftreep tot fpatie, en van fpa-
tie tot ftreep met a. b. c. d. e. f. g. voorttellende,
uit een' gegeeven toon de naaft aangrenzende , zo
yeel ^?ervan dezelve in elf nootenruimten plaatsvin-
den, te kennen en als te ontjluiten.

Er moeien verfcheiden muzykjleufeh tveezen; om
5at 'er zeer verfcheiden bevattelyke toonen gebrui-
kelykzyn, terwyl ons nootengeftel, zonder byvoe-
ging van beneden- of bovenftreepjes, niet meer dan
elfruimten vervangt, en de klaare onderfcheiding

~~trot-ollOjrC^^O'^O M°*° ^l7^~~M^

\>~~o\oxnxo ^bo~~ ~~\o *° *°~~ ~~^t? *"~~

~~»mi»l'OHO«o«0~~

^~~obol,o^o^>*<^^kokoh⁰*⁰^^b0^⁰^^~~

~~UoUoU₀b^Mo;o^p^^~~

ook geenzins meer dan vyf ftreepen toelaat. Er was
namelyk geen muzykfleutel van nooden , by al-
dien men t'elkens zo veel ftreepen onder elkander
ftelde als een muzykinftrument coonen kan leve-
ren , by voorbeeld , 49 voor de benedentoetfen
van de vier oftavenruimten eens Claviers; dochhec
fpreekt van zelve, dat zulks ganfch niec raadzaam
zoude weezen. Dienvolgens , iets muzykaals te
willen uitvoeren , zonder de ve reifchte fleutels in
de magt te hebben, blyfc even zo ondoenlyk, als
geflooten kaflen zonder fleutels ce willen oncfluiten.
Ook kan de moogelykheid, om teffens verfcheiden
fleutels naauwkeurig te kennen, niet in gefchil val-
len, daar zelfs Huishoudfters met de ftipte onder-
fcheiding van geheele boflen fleutels geenzins ver-
legen zyn,

: , . ■ f ' ' ' ' >

De F fleutels omringen de ftreep, alwaar het f
zal ftaan, door twee ftipjes [:] j de zogenoemde
laage jB^vervangt dien toon op devyfde of boven-
fte itreep, zie Fig. 2; de Bas, op de vierde, Fig.
3; en de hooge Bas, op de derde, Fig. 4.

De C fleutels onderfcheidenzigdoor een figuur,
die, volgens de verfchillende gewoonte der Com-
poniften en Copiften, nu en dan wat eenvoudiger
of bonter voorkomt. De fenoor vertoont hetc op
de vierde ftreep, Fig. 5; de Alt, op de derde;
Fig. 6; de hooge Alt, op de tweede, Fig. 7; en de
Difcant, op de eerfte, Fig. 8; te weeten, ieder
van deeze vier fleutelen betekent het .zelfde c*.

De G fleutels worden kennelyk door een bogt,
A 3 van

n J j- Over ce Acei/ze

5AZ-J5------- ~~---------------~~

C?*cr he proote tertf

a ~~^^^~~ .�. ~~^a^wo.rrTT^^~~^

~~o <> ° g~~ zr

y^ i~~p^a ~ o g o "~~ -------1 y<5 ~~in ■�~~ ■ ~~I'M'-~~ --------1

.----------------------------------------------.. -v. ^------,----------------------~~^O 'O*^~~---------------------------------

-~~y^l^ -■v°.^|i.'....o~~

~~1 i. 1 " ^u~~ =s=

van die der c fleutelen genoegzaani verfchillende,
De Duitfche VioohSleutel wyft het g aan op de twee-
de ftreep, Fig. 9; ende Franfche Piool-Sleutel, het
gigenftegopdebenedenfte of eerfte ftreep, Fig. 10.

Hier hebben wy dan driederhande flach en negett
foorten van muzykfleutelen : namelyk , f, c, en g
fleutels ; maar drie foorten van f, voor laage too-
Tien -, vier van c, voor middelbaare i en twee van g,
voor hooge toonen,

§� 13-
- Twee van deeze negen, verfchillen,. niet in de
letceren, maargelyk kaflen vaneenerlei floten inan-
dere verdiepingen ftaande, flegts in hoogte van twee
octayen: te weeten, de laage Bas (Fig. 2) heeftop
de eerfte ftreep E , en de duitfche Vioolfleutel
^Fig. o),"e; de Bas (Fig. 3), op de eerfte, G,
maar de franfche Vioolfleutel (Fig. 10) g. Dus
zyh 'erfeven verfchillende fleutels �, hoe treftelyk die
eenen Muzykoeffenaar konnen te ftade komen, zal
eerlang (§. 101) nader blyken. Inmiddels, wat
grove misvattingende bykans algemeene onvveetend-
heid in deeze anders ligt bevattelyke muzykaale be-
ginfelen heeft veroorzaakt, zulks gedenk ik in myne
naaftvolgende Verhandeling over V Pfalmfpeelen-
tot dendienft van eenvoudige konftgenootenenlief-
hebberen gefchikt, onwederfpreekelyk aan te wy-
zen, in hoope dan dezelve, eenster deeg ingezien,
met er tyd verbeterd worden, en dus de nakoome-
lingen grondiger onderwys ontfangen moogen.

St 14. .
, ^Vyders, hier dient nog in 't gemeen te worden

~~o o d* e~�»^�>-~~#-~~~o�o~-^--^h^:::o 000~~

-P »w ^V- 80'. J. A. + J- JL x*

~~I ff pfef ffllffi~~" ~~-^z~~ ^'^^A

1 I * ' 1 111 . p___

Xf.tf. gg 7y.*

«■ *»-i* ■»-[■ r-n r-tt r*«

aangemerkt, vooreerft, dat de uitdrukkingeni<?f,
de c, de g fleutel, in den mond van onderwyzeren
niec verdraagelyk zyn, rnaar enkel verwarring baa-
ren: men moeft zeggen , cen f, een c, een g fleu-
tel, daar imtners iederflach verfcheiden foorten heeft.
Ten anderen, dat de benedenfte fpatie in Fig. 2-10,
duidelykheids halve zy vry gelaaten, daar men an*
ders reeds elf natuurlyke toonen had konnen aan-
duiden. Ten derden, dat de getallen in feven vef-
fchillende fleutels (Fig. 2-8) onder zekere nooten
bevindelyk, naderhandtot aanwy'zingder halve too-
nen zullen verftrekken. Ten vierden , dat ieder
naaftvolgende fleutel (Fig. 1�10) een terts hooger
gaa, als de onmiddelyk voorafgaande; teweeten,
Fig. 1 begint met E; Fig. 3, met G; Fig 4, met
B; enz. Ten vyfden , dat er in ieder fleutel van
een zeifde flach , des te laager toonen worden imge-
drukt, naar roaate de fleutel hooger ftreep beflaat;
in tegendeel,des te hooger toonen, naar dat hy op
een laager Jlree'p verfchyht, om dat 'er in 't eerfte
gevalbenedenmeer- maar in't tweede, minder ruim-
te voor laager toonen overig blyft. Ten fesden,
dat men aan de laage Bas (,f) beneden drie ftreep-
]es en boven een, en teffens aan den franfchen Vi-
oolfleutel (Fig. 10) beneden twee en boven twee
flreepjes by voegende, in deeze beide fleutels reeds

a �
de toonen van contra F tot f, endus van vyfofta-
venruimten, konne uitdrukken. Voorts , de ter-
men Sleutels en Nooten zyn hier , zonder byvoe-
ging van 'twoord Muzyk, toereikende, daar ieder
genoegzaam begrypt, wat dingen wy te ontfluiten
en te kraaken hebben.

~ Men gebruiktde laage&as doorgaansop Contra-
fcafibn of groote Violoncellen; de Bas, tot zangftem-

~~eg g i g '~~rt:

~~^eyiy^l^^ffir^yiyi^/ff~~i~~^ir^lE^raflE^^IriqfCjf^~~

~~d te J~~ i ~~^ J~~

'|~~|,,J^lM~~I~~,,JJ^,'~~t~~l,..~~_f'~~ll,wrf'l~~l,,f._>~~qLi^MW~~^

inen en allerhande inftrumentmuzyk; de hooge Bas_%voor BafTetten , of zangftemmen aan de tenoor na-
der komende ,. pok wel, om de bovenftreepjes.
voor c en d te myden, op voetclavieren of Peda-
len van Klokfp.elen; de "Fewer, tot zangftemmen
en Violoncellen; de jilt, tot zangftemmen, alt-
vioolen en Vipol de Garaben \ de hooge Alt, of
tweede Difcant, involftemmige ChoorenvanKerk-
muzyk; de Difcant, tot zangftemmen, en in.Duits-
land gemeenlyk ook voor 't Clavier, om dat deeze
fleutel met de Bas net aaneen flint , en men dus de
middelftreepjes voor c en~d kan mitten, hoewel de
zwaarigheid in de hoogte dan weer des te grooter.
is; den DuitfchenViooljleutel, door de Franfchen
aldus genoemd, tot allerhande foorten van hooge.
toonen, namelyk, voor Zangftemmen, Clavieren,
Vioolen , Dwarsfluiten , Hoboen , Trompetten,
enz. ; en den Franfchen Fioolfleutel, op de Fluit
a bee, als zynde derzelver laagfte toon f; insgelyks_:tot Vioolen, wanneer de konft vry hoog ftygt, ge-,.
Jyk men dan t'elkens een bovenftreepje uitwiut.

Aangaande de henoemingen der fleutelen, de term.
Bas is afkomftig van 't Griekfche woord bafis of
grondflag , gelyk ook de Italiaanfche en franfehe.
woorden Baffe en Bas laag of diep betekenen. Het-
woord Tenoor fpruh van't Latynfche, tenere, (houh
den, bewaaren, in de mage hebben), vermits dee-
ze middelbaare, ernfthaftige ftem, die men by mans-
perfoonen doorgaans ontmoet, tot het inftellen,
voorzingen en beftieren eerier zangwyze inzonder-.
heid bekwaam gevonden wordt. De ^draagtzy-
ne benoemjng van't Latynfche woord altitudo, hoog-
\e^ namelyk in, vergelykingmet de Bas eigen zynde,

~~,|o\r-iLrfinLfl,.fjflr.irjl''lr_J'^rfprrjl^:|rrrn-|rrf|T|,_f|jjj~~

' no. 13 ^J+ -1? -*<? 27

M^~~IFn^Jrrrlri^rl^r'ir~~l~~^rtffTff~~?p^

~~itrrrfr[Htr|ft>f~~

-6- -p- -g- ^**. ^w-#- i^.^

aan deeze ftem, die men echter, behalven by jon-.
gelingen en Caftraaten of Gekapuynden, zelden ont>
moet. Eindelyk, de term Difcant wordtafgeleidvan
dis vel his cantdt, om tekennen te geeven dat deeze
ftem als met dubbele fraaiheid tothet gehoorkome.
De Italiaanen noemen ze, uitneemendheids halve,
Canto, als of ze den eernaam van zang alleen ver-
diende,en in 't gemcen foprano, afgeleid vanfupra
of fopra^ betekenende boven, hoog, ver-hoogd, als
of ze zeggen wilden fuprema vox, la voixfuperieti-
re (a), de zangftem, die voornamelyk met den lof
van aanminnigheid gaat ftryken. Deeze dingen,
van §. 5. tot hjer , zend ik uic de muzykaale teken-
kunde vooraf, om dat ik tot de uitbeelding der in-
tervallen het nootengeftel, ronde of geheele noo-
ten, en eenen fleutel noodig heb, maar zonderver-
klaaring my er niet liefft van mogt bedienen.

«) Mat be/on, Kleine general-bas-fchule, pag. 79.

Van de UITBEELDING en BENOE^

MING der Muzykaale tweeklanken

De hruikbaare muzykaale letters, of enkele too-
nen , fpruiten voort uit muzykaale lettergreepen^
namelyk , uit toonen van eenen bepaalden onder^
lingen afftand, die men met een woord tweeklan-
ken of intervallen benoemt. Het eerfte bekende
muzykaal Inftrument, delyr of citervanMercurius,
leverde door de vier toonen, e, f, g, c, twee quar-
fen, twee quinten, en een oftaaf (Inl. %. 200). De
grondklank c gefteld zynde, vond men het~c voor
anderen behaaglyk, wegens de evenredigheid met
? j H^l $i^ora 4acdie toon met 9 een quint, enmet~c

~~^l^irrr~~iJr~~jlwC^~~

�>!W«M*-rw,- ■■

een quart verwekte"; en het f, ora dat die met c
eenquart, en mete* een quint tot het gehoor bragt.
Op dien voce kan men er naderhand hebben byge-
voegd,d, de quint van g; d, de o&aaf van d; a,
de quint van d; e, de quint van a; e, de oftaaf van e,
en b, de quint van e. Dus had men reeds de tien na-.

tuurlyke toonen van c tot e, aan allerhande ver--
fchillende famenvoeging vatbaar (Ink §. 223). On-
dertuifchen, fchoon men by deeze eerfte werkzaam-«
heid des muzykaalen gehoors en goeden fmaaks,
miflchien op niets minder dagt, als dat dusdanige
toonen daarom voor anderen behaagden , om dat
ze uit de eenvoudigfte redemaaten beftaan, die hen
menfchelyk verftand zig ooit kan voorftellen, en die
men, volgens de ingefchapen redelykheid, allent-
halve, waar men ze 00k ontmoete, voorfraai te ach-
tenzigalsgenoodzaaktvindt fjnl. §. 184. 357); ja,
fchoon men des tyds ganfeh geen werk maakte van
de benoemingen klanktrappen, lettergreepen, twee-
klanken, intervallen, of iets diergelyks, het is even-
wel zeker , dat men ieder enkelcn toon met ande-
ren vcrgeleek ; dat de verkooren toonen flegts uit
kracht vande aanminnige famenftemming met ande-
ren bevallig wierdengevonden, en dat wyaan dee-
ze natuurwet voor altoos gehouden blyven. Er is
derhalve geen klaar, veel min een duidelyk begrip
van de muzykaale ftoffe rrioogelyk, zonder dat van de
Intervallen; des dien ik hier nog eenige eertyds by-
gebragte ftellingen te herhaalen en nader op te
fcelderen.

Er behooren twee enkele toonen tot een interval

(Inl.§. 105): byvoorbeeld, e en f maakeneen'bal-

ven toon; f en g, dengeheelen toon; e en b, e'en

quint; e en e, een oftaaf; maar een geluid op zig

~~?i j ^rif ^rn ^rte~~

it»p~~i^J~~.'.FiJ�

~~j..^iJ.-~~.~~pi.~~

ty&(eyon des elccAes de yer/-iv/zestlc/z,lcn,$&/i3cn, t^

~~rap rip jJt^l~~f ~~^ r~~ir^jiT

~~^^SMf^jMtV^^^h^A^~~^^

gelven, zonder betrekking totanderenaangemerkt,
is flegts eenkfynk, geen toon (Inl. §.44,45).

Men telt in de muzykaale letter konft geduurig
van beneden naar boiien, of van laager toonen tot
hooger. Zo lang er namelyk enkelyk van een inter-
val wordtgehandeld, kondemenalzowelneder- als
opwaards rekcnen,' daar immers e zo wel een quint
met b maakt, als b met e; doch, men handelt niet
altoos van �en, maar zomwylen van verfcheiden ce
gelyk, en dan verfchilt.het riiet alleen grootelyks,
van waar men ze afleide, maar de gewoone metho-'
de, van bericden, heeft zelfs haaren grond in de
orde der natuur (Inl. §. 106). Dienvolgens, wil
men van een' zekeren toon een interval opmaaken,
de laagfte van twee korat geduurig in aanmerking
ah prime, of grondklank: by voorbeeldj de quint
van A is e,' doch de quint van e is niet A, maar bj.
en dus met alle overige. , >

De intervallen ontfdngen hunne benoeming naar
den affiand , dieri ze in nooten op acht onmiddelyk
achter elkanderixolgende'ruimten, V zy fireepen of
fpatien , Vertoenen (Inl. §. 112). Is e" prime,~f
heet fecund j g, terts; a , quart > b , quint 5 c,
fext; d, feptima , ene , oMaaf. Vervolgens is

fweer* fecund, en g, terts vafi de oftaaf e", ja, by
aldien het op nadere onderfcheiding aankomt, dub-

bele fecund en dubbele terts van de prime ~e (Inl. §.
134). , ' ' r ;.. ■

'■■^:: §j 21.

Vergelykt men nu de acht natuurlyke toonen ee*
ner oftavenruimte, niet met de prime, maartraps-

~~^r7j-N'j"^rrrf~~

^^^^~~i^^^^^^^^p~~

~~(^fMrr;rirJ^,rf|;ij|rrj[|l^j|.i.Jij.i~~ii~~;jJi|f~~i~~|ijJj|Jrr~~i~~rri~~

m^r^mmm^ arm ■» vm »r-« ft*n

~~yrgfli^r~~i~~rfjr.r~~i~~rir^rjljjfri^~~

f^~~feirE&ITjJJji^rrifirrlBrrrr~~

~~^FiJJr^ fu^rjiita~~

jp~~^^^^l^a^^S^^^li~~lSg

wyze, ofieder toon met den naaftvoorgaanden, by
voorbeeld, e, f;f, g; g, aenz, men noemt ze
niet flegts fecunden, maar onderfcheidt ze, meer-
der klaarheids halve , als halve en geheele toonen.
In deezen zin beftaat ieder eenvoudige, natuurlyke
©ftavenruimte uit vyf geheele en twee groote halve
toonen.

Daar nu in beide gevallen volgt, dat men den 7
intervallen, in 8 enkele toonen vervangen, nog ver-
fcheiden andere intervallen konne byvoegen, ende
muzykaale practyk zulks onwederfpreekelyk beves-
tigt; zo bediend men zig, om binnen den omtrek
der gewoone vyf flreepen, meerder, ja, ongelyk
naauwer en ruimer intervallen te konnen aanduiden,
van drie voor de nooten te ftellen tekenen, name-
lyk , een vierftreepig kruisje tot verhooging- een
rond b tot verlaaging- en een vierkant b , tot her-'
fielling van zekere intervallen en enkele toonen ftrek->
kende (Inl. §. 113).

lets anders is derhalven de letter b, of de enkele
noot, toon en toets, aldus benoemd , dan, het
tekertb , voor zekere nooten geplaatfl; gelyk 00k
weer het ronde b van het vierkante b verfchilt.

Begrypt men voorts de ruimte eens geheelen
toons als beftaande , in onafgeperkte fnaaren , uit
pdeekjes, fnippekjes of commata, ieder kruisje zal
verhooging- en ieder rond b teken verlaagingvan vier
(ommata aanduiden; terwyl het vierkant b flegts
herftelling van 't verhoogde of verlaagde zal te ken-
pen geeven (Inl. §. 116).

Sf> R A A � KONS T.

� Naar dat nu de intervallen , in zangftemmen efl
op onafgedeelde fnaartuigen ofnaauwer of ruimef
zullen voorckoraen, beeldc men ze in nooten door
verfchillende tekens uic, en naar dat ze zig aldaar
of naauwer of raimer vertoonen, onderfcheidt men
ze door de bywoorden kleinfte, valfche, vermink-
te, overmaatige en grootfte, cerwyl de benoeming
volgens den afftand der ruimten, fecund, terts,
quart enz, onveranderlyk dezelfde blyft, om tot
eene vafte regelmaat van onderfcheiding en benoei
ming te verftrekken (Inl. §. 114). Te weeten,
een interval vertoont zig naawwer, wanneer of de
prime een kruisje, of de bovennoot een b teken heeft;
■nog naauwer, wanneer voor de prime een kruisje
en teffens voor de bovennoot een b teken ftaat;
integendeel, ruimer, by aldien of een b teken voor
de prime of een kruisje voor de bovennoot ver-
fchynt, en nog al ruimer, by aldien men een b te-
ken voor de prime en teffens een kruisje voor de bo-
vennoot ontmoet; ondertuffchen, de nooten kon-
nen in deeze vier gevallen denzelfden afftand hou-
den, by voorbeeld, de derde ruimte inneemen, gaan-
de of van een ftreep tot de naafte ftreep, of van een
fpatie tot de naafte fpatie, des men altoos met ze-
kerheid kan befluiten , dat een interval, in de der*
de nootenruimte bevindelyk , een terts zy , en dat
alk zodanige intervallen, dietertfen zullenweezen-
zig in de derde nootenruimte moeten vertoonen.

Zonder nu Aenunifoon, of eenklank, dengrond-
flag der intervallen (Inl. §. 142), tot de interval-
len zelve te betrekken, veel min, van een' gewaan-
den kleinften of verininkten eenklank , by voor-

beeld , g, g^mo1 (a), tegewaagen; emkleinftehal-
ve toon (Inl. §. 117) wordt in de naaftvolgende
nootenruimte der prime uitgebeeld j om dat hy
flegts eenen afftand van een comma vereifcht, en
een kruisje reeds verhoogingvan vier commataaan-
duidt, zie Fig. 11. Een kleine halve toon (Inl;
§. 118) beflaac in nooten de eigenfte ftreep of fpa-
tie der prime <, Fig. 1 a.; hoe hy zig van dezelve on-
derfcheidc, zulks wyft de uitbeelding zelve. Ikzal
dan vanieder interval * zonder als nog ieder van eeri
zelfde prime af teleiden, tenminfcen eenpaarvoor-
beelden geeven j op nootenruimten , alwaar metl
ze gemakkelyk, zonderveelvoorcekens tebehoeven$
kanuitdrukken, door getallen aanwyzende, hoe veel
commata ieder bovennoot van haare prime afftaat.
Inmiddels, hier verdienE nog byzondereaanmerking*
dat uit debeide gemelde intervallen, als deelemen-
ten of kleinfte deelen , alle overige famengefteld
worden.

a) Scheibe , Van den muficalifchen intervallen und
geflechten, pag. 17. Hamb. 1739,

Een groote halve toon, (Inl. §. 119) wordt, niet ^
gelyk een kleine halve, in dezelfde nootenruimtej
maar om den vereifchten verdefen afftand klaarlyk
aan teduiden, inde naaftaangrenzende, uitgedrukt*
zynde famengefteld uit e�n kleinen en een' kleinften *
of't welk het zelfde is, uit een' kleinften en een*
kleinen halven toon. Dewyl het nu by famenge-
ftelde dingen op de kennis der deelen en de wyze
van famenftellingaankomt, zal ik ieder famengefteld
interval in nooten , eerft eenvoudig (Inl. §. 135),
en vervolgens deszelfs famenftellende deelen, t'el-
kens in een paar voorbeelden > aanwyzen (Fig. 13).

Een yerdubhelde halve toon (Inl. §. 121) isfamen-
gefteld Hit twee kleine halve (Fig. 14); eengeheele
toon, of groote fecund (Inl. §. 122), uit twee klei-
ne halve toonen en een' kleinften halven, of veel-
eer, om nu voortaan van deeze laatfte nietverderte
gewaagen, uit eeV kleinen en een' grooten halven
toon (Fig. 15); eengrootftefecund,(ln\.§. 123), uit
een'geheelen en een'kleinen halven Toon (Fig. 16)1

Dusdanige/kf intervallen, van dewelke, twee,
in dezelfde maar vier in de naaftvolgende noo-
tenruimten der primen worden uitgebeeld , noemt
menfecunden jja, trappen^ dochalleoverige,y/)ro«-
gen. Hier worden inmiddels , aleer wy verder
gaan, nog eenige aanmerkingen vereifehc

Daar de groote halve toonen e, f en b, c , in
nooten al zo veel ruimte beflaan, namelykalzowel
van een ftreep tot de naafte fpatie en van een fpatie
tot de naafte ftreep overgaan , als de geheele too-
nen c, d; d, e; f, g; g, a, a, b; en er ech-
ter aan behoorlyke onderfcheiding zulker verfchil-
lende intervallen grootelyks geleegen is, het befte
middel,'t welk men tot dat einde ooitzOudekoririen
verzinnen,is dit,dat men,naazig eens vooral klaar
te hebben ingedrukt, welke van de voornoemde
toonen, groote halve en geheele zyn, naauwkeu-
rigacht geeve, waar ter plaatfedeeze of geene fleu-
tels de voornoemde halve toonen vervangen, als
wanneer de geheele toonen zig van zelve wyzen.
In iedervande voorfchreven negen fleutelenleggeri

i« - M tJ Z Y K A A L E

namelyk dezelfde beide groote halve toonen , ert
de eigenfte vyf geheele toonen , maar ieder van de
/even verfchillende fleutelen bevatde halve, gevolge-
lyk ook de geheele, /» andere graaden _}naar aanwyzing
der verfchillende getallen in Fig. 2. 3.4. 5.6. 7. 8;
ja, Fig. 214.5.7. fluiten drie halve toonen in, doch
de overige flegts twee. Wie aldus, in betrekking
tot de verfchillende fleutelen uit de nootenruimten
zelve de opgegeeven halve en geheele toonen on-
derfcheidentlyk aanmerkt, diebehoeft zig met geent
ut, re, mi, fa, enz. op te houden; aangezien de
meefte oeffenaars langs deezen moeijelyken weg niet
zo zeer halve en geheele toonen leeren onderfchei-
den, als wel zekere lettergreepen (Iril. §.280. not. a.)
aan zulke intervallen, door anderen onderfcheident-
lyk aangemerkt, overdraagen.

Wederom, de gefcherpte muzykaale fmaakkeurr.
de halve toonen , uit de geregte helft van geheele
toonen beftaande, als mede de zogenoemde quart-
toonen (V), of geregte vierdeparten ^ voor onge-
neuglyk , des gebruikt men flegts geheele toonen
uit deelen van verfchillende grootheid famengefteld
(§. 28) , gelyk immers twee kleine halve toonen
een comma minder, en twee groote halve, reeds
een comma meef, dan een geheele toon, bedraa-
gen. (§. 24. Iril. §. 115).

a) Nog onlangs heeft de vermaarde Teleman een Syfte-
ma van Quart-toonen aan 't muzykaal genootfchap te
j^eipzig ter toetfe overgegeeven, bevindelyk in Mitzlers
Muf. Bibliothek Tom. 3, Pars 4, pag. 713 fequ.; doch*
inyns oordeels meer, om aan de oplettendheid van eeni-
ge algebraifeerende medemaaten wat ftoffe te verfchaffen,
dan om den aanwas der muzykaale praftyk daadelyk te
helpen bevorderen,

Voorts, het onderfcheid tuflchen khine en groo-
le toonen (Inl. §. 157. 159) wordt nietdoor de im-
bedding in nooten, maar flegts door een gefcherpt
inuzykaal gehoor en door 't Monochordum (Ibid.
§. 141) kennelyk. Van de kleim toonen vindt
men de gebruiklykfte in Fig. 17, en van degroote,
in Fig. 18 aangeweezen. Deeze, hebben 9 com-
mata ; geene, 8, zynde dus in de kleine toonen
alle voorgemelde 6 fecunden, gevolgelyk 00k de
verdubbelde halve toon, anders nit 8 commata be-
ftaande , naar evenredigheid naauwer ; en 't ge-
fcherpt muzykaal gehoor leidt in deezen nader op
den regten weg, dan ons verftand zulks kan befef-
fen en verklaaren (Ink §. 101.192).

§� 33-
Een kleinfte terts (Inl. §. 124) is famengefteld
uit twee groote halve toonen, Fig. ip; eenkteine
terts, uit �en'geheelenen �en' grooten halven toon,
Fig. 20; eengroote terts, uit twee geheele toonen,
Fig. 21; en een groetfte terts, uit twee geheele en
6eV kleinen halven toon, Fig. 22.

§� 34-
Dat een kleinfte terts naauwer zy als een grootfte
fecund, zulks befluiten wy niet alleen uit de minde-
re ruimten, in dewelke dezelve op onafgedeelde
fnaartuigen worden voortgebragt, maar het muzy-
kaal gehoor geeft 'er 00k volkomen verzekering van,
en de bygevoegde getallen in Fig. 16 en 19 bepaa-
len het eigentlyk verfchiL Dit zelfde verftaat zig
vervolgens van kleinfte quartenen grootfte tertfen;
kleinfte quinten en grootfte quarten enz.

*' Wie inmiddels, wanneer kruisjes noch b tekens aan
\ hoofd derlinien ftaan, methec onderfcheiden van
kleine en groote tertfen verlegen is, die gelieve zig
6ens vooral klaarlyk in te prehten , dat de nooten-
ruimten, in.alle negen fleutelen , de drie groote
tertfen c, e; f,a, eng^b, beneffensde vier klei-
ne tertfend, f; e, g; a, c enb, d influiten, fchoon
deezc, al zo wel als de halve en geheele toonen,
in de feven verfchillende fleutelen, Fig. a--8, t'el-
kens in andere graaden leggen. Te weeten, in Fig.
2. ontmoet men kleine tertfen in de yolgende noo-
ten: 1,3 4,6 5,7 7, 9 8,10; daar en tegen,
in Fig. 3 verfchynen ze aldus: 2,4 3,5 5,7 6,8.
eninFig. 4 opdeeze wyze: 1, 3 3,5 4,6 7,
9 8, 10. Even eens is 't gefteld met de groote
tertfen; ja, met kleine en groote fexten, en alle
overige intervallen, gelyk ieder opmerkende zolks
gemakkelyk kan ontdekken. . Dit eens ter deeg be-
greepen zynde, dat namelyk de nootenruimten, op
zig zelve, of zonder voortekenen aangemerkt, de
voornoemde drie groote en vier kleine tertfen in-
fluiten , zal men veel tyd en moeite, die anderen aan
het ut, mi; fa, la; fol, ci \ re, mi enz. befteeden,
konnen uitwinnen.

Vraagt iemand, wanneer men by groote tertfen,
neem eens, die van f, a, de prime verlaagt, en
-teiFens de bovennoot verhoogt, of by kleine tert-
fen, byvoorbeeld, vane, g, de prime verhoogt,
en teffens de bovennoot-verlaagt , wat terrfen ko-
■men'er dan voorc? Ik antwoord, harfenverdigtzels;
geene bruikbaar-' intervallen. Uit een klein inter-
val zal een kleinu, uiteengroot, eengrootftvoort-

fpruiten; dienvolgens, een kleine tens, quart, fext en
feptima, zal eenmaal vier commata verlaagd, en een
groote teres, quart enz. eenmaal eenen kleinen hal-
ven toon verhoogd worden; niet twee, of meer-
maalen. Ondertuflchen, hetgedaane voorflel geeft
gelegenheid om te bemerken, dat 'er door onze ge-
woone tekens nog ongelyk meer wanluidende too-
nen zyn uit te beelden, dan'erinde muzykaale prac-
tyk voor "bruikbaare diflbnanten erkend, of aldaar
ooit fchikkelyk te pas gebragt konnen worden (Inl.
§. 162. 183).

§� 37-
Een kleinfie quart (Inl. §. 125) bevat e�n' gehee*
len toon en twee groote halve, Fig. 23; een quart,
twee geheele en een'grootenhalven, Fig. 24; een
groote quart, drie geheele toonen , Fig. 25 ; en
een grootfle quarts drie geheele toonen en een klei-
nen halven , Tab. 2. Fig. 26. Deeze laatfte zo*
genoemde overmaatige quart gaat, volgenshetoor-
deel van zeker vermaard Toonkundige («), de paa-
len vry te buiten, als loopende flegts uit op een
foort van ongebonden-en dertelheid. Alle bruik-
baare dingen zyn zekerlyk niet even bruikbaar; doch
hier wordt eigentlyk van 'tgebruik niet gehandeld,
maar flegts van 't voorhanden zynde getal , en van
de uitbeelding der incervallen. Er zyn miffchien in
alle taalen eenige letters, die niet zo dikwyls, als
anderen, voorkomen; echter, wie een grammatyk
uitgeeft, die mag ze om die rede niet uitlaaten, en
wie leezen wii leeren, die moet ze alle even riaauw-
keurig in aanmerking neemen. ... .

a) Matthefon, volkommer Capelmeifter. pag, 54. §, 79.

Een khitijle quint (Inl § 126) vervangt �eV ge*
B a heelen

heelen toon en drie groote halve, Fig. 27; een
kleine of valfche quint, twee geheeleen twee groo-
te halve toonen, Fig. 28; een quint, drie gehee-
le toonen en een' grooten halven , Fig. 29; een
grootfte quint, vier geheele toonen, Fig. 30. Van"

de gemelde kleinfte quint c^kruis, g^mo1 is hier name-

melyk emol, f de geheele toon , en ck�», d; d,

e^mo1, f, gmo¹ zyn de drie groote halve. Op deeze
wyze moet men by 't narekenenvanalleoverigein-
tervallen te werk gaan, zonder de halve en gehee-
le toonen juift in dezelfde orde, als ik zehier, ge-
maks halve, opnoem, te verwagten: genoeg, dat
ieder interval de voorfchreeven deelen, op deeze
of geene wyze aaneengevoegd, vervangt.

Een kleinfte fext (Inl. §. 127) vereifcht twee gehee-
le en drie groote halve toonen, Fig.31; een klei-
ne fext, drie geheele en twee groote halve toonen,
Fig. 32; een groote fext, vier geheele toonen en
een' grooten halven, Fig. 33; een grootfte fext,
vyf geheele toonen, Fig. 34.

§� 40.
Een kleinfte feptima (Inl. §. 128) is famenge-
fteld uit drie geheele en drie groote halve too-
nen , Fig. 35; een kleine feptima, uit vier gehee-
le en twee groote halve toonen, Fig. 36; een groote
feptima, uit vyf geheele toonen en een' grooten
halven, Fig. 37; een grootfte feptima, uit fes ge-
heele Toonen (Tab. 3. Fig. 38).

JZenverminkte oftaafQxA. §. 120) beftaat uit vier

geheele en drie groote halve toonen, Fig. 39; een
offaaf, uit vyf geheele en twee groote halve too-
nen, Fig. 40. Voegt men aan die volmaakt inter-
val een' kleinen halven toon by, 'er wordt een zo
genoemde overmaatige otlaafvoongetee\& (Fig.41.)

Voorts, een o&aaf en een kleinfte halve toon
Ieveren een kleinfte noon , of negentoon , zynde
famengefteld uic vier geheele en vier groote halve
toonen, Fig. 42 ; een o&aaf en een groote halve
toon, een kleine noon. Fig. 43; een o&aaf en ec'n
geheele toon, een groote noon, Fig. 44.;gelykeen
oftaafen een grootfte fecund, eengrootfte noon,Fig.
45, van welke drie laatfte, zo wel als van Fig. 41 ,
de famenftellende deelen uit het bygebragte reeds
van zelve volgen.

tot een klaar be grip van de voorfchrecuen inter-
vallen konnen de Clavier en geene genoegzaame aan~
hiding geeven. Door Clavieren verftaa ik alle zo-
danige muzykinftrumenten , welker toonen door
toetfen volftrekt worden bepaald, zo dat men door
'c muzykaal gehoor er niets aan veranderen en ver-
beteren kan; 't zy Wind- of Snaar- of Slagtuigen;
by voorbeeld, Orgels, Clavecimbels en Klokfpe-
len. Hier ontmoeten wy gemeenlyk binnen den

pmtrek 6�ner o&aaf, neem eehs, van c tot c, 7 be-
neden- en 5 boventoetfen, gevolgelyk, de oftaaf
mede gerekend, 13 toetfen, toereikende tot iain-
tervallen, daar de gemelde 28(Inl. 130), die, in
onmiddelyke achtervolging, door zangftemmen en
op geftreeken fnaartuigen onderfcheidentlyk voort-

it M U Z Y K A A'L E; ,

gebragt konnen worden , 29 toetfen zouden ver-
eifchen. De kleinfie halve toonen ontbreeken bier
volftrekt, des men zig in plaats van"e^kruis met"? eh

in ftede van bk�s met c moet vergenoegen; en daar
de benedentoetfen, die men, by overnoeming, ge-
heele toonen heet, oni dat ze tot het verwekken
van zulke intervallen zyn beftemd, ons flegts een
boventoets ter hand ftellen, zo is 'er geen mooge-
lykheid tot bet voortbrengen van kleine en groote
halve toonen, gelyk men, byvoorbeeld, op Vioo-

lentufTchen c en d zo wel ckruis als'dm"¹ heefc; tus-

fchend en e zo wel d^k"»^s als e^mo1, en de groote

halve toonen c, d«wl; d, e^m°l, een ziertje hoo-
ger en met andere vingeren voortbrengt dan de klei-
ne halve, c; ctauis _end, dk�s. Die heeft zomnri-
gen , die geen andere miizykinftrumenten , dan
Clavieren, behandelen, enverkeerd onderrigt, ja,
nadenken tegebruiken ongewoon zyn, zoverrever-
leid, dat ze zig verbeelden, als of zodanige inter-
vallen en toonen, tot dewelkeze, by gebrek van
toetfen, eenerhande toetfenmoeten te werk fteHen,
uit dien hoofde, 00k elders allenthalven, dezelfde
moeften weezen. Maar de waarheid der zaake is,
dat kleinfte halve, kleine en groote halve toonen
verfchillende fecunden zyn; dat men de eertyds ge-
bruikelyke zogenoem'defitbfemitoonenop Clavieren,
uiffchen c^kruisen d, d en e^mo1 enz.: totonderfehei-
ding van kleine en groote halve toonen ftrekkende,
weder afgefchaft hebbe, omdat de behandelingaan
*t gros der muzykliefhebberen aldus te moeijelyk
viel: en dat men, daar immers dkruis _en~emol. "ekruis
en, f; f^kruis en g^mcl; gkruis en a^m°l; gkruis en"b^mo1;

feuj* en Qi als kleinfte halve toonen onderling ver-

fchillen, wegens het gebrek van toetfen totkkmfte*_xkleine en groote halve toonen, op Clavieren het on-
derfcheid tuffchen c, d^k�^is en _c, _e«$ (grootfte fe-
cund en kleine terts), c, el^cru^en'c, f (grootfte
teres en quart); c 4 fk^wis en c, g'«ol ( groote quart
en kleine quint); c ,*gkruis_en e, am°l (grootfte quint
en kleine fexf): cf, "akruis ency h^mo[ (grootfte fext

en kleine feptiraa); "c, b^kniis en c, c (grootfte fep-
tima en oftaaf, ehz. enz. te vergeefs zoeke. Het
is waar, men kan de boventoetfen derwyze tempe-
ren, dat ze op verfcheiden intervallen voorredelyk
bruikbaar konnen doorgaan; maar ditis op verrena
zo ligt niet doenlyk, als twee vliegen met een klap
te flaan: wanthet isinsgelyks waar, datmeniglangs
deezen wegeindelyk hetmuzykaal gehoor bederve;
dat 'erniets naarbehooren worde gedaan? wanneer
een toets, in weerwil van de natuur, verfcheiden
dingen zal beftieren; dat halve toonen uit de gereg-
te helft eens geheelen toons beftaande , ons van
geenen dienft zyn, (§.31); en dat een zelfde bo»
ventoets onmoogelyk ter zelver tyd een vierde en
een vyfde part, veel min, volgens het fyftema van
Huigens, (Inl. §. 115. 131), een tweede en een
derde part eens geheelen toons, ^lonne weezen;
zonder nu eens te gewaagen, dat de toonen van
en c, tot het behulp van e^kruis en bkruis _ni_et:s kon-
nen miflen. Stelt men nu de vyf boventoetfen, gelyk
doorgaans, als"ckruis_} naara"; ei^naarg; fkmi»
naard; gkruis^ _naar e; en"b>mol, naard; ze leve-
ren, by voorbeeld, van de prime c" een' kleinen
halven toon ; een kleine terts; een groote quart;
een groote quint, en een kleine feptima, maar tef-
fens ontbreeken'er, de groote halve toon, c,d^mo1;
de grootfte fecund, c ,Hkniis; de kleine quint, c, gmol;

de kleinefext c, a^mo1, en degrootftefext c,"akruis_sftelt men zedan Zo, dat zedeezelaaftgemeldein-
tervallen zuiver voortbrengen, wy mifl'en weer
de vyf voornoemdc toonen , die ons gemeenlyk
meer te pas komen. Dit is der eere des Inftru-
ments als zo weinig te naa gefprooken, als wan-
neer men van Vioolen zegt, dat ze ter zelver tyd
niet meer dan vier toonen konnen voortbrengen :
men lean er met rede niet meer van eifchen ; ook
hebbenwy beidehanden nog vol werks, enover-
vloedige gelegenheid tot verluftiging en vertoo-
ning onzerkonft. En genomen, menleverdedea
geoeffendften Clavierfpeeleren 2.9 toetfenin ieder
o�taaf, ze moeften, alzo welals groote Violinis-
ten op omgeftelde Vioolen , van nieuws , juift
nietleeren, maar oeffenen. Inmiddels,de Clavie-
ren konnen tot het opmaaken eener eerfte, alge-
meene bevatting van de intervallen voor anderen
behulpzaam weezen, voor zoo verre de telbaare
toetfen krachtig hclpen infeherpen, wat halve of
geheele toonen, kleine of groote tertfen enz»
zyn. Vervolgens is het befte middel, dat men
ieder bruikbaar interval, op geftrecken fnaartui-
gen onderfcheidentlyk voortgebragt, eenigemaa*
len naauwkeurig in aanmerking neeme, ten ein-
de ieders ftipten afftand ziglevendigin teprenten*
Pe betekende toonen aldus der verbeelding in-

fedrukt zynde, zal men de nuttigheid 4er alhiep
ygebragte tekenen des te duidelyker inzien, '/

$� 44- -
Zodanige wyze van uitbedding der intervallen,
«h ingevoerd is voor Inftrumenten, tot de voortbren-
ging van alls bruikbaare intervallen befi bekiaaam ,
namelykjvoorzangftemmen en geftreeken fnaar-
tuigen, dient elders alien/halve ₃ zelfs in't opftel-

S PRA A K K O N S T.

Jen van ckvierftukken, toteenrigtfnoerteverfirek-
ken. Denkt miflchien eenonkundige, menmogt
inplaats van f, g, a, b^molJiever fchry ven f,g,a,a^kruis»
in plaats van c^mis , dkruis, ekruis^ fkmiSj liever
^kruis_} d^kru*^s, f, f'kruis enz. omdat heceencn'tan-
der op't Clavier tog eveneens luidt, en men op dee-
ze wyze zig van de ongemakkelyke b tekenen ,
daar immers demeefte MuzykoefFenaars lieverom
hoog als om laagwillen, tenminften voor 't groot-
fte gedeelte konde ontlaftenj die gelievete wee-
ten, dat zulks ganfeh niet raadzaam zoude wee-
zen, omdat hierhet~b^mo1, met een' kleinen, maar
een' grooten halven toon van "a, en teffens van de
prime f, niet een grootfte terts, mazreen quart,
en het _ekruis een' geheelen toon van dkruis, en tef-
fens_een groote tirts , geen quart , van de pri-
me ckruis₅ _Zalte kenncn geeven } dat er in 't eer-
ftc geval devereifchte quart!, b^mo1, moeft ont-
breeekenj dat'er doorli^kruis en het naaftvolgende
c, geen geheele toon , maar, een kleinfte terts,
gelyk in 'ttweedegeval door f, fk«is, geen groo-
te , maar een kleins halve torn, wierde aangeduid,
en dat zulks alles op inftrumenten, alwaa'r men
ieder interval oriderfcheidemlyk kan voortbren-
gen , en zig in 't voortbrengen van dezelve naar
de wyslyk ingevoerde maniervanuitbeelding rigt,
ganfeh defperaat zoude luiden. Ja, dat men ten
aanzien van zulke werktuigen, diein'tvoornoem-
de opzigtmeerdervolmaaktheid hebben, enmeer
muzykaal gehoor vereifchen , dan clavieren en
blaastnigcn (Inl. §. ZZ6), alle verfchillendebruik-
laare interv alien en toonen onderfcheidentlyk , ge~
yplgelyk op devolmaaktjlewyze, aitbeelde; datder-
halvenj vevmitstoghet gebrekkige tot geen rigt-

i& MUZ'Y K A &hm H

ftioer van 't volmaakte kan verftrekken, de vol-<
maaktfte wyze van uitbeelding geduurig diene
ftand te grypen, zo datzelfs clavierftukken, by
geval op de voornoemde volmaakter inftrumen-
ten, volgens hetingevoerd gebruik, uitgevoerd
yrordcnde, in de verei'fchte intervallen tot de be-
vatting zoudenkonnengeraaken. Is hetvoor lie-
den van goede opvoeding niet raadzaam , in 't op-
ftellen van franfche bricven, die onder 'toogvan
taalkundigen zullen of koften komeri , de inge-
voerde fpelling te verwerpen, en zig flegts naar
de gewoone uitfpraak te rigten, het paft veel min,
van zighier op clavierenteberoepen, daar iriende
bewyzen uit gronden, niet uit middelen, en nog
aiinder uit eenigziris gebrekkige, dient af te lei-
den. Offl tin; denverwarden hoop der opge-
geeven intervallen wat in orde te ftellen, gaa ik
over tot de verklaaring , i,

Van de ktANK-GESLACHTEN.

Een Klankgejlacht (genus mufices) is een eerjle
fchets .van afdeeling , volgens welke alle overeen-
komfiige intervallen, binnen den omtrek einer oclaaf
bevindelyk , als verzameld , en tot eene byzondere
claffe behoorende , aangemerkt warden. Een eerflt
fchets van afdeeling^ om dat alle overige, name-
lyk, grondtoonen en fcalen , uit de Klaokge-
flachten voortfpruiten , gelyk vervolgens uit de
grondtoonen, drieklanken worden afgeleid.

De oude Grieken, eerfte inftellers van muzy-
kaale orde ₅ naar wy weeten ₅ gebruikten drie klank-

S ?R A' AK K ON ST. 'if

geflacbtenfXK 'qUartinruimten, tetrachorden genoernd.
Den toon A tot een'grondflag fellende,zondel-
zig er van te bedienen,ging het eerfte tetrachord
van B tot e , wordende vervuld in 't diatonyke,
of voltoonige Klankgeflacht, met de vier too-
nen , of drie iritervallen van. B, c, d, e, beftaan-
de namelykuit�ett*grooten halven toon, en tWed
geheele j in 't cromdtyke , of bonte, met de fes
kleine en groote halve toohen 'p\ c, tkruis_} ■"_<j__fdkruis_s e j maar in 't enharmonyke \ net zogenoern-
de puik overeenftemmige (a), met tien quart-
toonen. Van e begoft teffens het tweede te-
trachord , op de voornoemde wyzen aangevuld tot



	SPRAAKKONST.
	SPRAAKKONST.	S>
		S>

aan deeze ftem, die men echter, behalven by jon-. gelingen en Caftraaten of Gekapuynden, zelden ont> moet. Eindelyk, de term Difcant wordtafgeleidvan dis vel his cantdt, om tekennen te geeven dat deeze ftem als met dubbele fraaiheid tothet gehoorkome. De Italiaanen noemen ze, uitneemendheids halve, Canto, als of ze den eernaam van zang alleen ver- diende,en in 't gemcen foprano, afgeleid vanfupra of fopra^ betekenende boven, hoog, ver-hoogd, als of ze zeggen wilden fuprema vox, la voixfuperieti- re (a), de zangftem, die voornamelyk met den lof van aanminnigheid gaat ftryken. Deeze dingen, van §. 5. tot hjer , zend ik uic de muzykaale teken- kunde vooraf, om dat ik tot de uitbeelding der in- tervallen het nootengeftel, ronde of geheele noo- ten, en eenen fleutel noodig heb, maar zonderver- klaaring my er niet liefft van mogt bedienen. «) Mat be/on, Kleine general-bas-fchule, pag. 79. Van de UITBEELDING en BENOE^ MING der Muzykaale tweeklanken of INTERVALLEN, % 17- De hruikbaare muzykaale letters, of enkele too- nen , fpruiten voort uit muzykaale lettergreepen^ namelyk , uit toonen van eenen bepaalden onder^ lingen afftand, die men met een woord tweeklan- ken of intervallen benoemt. Het eerfte bekende muzykaal Inftrument, delyr of citervanMercurius, leverde door de vier toonen, e, f, g, c, twee quar- fen, twee quinten, en een oftaaf (Inl. %. 200). De grondklank c gefteld zynde, vond men het~c voor anderen behaaglyk, wegens de evenredigheid met ? j H^l $i^ora 4acdie toon met 9 een quint, enmet~c &'$- een



	SPRAAKKONS T.
	SPRAAKKONS T.	ti
		ti

gelven, zonder betrekking totanderenaangemerkt, is flegts eenkfynk, geen toon (Inl. §.44,45). §. 19. Men telt in de muzykaale letter konft geduurig van beneden naar boiien, of van laager toonen tot hooger. Zo lang er namelyk enkelyk van een inter- val wordtgehandeld, kondemenalzowelneder- als opwaards rekcnen,' daar immers e zo wel een quint met b maakt, als b met e; doch, men handelt niet altoos van �en, maar zomwylen van verfcheiden ce gelyk, en dan verfchilt.het riiet alleen grootelyks, van waar men ze afleide, maar de gewoone metho-' de, van bericden, heeft zelfs haaren grond in de orde der natuur (Inl. §. 106). Dienvolgens, wil men van een' zekeren toon een interval opmaaken, de laagfte van twee korat geduurig in aanmerking ah prime, of grondklank: by voorbeeldj de quint van A is e,' doch de quint van e is niet A, maar bj. en dus met alle overige. , > §. 20. De intervallen ontfdngen hunne benoeming naar den affiand , dieri ze in nooten op acht onmiddelyk achter elkanderixolgende'ruimten, V zy fireepen of fpatien , Vertoenen (Inl. §. 112). Is e" prime,~f heet fecund j g, terts; a , quart > b , quint 5 c, fext; d, feptima , ene , oMaaf. Vervolgens is fweer* fecund, en g, terts vafi de oftaaf e", ja, by aldien het op nadere onderfcheiding aankomt, dub- bele fecund en dubbele terts van de prime ~e (Inl. §. 134). , ' ' r ;.. ■ '■■^:: §j 21. Vergelykt men nu de acht natuurlyke toonen ee* ner oftavenruimte, niet met de prime, maartraps- wyze.



_m MUZYKAA/LE gcmeld Klankgeflacht ter hand ftellen j dock, ," het.fchynt flegts zo, vermits men riier._gemeen- Ivk geene andere intervallen ontmoet dan c, ckruis^ Zye^mol_re,* f,T^k?^uis, g, "gkruis, a, b�⁰¹, b, c (§. 43.) j gevolgelyk, f ldeine-en;7 groote halve toonen, die met. de op- nog nederwaards gaande, van Fig. 49. enfo. volkomen oyereendraagen. , Ytztgemengeld-cromatyk> Klankgeflacht _r uit de. a'aneenfchakeling der toonen van Fig. 40 en fo voortfpruitende , bevat in de 18 enkele toonett van Fig. fi, 17 intervallen; gevolgelyk,7 meer dan 't gemengeld-diatonyk, doordconderftaan- de getallen aangeweezen: te weeten, den kleinen halven toon, c, c^kruis» den grootenhalventoon > c₅ d^mol> degrootfte fecund, c, dknus_> de groo- te quart, c, ?kruisj de kleine quint, c, g^mol}d_egrootfte quint, c, gkmis. _en de grootfte fext,

		kruis.
	c, a	kruis.
	c, a

			§� rr-

	Diergelyke 7 intervallen, namelyk, �/«#e en groo- te halve toonen , grootfte fecunden, groo^ quart en, kleine en grootfte quinten, en grootfte fexten, zynen heeten CROMATYKE INTERVALLEN. S-foV Het eenvoudig-enharmonyk Klankgeflacht ver- vangt, opwaards in 17 enkele toonen, of 16 in- tervallen, 4 kleinfte - 9 kleine - en 3 groote hal- ve toonen, Fig. fzj maar nederwaards, in 20 enkele toonen of ip intervallen , 7 kleinfte- en izkleine halve toonen, Fig. f 3 . welke alle ver- volgens worden verzatneld en aaneen gehegt. §. y-7.



	SPRiAKKONST.
	SPRiAKKONST.	7*
		7*

*%. 106.* Eindelyk, men eigent den i<5 gebruikelykftea grondtoonen zekere eigenfchappen toe, uitkracht van welkezommigen tot hct verwekkenvandee- ze of geene gemoedsbeweeging (Inl. §. 3i6)voor anderen bekwaam zullen weezen. Laat ik diea aangaande flegts het oordeel van zeker vermaard hedendaags Muzykgeleerde bybrengen, kortelyk hier op uitkomende («): � C over de groote ₅ is jj tamelyk vinnig en ftoutj nict onbekwaam tot » vrolyke dingen j fchoon crvaaren Componis- 5, ten erookietsaanminnigs en ftreelends uit kon- n nen voortbrengen. G over de groote, weet zyn ?, woord byzonder wel tedoeny is van een' vro- j> lykenaardt; dienftig tot ernfthaftigeen vrolyke _5J ftoffen. D over de groote, is van natuur wat 51 fcherp en eigenzinnig, dientbeft tot zwerven-* 5j de , vrolyke en oorlogsftukken , hoewel hy 51 00k, inzonderheid voor Fluiten en Vioolcn, »') ganfeh aardige, ongewoone aanleiding tot de- 55 hcaat maatgezangkan geeven. A over de greo- 55 te\ doet vry fterk aan, dochmet zekere vlug- 55 heid; zyndebekwaamertot klaagelyke, droe^ 35 vige hartstogten, dan tot blydfchap, fchoon ,5 zeer voeglyk tot Vioolftukken. E over de 55 groote, drukt wanhoopige, doodelyke droef» 55 heid zeer wel uit; zynde tot uitermaaten ver- 5, liefde, redde- en hoopelooze dingen vry be- 55 kwaam j vertoonende 00k in zekere voorvallen 55 fcodanigeenedoordringendefnyding, fcheiding ,, enlyding, die alleenlyk met rampzaligeafzon- � dering van ziel en lighaam kan worden verge- � leeken. F over de groote, vermag de deftigftc 5> muzykaale gedagten, die men ooitkan verzin- }j nen, uittedrukken, 'tzy gvootmoedig- ftand- E 4 � vas-



		M U ZY K A A LE
	9<5	M U ZY K A A LE
	9<5

redigheid met de gewoone uitbeelding in nooten, dienaangaande door een krnisje of dooreenb teken gewaarfchouwd. De franfche zangers en zange- reflen flaan gemeenlyk langzaarae trillers ; de ita- liaanfche, in tegendeel, zeer fnelle en korce, by-; kans als trilletten; uitgezonderd byeen TENUTA of tenue (zie tab. 6. Fig. 88), als wanneer men hec noodzaakelykzagter moetopneemen, omdenadem, die by fchielyke trillers des te eerder vervliegt, te fpaaren. Zomraigen weeten by een tenuta zelfs lang- zaame en fchielyke trillers met elkander te verwifle- len, doch in 't gemeen gebruikt men tot haareop- fmukking een ribattuta. §. 127 RIBATTUTA keert van den opwaards naaflaan- grenzenden grooten halven of geheelen toon, in gepunteerde nooten, allengskens rafTer geflagen, geduurig weder te rug, komende eindelyk uit op eenen langen en fchielyken triller (Fig. 89). §. 128. Een MORDANT, in franfche muzykftukken ge- meenlyk door een kleine m aangeduid, laat, als een omgekeerde trillo of trilletto, met den nederivaards naaltaangrenzenden grooten halven of geheelen toon, fcherpe, fnelverwhTelde flagen hooren, ein- digende op de voorgefchreeven noot (Fig. 90). Dit agrement is by uitneemendheid dienftig, niet alleen -in 't zingen, gelyk men aldaar bykans aan iederac- ■ cent eenmordantje toevoegt, maar 00k in't gemeen tot opfmukking van allerhande lange toonen, en voor de hoogfte van verfcheiden by trappen op- waards gaande> ja, onwaardeerlyk voor clavecim- bels,



MUZYKAALE SPRAAKKONST;

	0 F Duidelyke AANWYZING en VERKLAARING van allcrhande weetenswaardige dingen , die in de gebeele MUZYKAALE PRACTYK * tot eenen grondflag konnen verftrekken. OPGESTELD DOOR JACOB WILHELM LUSTIG, Organift van de Groote Kerk te Groningtn.

		TE AMSTELDAM* Gedrukt by A. OLOFSEN, Boek-en Muzyk- verkoper, in de Graveftraat, 1754. fatBLIOTHEEK DFR MJKSUN!VER^: Z\l UTREC



		VOORREDE ''...'. 'Of.:-""! ami den Befcbcidcu L E E Z E R. t beloofdewerkjeverichyntdes te eerder engemoedigder,da» de Inhiding (totwelkedeaasH gewendekoiten doordegroot- moedigheid myoer EDELK MOOGENDE H. HEEREN REGEN- TEN daadelyk zyn vergoed * Welken ik hier mede opentlyk dank zeg) by roenrg fchrander Kenner en beminnaax der Mu« zyk de verwagte goedkeuring volkomen gevonden , en er tot dtis verre niemand iets tegen ingebragt heeft. Wordt nu de Muzyk billyk toonjprmk genoemd* gelyk ik zulks in 't gemelde weik $. 30a. meen betoogd tehebben, zobehoefthet niemand vreemd te dunken, dat men er eevi�$>rak- konft op houdt. Schoon de taaten door 't gemeen, met door fpraakkomtenaars zyrt uitgevonden , deeze hebben evenwel, op 't gebruik der befehaafdfte lieden naauw- keurig lettende, naderhand vaiteregden aangaande het goede en kwaade gebraik, aangeweezen , en dus den grond geJegd zo wel tot de verzekerdheid van beicfaaaf- den, als voornamelyk, tot de bc&faaaving * % van



		Y O O R R E D E* van onoplettenden , welker misvattingen in 't fpreeken , leezen en fchryven, voor dien tyd zekerlyk verfchoonbaar waren. Verfchoonlyk is derhalve de bykans alge- meene onkunde, in dingen het'weezent- lyke der muzykaale praftyk betreffende» om dat er tot nog toe niemand aan HeNe- derlandfche Muzykoeffenaars eenebruik- baare muzykaale letterkonft vborgelegd heeft. Ontfang dan in toegenegenheid dee- ze eerfte fchets, die ik, om den muzyklief- hebberen hierin gewillig te hulpte komen, U hier mede aanbiede, en van de welke ik my verzekerd houde, dat ze niet alleen weetgierigen zeer aangenaam en dienftig weezen zal, maar ook met 'er tyd door anderen kan worden overtroffen. Scheen de Inieiding , by zommige hoofdftukken, wegens gebrekvan nooten,menig een lan- taarn zonder Kaars, ik heb hier tot de ver- goeding van zulk gebrek thans een goed begin gemaakt. Doch, aan de befchryving van de muzykaale harmony , gedeeltelyk tot de letterkonll behoorende, is het nog niet toe gekomen, om dat deeze wydloo-. pige ltofle billyk eene byzondere verhan- deling , en veele voorbeelden in nooten, vereifcht. Het zelfde verftaat zig van de muzykaale uitdrukking der redenkonftige- jiguuren ,waarvan ik in de Inieiding $.x}o. ^ewag maak; dit alles blyft nog uitgefteld, eens^



		' V 0 6 R R E B E. censdeels, ora dat zommigen een groot boek eenen grooten lafl pleegen te noe- men; anderdeels, omdatrrien de harmony kan aanmerken als de muzykaale redenkonjl (Lbgique) , fret waare en valfche aanwy- zende, fflaar de Compofitie, beneffens de gemelde fignuren, als de muzykaale reden- rykkonft (Rhetorique) , en dus als ftoffen van de fpraakkonft onderfcheiden, ja, bo- ven dezelve verheven; en ik, totheteene en 't andere reeds vry war. materiaalen in voorraad hebbende , den nederlandichen muzyklief hebberen in 't vervolg nog by- zondere verhandelingen, ten minften aar- dige fchetfen, er van hoop televeren, Wie inmiddels de gronden der bygebragte re- gelen begeert te vatten, dien wyze ik, by gebrek van bondiger gefchriften, door de verkorte woorden Ink %. of ibid. 5 , tot myne Inleiding ; gelyk de overige zon- der byvoeging aangetrokken §§ tot deeze- Spraakkonft haar opzigt hebben. Geoef- fenden dienen geenzins kwaalyk te nee- men, dat er ook eenige dingen, hun mis- fchien overlang bekend, tot behulp van onkundigen, invloeien; veel min, dat ik, tot opheldering van verfcheiden gewigtige Zaaken, te mets gemeene voorbeelden by- breng. Veritandigen zullen dezelve noch- tans behoorlyk weeten toe te paflen, en my voldoet, dat 'er langs deezen weg des



	VOORRET>E.

te raeer liefhebbers deel aan konnen nee- men ; betuigende opregtelyk _s dat niets vieriger wenfch , dan tot den aanwas der muzykaale pra&yk, tot het betamelyk ge* fcrnik van deceive, en tot bet voeden van den weetluft aller muzykbeminnende en welrneenende Konftgenooten _m naar uiterlle vermoogen, de behulpzaame hand te bie* den. Keur rayn bedryf goed> toGy wilt% en kwaad, by aldien Gy zulks met boodige reden vermoogt.

		TA«



Van de SCALENf, ? % 107 Van de muzykaale TEKENKUttDE. 108 *Van* eenige CIEFlAADEN _y manieren of agrementeji.. _.. . .,, ₍. , ,. 1x3 K', :. I .'- Cl ''. ..' . it ./l six : Van de ZANGMAATEN. 141 *pan den* aardl4jetgebrmke.l^ifie MUZlf �- STUKKEN. 159 Van de muzykaale ZINSCHEIDINGEN «PERIODEN. zii* Van ^MELODY in Vgemeen. -izl

	iVota 1. De kruisjesonderzekerenootenvantab.X, fig. 153.165.166.167.168, die in de eerfte proef eenige byvoeging hebben zullen aanduiden, zyn hier by misvatting ingefloopen. Nota z.' Vermits de doorgeftreepte maattekens C en 2 by de Drukletteren niet konden gevonden worden, ■» heeft men pag. 105,106,107,1 io.enz.heteerft- gemelde door *C, en hec andere door fa uitge- beeld.

		*M V-*



		Pag* 9 MUZYKAALE SPRAAKKONST. *I N L E I <D I N G.* a / UZYKAALE SPRAAKKONST le± fiaat uit aanwyzing en kennis van zodanlge toonen , iekenen , konft~ ivoorden , famenvoegingen en rege- len , ^/^ r /of voortbrenging van lieflyk maatgezang in V gemeen vert eifcht worden. Zulk maatgezaing, 't voorwerp eh obgmerk my- rier befpiegeling , verbeeldt redeneeringen , doof ?oo»e» voortgebragt, en deeze, als de ttnizykaald ftofFe, uit zekere iettergreepen eft letteren, op ze kerewyze famengefteld^ verdienen alvdorens eenigei byzondere aanmerkingen: des komt het hierinzon- derheid aan i) op een gedeeke der Harmonyk j 2) op de Muzykaale Tekenkunde, en 3) opallerhande theoretifche en praftykaale ftellingen, de vereifchte aaneenfchakeling en uitvoering van maargezang betreffende. ... t'3» . � , .. . . _; Noopende de Harmoriyk, varibriiikbddretboHeri in 'c gemeen handelende, ik heb in myne Icleiding A '&»



		» MUZYKAALE totdeMuzykkundeCS.104.105.115�138.141--183) hunne afdeelirigen en voornaamite eigenfchappen reeds aangeweezen , des komen hier de overige deelen in overweeging , by de welke men door nboten dernonftreert, en van de welke het gros der ftiuzykoeffenaaren meerder nuttigheid zal konnen trckken; namelyk, hoe ze in nooten uitgebeeld en benoemd* worden, als meede, hoe men ze, van elkander fchiftende, tot zekere Klankgeflachten en grondtooncn brengt. _u §� 4- DOOR MUZYKAALE TEKENKUNDE (Mu- fica fignatoria) verftaa ik, kennis van, zodanige te- kencn en konflwoorden, als men tot het opftellen en mtvoeren van opgefielde muzykftukken gebruikt. Deeze term beduidt in een' ruimen zin, kennis van alle eertyds gebruikte en hedendaags gebruikelyke muzykaale figuuren, derzelver benoemingen , en overige konflwoorden; maar in een' naawwen^ ge- lyk 00k hier, kennis van zulke, als in Europa in 't gemecn, en byons en nabuurige Natien in't byzon- der zyn ingevoerd. Ja, dit gedeelte kan insgelyks verftrekken tot de aanwyzing eener vafte fpelling, en behoqrlyke uitdrukking in gefchriften, gemerkt er tot de volledige oeffening eener taal , goede Lees- Spraak* en Schryfkonft vereifcht wordt. Van V hedendaags gebruikelyk NOOTEN-GESTEL. S- 5- Een balk van vyf ftreepen, eertyds met de be- woording van een MuzykualSyfiema vereerd, wordt, tot behulp der muzykaale praftyk, billyk als iets on- ver-

			/



		■4 M U Z Y K A A L E ■ Van de MUZYK-SLEUTELER : - *mⁱ.* Een Muzykfleutel is een teken , V ivelk op ze- kere Jlreep des nootengeftels , en door zekerefiguur, �Sn van de drie hekende toonen f, c of g aamvyft. Er zyn allerhande bevattelyke /««g, middelbaare* en �oog� o<w» in de muzykaale pra&yk gebruike- lyk, (inl. §.76,-77), doordien vyf oblavenruimten* (Ibid §. 111), neem eens van C toe c, of van con- tra G tot g, of van contra F tot f, reeds 36natuur- lyke toonen (Inl. §. 108), influiten. Doch, noo- ten zonder fleutelen laaten in 't onzekere, wat flach van toonen , laage , middelbaare of hooge , 'er gemeend worden. Gelyk nu het onbekende zig flegts door iets bekends laat ophelderen, de fleutel wyft vp, niet uuTchen, zekere ftreep, en door zekere ge- daante, e�n van de drie zogenoemde Sleutelklanken aan, namelyk, ongeftreept f, of eengeftreept c, of eengeftreept g. Dus geraakt men in ftaat om n iet alleen het beoogde flach van toonen terftond te ont- dekken, maar 00k, vanftreep tot fpatie, en van fpa- tie tot ftreep met a. b. c. d. e. f. g. voorttellende, uit een' gegeeven toon de naaft aangrenzende , zo yeel ^?ervan dezelve in elf nootenruimten plaatsvin- den, te kennen en als te ontjluiten. $% Er moeien verfcheiden muzykjleufeh tveezen; om 5at 'er zeer verfcheiden bevattelyke toonen gebrui- kelykzyn, terwyl ons nootengeftel, zonder byvoe- ging van beneden- of bovenftreepjes, niet meer dan elfruimten vervangt, en de klaare onderfcheiding 00k



		SPRAAKKONST. 3 ook geenzins meer dan vyf ftreepen toelaat. Er was namelyk geen muzykfleutel van nooden , by al- dien men t'elkens zo veel ftreepen onder elkander ftelde als een muzykinftrument coonen kan leve- ren , by voorbeeld , 49 voor de benedentoetfen van de vier oftavenruimten eens Claviers; dochhec fpreekt van zelve, dat zulks ganfch niec raadzaam zoude weezen. Dienvolgens , iets muzykaals te willen uitvoeren , zonder de ve reifchte fleutels in de magt te hebben, blyfc even zo ondoenlyk, als geflooten kaflen zonder fleutels ce willen oncfluiten. Ook kan de moogelykheid, om teffens verfcheiden fleutels naauwkeurig te kennen, niet in gefchil val- len, daar zelfs Huishoudfters met de ftipte onder- fcheiding van geheele boflen fleutels geenzins ver- legen zyn, §� 9- : , . ■ f ' ' ' ' > De F fleutels omringen de ftreep, alwaar het f zal ftaan, door twee ftipjes [:] j de zogenoemde laage jB^vervangt dien toon op devyfde of boven- fte itreep, zie Fig. 2; de Bas, op de vierde, Fig. 3; en de hooge Bas, op de derde, Fig. 4. §. 10. De C fleutels onderfcheidenzigdoor een figuur, die, volgens de verfchillende gewoonte der Com- poniften en Copiften, nu en dan wat eenvoudiger of bonter voorkomt. De fenoor vertoont hetc op de vierde ftreep, Fig. 5; de Alt, op de derde; Fig. 6; de hooge Alt, op de tweede, Fig. 7; en de Difcant, op de eerfte, Fig. 8; te weeten, ieder van deeze vier fleutelen betekent het .zelfde c. §. 11.* De G fleutels worden kennelyk door een bogt, A 3 van



		TAB. I.



		.'MUZYKAALE
	I	.'MUZYKAALE
	I

van die der c fleutelen genoegzaani verfchillende, De Duitfche VioohSleutel wyft het g aan op de twee- de ftreep, Fig. 9; ende Franfche Piool-Sleutel, het gigenftegopdebenedenfte of eerfte ftreep, Fig. 10. §. 12. Hier hebben wy dan driederhande flach en negett foorten van muzykfleutelen : namelyk , f, c, en g fleutels ; maar drie foorten van f, voor laage too- Tien -, vier van c, voor middelbaare i en twee van g, voor hooge toonen, §� 13- - Twee van deeze negen, verfchillen,. niet in de letceren, maargelyk kaflen vaneenerlei floten inan- dere verdiepingen ftaande, flegts in hoogte van twee octayen: te weeten, de laage Bas (Fig. 2) heeftop de eerfte ftreep E , en de duitfche Vioolfleutel ^Fig. o),"e; de Bas (Fig. 3), op de eerfte, G, maar de franfche Vioolfleutel (Fig. 10) g. Dus zyh 'erfeven verfchillende fleutels �, hoe treftelyk die eenen Muzykoeffenaar konnen te ftade komen, zal eerlang (§. 101) nader blyken. Inmiddels, wat grove misvattingende bykans algemeene onvveetend- heid in deeze anders ligt bevattelyke muzykaale be- ginfelen heeft veroorzaakt, zulks gedenk ik in myne naaftvolgende Verhandeling over V Pfalmfpeelen- tot dendienft van eenvoudige konftgenootenenlief- hebberen gefchikt, onwederfpreekelyk aan te wy- zen, in hoope dan dezelve, eenster deeg ingezien, met er tyd verbeterd worden, en dus de nakoome- lingen grondiger onderwys ontfangen moogen. St 14. . , ^Vyders, hier dient nog in 't gemeen te worden



		SPRAAKKONST. f aangemerkt, vooreerft, dat de uitdrukkingeni<?f, de c, de g fleutel, in den mond van onderwyzeren niec verdraagelyk zyn, rnaar enkel verwarring baa- ren: men moeft zeggen , cen f, een c, een g fleu- tel, daar imtners iederflach verfcheiden foorten heeft. Ten anderen, dat de benedenfte fpatie in Fig. 2-10, duidelykheids halve zy vry gelaaten, daar men an* ders reeds elf natuurlyke toonen had konnen aan- duiden. Ten derden, dat de getallen in feven vef- fchillende fleutels (Fig. 2-8) onder zekere nooten bevindelyk, naderhandtot aanwy'zingder halve too- nen zullen verftrekken. Ten vierden , dat ieder naaftvolgende fleutel (Fig. 1�10) een terts hooger gaa, als de onmiddelyk voorafgaande; teweeten, Fig. 1 begint met E; Fig. 3, met G; Fig 4, met B; enz. Ten vyfden , dat er in ieder fleutel van een zeifde flach , des te laager toonen worden imge- drukt, naar roaate de fleutel hooger ftreep beflaat; in tegendeel,des te hooger toonen, naar dat hy op een laager Jlree'p verfchyht, om dat 'er in 't eerfte gevalbenedenmeer- maar in't tweede, minder ruim- te voor laager toonen overig blyft. Ten fesden, dat men aan de laage Bas (,f) beneden drie ftreep- ]es en boven een, en teffens aan den franfchen Vi- oolfleutel (Fig. 10) beneden twee en boven twee flreepjes by voegende, in deeze beide fleutels reeds a � de toonen van contra F tot f, endus van vyfofta- venruimten, konne uitdrukken. Voorts , de ter- men Sleutels en Nooten zyn hier , zonder byvoe- ging van 'twoord Muzyk, toereikende, daar ieder genoegzaam begrypt, wat dingen wy te ontfluiten en te kraaken hebben. §� \S- ~ Men gebruiktde laage&as doorgaansop Contra- fcafibn of groote Violoncellen; de Bas, tot zangftem- A 4 men



		f MUZYKAALS inen en allerhande inftrumentmuzyk; de hooge Bas_%voor BafTetten , of zangftemmen aan de tenoor na- der komende ,. pok wel, om de bovenftreepjes. voor c en d te myden, op voetclavieren of Peda- len van Klokfp.elen; de "Fewer, tot zangftemmen en Violoncellen; de jilt, tot zangftemmen, alt- vioolen en Vipol de Garaben \ de hooge Alt, of tweede Difcant, involftemmige ChoorenvanKerk- muzyk; de Difcant, tot zangftemmen, en in.Duits- land gemeenlyk ook voor 't Clavier, om dat deeze fleutel met de Bas net aaneen flint , en men dus de middelftreepjes voor c en~d kan mitten, hoewel de zwaarigheid in de hoogte dan weer des te grooter. is; den DuitfchenViooljleutel, door de Franfchen aldus genoemd, tot allerhande foorten van hooge. toonen, namelyk, voor Zangftemmen, Clavieren, Vioolen , Dwarsfluiten , Hoboen , Trompetten, enz. ; en den Franfchen Fioolfleutel, op de Fluit a bee, als zynde derzelver laagfte toon f; insgelyks_:tot Vioolen, wanneer de konft vry hoog ftygt, ge-,. Jyk men dan t'elkens een bovenftreepje uitwiut. f. 16. Aangaande de henoemingen der fleutelen, de term. Bas is afkomftig van 't Griekfche woord bafis of grondflag , gelyk ook de Italiaanfche en franfehe. woorden Baffe en Bas laag of diep betekenen. Het- woord Tenoor fpruh van't Latynfche, tenere, (houh den, bewaaren, in de mage hebben), vermits dee- ze middelbaare, ernfthaftige ftem, die men by mans- perfoonen doorgaans ontmoet, tot het inftellen, voorzingen en beftieren eerier zangwyze inzonder-. heid bekwaam gevonden wordt. De ^draagtzy- ne benoemjng van't Latynfche woord altitudo, hoog- \e^ namelyk in, vergelykingmet de Bas eigen zynde, *'"T&k*



r
		�>!W«M*-rw,- ■■


	_1o ■ MUZYKAALE een quart verwekte"; en het f, ora dat die met c eenquart, en mete* een quint tot het gehoor bragt. Op dien voce kan men er naderhand hebben byge- voegd,d, de quint van g; d, de o&aaf van d; a, de quint van d; e, de quint van a; e, de oftaaf van e, en b, de quint van e. Dus had men reeds de tien na-. tuurlyke toonen van c tot e, aan allerhande ver-- fchillende famenvoeging vatbaar (Ink §. 223). On- dertuifchen, fchoon men by deeze eerfte werkzaam-« heid des muzykaalen gehoors en goeden fmaaks, miflchien op niets minder dagt, als dat dusdanige toonen daarom voor anderen behaagden , om dat ze uit de eenvoudigfte redemaaten beftaan, die hen menfchelyk verftand zig ooit kan voorftellen, en die men, volgens de ingefchapen redelykheid, allent- halve, waar men ze 00k ontmoete, voorfraai te ach- tenzigalsgenoodzaaktvindt fjnl. §. 184. 357); ja, fchoon men des tyds ganfeh geen werk maakte van de benoemingen klanktrappen, lettergreepen, twee- klanken, intervallen, of iets diergelyks, het is even- wel zeker , dat men ieder enkelcn toon met ande- ren vcrgeleek ; dat de verkooren toonen flegts uit kracht vande aanminnige famenftemming met ande- ren bevallig wierdengevonden, en dat wyaan dee- ze natuurwet voor altoos gehouden blyven. Er is derhalve geen klaar, veel min een duidelyk begrip van de muzykaale ftoffe rrioogelyk, zonder dat van de Intervallen; des dien ik hier nog eenige eertyds by- gebragte ftellingen te herhaalen en nader op te fcelderen. §. 18. Er behooren twee enkele toonen tot een interval (Inl.§. 105): byvoorbeeld, e en f maakeneen'bal- ven toon; f en g, dengeheelen toon; e en b, e'en quint; e en e, een oftaaf; maar een geluid op zig



			wl



		MUZYKAALE
	12	MUZYKAALE
	12

wyze, ofieder toon met den naaftvoorgaanden, by voorbeeld, e, f;f, g; g, aenz, men noemt ze niet flegts fecunden, maar onderfcheidt ze, meer- der klaarheids halve , als halve en geheele toonen. In deezen zin beftaat ieder eenvoudige, natuurlyke ©ftavenruimte uit vyf geheele en twee groote halve toonen. §. 22. Daar nu in beide gevallen volgt, dat men den 7 intervallen, in 8 enkele toonen vervangen, nog ver- fcheiden andere intervallen konne byvoegen, ende muzykaale practyk zulks onwederfpreekelyk beves- tigt; zo bediend men zig, om binnen den omtrek der gewoone vyf flreepen, meerder, ja, ongelyk naauwer en ruimer intervallen te konnen aanduiden, van drie voor de nooten te ftellen tekenen, name- lyk , een vierftreepig kruisje tot verhooging- een rond b tot verlaaging- en een vierkant b , tot her-' fielling van zekere intervallen en enkele toonen ftrek-> kende (Inl. §. 113). lets anders is derhalven de letter b, of de enkele noot, toon en toets, aldus benoemd , dan, het tekertb , voor zekere nooten geplaatfl; gelyk 00k weer het ronde b van het vierkante b verfchilt. ,/ $. 24... .:; Begrypt men voorts de ruimte eens geheelen toons als beftaande , in onafgeperkte fnaaren , uit pdeekjes, fnippekjes of commata, ieder kruisje zal verhooging- en ieder rond b teken verlaagingvan vier (ommata aanduiden; terwyl het vierkant b flegts herftelling van 't verhoogde of verlaagde zal te ken- pen geeven (Inl. §. 116).



			Sf> R A A � KONS T.

		§. 25- � Naar dat nu de intervallen , in zangftemmen efl op onafgedeelde fnaartuigen ofnaauwer of ruimef zullen voorckoraen, beeldc men ze in nooten door verfchillende tekens uic, en naar dat ze zig aldaar of naauwer of raimer vertoonen, onderfcheidt men ze door de bywoorden kleinfte, valfche, vermink- te, overmaatige en grootfte, cerwyl de benoeming volgens den afftand der ruimten, fecund, terts, quart enz, onveranderlyk dezelfde blyft, om tot eene vafte regelmaat van onderfcheiding en benoei ming te verftrekken (Inl. §. 114). Te weeten, een interval vertoont zig naawwer, wanneer of de prime een kruisje, of de bovennoot een b teken heeft; ■nog naauwer, wanneer voor de prime een kruisje en teffens voor de bovennoot een b teken ftaat; integendeel, ruimer, by aldien of een b teken voor de prime of een kruisje voor de bovennoot ver- fchynt, en nog al ruimer, by aldien men een b te- ken voor de prime en teffens een kruisje voor de bo- vennoot ontmoet; ondertuffchen, de nooten kon- nen in deeze vier gevallen denzelfden afftand hou- den, by voorbeeld, de derde ruimte inneemen, gaan- de of van een ftreep tot de naafte ftreep, of van een fpatie tot de naafte fpatie, des men altoos met ze- kerheid kan befluiten , dat een interval, in de der* de nootenruimte bevindelyk , een terts zy , en dat alk zodanige intervallen, dietertfen zullenweezen- zig in de derde nootenruimte moeten vertoonen. §. 26, Zonder nu Aenunifoon, of eenklank, dengrond- flag der intervallen (Inl. §. 142), tot de interval- len zelve te betrekken, veel min, van een' gewaan- den kleinften of verininkten eenklank , by voor- beeld,



		i4 MUZYKAAL& beeld , g, g^mo1 (a), tegewaagen; emkleinftehal- ve toon (Inl. §. 117) wordt in de naaftvolgende nootenruimte der prime uitgebeeld j om dat hy flegts eenen afftand van een comma vereifcht, en een kruisje reeds verhoogingvan vier commataaan- duidt, zie Fig. 11. Een kleine halve toon (Inl; §. 118) beflaac in nooten de eigenfte ftreep of fpa- tie der prime <, Fig. 1 a.; hoe hy zig van dezelve on- derfcheidc, zulks wyft de uitbeelding zelve. Ikzal dan vanieder interval * zonder als nog ieder van eeri zelfde prime af teleiden, tenminfcen eenpaarvoor- beelden geeven j op nootenruimten , alwaar metl ze gemakkelyk, zonderveelvoorcekens tebehoeven$ kanuitdrukken, door getallen aanwyzende, hoe veel commata ieder bovennoot van haare prime afftaat. Inmiddels, hier verdienE nog byzondereaanmerking* dat uit debeide gemelde intervallen, als deelemen- ten of kleinfte deelen , alle overige famengefteld worden. a) Scheibe , Van den muficalifchen intervallen und geflechten, pag. 17. Hamb. 1739, §. 27* Een groote halve toon, (Inl. §. 119) wordt, niet ^ gelyk een kleine halve, in dezelfde nootenruimtej maar om den vereifchten verdefen afftand klaarlyk aan teduiden, inde naaftaangrenzende, uitgedrukt* zynde famengefteld uit e�n kleinen en een' kleinften * of't welk het zelfde is, uit een' kleinften en een* kleinen halven toon. Dewyl het nu by famenge- ftelde dingen op de kennis der deelen en de wyze van famenftellingaankomt, zal ik ieder famengefteld interval in nooten , eerft eenvoudig (Inl. §. 135), en vervolgens deszelfs famenftellende deelen, t'el- kens in een paar voorbeelden > aanwyzen (Fig. 13).



	SPRAAKKONST.
	SPRAAKKONST.		n
			n

Een yerdubhelde halve toon (Inl. §. 121) isfamen- gefteld Hit twee kleine halve (Fig. 14); eengeheele toon, of groote fecund (Inl. §. 122), uit twee klei- ne halve toonen en een' kleinften halven, of veel- eer, om nu voortaan van deeze laatfte nietverderte gewaagen, uit eeV kleinen en een' grooten halven toon (Fig. 15); eengrootftefecund,(ln\.§. 123), uit een'geheelen en een'kleinen halven Toon (Fig. 16)1 Dusdanige/kf intervallen, van dewelke, twee, in dezelfde maar vier in de naaftvolgende noo- tenruimten der primen worden uitgebeeld , noemt menfecunden jja, trappen^ dochalleoverige,y/)ro«- gen. Hier worden inmiddels , aleer wy verder gaan, nog eenige aanmerkingen vereifehc Daar de groote halve toonen e, f en b, c , in nooten al zo veel ruimte beflaan, namelykalzowel van een ftreep tot de naafte fpatie en van een fpatie tot de naafte ftreep overgaan , als de geheele too- nen c, d; d, e; f, g; g, a, a, b; en er ech- ter aan behoorlyke onderfcheiding zulker verfchil- lende intervallen grootelyks geleegen is, het befte middel,'t welk men tot dat einde ooitzOudekoririen verzinnen,is dit,dat men,naazig eens vooral klaar te hebben ingedrukt, welke van de voornoemde toonen, groote halve en geheele zyn, naauwkeu- rigacht geeve, waar ter plaatfedeeze of geene fleu- tels de voornoemde halve toonen vervangen, als wanneer de geheele toonen zig van zelve wyzen. In iedervande voorfchreven negen fleutelenleggeri na-

		*- -*



		i« - M tJ Z Y K A A L E namelyk dezelfde beide groote halve toonen , ert de eigenfte vyf geheele toonen , maar ieder van de /even verfchillende fleutelen bevatde halve, gevolge- lyk ook de geheele, /» andere graaden _}naar aanwyzing der verfchillende getallen in Fig. 2. 3.4. 5.6. 7. 8; ja, Fig. 214.5.7. fluiten drie halve toonen in, doch de overige flegts twee. Wie aldus, in betrekking tot de verfchillende fleutelen uit de nootenruimten zelve de opgegeeven halve en geheele toonen on- derfcheidentlyk aanmerkt, diebehoeft zig met geent ut, re, mi, fa, enz. op te houden; aangezien de meefte oeffenaars langs deezen moeijelyken weg niet zo zeer halve en geheele toonen leeren onderfchei- den, als wel zekere lettergreepen (Iril. §.280. not. a.) aan zulke intervallen, door anderen onderfcheident- lyk aangemerkt, overdraagen. Wederom, de gefcherpte muzykaale fmaakkeurr. de halve toonen , uit de geregte helft van geheele toonen beftaande, als mede de zogenoemde quart- toonen (V), of geregte vierdeparten ^ voor onge- neuglyk , des gebruikt men flegts geheele toonen uit deelen van verfchillende grootheid famengefteld (§. 28) , gelyk immers twee kleine halve toonen een comma minder, en twee groote halve, reeds een comma meef, dan een geheele toon, bedraa- gen. (§. 24. Iril. §. 115). a) Nog onlangs heeft de vermaarde Teleman een Syfte- ma van Quart-toonen aan 't muzykaal genootfchap te j^eipzig ter toetfe overgegeeven, bevindelyk in Mitzlers Muf. Bibliothek Tom. 3, Pars 4, pag. 713 fequ.; doch* inyns oordeels meer, om aan de oplettendheid van eeni- ge algebraifeerende medemaaten wat ftoffe te verfchaffen, dan om den aanwas der muzykaale praftyk daadelyk te helpen bevorderen,



		/ SPRAAKKONST. ijl Voorts, het onderfcheid tuflchen khine en groo- le toonen (Inl. §. 157. 159) wordt nietdoor de im- bedding in nooten, maar flegts door een gefcherpt inuzykaal gehoor en door 't Monochordum (Ibid. §. 141) kennelyk. Van de kleim toonen vindt men de gebruiklykfte in Fig. 17, en van degroote, in Fig. 18 aangeweezen. Deeze, hebben 9 com- mata ; geene, 8, zynde dus in de kleine toonen alle voorgemelde 6 fecunden, gevolgelyk 00k de verdubbelde halve toon, anders nit 8 commata be- ftaande , naar evenredigheid naauwer ; en 't ge- fcherpt muzykaal gehoor leidt in deezen nader op den regten weg, dan ons verftand zulks kan befef- fen en verklaaren (Ink §. 101.192). §� 33- Een kleinfte terts (Inl. §. 124) is famengefteld uit twee groote halve toonen, Fig. ip; eenkteine terts, uit �en'geheelenen �en' grooten halven toon, Fig. 20; eengroote terts, uit twee geheele toonen, Fig. 21; en een groetfte terts, uit twee geheele en 6eV kleinen halven toon, Fig. 22. §� 34- Dat een kleinfte terts naauwer zy als een grootfte fecund, zulks befluiten wy niet alleen uit de minde- re ruimten, in dewelke dezelve op onafgedeelde fnaartuigen worden voortgebragt, maar het muzy- kaal gehoor geeft 'er 00k volkomen verzekering van, en de bygevoegde getallen in Fig. 16 en 19 bepaa- len het eigentlyk verfchiL Dit zelfde verftaat zig vervolgens van kleinfte quartenen grootfte tertfen; kleinfte quinten en grootfte quarten enz. B §.35-



		t8 ;:M uzykaale §. is-,- ' Wie inmiddels, wanneer kruisjes noch b tekens aan \ hoofd derlinien ftaan, methec onderfcheiden van kleine en groote tertfen* verlegen is, die gelieve zig 6ens vooral klaarlyk in te prehten , dat de nooten- ruimten, in.alle negen fleutelen , de drie groote tertfen c, e; f,a, eng^b, beneffensde vier klei- ne tertfend, f; e, g; a, c enb, d influiten, fchoon deezc, al zo wel als de halve en geheele toonen, in de feven verfchillende fleutelen, Fig. a--8, t'el- kens in andere graaden leggen. Te weeten, in Fig. 2. ontmoet men kleine tertfen in de yolgende noo- ten: 1,3 4,6 5,7 7, 9 8,10; daar en tegen, in Fig. 3 verfchynen ze aldus: 2,4 3,5 5,7 6,8. eninFig. 4 opdeeze wyze: 1, 3 3,5 4,6 7, 9 8, 10. Even eens is 't gefteld met de groote tertfen; ja, met kleine en groote fexten, en alle overige intervallen, gelyk ieder opmerkende zolks gemakkelyk kan ontdekken. . Dit eens ter deeg be- greepen zynde, dat namelyk de nootenruimten, op zig zelve, of zonder voortekenen aangemerkt, de voornoemde drie groote en vier kleine tertfen in- fluiten , zal men veel tyd en moeite, die anderen aan het ut, mi; fa, la; fol, ci \ re, mi enz. befteeden, konnen uitwinnen. §� 36. Vraagt iemand, wanneer men by groote tertfen, neem eens, die van f, a, de prime verlaagt, en -teiFens de bovennoot verhoogt, of by kleine tert- fen, byvoorbeeld, vane, g, de prime verhoogt, en teffens de bovennoot-verlaagt , wat terrfen ko- ■men'er dan voorc? Ik antwoord, harfenverdigtzels; geene bruikbaar-' intervallen. Uit een klein inter- val zal een kleinu, uiteengroot, eengrootftvoort- fprui-



		SPRAARKONST. t$» fpruiten; dienvolgens, een kleine tens, quart, fext en feptima, zal eenmaal vier commata verlaagd, en een groote teres, quart enz. eenmaal eenen kleinen hal- ven toon verhoogd worden; niet twee, of meer- maalen. Ondertuflchen, hetgedaane voorflel geeft gelegenheid om te bemerken, dat 'er door onze ge- woone tekens nog ongelyk meer wanluidende too- nen zyn uit te beelden, dan'erinde muzykaale prac- tyk voor "bruikbaare diflbnanten erkend, of aldaar ooit fchikkelyk te pas gebragt konnen worden (Inl. §. 162. 183). §� 37- Een kleinfie quart (Inl. §. 125) bevat e�n' gehee* len toon en twee groote halve, Fig. 23; een quart, twee geheele en een'grootenhalven, Fig. 24; een groote quart, drie geheele toonen , Fig. 25 ; en een grootfle quarts drie geheele toonen en een klei- nen halven , Tab. 2. Fig. 26. Deeze laatfte zo* genoemde overmaatige quart gaat, volgenshetoor- deel van zeker vermaard Toonkundige («), de paa- len vry te buiten, als loopende flegts uit op een foort van ongebonden-en dertelheid. Alle bruik- baare dingen zyn zekerlyk niet even bruikbaar; doch hier wordt eigentlyk van 'tgebruik niet gehandeld, maar flegts van 't voorhanden zynde getal , en van de uitbeelding der incervallen. Er zyn miffchien in alle taalen eenige letters, die niet zo dikwyls, als anderen, voorkomen; echter, wie een grammatyk uitgeeft, die mag ze om die rede niet uitlaaten, en wie leezen wii leeren, die moet ze alle even riaauw- keurig in aanmerking neemen. ... . a) Matthefon, volkommer Capelmeifter. pag, 54. §, 79. §� 38. Een khitijle quint (Inl § 126) vervangt �eV ge* B a heelen



		SPRAAKKONST. $\| geheele en drie groote halve toonen, Fig. 39; een offaaf, uit vyf geheele en twee groote halve too- nen, Fig. 40. Voegt men aan die volmaakt inter- val een' kleinen halven toon by, 'er wordt een zo genoemde overmaatige otlaafvoongetee\& (Fig.41.) §. 42. Voorts, een o&aaf en een kleinfte halve toon Ieveren een kleinfte noon , of negentoon , zynde famengefteld uic vier geheele en vier groote halve toonen, Fig. 42 ; een o&aaf en een groote halve toon, een kleine noon. Fig. 43; een o&aaf en ec'n geheele toon, een groote noon, Fig. 44.;gelykeen oftaafen een grootfte fecund, eengrootfte noon,Fig. 45, van welke drie laatfte, zo wel als van Fig. 41 , de famenftellende deelen uit het bygebragte reeds van zelve volgen. §. 43. tot een klaar be grip van de voorfchrecuen inter- vallen konnen de Clavier en geene genoegzaame aan~ hiding geeven. Door Clavieren verftaa ik alle zo- danige muzykinftrumenten , welker toonen door toetfen volftrekt worden bepaald, zo dat men door 'c muzykaal gehoor er niets aan veranderen en ver- beteren kan; 't zy Wind- of Snaar- of Slagtuigen; by voorbeeld, Orgels, Clavecimbels en Klokfpe- len. Hier ontmoeten wy gemeenlyk binnen den pmtrek 6�ner o&aaf, neem eehs, van c tot c, 7 be- neden- en 5 boventoetfen, gevolgelyk, de oftaaf mede gerekend, 13 toetfen, toereikende tot iain- tervallen, daar de gemelde 28(Inl. 130), die, in onmiddelyke achtervolging, door zangftemmen en op geftreeken fnaartuigen onderfcheidentlyk voort- B 3 gebragt



		it M U Z Y K A A'L E; , gebragt konnen worden , 29 toetfen zouden ver- eifchen. De kleinfie halve toonen ontbreeken bier volftrekt, des men zig in plaats van"e^kruis met"? eh in ftede van bk�s met c moet vergenoegen; en daar de benedentoetfen, die men, by overnoeming, ge- heele toonen heet, oni dat ze tot het verwekken van zulke intervallen zyn beftemd, ons flegts een boventoets ter hand ftellen, zo is 'er geen mooge- lykheid tot bet voortbrengen van kleine en groote halve toonen, gelyk men, byvoorbeeld, op Vioo- lentufTchen c en d zo wel ckruis als'dm"¹ heefc; tus- fchend en e zo wel d^k"»^s als e^mo1, en de groote halve toonen c, d«wl; d, e^m°l, een ziertje hoo- ger en met andere vingeren voortbrengt dan de klei- ne halve, c; ctauis _end, dk�s. Die heeft zomnri- gen , die geen andere miizykinftrumenten , dan Clavieren, behandelen, enverkeerd onderrigt, ja, nadenken tegebruiken ongewoon zyn, zoverrever- leid, dat ze zig verbeelden, als of zodanige inter- vallen en toonen, tot dewelkeze, by gebrek van toetfen, eenerhande toetfenmoeten te werk fteHen, uit dien hoofde, 00k elders allenthalven, dezelfde moeften weezen. Maar de waarheid der zaake is, dat kleinfte halve, kleine en groote halve toonen verfchillende fecunden zyn; dat men de eertyds ge- bruikelyke zogenoem'defitbfemitoonenop Clavieren, uiffchen c^kruisen d, d en e^mo1 enz.: totonderfehei- ding van kleine en groote halve toonen ftrekkende, weder afgefchaft hebbe, omdat de behandelingaan t gros der muzykliefhebberen aldus te moeijelyk viel: en dat men, daar immers dkruis _en~emol. "ekruis en, f; f^kruis en g^mcl; gkruis en a^m°l; gkruis en"b^mo1; feuj en Qi als kleinfte halve toonen onderling ver- khih



		SPRAAKKONST. _CJ fchillen, wegens het gebrek van toetfen totkkmfte_xkleine en groote halve toonen,* op Clavieren het on- derfcheid tuffchen c, d^k�^is en _c, _e«$ (grootfte fe- cund en kleine terts), c, el^cru^en'c, f (grootfte teres en quart); c 4 fk^wis en c, g'«ol ( groote quart en kleine quint); c ,gkruis_en e, am°l (grootfte quint en kleine fexf): cf, "akruis ency h^mo[* (grootfte fext en kleine feptiraa); "c, b^kniis en c, c (grootfte fep- tima en oftaaf, ehz. enz. te vergeefs zoeke. Het is waar, men kan de boventoetfen derwyze tempe- ren, dat ze op verfcheiden intervallen voorredelyk bruikbaar konnen doorgaan; maar ditis op verrena zo ligt niet doenlyk, als twee vliegen met een klap te flaan: wanthet isinsgelyks waar, datmeniglangs deezen wegeindelyk hetmuzykaal gehoor bederve; dat 'erniets naarbehooren worde gedaan? wanneer een toets, in weerwil van de natuur, verfcheiden dingen zal beftieren; dat halve toonen uit de gereg- te helft eens geheelen toons beftaande , ons van geenen dienft zyn, (§.31); en dat een zelfde bo» ventoets onmoogelyk ter zelver tyd een vierde en een vyfde part, veel min, volgens het fyftema van Huigens, (Inl. §. 115. 131), een tweede en een derde part eens geheelen toons, ^lonne weezen; zonder nu eens te gewaagen, dat de toonen van en c, tot het behulp van e^kruis en bkruis _ni_et:s kon- nen miflen. Stelt men nu de vyf boventoetfen, gelyk doorgaans, als"ckruis_} naara"; ei^naarg; fkmi» naard; gkruis^ _naar e; en"b>mol, naard; ze leve- ren, by voorbeeld, van de prime c" een' kleinen halven toon ; een kleine terts; een groote quart; een groote quint, en een kleine feptima, maar tef- fens ontbreeken'er, de groote halve toon, c,d^mo1; de grootfte fecund, c ,Hkniis; de kleine quint, c, gmol; B 4 de



		z4 MUZYKAALE de kleinefext c, a^mo1, en degrootftefext c,"akruis_sftelt men zedan Zo, dat zedeezelaaftgemeldein- tervallen zuiver voortbrengen, wy mifl'en weer de vyf voornoemdc toonen , die ons gemeenlyk meer te pas komen. Dit is der eere des Inftru- ments als zo weinig te naa gefprooken, als wan- neer men van Vioolen zegt, dat ze ter zelver tyd niet meer dan vier toonen konnen voortbrengen : men lean er met rede niet meer van eifchen ; ook hebbenwy beidehanden nog vol werks, enover- vloedige gelegenheid tot verluftiging en vertoo- ning onzerkonft. En genomen, menleverdedea geoeffendften Clavierfpeeleren 2.9 toetfenin ieder o�taaf, ze moeften, alzo welals groote Violinis- ten op omgeftelde Vioolen , van nieuws , juift nietleeren, maar oeffenen. Inmiddels,de Clavie- ren konnen tot het opmaaken eener eerfte, alge- meene bevatting van de intervallen voor anderen behulpzaam weezen, voor zoo verre de telbaare toetfen krachtig hclpen infeherpen, wat halve of geheele toonen, kleine of groote tertfen enz» zyn. Vervolgens is het befte middel, dat men ieder bruikbaar interval, op geftrecken fnaartui- gen onderfcheidentlyk voortgebragt, eenigemaa* len naauwkeurig in aanmerking neeme, ten ein- de ieders ftipten afftand ziglevendigin teprenten* Pe betekende toonen aldus der verbeelding in- fedrukt zynde, zal men de nuttigheid 4er alhiep ygebragte tekenen des te duidelyker inzien, '/ $� 44- - Zodanige wyze van uitbedding der intervallen, «h ingevoerd is voor Inftrumenten, tot de voortbren- ging van alls bruikbaare intervallen befi bekiaaam , namelykjvoorzangftemmen en geftreeken fnaar- tuigen, dient elders alien/halve ₃ zelfs in't opftel- kn



		i& MUZ'Y K A &hm H ftioer van 't volmaakte kan verftrekken, de vol-< maaktfte wyze van uitbeelding geduurig diene ftand te grypen, zo datzelfs clavierftukken, by geval op de voornoemde volmaakter inftrumen- ten, volgens hetingevoerd gebruik, uitgevoerd yrordcnde, in de verei'fchte intervallen tot de be- vatting zoudenkonnengeraaken. Is hetvoor lie- den van goede opvoeding niet raadzaam , in 't op- ftellen van franfche bricven, die onder 'toogvan taalkundigen zullen of koften komeri , de inge- voerde fpelling te verwerpen, en zig flegts naar de gewoone uitfpraak te rigten, het paft veel min, van zighier op clavierenteberoepen, daar iriende bewyzen uit gronden, niet uit middelen, en nog aiinder uit eenigziris gebrekkige, dient af te lei- den. Offl tin; denverwarden hoop der opge- geeven intervallen wat in orde te ftellen, gaa ik over tot de verklaaring , i, Van de ktANK-GESLACHTEN. §� 4f- Een Klankgejlacht (genus mufices) is een eerjle fchets .van afdeeling , volgens welke alle overeen- komfiige intervallen, binnen den omtrek einer oclaaf bevindelyk , als verzameld , en tot eene byzondere claffe behoorende , aangemerkt warden. Een eerflt fchets van afdeeling^ om dat alle overige, name- lyk, grondtoonen en fcalen , uit de Klaokge- flachten voortfpruiten , gelyk vervolgens uit de grondtoonen, drieklanken worden afgeleid. De oude Grieken, eerfte inftellers van muzy- kaale orde ₅ naar wy weeten ₅ gebruikten drie klank-



		S ?R A' AK K ON ST. 'if geflacbtenfXK 'qUartinruimten, tetrachorden genoernd. Den toon A tot een'grondflag fellende,zondel- zig er van te bedienen,ging het eerfte tetrachord van B tot e , wordende vervuld in 't diatonyke, of voltoonige Klankgeflacht, met de vier too- nen , of drie iritervallen van. B, c, d, e, beftaan- de namelykuit�ettgrooten halven toon, en tWed geheele j in 't cromdtyke* , of bonte, met de fes kleine en groote halve toohen 'p\ c, tkruis_} ■"_<j__fdkruis_s e j maar in 't enharmonyke \ net zogenoern- de puik overeenftemmige (a), met tien quart- toonen. Van e begoft teffens het tweede te- trachord , op de voornoemde wyzen aangevuld tot a; en dit ging zo voort, b e, e a, b e, al naar dat ze minder of meer tetrachorden ter tyd konden en wilden gebruiken. a) Fan Til, Zang- en Speelkonft, pag. 508. §� 47' Wy, in tegendeel, bepaalen onze volmaakter Klankgeflachten binnen den omtrek iener oclaaf. die zekerlyk ongelyk meer' fntervallen, dan eeh quartenruimte, influit. Daar riu alle bevattely* ke oetavenruimten flegts in hoogte van elkander verfchillen, -a-ls wy eens weeten, wat intervallen in een octaaf leggen , dan bevatten wy ook tef- fens, watdeoyerigekonnenvervangen. Inmid- dels, wy blyven lieffr. by die van c tote: voor eerft, omdatieder, diezingenkan, fchoondus- danigetheoretifchevoorfchriften juift nietgezon-i" gen behoeven te worden,, den toon c kan tref- fen. Ten anderen,omdatdeuitbeelding in noo- ten bier iet's gemakkelyker valt -, en ten derden, om ons van \ fpoor onzer wyze voorgangeren * - ' niet



		8 MUZ YK A ALE ftiet verdcr tc verwyderen, dan voor zovcrrewy er verbetering in zien. "■ - ■ §�48. _?-j Wy bedienen ons insgelyks van drie, hoewel uitgeftrekter , Klankgeflachten* j bevattende het diatonyk, trapswyze, flegts groote halve engehee' U; het cromatyk, kkine halve en groote halve; en t enharmohyk, kleinjle- kleine- en groote halve too- nen. Ja, ieder van deeze, gebruiken wyoptwee- derlei wyze, namelyk, of eenvoudigoigemengeld.* In 't eerfte geval koraen alleenlyk de opwaards- maar in 't tweede, 00k de nederwaards gaande toonen der o6taaf in aanmerking. §. 49. Het eenvoudig-diatonyk Klankgejlacht vervangt, trapswyze, in de acht natuurlyke toonen of fe- ven intervallen, vyf gcheelecn twee groote hal- ve toonen ; Tab. 3. Fig. 46. Vergelykt men deeze met de prime c, men ontmoetereen groo- te fecund, c, d _} een groote terts, c, c; een quart, ~c, f j een quint, c, g; _een groote fext, c. aj een groote feptima, c, bj en eeno6taaf, c,■ cl Vervolgens gaat men, naar aanwyzing van Fig. 47, met vyfgeheele en twee groote hal- ve toonen weer nederwaards , en hegt nader- hand alle deeze toonen aaneen , ten einde het Klankgeflacht op eene gemakkelyke en gevoeg- lyke wyze te verryken. 5. fO. Het volledig of gemengeld-diatonyk Klankge JUcht levert in 11 enkele toonen , 10 interval- len,



		S PR A A K K O N S t. 29 len, Fig. 48. Deezeworden, inalledriegemen- gclde Klankgeflachten , niet trapswyze met el- kander, maar flegtsmet de prime c, vergeleeken, des hier de dric kleine halve, e^mo1, ei amol, _aj _en"bmol_? b, uit de mengelingvoorfpruitende,in geene aanmerking komen, maar alleenlyk^, de groote fecund, ~c_y* d �, de kleine terts, c, e^m°lj degroore terts, c, ej^de quart, c, fj de quint, c7g i de kleine fext , c, amo'_; degrootefext ,0,215 de kleine fcptima, c, b^molj, de groote feptima, c, b 5 en de o�taaf , c", c. Dusdanige 10 intervallen, namelyk, groote fecun- dtn, �/<?/#<? en groote tertfen, quart en, quint en, �/«'- »s en groote fext en en feptimen^en oclaven^vanwat prime 00k afgeleid (Inl. §. 131. 133.) , noemt men DIATONYKE INTER VALLEN. §. j-2. Het eenvoudig-cromatyk KlankgeJIacht vervangt in 13 enkele toonen , of 1 2. intervallen, trapswyze, %o wel op- als nederwaards, f kleine- en 7 groote halve toonen , gelyk Fig. 49. de opwaards- en Fig. fo de nederwaards gaande, aanwyft. Klei- ne halve toonen beflaan altoos de eigenfte ftreep of fpatie, wordende, in 't benoemen, door de bywoordenkruisenmol onderfcheiden: dienvol- gens_, in Fig, 49 zync, c^kruis j d, "d^kruis} i] $«( > g, gkruis, _en^ akrui kleine' maar alle overige, groote halve toonen. Het fchynt, als of de clavieren ons dit laaft- gemcld