■e-ce. . ■jS\'i^d J

Invloed van het Weer, ^ ^ ^
« a « op het Sterftecijfer.

ffftHfUfftt

A. G. OLLAND
1896.

Drukkerij .ELSEV11:R. Amsterdam.

982

\\ ■

A\'

/ ■ >
1

■ f-

7/

.-. A

■ ^ /

t.

■ -v\' V ■ ■ ^ -

^ f i ■.
. . .»- 7

lî

T • .

<

\\ .

- S ■

■ î «

; - /
V

\' v*

■ ■ u V

■i- ■

t . \'

■ -V,

■ ; ■!.

î^ri-v-

I» ^

mm

1

\'■•f- r

ïK;

INVLOED VAN HHT WHRR OP F-II£T STIiRFTF.CIIFHR.

nUKSUNIVERSITEIT UTRECHT

0490 2023
#

INVLOED VAN HET WEER

OP HET

STERFTECIJFER.

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAÜ VAN

Doctor in de Geneeskunde

aan dc Rijks-Univcrsitcit tc Utrecht,

NA MACHTIGING VAN DEN RECTOR-MAGNII-ICUS

D\\ \' C. A. P H K E L 11 A R I N G,

llooglccraar in dc r«cultcit der Geneeskunde,

VOLGHNS niïSLUIT VAN DHN SI-NAAT Dl-K UNlVI-RSni-IT

TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DK

I\'ACULTBIT DKR GENUHSKUNDE

TE VERDEDIGEN

op Vrijdag 11 DcccmbcM\' 1896, des namiddags ten 3 ure,

DOOR

ADOLF GEORGE OLLAND,

GimOREN TE UTRECHT.

SiDomdnik .i;l.SICVIER» — >

CA

^e^^^^^r - , ^^ ! - \' \' y—- -now^i \'.JIM ]|l

l-iJllL

1 y

■\'\'.■M/--. . \' \' . -fv "-i^Ut^T- ? : , V

Ii.-\'

v-vï-tiV

■■ ■■

Aan de Nagedachtenis mijner Moeder.

O

990

jarr. " -

ni^:

5r

Mr:-\' \'
ài»-.:-.-\'\'

: ■ \'\' ^ ■
■ L:.

^ \'m

\'^•d.Hfï\'..

Lj\' S-\'\'

Ir ■ - -

... \' i \'i-^
\' \' \' \'tó

a

■ ^^ .
■ \'i A

Het is mij een aangename plicht, U, Hoogleeraren en
Lectoren der Geneeskundige Faculteit, hartelijk dank te zeggen
voor het genoten onderwijs.

Een bizonder woord van dank aan U, hooggeleerden Van
Overbeek dk Meijer, hooggeachten Promotor, voor de hulp, mij
verleend bij de samenstelling van dit proefschrift.

Den zeergeleerden heer Dr. maunrrs Snellen ben ik erkente-
lijk voor zijne gastvrijheid mij betoond op het Kon. Ned.
Met. Instituut. Door hem d.iarvoor mijn welgemeenden dank
te betuigen, bedoel ik tevens allen te bedanken, die zoo wel-
willend waren mij met hunne Meteorologische kennis te helpen.
Inzonderheid mijn broeder, den heer H. L. Olland, mijn
warme erkentelijkheid.

Ar-

\'.t

m-

M

" ■ \'J

sf\'

.\'Î-\'

t fi

■ÜMPÏBÉS^K^

• i ■

INHOUD.

Blz.

Inleiding.

Hoofdstuk I. Het Weer........

A. Temperatuur......

1. Periodieke Veranderingen

2. Niet-periodiekc Veranderin

gen der temperatuur.

3. Ijsdagen, Vorstdagen, Zo

merdagen.....

B. Vocinigheid......

C. Neerslag.......

D. Bewolking . . . . . .

E Wind........

I\\ Lucht-Hlcctriciteit cn Onweder

Hoofdstuk II. Bevolkings-St.ntistick ....
Hoofdstuk III. Verband tusschen Weer en Sterfte

cijfer.........

Hoofdstuk IV. Uitkomsten van eenige andere 01
derzoekers.......

Gkbkuikte Litteratuur .
Stellingen.....

.\'yjr-

..f

l\'.l

INLEIDING.

Van de vroegste tijden tot op dit oogenblik heeft men steeds
geloofd aan een invloed van het weer op het menschelijke
lichaam. De algemeene belangstelling in het weer, die uit dc
dagelijksche gesprekken blijkt, mogen we tot op zekere hoogte
beschouwen als een bewijs hiervoor, al moeten wc ook niet
voorbijzien, dat dc betrekkelijke gemakkelijkheid van het onder-
werp menigeen eene belangstelling doet voorwenden, die inder-
daad niet bestaat.

Is het geloof aan den invloed van het weder op dc
gezondheid, ziekte cn .sterfte gerechtvaardigd? Zeer dikwijls
bevat het volksgeloof een kern van waarheid; maar ook niet
zelden komt het voor, dat een volksmcening eeuw na eeuw
bestaat, zonder dat zij bij nauwkeurig onderzoek een schijn
van waarheid blijkt tc bevatten. De mcening, dat de maan
invloed heeft op het weder en bepaaldelijk in staat is de wol-
ken weg te vegen, of het weer zijn karakter tc doen behouden
of tc doen verliezen, is zoo algemeen verspreid, dat zelfs zeer
ontwikkelde menschen er bij zouden durven zweren, terwijl
toch wetenschappelijk uitgemaakt is, dat de maan een bijna

ii inleiding.

onmerkbaren invloed uitoefent op bewolking, regenval, tempera-
tuurswisseling, enz.

In dit geval dwaalt dus het volksgeloof. Is het evenzoo met
den invloed van het weer op het sterftecijfer?

Herhaaldelijk heeft men ook dien invloed trachten aan te
toonen. Sedert jaren heeft men vooral nagegaan, of er ook
verband bestond tusschen weersveranderingen en veranderingen
in het sterftecijfer gedurende epidemieën. Nu eens slaagde
men inderdaad, maar vaak ook niet.

Een vasten regel, een wet te geven, hoe een bepaalde
weerstoestand werkt op de gezondheid, scheen niet mogelijk.
Toch is het moeilijk aan te nemen, dat het weer geen invloed
heeft op ziekte en sterfte. Wanneer we bedenken, dat het
medium, waarin wij leven, de lucht is, die zoo menigvuldige
veranderingen ondergaat door het weer, wat betreft hare tem-
peratuur, vochtigheid, zuiverheid en beweging, dan is het
a priori meer dan onwaarschijnlijk, dat al deze veranderingen,
welke plaatsgrijpen aan en in de stof, die wij van onze eerste
levensoogenblikken tot aan den dood inademen, waarin wij voort-
durend leven, zonder invloed zouden blijven op ons lichaam.

De lucht is de draagster van tallooze stofjes en organismen,
microben, waaraan men in de laatste jaren zoozeer de aandacht
gewijd heeft, omdat zij de oorzaak kunnen zijn van tal van
ziekten. De wind, een weersverschijnsel, brengt de lucht in

\') Van Behber. Handbuch der Ausübenden Wittcrungskunde, 1. c., p.
189 en 190.

Van Bebber behandeU in dit werk onder liet opschrift: .Einfluss des
Mondes Auf die Atmosphäre" zeer uitvoerig den invloed van de maan op het
weder, waaraan reeds in de oudheid geloofd werd. Nadat hij op weten-
schappelijke gronden dezen invloed bijna 1013.11 moet afwijzen, eindigt hij
aldus: Lange noch wird der Mond bei einer grossen Anzahl Gebildeter
die Rolle des Wettermachers spielen müssen, aber ausserordendich ferne
wird die Zeit sein, ehe der Ausspruch des alten Lichtenberg beim Volke
ausser Kraft tritt:

»Der Mond sollte zwar keinen Einfluss auf das Wetter haben, er hat aber
*

einen.\'

INLEIDING. III

beweging, is dus in staat deze organismen ver weg te voeren,
besmette plaatsen te reinigen, andere streken met de ziektekiem
te besmetten.

Dit slechts als een klein bewijs voor de waarschijnlijkheid
van den invloed van het weer op het ziekte- en sterftecijfer.

Hoe komt het dan, dat het zoo moeilijk is deze waar-
schijnlijkheid tot waarheid te verheffen.\'* Door de omstandig-
heid, dat zoovele andere factoren op het sterftecijfer invloed
uitoefenen en men dus over zeer uitgebreide meteorologische
waarnemingen en nauwkeurige statistieken moet kunnen be-
schikken, om eenige kans op resultaat te bekomen.

In de laatste jaren, nu de Meteorologie, die betrekkelijk nog
zoo jonge wetenschap, over meer en goede gegevens gaat
beschikken, en nu de statistieken op grootere betrouwbaarheid
kunnen aanspraak maken, heeft men in verschillende landen
weder de pogingen opgevat om den invloed van het weer op
het ziekte- en sterftecijfer nader tc bestudeeren. Magelsen, arts
te Christiania, schreef over »Die Abhängigkeit der Krankhei-
ten von der Witterung". Mac Doiuall, meteoroloog te Londen,
vereenigde verleden jaar een groot aantal krommen betrekking
hebbende op „Weather and Disease", zooals .de titel van zijn
boekje luidt.

Men heeft ook ingezien het groote bel.ing, diit de nauw-
keurige kennis van de Meteorologische verschijnselen en hun
invloed op het lichaam moet hebben voor de geneeskundige
wetenschap cn bepaaldelijk de gezondheidsleer. Daardoor heeft
zich in den jongsten tijd een nieuwe tak van wetenschap
gevormd, de z.g. Meteorologische Hygitne.

Haar doel, het is duidelijk, is de Meteorologie dienstbaar te
maken aan de Hygiène.

Een bijdrage te leveren in het belang van cjczc wetenschap
en haar ook in ons land meer bekend tc m.iken, is voor een
goed deel de reden geweest, waarom ik deze betrekkelijk
nieuwe stof tot onderwerp mijner dissertatie gekozen heb.

•fi

. ■ ■ »

\'I";- £

HOOFDSTUK I.

HET WEER.

Om nauwkeurig na te gaan, welken invloed het weer uit-
oefent op het sterftecijfer, is het van groot belang de factoren
tc bcstudceren, waaruit het weder is samengesteld, cn na tc
gaan, hoe deze factoren zich kunnen wijzigen.

Het weer omvat een samenstel van verschijnselen, die betrek-
king hebben op de ons omringende lucht. Deze verschijnselen
omvatten: de temperatuur van de lucht, de bewolking, dc voch-
jighcid, de helderheid, den regenval, den donder cn bliksem, enz.

Ook dc niet direct voor onze zintuigen waarneembare ver-
schijnselen kan men rekenen tc behooren tot het gebied der
Meteorologie; met name dc luchtdrukking, dc zuiverheid van
dc lucht, dc scheikundige samenstelling, enz.

Voortdurend zijn al dc hier opgenoemde factoren, die tc
zamen het weer vormen, aan verandering onderhevig. Men
krijgt dus hierdoor ccn aantal samenvoegingen, zoo groot, dat
het ondenkbaar schijnt, niet alleen twee dagen achter elkaar
hetzelfde weer tc hebben, maar zelfs twee dagen aan tc wijzen
in dc reeks van veeljarige waarnemingen, die hetzelfde meteo-
rologische karakter vertoonden.

De oorzaak van dc voortdurende weersveranderingen moet
gczocht worden in dc zon, dc bron van alle leven en bewe-
ging. Of dc aarde als planeet, of andere hcmellichamcn
invloed uitoefenen op het weder, is niet bekend. In elk geval
zal die invloed zoo gering zijn, d.at zij totaal verwaarloosd
kan worden, vergeleken bij dien van de zon.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Hoezeer het weer voortdurend ook zich moge wijzigen,
voor eenzelfde plaats blijven de verschijnselen toch steeds
binnen zekere grenzen. De gemiddelde waarden der ver-
schillende factoren, waaruit het weer is samengesteld, vormen
te zamen het khmaat. Dit is dus constant, terwijl het weer
voordurend van toestand verwisselt, zeer inconstant is.

„Het klimaat is de breede basis, het weer de wispelturige,
steeds bewegelijke oppervlakte. Terwijl het betrekkelijk gc-
makkeüjk is het eerste te leeren kennen, is het laatste een
eeuwig veranderlijke Proteus, welks bewegingen telkens weder
nieuw en verrassend zijn en dien wij tevergeefs in onze gc
dachten en voorstelhng trachten vast te houden.«

Naarmate een der factoren, waaruit het weder is samen-
gesteld, minder of meer op den voorgrond treedt, onderscheidt men:

Kalm weder: Windkracht van 0 — 3 van de schaal van
Beaufort. windsnelheid o—6 Meter per seconde.

Winderig weder: Windkracht van 4—7; windsnelheid 8—14 M.
per seconde.

Slorviachtig weder: Windkracht van 7—12; windsnelheid
meer dan 16 M. per seconde.

Helder weder: Bewolking minder dan 2.

\') Magelsen Ueber die Abhängigkeit der Krankheiten von der Wittcr-
rung, I. c., p. 5.

^ Dfi windkracht wordt waargenomen naar dc schaal van Beaufort,
als volgt:

O = windstilte. Rook stijgt recht omhoog, geen blad beweegt zich;
I = zwakke koelte; 2 = zeer zwakke wind, merkbaar voor bet gevoel;
3 = zwakke wind, beweegt ccn wimpel cn bladeren; 4 = matige wind,
strekt een wimpel, beweegt kleine t.-ikkcn; 5 =• frissche wind; 6 = stijve
wind, beweegt groote takken; 7 = sterke wind, beweegt kleine boom
stammen; 8 = krachtige wind, beweegt boomen, bemoeilijkt bet g.i.m;
9 = storm, ontwortelt boomen, breekt takken af; 10 = krachtige stomi,
boomen worden omgeworpen; 11 = zware storm; 12 = orkaan, alles
verwoestend.

^ De bewolking wordt aangegeven door ccn cijfer van o—10. Helder = o
betrokken = 10. De overige graden van bewolking worden door tusschen-
liggende cijfers aangegeven.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Bewolkt weder: Bewolking van 2—8.

Bedekt weder: Bewolking van 8—lo.

Bestendig weder: Weer, dat reeds eenigen tijd duurt en op
geen verandering wijst.

Onbestendig weder: Weer, dat pas kort duurt en alweer de
teekenen van verandering met zich voert.

Droog weder: Afwezigheid van neerslag of nevel.

Vochtig weder: Zeer vochtige lucht bij aanhoudenden nevel of
fijnen regen.

Regenachtig weder: Aanhoudende neiging tot regen, of her-
haalde regen.

Koud weder: Temperatuur 5—10° C. onder het gemiddelde.

Koel weder: Temperatuur i ä 2° C. onder het gemiddelde.

IVarm weder: Temperatuur i i 2° C. boven het gemiddelde.

Geringe vorst: Vorst van o tot—3° C. gedurende korten tijd.

Zwakke vorst: Vorst met temperatuur van o tot —3° C.
gedurende langen tijd.

Sterke vorst: Temperatuur lager dan — 5° C. cn minstens 5°C.
onder het gemiddelde.

Strenge vorst: Langen tijd aanhoudende vorst.

Fraai weder: Helder weer met lichte bewolking cn zwakken wind.

Ziuoel weder: Zeer warm voor het gevoel, slechte verdamping,
belet de^warmtc-uitstraling.

Ruw weder: Winderig cn koud bij droge lucht.

Zacht loeder: Temperatuur boven dc gemiddelde waarde bij
vochtige atmosfeer.

Het karakter van het weer voor ons land is voornamelijk
gebonden aan de minima van luchtdrukking, die, voortdurend

uit den Adantischcn Oceaan opkomende, zich het eerst ver-

ƒ

toonen aan de kusten van Hngeland cn vervolgens meestal ten
Noorden van ons langs gaan, somtijds over ons land heen-
trekken, ccn enkele maal ten Zuiden van ons zich voort-
bewegen. Deze dcpressicn, die volgens de wet van Buijs
Ballot ons dus ■ meestal Westelijke winden bezorgen, zijn dc
oorziak, dat warme vochtige luchtstroomen zich over deze

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

streken heen bewegen, en de winters dientengevolge veel
zachter zijn, dan we — de breedte in aanmerking genomen,
waarop ons land ligt — zouden mogen verwachten. Deze
warme luchtstroomingen gaan meest vergezeld van overvloedige
regens, een enkele maal van hevigen wind.

De depressiën worden voortdurend afgewisseld door »gebie-
den van hodge luchtdrukking.« Deze laatste beheerschcn den
weerstoestand, wanneer we ons in het algemeen in mooi weder
mogen verheugen. De lange reeksen van heldere, warme
dagen van den zomer, de soms weken lang aanhoudende vorst
van den winter, hebben wij aan deze maxima van luchtdruk-
king te danken. Voor den weerstoestand, die ons bij een
gebied van hooge luchtdrukking te wachten staat, is van groot
gewicht de plaats,\' waar het centrum van dit gebied zetelt.
Meestal is dit, naar de verhouding der windstreken, gelegen
ten N. of N.0. van ons land.

.Voor Duitschland vinden wij het volgende tabelletje, opge-
maakt uit de weerkaarten van dc »Seewarte« tc Hamburg.

Gemiddelde duur der Maxima en Minima in dagen, cn gemid-
delde waarschijnlijkheid van voortbestaan der Maxima en Minima.

\') Van Bchher. Hygicnischc Meteorologie, 1. c. p. 240.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

We zien uit dit tabelletje, dat de invloed eener depressie
gemiddeld 6.7 dagen duurt, terwijl de duur der maxima
gemiddeld 5.6 is. De waarschijnlijkheid van het voortbestaan
eener depressie is dan ook grooter (85) dan die van een ge-
bied van hooge drukking (82).

Het is zeer zeker belangwekkend, ook voor ons land het-
zelfde te onderzoeken cn te zien, of een dergelijk resultaat zou
voor den dag komen; hetgeen waarschijnlijk is.

Verder blijkt uit bovenstaand tabelletje, dat dc waarschijn-
lijkheid van voortbestaan der maxima des tuiniers het grootst\'
is, en in \'t bijzonder wanneer het maximum zich teuN. —O.
van Duitschland bevindt (71). Het kleinst is dc waarschijnlijk-
heid van voortbestaan der maxima in den hcrist, wanneer het
maximum zich ten Z.—W. van Duitschland bevindt.

De gemiddelde duur der maxima is weder het langst des
winters, wanncci het centrum ten N.—-O. ligt (3.5); het kortst
in den herfst, wanneer het maximum ten Z.—W. is (1.2).

Hlkandcr afwisselende gebieden van hooge cn lage lucht-
drukking, tengevolge waarvan telkens dc luchtstroomen, die
over ons land gaan, van karakter veranderen, bepalen derhalve
den wccrstocstand, alhoewel dc luchtdrukking als zoodanig
niet den minsten merkbaren invloed uitoefent.

Gaan wc nu achtereenvolgens na dc vcrschillcndc wccrs-
factoren, die door deze afwisselende gebieden van hooge cn
lage luchtdrukking veranderingen ondergaan, welke deze ver-
anderingen zijn, cn hoe groot zij kunnen wezen.

A. Temperatuur.

I. Periodieke veranderingen.

Aan dc temperatuur der lucht behoort hier wel dc eerste
plaats toegekend tc worden, dnar zij het is, die het meest het
karakter bepaalt van den ccn of anderen wccrstocstand.

Dc bron van dc warmte der luchtlaag is dc zon. Dc invloed,
dien dc temperatuur onzer aarde of der andere hcmellichamcn
op dc luchttemperatuur uitoefent, is zóó gering, dat hij weinig

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

in aanmerking komt. De warmte, die de zon aan onzen damp-
kring geeft, wordt dezen lioofdzakelijk door middel van de aarde
medegedeeld. Deze toch neemt de warmtestralen op en straalt
ze weder uit, zoodoende de omgevende lucht verwarmende.

Daar de zon regelmatig haar baan aan den hemel beschrijft,
in den winter slechts enkele uren onze streken verwarmt en
in den zomer haar maximum van kracht bereikt, zoo kan het
niet anders, of de hoeveelheid warmte, die van dag tot dag
door de aarde uitgestraald wordt, moet evenredig zijn aan den
tijd, gedurende welken de zon schijnt. Regelmatig dus, zoo
zouden we verwachten, zal de temperatuur van den kortsten
dag naar den längsten toenemen, en even regelmatig afnemen
van den längsten tot den kortsten dag. Er zijn evenwel in-
vloeden, waardoor een dergelijke regelmatige gang van dc
luchttemperatuur wordt verijdeld, n.1. door het overvoeren van
lucht, dat voortdurend plaats heeft van warmer naar koudere
streken, en omgekeerd; en door den meerderen of minderen
graad der bewolking, waardoor aan de zonnestralen het door-
dringen tot de aarde moeilijker wordt gemaakt. Om tc zien,
of de temperatuur inderdaad geleidelijk van dag tot dag toe-
neemt, wanneer men buiten rekening laat de invloeden, die
den geleidelijken gang onderbreken, heeft men de gemiddelde
temperatuur berekend voor eiken dag gedurende lange reeksen
van jaren. Door zulk ccn groot aantal jaren tc nemen heeft
men kans den invloed uit te sluiten, dien bijv. de luchtver-
plaatsing uitoefent, want het is waarschijnlijk, dat de lucht-
verplaatsing, die het ecnc jaar koudere lucht aanvoert, ccn
ander jaar op denzclfdcn dag warme lucht brengt.

Zoo heeft men gevonden, dat dc gemiddelde temperatuur
voor Utrecht het laagst is op den 11"=" J.in. en wel 1.2° C.;
van dezen dag af stijgt dc gemiddelde temperatuur, tot zij haar
maximum bereikt op den 24" Juli, nl. 18.7° C.

\') Volgens Lombard hebben de natuurkundigen berekend, dat "\'/»o ^cr
scbuldigd is aan dc zonnestralen. Zie ook Buys Ballot -. >VerdeeIing der
warmte ofer de Aarde,« 1. c., p. 2 cn 3.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Gaan wij nu den gang na, dien de gemiddelde temperatuur van
haar minimum naar haar maximum aflegt, dan vinden we, dat
deze verre van regelmatig is, maar dat soms dagen achtereen een
teruggang plaats heeft. Zóó in de eerste dagen van Februari, in
het laatst van Mei, enz. Ofschoon we dus duidelijk een regel-
matigen gang van de temperatuur kunnen waarnemen, moeten
wij erkennen, dat de jaarhjksche loop van het maximum naar het
minimum en omgekeerd niet een voortdurend gelijkmatige is, maar
nu eens sneller, dan weder langzamer of zelfs teruggaande.

Kunnen we in de temperatuur den jaarlijkschen loop van
de zon duidelijk herkennen (jaarlijksche periode van de lucht-
temperatuur), ook aan de veranderingen, die de temperatuur
gedurende eiken \'dag ondergaat, kan men ondubbelzinnig zien
den invloed, dien de dagelijksche loop van de zon uitoefent,
(dagelijksche periode van de luchttemperatuur). Eenige uren,
nadat de zon haar hoogste punt bereikt heeft, dus eenige uren
na den middag, is gemiddeld de temperatuur van den dag het
hoogst. Het verschil tusschen de hoogste en laagste dagelijksclie
temperatuur noemt men de amplitude. Deze amplitude is afhan-
kelijk van den tijd, gedurende welken de zon schijnt; den
hoek, dien de zonnestralen met het aardvlak maken; van den
a.ird van de stof, die de zon beschijnt; van dc bewolking,
enz. Zoo bedraagt de amplitude op het midden van den Atlanti-
schen Oceaan slechts 2° C, daar het water veel langzamer
de warmte opneemt cn weer afgeeft dan het v.isteland, terwijl
in dc wocstijnvlakten van Middcn-Azië of Afrika de dagelijk-
sche amplitude 20 30" C. kan bedragen. In den zomer is
dc amplitude grooter dan \'s winters; bij helderen hemel grooter
dan bij bedekten. De invloed van de bewolking kan zeer be-
langrijk zijn, zoodat zelfs dikwijls de invloed, door de meerdere
lengte der dagen uitgeoefend, kan ovcrtroflen worden.

Aan den Hquator zal onder overigens gelijke omstandigheden
deze amplitude het grootste zijn, terwijl zij naar dc Polen
allengs afneemt, cn daar, waar ook geen onderscheid meer is
tusschen dag cn nacht, gelijk o wordt.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

In onze streken is het temperatuurverschil tusschen maxi-
mum en minimum van eiken dag zeer ongelijk naar gelang
der jaargetijden. Terwijl in de tropen de hoeveelheid zonne-
warmte, die naar de aarde gezonden wordt, steeds ongeveer
even groot is, is dit in de op hooger breedte gelegen landen
geenszins het geval. Vandaar, dat in de gematigde streken
dc amplitude gedurende den zomer vaak grooter is, dan in
de tropen.

Het verschil in temperatuur tusschen den gemiddeld koud-
sten en den gemiddeld wärmsten dag kunnen we de
amplitude noemen. Hiervoor vinden wc dan te Utrecht
18.7° C — 1.2° C = 16.5" C. De dagclijkschc amplitude bedraagt
voor Utrecht gemiddeld gedurende dc maanden:

Voor Embden geeft Prestel dc volgende cijfers:

Amplitude der dagclijkschc temperatuur
voor vcrschillcndc plaatsen.

\') Prestel. Der Boden, d.as Klima und die Wiucrung, 1. c., p. I2.|.
\'■\') Fan liebher. Hygienische Meteorologie. 1. c. p. 80.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Wanneer \'we dit tabelletje een weinig nauwkeuriger bekijken,
zien we, dat voor de zoo ver uit elkaar liggende plaatsen
steeds in December de geringste amplitude gevonden wordt.
De zuidelijker gelegene plaatsen hebben evenwel een aan-
merkelijk grootere amplitude, dan de Noordelijker gelegene:
Madrid 6.0° C, St. Petersburg slechts 0.8° C. De grootste
amplitude vindt men steeds in de zomermaanden Mei—Juli.
Het verschil tusschen de grootste en de kleinste amplitude
is voor alle plaatsen vrij wel gelijk: voor St. Petersburg
6.3° C, Moskou 6.3° C, Kopenhagen 5.1° C, München 6.4° C,
Madrid 8.3° C, Embden 5.1° C, Utrecht $.2° C. Alleen Madrid
maakt hierbij een uitzondering.

Beschouwen we de iaarlijks-gemiddelde dagelijksche ampli-
tude, dan vinden we wij groote verschillen voor verschillende
plaatsen. In Groot-Britannië 1) bijv. treft men een gemiddelde
amplitude van slechts 3.3° C aan te Leith in de nabijheid van
Edinburg, terwijl te Newport de gemiddelde d.agelijksche am-
plitude 8.25° C bedraagt, tc Londen 6.49".

Voor Frankrijk vinden we: Toulouse 9.o.f, Parijs 7.3.^,
Avignon 6.95°, terwijl te Pan dc amplitude slechts 4.22" C
bcdniagt. In het zuiden van Europa vinden wc eveneens
aanmerkelijke verschillen tusschen pla.itsen, die niet zulk een
verschillende plaatselijke gesteldheid doen verw.ichten. Zoo te
Napels 7.38°, te Sienne 8.33", terwijl men te Nice slechts 4.72° C
vindt. Deze laatste stad nadert, wat haar klimaat betreft, meer
tot Pan.

Dc helderheid van de lucht cn vooral dc bewolking spelen
zeer zeker een groote rol bij de verschillen, die hier voorkomen.
Het volgende staatje toont den invloed aan van de bewolking
(o = helder, 10 = geheel bewolkt) op dc dagelijksche ampli-
tude der temperatuur voor Hamburg

\') Lombard. Tmïtó dc Clim.itologïe Mddic.ilc, I. c., p. 19.
\') Van Beller. Hygicnischc Meteorologie, 1. c., p. 82.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Invloed van de bewolking op de dagelijksche amplitude
der temperatuur.

Uit dit lijstje blijkt, dat, hoe geringer de bewolking, des te
grooter de amplitude is, uitgezonderd in de koudere macinden,
in welke deze regel niet geheel opgaat.

In Juni komt met een gemiddelde bewolking van 4.2 een
amplitude van 8.01° C. overeen.

Met een gemidd. bewolking van 5.5 een amplitude van 7.66° C.

»»» » »6.5» » » 6.55° C.

» » » » » 7,2 » » » 6.02° C.

Derhalve bij een gemiddelde afneming van de bewolking
van 30 7o in Juni gemiddeld een toeneming van de

amplitude van ongeveer 2® C verwachten.

Het is belangwekkend ook voor Utrecht een dergeljjk staatje
op te maken. Hoewel de omvang van dezen arbeid vrij groot
was, heb ik mij daarom de moeite toch getroost.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Invloed der bewolking op de\'dagelijksche amplitude
der temperatuur voor Utrecht.

Ook uit dit Tabelletje blijkt duidelijk de invloed van de
bewolking op de amplitude. Regelmatig zien we in alle maan-
den eene sterkere bewolking gepaard gaan aan een geringere
amplitude. Het grootst is de amplitude in April, bij een
bewolking van 0—3; het kleinst is zij in December, bij een
bewolking van 7 — 10.

Bovenstaande cijfers zijn verkregen uit een gemiddelde van
10 jaren, nl. van 1885—1894. (Jaarboeken Ned. Met. Instit.)

Door het gemiddelde te nemen van dc gemiddelde dage-
lijksche temperatuur, kan men de gemiddelde jaarlijksche tem-
peratuur berekenen. Het bedrag van dit gemiddelde hangt af
in de eerste plaats van den breedtegraad, waarop een zekere
streek ligt en vervolgens van de klimatologische eigenaardig-
heden dezer streek : nabijheid van uitgestrekte zeeën, ligging
ten opzichte dezer zeeën, van bergruggen, of .tan den anderen
kant, totaal ontbreken van water, bergen enz.

Wanneer deze invloeden niet in het spel waren, zou men
mogen verwachten, dat op gelijken breedtegraad gelijke ge-
middelde jaarlijksche temperaturen werden aangetroffen.

\') Buys Ballot: Verdeeling der warmte over de Aarde, 1. c. p. 6.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Uitgaande van de onderstelling, dat de oppervlakte van de
aarde overal gelijk is, \\\\ttk Meech de gemiddelde maande-
lijksche temperatuur bepaald voor verschillende breedten.

Dove berekende de gemiddelde maandelijksche temperatuur
voor verschillende breedtecirkels langs inductorischen weg,
namelijk door het gemiddelde te nemen van een aantal waar-
nemingsstations, die op denzelfden breedtegraad gelegen waren.

Buys Ballot deed hetzelfde met behulp van gegevens door
Wild te St. Petersburg verzameld en door Spitaler in het licht
gegeven. De waarden der temperaturen voor de verschillende
breedtecirkels loopen bij Dove cn Buys Ballot nauwelijks één
graad uiteen, met uitzondering van die der hoogste breedten.

In dc volgende tabel vindt men de waarden van Dove
geplaatst naast die van Meech ") benevens de temperaturen te
Barnaul geplaatst naast die te Utrecht.

Gemiddelde Maandelijksche Temperatuur.

•) Zie noten volgende blz.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Uit dit belangwekkende tabelletje zien we, dat volgens
Dove te Utrecht de temperatuur in de maand Januari
gemiddeld ongeveer 6° C onder het vriespunt moest zijn,
terwijl in werkelijkheid de gemiddelde temperatuur in Januari
te Utrecht ongeveer i° C boven nul is. Door de gunstige
ligging van ons land (nabijheid der zee) en de warme lucbt-
stroomen, die \' voortdurend door westelijke winden worden
aangevoerd, hebben wij een gemiddelde Januari-temperatuur,
die ruim 8° C hooger is, dan naar den breedtegraad mocht
verwacht worden. Juist andersom is het te Barnaul, waar de
thermometer in Januari gemiddeld ongeveer 20° C onder nul staat,
dus 13° C lager dan het gemiddelde naar den breedtegraad.
Tusschen Utrecht en Barnaul bestaat in Januari een verschil van
ongeveer 21° C ten gunste van Utrecht, een verschil, alleen toe
te schrijven aan de ligging ten opzichte van de zee, niet aan
die ten opzichte van den breedtegraad.

Beschouwen we ook de warmste maand van het jaar. Juli,
dan vinden we dus voor de gemiddelde temperaturen: Utrecht
18.41° C, Barnaul 19.0" C, een verschil van slechts 0.5° C.
ten gunste van Barnaul. Volgens Dove is 17° C dc gemid-
delde temperatuur. Dc jaarlijksche amplitude is dus te Barnaul
veel grooter dan te Utrecht, n.1. ongeveer 39° C tegen 17° C
te Utrecht.

Het volgende tabelletje vermeldt voor verschillende
plaatsen, die op gelijke breedte liggen, ongeveer 52° N. Br.,
hunne jaarlijksche amplitude. \')

\') Vau Bebher. Hygicni-schc Meteorologie, 1. c., p. 85.

\') Mecch. On the relative intensity of the head and light of the sun
upon different K-ititudes of the Earth. Washington, 1856.

Dove. Die Verbreitung der Wärme auf der Oberfläche der Erde.
») Buys-Ballol, 1. c., p. 8.
ibidem, p. 9.
Dove, 1. c., p. I}.

Prestel. Der Hoden, das Klima und die Witterung, 1. c., p. 114.
\') Marche annuelle du Thermomitre, etc., 1. c., p. 14.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Terwijl dus te Valentia in Ierland de temperatuursschom-
meling per jaar gemiddeld niet meer dan 9.5 "C bedraagt, ver-
dragen de inwoners van Irkutsk een jaarlijksche temperatuurs-
wisseling van 38.7° C.

Behalve de periodieke dagelijksche en jaarlijksche verande-
ringen in de temperatuur, welke veranderingen voor niemand
twijfelachtig zijn, meenen sommigen nog andere periodieke
schommelingen van de temperatuur te kunnen waarnemen.

^Cagelsen i) wijdt in zijn meergenoemd boekje eenige blad-
zijden aan wat hij noemt dc »Wochenwcllcn« : volgens hem
temp.cratuursschommelingen, die regelmatig binnen een periode
van ongeveer 12 dagen hun hoogste cn laagste punt bereiken.
Door »krommen« tracht hij aan te toonen, dat deze tempcra-
tuursgolven inderdaad bestaan. Hij zegt daarvan ongeveer
liet volgende :

Om zich te \'overtuigen van het voorhanden zijn dezer
golven, moet men tcmperatuurcurven maken voor de ccn of
andere plaats in Noord-Europa gedurende dc herfst- en winter-
maanden. Een golfvorming der temperatuur zal dan meestal

\') Magehen, üeber die Abhängigkeit der Krankheiten von der Witterung,
1. c., pag.\'s2—58.

EERSTE HOOFDSTÜK. I5

duidelijk worden. Wanneer men nagaat, hoevele dagen zulk
een golf omvat, zoo komt men in doorsnee tot 12 (of 13);
de regelmatige golven omvatten derhalve 12 dagen, of een aan-
tal dagen, dat dicht daarbij ligt, bijv. 11—13, 10—14, maar
er zijn ook golven van nog längeren of korteren duur.

De golfwisseUng, het punt waar 2 golven samenkomen, wordt
door een lage temperatuur aangeduid.

Een deehng in tweeën der golven komt zeer dikwijls
voor, bij sommige golven is zij slechts even aangeduid, bij andere
zeer sterk uitgedrukt. Ook deeling in drieën komt voor, ja zelfs
deeling in vieren. Daarentegen vormen twee golven sointijds één
groote golf van ongeveer 24 dagen, maar in dit geval vindt men
zeer dikwijls een aanduiding van een scheiding in 2 deelen.

De golven vertoonen meestal een naar het jaargetijde ver-
schillend aanzien; vandaar onderscheidt men: zomergolven,
voorjaarsgolven, herfst- en wintergolven. Naar de plaats
van waarneming vindt men den vorm der golven, hun am-
plitude, de sterkte en de snelheid van golfwisseling verschillend.
Ook betreffende andere meteorologische verschijnselen, behalve
de temperatuur, geven deze golven inlichtingen, bijv. aangaande
de bewolking cn de vochtigheid.

Behalve deze »Wochenwellcn« onderscheidt Magclsen ook
nog »Monatswcllen«. Somtijds staan de »Wochenwellcn« in
duidelijkheid achter bij de »Monatswellen«. Zij beslaan een
tijdruimte van ongeveer 50 dagen en bieden overigens dezelfde
eigenaardigheden als de »Wochenwcllen«.

Daar Magelscn alleen zegt, dat de oorzaken dezer golven
waarschijnlijk verschillende zijn, en de onbetwistbaarheid
van het bestaan dezer golven mij niet boven allen twijfel
verheven schijnt, iieb ik nagegaan, of ik voor Utreciit een
dergelijke golfvorming kon aantoonen. Daartoe koos ik tijd-
perken, gedurende welke de invloeden van snel op elkaar
volgende minima van luchtdrukking niet aanwezig waren, en

\') Magelsen, 1. c., p. 58.

lé ÉERSTË HOOFDSTUK.

dus het weder niet gestoord werd door luchtstroomen, die uit
telicens verschillende hemelstreken bliezen. Daardoor toch zou
het verloop van een temperatuursgolf, zoo zij al aanwezig was,
onduidelijk kunnen worden. De volgende tijdperken kenmerkten
zich door een onafgebroken reeks positieve barometerafwijkingen;
alleen gedurende lo Nov. 1872 tot 21 Dec. 1872 werd een
langdurig tijdperk van negatieve barometerafwijkingen waar-
genomen.

10 November 1872—21 Dec.

1872 afwijking negatief.
1880 afv/ijking positief.
1882 » »

1887 »
1891 » »

1891 » »

De beide laatste tijdperken volgen nagenoeg onmiddellijk
op elkaar; slechts vijf dagen van negatieve barometerafwijking
liggen er tusschen. Indien we deze buiten rekening laten,
verkrijgen we een zeer langdurig tijdperk van positieve baro-
meterafwijking, n.1. van 21 Dec. 1890 tot 6 Maart 1891. Van
den gang der temperatuur in dit tijdperk vindt men op de
door Magelsen gevolgde wijze een graphische voorstelling in
de hierbij gevoegde tabel. De maxima en minima van iederen
dag zijn door lijnen verbonden. Ook de andere bovengenoemde
tijdperJvcn zijn op soortgelijke wijze door middel van krommen
weergegeven en op de »Wochenwellen« onderzocht.

Een golfvormig verloop van de tempenituur is moeilijk af
te leiden uit de kromme,\' die den gang der temperatuur aan-
geeft van 21 Dec. 1890 tot 6 Maart 1^91. (Zie tabel.) Wel
vinden we hier en d.iar een aanduiding als van een golf, zóó
van 26 Jan.—2 Febr., en van 21 Febr. —3 Maart, respectie-
velijk dan golven van 7 en n dagen, terwijl Magelsen als
gemiddelde duur der golven 12 dagen aangeeft, maar ook in
de beide genoemde gevallen is er nog heel wat op de golf-
vorming af te dingen. Zoo wordt de golf van 21 Febr.—3
Maart alleen door de maxima der dagelijksche temperaturen

k

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

gevormd, terwijl de minima ongeveer telkens dezelfde zijn.
Zoo vindt men, dat de golf van 26 Jan.—2 Febr. door de
minima gevormd wordt, terwijl de maxima geen regelmatige
golf aangeven. Het schijnt mij daarom beter toe een andere
methode te volgen om na te gaan of de golfvorming, zooals
Magelsen bedoelt, al dan niet bestaat. Hiertoe stelde ik de
tweede kromme van bijgaande tabel samen. Zij geeft den
gang der gemiddelde dagelijksche temperatuur van een reeks
van dagen weer, wanneer we als gemiddelde dagelijksche tem-
peratuur van een bepaalden dag de temperatuur beschouwen,
die uit 3 dagen berekend wordt, en wel aldus. Nemen wc aan,
dat" op vijf achtereenvolgende dagen de gemiddelde dagelijksche
temperatuur achtereenvolgens bedroeg a, b, c, d en dan

vinden wc, dat voor den derden dag dc gemiddelde vijfdaagsche

temperatuur was voor den 4- d^g ,

Op deze wijze te werk gaande verkregen we onze tweede
kromme. Indien ccn golfvorming der temperatuur bestond,
zou zij in deze kromme nog duidelijker moeten uitkomen,
dan iu dc eerst besproken curve, hetgeen, zooals men zien kan,
liier het geval zeker niet is. Magelsen\'s hypothese, als zou cr
ccn golf van 12 dagen in dc tcmpcratuurkrommc zijn waar
tc nemen, vinden wc dus niet bevestigd, tc meer daar ook dc
andere bovengenoemde tijdperken van hooge luchtdrukking, die
op gelijke wijze onderzocht werden, niets van een regelmatige
golf tc zien gaven.

In dc derde plaats meent Magehcn ook het bestaan van
»Jahrcswellen« gevonden tc hebben.

Wanneer men ccn graphischc voorstelling maakt van den
gang der temperatuur gedurende telkens óén jaar, cn hiertoe
dc gemiddelde maandelijksche temperaturen bezigt, ziet men
gemakkelijk, dat ccn kronnnc gevormd wordt, zooals dc
hicrbijgaandc.

Magehen gaf ccn graphischc voorstelling van het tcmpera-

\') Magelsen, 1. c., p. 6i.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

tuursverloop te Berlijn van af het jaar 1730 tot 1886. In
de kromme, die hij hierdoor verkreeg, meende hij een golf-
vorming te ontdekken, die tijdperken van verscheidene jaren
omvatte. Deze golf wordt bepaald door de wintertempera-
turen. »Men bemerkt als vasten regel, dat de wintertempera-
tuur, nadat zij in een zeker jaar zeer laag is geweest, in de
volgende jaren allengs, hetzij gestadig, hetzij zeer snel, hooger
wordt, en daarop, na verloop van eenige jaren, op dezelfde
wijze weder daalt tot het vorige minimum,« Door de winters,
waarin de laagste gemiddelde maandelijksche temperaturen
voorkwamen, door boogvormige lijnen met elkaar te verbinden,
kreeg Magelsen een groot aantal golven, die meest perioden
van 3, 4 of 5 jaren omvatten. Evenwel ook kortere of
langere perioden, n.1.

perioden van 2 jaar 3 maal

ii

13

7
2

I

Voor Berlijn bedraagt dus gemiddeld de periode ongeveer
4 jaren.

Te Christiania is volgens Magelsen voor een tijdperk van
1816—1889 eveneens ongeveer 4 jaar de gemiddelde duur
der perioden, die twee meer of minder koude winters scheiden.

Het kwam mij belangrijk voor na te gaan, of ik voor
Utrecht hetzelfde kon vinden. Het Meteorologisch Instituut te
Utrecht bezit een reeks betrouwbare .waarnemingen van
Zwanenburg. Deze heb ik voor Utrecht herleid en er een
graphische voorstelling van gemaakt. (Zie bijgaande tabel.)

De kromme, die het verloop van de gemiddelde maande-
lijksche temperatuur aangeeft van 1743—1895, onszekcr

ibid. tabfl IUI.
2) ibid. 1. c., p. 6j.

Tabel II.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

met een enkelen oogopslag vele merkwaardige bizonderheden
zien, vooral omtrent de menigvuldigheid, den duur en de
intensiteit der strenge en zachte winters. Het is mij evenwel
niet mogelijk een zekere regelmaat te ontdekken in het terug-
keeren van strenge koude, zooals Magelsen zulks meende te
kunnen doen uit de curve, die hij voor Berlijn had gevonden.
Het wil mij toeschijnen, dat de begeerte, om een regelmaat
in het voorkomen van koude winters te ontdekken, hem
er toe gebracht heeft zichzelf te misleiden, tc meer, daar
het mij ook met zijne toelichting door zijne krommen
niet duidelijk is, dat het door hem gevonden verband in-
derdaad bestaat.

Het zou den omvang van dit proefschrift te groot maken,
wanneer ik in uitvoerige beschouwingen trad, omtrent hetgeen
de bijgaande curve ons leert. Slechts dit wil ik hier doen
opmerken omtrent het voorkomen der koude winters:

Wanneer wc het 153-jarig tijdvak in perioden verdeden,
dan vinden wc, dat v^c ten opzichte van dc gestrengheid der
winters 5 perioden kunnen onderscheiden cn wel:
ic periode, van 1743—1776. Zachte periode.

Dit tijdvak kunnen wc een periode van zachte winters
noemen, daar in dit lange tijdsverloop slechts 6 strenge
winters voorkwamen, daarentegen 11 zeer zachte, terwijl
van de zes strenge winters slechts 2 zeer streng waren,
n. 1. 1763 en 1767.
2c periode, van 1776—1790. Strenge periode.

Periode van strenge winters, daar gedurende dit be-
trekkelijk gering aantal jaren 6 strenge, waaronder drie
zeer strenge, winters voorkwamen.
3c periode, 1790—1808. Zachte periode.

Periode van zachtc winters: vijf strenge tegen 8 zeer
zachte. Toch is deze periode nog betrekkelijk rijk aan
koude winters, vergeleken bij die van 1745—1776.
4c periode, 1808—1856. Strenge periode.

Een zeer langdurige periode van strenge winters, waar-

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

onder verscheidene zeer strenge. Hier vinden we 22
strenge winters tegenover 16 zeer zachte winters.

Gemakkelijk zouden we deze periode weder in kleinere
kunnen deelen, welke afwisselend meer of minder strenge
winters bevatten.

5e periode, 1856—1890. Zachte periode.

Periode van zachte winters. Gedurende dit langdurige
tijdvak kwamen slechts 8 strenge winters voor en daar-
entegen 27 zachte winters.

In onderstaand tabelletje krijgt men gemakkelijk een
overzicht van den aard der verschillende tijdperken.

Overzicht van het karakter der winters van 1743—1895.

Met 1890 schijnt dus een nieuwe periode van strenge win-
ters te zijn begonnen. Dit zou dan de 6c periode zijn na
1743. Mac Dowall heeft een graphische voorstelling gemaakt
van de gemiddelde wintertemperatuur van 1800 tot 1895 ^^
Greenwich waargenomen. Uit de door hem getrokkene kromme
blijkt, dat in het begin der strenge periode 1808—1856 de 5-
jarig-gemiddelde wintertemperatuur bet laagst was gedurende
deze eeuw. Een tweede minimum valt omstreeks 1840. Ge-
durende de warme periode 1856—1890 bereikt dc wintertem-
peratuur haar maximum, terwijl na 1876 weder een vrij gó-
stadige dahng intreedt.

\') Mac Dovjall. Weather en Disease, I.e., p. 16 en 17.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

2. Niet-Periodieke Veranderingen der Temperatuur.

Niet regelmatig klimt de gemiddelde temperatuur van den
koudsten tot den wärmsten dag, maar hortend en stootend. Dit
blijkt wel zeer duidelijk uit het hierbijgaande lijstje, waaruit
men zien kan, dat de gemiddelde temperatuur te Utrecht den
19\'" Januari 1.85° C bedraagt, den 20"=" 1.51° C en den 21\'" 1.02°
C. Wanneer men met groepen van telkens 5 dagen rekent,
blijkt, dat 11 Januari de koudste dag van het jaar is. De waarde
voor dezen dag wordt dan zoo gevonden, dat men de gemid-
delde temperatuur van den 9\'", io"=", 11", 12^" en 13\'" door 5
deelt. Het cijfer, dat de waarde der temperatuur voor den 12"
Januari aangeeft, wordt berekend uit de gemiddelden van den
10", II\'", 12\'", 13"=" en 14\'", enz.

Gemiddelde temperatuur voor Utrecht gedurende Januari,
berekend uit de jaren 1849—1888.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Wat is de reden, dat de dagelijksche gemiddelden uit zoo-
vele jaren berekend nog zoozeer uit elkaar loopen} De ver-
anderlijkheid der temperatuur! Dat de snelle verandering in
luchttemperatuur van veel beteekenis is voor den mensch, be-
hoeft geen betoog, vooral wanneer deze temperatuurswijziging
aanzienlijk is. Het verschil der gemiddelde temperatuur van
den eenen dag met die van den volgenden noemt men t, interdiurne
veranderingdi der temperatuur. Deze interdiurne verandering
kan zeer verschillend zijn, en men kan haar gemiddelde waarde
voor elke maand voor iedere plaats berekenen. Uit de grootte van
dit gemiddelde krijgt men een belangwekkend gegeven omtrent dc
veranderlijkheid van het weder voor een bepaalde plaats. Dat de
interdiurne temperatuursverandering zeer verschillend kan zijn
voor verschillende plaatsen, toont ons nevensgaande tabel

\') Van Bebber. Hygienischc Meteorologie, 1. c., p. 92.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Gemiddelde veranderlijkheid der temperatuur van
den éénen dag op den anderen.

Voor Utrecht heb ik de veranderlijkheid berekend uit dc
gegevens, verschaft in dc journalen van het Meteorologisch
Instituut.

Dc resultaten waren de volgende, berekend uit een iJ-jarig
gemiddelde :

Gemiddelde intcrdiurnalc veranderlijkheid der temperatuur
voor Utrecht.

(maancielijksch gemiddelde)

Jan. Febr. Maart April Mei Juni

1.92 1.60 1.48 1.77 1.99 2.01

Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec.

1.7s 1-45 128 1.3^ 1.73 173

Dc grootste intcrdiurnalc veranderlijkheid konu derhalve voor
in Juni, de kleinste in September.. Over het gchccl is ecu
regelmatige gang w.iar tc ncmcn. Van September nccmt de
intcrdiurnalc veranderlijkheid vrij regelmatig toe tot Januari,
wanneer zij ccn maximum bereikt; vervolgens vermindert zij

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

snel en bereikt zij een minimum in Maart; van Maart af
stijgt zij weer, en zij bereikt het hoofdmaximum in Juni, van
Juni tot September heeft dan weer vermindering plaats.

Maxima en Minima der maandelijksche gemiddelden v. d.
interdiurnale veranderlijkheid voor Utrecht.

De maand, waarin de veranderlijkheid het grootst is, wat
de temperatuur betreft, is dus geweest Januari; de geringste
veranderlijkheid in September.

De maxima van veranderlijkheid voor Utrecht onderscheiden
zich in grootte weinig van die, in de vorige tabel opgegeven,
en komen ongeveer overeen met die van Parijs en Berlijn,
Alleen vindt men ze in deze steden niet in dezelfde maanden
als te Utrecht, nl. te Parijs in Juni en December, te Berlijn
eveneens, terwijl bovendien in Febr. nog een maximum voor-
komt. Voor de meeste steden vindt men volgens bovenstaande
tabel het maximum van interdiurnale veranderlijkheid in Decem-
ber. Voor Utrecht vond ik het hoofdmaximum juist in Juni.

Lombard i) geeft voor Geneve de volgende interdiurnale
temperatuurwisselingen op:

Uit de hierboven gegeven tabellen kan men niet zien,
hoe groote interdiurne temperatuurs-wisselingen kunnen voor-

\') Lombard. Traité de Climatologie médicale, I.e., p. 21.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

komen. Toch is het van groot belang te weten, hoe menig-
maal interdiurne wisselingen van bepaalde grootte voorkomen,
en of afkoelingen meer voorkomen dan toenemingen der
temperatuur. Want juist de groote temperatuurswisselingen
zullen meer invloed uitoefenen op het menschelijk organisme.
. De geringste veranderlijkheid in temperatuur treft men aan
op lagere breedte. Naar de Polen neemt zij onregelmatig toe
en in het centrum van het vaste land bereikt zij haar grootste
waarde. De invloed van de zee is duidelijk merkbaar. \')

Aan de westkusten van Europa verandert de temperatuur
gemiddeld van dag tot dag slechts 100 dagen in het jaar
meer dan 2° C. Aan" de oostgrens van Duitschland reeds
140 dagen, in West-Siberië 190 dagen, in Centraal-Azië meer
dan 200 dagen, terwijl aan de Oostkust van Azië het aantal
dagen weder 100 wordt.

Zoo vinden we, wanneer we Barnaul vergelijken met Utrecht,
wat betreft de interdiurnale veranderlijkheid, het volgende:
Gemiddelde menigvuldigheid van temperatuur-veranderingen
van bepaalde grootte (in dagen).
a. te Barnaul.

\') Aan dezen invloed heeft Madera zijn bizonder gelijkmatig klimaat
te danken: dc interdiurnale veranderlijkheid bedraagt hier slechts o.6i° C.

Lombard doet liieromtrent opmerken : (I.e., p. 20).

»Non loin de l\'Afrique l\'on trouve l\'Me de Madère dont le climat présente
une fixité remarquable, du moins cn ce qui regarde l\'échelle diurne qui
est de S\'.94; circonstance éminemment favorable pour les nombreux invali-
des qui vont y chercher le rétablissement de leur santé".

Vau Bebber, Hygienische Meteorologie, I.e., p. 103.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

b. te Utrecht.

Over. het algemeen zijn verwarmingen menigvuldiger dan
afkoelingen, zooals uit onderstaand tabelletje kan blijken.

Betrekkelijke menigvuldigheid der verwarmingen

Deze cijfers geven volgens Hann en Kremser het aantal ver-
warmingen aan, die voorkomen tegen honderd\' afkoelingen.

Over het geheele jaar vindt men volgens bovenstaand lijstje
in Europa 107 verwarmingen tegen 100 afkoelingen.

» Siberië 113 » » » »

!> N.O. Amerika 114 > » » »

» Königsberg 109 » » » » \'

» Berlijn > » » » >

\') Van Bebber. Hygienische Meteorologie, l.c,, p. 96.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

in Breslau 107 verwarmingen tegen 100 afkoelingen.

» Schneekoppe 114 » » » »

» Embden 104 » \' » » »

Wat de verschillende maanden betreft, komen in April, Mei
en Juni de meeste verwarmingen voor, terwijl in Oct., Nov.
en Dec. de afkoehngen de overhand hebben.
Voor Utrecht vond ik het volgende :

Afkoelingen komen meer voor dan verwarmingen en wel
op 100 verwarmingen 102 afkoelingen. Het verschil is dus
zeer gering, maar in elk geval juist tegengesteld, aan hetgeen
Van Bebber vond voor verschillende streken der aarde.

Daar verwarmingen meer voorkomen dan afkoelingen, moet
hieruit noodzakelijk volgen, dat de afkoclingcn sterker zijn en
daardoor het verschil gelijk maken. De thermometer-afwijking
van dag tot dag is derhalve meest positief Met dc thermo-
meter-afwijking, wat betreft het maandelijksche gemiddelde
voor Utrecht is het anders gesteld. Deze is juist in de meer-
derheid der gev.allen negatief
Afwijking van de gemiddelde maandclijkschc temperatuur
voor Utrecht van 1849—1893.

aantal malen.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Uit dit tabelletje blijkt, dat slechts voor December en Februari
de positieve afwijkingen in aantal de negatieve overtreffen. In
het algemeen is de kans grooter, dat een willekeurig geko-
zene maand te koud zal zijn en wel is de verhouding onge-
veer als 2.4: 3. Ter compensatie moeten we aannemen, dat
de maanden, die te warm zijn, door een grootere afwijking
het geringere aantal zullen goedmaken.

Grootste positieve en negatieve afwijkingen van de
maandehjksche gemiddelden.

Te Utrecht van 1849—1895.

Uit dit lijstje blijkt, dat zoowel de positieve als de negatieve
maxima gedurende de wintermaanden het grootst zijn. Verder
vinden we, dat de negatieve maximale afwijkingen in den
winter en het najaar, van October tot April, grooter zijn dan
de positieve, terwijl van April tot October juist het omgekeerde
het geval is en de positieve afwijkingen de negatieve overtreffeu.

Bovenstaand tabelletje leert ons tevens, hoe zeer de gemid-
delde temperatuur van één maand kan verschillen, n.1. wanneer
we de positieve en negatieve waarden bij elkaar optellen. Zoo

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

vinden we, dat de temperatuur-gemiddelden voor Jan. 9.05° C.
Icnnnen verscliillen.

voor Februari
» Maart
» April
» Mei
» Juni
» Juli

voor Augustus 6.53° C.

» September 5.23° C.

» October 5.25" C.

» November 7.41° C.

» December 11.69° C.

Het is dus mogelijk, dat we in twee achtereenvolgende
jaren December-maanden hebben, welker gemiddelde tem-
peratuur ruim 11.5° C. verschilt. We moeten echter in het oog
houden, dat het aantal waarnemingsjaren, waaruit bovenstaande
gegevens geput zijn, betrekkelijk klein is (1849—1893).
Zoo zouden we voor Januari een ander cijfer vinden, waar-
schijnlijk nog hooger dan voor Februari, wanneer ons aantal
jaren grooter was \'). Ook Maart zou aanmerkelijk hooger
moeten zijn. Hierbij herinner ik slechts aan de merkw.iardige
maand Maart van het jaar 1845, in welke maand de gemid-
delde temperatuur te Leeuwarden 6.51° C onder het veeljarig
gemiddelde was. Te Fmbden teekende de thermometer gedu-
rende die maand gemiddeld 3.02° C onder het vriespunt, terwijl
gedurende een lange reeks van jaren nimmer meer een maand
Maart werd waargenoitien, waarin de gemiddelde temperatuur
lager was dan 0° C.

Zoo zou een langere reeks van waarnemingen zonder
twijfel ook de waarden voor April tot December vergrooten.
In het algemeen kunnen we dus zeggen, dat de temper.ituur
voor iedere maand nog meer kan verschillen dan de hier-
boven genoemde cijfers aangeven.

Dc laagste temperaturen, te Utrecht waargenomen gedurende

\') Januari 1823 was dc ivoudstc Januarimaand na 1709 en misschien
ook nog kouder dan de Januarimaanden vóór 1709. De gemiddelde
maandelijksche temperatuur te Utrecht bedroeg in Januari 1823 — 6.6\' C
(zie Tabel 11), dus 7.7° onder het gemiddelde.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

1849—1896, zijn aangegeven in het volgende tabelletje;
daarnaast vindt men de hoogste temperatuur gedurende den-
zelfden tijd van iedere maand.

Hoogste en laagste temperatuur, waargenomen te Utrecht
van 1849—1896.

Hieruit zien we, dat slechts drie maanden, Juni, Juli cn Augus-
tus, volkomen vrij van vorst zijn. Het verschil tusschen maxim.-
en niinim.-tcmperatuur loopt voor de verschillende maanden niet
veel uiteen : ^4.1° C in December en 26.6° C in Octobcr.

Het tabelletje op pag. 31, ondeend aan Prestel-), doet zien,
dat de nabijheid van de zee een aanmcrkeiijkcn invloed uit-
oefent op de minimum-temperaturen.

Het is voorzeker van zeer veel belang na te g.aan, aan
welke uiterste temperaturen van de omgevende lucht het
menschelijk lichaam weerstand kan bieden. Deze uitersten
overtreffen verreweg de verwachtingen.

\') Gedurende Maart 1845 werd zeker een lagere temperatuur waarge-
nomen. Te Embden bedroeg zij den 14" Maart zelfs — 17.8" C.
«) Prestel. Der Boden, das Klima und die Witterung, I.e., p. 191.

31

«

eerste hoofdstuk.
Strengste waargenomen koude te

De laagste teinperaturen heeft men waargenomen in Siberië
en in het \'Noorden van Amerika.

De expeditiën van Ross, Franklin en Maclure en van de
Germania hebben aan het licht gebracht, dat de grootste
koude niet heerscht aan de geographische pool, maar op twee
plaatsen, waarvan de een ligt in het Noord-Westen van het
vasteland van Amerika op 78° Noorderbreedte en 92° Wester-
lengte, de andere in Siberië ongeveer op 80° Noorderbreedte
en 118° Oosterlengte; te fort Elisabeth daalde de thermometer
meermalen onder — 50° C. In Siberië wees de thermometer
58° onder nul aan op den 25 Januari 1829.

De zeelieden van de Engelsche poolexpeditie, onder Nares,,
namen — 75° C waar en weerstonden gedurende dertien
dagen een gemiddelde temperatuur van — 68" C. De kwik
bleef veertig dagen bevroren. Dit was op 83° 20\' N.B.

Dr. Matirits Snellen ondervond bij de Poolexpeditie per Varna
geruimen tijd temperaturen van ± 40" C onder nul. De laagste
temperatuur door hem waargenomen was — 42.7° C terwijl
Nanssen, die met de »Eram« de reis naar het Noorden onder-
nam en het verst doordrong (tot op 86" 25\'N.B. den 8" April
1895) als laagste temperatuur — 62° C opteekende.

\') Maurils Siielkn. Dc Ncder].indsche Poolexpeditie, 1. c., p. 160.

ö EERSTE HOOFDSTUK. ,

Luchtreizigers, die zeer hoog opgestegen zijn, maken even-
eens melding van lage temperaturen. Barral nam op 7000
M. een temperatuur waar van — 39. 67° C. In den ballon
de -»Zenith^ daarentegen nam men op nog grootere hoogte
slechts —10° C waar, volgens die zijne reisgenooten

overleefde.

Volgens Fourier zouden de buitenste luchtlagen van onzen
dampkring een temperatuur hebben van ongeveer — 60° C.

Gaan we thans na, welke hooge temperaturen het mensche-
lijk organisme getoond heeft te kunnen verdragen, In Europa
heeft men nimmer een temperatuur boven 40° C waargeno-
men, Te Orange verhief de thermometer zich eens tot 39,5° C.
In Azië kwam de thermometer te Astrakan tot 45,3°. In Afrika
zelfs tot 47.4°, te Esneh in boven-Egypte, en tot 48° C te
Sénégal,

Indien we ons herinneren, dat de laagste temperatuur, waar-
aan eenigen tijd weerstand geboden is, — 68° C bedroeg,
dan mogen we dus besluiten, dat een verschil van 116° C
door het menschelijk organisme kan verduurd worden. Boven-
dien mogen we niet voorbijzien, dat vaak hoogere temperaturen
voor korten tijd verdragen worden. Het is bekend, dat de
machinisten op groote stoomschepen eenige uren 60 i 70° C.
moeten verdragen. Berger en De la Roche deelen mede, dat
men eenige minuten kan leven in een atmospheer voldoende
warm om vleesch te kooken, en waarvan de temperatuur 128°
C bereikt. — De hoogste temperatuur, die men verkreeg door
den thermometer direct aan de zonnestralen bbot te stellen,
was 72°5 C, waargenomen in Algiers

Ijsdagen, Vorstdagen, Zomerdagen.

Van belang is het te weten, hoevele dagen men gemiddeld
per jaar temperaturen beneden 0° C kan verwachten. Een dag,-
waarop de maximum-temperatuur niet boven het nulpunt komt.

Lombard. Traité de Climatologie médicale, 1. c., p. 13.
Lombard, 1. c., p, 16.

EERSTE HOOFDSTUK. 3 5

noemt men een ijsdag, een dag met minimum-temp. <; o" C
is een vorstdag, terwijl op een zomerdag de maximum-iemp.
> 25° C is. Het volgende staatje leert ons iets hieromtrent,
wat betreft Utrecht.

Ijsdagen, Vorstdagen en Zomerdagen, te Utrecht
gedurende 41 jaar.