|
DEN HAAG IN DEN HERVORMINGSTIJD
|
||||||||||
|
door J. SMIT.
|
||||||||||
|
N£D
|
||||||||||
|
\'t Was /«/sversfand
Al dat gebrand Om trouw en wacrheyt, Die vlam gaf klaerheyt: Van één te vier Ontstak er vier. Huyoens, Sneldichten XI, 67.
|
||||||||||
|
\'SQRAVENHAGÈ 1919.
|
||||||||||
|
mm ^$62,
|
|||
|
BIBLIOTHEEK
NED, HERV. KERK |
||||||||||
|
33FW
ft4 s
|
||||||||||
|
DEN HAAG IN DEN HERVORMINGSTIJD
door J. SMIT.
|
|||||||||
|
f ARCHIEVEN " "»
OER
NED. HERVORMDE KERK
|
|||||||||
|
1HI1H1
IÏÏÏJÏÏÏ
|
|||||||||
|
\'s-GRAVENHAGE 1918.
33F3Ï
|
|||||||||
|
■
|
|||||||||||||||||||||
|
BIBLIOTHEEK
NED. HERV. KERK |
|||||||||||||||||||||||||
|
Den Haag in den Hervormingstijd.
|
|||||||||||||||||||||||||
|
Zeker, er waren andere tijden geweest,
een tijd, toen \'t zoowel stoffelijk als geestelijk onder den kromstaf goed wo- nen was. Doch toen het mensckiel.ijk ver- nuft tot rijpheid dreigde te komen, trad de kerk terug, bevreesd a!s zs was, dat de vloed haar boven \'t hoofd zou was. sen. Maar de ontvoogding van gevoel en
intellect bleef tenslotte niet uit. Ketterij kwam in steeds toenemende mate. De eeuwen dooi- heeft Rome vó\'ir en na. be- strijders gehad, steeds waren er onaf- hankelijke en strijdbare denkers, die zich nie: lieten knevelen en hun mokerslagen deden neerkomen op de langzaam ver- zwakkende burcht van conservatisme en eigengerechtigdheid. Doch nimmer was het psychologisch moment daar geweest, dat liet gegeven voorbeeld tot navolging trok ; nog was" de volhe\'d der tijden niet gekomen. Maar tegen het einde der Middeleeuwen
was de verandering merkbaar. De Re- naissance had haar intrede gedaan, de gevoelige kunslenna,r?ziel was de eerste, die haar kluisters, de boeien der Go- thiek, afwierp, de theologie was behoed- zaam bezig, haar banden to verbreken, straks zouden een Bacon en Descartes geboren kunnen worden , om geheel nieu- we wijBgeerige stelsels aan de wereld te verkondigen. Van drie zijden werden de bolwerken van Rome achtereenvolgens be-torrnd. De oude, geijkte kerkelijke kunst vond in den klassieken stijl haar mededinger, die het oude weldra ter zijde zou stellen, de kerkleer 7iS>\\l ondervond de meest krachiige bestrijding, op het gebied der wetenschap had het Roomsche credo spoedig uitgediend. Maar Rome heeft zich verzet met hand
en tand tegen de vijanden, van wis voor- al de hervormers van den godsdienst de gevaarlijkste bleken ; bij duizenden heeft de kerk haar slachtoffers geteld, die val- len moesten, om ondanks alles toch nog overwinnaar te blijven — of althans het bestaan der kerk to rekken. Immers, Ro- me kon de kudde des Heeren niet bewa- |
|||||||||||||||||||||||||
|
i.
DE OUDE KERK.
De 31e OctOber 1 -~> 1T is een il.ituui in
de wereldgeschiedenis, die een net te overschatten invloed heeft gehad op het maatschappelijk, zedelijk en godsdienstig leven van heel het nienseadom geduren- de de vier eenwen, die sedert achter ons liegen. Op dien dag toch heelt de " felle strijd een aanvang genome:) tegen de Roomsche kerkleer, die in haar catholi- eiteit tot dien tijd, zij het ook niet zon- der aanvechting bij t\'.issc.ienpoozen, de geestelijke onafhankelijkheid tot een her senschian maakte, die den domper had ge- zet op iedere utöog der vrije gedachte. Steeds nog was de toenmalige ker.< mees- ter gebleven van het terrein, wanneer de „ketterij" hare instellingen had aange- vochten, haar geestelijkheid had bestre- den, haar invloed had willen terugwijzea tot het gebied, waarop zij zich behoor- de te bewegen. Van Rome\'s invloed was geheel de
Christenheid doortrokken in al haar ge- ledilngien. Wal weiensöiappelijjk wajir was. werd afhankelijk gesteld van de grond- stellingen en de uitspraken der kerk, die zoo gaarne „catholiek" zich noemde en m dat opzicht althans onveran- derlijk bleef. Zelfs op algemeen wijsgee- ng gebied had men zich onder dien gees- telijken druk. die een aannemen op ge zag tot een tweede natuur maakte, nim- mer kunnen ontworstelen aan de boeien van de Scholastiek. „De Meester heeft het gezegd ", ziedaar het argument, dat alle redeneenng h:.j voorbaat onvrucht- baar maakte. Wat Anstueles drie en een halve eeuw vóór Christus\' geboorte had gezegd of wat men hem toedichtte, was waarheid ; wat wetenschappelijk juist was, werd door zijn uitspraken be- heerscht. Hooger geestelijke vlucht werd geknot; een toestand van berusten was geboren geworden. Zóó had ten slotte de onaantastbaarheid van de gangbare waarheid het onbelemmerd denken schijai- baar voorgoed onmogelijk gemaakt. |
|||||||||||||||||||||||||
|
4
|
|||||||
|
kloosterkapel niet dan niet moeite zal
zijn to herkennen. i-»it convent, door de 1\'redikheoren be-
trokken, schijnt lang de eenage stichting van dien aard te zijn geweest, althans eerat een zeventig jaar later wordt niol- inug gemaakt van een rit. Aniiaklooster in de steeg, dio nog do Spuistraat me. do \\ oldersgraclit verbindt, maar welk convent een tachtig jaar later reeds weer opgeheven bleek. \\ ac mmder tijdelijken aard dan dit
vroc.wei.klooster waren een viertal an- dere, dio evenals dat van St. Vincent tot den tyd van den algemeenen volksop- stand tegen Spanje aan de wolvaart der Haagsche burgerij hebben geknaagd\'. Het oudste van deze vier is geweest hel z.g.n. Agaüetenklooster, dat ongeveer het terrein tus-sohen Torenstraat, VVesueinde, Vleeistraat on üeest besloeg en dat in II17 gesticht word ; verder het St. Elisabethsc-onvenl Ipl.m. 1452J, dat ge- zocht moest worden, waar zich thans de Groote Markt bevindt; het MerJa-in-Gali- lcaconvont (gesticht in 1463), dat den vierhoek tu&schen Spui, Turfmarkt, Hout- straat en l\'otcii vulde, en ten slotte het MaibaraHooster (.ol Uethlebcmsconvent). il.it aan de Zuidzijde van \'t Westeinde — vat\' de Assendeli\'tstraat Westwaarts
— zich uitstrekte en dat tusschen.de jaren
1 171 on iliST zal verrozen zijn. 1) We zien dus, dat den Haag toen een
vijf- oi zestal kloosters moet bezeten heb- ben. in een tijd dus, dat hot vW.< naar schutting 6G0C inwoners telde, terwijl het naburige Delft het destijds tot 12 brengen kon en Leiden een elftnil kloosters win- nen zijn muren had. We dienen daarbij in hot oog te houden, dat dczo beide steden op \'t eind der löe eeuw ruim 301HI haardsteden leiden, terwijl don Haag er toon nauwelijks 1300 bezat. Het. vlek wms m dezen dus niet mis-
deeld, maar een bron van verheugenis zal dit voor de „buerlieden van den ilagho"\' zeker niet geweest zijn. Willes we al aannemen, zoolang het tegendeel arm nier bloek. dat het zedelijk leven der conventi.alen aan de gx>e-gemeente hier geen ergernis heeft behoeven te geven, zooal-; (fut elders vaajk in zoo hojDgie.ma- te het geval was en waartegen de hoo- gere kerkelijke autoriteiten, die meestal weinig beter waren, machteloos schenen Ie staan, toch slonk do vroeger mis- schien bestaande syinpathio voor. de con- venten meer en meer, naarmate het in- zicht wies. dat ze een govaar waren voor de welvaart der burgerij. \\) Mcd. der Vereen, tot beoef. der
Geselt, van VGrav. 11—81. |
|||||||
|
ren, zoolang er slechts één ketter over-
bleef, ■/. >o oordeel lo in de Nederlanden tl" inquisiteur Hunrd Tapper. l>o y.cxv zou niet volkomen zijn, wanneer niet ieder weer bukte vjor \'t alomvattend gezag der kerk. ..Wat zou het lot zijn j;:\' ,\',wees| der wetenschaipi als Tapp; rs geest- ,,verwanten bij machte waren gebleken. ,,om lii motto van hun cvernneU te haï.xl- haven?\'\' IFruih\': 1\'auhis Meru>a.) Zoo is de 31e Oetober lölë niet uit hei
oogpunt dor Hervorming alloen eon groot e dag, geïieel <lo wetenschap bovendiew her. donkt nu na vier eeuwen een heua;lij.\\ loit. Toon Luther op dien datum aan de slotkapel Ie Witten borg zijn stellingen aansloeg, dreunde do echo uit de holie gewelven door op elk terrein, waar tol heden het ln> >ld zich gebogen had voor •iet apodictisch gezag. II. DE KLOOSTERS.
Ijjuig vjoou Luthers optreden evenwel
had de Koomsche kerk iiaar leer en in- stellingen aangevochten gezien, doch de beweging was steeds uit gebrek aan bi„- vai doodgeloopen ol in bloed gesmoord. .Maar omstreeks het begin der zestiende eeuw was de actie krachtiger geworden en van meer dan één zijde werd de criliek hoorbaar. \\ oor een zoor groot doel ook was de
kerk zelf daarvan oorzaak. Allerlei uit- wassen toch vertoonden zich in steeds (rgerli.iker vorm, en wat bovendien ge- durende eeuwen goedmoedig was aan gezien, begon in dezen tijd van ontwa- king verzet te ontmoeten. Van niet ge- ring belang was bet feit, dat do kerk op allerlei wijden haar kudde, in haar in komsten benadeelde en do bronnen van du volkswelvaart ton eigen bate exploi- teerde, niet het minst de kloosters, die door hun aantal en hun Lnrichtingj doo- dend vaak werkten op den bloei dei- steden. Ook in den Haag bad men in dal
opzicht reden, om over de geestelijkheid en haar instellingen weinig gesticht te zijn. I>e kloosters waren er talrijk en ze waren een bron van ergernis voor allen, dio als gehoorzame burgers hun schot en lot dw drukkendste accijnsen, tollen, maailoonen on andere belastingen aan de overheid opbrachten. ltecds in 1397 had Murgarctha van
Kloet, do tweede gemalin van Graaf Aer- nout, in het toen nog zoo kleine vlek den Hagfae het St.-V ineentsklooster ge- sticht aan de Noordzijde van het Lange Voorhout, van welk convent sedert een drietal eeuwen niets meer over is dan de inmiddels zeer vergroote en verbouw- de Kloosterkerk, waarin zeker de oude |
|||||||
|
dreven eiseh, waar. het overige over
grootc dool moest worden voldaan door „d.io ingesetenen van den Hago geset ,,cnde gotaxcert in die bede, elcx naar ,,syn rykdom, uj\'tgesondert de Ridder- „schap, dio Heeren van den Kade cnde , officieren (-officianten), die onthouden ,,syn te wedden (-belasting opbrengen) „van mijn genadigen Heere". Maar de kloosters w\'prcn geenszins
voornemens, dit inderdaad bescheiden aandeel in de bede te voldoen en om uu de weigerachtigen tot betaling te dwingen, kot do Magistraat het vee uit de kloosterweiden halen. 1) Doch de conventen gingen in appel b\'j \'t Hof van Holland, dat bij besluit van de» 21nti Maart -4*H¥- den Schuit en zijn. tra- wanten in het ongelijk stelde, hoewei, zoo merkte de Magistraat spijt\'g op „die Susterhuysen wytten gemeente dagelycx ïijckcn en meerren". Behalve de vrijstelling in do beden ge-
noten de kloosterlingen nog langen tijd geheelen of gedeeltelijken vrijdom van tol- len en zelfs van de gehate accijnsen. Dezo toch vormden niet zelden het groot- ste deel van \'s Graven inkomsten , dat hem in den vorm van belasting op turf, bier. gemaal en geslacht toevloeide. De verbruikers waren genoodzaakt, hun ko- ren op den molen van den Graaf te doen malen, maar al weer de llaagsche kloos- ters waren zoo goed als geheel van do verpl\'chting ontheven. Zoo had in 1477 het Agnietenklopster het recht verwor- ven, tegen een tegemoetkoming van 20 mietcn per jaar en per hoofd (een pond — gulden — van 10 grooteer is 000\' mie. ten) zijn eigen koren te mogen malen, het Maria-convent genoot in 1480 dio on. derscheiding op gelijke voorwaarde, ter- wijl het Elisabethconvent zich dat recht in 1480 geheei om niet zag toegekend. Maar toen het Maiïaklooster den rosmo- len van den Graaf op \'t Spui gepacht had (overigens had de Graaf nog drie molens in den Haag), weigerde het. de verschuldigde afkoopsom te betalen , bewerende, dat het daarvan door \'t pach- ten van den molen ontslagen was. Spoe dig evenwel had \'t klooster zelf een mo- len iii euendom en had \'t toen oorbaar ge- acht, zich tegelijk van \'t opbrengen van pacht to onthouden. Dus had ten slote de nijvere burgerij, de handwerksman , de handelaar en do boer, het volle pak je dragen, ook hef aandeel, dat billijk- hoi Is\'.mIvo anderen competeerdfa. Zoo trokken de kloosters zich zoo
mogelijk steeds onwillig terug, waar \'t betrof male bij te dragen in de publieke |
||||||||||||||||||||||||
|
Zeker, men stelt ook iets op de credit-
zijdo. Do kloosters waren vaak do plaat- sen, waar de reiziger in ean minder her- borgzaam oord een verblijf voor den ko- menden nacht werd verstrekt, en de I\'aagsche maakten blijkbaar op dien regel geen ufitao-ntWring;. Maar... Den llapg hatl in do vroegste tijden, toen er van eenigi verkeer sprake kon zijn, reeda verschil- lende ..herbergen \' (— logementen) en de kloosterlijke welwillendheid gold hier bij voorkeur — wellicht bij uitsluiting — den geestelijken, die van stad tot stad trokken en \'t den zusters van \'t St. Eli- sabethseonvent bijv. zóó lastig maakten, dat ze zich in 1521 ernstig beklaagden over het feit, van „dagelix groot aan- valio van allen rcligieiisen end© andere geestelijke personen"\' te hebben, wat haar op aanzienlijke offers te staan kwam. 1) Verder belastten de conventualcn zich — tegen betaling, naar ons bleek — met do opvoeding van ouderloozc kinderen ; dio van St. El\'sabeth hadden zelfs aan de Zuidzijde van de tegenwoordige Laan voor dat doel een weeshuis. Neemt men dan verder in aanmerking, dat in vele kloosters het kunsthandwerk — in vrou- wenkloosters het naaldwerk —• op oen horgen trap van ontwikkeling stond en dit natuurlijk ook naar buiten zijn in vloed deed gelden, dan heelt men de voordeden van do kloosters — van do Haagecho althans — vrijwel opgesomd. Maar daar tegenover stonden de enor-
me nadeden. De beden — directe belas- tingen — waardoor de Graven van. Hol- land voor een groot deel in hun uitga- ven voorzagen, drukten slechts op poor- ters en landvolk en de eerste graven hadden er zelfs niet aan gedacht, daarin ook de kloosters te doen bijdragen. |
||||||||||||||||||||||||
|
/</ƒ/
|
||||||||||||||||||||||||
|
Die vrijdom van ,.schot en lot"
ook meermalen een ergernis voor llaagsche magistraat. In 1471 bijv. droeg het aandeel, dat ons vlek in |
was
do be
de |
|||||||||||||||||||||||
|
janrlijksche beden had op to brengen ,
(>0O ponden, een som, dio de helft groo- ter was, dan wat vroeger werd bijge - dragen. Bovendien hadden de inwoners, nog 050 pond 2) ais ., Mijtte inkomste" voor den Graaf bijeen to brengen. Schout en schepenen vonden het daarom billijk, voor deze ongehoord hoogo bijdrage ook van de kloosters het hunno te vragen, liet St. Agnie!enkfco.-te.r on dat van St. Maria-in-Galilea zouden daartoe ieder 0 pond, het Elisabethsconvent 12 pond hebben op to brengen, waarlijk geen over- 1) Med. 11—83.
2() Men lioude hfierhij in liet o>bg>, dat
de waarde van het geid toen 20 a 2"t maal zoo groot was als nu. |
||||||||||||||||||||||||
|
1) Mei. 11—84.
|
||||||||||||||||||||||||
|
meeste deel van den erven, landen, ronten
endo goeden van onsen voirsz. landen." Maar bovendien belemmerden de kloos-
ters den nijvcren burger door zware con- currentie in zijn handwerk en ook dit kwaad had in den Haag bedenkelijke af- in.ecingcn aangenomen. Zóo werd in de Haagsche conventen ijverig gesponnen en geweven en de vervaardigde artikelen werden door re zonde kloostcrHjroeders aan den man gebracht, wat ze door de algeheele tolvrijheid al weer met goed succes konden d >en. Men neme daarbij in aanmerking, dat de Haagsche laken- weverij, sedert den tijd, dat de grafe- lijke familie zich niet meer in den Haag ophield en vooral door de mededinging van Engeland, een zwaren strijd te voe- ren had. I\'e ramen (aan de tegenwoor- dige Raamstraat), waarop eertijds het produkt der weverijen bij massa\'s was uigiespuinoi. stonden reeds voor een deel ongeüiriKkt. de mededinging der kloosters dreigde weldra het laatste over- schot van dezen tak van plaatselijke wel- vaart geheel te vernietigen. Ook daartegen moest Filips. van Bour.
gondië z,:jn maatregelen treffen. Hij over- woog, dat taf van geestelijke personen zich bezighielden niet .,waiirlicke amboch- ,,tciK en. neerviigen, als wol weven, dra- ..perye, linwaet maecken en andere am- ,,bochten; on te nemen heniwojrts wint- „ninghe. d:e sculdich waeiren te hebben ..seculieren persoenen, dair sy onse ar- .,me gemeente en ondersaeten, die ons „dagelicx (renen in onse beeien, assys- ,.gelt, waecken en andere saecken,mede .,vercorten in hoeren neeringe en ani* ,,bochte te doen, die welke onse onder- ,.sae.ten, die te onderhouden hebben hue- „ren wijven, kinderen en huysgezinne ,,etc. dair mede verachtert syn in huere ,,winninghe". Maar op zijn aan duidelijkheid niets
te wen&chen overlatende vermaning kreeg hij van de Haagsche conventen geen wil- lig beseheid: van maatregelen daartegen walden ze in geen geval hooren, met nitzomderLn,? al weer van het St. EJis\'a.- beühsi\'clooster, dat ztich Vrijwillig, onder- wierp aan het voorschrift, dat de zus- teren „geen neeringhe van der draperie ,,voirt an sullen doen; alse lakenen „majcken noch vercoepon, noch en sul- .,len voirtan geen laken weven anders „dan voir hen selven en die van hoeren „Qoesfer zyn." Maar onmiddelijk volgde daarop een vrijgevigheid, waartegen de Haagsche drapeniers geen bezwaar zul- len gehad hebben), maar die) op lijapr beurt <«n ajiidtsren k ring van nijveren kwaad be- rokkende: „haere linnenwaet, dat sy\', bim- .,nen hueren Hoester weven en reeden ,,suHan, dat, sullen sy moghen/vercoepen |
||||||
|
lasten. Maar bovendien waren zij\' een
voor\'durcnde krachtige belemmering voor de ontwikkeling van de plaatselijke wel vaart, eu wel voornamelijk door het tot zich trekken van steeds meer vaste goe- deren. Van jaar tot jaar werden de be- z\'l\'.\'ngon der kloosters grooter steeds Kleiner de terreinen, waaraan de bur- gerij, die toch in waarheid alle lasten droeg, zijn welvaart moest ontleenen. En naarmate men deze met steeds grooter snclhe\'d voortdurend zag slinken, werd de strijd om \'t bestaan met immer toe- nemende hevigheid gevoerd. Reeds GraaF Willem III had Sn 1328 besloten, het zich steeds uitbreidend grondgebied der gecs- telijkhe d tegen te gaan en een herha- ling daarvan leveren de l)esluiten van Willem VI in lltll, van bflips vtanHour- gondië, Karel den Stouten en Maximili- aan. ja zel\'s Kard V had nog na Lu- tliers optreden een besluit in dien geest genomen. 1) Do herbaalde afkondiging van deze be-
sluiten bewijst echter uit zich zelf reeds. hoe weinig doeltreffend de voorafgaande i\'ebtek en varen en hoo slecht daaraan do hond werd gehouden, al waren d\'e gevol- gen ook nog zoo doodend voor het wel- y.lii der burgerij. Wanneer de kloosters weer eenigo huizen in bezit haddon ge- lregen, lieten zo vaak deze afbreken, om de, vrijkomende terreinen bij den kloos- lertuin te trekken, waardoor steeds min- der woningen biinnen de stad werden aangetroffen. Zoo was te Leiden daar- door het aantal belastbare haardsteden in de jaren 1497—1502 van 1114 tot 976 getaald "2) en waajrschijrflijjk is ook de belangrijke teruggang daarvan in den Haag, die in denzelfden tijd viel waar te nemen, behalve aan de verslappende la- kennering, aan den invloed der kloosters te wijten. Wij noemden reeds Filips van Bour-
sondiö, die hot toenemen van goederen in de doode hand met kracht trachtte te bestrijden, doch hij stuitte daarbij op den verklaarden onwil der kloosterlingen, om zich overeenkomstig de bepalingen te gedragen. Alleen hot Elisabethsconvent vond de getroffen maatregelen blijkbaar nogal billijk en het schikte zich in 145G naar \'t gevoelen van de overheid. Men had daar trouwens reden tot tevreden- heid te over: de geheele Zusterpolder was zijn eigendom en de andere kloos- ters hadden evenmin te klagen. Zóó schrijnend was de verhouding, dat Phi- lips tot de pijnlijke erkenning kwam, dat de kloosters beschikten over ,,dïe 1) Van Wijn V— 67.
2) iBlok, Stad Bourgi. üostetrtr. tiwlp.
M. 9. |
||||||
|
\'
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
7
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
,,en hairen willo daiiïir.ede doen en tollc-
„vrij uytvocren"\' (Besluit 90 April 145G.) Een andere bezigheid dan spinnen\' en,
weven, maar waarschijnlijk minder on- schuldig werd beoefend door een pater van \'t Marhconvent, Mr. Joost Corvinck, die het ambt van openbaar notaris uit- oefende, in 1522 en i53S — en vrij ze- ker ook de tusschengelegen jaren — ac- ten passeerde, waardoor hij in staat was, op gemakkelijke wijze niet alleen de gel- den \'er burgerij naar \'t klooster te lan- ceeren, maar ook bij testamentaire be- schikkingen zijn invloed ten gunste van \'t convent kon aanwenden. |
beschaafden en inteUcctueelen onaangc -
naam aandeed. Wij weten, hoe dronken- schap en ontucht in massa voorkwam en een openlijk concubinaat do ergerlijkste besp itting bleek van \'t coel\'itiaatldat Ie mx-<. iLi\'Jijkheid van Homos kerk \'sedert oeu - wen was voorgeschreven. Tal van on- wraakbare getuigen — vonnissen van \'t Hof van Holland , testamenten- e.d. — zijn daar, om het te bewijzen. Of spreekt het geen boekdeelen, dat twee bekende voor- loopers der Hervorming in Nederland, Rudolf Agricola en Desiderius Erasmiis. zoons van geestelijken waren ? Fieler Jacobs, priester in den Bricl, was een natuurlijke zoon van den Priester Jacob Suys, (Hof: 5 Aug. 1504); Bruin WU- lems, Priester te Weesp, was vader van meerdere kinderen (Hof; 31 Juli 1500), Mr. Frans Rutgers, Priester en Vicaris te Utrecht*was de vader o. a. v;ui Jan Franse Kuiper, die in 1574 voor Haar- lem sneuvelde (Hof: 21 Juni 1575). Een onopzettelijk onderzoek reeds breidt der- gel/iji\';e feiten bij massa\'s aan deii dag ij. Dat men in den Haag evenmin steeds voorbeeldige voorgangers had, de hewiju zen liggen weer voor de hand. in het voorjaar van 1457 bijV. speelde zich in do kapel van \'t Hot (de voormalige ka. pel op t Binnenhof) een ergerlijk too- neeltje af, dat den 3en Maart 1157 voor \'t Hof werd berecht. „Heer Jan do Uap- pclaan; zanger ende ireester van de co- ralen in de capclle van den Hove in den Hage", had n.1. Heer Dirck van (Ja- sandt, Priester ênde ook C\'appelaan van de capclle, in \'t boefft mot censj messe geslagen ende gewont \'\' een bewerking, die met zooveel succes was toegepast, dat Heer Dirck lang had gelegen ,,in vreesc van de quetsuer te sterven \'. liet is waar, Heer Dirck kwam het govaar te boven, maar dat was zeker niet de schuld van „Heer Jan de ("nppelaan". die zich door de vlucht had weten te redden. Een ander fraai exemplaar, waarmee
de Hagenaars kennis maakten, was „Heer Maturijn\' , kapelaan van do neruchte Catharina de Chasseur, die, geholpen eloo.r een tweetal voor dat do<l aan zijn affaire verbonden jongelui, in verbinding met zijn beminnelijke meesteres te haren huizo in de Hooge Nieuwstraat het. eeiv zaam beroep van valschen-munter uitoe- fende. We kunnen ons de moe\'te .spa- ren, de zaak zelf, die bij sommigen niet onbekend zal zijn, hier in den breedste 1). Antske Bockes Brui\'nsnwv in Fries-
land en Lindanus in z\'rn lisdom Koer- mond vonden geen enkelen pastoor z; ri- der bijzit. (De Hoop Soheffer, CJes.;h der Kerkb.* 1—17). |
|||||||||||||||||||||||||||
|
III. ZEDELIJK LEVEN DER
GEESTELIJKHEID. Was het wonder, dat de keu-k door
hair kToosters, die woekerden op de na- |
||||||||||||||||||||||||||||
|
gehaat maakfe bij
alias werkte het de vertegemvoordi- al te vaak die ge- Een geestelijkheid, on verdiende, was |
||||||||||||||||||||||||||||
|
tionale welvaart, zich
velen ? Maar ;nj dal openbaar gedrag van geva dier kerk, maar voelen? in de hand. die achting afdwong |
||||||||||||||||||||||||||||
|
zeker het hechtste pantser der kerk ge-
weest tegen de slagen, die haar in deze en de komende jaren zouden worden toegebracht. Maar, daarnaar juist zofhf men als regel tevergeefs, zoo hier als elders. Zelfs wanneer men de lijst van de „Stedehouders ("hristi\'\' nagapt, vindt men daar nog de meest onwaardigen. Pau* Alexander VI van Bbrgia U492— 1503), die de opkomst der Reformatie in al haar duidelijkheid kon waarnemen «n deze waarschuwing als kerkvorst had moeten ten harte nemen, was iemand, den naam van mensch onwaardig, wien zelfs moord en ontucht niet vrejctaafi. waren. En bij was de eenigo onder hen niet. Kloosterlingen en wereldlijke geestelijken, wedijverden vaak in ruwheid en onwe- tendheid, (terwijl zii \'t volk ,. s< ajidal\'sec- ren met onbehoorlijke fabuien, redenen ende narratién", en daardoor oorzaak waren van „die dwaalinge, die onder den gemeenen v-dke geresen is" Zoo drukte \'andvoogdci. Mar^aretha zich uit in een brief, gericht aan de kloosters in Ne- derland en ,,geschreven 10 den Ilage den sovcnentwinWpsten Steptembrie des .iaers vijftienhondert vijf en twintig", in den .tijd dus. toen se haar hierna vermeid bezoek aan den Haag bracht. (Brandt 1-97). Inderdaad was het één van de rtleaen Maar wellicht waren de leeken de kerk
langer en in, g|r o O\'ter gel all trouw goblev en, als geen ergerlijker ($nften gebeurd watren dan een ruwe preek, die alleen de meer |
||||||||||||||||||||||||||||
|
y
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
8
|
|||||||||
|
De Haagsche Schout had dus zijn
plicht gedaan. He\' moest wel, want de toestond der plaatselijke kas was ont- stellend genoeg. De burgerij ging ge - bukt onder zware lasten en niettemin was er belangrijke achterstand bi; den landsheer. Zo\') onhoudbaar wae de toestand, dat in het najaar van 1558, toen de nieuwbenoemde Schepenen door den Stadhouder «varen aangewczou, de- ze eenparig weigerden hun ambt te aan- vaarden en den eed te doen. omdat het gevaar dreigde, dat de regeerende sche- penen wegens de schulden der plaats zouden worden gegijzeld. En eerst in het volgende jaar kwam daarin verandering, toen het Hot den 5en Mei 1553 den Bal- juw machtigde, den verkozcncn de ver zekering te geven, dat ze niet ..gijsseit- baer ofte executabel zouden wesc:i voor de schulden en acbterwesen van den Ilage". Zeker, hier in den Haag. met weinig stichtelijke herders, waar de ar- moede toenam, naarmate de industrie sneller kwijnde, waar de kloosters woe- kerden, waar bovendien de werkzame burgerij nog als een citroen werd uitge- knepen door de overheid, moest wel on- tevredenheid ontstaan en ontstemming, daar moest het oor zich wel neigen naar de stemmen, die verandering en verbe- tering bepleitten. |
|||||||||
|
vi rhalen en relcveeron slechts, hoc zij
den ÏH-n Aprh 1">41 iloor \'t Hof wen! ver .-or.lepl\'". leven l verbrand te worten, welke straf nog te elfder ure tot den dood ..nieiten wato.ie" werd verzacht, •erwijl ..Heer Maturljm den Gen April liet doodvonnis, tegon z:eh hoorde uit- spreken. Een waardig tijdgenoot van dit edele
tweetal was Heer Herman Adriaansz, Haagfrch pastoor en Deken van Delf- land 1). .lie het voor oan geestelijke toch zeker wel wat eigenaardig beroep van tapper uitoefende, maar daarbij den ac- eijninieester naar den atedeiijken impost liet [luiten. l:it de sententie van den 26en November 1550 blijkt, hoe nu do niagis naat in vereeniging met Dirck Mum\' tensz. den „excijsmeester\',\' zich genood- zaakt zag. in rechten tegen onfcen slui- kenden pastoor op te treden. Want vrij- gesteld van de verplichting tot den op- brengst van accijns waren aólleen de (Iraaf met de ..suppoosten" van \'t Hot, de Stadhouder, de Meester van de Ke keninghe. de Ridderschap, de Ueestelr, - ken en andere ..vrije" personen — mits .slechts voor eigen gebruik. Maar onze priester had in \'t verleen
de privilege het middel gezien, om ..con- trarie iLyi octro.ve, die van den H&ghc eertijds bij den Graven van Holland ghe- consenteert, aa tol achterdeel van den cxcijsen\'\' up een gemakkelijke wijze zijn inkomsten te vermeerderen, tot groote ergernis natuurlijk van zijn collega\'s, de minder bevoorrechte tappers-, d\'e , gelijk de overige „onvrije Buuren in den Haghe\'ï als brave burgers hun pennin- gen voor den impost offerden. En toch, onze tapper-priester wist, of ilthanskon weten, hoe tegen, practijken als <i>? zijne met strengheid werd opgetreden. Dertig jaren te voren was op teiaiaute wi>e een voorbeeld gesteld en de gevolgen waren van dien aard geweest, .bit Kt feit bij het toenma\'i\'ge geslacht log in levendige herinnering was. Onze prits- ter werd dan ook veroordeeld -n kroeg de goedmoedige terechtwijzing iiov :n lir-n, ..dat nae rechte geen l\'r\'es\'or behoi rd ..eenigho ncringhe te doen , biisonder ,.van taverne, cabarette ofte herber^hete ..houden, wijnen to tappen ofte anlejfan te „ooimunioeeren". 2) 1) Iir de lijst van pastoors der St.
Jacobskerk komt hij bij üe (Uemer .net voor. 2) Een stelselmatig onderzoek in de.
Sententies van \'t Hof zou waarschijnlijk m<Pi feiten aan \'t licht brengen, al spra- ken de aangehaalde vonnissen tsn laste van de Haagsche curie reeds dui le:ijk gen )eg Wat elders zoo diep ver In van |
|||||||||
|
IV. DE AFLAAT.
Want hielden de kloosters een onbe-
lemmerden bloei der burgerij tegen door zware concurrentie, door zich te onttrek- ken aan het bijdragen in de belastingen, de geestelijkheid deed nog bovendien de ernstigste aanslagen op de beurs der parochianen, en dat wel op de meest was,kan hier moeilijk met de aureool der
deugi.zaaniiheid zi,in gekroond geweest. Echter geven die processen nog altijd \'!cn zi-ei geflatteerd beail. He: ..rnvile- gium fori \', opnieuw vastgesteld door P.i .s Pius IX in de .,Con*tituUo ApcS- tolicae Stadia \' van den 12en Aug. 1KJ!) en veer een zestal jaren (9 Oct, t9Jl) rlro,- Pius X in een „motu •proprio1* nog ee iê in herinnering gebriJit, dat een ti i uw katholieken rech\'er <-n jen dito getuige zonder hoogere geestelijke mach- tiging verbiedt, aan de veroordeeling van een priester mede te wer.ien, bestond in de middeleeuwen eveneens. En wel moe* do nood hoog zijn gestegen ger.\'-nwt, dat ondanks dit voorschrift er nog ruitere. te vinden waren, die den J.edolijkijn ncedi hac.den, misdadigen onder de geestelijken • op de bank der beschuldigden te bren- gen |
|||||||||
|
mors van Rhetorica, die woleer zich zoo
nauw aan do kerk hadden verwant ge- voeld, in haar dikwijls grove boerden do geestelijkheid troffen met bijtenden spot? Een plakkaat als dat van 1560, gericht tegen alle vtertooningjeu en liedges,. ..of leiderende direetelick oJt inlircclclick do eatholycke religie ofte geesiteJicke per- soenen" en de houding van de kcrkver- vergadering van 1564 te Haarlem zijn uit dat oogpunt alleszins begrijpelijk. Een uitvloeisel van dit plakkaat is waar- schijnlijk ook de maatregel, die Schout en Schepenen van den Haag den Ion Mei 1">C>2 troffen-, toen ze bepaalden, dat de beide Kamers „Laai vaeren droeff- hoidt" en ..Met Geneuenten" tot één lichaam zoutien samensmolten, waaraan een der vertrekken op \'t stadhuis als oefenplaats werd afgestaan, maar waar- bij tevens de verplichting werd opge- teld, „gheen spelen van sinnen nochte ..van geneuchte in te sette», uyt (e ge- ,,van onnne te spelen alhyer in (e«;r Ha .,gho oflo Haechanii\'iacht. ofte en sullen ,,deselfde eerst ende alsvoren hebben lae- ..teu visiteren den hooftofficieren van den Ilago" (.,Lopende Kcurre" G.A.). Ze I-er .s het, althans, dal do Ilaagschc re- derijkers bekend stonden als niet behoo- rendo col hen, die ondanks alles nog de geestelijkheid adijreeyd/en. Een Spntejijiiei van \'t Hof van \'t\' jaar 1547 geeft reeds daartoe een aanwijzing. De procureur-generaal toch had \'m lat
jaar een aanklacht ingesteld)tegen iemand, die een valsche excommunicatie tegen de ken en kapittel van den Haag aan de deur der Groots Kerk had laten aangaan, „vorsookende aan do rhetorijkers, dat zij \'dezelfde melde W\'lden stellen ain haar ste\'lage, daer op sij speelen sou Ion." 1) Dit verzoe\'v op zich zelf bewijst gonoeg. Hij toch, die deze daad van1 vijandschap tegen de geestelijkheid beging, zou zeker niet zijn verzoek tot de rederijkers heb- hen gericht, zoo hij geen1 reden had aan to nemen, dat ze inderdaad deken en kapittel minder vriendelijk gezind waren. |
||||||||
|
.-tuitüixlo wijze door middel van don nf
laat. Voor alle gepleegde zonden, voor elk vergrijp zelfs, dat men eventueel zou mogen bedrijven, was de geestelijke absolutie te verkrijgen — mits men be- taalde. En ondanks de oppositie daarte- gen gevoerd, lierde de aflaathandel im- mer weliger. Van Meteren vertelt ons in zijn ,,Nederlandsche Historiën., hoe in Antwerpen de profijlen er van door de kerk\' werden verpacht, meestal aan Ita- liaansche kooplieden, die predikers huur- den, om de waar aan den man te bren- gen. De Hollamlsche kloosters ontvin- gen zo bij pakken tegelijk, die ze veil- den, om er schatten uit te halen. De regeer ing van de stad, waar dit
geschiedde, maakte \'t den volke bekend en verleende zelfs vrijgeleidc aan mis- dailige koopers. Dan werden als teeken («aarvan de houten kru\'son aan de >n gangen van den Haag aangeslagen. Want ook hier en in den omtrek had de kwaal steeds gewoed, al zijn de uitingen, die we hier waarnemen, meer onschuldig van aard. dan Teteel\'s negotie in Duitechland. In 1131 bijv. gaf\' Bisschop Rudolf van Diepholt een aflaat voor 10 dagiou aan ieder, die voor den opbouw der Buurkerk te Utrecht het zijne bij- droeg 1),. in 1513 kon men zich te Lei- den ontslaan van de verplichting, zich ï\'n de vasten van boter e,, d. te onthoui den, mits men voor den herbouw van den toren der Pieterskerk aldaar bij- droeg, 2), den 20en Mei 1516 werden ren bate van \'t St. Aagtenklooster te Delft aflaten geveild, die mede facilitei- ten iu dejT vasten toestonden. 3) Was het won Ier, dat het volk smalend spna>\' van zijn ..bolerbricfje"? Dat in den Haag hetzelfde zich at-
speelde, zeiden we reeds. Den 23én Juni 1-159 bijv. kwam de vicaris van Bisschop Kudolf van D\'epholt in den Haag aan. om een nieuw gesticht altaar in de kapel van \'t Leprooshuis 4) to wijden en bij < eze gelegenheid schonk hij aan ieder, die dit altaar zijn gaven toedeelde, daar- op vicaricën vestigde, het met goud. zil- ver, bekers, kandelaars of versierselen Koed bedacht, een aflaat voor 40 dagen, terwijl ten behoeve van dit gesticht in 1456 door den vicaris van Bisschop l)a- vid van Bourgondië andermaal een af- laat van 40 dagen werd uitgereikt. Was het niet begrijpelijk, dat het mis.
noegen bij de burgerij herhaaldelijk zich uitte in hoon of ergernis, dat de Ka- 1). Arch. voor Kerkcl. Gesch. X308.
2). T.a.p. 1-187. 3). T.a.p. 11-183. 4), Een voormaiüg ziokenhjijs, ter plaatste van do tegonwiiordigo ,.kocpokinrichi- ting" aan het einde van het Zieken- |
||||||||
|
V. NIEUW LICHT.
Zoo had de geestelijkheid zei\' dan de*i\'
eerbied voor de kerk gevoelige lagen toegebracht en de brandstof opgehoopt , 1) Deze acte werd, aangehaald door
wijlen den Rijksarchivaris, mr. L. Ph. C. v. d. Bergh, in oen art, geplaatst in het
Tijdschrift voor Ned. Taal on Letterkun- de VI, blz. 73 (.Leiden 188(3). Evenwel mocht bet mij niet gelukken, op de aan. gegeven plaats (Civ. Sent. Haf, fol. 202) het geciteerde te ontdekken. |
||||||||
|
10
|
|||||||
|
heel van die der anderen te scheiden,
omdat die bij beide zal zijn voojigespro-
tin uii dezelfde oorzaak: het diepgaand bederf in de beerschende kark. Tegen de gevaarlijke uitingen van de
afgedwaalde leden dor kudde wilde en moest Rome optreden. Ongeloof en bijgeloof bij de parochianen, zoo-
lang die gepaard gingen met het nitcr- lijk accopU\'emf van de zoo-gen at mi-Ie kal- hoh\'eke leer — die evenwel in haar wezen dom- talloze toevoegstls nietkat- h >liek meer wos — Rome tolereerde \'t blijkbaar, nam noodgedwongen genoegen met de verwildering der gemeente en de ver lieriijking bij vele van de dienaren van de kerk — zoolang\' maar geen open- lijk [wotcst gehoord werd, dat de zwak- heid van t inwendig vermolmde gebouw aan den dag zou brengen. Voor hen, die openlijk protesteerden,
was Ie inquisitie, het geloof.sonderzoek. dai op last van de kerk handelde en den delinauent, zoo hij in zijn verzet vol- hard Ie, aan den wereldlijken rechter ter e\\ecutie overleverde. De bischoppelijke kettermeester Jacob van Hoogstraten had Mr. Herman dan ojk «spoedig als „here- tjrck" aangeklaagd en dus werd deze den 18en Xov. 1512 iagekcrkerd op den* hoofdingang van \'t grafelijk verblijd in den Haag, op do tegenwoordige „Gevan- genpoort\' . de gewone verblijfplaats v tor hen, die vjor het Hof van Holland, het hoogste provinciale rec\'atscollego, moesten terechtstaan. l\'it de sententie, reeds den Hen Dec.
over hem uitgesproken, blijkt, dat hij, dio reeds vroeger wegens een soortgelijk vergrijp was veroordeeld, doch aan de handen der juslitio had weten te ont- komen, wederom „vervallen es in ko\'. ,.tcrie ende ongelovicheyt in veele endo „diversche articulen ende punten tegen) ,.\'t heylige kersten gelove ende eenich ,.sj.nakende blasphomie tegens Godt al- „machtigh zoo wel bij gescrifte in di- ,,verschen boecken... als biji confessie.\'\' In denzelfden tijd ongeveer had de
Utrechtsche predikheer Wouter zijn af-
wekende ïiR-enjngen verkondigd en een ketlersche houding aangenomen. Maar de kerkelijke tucht had hein tot zwijgen ge- bracht, hij herriep, tot hi.v, andermaal af- vallig, opnieuw Rome\'s kerk te lijf ging ra in 1520 naar Deli\'t vluchtte. In wercld- iijk gewaad predikte hij daar, ijverde er tegen den gehaten aflaathandel, waarbi» hij den Amaterdamechen rector Johanrues Sartorius, diens Delftschen amhtgenoot Fredarik Honde\'beke (Cnniriviis), Mr. (3br- nelis Hendricxs Hoen (Honius), Raads- heer van \'t Hof in den Haag. Willem (\'Inesz van de Yoldersgraft. (Gnapheus of l\'ullotoins) Rector van de Latijnsche |
|||||||
|
(lic \'t smeulende vuur der „ketterij" le-
vendig haalden — ook in dem Haag. Daar locb hal men van nabij do stem vanden kerkdijken criticua bij uitnemendheid kun- nen huoren, de .slem van Erasmus, die van Rotterdam uit met kracht ijverde te- gen tal van misbruiken, die sedert eeuwen in do moederkerk waren ingeslopen. Als 18-jarig jongeling opgenomen) in het klooster Sion bij 1MB 1), daarna — tol zijn 21e jaar — m t Augustiiaerk\'oostcT Em,nis, ook genoemd Stcijn, te Gouda, was hij ruimschoots in de gelegenhei\'] geweest, het leven der monnikea van zijn tijd lo loeren kennen en deze ondervin- ding o.a- dreef hem lot het schrijven van zijn vlijmscherpe critiek. In den Haag werden zijn geschriften trouw gelezen, evenals men er mol belangstelling ken- nis nam van de Avondmaafsleer van Wessel Gansfort, de» criticus van het Noorden. En dat de invloed van den eerste in deze streken werkelijk zeer groot moet geweest zijn, blijkt wel uit een schrijven van (bn pausoïijicon legnat Ilieronymus Alexander, die het openlijk prediken van de leer van Luther in Holland aan de uitlatingen van Erasmu.s ■ \\i\\\\< inquisiüonis Neerlandicae \\\'—395). WaarschijïiórJ.i do >r dit a\'les tot meer- dere bciUingwitejViaig .geUracht. had Mr. Horman van Rijswijk zich in woord en geschrift heftig tegen de kerk uitgelaten. Hij zal niet de eenige geweest zijn, die, door Erasnms walkker geschild, in zijn streven, om hot bederf te bestrijden, ver- der ging, dan do meester zelf ooit be- doeld had. Mr. Herman toch bleek spoe- dig niet alleen een bestrijder van de mis- bruik en in do kerk te zijn geworden, hij plaatste zich weldra vijandig tegenover die kerk en den .godsdienst in het alge- nitrn. 2) Mag hij dus niet onder de eerste bei-vormers gcningscihfrxt worlien,, toch gait het bezwaarlijk, zijn actie gc- 1) iJet klooster S\'on lag aan dien. Kas
tanjeweg, die even aan deze zijde van Ie stad Delft den straatweg bereikt. In 1544 door een priester uit Schoonhoven in brand gestoken, werd het spoedig weer herbouwd, doch kort daarna op last van de Magistraat van Delft geslecht, uit vrees, dat de naderende Spanjaarden er zich zouden nestelen. Op de plek ver- rees m latere tijden een landhuis, dat op \'t eind der 18e eeuw eigendom was van Carolina van Oranje, doch dat even la- ter aa\'ii\' (.e 1 logodorpen kwam. In de ru- moerige dagen van .178.\',—"87 hield Oijs- bert Kniel er bij zijn moeder af en toe verblijf. 2) Oc Hoopf-Sfthefler 1—57.
|
|||||||
|
gevolgd, of... werd de nieuwaangcstcldo
zielenherder slechts ten halve veirtrouwd? Hoo het zij. zeker is het, dat de Nieu-
we leer hier en in den omtrek snelle vorderingen maakte. In dat opzicht stond helft niet alleen, vanwaar de rector Hon- debeke in. het begin van 1522 aan zijn vriend Ca&par Hedio te Mainz schreef, dat de denkbeelden der Hervormers er zich ondanks de felle vervolging tterk \\ crhreiddieii* 1). Evenals elders de kloosters de kweek-
plaatsen waren, waar de nieuwe ideeën veelal met voorliefde werden ontvangen, zoo is misschien ook de kloeke taal der eerste hervormers binnen de muren der Haagsche conventen doorgedrongen. In; 1521 toch voelde de toenmalige Bisschop van Utrecht, Filips van Bourgondic, zich genoopt tot het zenden van een com- missie, om naar den toestand in de Ilaag- scho kloosters te vernemen, een maatre- gel, waartegen de conventualen met hei- ligheid protesteerden. Indien \'t er niet zuiver meer was, 2) wie zou \'t wraken; waar do Bisschop zelf niet vrij werd geacht van kettersche gevoelens aan te kleven, kon daar de kudde zuiver uit- gaan ? 3). VI. INQUISITIE.
In het besef van zijn jonge kracht
meende Karcl V tegen een dergelijk on- dermijnen der heerschende kerk met ge- wold te moeten optreden. De kerkelijke rechtspraak wcr.1 door
Jen keizer voorloopigj als onvoldoende opzij gezet en den 8on Mei 1521 werd, geheel zonder overleg met de Stoten des lands, in do Zuidelijke Nederlanden — liet tegenwoordige België — het eerste |
||||||||||
|
M-hoi)l in den Ilae.g, den Woerdensohen
geestelijke Jan de Bakker Ü\'istorius) en meerderen onder zijn aanhang**» telde, personen van invloed en ontwikkeling en die we later allen als slachtoffers van de inquisitie in dit opstel zullen ont- moeten. Vooral Hoen was door zij\'n positie en
uitnemende geleerdheid een man van be- teekenis in de jonge beweging, die voor- al ook door hem de aanraking onder- hield met de Hervorming in Duitschland on Zwitserland en daaraan op haar beurt weer stuwkracht meedeelde en ontleende. Zeer bij toeval toch had Hoen kennis
gewaakt niet een toen nog onbekend ge. deelte der geestelijke nalatenschap van Wessel Gansfort, den Groninger theo- loog en voorlooper der Hervorniingebc. weging. To Wassenaar n.1. was over- leden pastoor Jaeob Hoek (Jacobus An- gulariue) en onder diens papieren vond onzo Raadsheer eenige brieven,, waarin Wessel Gansfort zijn geheel afwijkende meeningen aangaande traneaubstanitkitie- l?er en avondmaal had neergelegd. Dozo ontdekking was voor Hoen, den vereer- der van Gansfort, ten hoogste belang- rijk, vooral daar deze. briefwisseling door zijn tusschenkonist ontsnapte aan de waakzaamheid van de ijveraars voor \'t onbeperkt gezag der kerk, waartoe ook Hoek behoord had. Hoen was dan ook dermate met zijn ontdekking inge- nomen, dat hij daaromtrent direct niet Luther in briefwisseling trad. F) Zagen we reeds, dat in Rijswijk eon
anti-kerkelijk streven viel op te merken, ook in VooDurg schijnt de toestand niet geheel van dien aard geweest te zijn, zooals de kerkelijke autoriteiten die gaar- ne verlangden. Of de toenmalige pastoor LanïbeCt Otteos misschien in z;,p ijver was tekort geschoten, of wel, dat on- danks zijn zorgen de kudde toch was afgedwaald ? We weten hot niet, doch noodig bleek het. zijn opvolger met meer dan gewone zorg te kiezen en eigen- aardig is zeker de notarieele verklaring, die in Dee 1521 van dezen, Heer Jan van Po innen, geöischt werd bij de aan- vwud\'iig vaujhct predikambt:\'/ dat hij; nA nooit kettersche boeken zou lezen of bezitten en zelfs den omgang vermij- den met hen, d;e vermoed werden tot de nieuwe seete der scheurmakers te bahoo. ren. 2) Nog eens, spreekt hieruit niet cenigo ongerustheid, dat de gedragslijn van den vorigen pastoor zou worden 1). De Hoop Scheffer. I-8C. Het stuk
in zijn geheel meegedeeld bij Oerdes : Historia Reformationis I: Monumenta — 228. 2). Kerkh. Arch. III—116.
|
||||||||||
|
B2A
|
||||||||||
|
plakkaat tegen de ketterij afgelezen (in
onze gewesten later). Reeds het- volgend jaar werden de bekende keizerlijke inqui- siteurs, • mr. Frans van der Hulst- en Nicolaae van Eginonl, aangesteld, om op de zuiverhei 1 van de leer. bij de leden der kerk toe te zien. Ze zouden daarbij het recht hebben,, zich door anderen td doen bijstaan, waartoe in Holland reeds spoedig de beide Raden van \'t Hof,-Jan 1). Paul Frederieq, Coi-puét inquVi\'óio-
nis IV—115. 2). Het betreft hier slochts.eien gissing;
mogelijk ook had het onderzoek een an- dere strekking, bijv. de kerkelijke tucht o.d., die met de hervorming in geenerlei verband staan. 3). In romanvorm, maar daarom in.
hoofdsaak niet minder juist, werden de loestanden treffend geschetst door mevr. BosboonvToussamt. in „Het Huis I.auer- nesse". |
||||||||||
|
12
|
|||||||||||
|
Uier bilft kcin Bach, Loch, Grut) noch Grab,
Sie macht den Feind zu Schanden.
Die er iin Lcben durch tien Mord
Zu scbweigien bat gedrungen,
Die inuss ar todt an alleni Olt,
Mit a.ller Siiinni" und Zungen
(!ar fröhlieh lassen singen.\' 1)
Toch waren do Nederlandsche hervorm-
den door hel gebeurde niet ontmoedigd. Luthers lied klonk als een krijgszang door do nog steeds zwakke gelederen em zeker zal men z\'ch in Den Haag. even- als elders verkwikt hebben gevoeld, toen l.iiiber in Augustus 1Ö2:-J een open brief /0111J, lan „allen lieben Lrudern ynn Chris\'io, zo ynn Holland, Braband und Flamkrn\' , en wel naar aan).elling vam den dood van „die zwei edle Kleynod Christi, llinricus und Johannes". „Was isl die Welt gogen Gott i Welene eyne ..Lust und Freud haben alle Engel „geseben an diesen zwo Seolon !" roept iii.j ïii vervoering uit. 2J » .Maar zwaar zou de bepiroeving worr.en
voor hen, die getuigen wilden, verplette- ren! zou op de kleine, maar geestdrift v jl]o schaar de hand drukken van do inquisiteurs, die overal\' het bloed der mar- telaars zouden doen vloeien. Want óe mees! niccdlmgenlooze vinraktere moesten als werktuigen gekozen worden, llardvoch- ligheil was een hoofdvercisehtc voor hen, die tegen afdwalingen waken moesten, die de kudde moesten dwingen voort te gaan in hel spoor, dat de kerk aanwees. Of de gehate Van der Hulst ean echtbreker was, die zich aan bigamia sdhuldig maak- te, of hij zijn geweten met een moord be- zwaard hal, z.ioiIs de Dclftschc ponsio; naris van hem getuigde ,■{), iemnndi. dien de landvoogdes uiterst gaarne zag ver- trekken, omdat ze hean wegens zijn aan- matiging niet dulden kon en zijn optre- de:! een ramp voor \'t land was, dat alles kwam aanvankelijk niet in aanmerking. Weldra zag ook den Haag de keizer- lijke inquisitie op zijn" grondgebied. Het was te verwachten, want de laatste jaren hadden de geschriften van Erasmus, die zish niet had ontzien do ketterjagerij streng te veroordeelen en de> inquisiteurs Frans van der Hulst en Nic. van Eg- mond over hun optreden niet weinig hard viel,, er bun uitwerking gedaan en was er een s room Luthorsche lectuur over den llaag verspreid. Dat ook Haagsche drukkers daaraan
schuldig stonden, bleek mij niet, en op zich zelf is dit oo& minder waarschijn. 1) Van Vloten. Ncderl. Geschiedzan-
gen L — 177. 2) Corpus IV. — 228.
:!) Corpus IV. — 222. |
|||||||||||
|
van Duvenvoorde ern Lieven van Hooge-
iande, of Reinier, llrunt, fiscaal vaar den Hove, dienst deden, terwijl bovendien! do verhooren zoo non lig zouden worden ge. icid of bijgewoond, door eenige gcestnlij- ken, die al< deskundigen bij uHucmcnd- beid >|> de onrecbtzinnigB verklaringen van de gedaagden, de aandacht konden vestigen of, zoo noodig, het theologisch duel konden beginnen. Maar de. Paus, hoewel machteloos te-
genover den getroffen maatregel, wensch- le zich toch niet geheel het gezag te doen ontnemen en —. hij sanctionneerle het genomen bcs>lui< door den inquisiteurs den merkeli.lken zegen Ie verleenen en \'s Kei- zers opdracht Ie- bevestigen. Hei eerste slachtoffer van dift verscherpt
toezicht dreigde te worden Cornelis Gra- pheus van Aalst, secretaris- van Antwer- pen, die uit hoofde van een jaren geüfc- den door hem geschreven voorbericht, de aan la<ht op zich gevestigd lm., doe\'.i gelukkig aan het gevaar ontkwam.• Min- der naaï wensch giing het Hendrik Voos en Johannes van Essen (Johannes Esch), een. tweetal Augustijner monniken te Ant- werpen. De geschriften van Luther, zelf Augustijner, hadden hun ideeën in geloofe- zaken geheel doen kenteren en den len Juli eindigden zij te Brussel hun leven op den brandstapel, met een „Te Deum Iauó imus" op de lippen. Spoedig klonk, de mare van hun dood
oo\'.\\ dooi\' onze gewesten en tol Duitsch- lauvl doorgedrongen, wijdde Luther aan bun nagedachtenis een lied, waarvan wij bier een paar stropben laten volgen : Ein neues Lied w\'r hebcn an,
Das walt Gott, unser Herre ! Zu singen, was Gott had getiian, Zu seinen Lob und Ehre. Zu Brussel in demi Niedetrland, Wol durch zween jungen Knaben, Hat er sein Wunder-Machl bekannt, Die er mit seinen Gaben So reichlich bat gezieret. |
|||||||||||
|
Zwei grosse Keur ie zü\'jidtcti an,
Die Knaben sie herbrachten,
Es nan> gross Wunder jecermann
Das sic solch\'. I\'ein verachtten ;
Mit F reuden sie sicli gaben drein
Mit Gottes Lob und Singen.
Der Muili ward den Sophlsten klein
Vor diesen neuen Dingen.
Dass sieb Gott liess so merken.
|
|||||||||||
|
Die Ascheo will nicht, lassen ab,
Sie st.:iubt in allen Landen |
|||||||||||
|
13
|
|||||||
|
om zich op de hoogte te stillen van de
gedragingen van een van ke tcrij ver- dacht scno dmeester, waarschijnlijk Hon- debeke, die aldaar dingen leerde .contra \'t heyligo Körsiengelov©", oen maand later Ureegde deurwaarder van \'t llofcen dergelijke opdracht ten opzichte van den koster Dirck Willems uit Pijnakker, Gheryt Pieters ailias Do Licht uit Wate- ringen,, Doüekindt ca., die zich te Delft misdragen zouden hebben... Reeds eenige weke;r te voren had Van
der Hulst last gegeven, den reeds ver- melden Raadsheer CornelH.YVüiemsz. Hoen als van ketterij verdacht, aan te houden. Den 23en Februari reeds werd hij naar (bertruiccnbergi overgebracht, doch op (\'•ringend protest van he; Hof, dat aan de Landvoogdes deze handelwijze schilderde als een ernstige schen ling van het pri- vilegie „de non evoeando\', volgens het- welk geen beschuldigde aan den plaatse lijken retahter ctf diens, rechtsgebiedimocht onttrokken wordem, besloot deze den 23on Maait, dal Hoen weder naar Derr Haag zmi worden teruggebracht, doch dat de berechting van de zaak zou plaats heb- ben do >r den inquisiteur Van der Hulst en één Raadsheer van "t Hof, bijgestaan door twee godgeleerden, waarna het von- nis zou worden gewezen do >r den Voor- zit, er van den Groo en Raad van Meche. len, een tweetal theologen, doorVaarder Hulst en één Raadsheer. (Corpus IV. — Hij Zoo had de Landvoogden — \'s Kei-
zers Tante — in dezen don middenweg gekozen. Zon Ier- de steden in allen deele te bevredigen on het goed recht der pri- vilegiën geheel tp erkennen, har. ze even- min Van der Hulst, die haar steeds on- sympathieker werd, in het gelijk gestold. Dus werd Hoon den Hen Maart ander- maal op do Voorpoort gekerkerdl en or door Xicolaas van Egnund onophou- delijk ondervraagd , tegedijfc met den Delft- schên Rector Fredorik Honlebeke, die er eveneens was opgestloten. Terwijl de goedoren van don verdachte
inmiddels werden geïnventariseerd, ten- einkl|o ha wijding van hpt %ioniiiis pap- stond tot inbeslagneming te kunnein over- gaan, werd de -mak slepende ge- houden., tot op. do dagvaart van den 17en Juli 1523 door de steden Amster- dam, Haarlem, Delft en Gouda op be- spoediging van het proces werd aange- drongen. BldjUbaar begon Van der Hulst het
nauwlettend toezicht der steden tenslotte minder aangenaam te vinden, waaiom hij andermaal een poging, waagclo. do aan- gehoudenen naar Gorinchem over te bren- gen. Met derr Delf (schen rector Honde- beko geschiedde dit in het begin van Au- gustus blijkbaar zonder protest, doch toen |
|||||||
|
lijk, omdat de nabijheid van \'t Iltvf zeker
eettfgjarina alsohrikwekkend zal hebben gewerkt voor hen, die, zonder door over- tuiging gedlreven te zijn, het uitgeven lier geschriften als een bloote handels - zaak beschouwden. Maar van Amsterdam, waar Doen Pietar.* zijn pers ten gumste van de Hervorming liet werken, van Lci- len rn Do\', ft gingen de kettersche boeken bij massa\'s het land door. In 1523 ree|ls hal men den drukker Jan Zeverts van Leiden voor \'t Hot doen verschijnen, om- dat hij als uitgever uiterst ..suspect" was 1), i-.r \'t volgend jaar werd te Delft [emand gevat, die „Luyters boecken" in voorraad had. -) Leerzaam is in dat opzicht o-« hot
gcieelte van het winkelkasboek van den bovengenoemden Jan Z\'everts, voor eon vijftiental jaren door prof. Tielc ia een ouden boekband aangeir jlfen. Ziedaar een volledig a;rti-Room&oh arsenaal, wat men in bet bescheiden winkeltje aantrof. Hol- landsvho Bijbels voor 1 gild. 2 st.; de evangeliën afzonderlijk voor 7 st. ..Maar „voorts de volgende geschriften van Lu- „ther ze.\'ven. Het sterfboeckxken lul (eri) ,,vo>r 1 st., eene vertaling misschien van , Luthor\'s„Sermon, vosr Bereiiung zum „Sterben", 1519. Hetzelfde mq^ don üt*-1! ..Moreidinge ter dood lul (eri)", „Trac . ttetkens van lul (erus)", ,,1\'ater noster ,.lut (,eri)"\' enz." 3) Do „Antwerpsche" Dijbels waren kort te voren, in 1522. bij Hans vian Rqnmindt (alleen eohter hot X. T.) verschenen, weldra (in 1525 en \'26) door een tweeden- en derden druk gevolgd, wel een bewijs, dat do vraag met gering was, in aanmerking genomen, dat eau dergoMjke uitgave irr 1523 bij Adriaen van Bergen, eveneens te Ant- werpen, de pers verliet en, weldra ook Doen I\'ietefi\'H ,,in den Engelenbairgibi\'\' te Amsterdam een Nederlandsthc Bcjbeluit- ga\'ve — vertaling van Luther — be - zorgde, reeds in lf>2<5 door eon tweeden druk gevolgd, in welk jaar ook de com- plete „L iesveldsche" Bijbel van uit Antwer- pen Sm die Noordel. gewesten zijn intrede deed. Was het wonder, dat, nu de stroom
van deze en dergelijke lectuur zich ook over Den Haag verspreidde, do slacht- offers der inquisiteurs ook daar te vin- de;r zouden zijn, in de stad als in den omtrok, waar de bodem reeds zoo vroeg was toebereid, om het zaad\' te ontvangen? In Mei 1523 bijv. werden Mr. Albrecht
van der Loo on Mr. Jan de Jongho, suc- cessievelijk Raad en Subsituut van den Hove van Holland naar Delfi gezonden, 1). Knappert. Herv. binnen looiden.
Leiden li)08. — BI. 70 c. v. 2) Corpus IV. — 3G1.
3) Knappert, t.a.p.
|
|||||||
|
14
|
|||||||
|
c.ejv gewe.it, dat zijn daad door Hur-
geineesteren van den Haag wen. beïnvloed en deze waarschijnlijk pogingen zullen hebben aangewend, om den rector weder jp vrije voetQr,\' te krijgen. Wel behoor- den dè Van Necks tot de meest geziene. Haagsche ingezetenen,van wie meerderen ook met bestu\'ürsfiinelnes waren belast, ntaar i.e genoemde Kloris Jaco.bsz schijnt op de lijsten van de magistratuur niet voor te komen, zooals gebleken is, het geval geweest te zijn met hen, die zich voor Hoen borg verklaarden. Ook Hondebeke kreeg de vrijhei i te-
rug- Hot was, of een oogenblik in een nieuwen koers gestuurd zou worden. Want al deze gevallen mogen we schrij- ven op rekening van het feit, dat Mr. Krans van der Hulst als inquisiteur had a\'gedaan. Bij de land voogdes in onge- nade gevallen, door den Paus niet meer gesteund, verdween hij in 1524 -van het looneel. Was de hoop inderdaad gerechtvaar -
digd, dat een huina,ner optreden volgen zou r" Dat men iets vrijer adem hafiLle. blijkt wel uit de uitgave van de verta . ling van het Nieuwe Testament van .Erismus, door Cornelis Hendriks, letter- snijt.er te Delft ondernomen, een feit, op zich zelf onschuldig genoeg, maar dat toch zeker door een Van der Hulst met wantrouwen zou zijn gadegeslagen. Maar dat de ho >p op verbetering ijdel
was, bleek maar al te spoedig. Dezelfde gedragslijn van voorheen zou in de toe. komst worden gevolgd. En daarbij kwam voor do aanhangers der Nieuwe Leer in Holland, nog een zwaar verlies: de dood van Hoen. van den man, die door zijn invloed nog een belangrijke n» ireele steun voor de vervolgden had kunnen zijn. Jrr het jaar l*>2ö, Joen de Gevanjgien,- • \'
pojrt wederom de stach tof Iers der inqui- sitie bij massa\'s binnen haar Moroni had\', vinden we daar weer enkele bekenden te. rug. De schout van Delft had order ge- kregen, behalve mr. Pieter, oen onderpas. toor der St. Hippolytuskerk. die terzake van Lrtïherij verdacht was, opnieuw den Delftschen rector Hondebeke aan te hou- den en naar Don Haag over te brengen, terwijl ook Gnapheus er andermaal werd opgesloten. De beide Delvenaurs «vonden het \'t veiligst — waarschijnlijk onder den indruk der bloedige vertooningen, dio reeds waren afgespeeld — hun verklarin- gen te herroepen 1) en do ketterij ai te zweren. Gnapheus evenwel was daartoe voorshands nog niet gezind. Toeh heeft nion blijkbaar niet veel ernstigs tegen hem kunnen aaiwoeren, al spaarde men geen moeite, materiaal te verzamelen. We 1) Corpus V — 75.
|
|||||||
|
do Pensionaris van Dordrecht, Mr. ïïoris
Uem van Wijngaarden, fcelf, evenals de vroedschap, wier vertegenwoordiger hij was, afceei-ig van de. handhaving der privilegiën, nu t ketters betrol, eerr po- ging waagde om in den nacht van aen yen Augustus ook Hoen naar Gorinchem te ontvoeren\', leed deze aanslag schip - breuk op de waakzaamheid van de te- genstanders van Van der Hulst, die — zonder nog blijk te geven, de ketterij in bescherming te nemen — de mschend - baarheid van de oude rechuen handhaaf- den, terwijl een hernieuwde poging in den nacht van den Hen evenmin resultaat had. Dezo gewelddaden niaaktende Ijaaut- "S voogde»"* steeds meer afkearig van dfan w*. opgedrongen inqiuisitïcS. Zijn gezag vond\' bij haar, in plaats van Steun, nteuids meer aanvechting- en den 2!>n Uoio\'ber Lö2> werd Jloen dan ook — na een borgstel- ling van -JtXM) ducaten dpor de beide Ha- genaars Willam Souderdauck, Baljuw en .Schout van den Hang, en Jan ."Spinner, sedert eenige jaren ,, 1\'resorier" dezer plaats — op vrije voeten gesteld. Ook Gnapheus, — bij zijn; plaatsgenoo-
ten meer beken*! als Wiltleni (Jlaesc. van, de Yoldersgraeht, alias „die \\ oire\' , had met Hoen zijn gevangenschap op de Boort gedeeld. Wij hebben hein reed* lee- ren kennen als rector van de Latijnscho Schoot, die zift destijds in de School. straat bevond eni na de opheffing, derf kloosters naar de terreinen van hel \\ oorninlige iSt. Agathaconvent in de tegeiir woordigw Zuilingsitrant wer<l overge- bracht. Zijn, naam doet het vermoeden rijzen, dut hij op de Voldersgrachl zal gewoond hebben en in zpjn jeugd wel licht als laken;vold«r werkzaam was. ten- zij hij de toevoeging „die V.olre\'\' (Kul- londus) aam, het bedrijf zijns vaders mocht ontleend hebben. Wij wol gelijk met Hoen aangehouden,
had hij met hem de vrij langdurige ge- vangenschap op de Vöorpoort gedeeld\'. terwijl de pogingen tot ontvoering) van Hoen naar Gonncheni. op den 9en en lien Augfnstus 1523 met zoo,weinig, suc- otès beproefd, ook hem golden. En, op den dagt, die voor Hoen de beyrijding|bracht. Oen 29en October 1523, toon zijn borg- tocht voor de caudestelling werd getee- lcend, was ook voor Gnapheus: het oogen- blik aangebroken, dut hij aanvankelijk zijn vrijheid zou herkrijgen. Kloris fJa cobsü. van N\'eck, exploitiej- yan \'t Hof, stelde zich borg voor den gevangen, rec- tor door de storting, van een som van SOO ponden van 40grooten Vlaamsrh. Het is ons niet gebleken, dat deze
Kloris Tacobsz. van Neek tot de Haag- sche -magistrinl in eenige betrekking stond, waardoor het vermoeden zou wor- |
|||||||
|
15
- —* - ■ \' - —
nisten voorviel, stond niet op zich zei,\'.
Wat zich lot onderwijzen geroepen voel. de, waa» in ons land steeds de drager eer DÜeuwe denkbeelden en als zoodanig door zijn invloed gevreesd. Ook nu werd daarop weder een eigen,
aardig .licht geworpen door een schrijven van de landvoogdes Margaretha van den 22en Sept. 1525, waarbij ze den stedelijk ken overheden gelasjte. gped toe te zien op „Predikers, Prochiepapeniende School- meesters". I) Waarschijnlijk in verband met deern,
stigo berichten, die haar aangaande he, succes der nieuwe leer ter ooro ,<wainen. had Margaretha zich voorgenomen, per soonlijk aich op de hoogte te stellen van wal e.r in de noordelijke gewesten om- ging. De vertrekken aan die oostz\'jtfie van Je» kapel op het Grafelijke Hof in den Haag werden vo >r de hoogo landsvrouwe inderhaast ontruimd en schitterend inge- r.cbi, terwijl ook c".s kapel zelf aan nier keiijk werd verfraai!. De Groote Zaal vormde v mr dil verblijf de indrukwek- kende voorhal, vanwaar de toegang ver- den- leid Ie over de verbindingsgiang, die later als< do Witte Galorij nek end was. Maar haar aankomst was voor Den Haa? niet hel begin van een tijd vol zor- geloos feestgewoel. In het bezit van i.e Landvoogdes was een lijst van wereld - lijke en geestelijke personen, die verdacht werden, het Lutheranisme te zijn toege- daan en wier aanhouding gedieattc|ijl.< reeds was geschied. Wamt ondanks alle vervolging, di\'e zetlfs zóó ver ging», dat de inquisi.eura zich ten slotte zelf niet meer veilig waanden, breidde do Nieuwe Leer zich steeds i»it. En toch moest alleen reeds een verbli.l
in de Gevangenpoort voldoende worden geacht, om ieder af te schrikken van t openlijk belijden van de nieuwe gcisdien stige ideeën. Een teven van kommer en ontbering wachtte er (iie-ongelukkigen,. die daar in de duffe, kelderachtige hok,een waren opgesloten, immers, waar er voor enkele centen daags aan den cipier de voeding der gevangenen was toever- trouwd, is \'t duidelijk, dat deze zorg al- le? te wensehen overliet. Geregeld hiel- den daarom sommigen, die deernis had- den met de opgeslotenen. een» rondgang langs de huizen, om bij, bairmhartige Ha. genaars, die gaarne \'t lot der ongeluk kixen verzachtten, het overschot van do tafel op te halen „voor den armen ge- vangens". 2) En hoewel herhaaldelijk en meü aandrang door t Hol op verbetering van don algemeenen toestand word aan- gedrongen (waaruit we wel moeten be- I) Brandt. Reformatie I. — 97.
2). Oalèoen, Haagsen Jaarb- 1ÏM36—56\'.
|
||||||||
|
i; . ■
vinden althans, dat. in Juni 1525 een
tweetal leien; van \'t Hol naar t kloos- ter te Loosduinen werden afgevaardigd, teneinde te vernemen, wat Gnapheus bi.j zijn bezoek aldaar wel tegen de reli- gieuzen mocht gezegd hebbon. 1) Het wa-s noodig toch, d« Westlandsche kioos ters m het oog te houden, want ook daar had de ketterij wortML gesehniiiAEen paar jaar te voren nog had uit \'s -Grnvesaii- do oen monni\'A, die do pij had afgelegd, het kloos\'.or verlaten. Niet lans; echter mocht hij van de vrijheid genieten: kort daarop werd hij in Enkhui/.en geval, te- gelijk met drie nonnen, die eveneens haar convent waren: ontvlucht. Blijkbaar had Gnapheus de onvoorzich-
tigheid, waarop hierboven gedoeld wordt, te Loosduinen begaan n a zijn tweede gevangenschap Den 23en April 1525 tocli was hij voor de tweede maal onder borg- tocht vrijgelaten 2). /maar bevond sdoh, waarschijnlijk al.j gevolg van do ge- wraakte uitlatingen, reeds spoedt? weer in gevangenschap. Althans van den Sleu Mei tot ileu löen Sept. 1525 was hij ge. kerkerd op de z g.n. „Ridderkamer op de 1\'oort, wanr hij zijn verblijf deelde ■met den Woerdenscheu pastoor Jan de BaCtker (Fistorius), die e.r van 11 Mei tot 17 Juli gevangen zat, waarna de laatste tot den löen Sept. in een dei- nauwe , oiririssehe en luistere gfolton werd opgesloten- Het schijnt dal deze derde .gevangen-
schap den Haagsehen rector toch voor- zichtiger had gemaakt. Altiians hij ver- liet Den Haiug, niet echter, zonder nog eens de aandacht op zich te vestigen. Een door hem geschreven werkje: .,To- bias ende Lazarus , bracht hem plotse- ling weer in gevaar. In Ge voorrede be- schreef hij het inderdaad treurig leven der gevangenen op de Voorpoort au de mheusohe bejegening, van de zijde der inquisitie daar ondervojndcn. Up dit ls.at- Bte had trouwens ook het Hof meerma- len de aandacht gevestigc, doch van de zijde van Gnapheus werd een dergelijke klacht minder lijdelijk aanvaard, lioven- dien werd onze rector er van verdacht, dat hij te Geervliet, waarheen hij was uitgeweken, weder school hield. Hij redde zich evenwel door de vlucht, wat nia; verhinderde, dat zijn moeder en zuster ui den kerker worden groworpen, (1528diH) Wat met Gnapheus. Hondebeke, den
late,r geëxecuteerden Amsterdamschen rec- tor Sartoriufi en zoovele andere hiumn- 1). Corpus IV. — 353.
2). Corpus IV. — 337. 3). Roodhuizon. Het leven van Guil- helmus Gnapheus. |
||||||||
|
10
|
|||||||
|
ten vorm schreven, willen we gaarne ook
deze sch»tschrilien aanvaarden als een uiting van de verontwaardiging, die zich van de intelleotueele massa had meester gemaakt. Er behoorde irioed toe, dergelijke aan-
vallen! op de geestelijkheid te wagen, Im- mers, wanneer betaalde verraders den dader ha kien aangebracht, was de stra;\' niet licht. Mochten de kerkers in dien tijd al weinig comfortabel zijn. de s\'.raffen waren in verfijnde wreedheid niet te overtreffen. 10;r ontkennen baatte al heel weinig : de pijnbank deed den delinquent aülas verklaren, wat do rechter van. hem vergde. Maar \'och, zij die minder moed had-
den, dan een Jan de BaKker en zoo ve- len na hem hier t ionen zouden, zij lieten zich or;rlmoedigen, veelal nog vóóir zo do kwellingen ernstig aan den lijve had(\'en gevoe\'d en vergastten Den Haag op een schouwspel, waarbij Home weer groot zich voelde, in \'t volle bewustzijn van zijn macht, te overmoediger, naarmate do aLjovalleii zondaars dieper werden ver- nederd. Dan, als Ce afgedwaalde, maar berouwvolle schapen met een „barnende koers©" in do hand voor de processie ui,\'liepen, om in \'t kleed van den mis- da liger boete to doen, dan beleefde dr inquisitie momenten, waarbij \'t hart weer zwellen kon van voldoening over de be- haalde triomfen; of wel. als Joost Jans- zoon, de timmerman van den lloveyweor als voorheen op \'t Binnenhof zijn stel- ling gemaakt had en men daarop, ge- lijk in 1525, zooveel dier vervolgden!1— lot deemoed gebracht door deni Wicedom van den kerker en de folteringen van den scherprechter —, verschijnen zag. om ,,heurluyder oj.iniën ende dwalingen af te zweren en terug te keeren in den schoot der heilage moederkerk ! VII. HET EERSTE BRANDOFFER IN-
DEN HAAG. Zoo had dan de komst van de land-
voogdes in Den Haag gieen verbe ering gebracht, was inderdaad do ellende ge- stegen en verkwijnden in de sombere Gevangenpoort de hellen hunner over- tuiging, ten prooi aan de ijHelijiksto mar- telingen, met do gewonde en gestriem- de en uitgerekte leden in dulda\'Joos lijden neerliggend op het duffe stroo in de kwalijk riekende hokken, waarvan de inquisiteurs naar eigen verklaring walg- den. In Mei 1<525 werd op de Poort even-
eens opgesloten de reeds genoemde Jan. de Bakker (Pistorius), destijds „onder- pastoor" to Woerden. Als de eerste, die in do Noordelijke Nederlanden voor de |
|||||||
|
sluiten, dat, eigenaardig genoeg. di> col-
lcre daartoe zelf niet bij machte was,), hoewel ilt\' Landvoogdes in eigen persons: de ouiiienscheliijke behandeling! der beklaag- den, van w ie immers nog geenerlei schuld gebleken was, odthans had k u 11 non zieni, tooh Inleef <lo toestand bij] t. oude. \\ an eenige zachtheid en welwil- lendhcid tegenover de ketters,\' waarop inen aa \'t verire\'." van Van der Hulst had durven hopen, was niets te bespeuren ge- weest. Was het wonder, Int het ge ergtle volk hier en, daar zijn opgekropte woede uiten moest en hel in l\'>-> in Den Bosch predi\'ivheerein en minderbroeders do sinds poort uitdreef V Wordt het .dan tan slotte niet verklaarbaar, dat het zich hier en dnt»r V|ergreep aan wal anderen iheilig was: dat den Hton Juni \\\'>2-> te Ant- werpen de beelden en erucifixen langs s raten en bruggesr to water werden go sr.net en en in navolging daarvan de Del- venaars in Juli t >i zoodanige onordelijllv- hedcinoversloegcn, lal men in Den Haag de h lolden bijeen" stak en het Mof van Holland den , l\'.tcn een bode derwaarts zond, om te vernemen naar \'t „smijten oft bertse aen \'t heylighe kruj\'s aldaer ghebuert\'" ? 1) En in Leiden was \'t al niet ;et(T. Den leen Januari 15215 wei- den er Ie volgende rijmpjes aangeplakt gevonden .,a<n die kercklocren van Sin e Mieters en an eenigjie biechtstoelen : I.
,.Dcs|) stoel wil men vereoepieii endenyef;
verhueren,
VVanl die biecht heynxten eellen hier y(iyei en dneren.
I >at waeroin saldy corti\'lick hoeren. God wii. men sals myelflangier smoeren.\'\' 11.
,,L)ese vier stoeien zijn al te eoep eaide
nyet te huyr,
Want wat men hier coept, t is ai areli
ende al te duyr. "
iii.
„Gij vrome mannen, hoet uwe vrouwen
Voor alle moroni\'cken, oft sal u rouwen." Oppervlakkig zijn we geneigd op den
auteur van deze grot-sarcastische regels laag neer to zieir, zo to beschouwen als eon uiting, voortgeltopaen uit do heffe van t volk, vaak zonder ernstig ge- vorm lo overtuiging geneigd tot het uiten •van de grievendaiae beschuldigingen. Maar wanneer wc nagaan, hoc nog oen eeuw later Neêrlands grootste dichter, hoe ook «zelfs do cteföge Huygens, de patnctedhe Hooft som® in vrij wn.tiniiider\'gpkïulsch- 1). Fredericq IV. — .\'jr>7, .\'i7(>.
|
|||||||
|
17
|
|||||||||
|
zaak der Hervorming hei leven liet, 1)
de eerste bovendien, wiens lijdensgeschio- ileuis van het begin tot \'t dramatisch slot in Den Haag is afgespeeld, ver- dient zijn levensloop eenige bijzondere aandacht. Geboren in 1499. genoot hij van 1511
tot 1518 zijn eerste geestelijke opleiding te Utrecht, waarna hij gedurende vier jaar aan de hoogeschool te Leuven stu- deerde. In 1523 reeds was hij te Woer- den als onderpastoor werkzaam, waar zijn vader Jan \'Dirks het kostersambt uitoefende. Het schijnt, dat hij ree/Is toen an \'t huwelijk was gedreden met de veel oudere Jacoba Sus/ers. Natuurlijk moest iïj een kleine plaats als Woerden al zeer spoedig de hoogere geestelijkheid vaneen dergelijke verhouding kennis dra/ gen en weldra zag Pistorius zich der- mate in de klem, dat h!.j naar Holland uitweek. Doch na kji-ten tijvl weder te- ruggekeerd, toen \'t eerste onweer scheen overgedreven, nam hij zijrn oud hand- werk, dat hij als knaap beoefend had. het bakken, weer op en predikte in het geheim ,1e Nieuwe Leer. In 152-4 evenwel word hem vergund,
het priie^tcirambt te Woerden ween- te herva ten. Doch toon in dat jaar de kos- telooze aflaat in den lande werd afgc - kondigd, besloot hij in den biechtstoel daartegen met alle macht to agceren. Wij kunnen in deze daad van den toen
25-jarigen onderpastoor geen grootsche leidende gedachte bespeuren, [mpnd.-s de actie, die hij voerde, geschiedde in hel geheim en een andere, ridderlijker weg ware het geweest, ,tegen het verderfelijke van den aflaat tijdens de predikatie te velde! te trel«en. Weke overwegingen hielden hem daar
van terug, wat deed hem het middel van
t geheim onderhoud in den biechtstoel
kiezen? We kunnen het niet beoordee-
1) In sammige werken, die deze stof
behandelen, geldt als de eerste, die als slachtoffer van de Nieuwe leer in de Noordnederlandsche gewesten! Jen dood on- derging, een zekere Willem Dirks, kuiper te Utrecht. Zoo bii Blok. Gesch. van hei Ned. Volk II. 468, als bij Hoog, De mar- telaren der Hervorming, bl. 88, die deze terechteteilling den lOen Juli 1525 doet plaats grijpen. Reeds Prof. Knappert wees er in 1908 op. De opkomst van liet ProteBta.misme in Leiden, bl. 91), dat den lOen Juli geen marte\'oar te Utrecht is verbrand, terwi.1 uit c.o bijeenverza- melde stukken in \'t Corpus Incpiisatio nis blijkt, dat Willem Dirks ,,de Cuper" nog den tea Sept. van dat jaar na een sermoen in de Domkerk tot. boetedoening werd gebrach»." |
|||||||||
|
len, kunnen alleen gissen, dat een oo-
genblik van zwakheid, van min edele beregening hem, daartoe bracht. Maar dat bere.ienina; en zwakheid) beid?) geen groiid- trek van zijn karakter uitmaakten, dat (»deler drijiveeren hem leiden konden tot bitter einde, dat heeft hij bewezen, toen hij, geheel uit vrijen wil. maar gedreven door hoogere roeping, een eervolle posi- tie opgaf, om den marteldood te kiezen. Nauwelijks was do zaak ter kennis van \'t Hof gekomen of — \'len 2en Mei 1525 reeds — werd een bode uit Den Haag naar Woerden gezonden, om aan den .«lotbewaarder aldaar machtiging te bren- gen tot aanhouding van den delinquent, die door zijn gezag als geestelijke en zijn intellectueelo meerderheid een zoo gevaarlijken invloed kou uitoefenen op een omgeving, die toch a,l in zoo ruime mate door ketterij was aangetast. Vooral in het gezin van den korter,
die inmiddels van zij:i bediening was ontheven, schijnt de Nieuwe Leer diep- gaande sporc-n te hebben achtergelaten. Uit zijn houding tijdens het bezoek, dat hij m de gevangenis zijn zoon bracht , mag men afleiden, dat hij zelf reeds over- tuigd aanhanger was van de ,,lutherije", terwijl zijn dochter Coruelia zóó ver - dacht was, dat do inquisitie zï-\'h ook me, haar bemoeide. Reeds den 9en Mei waren Jan de Bak-
ker en zijn vrouw de gevangenen van den Woerdenschen „kastelein", tot ze den Hen op de Voorpont in Den Haag werden gebracht. Tot don 17eu Juli zat hij daar opgesloten op de ^Kidderkamer" een vertrek, waar do beter g@hfui0vesten dikwijls gebracht werden en waar zes greotên, Idrie stuivers) per dag voor hei. onderhoud werden besteed, een bedrag dat do kosten dor verzorging van de an- der o gevangenen verre overtrof. Waarschijnlijk wordt met de opgegeven
gevangenkamer bedoeld het vertrek, s>e- lijkvloers, westwaarts van de poon ge- legen, dat op de Plaats uitzicht heeft, of wel het verblijf onmiddellijk daarboven, waar anderhalve eeuw daarna Cernel\'s de Wilt zitin doodsuur tegemoet gjng. Wo merkten reeds op. hoe hier twin-
tig dagen la\'.cr werd gebracht de Haag- sen e rector Gnapheus, die er van Pis torius\' leven, van zijn verhooren. zijn treurig lot op de Poort en van zi,ju dood: en vrij uitgebreide beschrijving te boek zou stellen. Slechts 17 dagen heeft hun gamenzi.n hier geduurd :" den 17en Juli werd de Woerdeneche pastoor naar een der giolen overgebracht, een. duf en don- ker hok, waarvoor thaiu wordt gehou- den do cel, onmiddellijk boven den pijn- kelder gelegen en waar geen ander liu\'a\'. kan doordringen dan dat, wat dioor een |
|||||||||
|
18
|
|||||||
|
diehtgenietseH) waa een verheven plan-
kier aangebracht, aan drie zijdioiï door banken omringd. iorwi.il in het midden ren prei\'.istoel was geplaatst en geheel aan de zuidzijde een eenvoudig altaar prijkte. ii vc< ornaat, satig o;r in t gevoel
van eigen ho .gheid. kwamen tal van jiees eli.,k<iii hier do voor hen bestemde plaatsen bezetten, de bisschop, eenlge abten en dekene, schitterend door de pracht van hun „miters, staffen, ringen, over.rockm ende beffen\', terwijl de Stad- houder van HollanJ, de l\'residen\' en Raden vin deai Hove daarna de voor hen gereserveerde zetels innamen. Toen allen gezeten waren, werd I\'is-
torius op„abraMil. getooid met eea ca" sui\'el, een door den beul gteleverden mie kelk in de hand, dien hij terstond op \'t altaar een plaats gaf. Daarna zette iii.l zich tegenover den Bisschip, terwijl een der geestelijken don kansel beklom. om Luther\'s dwalingen voor het volk uiteen te z \'ten en op t ven.e.rïelij\'eer van te wijzen. Toen dt; geschied was. wendde de ver-
oordeelde, ongeacht het protest vam de overheid, zich tot het volk. om eenige onju\'stheden weg te nemen en zijn hel- ding te rechtvaareigen. Daarna door een geest\'elijke oiiiwijd .
word hem Ie «asuifel afgedaan en t kleed der schande aangetrokken, een gele toga. door lei beul geleverd, een gele bonnet op t h lofd eveneens in opdracht der rechter- door den scberpreelnor ver- strekt en voor welken tooi deze 41 schel- lingen in rekening bracht. 1). En ter\\vi,.l nu de bisschop niet de zijnon zich ver- wijderde, was het oogenblik gekomen, dat het wereldlijk gezag zich met den schuldige zou oezighouden. Voor de Raadshëeren gebracht, hoorde
hij staande de voorlezing aan van zijn vonnis, waarvan de conclusie luidde ,,dat die voirsz Jan Jansen gelevt aai „worden upt schavot, staenJe up die „Plaejse alhier in den iiaghe ende al- ,,daer gebrunt worden ie pulvere toe, .zulex dat vnn hem gee,n memorie meer ..en zij.\'" 2). Geen oogenblik had ontzetting of ont-
moediging zich van den geloofsheld mees- ter gemaakt. Nauw was de secretaris uit- gesproten,, of hij hief een ,,To Deun laudanras \' aan; de dood had zijn ver- schrikking voor hem verloren. En ter- wijl hij de stellage verliet, om via t Binnen- en Buitenhof naar de s\'ra/plaats te worden geleid, riep hij. gaande door do Voorpoort, zijn medegevangenen, dio 1). Eredericq IV-28.
2), l-\'rodericq V-496. |
|||||||
|
paar zwaar getraliede openingen ovente
gang nauwelijks in staat is, op een hol- doren <l;>g \'nis meer dan een wazige schemering te brengen. Wel slecht moet de arme gevangene \'t
hier gehad lubben : niet meer dan drie, groeten per dag. V/., stuiver, voor \\va ter en brood, werd den. cipier voor hc, onderhoud vergoed. En hoor slechts ,hoe do kettermeester Ruard Tapper tegen- over I\'istorius zich uitliit over dien© ver- blijf : iinard : ..Fy ! hoe stlnckt het hier !
Hoe moecht ghi,; dit verdra - ghen ? \\> hier anders gheon licht dan do»-e éin veynster ?" Jan : „Ja, claecht ghij aldus over den stanck, hoe aoudlt ghij u ntoghon houden oft ghi.t hier nacht ende dach moest 1\'ggen, als wi doen i Siet hier u groot o onghonad\'WheA t ende tijrannie . die ghij ons aendnet ! Hoc sul- dij dit voor Godt verantwoor den \'r1 Maer niet te min, mi en geschiet niets nieus : aldus zin allo die vrienden God» ghewan- delt : (laerom verblide ick mi ooek nut die Apostelen, dat ie waerdieh ben ghewo.rdon voor den naem (\'hrisli verdrie; te lijden\'\'. Wat tot 1\'isiorius\' overbrengen naar dit afschuwelijk verblijf zal hebben aanlei- ding gegeven\':\' Waarschijnlijk staat daar- mee in verband diens standvastigheid, bij do aanhoudende verhooren op 11 Juli en vervolgens aan den dag gelegd, zooals the blijkt uit <lc beschrijving, die Gnap heus ons daarva.ii heeft nagelaten. Een voortdurend samenzijn met den rector, kan hem daarin hebben gestijfd en waar- schijnlijk zu\'len (b rechters bovendien in een verblijf in de doffe gioJou een mid- del hebben gezien, om den hardnekkige handelbaar te maken. Het la itsie verhoor Op den Ten Sep-
tember zal de inquisiteurs zeker hebben overtuigd van de nutteloosheid van hun [Kjgien. I\'o samenspreking van den vader niiet ziijn zoon har. slechts het succes. dat ,1e gevangene in zijn stanlvasrighefl nog werd gesterkt, \'erwijl de talrijke ge- sprokken met de rechters afzonderlijk evenmin tets uitwerkten. 1 \'o löe September 1525 zou don armen
gevangene het einde van zijn lijden bren- gen Des morgens te negen uur werd bij naar de zaal van \'t Hof van Holland geleid, hoi ons bekende ver rek. dat in dun zomer van 1 W)7 werd benut vonr bel b mdon van do tweede vredesconferentie Die zaal van den Hove vertoonde op dezen da z een bijzonder uiterlijk. Vóór don ingang a-m de zuidzijde (.sedert lang |
|||||||
|
dat wij zooeven aanhaalden, het lied lei
eere van den VVoerd&nschen pastoor : Nu heffen wij een nieu hedt aen 3),
Heer, groot wonder hebdij gedaen In Hollandt in den Haeghen; Daer heeft bekent U godtdck woort lr knecht, al sonder vertsagheu. Een christen man heeft daer gheweest,
Van Godt begaeft met den heyligen Geest.
Van Woerden was hij gheboren.
Seer heyligh van leven en wel ghéleert,
Een vat Gods, uutverkoren.
Daar waren vergaert met leden moet
De meesters van Leuven, heel verwoei, .Met monnicken en met papen; Sij sijn vervolgers das godlicken woort», Sij en connen t niet missaken. Stephanus moet heeft hij ghehadit,
Gods woort heeft hij vast aenghevadt. Hij en wilder niet af scheyden; De dulïe papisten en vreesde bij niet.. Wat sij grimden ol\'t wat sij seyden. _, Dit saghen do papisten met eenen
nijdigheu moet,
Sij wouden storten d\'onnoosel Woei. Haar schande also wreken; Maer hij prees altijt Gods liefde soet Met singhen ende met preken. Hij sprack sijn broeders soo lieflick aen:
,.lck gae n voren, volght gif ij mij aaet", ■Sij antwoorden mei ghesangen: ..Och broeder, strijdt vroom en vreest n ïviet :
„Christus sal u ontfangen.\'\' Hij atont so blijdelick aen den staeck.
\'Hij gevoelde van binnen der liefden smaect,
Hij sprack niet eenen moede: „Heer Jeans, ontfanckt mijnen gheesl tot u
,.Enno verghevet hen. die mij doeden. De weerlicke heeren som wisten wel bet,
Maer \'t werd hen van den schriben belet, Sij ginghen Pilatus ganghcn, Sij leverden do wolven d\'onnoosel bloet Nae allen haar verlanghen. Saypt op. ghij wolven, der martelaren
bloet,
Suvpt op en vervult uwen nijdighen
moet;
Tast toe en snijt van \'t ghebraden!
Is Ca\'n van Abel zljna broeders bloet.
Xemmermeer t^ versadan "
8). F. C. Wieder, Schriftuurlijke Lie-
dekens. Pag. 03. |
||||||
|
voor de getraliede ramen zich verdron-
gen, toe: „Makkers, ik ga voor r" Daar, aan den N\'oorühoek van den
Hofvijver, op de scheiding van Plaats en V ijver frergj, stond op s-G raven rechts- geb ed\', als het symbool var de rechter- lijke macht van den iHov» het schavot, sedert 1470 een naar gissing anderhal- ven meter hoog steonen voetstuk, het be- faamde ..Groene Zoodje", waar de ter dtood veroordeelden hun vonnis onder- gingen. Het. was een, droeve morgen, somber
nog\' te meer, nu een aanhoudende regen alles grijs en nevelig tiixtta en het zelfs noodig. was gebleken, den brandstapel met een rieten overkapping tegen al te veel vochtigheid te beschermen. Duizend elzentakken a drie stuivers per honderd, voor twee pond en twee achallingen turf had de scherpreoltfer er doen opstapelen; de timmerman had met behulp van „vier kercke-sparren" en het door hem gele- verde riet een hecht en sterk en voor- al brandbaar afdak gemaakt, den .„stoel\' vervaardigd, waarop de veroordeeld*) staan zou en ,,don pael geboert, daer hij aen brande\'\'. Twee knechts had do scherprechtter. ,,de meester van den scar- pen zwaerde", meegebracht: een „koerde ende snoer, daer men hem mede worch- de ende bandt". lag gereed: het vree.se- lijke schouwspel kon e?n aanvang ne- men. Van verzet, van tegenweer, opwellin-
gen van woede, zooals men die vaak in de laatste oogenblikken aanschouwde, was geen sprake. Eigenhandig bevestig- de de martelaar het zakje met „acht pondt buscruydtf\' op zijn borat, dat straks het lichaam zou openrijten. Nog even, terwijl de knechts de brandbare hout- mijt met ..vijf pinten olye ende een hal- ve\' overgoten, wendde de beul zich tot hem met de gebruikelijke, wellicht reeds gi?dachtelooze vraag om vergeving, waar op het slachtoffer antwoordde: „\'t is u al vergeven *. Eu zich daarop gereedma- kende, het touw om Pistorius" hals te brengen en hem te worgen, las deze in zijn laatste oogenbl\'kken. die hem rest- ten, de Psalm voor naar de vertaling van Luther: ,.In U, Heere. heb ick ghehoept, ende in der eeuwigheyi en sal ie niet beschaemt worden !" Evenwel, hoe kalm en vol berusting
de veroordeelde het schavot bestegen had, toch kookte het reeds in aommiger gemoed, toch laaide reeds in stilte het verzet op en werd de stem der veront- waardiging hoorbaar. Het eigenlijke gen zenlied liet nog op zich wachten, doch \'t martelaarslied dook spoedig op on weldra hoorde men als variant op Lu- thers gedicht voor Voos en Van Esschcn. |
||||||
|
20
|
|||||||
|
Uit het lied sprak niet de devotie al-
teen, het was een aanklacht tegen de overheid, het prikkelde tot verzet, het zweepte de geesten op, die lang zic.i badden gebogen uit vrees, dat t bloedig lot der geëxecuteerden ook hen zpu kun- nen trefPen. .Maar de overheid liet het niet rustig begaan ; men zochl en spi- onne-eoxle, om den auteur, van \'t gedicht in hkVii.len te krijgen. Was men op hel spoor wellicht, toen Kloris Jacobs, 4e deurwaarder van \'t Hof, in Mei 1-Vic\' , van dea Haaf; naar De\'.ft reisde, om te dagvaarden een zekeren Adriaan Jainsz. ,,in den Wilton Houdt", omdat deze ver- dacht werd te lebben uitgegeven „een lyedekiui, Dopende de.vecu.tie, gedaan al- hier in den Haige an wijlen eenen heer Jan van Woirden" 1) ? En "t Hof hc- handelde de zaak geenszins en bagatelle. Tot viermaal toe moest Adriaan,,de druk- ker, voor de heeren komen. Of men in- derdaad overtuigd was van zijn schuld, of bij hem de verboden lectuur werd op- gespoord, om op de gebruikelijke uiauiei- aan lo vlammen te woeden prijsgegeven? We moeten helaas op deze vragen het antwoord schuldig blijven Hoe wa.s \'i intussehen nu I de bij name
genoemd* medegevangenen gegaan? We zagen, dat Jaoba de gevangenschap van haar man — zij hel dan ook afzonder- li k, wellicht op de ..Vrouwencamer" — deelde. Toen Pistoriu» den brandstapel beklom, zal ze er n >g gekerkerd, om reeds den 2len 8ept. op vrij*\' voeten te worden gesteld. Maar nog in hetzelfde jaar viel ze weer in delict: zo huwde op- nieuw, thans niet den priester Johaones Custodis, werd we Ier aangehouden en moest haar misdaad andermaal bezuren ; veroordeeld tot openlijke „abjuratie" , waaraan ze blijkbaar voldeed, werd ze naar \'t klooster Ter Lee overgebracht, om gedurende zeven dagen boette te doen. En Mr. Pieter, de Delftsche vice-cu- rejfr Van den len tot den 22esn Sept, bleef hij op Ie Poort, werd daarna als gevan- gene naar \'t Piodikneerenkloostcr in \'t Vootrhoul overgebracht en herriep in den Haa--. terwijl Hondebeke, die ook gedu- rende de terechtstelling van Piatorius nog op de Poort zuchtte (1—27 Sept.) even- eens zwichtte en berouwvol tot de moe- derkerk terugkeerde. Ook Sartorius, de Amstordanische rector, horriep in 1525. maar later weer in ketterij vervallen .\' «naakie hij andermaal kennis met do in- quisitie. Evenals Gnapheus wa.s ook hem de overtuiging te sterk geweest, om door gestadige vrees voor den brandstapel ..teeds teruggedrongen te kunnen worden. 1). ("orpus V.172.
|
VIII. VOORTGANG DER HER-
VORMING. En nu, nu Jan de Bakker do rij der
bloedige slacht dfers van de plakkaten ge- opend ha 1, volgden na hein. zoowel hier als in den o.intro.v, in Rotterdam, Delft. Gouda, Leiden, Haarlem, Amsterdam en andere steden, \'lo terechtstellingen elkaar met snelheid op en werden niet zelden talrijke veroordeelden tegelijk ter dood gebracht, „de Mans bij den swaerde, de Vrouwen bij de putte ende stellinghe van ile hoofden op staeken." Geen wonder, de verrader sliep niet, „want dio eenige aanbragiten souden genieten de helft van de goederen, die sij souden hebben ghe- denuncieert" U3oi\\). Het gevaar dreigde dan ook altijd en
\'n particuliere gesprekken was \'t zaak, op zijn hoede te zijn. De crimineele pa- lderen van dien tijl, wat spreken ze in hun sobere taal van de ellende van die dagen, van sombere gedruktheid, spion- nage, valsciie nabuurschap. Maan ook van lijdelijk verzet, op gevaar af, met de inquisitie kennis te maken. Hoe gevaar- lij\': het. was, voor zijn gevoelen uit te komen, hoe men, eenmaal verdacht, zelfs den sciiijn van ketterij moest vermijden, bemerkte de Hagenaar Claes C\'oebel. toen in 1528 booze tongen zich met hem bemoeiden en inderdaad bij hem ,,een gebraeden cap. poen" in een pot werd gevonden, een ongenoord Feit in de vasten; tci.wijl een dergelijke overtreding werd geconstateerd l)i! Ie moeder en de zuster van Gnapheus waar een gebraden worst was ontdekt ! Inderdaad, de immer voortdurende, nooit verslappende " spionneering werkte iriiteereno. Men kan zieh dan ook be- grijpen, dat, toen d« Gelderschen ond«r Maerten van Kossem, den beruchten strooptocht door Holland deden en den Hen Maart 1528 ook den Haag plun- derden, aller\'ei wandaden pleegden en ook de Gevangenpoort openbraken, in de verwarring heel wat geschiedde, dat in rustiger dagen achterwege zou gebleven zijn. Dat ..Coperen Potgen\'\'. de Dord snbe boekdrukker, die om \'t „prenten van lutbersche boeken op de Voorpoori zat, met zijn medfegiev angenpn op dien bangen Hen Maart zich uit de voeten maakte, ligt voor de hand. Doch o)k de kloosta, leden aanstoot, niet door de aanvallers, voorzoover ons bleek, die waarschijnlijk rekening zullen gehoudjen hebben met de wenschen en begeerten van hun streng reehiteinnigen hertog, maar \'nderdaad door eenigen uit de eigen burgerij, die zujh inderhaast tot tegen weer hadden toegerust en zelis ..zeekere knechten (•— soldaten,) gesocht ende aengenoejnen (hadden,) tot dietfensie |
||||||
|
21
|
|||||||||||||
|
van den Ilage". Maar bij dien ijiver
waren zo geenszins bezield door een heiligen eerbied voor de kloosters; met geweld drongen ze er binnen en hielden er ,,quaden manieren", in die mate zelte, dat t Hof zich weldra niet de zaak be- moeide. 1) Met welke bedoelingen ze er kwamen, blijkt niet, Eischten ze geld misschien van de vreedzame zus teren, om den gehuurden soldaten hun 601- dij te kunnen uitkeeren ? We we- ten het niet en kunnen slechts gissen. Maar vast staat, dat ze niet sehroomden het kerkelijk voorschrift te overtreden, dat het wereldlijk geweld buiten de ge- wijde plaatsen h\'.eld, dat zells aan de dienaren der justitie niet of slechts on- der zekere beperking toestond, den ga- vluchten misdadiger weg te halen, die zich onder de hoede van de kerk een vrijplaats had gezocht. Een jaar later weder had \'t Hof zijn
aanaacht gevestigd op den Hagenaar Henrick Willems den zadelmaker, die zich onvoorzichtig had uitgelaten. Deii 19en April 1529 werd hij door t Hof voor den tijil van drie maanden ..ge- bannen binnen sijhen huyse"\', en wel, omdat bij „gesprocken ende gedisputeert hadde van den Heyligen Schriften". Hij beterde zich evenwel niet, behoorde la- ter tot de aanhangers van den „Koning van Sion." te Poeldijk en werd op last van \'t. Hof den Hen Maart 1530 ont hoofd. 2). Het Groene Zoodje kreeg a-lzoo van de
droeve vertooningen volop zijn deel, vooral, toen de plakkaten nog werden verscherpt. Den. 22en Sept. 1540 volgde een afkondiging, waarbij op de gewone straffen o.a. werd Verboden ,,te disputee- ren van de H. Schrift, noch die ook te lesen", geen kettersche boe\'.cen te bezit- ten „en mede de spelen van Gent bi.,\' de XIX Gameren van Rhetorijcxe ghe- speelt, cie te voren bij octroy waren toeghelaten gheweest om te moghen druc- ken", en verder geen „Heretijcken te herberghen, op pene van gecorrigeert en- de gestraft te worden als Heretijcker ; uiit den andere niet te moghen conver- seren \' etc, wat tien jaar latei- dooreen nadere publicatie van den 29ei> April weer werd verscherpt. Na de troonslbekLimniing van Filips
II werden de plakkaten van Karcl V\' bij besluit van den 2len Aug. 1556 en 20 Maart 1503 nog aangevuld, ziodat ten slotte tal van personen reden had- den, zich ernjstig ongerust te maken. Want de executies op \'t Groene Zoodje volgden elkaar met verbijfsterende snel- |
|||||||||||||
|
heid op. Hier volgt een lijstje van te-
reehtgeatelden. voor een deel ontleend aan do „Bfoliotheca Belgica, premiciro a$rie, (ome XIX, chapitre: Mao1)yirola- ges", en verder van hier en daar be- llangrijk aangevuld. 13 Sept. 1525. Jan de Bakker, pastoor te Woerden. VERBRAKL>. 1527. Jan Walen van Krom- meniedijk. 20 Nov. 1528. Wendelmoet Cttaesdochfcer van Monnikendam. VER- BRAND. 20 Oct. 1520. Teunis Tceksen van Naar- den (— Anthonie Frede riks), 6tudent to I^euven. VERBRAND. „ .. ., Cornelis Wouters uit
Dordt („Coperen Pot gië") Na zijn verlos - sing uit den kerker door de Gelderschen, was hij spoedig weer gevangen op de Voorpoort. ONT- HOOFD. (Zijn lijk, door de vrien
den van \'t .,rad" ge- haald, werd te Voorburg beg)ra.venl; ontdekt en weer
opgegraven, kwam hij1
andermaal\' op \'t ,.rad\' ).
,, ., ., Cath. Bouwensdochter uit
Blanckvüet. VER-
BRAND.
5 Cec. 1531. Negen Amsterdammers, on
der wie de bekende weder - dooper Jan Fo\'kertsz. Trijpmaker ONTHOOFD. (De hoofden in een ton gepakt en naar Amster- dam opgezonden, om te worden ten. toon ge- steld.) 1532. Hugo Jacobsz Craen van Hazerswoude met nog twee anderen. VERBRAND. 15 April 1581. Jhr. Dirck Gerrös van den Bosch van Kromme- niedijk VERBRAND. ,, „ ., Cornelis Luitgens van Krommeniedijk. VER- BRAND.
14- Maart 1536 Henrick Wiilems, de za- delmaker. Don 19en April 1529 door \'t Hof reeds tot drie maanden huisar- rest veroordesld. Behoor- de later tot. den aanhang van den ,,Koning van Sion" te Poeldijk. ONT- HOOFD. 7 Juni 1540. Jan Lampas alias Pere- boom van Naarden. ONT- HOOFD. |
|||||||||||||
|
1). Corpus V-374.
|
|||||||||||||
|
2). De Hoop Soielïer, t.a.p. 54»
|
|||||||||||||
|
22
|
|||||||
|
die toch op zich zelf al voor een per-
soon in quaesfc en zijn giezin verschie- ten opleverden van vaik eindelooze el- lende. En loch waren deze wreede vertoonin-
gen hoeveel foajl de inquisitie zich daar- van voorstelde, niet "bij machte, den voortgang der Nieuwe Leer te stuiten. De veroordeelden gingen hun einde tege- moet, „als oft sij ter brujioit oft eene heerlycke ende blijde feeste souden gaen, eiide ter dood gaénle, stagen sij Psal- men, Lofsangen onde Geestelijcko Liede- kens" (.Bor.) Want dit laatste, het gees- lelijk lied, kwam steeds meer in eere, en de geuzenliedboeken goven in tal van bladzijden een herinnering aan de vele slachtoffers van barbaarsch geweld en blinde dweepzucht. Zoo bijv. het lied, dat\' nog lang in den volksmond leeSde en waarin op tredend eenvoudige wijze do herinnering aan Wijntje Claesdochter de vrome Mouuikcndanisehe weduwe (.ge* dood 21) Nov. 1528) in eere werd ge- houden : De Ueere mo\'-\'t sijn gepresen
Van sijn gfoedertierenhey l, Dat hij altjjt wil wesen Bij die nieu sijn verresen, En heuben t quaet afgeleyt. Dit mach men claerlick sporen
Aen de vrouwe Weynken Claes, L\'yt Godt sijnde gheboren, Wiens woort sij had verkoren, Tot haerder troost en soulaes. Gevaên liet men haer bringen
In den Haeoh voer de overheyt, Met vraghen sij haer aonghingen, Oft «ij bleef bij de dinghen, Die sij voorheen hadde geseyt. \'t Geen, dat ick hebbe gesproken,
Bh;\'f ick vast bij, heeft sij verclaert ; Sij mochten \'t vuyr wel stoot-ken, Om branden ende roocken, Sij was daer niet voer vervoert. Een wasser, die daer taelde,
En vraechde noch van \'t Sacrament,
Waerop Wijmken verhaeldie
Dat meel was, dat men mae!de,
En \'t broot een duivel btent.
Hij sey<le, ghij moet sterven.
Is \'t saeck. dat ghij hierbij blijft,
Maer om \'t ryck Godts te erven
En de croon te verwerven,
Was sij door Gods kracht gestijft.
Dus is \'t oordeel gihegeven,
Dat sij sou worden verbrant, Maer door Goets geest ghedreven Gaf »\'.j willich haer leven Over des Heeren hont. |
|||||||
|
31 Oct. Ló4». Anthonius de Alt.) Mo-
lend\'no van Brussel, pre- dikt te Opperdoes. ONT HOOFD. \'i Mei 1**03. Anthonius van Hoes uit
Monnikendam. VER- BRAND.
7 -lnli 15*)8. Maerten Cornelis Schot:
maker te Winkel. V EK- BRAND. ., .. Wa\'ig Dirkaz, van Winc
k*l. VERBRAND. 1559. .Jnn -Tan** Brniult uit
Geervliet.
1559 Floris Egberts. VER BRAND.
15«i4. Jan üerrita Ketelaar van Texel. VERBRAND.
is L)e<;. 15GK. Jan Tielemans. VEK-
BRAND.
,..... Job Janez. VERBRAND.
22 Dec. 156**. (\'om. Stevens, landbou-
wer te Naaldwijk. (Hij had Wouter Symons meerma- len >)p zijn erf laten pree- ken). ONTHOOFD. li> Juli 1">W). Huybrecht llu.vbrechts van
Naaldwijk. ONTHOOFD. 2 Aug. 1509. Claes CornelisK. «\'110011
maker te s-Gravenzande, aanhanger van Wouter Symons. ONTHOOFD. 3(1 Mei 1570. Adriuan Jansz van Berc- kou, pastoor te Uselmon- de. VERBRAND. ,, „ ,. Sybrand Jansz, pastoor te
Schagen. VERBRAND. „ . . Wouter Svnions, pastoor
te Monster. VERBRAND.
Arent Diroke Vos, pas-
toor in de Lier. VER- BRAND. De bier gegeven nuchtere opsomming,
die zooaks men ziet. alleen voor dein Haag
geldt, maakt geen aanspraak op volle- digheid: integendeel, de reeks kan niet anders dan ta! van hiaten vertoonen, daar zt is samengesteld uit do vondsten, hier en daar gedaan. Maar \'t lijstje spreekt. Want allen hebben hun overtui- ging niet den dood, en welk een dood, moeten bekoopen. Gevallen als die van Dit uwer Slocken. (Dieuwoi Reyersdoch- ter). die in 1528 slechts f>t tentoon- stelling,,- tonrgpriem (.doorbranding van de tong), ballingschap en goldboete werd veroordeeld, lieten we terzijde, evenals veroordêeling tot. geeseling \'en dergelijke straffen, eenvoudige verbanning etc., maar |
|||||||
|
\'t Zwaert ia getrocken, certeyu, Gods
wraec na>ekt,
\'t Zwaert is getrocken, po Johanncs Bchrijfty t Zwaert is getrocken. Apoeal\\psus maeckt naeckt,
\'t Zwaert is getrocken, ghii wert nu onUljft. 1;
En toen de vervaardiger van dit lied
den 30en Mei 1570 met. zijn drie lotganoo- ten den brandstapel beklom, vond men daarin weldra aanleiding tot de ver- spreiding van hei volgende gedicht : U Haech, lustich prieel,
Ghij- maket al te veel,
Dat ghij Godts uulverk u-en Doot, want \'t is 6iji> erfdeel, Ghij verweek\', hem geheel Tot gramschap ende toren. Want ghij braut emle bllaeckt
En stelt Godts volck mismaeckt Waerdoor u quaet vermeeret. Pies u verderf ghenaeckt, So ghij siilcka uiet en fttaeckt En van u booahevt keeret. Want vier pastoors in \'t lant
Die hebt ghij daer verbrast, I* dit met te beclaghen, Van Tselmont bekan\'. Lier en Monster, \'t is schant. En die pastoor van Schagen. Geen liedeboek van die dagen, tenzij
de .Sou,erliejekens van Van Zuylen, de door de aanhangers der Nieuwe Leer veel gebruikte bundel, voor Datheen zijn Psalmvertaling in het licht gaf of het
..Prieel van Gheestlickor Melodile" en uergelijke speciaal Katholie\':e bundels,
neemt men in handen, of men vindt ze, die herinneringen aan den bangen tijd der inquisitie. De ..Veelder hand e Liedekena\'\' — „bij Nicolaes Biestkens van Diest tot Amsteiredam" — bevatten o.a. nog een
gedicht ter eere Van vrome Christenen viere
Vrijmoecigh ende onvervajert Opgheoffert binnen Liere In Brabant...................
Als men schreef duist vijüiondert
En daertoe noch vijftich jaer. Aandoenlijk zijn ze, die afseheidsliede-
ren. zooals het „Rijper LJetboecsken er cenige bevat „van een vroom Christen aen sijn Hujvsvroujwe, óie ghevanghen lagh om het Woordt Gods wille" (bl. 241); het „Lied van Joost Joosten, ghie. D.Uit : „Een Nieu Oeneen Liet-Hoecx-
ken" 1HO0, pag. 58 verso. |
||||||
|
De ïnon\'ek sacli men loopen
Om de vrouwe met sijn cruys; De ileugciion met huopen Ginek hij aldaar ontknoopen, Om haer Ie brengen tot confuys. Hij haer also seer quclden,
Dat jammer was en verdriet. De beul dies oock ontstelden, Moeder, was sijn vermelden. Laet U van Goot trecken niet. Sij holp den pulver steecken
Selfs tol haeren boeseui in; Siet, wat daer is ghebleken, Van aelfs is sij gestreken Tot den pael als een heldin. Spraek: sal ick niet afvallen.
En staet de banck ooek vast t Daer ginek de moniek rullen En had met sijn boos callen De vrouwe noch geern verrast. Maer sij ghinck haer zelfs voegen
Se3r blijöeliek aan den pael, Wel ghinckt nae haer genoegen-, Maer de aophisten wroegen En godloosen altemael. De beul trad aen uni te wurgen
Doen sloot sij haer oogen fijn, Hebbende in \'t hert verborgen Een trooster, niet om soi\'ghen Verlanghende (huye te sijn. Dus liefelijck ontslapen
Is Wendelnioey in den Heer ;
Maer monnicken en papen,
Die naer christen bloet gapen.
Vcrsaedt worden sij neinmermoer 1).
Even roerend \'S het lied, den 2Hen
Oct. 1529 door Tennis Teeksen gezongen nam; men wil, toen hij den brandstapel op \'t Groene Zoodje beklom : Ick, arm Sehaepken van den Heydeu,
Waer sal ick henengaen ?
Ick moet han Vrienden en Maghen
scheyden
En alleen op (\'hri-stuni staen; End© mij op Hem verlaten, Dees Werelt» jolijt \'m deser tijt En niaeh mijn Siele n\'it baten, het lied van kajuie berusting, zoo geheel
verschillend, van de opwekking van Arent Dircksz. Vos uit de Lier (30 Mei 1570), die aan een krijgslied herinnert : Slaet opten tromimile., van dirrelomdeyne,
Slaet opten trommele. van dirredomdoes, Slaet opten trommele. van dirredomr.eyne, Vive Ie Geus, is nu de loes. 1). Uit het , Offer des Hoeren" (15781
til. 15 recto. |
||||||
|
24
|
|||||||
|
komen om den armen man ter dood te
brengen, toen de rechters het toch )&ge- vaarlijk spei vonden, de publieke opinie, die zich reeds zoo ondubbelzinnig uitte , te tarten en desondanks tot de executie over te gaan. Men slaakte dus voorloopig do tenuitvoerlegging van het vonnis en vont Ie den veroordeelde naar "t St. Agn- Ihaklooster te Delft, nadat men door ge- fingeeroo verklaringen van den ouden man de sympathie van \'trublickt\' zij- nen jpzichie had doen zwijgen. Vau Delfi naar Leuven, laier naaT Lissieux vervoerd, werd hij ten slotte naar Her- gen overgebracht, waar hij den 26en Juni 1557, na een gevangenschap van vier jaren, in t\'.uMeloos lijden doorgebracht , in den ouderdom van 75 jaar levoud zou weiden veroramd. Dat \'t zoover niet ge- komen is, was aan de goedertierenheid van de rechters ni3t te danken ; ju\'st voor zijne strooien brand huisje gekomen, z<>kte de ongelukkige van uitputting In- een : de t.ood had aijn offer reeds opgie- eiaclit en het vreeaelijk vonnis r*ou silechts worden voltrokken aan..... een lijk.
De feiten spraken dus wel duidelijk,
ho.1 velen in de Nederlanden de oude Roomsche kerk den rug toewendden, hoe men walgde van haar geweld. En de kloosters ondervonden daarvan terstond den terugslag. Waren er op tal van plaat- sen gevaMcn te boeken, dat de\' monni - ken e» nonnen de verloren vrijheid her. namen en t kloostergewaad mst de we - rek\'llijke kleedij verwisselden ook in Den Haag nam het getal i-ehgieusen sterk af. Had bijv. \'t >St. Agniétenconvent in den Haag in 1500 nog ongeveer 80 klooster - zusteren. in 1511 was dat getal 64, in 1526 nog 69, in 1557 slechts Üö, om in 1570 tot 24 terug te loepen. 1) IX. VERZET.
De houding van de Haagsche burgerij
ten opzichte van de executie van Merula had bewezen, dat de ergernis, door de ge lo dsvervolging gewekt, van bezadigde uiling tot geweld zou kunnen overslaan. De verlammende vrees toch. door het eerstd op!roden der inquisitie gewekt, had voor een openlijk gemanifesteerden afkeer plaats gemaakt. Deze houding is uit den aanwas der
Iteformator.\'sche bewoging alleen niet te verklaren. Het aantal van hen, die de Nieuwe Leer omhels Ion, was nog steeds zeer gering : in 1560 schatte Bot hen op 1 % der bevolking, al bedoelde hij daar- mee wellicht alleen de overtuigde ijve - raars. Maar daartegenover stond de nog steeds talrijker schaar, die aan Rome, on- 1) Mededeelingen 11, 92.
|
|||||||
|
boren va» Dergoes, een *&ede<en in Zee-
landt" (bl. 285), van een meisje, „tot Rotterdam ghednodet, al waar sij is on der het ijs ghos-eecken ende >rerdronc- ken\'\' (bl. 287), of dat van ..Hendrick van Eokeloo, in stjn ghevanckanisse tot Ghenf (bl. \'föb). Maar niet enkel lofzangen waren het
die n:en hoorde, niet enkel devotie en on c.erwerping. Meer en meer werd de stem der verontwaardiging hoorbaar. Het ge- mot\'d kwam in opstand tegen deze wree de terech\'.<stelling«-u, vee!al met totale min kenning der privilegiFn gehouden. Dr. Ruard Tapper van lonkhuizen, van lf>S7 lot 15"><s inquisiteur-generaal overtrof in zijn woede, nog zijn voorgangen. Ken luid gemor verhit zich m den lande tegen de wreedheid der vonnissen en de hard- vochtigheid der geloo.6undk\\rv.<K\\-ers. die zelf soms v mr de bedreigingen van \'t volk zich \'m vei\'igheid moest. stellen. Kn blijkbaar vreesde men ook in den Haag voor erger, toen de execulieplaats van \'t Uroene Zoodje tijdelijk naar t galgeveld aan de Laak (tusschen Trek vliet en Rijs- wijkschen weg bij den watermolen) of naar \'t Scheveningsche slag (aan de noordzijde van den Scheveningschen weg in (U* tegenwoordige boatvhjes) werd ver- legd Wlaar voorheen de lijken der te rechtgestelden werden gebracht, om aan do galgen of op \'t rad gedurende eenige, soms vele dagen den roofv >geLs tot prooi te dienen, werd toen \'t g>.-hee|e drama af- gespeeld. "-) He geschiedschrijver Hor verhaalt ons. boe dit spontaan verzet viij altenteen wa». hoe men herhaaldelijk zelf» trachtte ..de verwesene te verlossen, jae. ,.op eenighe plaetsen zijn de ghevangens ..den officier ontwepighl, als hij dro ter ..doodt mevnde te brengem. \'t welvk groo. ..te vreese voort brachte, dat de .steden. „daer d\'een of" d\'ander tijdt in oproer en. .,do bloe.stortinghe gieraeken souden. \' Dat verzet had plaat*5 te Rotterdam \'n 1558, toen de schout en z4jn rakkers niet, tien beul incluis het hazènpad moesten kiezen, hetzelfde dreigde tr geschieden in Pen Haag bij de terechtstelling van den Heenvlietficheji priester Engel de Merle ( Angelus Merula). Het proces was dan ook meer dan er-
gerlijk geweest. De inquisiteur Ruard Tapper en de onder-inquisiteur Sonnius, hadden den ouden, stnkdotven man be- kente-iissen toegedicht, die hi.,\' niet beje- den h;id en hem door listig bedrog op de gestelde vragen in strijd me* zijn mee- ning doen antwoorden. Over zoo i?te ten uiterste verbitterd, liepen de Hagenaars te hoop en name.i een dreigende houtiingi aan. Reeds was de aeherpreeltter overge- 2) Coelcoen. Haagseh Jaarb. 1906. bl. 65.
|
|||||||
|
25
|
|||||||
|
de andera onbegrijpelijke tevredenheid van
beide partijen aannemelijk maakt. Wat van deze plattelanders — en met
bon op hetzelfde peil stond ongetwijfeld een groot deel van de bewoners der ste- den — wordt moegedeeul, geeft ons het recht, o n aan te nemen, dat ook van die ?.ijdc geen drang tot inquisitie zal zijn uit- gegaan. En de ontwikkelde burgerij, bij. wie
nadenken tot twijfel, geheimen afval of wellicht tot standvastigheid in de leer had ^eledd, zij was door familiebanden niet andersdenkenden vaak te zeer vermaag- schapt (we denken bijv. aan de familie der Barnevelts), dan dat ze niet van de \\ervolging afkeerig zou zijn. Trouwens, het Ne-lerland-sche volkskarakter is ta koel, om de aut i-da-fé\'s als in Spanje, om galgen en brandstapels om den ge- loove te kunnen toejuichen, al sluit dit sjeenszins uit, dat talrijke op winst be- luste, verraderlijk .spionneerende geesten o\' verstokte ijveraars zich leenden ald handlangers van het luguber bedrijf. Wie zich den ook de nueite geeft, de
bronnen, van. onze geschiedenis ran dien tijd met aandacht door te werken, krijgt niet den indruk, dat de inquisitie h\'.er bij «■en groot deel der bevolking steun vond en dit weer geeft de verklaring hoe hef kwam. dat in later tijdoa. toen de nieuwe leer hier zegevierde, den Katholieken- ten onzent, vergeleken bij andere landen, waar voor de Protesta^ts-elie minderheid nog steeds de mutsaard viamce, een ge- zegend bestaan was «ewaarborgd; waar- on. de verdraagzaamheid hier zóóver ging, dat er nog steeds katholieken op de regeei-ingsbanken zaten en hier en daar zelfs de kloosters waren olijven voortbe- staan. Bovendien was. we zagen het reads,
de inquisitie, zooals die werd ten uitvoer gelegd, in flagranten strijd met de privi lagien der stsden. (Jevoel \'vootr recht en menschelijkheid kwam met kracht op te- gen een dergelijke bejegening van hen. die hun overtuiging geen geweld aan wil- den doen. En de Nederlandsche adel, tij- dens Karel V nog bij de regeering in l>oo&;e achting, thans do ir Filips II ge- ringschat en door de Spaansehe grandes met minachting bejegend, was maar al te zeer geneigd, het vuur aan te blazen, om dat zij;r belangen door een politiek van verzet gediend werden. In het laatst van November 1565 had
den zich een twintigtal van de aanzien- lijkste edelen te Brussel in \'t geheim lot hulp en bijstand vereenigd. En hun „compromis", in tal van afschriften bij vrienden en vertrouwden weldra over \'t geheele land verspreid en binnen weinig weken van niet minder dan 300 hand- |
|||||||
|
danks alle*; getrouw gebleven was, van
wie het Hof van Holland nog den 18deu Sept. 1587 verklaren kon, dat „het mee- rondeel van een eigenlijke stadt en plaetse de Rooinsehe religie nog van harte is toe- gedaan". 2) En daartusschen zweefde in twijfel en ongewisheid de groot» massa . wier trouw aan de Kerk door de predi - king der Nieuwe Leer, door het gedrag van eigen geestelijkheid en Romc\'s uitbui- tingssystqem een gevoelden knak gekre- gen hadi, maar die — hoewel met een open oog voor haar gebreken, nochtans van de kerk der vaderen niet scheiden kon. Zij waren het, van wie d&ezelfde geschiedschrij ver en tijdgenoot in een volgende passage vermeldt, dat ze „wnnkelbaer in "t stuck van religie\'\' waren (f. a. p., 50), en de katholieko geestelijkheid omstreeks 1600 de klacht ontlokten, dat ze (n.1. de parochi- anen van Gouda en omgeving) .,zoo spoe- dig weifelden". Het is duidelijk, dat deze katholieken
nie( geneigd konden zijn tot eenig bloedig optreden tegen de „ketters", evenmin als de moreel vaak lnagstaande l>evolk\'iug ten platten lande, waaraan men destijds, gege- ten den staat van verwildering, waarin ze vorkeerde, een levendig religieus be- ginsel moest ontzeggen. Hun feesten tn bachanaliën, die gewoonlijk in een bloed ba<l ontaardden, ziiii In dat opzicht veel- zeggend genoeg. ..Mijdt der boeren fees- ten, zij zijn zelden zoo zoet, of \'t kost yemant sijn bloet", zong Bredeirode. die \'t volk kende, in den tijd. toen de gra - veurs de landlieden nog st^ls met lange messen afbeeldden en bun pretjes als de meest sluitende tooneelen weergaven, wel- ke veriooningew het Hof van Holland in 1606 aanleiding gaven tot een streng ver- bod tot het dragen van „messen, die met- ten hechte van dien zijn een half elle lengte ofte meer, met een scherpe, ver - «taalde punte" (Arch. voor Ned. Kerk - gesch. N. S. VII — 73). Over die onge- bondenheid der plattelandsbevolking ten Oosten van Den Haag klaagden later zoo- wel de predikanten der nieuwe leer 8) als de katholieke geestelijkheid, welke laatste, toen gezuiverd van de elementen, wier aanwezigheid de aanvallen op de kerk zoo vruchtdragend hadden doen zijn, om- streeks 1600 met nieuwen moed. hernieuw- den ijver tn toenemend succes in dezen toestand — zij het in alle stilte — verbe tering zocht Ie brengen, trouw daarin bij- gestaan door haai\' felle tegenstanders, de predikanten, die op andere wijze, naar eigen beginsel, hetzelfde doel nastreefden, een arbeid, waarbij wederzijds succes ons 2) Rapport bij Bor III, bi 47.
3) Ned. Arch. voor Kerkgesch. N. S.
VII - 255. |
|||||||
|
26
|
|||||||
|
Brederode aan de landvoogdes overhan-
digd, had bij haar terecht ddi indruk verstorkt, dat slechts een wijn beleid grootte onheilen kon voorkomen. Op de bijeenkomst, in de maanden Juni en Juli te St. Truyen gehouden, waren niet min- der dan 1503 edelen samengekomen, waar- onder ook Hendrik van Bredorodo en de ons bekende Josua van Alferinghe heer van Hof wogen.
En daarnaast deed de drieste houding
der Vlaamsehe kooplieden en kerkeraden, die een groot deel van \'t volk achter zich hadden, evenveel, zoo niet grooter afbreuk aan \'t gezag-der landsregeering. Het meer Marre calvinisme toch had hef lutheranis- me in de Nederlanden inmiddels verdron- gen, een nadeel in zóó ver, dat t de be- weging ten onzent afgescheiden zou doen z\'.jn van de Duitsche staten, die voortaan hulj en bijstand weigerden, maar dat daar- entegen helden kweekte, lie van wijken in ( h toegeven wisten. X. DE HAGEPREEKBN.
Toen hel volk het overal oplevende ver-
zot zag aangroeien tot een beweging, die \'t gezag ten slotte tartte, droomde het zich re^ls de zege voer de nieuwe godsdienisti- .e begrippen in zoover althans, dat men rekende op een ongestraft prediken tier nieuwe leer. En hoewel de toekomst an- ilers leeren zou, men stroomde toe uit dorp en stad om den prediker te hooren, die zich buiten op \'t ruime veld in de ge- spierde taal van die dagen tot de schare zou wenden, om ze bekend te maken met de nieuwe ideeën, die eerst uit Duitsch - land, later in gewijzigdenjvorm via Frank- rijk on Vlaanderen naar de Nederlanden waren overgewaaid. Maar lang nog vóór er van eenigc
openbare pi\'ediVmg sprake was, hadden er hier en laar op kleine schaal en meer in stilte godsdienstoefeningen plaats gehad. Te Delft had Johamiee Gerobulus, die in 1567 vertrok, heimelijk de nieuwe leer verkon- digd en weldra liet de bekende Pieter Ga- briël er zich hooren. (Jok in Den Haag hul aien binnenshuis
dergelijke bijeenkomsten gehouden. Geen wonder ; de edelen gingen vóór, zij1 wek- ten den moed en het vertrouwen on... do burgerij volgde. Vooral Diederik Sonoy , zooals we zagen een buitenlander, maar door huwelük vermaa ïsehapt aan vele Ne- darlandsohe geslachten, 1) ("ornelis van 1) Geboren in f>P omstreeks 1529 in
Kleefslaud, nöln hij op jeugdigen leeft\'jd reeds dienst in hel lorer vair Maximiliaau. Als. kri.\'gsoverstic maakte hij zich later z"or verdienstelijk en veroorzaakte als be- velhebber van een smaldeel schepen der Watergeuzen — hij was de de eerste, wien |
|||||||
|
teekeningen voorzien, had ook in Den
Haag eon rondgang gedaan. Bij herhaling toch waa Den Haag de
plaats, waar de lagere adel dar Noor- delijke gewesten, voorzoover ze zich op politiek terrein bewoog, elkaar ontmoet- te. Daar had men Gijeberl van Duven- voorde. dien men er herhaaldelijk aan- trof, Harbert van Raaphorst, Lodevijk van de Binkhorst, Diederik Sonoy, een edelman, herkomstig uit bet land va|n Kleef, .lodua van Alferinghe heer raai Hofwogen. Lanceiot van Brederode, Ghi- lein Zegers en zijn broer Jan van "W&s- senhovcii. "Willem van Treslong on diens verren naneef Kobert do Cocq van Ne- rijnen (met de De Oocq\'s van Opijnen, van I>elwijnen, van Bruc\'aem on Weer- denburg u\'t het geslacht van Bloys ge- .sproten). OIj van Kgmond heer van Konenbiug, wiens aanzienlijke woning in \'t Noordeindo (waar nu de Waalscho kerk is) den vaak afwezigen eigenaar slechts zelden herbergde, Francois van Haaften o.m.a., mannen, die in hun om- geving een klinkonden naam hadden on dien we later allen al» mer.eonderteeke- naars van het compromis terugvinden en als zoodanig opgenomen waren in de rij der bestrijders van de katholiek-dynastie ke belangen des konings, van kardinaal Granvelle in de eerste plaats, den ver- trouwden raadsman van Margaroihu. In de schitterende kleedij van die da-
gen, den slanken degen afhangend langs den gespannen korten kniebroek. waar. onder de zijden kousen ten kleung effect maakten, den korten Huweelen mantel zwierig gedragen om de schouders, waar- boven do kostbare Spaanscho kraag in talrijke stijve plooien pronkte, hun be- dienden gekleed in de door hen vas\'ge- *t*lde uitmonstering met den zotskap — een bespotting van Granvelle — op den arm, den ..roeden sluyer\' om den hals, waaraan — evenals bij hun heer — de verguld zilveren geuzenpenning brvegtig.l was — een herkenningsteeken, dat ook de niet-edelen zich tegen don prijs van vijftien stoiivers konden aanschaffen 1) — zóó vertoonden zij zich aan het volk, dat hjopvol van hen redding verwachtte. Niet gelijktijdig waren zij allen tot
het verbond toegetreden. Josua van Al- feringhe was «ie drijfkracht geweest. Voorzien van afschriften van t compro- mis, hem waarschijnlijk op order van l.odewijk van Nassau, de z\'<i van \'t
verbond, toegezonden, had hij de fde\'en achtereenvolgens tot toekcnon bewogen. We weten het ver\'oop dei- zaak. Do
aanbieding van foafc bekenidaverzoekflchrift, d*n 5©n April 1566 door Hendrik van 1). Sententiën van Alva — 309.
|
|||||||
|
27
|
||||||||||||||||||||||
|
Men volgde daarbij wetr het eldeis ge-
geven voorbeeld. Hoewel men reeds vele jaren vroeger, bij Leiden reeds in 1530 2) hier en daar van een prediking in het open veld vernomen had, deed de eigenlijke open- bare „hngepreek" eerst later haar intrede. Het eerst werd die — den I4en Juni 156(5 — h\'j Oudenaarden gehouden. Weldra volgden er meer, tot ook de Noordelijko gewesten daaraan moer algemeen meede- den. Den 1 len Juli hield men reeds een goedbezochte l-.jten komst even buiten dte stad Hoorn, mei den Alkmaarschen imvn- leninaker Jan Arents a\'s voorga:iger. Goosteli.ken toch, mannen, die ecu spe.
ciale opleiding voor het predikambt ont- vangen hadden, varen hel veelal niet, die reizende van stad tot s\'ad de Nederlanden doortrokken, om te prediken, waar de ge legenheiA gunstig se,ïoon ; doorgaans hand- werkslieden of. monniken, die de pij had- den afgelegd, een reden te meer voor de katholieke voorgangers, om zich van spijt te verbijten. De toenmalige jreestesrichting toch had
een afschuw van do officieele ivorge\'.e- verde wetenschap en in haar ijver kad- ilen zelfs de hoogescholen haar waarde bij de menigte verloren. Is het wonder, zoo weeklaagde een stem. die aan \'t ver- leden hechtte, ,,Is i wonder, dat men veel menschen
dolen siet ?
..Mi^n acht de iiniverschc scholen niet, .,Maer hout schole in bosschen, in haegheu ;
, Su ïoenlappeis willen preken op hun zelfs hant
„In nienjgh la ut, „Wat werdet nogh oj» \'t leste ? .Timmerlieii. metsers sijn ons doctoren nu,
„Tingieters, pijpers, pinceei-leckers> ,En schalideckers, ..Verttcro ariërs, blauververs en laken- recke.s,
..Barbiers en landlreekers;, dese willen hem moyen
..Metter Schriftueren." Dat Jan Arents dus slechts een een-
voudige mandenmaker was», deed aan zijn welsjagen n\'et af, pleitte bij velen eer in zijn voordeel. En zoo zien we hem |
||||||||||||||||||||||
|
Wijngaarden, Lodewjjjk van de Binkhorst,
wiens naam ons herinnert aan het thans vej-vallen slot aan den Trek\'vliet, eens be- kend door de belejrfring door do Delve - naars, zij allen bleken, om welke reden dan ook, ijveraars voor de zaak der re- formatie. Het zal waarschijnlijk een talrijke me-
nigte geweekt zijn, die optrok naar het huis van Joachim Robrechts, toen daar een prediker der nieuwe leer. wellicht van el- ders overgekomen, zou optreden. Doch de gelegenheid was er blijkbaan- niet gunstigi: wellicht was de ruimte er te beperkt. Hoe het zij, men gin.; er weldra toe over, voor de volgende bijeenkomsten een doelmatig huis te huren. Hei is waar, de baljuw. Mr. Guillaume
fe Grand, had de prediking verboden, doch waar was de man, die durfde optreden te- gen de krachtige beweging, nu. de koning in dezen crisistijd weifeling schier tot stelsel verheven had ! Dicderik Sonoy, die de bijeenkomst eens zelf te zijnen hui- ze gehouden had, was met Binckhorst en Van Wijngaarden op zoek gegaan, v.ü\' . tj een daartoe geschikt perceel de hond te leg- gen, bijgestaan door Jasper Adriaans, den vader van het burger weeshuis, dat des lijd» in de (Korte) N\'obelstra,at gevestigd was. | | , | | j j] Wat men Jasp t ook ten laste kon leg-
gen, zeker geen schuchterheid, om voor zijn overtuiging uit te komen, die hem be- letten zou, ook anderen voor zijn mee- lang to winnen, of diö zelfs ernstig voor te houden aan de weegen, die aan ■/. in zorg waren toevertrouw^. Hij had den kindenen zelfs „schandelijke gezangen" ge- leerd. z)0 hooren we later in zijn vonnis tegen hein getuigen, gaf ze een ,,catechis- mus der ketters" te lezen en deed blijk- baar; wat in zijn vermogen was, om zo tot overtuigde ,,geuzen" op te voeden. Hoe vaai en gedurende hoelang in de
door hen gehuurde wtoniivj: gepredikt is. bleek mij niet. Waarschijnlijk zal de ge- legenheid ook im nog te beperkl zijn ge weest, om de saajngestroomde menigte te bevatten en maakte men daarom gebruik van een stuk land onder Rijswijk, aan de vaart naar Delft gelegen, de z.g.n. Ruiter- kamp, waarheen zoowel de Hagenaars als de bewoners van Rijswijk, Voorburg en Delft zich begeven zouden, zonder dat de afstand een bezwaar behoefde te zijn. cominissiebrieven werden verstrekt — het
eerste treffen met de Spaansche vloot on- der Bolhuizen, waarin hij de overwinning bevocht. Sedert 1">57> was het gehuwd met Maria van Malsen, dochter van Adriaan van Malsen. heer van Tilburg, zuster van den eveneens bekenden Anthonie van Mal- sen, mede een der verbonden edelen. |
||||||||||||||||||||||
|
een week later,
Juli, den dienst daags daarna bij En trouw werd .-taan door Picter |
op Zondag den 21en
leiden bij Alkmaar, om
((verveen op te treilen.
hij in dit alles bijge-
(iabriil. een gewezen
|
|||||||||||||||||||||
|
.
|
||||||||||||||||||||||
|
monnik, die een jaar
go de wijk genomen |
||||||||||||||||||||||
|
\'e voren uit Brug
had en nu geheel |
||||||||||||||||||||||
|
\'2) Knappert.
L.,iden, - 12). |
lic Hervorming binnen
|
|||||||||||||||||||||
|
28
|
|||||||
|
hagepreek nog sprake zou kunnen zijn.
Hot kerkelijk archief kan in dezen even- min licht verschaffen, daar de rentmees- tersrokeningen van dien tijd. zoozedfcar- van melding hadden gemaakt, spoorloos verdwenen zijn, terwijjl in het gemeente- archief niet «kin slechts enkele aanwijzin- gen uit de jaren onmi Idellijk vóór den KO-jaiigen oorlog vermag te geven. Er was voor deze hagepreek voor vol-
doende publiciteit gezorgd. Wellicht ook was \'t in verband hiermede, dat Jacob van Wijngaarden aan de poorten van Leden briefjes had aangeplakt, een op- wekking, om een aangekondigden hage- preek bij te wonen, welk feit hem latei- door de inquisitie werd ten laste gelegd. Uit tal van dorpen en steden in den om- trek stroomden de belanglstellenden toe. We vinden er. behalve (Ihilein Zegcrs van Waasenhoven, ook zijn broer Jan. beiden destijds te Voorburg woonachtig, Willem van Treslong, Diederik Sonoy Lodewijk van de Binckhorst en Comelis van Wijngaarden, welke beide laatsten, en blijkbaar niet ton onrechte, bekend stonden als de ,,principamlx entremeteteurs ces affaires de ceulx de la nouvelle re. ligion", zooals het later in hun vonnis hee*te. allen waarschijnlijk met den geu- zenpenning op de borst met het befaam- de, maar nic\'. geheel juiste randschrift : , en toirt Hdelles au Roy jusques a porter la besace\'*. We stellen ze ons voor, die saanige-
stroomden, sommigen gewapend met den /waren haakbus of het zinkroer, anderen met lans of piek. het gebruikelijke lange mes van het landvolk in de echeade. al- len met aandacht luisterend naar den prediker, die in hun midden, op een ge- imjiroviseerden preekstoel staande, in de gespierde taal dier dagen zich richtte tot dt, omstanders, die de halzen rekten, zon- der echter de vereischte waakzaamheid uit het oog te verliezen. Zoo althans is de situatie, zooals een plaatsnijder van die dagen (F. Iloogenberg, Een Hage preek bij Antwerpen) ona die schetst. Daar stonden ze. edelen en burger», één van zrn en één van geest, met on verslap te aandacht luisterend, de meesten waar- schijnlijk voorzien van het toen juist ver&chenen Psalmboek van Datheen 1), of wel van een goedkooper, e&n dun, slechts 16 pagina\'s tellend liedeboekje, zooals in 1896 een exemplaar, ingenaaid in een gecalligrapheerd perkament uit een getijdenboek, gevonden werd inge- 1) De Psalmen van Datheen, die het
Souterboek van Van Zuylen vervingen en die eerst in Juli 1773 op hun beurt voor de tegenwoordige berijuung plaats maakten, waren juist een viertalt maanden vroeger, n.1. in April 1566 verschenen- |
|||||||
|
Holland afreisde, teneinde overal zijn bij-
eenkomsten te houden Des Zondags den _\'len Juli preekte bij te Overveen op ot-n stuk weiland, behooren lo bij het Huis te Kleef, ren riddergoed van Hendrik van Bralerode, op dezelfde plaats ■wellicht, waar Jan Arents daags daarna de menig., te vei\'zatmelde. Onze Vlaming had er, behalve Braderodes rentmeester, W\'illom van Zonnen berg, ook Frederik van Eg- inond en Lancelot van Brederode, bast- aardbroeder van heer Hendrik. onder zijn gehoor, terwijl we in de dichte met nigte ook den heer van de Binckhorst opmerken. Bor verhaalt, dat het aantal iler aanwezigen ongeveer driehonderd be- droeg, waaronder een vijftig mannen met zinkroeren gewapend, terwijl Laurens] Reaal, een Amsterdamse!) patriciër, die de bijeenkomst mei eenige sitadganootien, bijwoonde, in zijn memoden dat getal op .")(KK> begrootte. Weldra volgde een ha gepreek te Buik-
sloot, daarna,den 30e=n Juli, nabij Am- sterdam in de Rietvuik. even buiten de Haarlemmerpoort. Ook deze .samenkom- sten werden niet gestoord, de latere zelfs tegen de aanslagen van den schout dooi- de schuttere beschermd. Enkele dagen later zien we IMeter (ia-
bricl. begeleid door een viertal tot de landen gewapende en geharnaste Amster- .lamsche burgers, naar Delft trekken, om ook daar de nieuwe leer te doen hoo- rem. Het was bij deze gelegenheid, dat de genoemde Ruiterkimp diens», zou doem, voor dit doel gehuurd door Diederik Son>y. Lodewijk van de Binckhorst en (\'ornelis van Wijngaarden. De juiste datum van deze hagepreek
schijnt niet met zekerheid bekend, doch zonder twijfel had ze plaats omstreeks het midden van Augustus 1566. Boxhoorn in zijn ..N\'eierl. Historie" maakt er geen mel- ding van. Van Bleyswijk doet vermoe- den, dat ze moet gehouden zijn vóór 21 Augustus 156<5, daar te Delft het gerucht liep, dat de landvoogdes de predikaties, die vóór dien datum plaats hadden, door de vingers zou zien, een gerucht, waar- van ook Brandt (f 328) melding maakt. Volgt men den loop van het verhaal
van laatstgenoemden schrijtver, dan is dat ook het meest aannemelijk. Boitet in zijn ..Historie van Delft" evenwel noemt als datum 21 Augustus lö07. Dit is echter ten eenenmale onmogelijk en even onjuist moet de datum 21 Mei 1567 geacht wor- den, door Van Olleftti in zijn ,,StaJs- en Dorpsbeschrijver"\' (afd. Rijswijk) ge- noemd [immers de verslagenheid in den lande, gewekt door de nederlaag van het leger der Vlaanisehe gemeenten bij Oos- terweel (13 Maart 1."(>7). was te alge- meen, dan dat er voorloopig van een |
|||||||
|
29
|
|||||||||||
|
wagenburcht. waaubinncn de predikatie
zou plaats hebben. Een .stevig gevaarte, een voor dat doel vervaardigde ,,stoer\', •ok reeds vroeger als zoodanig gebezigd, die ten huize van Jasper Willeme den inttselaar geborgen was, werd door een tweetal mannen, (\'laes Pens en Hendrik Allerts, naaa- hier gedragen en in het midden van de omheinde ruimte geplaatst waarna de prediker, vergezeld\' van Joa- i-him Robrechts, te wiens huize reeds »»erder bijeenkomsten waren gehouden, en Cornelis Marton» Crenyl, naar den een voudigcn kaneel werd geleid. Jan Wolf Taelman, blijjkens den naam waarschijn- li„k een pleitbezorger en naar wij uit zijn aandeel aan de beweging mogen aflei- i!en een invloedrijk lid van de Haagsche „gemeente", zou straks, bijgestaan door Joachim Robrechts, met een open schaal een rondgang Üiouden, o*n de geldelijke offers der aanwezigen te verzamelen Weer zou men onder de talrijke aan-
wezigen Diederik Sonoy, Lodewljk van de Binokhorst en Van Wijngaarden op- merken. Met Joachim Robrechts en Hen dnk Allerts behoorden ook zij tot de „hoofden" «Ier gemeente. De voorganger, die bij tusschenpoozen in Den Haag op- trad, was steeds bij hen gehuisvest, Hen- drik Allerts had zelfs zijn huwelijk door een prediker van de nieuwe leer doen inzegenen. Daar trad Pieter Gabriël, de eenvou-
dige monnik, nader. De menigte maakte open baan en de stevige Vlaming, de reeds grijzende lokken om \'t stoere, ver- weerde aangezicht, begaf zich naar den kansel. om do aanwezigen toe te spreken, eenvoudig, ongekunsteld, maar krachtig en... niet altijd in even gekuiech- ten vorm wellicht. Zoo zou de bijeenkomst, beschermd
door de gewapende Delftsche schutterij , plaats hebben, zonder dat de overheid bij, machte was, zo te beletten- Waarschijn - lijk zullen de Haagsche schuttere, die ir» tijten van beroering steeds onder de wa>- pens werden geroepen en waarvan den leden bij voortduring groepsgewijs gedu- rende den nacht de bewaking van de plaats hunner inwoning was toevertrouwd in meerderheid óf met de aanhangers der nieuwe leer gemeene zaak hebben ge - maakt, <>f althans ongenegen zijin ge - weegt gewapenderhand tegen hén op te treden, een verschijnsel, dat zich te Lei- den en Delft eveneens voordeet.. Dit optreden van de Haag&che schutte-
rij Met niet na een zeker vertrouwen te wekken bij de saamgestroomde menigte en de wwirelende houding, loor den schout en \'t Hof aangenomen deden deze weldra klimmen tot een niet te miskennen over- moed. En de talrijiko menigte ontging hel |
|||||||||||
|
metseld in den ouden toren te Boskoop
..Sommighe Psalmen ende ander aiesan gen, dieraen in die Christen Ghemeynten in dese Nederlanden is ghebruyckende... anno 1566\' . En dat hun Evangelie nog nicjf dat van lfefde en verzoening was, dat de herinnering aan de vele slachtof- fers der inquisitie daarbij nogmaals den boventoon haa, we zien het uit den daar- uit overgenomen Psalm : De heydens zijn o Heer ghecomen
In dijn erven, en hebben besmet
\'Uwen tempel met steenen hoopen,
Hebben Hierusalem verset ;
Sij hebben Uwen knechten lichamen
Den vogelen tot spijs ghostelt
En \'t vleesch Uwer trouwe dienaren
Den dieren des velte voorghestelt.
Waarom souden de boose scharen
Segghen : .,waer is haer God?" Daarom
Wreek in ons ooghen uwer dienaren
Bloet, t\' onrechte ghetstort alom.
Tot U aenschijn laet comen \'t suchten
Der ghevangenen, en laet sijn
Door U cracht vrij leven en vluchten,
Die totter doot gheëygeini. ai ju.
Toen de predikant zijn toespraak ge
eind\'gd had trad met ontbloot hoofu Diederik Sonoy, die rejeds te voren zajïi zijn huis voor geheime bijeenkomsten btschikbaar had gesteld, nader en ver- zocht hem. ook een dag in Den Haai te willen komen, „teneinde de broec.eren in het geloof te sterken, zeggende, dat ex ook een kind te doopen was", zioals hem later in zijn vonnis werd ten laste ge- legd. En zoo geschiedde het, dat kort daar
op, naar ik op goede gronden meen te mogen vaststellen, op Zaterdag den 24en Augustus 1566, de eerste openluchtsamon- konnst der „schaurmakers\'" in het vlek zou worden gehouden. Een aantal Delft- seho schutters kwamen uuartoe met een twintigtal wagens Den Haag binnen, om de toehoorders voor geweld te beveili- gen. Als meest geschikte plaats, koos men het Vborhout, niet geheel zondjer booe opzet waarschijnlijk. Daar, in den hoek van den Kneuter-
dijk bij de Heulstraat, ter plaatse, waar zich nu de oostelijke vleugel van het voormaJig paleis bevindt, lag destijds, naar het We&ten geflankeerd door een tweetal huizen, de aanzienlijke woning van Mr. Cornelis Suys, president van t Hof van Holland, die als een ijverig ka tholiek en een volbloed Spaa\'nschgezindo te boek stond. Het was een brutaal stukje, dat de Del-
venaars hjer uithaalden, want juist voor het huis van den president hield men halt, vormde in dezen hoek een scor,t |
|||||||||||
|
niet,
|
hoe de eenzame bewoner van het
|
||||||||||
|
30
|
|||||||||
|
hooge hui.*, (zijn vrouw was volgians op
gave van het luiregteter op den tweeden Kerstdag van het jaar l">58 in de Groote Kerk bijgezet), die nog kort te voren den predikers met een kras ingrijpen ge- dreigd ho<l, zich nu en dan vol ergemia voor de ramen vertoonde. Waarlijk. Pie- ter Gabriel moet bij deze gelegenheid, door zijn durf wel het hart der Delve naars- hebhen gestolen en misschien is hierin één der oorzaken gelegen, dat. hij ui 1572 (.oor hen als predikant werd be- roepen. Het schijnt, dat dit aanvankelijk suc-
ces de Haagsche calvinisten heeft opge wekt tot het houden van nieuwe hage - preeken. allhans kort daarop ai en we er een gehouden op den Vijverberg, nabij de p krats, waar nop slechts een tweetal jaren te voren Jan (ie-rrits Ketelaer van Tessel was verbrand, weldra\' gevolgd door een samenkomst buiten den Haag op een .stuk weiland bij de ..Lepros\'en". het ziekenhuis, dal reeds eerder in dit opstel is vernield. Ook toen werd naafloop de predikant, bli.kbaar weer door eenigfe Haagsche burgers — tut beleefdheid of als veiligheidsmaatregel wellicht i— thuis- gebrachl. Wte lezen althans in de vonnissen, die
daarvan het gevolg waren, hoe hij tij- den*» zijn verblijf ten huize van Jasper Adriaensz, len Haagschen weesvader 1), of ook bij Jasper Willem*» Metzelaer. naar diens woning wordt vergezeld door Oorn. Maertensz. Ctees "ens en Heynrick Al- ierisz. terwijl dan nog eenige anderen, onder welke Joachini Robrechts, als zijn bijzondere vrienden worden aangemerkt. Hoe het m igclijk was, dat een zoo
talrijke massa steeds bekend werd met de te houden prediking in een tijd, toen er van nieuwsbladen geen sprake was ? Waarschijnlijk ging het bericht van
mond tot mond en blijkbaar geschiedde het cok door aanplakking. Van Leiden memoreerden we een dergelijk geval aan de stadspoort, hetzelfde geschiedde ook in den Haag, blijkende uit het vonnis, dat tegen Claes Pene — innridldels voort- vluchtig — den f^en Aug. 1567 door de Haagsche .schepenen werd uitgesproken wegens het ..stellen van biljetten voor de Kercke ende elders, beroerende de nieu we predicatle". Het zou hem duur te staan komen: eeuwige verbanning eg ver- beurdverklaring zijner goederen ten be- hoeve van (.c „Koninklijke Majesteit\'-. 1). In de rentmeesstersrokening der
Groote Kerk over het jaar 1558 komt een zeker Jan Areatez voor aria)voerman, in die van 1561 als land/meter, beide ma- len, in verband met de leverantie van |
|||||||||
|
\\. UJS miKIJHViVMOIWI.
|
|||||||||
|
Een dergelijk stout optreden van het
volk vond zijn >orzaak in di? we\'ïelen- do houding van de landvoogdes, die zelf maar al te zeer het naderend gevaar be- sefte, doch lot geen enkelen maatregel in slaat was zonder, de goedkeuring van Koning Philips. En inmiddels gingen, voor il in de Zuidelijke Nederlanden en in Vlaanderen her sterkst, de predikers voor) op den ingeslagen weg. tot het \\olk van half verholen ergernis tot woede» gebracht door de nog steeds onverzwakt gehandhaafde inquisitie m den overal op- laaien len brandstapel, overging tot die daad van wandalisme, dis sedert als de beeldenstorm bekend is Misschien gant het beweren te ver, dat
het gebeurde een droeve noodzakelijkheid was. Maar een natuurlijk gevolg was het wel. Een historisch feit. dat zuh voor leed in de 8e eeuw, toen de vereering der beelden een al te grooten omvang han aangenomen en I.eo 11 de Isaurier den stri;»l daartegen aanbond, wat de splitsing tusschen Oost en West, tusschen Je Grieksch- en de Kooinseh-Kathoheke kerk tengevolge had. Een feit, dat zich i ok in Schotland manifesteerde, toen John Knox zijn ateni tegen de oade leer deed hoeren; als iets. dnt men in verwanten vorm in de gewijde geschiedenis aantreft. Daags vóór Maria-Hemelvaart was in
West-Maandcren de gisting tot uiting ge- komen (14 Aug. 1566). In St. Omer wis ho„ woelziek grauw begonnen, had er de beelden en kruisen langs den weg om vergehaald, zijn woede aan de kapellen gekoeld, om ten slotte het klooster Wul- ferghum binnen te dringen en zijn moeö- wil bot te vieren aan de weerlooze non- nen en wat haar heilig was. Als een wervelwind verbreidde zich do
beweging over heel Vlaanderen en Bra- bant naar Antwerpen, naar Zeeland, Hol- land en de andere noordelijke provin- ciën. Niets werd er gespaard, omdat het mooi of kostbaar was misschien, omdat het uitmuntte door kunstenaarstechniek, omdat een groot meester er al zijm krach- en aan beproefd, er heel zijn ziel in ge- legd had. En zóó, veelal ook aangevuurd door minder edele hartstochten. werden in drie dagen tijd, volgens getuigenis van Brandt vierhonderd kei-ken geplunderd. Het bli:kt een zeer gemengd publiek te zijn geweest, dat daaraan meehielp. Van Meteren, en als tijdgenoot is hij dubbel betrouwbaar, getuigt, dat het „niet en passeerde sonder hoeren ende boaven |
|||||||||
|
olie aan de kerk. blijkbaar dezelfde per-
toon. Waarschijnlijk is hij identiek met den hier genoemden weesvader |
|||||||||
|
31
|
|||||||||
|
huif. e eiide groote rooverije, hoewel alom-
nie veel goeie den regeerders werdt gr- ieven.\'" Reeds den 22en Aug. 156\'> werden in
Middelburg on Den Bosch de kerken van haar «ieraden beroofd. I>en 24on en 2óen was l treohl inn de beurt, waar, evenals op vele andere plaatsen, het grauw door een deel der gegoede burgerij of door ilen adel werd voorgegaan oï althans aan- gemoedigd. In Amsterdam, waarde over- heid de oude leer bleef toegedaan, waren do meeste kerksieraden en beelden reeds geborgen, vóór de volkswoede hiar slag kon slaan. Te Haarlem wist men zelfs de plundering voorshands geheel te be- letten. Ook in Leiden was \'t voornamelijk de
heife van \'t volk, rlat er aan \'t vernielen loogv Toch was ook daar de betere helft der burgerij met werkeloos gebleven en hadden zelfs twee der verbonden edelen , Jacob van Wijngaarden en Arend van Duvenvoorde, zich blijkbaar tot taak ge- steld, de gemoederen tot opwinding te brengen. Uit een vroedschapsresolutie uit deze
woelige dagen Uverkh. Archief 111-426), blijkt, dat reeds In den morgen van Zon- dag den 2öen Ang. een paar mannen de Pieterskerk waren binnengedrongen en daar met geweren de beelden hadden ver- nield, doch op den na lering van den kos- ter, zich uit do voeten hadden gemaakt. De schutterij, inmiddels in \'t geweer ge- roepen, had toen (ton opkomenden storm gestild, doei.) don volgenden morgen, den 26en Aug.. waren ,,volders, wevers , steenplaetsers, turf dragers en dergelij- cke soorten van menschcn" opnieuw sa mengeschoold en hadden ze de L. Vrou- wekerke van haar tooisel beroofdi De magistraat, dien morgen opnieuw
samengeroepen en den ernst van \'t oogenblïk, ook als gevolg van de „deciï- natio van de neeringhen oude duyre tij- den", terdege beseflendo (men ziet, dat \'t te Leiden niet a-nders was dan in Den Haag), nam terstond haar maatregelen en. ordbnneerde : Ie. dat al het geroofie moest woifldfan
teruggebracht ; 2e.\' dat verdere onlusten met streng -
heid zouden worden te keer gegaan ; 3ei. dat de schutterij opnieuw den eed
van trouw aan de overheid zou afleggen en ten slotte, dat terstond als waarschu- wing de galg zou worden opgericht. Bo- vendien werd nog de kapelaan ten ern- stigste vermaand, zijai predikaties te hou - den „zonder eenigha schempinghe ofte schieten", opdat die zouden strekken „tot apaisemente van de gemeente." De bedoelde resolutie, hier zoo uitvoe-
rig besproken, is tevens van belang voor de tijdsbepaling van den beeldenstorm in |
|||||||||
|
andere plaatsen. De schrijvers van dien
tijd zijn in hun opgaven niet altijd een- stemmfg, zoodal grondige controle van hun mededeelingen gewensehl is. Hor, Strada, Weectnbeke, Van Veteren, (\'■. Mrandt en lloofi zijn in dat opzicht ver- (U-eld on verschillen weder geheel met den auteur van het volksliedje uit dien tijd, voorkomende in het Antwerpsen kro- nyxken". ,,To Leiden was de selfste destructie
swaer
.,Len twee en twintichpten Oogst daernacr.
..Het geschieden op Sinte Bartho- lomeus-dach.
„Dat men de beelden tot Aelffi aff- woorpen Sftch,"
zoi hc het daar. Ie bovena.ingehaalde
resolutie stelt allen twijfel ter zijde. Er blijkt uit, dat in den morgen van den 26n Augustus, toen burgemeesteren van Lei- den wederom vergaderd waren, .,te Delft. Den Ilaghe. Amsterdam en zoe gcseyt wert tot meer plaatsen," de beeldenstorm reeds had plaats gehad. Pvenwel. nog vóór er in Leiden daar-
van sprake was. had (\',e beweging in Delft zich reeds geopenbaard. Op Vrij- dag den 23cn Augustus, zoo berichtte de Delftsche magistraat aan de landvoogdes, had zich aldaar bet gfïrucfal vereptreiri, dat ie Antwerpen. Brussel, Hergen-op Zoom, Zevenbergen. Middelburg en an- dere plaatsen .,nllc de k er eken, clooste- ren cndc conventen aldaer gespolieert zijn van allo heure beelden en ornamenten.*\' Terstond waren do geestelijke aan het werk getogen, om het meest kostbare te bergen, vóór de storm ook over Delft zou losbreken, terwijl ook de gilden hun eigendommen — bestaande uit de altaren der verschillende vereenigingen, offerbus- sen. gildekbten en tableau\'s — in vei- ligheid brachten, en de particulieren,,die aan de kerk sieraden en kostbaarheden, hadden geschonken, hun voorbeeld volg- den. Den volgenden dag. juist toen de „vol-
Ie vroedschap end e den b reeden raad" in verband met de dreigende gebeurte- nissen bijeen was. drong de menigte, die reeds lang de hoofden had bijecngesto- ken, de Oude Kerk binnen. En terwijl een paar burgemeesteren on raden, tei- stond gealarmeerd, er heen togen, oiamet goede woorden de l)eeldstormers hun kvfiaad bedrijf te doen staken en de kerk to sluiten, werd de schutterij ipgeÉ-oeper» en de noodige wachten uitgezet. „Midde- lertijlde", zoo gaat de bovenbedoelde mis- sive voort, werd er ..gepredikt in den Haghe in \'t Voorhout", waaruit we de hier- vóór vermelde conclusie «nogen. trekken, dat. |
|||||||||
|
32
|
||||||||
|
j______________, . ■ —-i-___; 1 i ... ü. ■ » .»< i
|
||||||||
|
ea schepenen; van Delft gewezen, een waar-
schljnlijser oplossing bracht. Toen toch werd onder meer anderen een zekere ver- ver Adriaan Miehielsz. feletnninck als ..beeldstormer en keikschender", bezoeker van hagepreeken etc. veroordeeld tot ver- banning en verbeurdverklaring zijner goe- deren. We mogen hier met eenigen grond aannemen, dat hij t geweest is, die in Den Haag de zaak der beeldetormerij na len roes der Delftsehe beweging aan \'t rollen heeft gebracht. Soortgelijke ver- schijnselen toch, dat volksbetoogingen op die wijze van stad tot stad werden c-\'vr- gebracht, deden zich ten opzichte san Den Haasr en Delft, met name nog in len r.ï- triottentrd, herhaaldelijk voor. Dit tweetal nu had de regie van jen
Haagschen beeldenstorm op zich genomen en plaatste den President van \'t Hof, die in dezen niet zonder medeweten vart de Kaden schijnt gehandeld te hebben, voor de moeilijke vraag, leiding aan ;\'.e bewe- ging te geven of (Dor een botte weigering en onthouding de, op vernieling beluste burgerij, waaronder natuurlijk de slechtste elementen zich gaarne mengden, zonder eenig toezicht haar gang te laten gaan. Door schrik bevangen, verbijsterd door het aplomb van \'t optreden lor bejde mannen, die op een vraag van den president met een vuistslag op de borst pathetisch oeweer- den, dat hun last „hier binnen\'\' geschre ven stond, gaf \'t Hof toe en zond een twaalftal werklieden, die ieder 7 stuiver per dag zouden genieten. Natuurlijk moest de &*. Jacobskerk, de
eenige kerk van de parochie, waar pas- toor Vlnoentius Muloc sedert negen jaren den dienst verrichtte, het \'t eerst ontgel- den. Onder de bedrijvers merken we hier o.a. op den ons bekenden weesvader Jas- per Adriaans, verder Bastiaan Fransz, Jan Lanibreehts, Barthout Gerrits, Willem Adriaens Donjcker, Pieter Cornelisse Vries, Augusti.\'n de (\'ramer. Jan Wouterse Beel- lesnijder, Jan Andries Ynwnie, Pauwels Evertse 1) en Jan van Hameloo. Wouter Willem,se verstoutte zich zelfs, behalve „beelden te stormen en altaeren te breec- ken\'\', om het ..geit uyt die kiste te rooven en groote oproer ende seditie te maicken \', hetzelfde, waaraan ook Dirk Joosten zich schuldig maakte.
We zagen reeds, dat Dirk Joosten een
der aanvoerders van de beeldstormende monigte was. Een miskelk vertrapte hij onder den voet en vernielde en schond naar de mate zijner krachten. Toch schijnt het, dat onder al deze ruwheid nog ïnet 1) Dezen naam vinden we terug in hei
luiregistej- van de Groote Kerk, waar den 16en Feb. 1562 de vrouw van Pouwels Evertse ..kistenmsecker" wordt beluid. |
||||||||
|
de bedoelde prediking op Zaterdag den
iMen Augustus moet hebben plaats ge- had. 1) Waarschijnlijk zullen in deze- ha ge-
preek de gemoederen ontvankelijk zijn ge- inaakt voor de geruchten, die inmiddels uit Del*; en Leiden naar Den Haag werden overgebracht en zullen de gebeurtenissen aldaar dn u:iaste aanleiding zijn geweest voor den Haagschen beeldenstorm, een getrouwe eopio van wat daar zich af- speelde. Onder aanvoering vaa Adriaan Men
ninck en Dirk Joosten van Slreefland be- gaf zich op Zondag den 25eu Augustus een o^ewouden menigte naar de woning van mr. Cornelis Suys, deo ons bekenden president van \'t Hof van Holland, wien uien ree Is (les daags te voren door de pre- diking voor zijn woning ten zeerste geër- gerd had, en Jaar was liet, dat de beide wo irdvoerdeis van \'\'em cischtcn, werk- lieden beschikbaar te stellen, om bij het ontruimingsiverk te helpen. Dir.< Joosten was voor den Haag geen
onbekende : hij vervulde n.1. net ambt van thesaurier van Don Haag. waaruit al weer overtuigend blijkt, dat bet ook hier niet uitsluitend hel grauw was. dat zijn euvelmoed botvierde. Den naam van Adri aan Menninck evenwel zoekt men in de vonnissen, door sehout en schepenen van Den Haag in deze questie gewezen, tever- geefs. Ktn oogenblik drong zich het ver- moeden op, met een schrijffout to doen te hebben : de toenmalige secretaris van de vroedschap toch was een zekere Adriaan Benninck en het schijnt eenigszins natuur- lijk, hem in gezelschap van den thesau - rier aan te treffen vooral, waar beiden achtereenvolgens den post bekleedden van rentmeester van het .Sacreinen/sgildehuis. het pittoreeque hofje op de Paviljoens - gracht. Evenwel bleek me om andere re- deneu \'leze gissing niet steekhoudend, tot éen vonnis, den ">en Nov. 1567 door schout 1). De bovenbedoelde missive, „geschre-
ven tot Delff desen XXVI Augiisti XVc LXVI" berust in hït Delftsch archief. In verband met deze datunojbeipaling zij hier gewezen op een klein geschriftie van wijlen den Haagschen predikant Dr. R. Benninek Janssonius,. waarin deze in. 1866 eenige feiten memoreerde uit tle veel- bewogen dagen der Hervorming. Histo- risch belang heeft het M-erkjè niet. Wat me echter opviel, was de vaststelling van een paar data. Da»rin werd de predi king op de Ruiterkamp op 18 Augustus, die in het Voorhout op den 25en d.a.v. gesteld. Op welken grond dat geschiedde, bleek mij niet. We zien evenwel, dat dit, tan opzichte vam üen laatstbedoelden hage- preek althans, onjuist moet worden geacht. |
||||||||
|
33
|
|||||||||
|
verlies zijp, dat Den Haag aan kunst-
schatten heelt te boeken gehad. Adriaan Lievens was inmiddels met zijn
werk der verwoesting voortgegaan, iel heftige verontwaardiging van een der aan- wezige burgers, die hem toevoegde : ghij- rabaudt, soudt ghij willen smijten ; \'t is U wen-k niet, noch ghij en zijt daartoe nyet aenghenoernen ende schier of mor- gen wilt wel gegheeselt worden". Maar Adiriaen stoorde zich aan de vermaning niet. In \'t koor vond hij een crucifix, dat juist door Claes de Leydecker van boven was neergeworpen. Uit kortswijl richtte hij \'t overeind, om \'t terstond weder los te laten, zoodat het in stukken uiteenviel. Met een buitgemaakten banier snelde hij met Pauhis Evertse, Wouter Willemse en eeaige anderea naar t convent en verniel. de en versplinterde in den reventer wat mooi en kostbaar was. Een bord, waarop een heiligiea\'iguur geschilderd was. en dat nabij de grafkapel der Wassenaars was opgehangen, werd door den woestoling van den muur gerukt en met handen en voeten verbrijzelt. Daarna dronk hij zich in den conventskelder nieuwen moed in, begaf zich mct de overigen naar het kerk- hof ,,in zeecker clcjn eapellicken aldaar, alwaer den Hemel ende Helle stondt" en vernielde ook daar alles, wat er voor in aanmerking kon komen. Toen ten slotte hier hun taak bleek al-
gedaan, tr ik Adriaan Lievens niet Paulus Evertse, Wouter Willem-se en de verdere i- ornuiien naar de kapel in \'t Bosch, om op dit terrein het vernielingswerk voort te zetten. De afstand leverde voor deze onderne-
ming geen bezwaar op. De situatie ter plaatse verschilt n.1. belangrijk van de tegenwoordige. De huizen aan de oostzijde van het Lange Voorhout err do Houtstraat toch grensden met hun tuinen achter aan het Bosch, terwijl van de thans daarach - terliggende wijk geen huis neg bestond. Een boog en stevig staketeel, dat des avonds werd afgesloten en da in den toegang tot de plaats aan deze z!jde onmogelijik maakte, verzekerde hier de veiligheid\'der inwoners gedurende den nacht. En hier nu, onmiddellijk buiten de kom, links van den weg, die naar Leiden voerde, lag . ter plaatse ongeveer van den tegenwoordi- gon toegang naar het Smidswater, de kleine, rust-eke „capelle!\', die thans den booldenslormers ten prooi zou zijn. Gunstig troffen ze \'t. niet, want juist te
voren waren Dirck Joosten, Andries Ymo- ny, Augustijn de Craeimer, Willem „Die- riek Joosten knecht" en meer anderen naar binnen gegaan en ze hadden, om niet ge- stoord te worden, de kapeldeur achter zich gesloten. Maar het wachten duurde slechts kort : in de kapel was \'t werk spoedkigi af- |
|||||||||
|
eenig oordcel gehandeld werd. Hoo moe,t
het anders worden verklaard, dat de prachtig gebeeldhouwde preeiksloel, oen kunststuk van het jaar 1550, zoo-als het daarop voorkomende jaartal aanduidt, on- geschonden bewaard bleef, terwijl de rent- ineestersrekeningen latei- evenmin uitgaven vernielden, die er op wijae-n, dat ook het orgel werd vernield t Stelselmatig blijkt al- leen vernield te zijn, wat een doorn was in bet oog van de voorstanders der nieu- we leer. Toen een halve eeuw na deze gebeurtenis bijv. de genealjog en heraldi- eus Buchelius zi.jn rondreis door do Ne- derlanden maakte, om overal het merk- waardige aan te teekenen, vond hij er de wapen borden van de ridders van het Gul- den Vlies, een herinnering aan het feest der orde, dat in het jaar 1156 in Den Haag gehouden werd, en bovendien do merk - waardige geschilderde kerkramen nog on geschonden aanwezig,. 1) Ongestoord hadden do bedrijvers zich
dan ook aan hun vernielingswt^rk kunnen wijden, daar de deurwaarders van \'t Hof en de Haagsehe schutterij op hooger or- der do ingangen bewaakten, om, zoo het heeüe, ongeregeldheden te voorkomen., Nauwelijks had men hier afgedaan, of
de menigte trok naar het Predikheercn klooster in \'t Voorhout, om daar dftzeLde vertooning te herhalen. \'Blijkbaar was er bij do beeldstormi\'ng in de Groote Kerk heel wat gestolen en vond de procureur genoraal het n.oodig, althans daaraan paal en perk te stellen:. De substituut trok ten- minste met zijn dienaren naar het kloos tor met de opdracht, om ,,zoe veel als \'t doonlijok was te beletten, dattor gheen dioverije ende anders en soude nioegen ge- schieden." Wat hij er zag, was vreeselijk. De
kloosterkapel was reeds door de talrijke binnengedrongen Hagenaars deerlijk toe- getakeld. Een zekere Adriaan Lievensz, blijkbaar een gevaarlijk sujet, die eerder reeds zijn vader met zware mishandeling gedreigd had. behoorde tot de dienders van den baljuw, die nu moest toezien, hoe Adriaan zijn post verliet en de menigte uit alle macht hielp bij hetslooperswerk. C>r- nelis Marteirs drong zelfs met Dirk .Toos- ten tot de cellen door, om een afvallig geestelijke, die daar opgesloten was, te bevrijden, terwijl Bastiaen Eranez en Jan Lamibreo,,ts naar de librije snelden, om er de fraaie kloosterbibliotiieek te vernielen. Een sana-t van kostbare ineunabelen en an- dere voorwerpen van kerkelijke kunst, de vrucht van jaren onverpoosden arbeid, zijn er in deze woelige dagen verloren ge- gaan, en wiet te benaderen zal dan ook hot |
|||||||||
|
1). Die wapenbordion zijn er nog. Of let
de originoele zijn p |
|||||||||
|
34
|
|||||||
|
gedaan en weldra kwam Dirk J oosten me;,
aijn trawanten naar buiten. Het werk was verricht en zelfvoldaan begaf men zich iir.iar de woning van Huig Jan« den ..bowchbowiierder \', waar de uitgestoken kan de taveerne aanwees. Keu stevige dronk mocht er op staan.
Elk nam ..een kanne biers, drie ofte-vier\'\' en... Dirk Joosten betaalde. .Mogelijk, dat hij voldoenden buit had behaald, of was he; uit overvloed van eigen middelen, dat hij voorstelde, nou even ,,in die Doelen sitten torren"\' ? I) Het volk was in een overwinningsroes
en aan lederen bruten inval moest wor- den toegegeven. Men dreef zelfs de tyran- n\'e zóó ver, dat de beelden en sieraden, die door de trouwgebleven katholieken wa- ren gered, werden opgetiseht, uin ook die in hetzelfde lot te d ion deelen. De stede . lijke overheid was machteloos en kon niet anders dan toegeven en dooi- de vingers zien : bet uur der vergolding was nog .riet aangebroken. hij aJ het ruw geweld en onder "t laaien
der hartstochten deed zich wow een verschijnsel voor, dat er op wijst, dat er toch niet geheel in den blinde op los ge- slagen werd. In Delft bijvoorbeeld had men kunnen opmerken, dat de woede zich vooral richtte tegen de Franciscanen (of Minderbroeders), die aan de geloofsvervol- ging een werkzaam aandeel hadden geno- men en van wie men vertelde, dat er no.g een lijst van verdachten in hun bezil was. Den vrouwenkloosters evenwel schijnt daar een eeigszins milder lot beschoren te zijn geweest. Iets soortgelijks doet zich voor ten op-
zichte van de vrouwenconventen in Den Haag; geen enkele aanwijzing vonden wet in de sententiën, dat haar ook maar eeni- ge overlast werd aangedaan. In de omgelegen dorpen had zich de-
zelfde vertooning afgespeeld. Terwijl jon- ker Gi\'.iilein Zeegers van Wassenhoven met zijn broer Jan — beide te Voorburg woonachtig — met hun vriend Willem- van Treslong bij den Voorburgschcn pas- toor Jan Ween aan tafel waren, zou de eersta zicii allerlei .,schandelycke en las- terlycke reedenen tegens het oude Room- *che Catholycke Geloof en Godsdienst" veroorlo jfd hebben. Na den maaltijd eisch- te hij ze]fs de sleutels van ce kerk, brak daar in tegenwoordig ïeid van de beide medegenooddgden een beeld van St. Joris ,,n»et sonder heftig vermoeden, Jat sulks „gedaen was met nier kennis ende ver ..maeninghe." 1) .Met den I toelen wordt hier bedoel 1
het gebouw der Haagsche schutterij, gele- gen tusschen Houtstraat en Korten Vijver- berg. |
|||||||
|
Onverklaarbaar is die achterdocht hier
zeker niet, want Ghilein Zeegers behoor- de tot do verklaarde voorstanders der nieu- we leer, was bovendien een der verbon- den «leien, wojnde, staande op een wa- gen, de eerste hagepreek (die op de Rui- terkamp) bij en — wat meer is — noo- digde de predikanten der ..S\'ecthrieeen." aan zijn tafel, terwijl hij later zelfs be- schuldigd werd, het Avondmaal „op zijn Calvinistisch" in de stad Delft te hebben bijgewoond. Het blijkt niet, of het voorbeeld, door
Ghilein van Wassenjioven hier gegeven, navolging vond, maar te Wassenaar was door het. voorgaan van een der daar ge- vestigde edelen het toen tbor pracht uit- muntence kerkgebouw deerlijk toegetakeld. Het was Herbert van Raaphorst die hier het sein gaf. Hij rukte de beelden omver mishandelde den pastoor, nam zelfs een miskelk met zich mede en dronk er uit onder \'t spottend gelaeh zijner metgezel- len Beleediging en mishandeling van den
pastoor was ook in den Haag voorgeko- men: Jasper Adriaens had daaraan bij welke gelegenheid bleek mij niet, zich schuldig gemaakt, had hem zelfs een» des nachts met het plat van zijn degen ge- slagen Zoo althans vermeldt het vonnis, waaraan we deze wetenschap ontleenen. Maar weldra luwde de algemeene stonn
en toen de geestelijkheid de geleden scha- de overzien en ecn.ig)erinatei herstellen kon. bleven blijkbaar hier de kerkelijko goederen verder ongemoeid. Zij, die de kerk getrouw gebleven waren, en dat aantal was zeker niet gering, heradem- den en zullen met den pastoor terstond, maar zonder al te veel opzien te verwek- ken, de handen ineen hebben geslagen, om te vervangen, w«t verloren gegaan en te restaureeren, wat gehavend was. Een juist beeltv van deze maatregelen
van herstel te geven is niet meer doen- lijk. Het kostbaaT materiaal van de rent meestersrekeningen der Groote Kerk laat ons juist in deze nieestbe wogen jaren in den steek. Waar ze in een bijkans gelieel ononderbroken reeks van 1557 tot 1809 voor "t nageslacht zijn bewaard gebleven, zijn juist die van de jaren 1566 en 1568- \'76 verloren gegaan. Toch geeft nog de rekening van 1567 in eentonige op- somming ons eenige inlichtingen over na- gekomen herstel. Den 9en Maart bijv. werd de koster met eenige anderen aan \'t werk gezei aan ,,de poeyen vant heylige sa- cramentehnys, dat bij oe kerkbreeckers omgeworpen en vernield was", terwijl zo verder opruiming moesten houden van \'t ..houdtwerck ende ijserwerck van de af- gebi oeeken amltaren," bancken, stoelen en- de ander", welke overblijfselen men voor- loopig in een der aangebouwde kapellen , |
|||||||
|
35
|
|||||||
|
gang hebben, mits men van de andere zij-
de niet verhinderde, dat het gerecht de beeldstormer* inrekende en voorbooïliig strafte. We zien hieruit, dat het optreden van
ilc overheid, ook der stedelijke, die toch, vooral in Delft, allerminst de nieuwe leer gunstig gezind was, gebrek aan zelfver - trouwen verried. Blijkbaar vermeed zij een krachtig optreden, on> do hartstochten niet weder te prikkelen. En blijkbaar was \'n Den Haag de toestand niet anders. Dirk Joosten en Lenaert Ysbrarrds hadden zich zelfs met eenigo anderen naar de woning van den baljuw Le Grand begeven, ten- einde hem te dwingen „eosteloóa1 on. Ie scha- deloos" de gevangen beeldstormers op viije voeten te stellen. En werkelijk schoen de baljuw te overwegen, aan den «Hnhivudun- de»n drang toe te geven. l\'ornaiis var. Wijn gaarden althans, die en passant vm de nonnen van het Ljjsduinscho klooster had Toegedeeld, dat men no? gelegenheid zou v\'nc\'en van haar klooster «en duivenhok w maken, verzo.ke.-ie haar bij diezelfde ge- legenheid, „dat de Pvwa\'Vtf ït vaniden Raedi van \'8-Hage so verre gebragt was, dat hij voi \'iiemens was, sijn toestemming v-. ge- ven tot. de onfsla^giag\' van cie gevangen beeldenbrekers.\'\' Filips II was woedend, oen het j*e -
beurde hem ter oo\'-e Kwam. Onmiddellijk werd beraadslaagd h-->9 de s-huldigen te straffen en de oproenghedBi in bloed te smoren. Ook de Landvoogdes maakte fcien tot tegen weer gereed, f\'aarbii vertrouwend op enkele byaal gebleven edeien, niet het minst op den Duitschen Hertog Erik van Brunswijk, die, hoewel Luthersch van ge- boorte en opvoeding, tot het katholicisme was overgegaan, zooals blijkt uit een post in de rentmeestersrekening van de Groote Kerk over het jaar 1565. Erik van Brunswijk was in Don Haag
geen onbekende. Hoewel zijn aanwezigheid als krijgsDverste zeker veelal elders nood- zakelijk zal zijn geweest, hield hij toch bij tusschenpoozen zich hijer op in zijn aanzienlijke woning aan den Kneuterdiik, op den Noordhoek van het Hertog (Erik) straatje gelegen, welk huis, later afgebro- ken, verbouwd en in tweeën gesplitst, in later eeuwen aan Johan de Witt on G. K. van Hogendorp tot woning zou verstrek- ken. Brunswijk nu belastte zich reels in den
nazomor met het werven van een legertje, dat aan Margaretha.\'s bewind eejrige kracht moest bijzetten. Maar ook de edelen dach- ten aan tegcnweer. Het was gebleken, dal hun vertrouwen op Margarotha\'s beloften .misplaatst geweest was. De Prins stelde zelfs oen eendrachtig optreden der olelen ro>r, gesteund door de Staten der ver- schillende gewesten. Di» laatste denkbeeld |
|||||||
|
die van \'t Heilig Graf, schijnt geborgen to
hebben. Augustijn, dien we elders als den „oei ijnwercker" genoemd vonden, was ee- nigeii tijd daarna gedurende drie dagen bezig met het repareeren van ,,die banck diair Maritgen voor \'t Heylicli Sacrament inno sit", terwijl hij tevens het „oultaer in (de kapel van) \'t Heilig Grut" herstel- de, een arm vernieuwde van ,,die schael dair die kint.or inne gewoegoin werden " em ten slotte „die enghelen opte traliën van \'t choir" hun vorige plaats hergaf. Cbk Claes Pieters „de goudtsmit" zien weer in Mei verschijnen om „de silvere mon- strantje te soulderen ende te repareeren \'t geno daer aen gebroecken was\'-, terwijl wederom Je hulp van Augustijn werd in- geroepen voor \'t herstellen van den „ta- bernakel, die in \'t kercksmijten aen stuc- ken gevallen was" en die hij na verloop van zes dagen arbeids „met lijmen endo anders" weer in orde kreeg, te zamien met Dirck „die blaeser", die er eenig ijzerwerk voor geleverd had. liet „mar- meren wifwatervat, \'t \'welk in. \'t vluchten voer den, kercksmiijters bij \'t uytbreecken. zeer geforceert was",werd herplaatst on de afgebroken stukken met cement bijge- pleisterd, het beeld van St. Jacob. „nu staence an de zuytzijde van den trans van de pdaer van Sinte Sebastiaens oul- taar"\' aoor Barend den „beeldsnijder\'\' ge- repareerd en door Willam Jans opnieuw geschilderd en „verstoffeert", waarna bei- den hun krachten beproefden aan het Ma- riabeeld, dat „bij den kercksmijters zeer gedestrueert en gejroecken was", maar (lat er na deze bewerking, waarbij „goudt en sylver" niet gespaard waren, als nieuw zal hebben uitgezien. Wanneer we nog. nagaan, wat ons van
het gebeurde uit de vonnissen ter oore kwam en daarbij in aanmerking nemen, aat in de laatste vier maanden van het jaar de ergste schade herstelcj zal zijpn geweest, kunnen we ons in verbanc met het bovenstaande eenigszina een beell vormen van de vernieling, welke op dien bewusten Augustusdag werd aangericht. Toch werd er in de komende dagen aan
de uitoefening van den katlnlieken gods- dienst geen moeilijkheid in den weg ge- legd. Maar daarnaast werd de prediking van de Nieuwe Leer voortgezet. De land- voogdes toch, aanvankelijk dermate door schrik bevangen, dat ze er zelfs ernstig aan dacht, de wijk te nemen, gaf reeds oen 28en Aug. toestemming tot do open- bare prediking van het ealviiusme in dio plaatsen, waar die reeds vóór de troebe- had plaats gehad en den 29en Januari 1567 bepaalde de Prins als Stadhouder van Holland, oat te Delft die samenkom- sten buiten de stad — op crni terrein bij do Watarwlo\'otsiehe Poort /ouden mogen voort- |
|||||||
|
36
|
|||||||
|
schoon ook onder het volk te leven, getui-
ge het verzoekschrift, dat Jen Iden Oct. bij de magistraat van Rotterdam inkwam en waarin wenl aangedrongen op \'t bijeenroe- pen der gilden, teneinde gezamenlijk te overleggen, wat de stad te doen st«id. zoo de geschorste inquisitie opnieuw mocht worden ingevoerd. Hij zijn bezoek. Jat de Prins in Novem-
l>er 1566 aan L\'trocht en Amsterdam bracht, werden hem dan ook adressen uit de bur- gerij. aangeboden, waarin men er op aan- drong, dat. hij door krachtig ingrijpen het dreigend govaar zou bezweren. In Den Haag bad een dergelijk, verzoekschrift even- eens ter teekening gelegen. In Je herberg „Do Molen*\' hadden Diedlerik Sonoy, Lo- dewijk van de Binckhorst en Corneli» vaui Wijngaarden daarop tal van hanilteekc - iiingon verzameld en 111011 gaf daarbij den wensch te kennen, dat de 1\'iïtls de burgerij mocht beschermen .,tegen de Graait Erick van Brunswijck off andere, die bij dacii off nflgt haer sonde willen benauwen off over- last aandoen." Maar don Prins ontbrak daartoe de
macht en bovenal het vertrouwen op het welslagen der onderneming:. Doeh de Ylaaiiis.\'he calvinisten tastten door. Had- den ze eerst het plan opgevat — wellicht op voorstel van Dathenus — don Koning voor een som van drie millioen gulden te bewegen, vrijheid van godsdienst te ver- leenen, waartoe ook Josua van AUeringho ia Den Haag zich inspande, .Ie gelden bij een to krijgen, even spoedig liet men dat \\oornemen weder varen en besloot men, voor de gestorte s> mm en een leger te wer- ven, waarvan het opperbevel aan Brede . rode zou worden opgedragen. Ook deze vermetele edelman had intus -
scben niet stil gezeten. In Ameide en Via. nen had hij een doir hem saamgebraeht\'e krijgsmacht gelegerd en alweer waren er bekenden, die onder zijn vaandels dienden. Kobert de Cocq had zich n.1. als vaandrig een piaat.s weten te verwerven in de com- pagnie voetvolk van zijn roer Maximilt - aan de Cocq van Neerijnen, die zich on- der hevel van Brederode gesteld had. Zoo kreeg het volk eenig vertrouwen en
al hield de hooge adel zich ook afzijdig,, de lagere scheen tot krachtigen tegenstand bereid : Josua van Alferinghe, heer van II i\'fwegen, trachtte hen althans in Den Haag tot aansluiting te l;ewegen, om \'t te kwnder uur ontbonden Compromis weer levensvatbaarheid te geven, zeggende, dat, „indien men tegenstand wilde bieden door niigt van wapenen tegen de beeldebrekers, dat zeshonderd edellieden van haer de ge- meente in haer bescherming* en beveiliging haddo genomen." De hoop bleef dus leven. Want zou Bro-
derode wellicht de tact voor een beleilvol |
optreden in met al te groote mate bezitten,
durf en voortvarendheid waren hem zeker geenszins vreemd. En blijkbaar droomden reeds sommigen van hem als den aan . staanden landsheer. Zoo toch moet men verklaren de uitlating van . Claes Peut* bij don beeldonstorni in het Predikheeren- klooster : „wij en pas-ten op gheenen co- ninek dan op die grave van Hollandt, \'t welck es mijn heere van Bredorode. Hij sai noch grave van Hollandt werden, die welck0 dees clooster toebehoort, ende heb- ben aijn voorsaeten gesticht ; ende nis wij hier n\'yet langer moegen blijven, soe sul- len wij nne hem trecken, daer sullen wij vrij si in." Geheel gied ingelicht was Claes Pens niet : wel, pretendeerden de Bredero- des af te stauimien van een tweeden zx>n van giraaf Aernoud — een bewering, die echter niet steekhoudend was, — doch het klooster werd gesticht door de eer- ste gjefmalin van gjaaf Albrecht van Heije- ren, die bezwaarlijk onder ac vermerii.Uj voorzaten van Hrederode zou te tellen, zijn. Zoo. wais de toestand, toen Den llaa.g de
eerste toekenein van het gewapend verzet tegen Spanje op zijn bodem zien zou. Ka- pitein Sander Torck, een der krijgsover - sten van Birederode, was n.1. met zijn coan- pagnie tergen Den. Haag afgezonden, om liet Spaanisehg/ïzinde krijgsvolk te verdrij- ven. De onderneming had het giewensch- to succes en... de Iiaagsche Sint-Jacobs - kerk was daarbij weer even het tooricel van verwarring in den strijd van kerke - lijike inzichten. Bij de begrafenis van een soldaat van d© compagnie der aanvallers maakten do gebroediers Boudiewijnt en-Dirk van der Meule.11 van Ameide, die hun wa- penbroeder de laatste eer bewezen, in de Groito Kerk zich schuldig aan „groote moedwilligheyt", waarbij ze hadden „ge- songen de Psaln>en in het Nedenruitsch ende haer roers afge.sehotcni ende an<I:er groote opropren geoffent". Misschien, i\'lietn- do het schandaal om de reeds vertwijfelen- de Haagschc aanhangers der Nieuwe Leer. die van do dreigende bewapening aan re- geeringszijde zullen hebbon gehoord, door hun overmoed weer eenigpzlns in geestdrift te brengen en niet onmogelijk is t ook toen geweest, dat een Haagsen, geestelijko door iiaaphorst. die zich te Wassenaar aan het- zelfde feit had schuldig gemaakt, in gezel- schap van Frederik van Eginond en Cor- nelis van Assendelft, ruw bejegend werd. Eerstg «noeimde schijnt zeJfs zijn slachtof- fer een touw om den hals te hebben ge- daan, hem dreigende te zullen worgen , omdat hij tegen de predikanten der Nieuwe l^eer was uitgevaren. Deze aanranding! van de vrijheid van
godsdienstoefening voor da katholieken daargelaten, was de toestand voor hun txh van dien aard geweest, dat de gere- |
||||||
|
37
|
|||||||
|
ring ..gegeven in c\'.c stadt van Brussel den
Xlen dach van October in \'t jaer ons Hee- ren duyeent vijifhondert veerldeh" werd erkend, inoe de burgerij zuchtte onder „grooto lasten en do opheven van groote wateren wyt die Noortsee....... daer oeur
onë dorp van Scheveninck staende onder
e"en Haghe geschapen is gheweest aff te vloeyen, ten waer mei groote costen bij Gods hulpo wederstaen, daerin die suppli- anlen groote merckelicke sommen van pen- ninghen hebben moeten geven ende noch rfagelicx contribuerende sijh/", hoe ,jbïjden. bücxem die (hoera van den Haghe ont- steecken ende verbrandt werde mei die kercke ende veel schoone huysen, hoe dat dair inne verbrandt sijn \'t urewerck, clock, voirslagh en Ie andere doeken, die sup- plianten nootehcken te coste hebben sullen aen \'( urewerck, voirslagh ende doeken, behalve andere reparatiën dairaen bebou- veude, over die drie duysent karolus gul- dens al boeven haeren gewvonlicken v.uyt- geven": hoe stadhuis, straten en putten noodzakelijk herstelling behoefden, terwijl daarbij de scriatting, door de Gelderschen bij hun inval geheven, nog steeds op* de bewoners drukte (Papieren Keg. 11-361, (1. Aj. Diezelfde noodkreet klinkt ons tegen uit
de beschikking op een soortgelijk verzoek, te Brussel gedateerd den 22on April 1545. (Pap. Reg. 11-367), waarin nog bovendien als motief diende, ,,dat oick die neringhe van den draperijc, dair van die meeste pro- fijten van den excijse plegen te komen, bij- n\'a geheel te nyct ende geheel vergaen e&, wairdoer veel ende groote getalen van huy- sen binnen onsen vlecke voirscreven lc- digh ouuq onbewoont staen"; dat de sup- poosten van den hovo maar voortdlurend dijven vrijgesteld van bijdragen in de ge- \'neeno lasten; de aecijns op wijn en bier, die in 1539 en \'40 nog 4100 a 4200 Karo- lus guldens opbracht, nu nauwelijks 2900 a 30OO Kar. gl. bedroeg; de lasten van den oorlog steeds z/vvaardcr drukten; de oude leoning van 5700 g.1. nog steeds niet kon worden afgelost en hoe ten slotte zelfs een . ïi\'euwe a. 20(K) gl. gesloten was, om de bei- den te kunnen voldoen. Hoe hoog de ellende nu allengs geste-
gen was. blijkt eveneens uit de bewilliging van koning J\'ilips, d.d. 18en Juli 1556, waarbij den Haag voor 2,3 van de ordi- naris bede zni worden ontslagen (P. R. 11-2K2). De overval der Gelderschen in 1528, de overstroomingen van Scnevenin- gen in 1529, 1539 en 154o. de kerkbrand van 1539, de kosten voor de nieuwe vleeschhai, voor „putten, bruggen, scho- len, wees Gamere\'\' etc. passeeren daarbij weder de revue, terwijl er nog gewezen wordt op den erbarmelijken toestand van \'t ,.*cepenhuys, daer dageücx justitie inne administreert, \'t welck ten minsten wel |
|||||||
|
gelde prediking ia de 8t.-Jacobsike.rk had
kunnen doorgaan. Maar de ontwijding van het gebouw door het geweld der beelden- stormers eischte toch een consacreering . die don 22en Jum 15(57 zou plaats hebben. Op dien dag was do katholieke gemeen- te in devotie in het groote, maar waar- schijnlijk deerlijk versoberde kerkgebouw bijeen. Tien luiders waren aangenomen, om Je groote klok gedurende „drie poe- sen" te doen beieren on binnem zag men een zevental zangers, die straks, begeleid door het orgel, den waarschijnlijk minder geoefenden Haagschen koristen steun zalf- den ver\'.eenen en waarvoor ieder van herr een ,,groot" zou genieten. De bissnhop van Groningen was in ei-
gen persoon voor deze plechtige gelegen - heid overgekomen. Den I7en eit l^en Juni was Kloris van Coolhem den kerkvorst tot Dx*lfAie|!Mnioet gereisd\', ointiem\'op den gri»- ten dag zelven als kapelaan bij het wijden van hel hoogaltaar ter zijde te staan. Ook den aartsbisschop van Utrecht had
men bij deze plechtigheid gaarne aanwe - zig gezien en reeds had men eenige ver- trekken op het Binnenhof in gereedheid ge. bracht, om de „suffraganen van den Bis- schop van liylrecht niet si.jn geselschap" naar eisch to ontvangen, toen het bleek, dat doze naar Middelburg was dioorgere.-sd. Zoo konden de katholieken dam na dien datum weer als voorheen in \'t herwijde ge- bouw, faun godJBdlïïflsi\'piU-hlfri r\'vjapvjuHpn. Maar toch — de rust zou van korten duur zijn. De bedreiging van buiten liet zich miasohien reeds gissen, maar er was ook tets. dat bij de gemeente op verdeeldheid naar binnen wees, die de kudde geen goed zal hebben gedaan. Want wel teekenend is het, dat niet lang vóór Kerstmis van het jaar 1567 Willeforord Bartholomeus de blee- ker met een briefje van pastoor en kerk- meesters naar Montfoort werd gezonden, om aan lieer Bartholoineus Wiltebrords (zijn zoon wellicht ?), den pastoor aldaar en tevens kapelaan bij de Haagsehe kerk, te verzoeken, „om het nieuwe jair hyer in Den Ilaeghe Ie willen coenien prediken , aengeinercJst die prediekbrocders onwillich varen hetselve te doen." XI. DE BEWEiGHNG GESTUIT.
Het was wel onder droevige omstandig-
heden, dat de gebeurtenissen van de laat- ste en de komende jaren in elen Haag wer- den afgespeeld. Armoede en ellende had- den er gcheeracWt, sedert meer dan een halve eeuw reeds:. Niet een (lijdelijke in- zinking van de welvaart was het, maar een verval van jaren, dat steeds hopeloozer werd. Reeds in een beschikking op een re- quest van de Haagsche vroedschap betref- fende de opgelegde lasten, door de regee- |
|||||||
|
38
|
|||||||||
|
zijn, dat de onbarmhartig verscherpte po-
Jitiek van Spanje het reeds zoo wwaar gc- •frialrrde Den Haag op een nog grootcr uittocht van nijvere burgers te staan kwam t\'-n die den secretaris Adriaen Beu- ninck Matthijszoon in 1568 noopten tot zijn verzoek aan \'t Hof van Holland om ontheffing van zijn verplichting tot het betalen van zekere gelden (voor \'t ambt) ,,overmits desen turbulenten ende uproe- rigen tijt ende deur \'t verloepen ende vcr- I reek en van veele inwoenders van den Haeigio nyet veel voorrecht gcdaen en wenlt ende wcynich brieven gemaicht worden, zulcx dat hij suppliant ia de plietse dat hij plach te ontfangen op een schouten renhtr&ch XU ofte XV st.uvers-, althans nyet meer en ontfanet den IV, V ofte VI .-luiers ende dBctowijls nyet eenen stuver". Wel was dus de toekomst donker voor
het arme vlek. Of had men nog op ver- betering gehoopt, toen de \'W^aaSllng \\»i> landsheer in 1555 misschien ten \'mieren koers zou kunnen brengen "? Wij weten niet, of er hoop gloorde in het gemoed van Andrjes de Smit. toen \'ïii \'ten \'JnCii December van dat jaar in de ,.camere van den Ratio van Hollandt" op \'t IHnncnhif werd geroepen om te ,,casseren en aen stucken slaen het oude segel van aen jus- ticie van wegen de keijs. majesteit als gia- ve van Hoiïandt tot noch toe gebruyckt, oxhi berend e daer benelf ens het r.vewe se- sel van sconincx van Engelandt 1) ve- gen gedaan maic.kew. oonme \'t selve voort - aen te gejiru.vt-kem. (Hist. Gen.; Kronijjk 1856, }\\. 79). En evenmin kan het ons bekend zijn, met welke gevoelens Paack, de koster van de St. Jacobskerk in het najaar van lf-58 den schelling opstreek, die hem door den rentmeester werd ,,be- taelt voor den ryem in de clooke te na> en ten tijde, van de nyt/vaart van den kcyser, noch ook wat er omging, in het hart van hen, die deelnamen aan de processie, op een der laatste dagpn van Augustus 1559 in den Haag gehouden, „als men badt voor d|e gpluckige reyse van den Cou. Majes- teit nac Spaengen"\'. Maar zoo er wiren,. die met eenige hoop de toekomst tegemoet gingen, die van aen zoon meer gematigd- heid verwachtten, dan de vader had ge- loond, hoe zouden ze zich dra bedrogen zien ! Reeds bij zijn vertrek naar Spanje had
de koning den Staten de krachtigste hand- having van de katholieke religie op het hart georukt. Maai- ook zijnerzijds hiel- den de bemoeiingen in dezen geenszins op en de steeds verscherpte plakkaten , waaronder de Nederlanders, die hun vrij- |
|||||||||
|
twee duysent gulden sal moeten kosten,
dat grooteliox te beduchten is, dat eerlan- gen Ujt instorten sal.\'\' En wat ons daar- in\' verder treft is de sobere schildering van den dieptreurigen economdscnen toe- stand der bevolking, haar armoede en ge- brek. ,,Dat argher ende naer is", zoo le- zen wij, ,,zoe zijn die neeringhe van den Haghe, soe van comanschap ende drape- rie, die plaghen te wesen loeffclit-k ende goct, soe gedeclineerts, datter wcinigit coop- lu\\\'(nOn van rijckdoniimc wooncn ende ïts die draperie soe vargaen, dat in die plaat- se, daer men mit tseventich wollen wcof- touwen plach te wereken ende vier oite vij/hondert v dders plach te hebben in den ncringt\'io van den voldrije ende drapperijc, men nu ter ti.it niet en werckt mit meer dan twee ofte drve wollen wecftouwen en- de vijf f ofte sessc meestere volders, die oick nfgaen; ende en hebben nauwelicx \'t vierendeel van den lijdt werck, sulcx dat die schajmele luyden van dien ambachte, als volders, wevers, spoelders, kemsters, spinsters e|c., die dair noch sip, roupen dagelicx openbier lancx die straeten: waer is die ncringjie gebleven? daer plegen tscs- lich of tseventich wollen weeftouwen te wereken, dtaer en isser thans: ma er twee; wi. en moghen *t droocfa broot niet wyn- nen, dat onse kinderen behonven ende dier gclijcke jammerli.\'ckc klapfaten. So datter... nyemaiKit affectie lolter neringhe en heeft (>ndo blijft geheel onder de voet ende te nyeten". terwijl de personen ..van eenighe rijckdonwne\'\', „hun ende hunne kinderen dagelicx begeven i»it groote naerstighcyt cndo sollicitatiën, om vrij ende excmpt te zi.n in dienste van officiën van ons ofte van onsen Hove van Hollandt, omme te wesen officieren, advocaeten, procureurs:, deurwaerders. bood.en ofte andere aen onse Camer van der Reeckeninghe aldlaer, waer- deur die coopmansehap, neringhe ende oick d\'e\\cijsen gans ende al cesseren ende te nveten gaen."" Klachten vóór en klachten na, steeds
luider en m steeds dringender vorm. In de „Informatie upte verpomdiioighe nptem Claghe ende lïïaechamoacht in den jaere 1514" (P.R. I. 94.), een antwoord op een door de hooge regeering ingesteld on- derzoek naar den eeonomischen toestand van steden en dorpen, wordt op gelijke! wijs weder een weinig verkwikkellijk beeld opgehangen van de welvaart van Den Haag. En daar is niet alleen de magi- straat aan het woord, dio er belang bij kon hebben, den toestand zoo donker mo- gelijk voor te stellen, daar hóo-ren we ook het getuigen\'s van den pastoor, die klaagt over heli immer slitrJcend aantal ssjjl ner communicanten als giwolgi van hét steeds dalend bevolkingscijfer. En onder deze omstandigheden, dj© iin.
mer dreigenier varen geworden, zou het |
|||||||||
|
1) Wegens het huwelijk van Filiy.s II
met Maria, koningin van Engeland. |
|||||||||
|
39
|
|||||||
|
Erikstraatje - weldra m het veld zou
gaan ? Ook in het zuiden hadden zich "egi\'e-
ringstroepen geconcentreerd en osze wa- ren weldra in staat een beslissenden slag te slaan. Den 13en Maart 1567 i >ch werd het leger der Vlaamsche calvinisten bij Oosterweel verslagen en uiteengedrcven. Pinnen enkele weken was daar do bewe- ging onderdrukt. Do Prins, nog steeds weifelend, had den Hen April Antwerpen verlaten, om z\'ch naar zijn Brodasche erfgoederen te begeven, vanwaar do weg naar Nassau hem openstond, en nauw was do maand ten einde, of Erik van Bruns- wijk was do stad Vianen, Brederodes hoofdkwartier, binnengerukl (5 Mei) en zag de laatste zich genoodzaakt, om door Noord Holland zich naar Friesland in te schepen en er verder een goed heenko- men te zoeken. Toen hiermee de woelingen in de Ne-
derlanden onderdrukt waren, bleken de plannen der regeering steeds duidelijker. Reeds bij besluit van den 20en Februari 1"»()7 had Filips in de verschillende ge- westen coninilsi-arisscn aangewezen dio belast zouden zijn met do inbeslagneming en do administratie van do goederen der voortvluchtige ingezetenen, als hoedanig voor Den Haag en de omliggende dorpen was benoemd Mr. Nicolaas v. <i. Weyle, „ontfangcr van den exploiten van onsen Raide van Hollandt". Den 28en Mei 15<>7 werd te Antwerpen
(later in de steden der Noordelijke gewes- ten) een streng phkkaat afgelezen, waar- bij bepaald was, dat tegen de daders vau den beeldenstorm en wie daarbij zijdelings betrokken waren, streng zou worden op- getreden, terwijl do goederen zouden wor- den verbeurd verklaard ten bate vanden koning, waarbij zij, die „cenighe oeffc - ninghc in dor gereformeerde religie, als „van den Doop, van \'t Houwlick, van t Avontmaal. van Psalmen singhcn. van openbaer gesang in vergaederingho ofte begraeïeinisetejv\' gehouden hadden, ter dood zouden worden verwezen ..niilter galgc of tien swnerde\'. Terstond na de geboorte; ssoudjem do kindenen in t openbaer int dtf kerk móeten worden gedoopt, terwijl den vroedvrouwen met aandrang werd gslast, onverwijld den pastoor niet de geboorte ini kennis te stellen. (Hor 1-171.). Velen, die zich uithoofde van hun ge-
dragingen bij don beeldenstorm of de prediking der Nieuwe Leer niet ge- heel onschuldig achtten aan de gerezen be- roerten, verlieten inderhaast het land, om zich vooral in Oost-Friesland of in de Rijnstreek (Frankenthal) te vestigen. Naar een schatting van dien tijd bedroeg hun aantal ongeveer 400.000 (Blok 111-60). Dat ae Haagsche uitgewekenen daarvan eeui belangrijk contingent uitmaakten, blijkt al- |
|||||||
|
heid van donken liefhadden, gebukt gin-
gen, waren de vrucht van zijn zorg voor het heil der moederkerk. Hadden in Juli 1566 ae Staten van Holland besloten tot het zenden van een verzoekschrift tot op- schorting der inquisitie, met welks aan- bieding Otto van Egmond, Heer van Ke- nenburg (zijn woning stond in het Noord- eindo tegenover de Molenstraat, waar nu do Waalsche kerk is) en Adriaan van Mathenesee (thans Engelsehe legatie in \'t Westeinde) met twee vertegenwoordigers uit ieder der groolc steden waren belast (alleen Amsterdam deed niet mee), verge- zeld van den advocaat Van den Eynde, on welk verzoek tenslotte werd ingcwil - l\'*pd, we weten, hoc de koning zich door zijn gegeven woorn gebonden achtte- D"e publicaties uit de archieven van Si-
mancaa hebben aan het licht gebracht, hoc Fllips reeds den 5en Augustus iafifi, liing voor er ook nog maar van den beelden- storm sprako kon zijn. in het geheim voor riotxrib\' Pedro de Hoyos ,,au bois do Se- govie * de gedane belofte in \'t geheim hor- riep (Gaohard, Correspondiinoc I). En een maand later nog, tnon de Utrechtsche Cal- vinisten een eigen kerk trachtten te beko- men, stond de Prins als stadhouder van Holland namens de landvoogdes wel niet dit verzoek toe, doch veroorloofde, dat ze „Bunder wapenen"\' toch buiten de stad hun predicaties mochten! houden, mits „nyemano. d\'e^n don ander nut woirden ofte mit wr-r- ckeo en sal injureren noch oock met lie- uekens ende diersrelücke scandalcuse ac- ten". (Hist. Gen. Kronijk 1860, bl. 103). Het was nog de politiek der verzoening, gedurende korten tijd afgedwongen, maar lot welker beëindiging in strijd met zijn belofte reeds terstond door don trouweloo- zen vorst besloten was. De regeering wapende zich. De Prins
van Oranje,, nog steeds stadhouder van Hollans en Zeeland, schijnt zich kort daad- op, in verband met de tallooze verzoeken om vri/iq prediking,, in de Noordelijke Ne- derlanden te hebben opgehouden. Den 4en October toch had hij *an de Utrechtsche sectaria.sdn vanuit Antwerpen bericht. spoedig te zullen overkomen, in welken geest ook de landvoogdes den 12en Octo- ber uit Brussel had geschreven (Kronijk Hi&t. Gen. 1860-103). Dat de Prins op dien tocht ook Den
Haag aandeed, ligt voor de hand en in\'s- iH-hicin wijst daarop een keure vaa> den ?0en October 1566, waarbij de magistraat don Hagenaars verbiedt, zich op te Ir li- ften „bij) ofte omtrent de waehit vami del knechten alhyer in den Hngjhe fcij Exc?l- lentie den Prince van Orangne". Of was het reeds de kern van het leger, waar- mee Erik van Brunswijk,, de Haaggche krijgsoverste - hij wconde op den KnSu- terdijk op den noordhoek van he\' Hertog |
|||||||
|
40
|
|||||||||
|
loon reeds uit het verzoekschrift vain Ben-
niiuk en verder uit do vele, die in den loop der komende jaren nog aan de rege- ring zouden worden gericht. Geheel over- haast liet men zijn werk en zijn goede- ren in den steek, om een goed heénko - men ie zoeken, vooral, toen met met ont- zetting hoorde, dat <ïo hertog van Alva met een aanzienlijk leger naar de landen „van herwaarts over" was afgezonden en zelf reeds den 22en Aug. 1567 Brussel was binnengereden. Den Oen Sept. 1567 had de Spaansehe
la\'itl voogd oe rij zijner wederrechtelijke handelingen geopend door het gevang n- neineii van ecnige edelen, dio hem bij zijn streven naar de uitbreiding van ujn in vloed en de vestiging van de onbeperkte macht des konings in den weg konden staan. Weinig dachten Egmond en lloor- ne, dal de waarschuwingen van R^mcro en Pon Fcrdinand. Alva\'e natuiü\'lijkin zoon. zoo bittere waarheid konden bevat- ten, toen dezen hun aanrieden, zich spoorr slags uit de voeten te maken. Nog ha 1 de Prins van Oranje, den ernst van ien toe- Ma nd inziende, zich bijtijds kunnen redden en moest de terstond opgerichte Raad vivu Geroerten zich tevreden stellen met tii: verbeurdverklaring van zijn goederen. Ook in den Haag zon de ruwe aanra-
king met Alva\'s politiek plotseling wree- de verstoring brengen. Als een dei vijan- den van de katholiek-dynastieke plannen van den koiiiing stond bij hem te bock de landsadvocaat Mr. Jacob van den Eynde) wiens lotgevallen wc hier in t kort vil- len menioreeren, omdat hij als bewoner van den Hang recht heeft op on/e he - langstelling. Reeds als pcn.-iioiiaiis van Delft had
hij aan den lande gewichtige diensten be- wezen en toen den 5en Nov. 15G0 de ad- vocaat van Holland, Adr\'aan v. d Goe.-, was overleden, werd hij geroepen, <it reeds toen vrij gewichtig ambt to bekleeJen. Dal zijn bekwaamheid op prije werd gesteld, blrkt wel hieruit, dat de wede e. die- eerst Aert. later Adriaan van der 3oes had ge- noten, voor hem wera verdubbeld en op 800 ponden \'s jaars werd gebracht. Met zijn vrouw. Elisabeth van Nieuwland ves- tigdo hij zich toen aan de zuidzijde van do St. Jacobskerk aan de Rivierviseh- markt. Reeds in zijn vorig ambt was Van den
Eijjnde sterk op den voorgrond getreden , toen hij in 1559 naar Gent was; afgezon- den, om aan Filips, die op het punt stond naar Spanje te vertrekken, het verzoek voor te dragen, de Spaansche troepen, die hier „tot bewaeringho der frontieren" heet- ten te zijn, naar Spanje terug te doen keeren. Van het verzoekschrift tot op - eohorting der inquisötie, dat hij in Juli 1566 met de gedeputeerden uit de steden |
en ridderschap had aangeboden, spraken
wo reeds. En dat dit voorval nogal van eenig gewicht werd geacht, blijkt wol hier- uit, dat gedienstige geesten reeds te voren de landvoogdes op de hoogte hadc.en ge- bracht, zooals de Raadsheer Coebel daar - na Van den Eijinde mededeelde. Ook later was de landsadvocaat gemoeid
geweeat in soortgelijke aangelegenheden, die de hoogo regeenng en dus de inquisi - tio minder \'welgevallig waren. Zijn ijve - ren voor het uitbreiden van den invloed der Staten Generaal op den gang van za ken. schijnt me&e niet weinig te hebben bijgedragen, om het misnoegen der over- heid gaande te maken en werd daardoor medo één der oorzaken van zijn aanslaand verderf. Het was op een avond in het laatst van
Januari 1568, dat Van den Eijnde bij den (\'■raaf van Bossu, den stadhouder van Holland en Zeeland (en als zoodanig Oran- jes opvo\'^er), destijds in Den Haag woon- achtig, giemoodLgd werd. Van den Eijjnde begaf zich derwaarts, geheel onkundig van den toeleg, die hem noodloltig zou wor- den. Want, zooals Alva- beproefd\' had, de invl\'oedriiksiton onder do hem vijandige ede- len in zijn macht te krijgen, zoo wilde hij ook Holland treffen door hot oplichten van zijn onainentete burgers. Dn Bossu, gevolg gevend aan den hem opgedragen last, volgde daarbij dezelfde politiek als zijn meeiter, om de beklaagden in het web to krijgen, het middel van de vriendschap polijke invitatie, voor Alva proefhoudend gebleken, toen het vorig jaar Egmond en Hoorne in de vul liepen,. Nauwelijks was Van den Eijnde aan
tafel, toen zich voor het huie van den baljuw van den Haag. Jhr. Louis Ie Grandt, ter plaatse, waar zich thans het Kon. paleis bevindt 1), een dreigend too- neel afspeelde. Le Grandt had nl. van Bossu bevel
ontvangen, zich te zijnent te vervoegen , om zich te verzekeren van den advocaat Van den Eijnde. Met een zeker welgeval - len zal Le Grandt zijn rakkers hebben |
||||||||
|
1) Vóór hem was dit huis,, dat toen een
geheel ander aanzien had, bewoond door den stichter Willem Goudt, ontvanger ge- neraal van Holland\', die het in 1533 hau doen bouwen. In 1517 huwde zjjn wedu - wo met den pas 23-jarigen edelman G. lo Grandt, een losbol, die kort te voren u:t Bonrgondlë zich hier gevestigd had. Nu den dood van Jhr. Louis Tseraets in 1561 werd hij baljuw van den Haag, terwijl Goudt als ontvanger-generaal werd ver - vangen door Pieter Moons, de vader van do befaamde. Margnretha Moons, die naar llieti wil. latei- met Valdezhuiwde. (Morren: Paleis Noordeande, H.J. 1899-371.) |
|||||||||
|
•
|
||||||||
|
41
|
||||||||
|
bestaat er, dat de baljuw voor den aan-
drang van hel volk was gezwicht en de gevangenen dus goslank: warvu. In op- tocht toch waren Lenaerf IJ.-brands en Dirk Joosten op zekeren dag het Noord- einde ingetrokken, om zich naar diens huis le begeven en hem zijl gevangenen af te dwLngten. Waarschijnlijk heeft Le Grandt toen overweging toegezegd, waar- op de bewering wijst van Cornelis v.ni Wijngaarden, toen hij aan de nonnen te Loosduinen verklaarde, ,,dat de president van den Raidt van \'s-Hage so verre was gobraght, dat hij voornemens was, zijn toe- stemming te geven tot ontstaginge van de gevangen beeldbreeckers\'\' ISententien ~>2). En dat dit laatste inderdaad het geval moet geweekt zijn, we zeiden het reeds boven. Maar nu de plaatselijke rcchtbank-bal- juw en schepenen — kon steunen op d<- . inmiddels uit Spanje overgekomen krijgsmacht, nu de leiders der beweging uitlandig waren en de overigen met angst en boven waren vervuld, bestond er hun- nerzijds voor schroom geenerpei aanleiding meer en werd zonder weifeling de nieuwe Spaanscho nolit.iek gevolgd. De Iotgenooten van Van den Eynde.
zouden weldra bij massa\'s te lellen zijn. De Landvoogdes had namelijk de plaat- selijke; justitie last gegeven, den nacht vóór Vastenavond (Vastenavond viel in 15(!8 op 2 Maart) le benutten, om alk verdachten van hum bed op \'t» lichten «n in verzekerde bewaring te nemen. Op.vele i)laalsen evenwel word het gegeven bovol ruchtbaar on tal van scliouier\' waarschuwden zelfs in het geheim de delinquenten, \'die zich in allerijl do gjgoveu wenk ten nutte mankten (Van VToSün, N\'.crlands opstand, \'bl. 30). ■ Of ook de plaatselijke justitie in Den Ha/ig ctii dergelijke tactiek oorbaar vond, blijkt niet. Wel is het zeker, dat velen zich in veiligheid konden stellen, <lwh hel zou misschien veroorzaakt kunnen zijn, door dien de baljuw \'en de schout later dan hun ambtgenoot en elders hun maatregelen genomen hadden. Allhans eerst op den 28slen Mei 1568 werd ingevolge. de ragef?. ringsaanschriiving van den 2.">s!eii dier maand — •,an \'een vroegere publicatie blijkt niets — ,,nae \'tluyden van der cloek van \'t stadthuis" esn desbetreffende order afge- lezen: ,,Also van weghen die Excellentie van den HeJtOghe van Alva, uyt craehie van zeeckere )>eslo\'jlenc missive van oen 25en! dacih Mey testled\'en \'gelast is te doen ge. bieden en \'hij openbaere ediote publiceren, dat Baillmw, Burgemeesiiere.s en de WeU houders van den Haghe oenen vegelicken van wat slant ofte conditie hijj 2ij, gehou- den üulien zijn \'aan te brenghen ende te openbjwrtn allen den gheonen, dio ncm ruitte laetste oproerte, troubelen ende onge- lege\'ltheeden gemoyt hebbeK",\' n.1. „de beeldebree ckers, kerckrovers of schenders |
||||||||
|
verzameld, teneinde aan den hem opge -
dragen last t«> voldoen, nu liet zijn per- soonlijken vijand betrof. Van den Eijnde toch, die zich behalve een bekwaam ad- vocaat, ook een handig speculant betoon- de, had zich vroeger schuldig gemaakt aan naar het schijnt min edele pravt ijken len opzichte van Le Grandt, die ten slott5 door het Hof in het gelijk werd gesteld. (Morren t.a.p. bl. 389). De baljuw wist zich uitnemend van zijn
taak te kwijten, want niet alleen werd de advocaat in hechtenis genomen, maar bo- vendien werd er beslag gelegd óp al diens papieren. Na een gevangenschap van 1*2 dagen werd hij onder sterk geleide door l.e Grandt naar Brussel vervoerd, van - waar hij later naar Vilvoorden werd over-, gebracht- Teneinde in hei belang van den gevan -
gene werkzaam te kunnen zijn, werden cenigo leden van de Staten van Holland, naar Brussel afgevaardigd, die zich dooi een bekwaam rechtsgeleerde lieten bijstaan. De krasse verdediging van den laatste was aan Alva echter zóó weinig welge - willig, dat hij dezen gedurende een dag in hechtenis zette, en deze vingerwijzing was voor de overige leden der deputatie voldoende, om onmiddellijk naar hun haard- steden terug te keeren, zonder iets in het voordeel van den gevangene te hebben kunnen verjric.hten. Doch dezen had het gebeurde zelf zoo aangegrepen, dat hij den l2on Maart 1569 in tien kerker overleed. Tiwee jiar later eerst was het proces ge- ëindigd en werd hij onschuldig bevonden, zoodat zijn goederen, waarop inmiddels reeds beslag was gelegd, weer ter be schikking van- de wei uwe werdep gesteld. Van den Eijnde was de eenige niet. die
ik greep van Alva e ijzeren hand pijnlijk gevoelen zou. We wezen er reeds op, hoe tengevolge van Ei Ups\' besluit, om de lieeldfj.istorniers streng te straffen en met heft oog op de aanslaande ongebreidelde kelterjagerij. velen (ie stad haddon ont - vlucht, om elders een goed heenkomen te zoeken. De tijd van weifeling en geveinsd - heid, ook bij de plaatselijke autoriteiten, was voorbij. IMo onzokcrheid. in welke richting te
sturen, bad zich ook vaa he\'. Hol en, van den Haagschen baljuw, nog geduren- de geruimen tijd na den Haagschen beel- denstorm, meester gomankt. Toen waren do gemoederen nog steeds in opstand ge- weest, terwijl de vrees voor de gevolgen nog slechts tot enkelen was doorgedron - gen. Toen had de baljuw eenigen der be- drijvers van de woelingen, in hechtenis (ioon nemen, doch ïij waren blijkens de la- tere verhooren weer vrijgekomen. De aanleiding tot dit laatste is niet met
zekerheid bekend, doch eenige aanwijzing |
||||||||
|
42
|
|||||||||
|
ende voirts die zich gedraghen hebben jegens-
Zijne Majesteit", en wel, ,,sondeir dat men dcselvo s-a] moghen ontfangen, hcrbergfhein" etr. 1). Natuurlijk maakte ieder, die zijn vrijheid
ernstig in gewaar zag, zich terstond uit do voeten, vaak zeer tot schade van het heii der gemeenschap. Zoo bijv. hadden Burge. meesteren en Raden den lOden Maart 1567 — Den Haag had toen reeds meer gcpla. vloode wegen, dan men veelal ineent — besloten, eenige straten „nae den eysch" te doen plaveien, „ten boyden seyden totta goiote afdraegende nae den waterpas." Qtny- lijn, do „gesworen strael.maeck.3-r van den llaghe" was met vlijt aan den arbeid ge- trokken, doch toen hij kon vermoeden, dajt nion ook hein op \'toog had, liet hij „de begonste opgekeerdo straete 2) achter \'tSa- cranients-gasthuis" (bedoeld wordt de Oude Molstraat) eenvoudig liggen, tot groot on. gerief der omwonenden, die bij keure van den 13en Augustus werden gemachtigd, zelf de opgebroken straat zoo en kwaad heit ginij*, bruikbaar te maken. Dus had de commissaris Van dor Wy.efo
al spoedig zich b^zig te houden meit de zorg voor do onbeheerd achtergebleven be- zittingen. Blijkt het, dat velen geen noemens- waard eigendom hadden, andoren betzaten oenige vaste goederen, die weldra in beslag! genomen waren. Jasper Adriaensz. bijv. bad, evenals Dirk Joosten van Streeflarid ecnigo huizen en erven, terwijl ook Jan Wolf Tael-; man oen woning in eigendom bezat. Of \'silands kas er altijd wel bij voer? Opl het Alg. Rijksarchief berust menige verant- woording aan de Rekenkamer, waaruit blijkt, dat van de geconfisqueerde goederen vaak zooveel aan de opgeroepen schuldeischers moest worden afgedragen, dat er niets over- bleef. En ook in Don Haag geschiedde die oproeping. Zoo bleef voor ons bewaard een publicatie van den 18en Maart 1571, waarbij word bekend gemaakt, dat de vorderingen ten last» van de veroordeelden werden inge- wacht op het stadhuis, omdat Alva wenschtei een „recueil uyt elcke quartier van Holland!; van \'t gundt eenen yegelicken ten achteren es aan denghenen, dio uyt oersacuke vani des» lesto troublen gebannen, fugitijff ofte geëxecuteert zijn." Den 8en April 1567 zou de eerste zit-
ting van baljuw \'en schepenen naar aanleid ding van de gebeurtenissen tijdens de hagje- preeken en den beeldenstorm plaats hebben. In het nog gloednieuwe stadhuis, juist twee jaar geleden gereed gekomen, was daartoe |
alles in gexoedbeid gebracht. Breedgfebeft,
don langen, zwarten mantel om do schou- ders, beklomnnon de leden van den gerechte achtereenvolgens de monumentale bordes- trap, om zici naai hun plaatsen te be, geven in de deftige, met eikenhout bekleedei hal, Avaar de vierschaar gespannen zou wor- den. Woldra waren ze gezeten, de gctabberden,
do baljuw met de schepenen Jacob van Dorp, Adriaen van der Velde, Claes van Dam, Jan van Ouwen, Frans Huybrechits Pioter de Vries en Adriajanl tC\'oenen. waar- nevens zich de burgemeesters Dirk van Alkonwde en Joost Jacobse gevoegd hadden. En nu deed de baljuw zijn aanklacht tegen Wouter Willenis, Augustijn de Cr.uner, Bart- hold Gerrits, Pieter Cornelisso Vries, Jan Woutersö Beeldesnijder, Jan Andiïes Ymo, nic, Paolus Evertsc, Jan van Hairieloo, Jan Wolf Taclman en Mr. Daniel Jangse, allen voortvluchtig. In het kort memoreerde hij de feiten, waaraan ze zich zouden hebben schuldig gemaakt, een \'omvangrijk zonden- register. Zijn conclusie was, dat ieder der beklaagden ,,.ten eeuvvighen dagbe bal- lincx \'slands geleyt sal worden ende alle goederen verbeurt tot \'s Hoeren taefel." Daiarna kwam) de zaak van Claes
Pens aan de orde. Ook hij had zich bijtijds in veiligheid gesteld \'en de ei3ch van den baljuw was wederom dezelfde^ Het verzoek van de moeder van den beklaagde, dat do berechting drie maanden mocht worden op- geschort, opdat ze haar zoon met den eisoh van den baljuw in kennis kon stellen en hem in overweging te geven, zich alsnog te verdedigen, werd door schepenen van de hand gewezen. En daar er verder niemanldl \'was, die voor de cers tg moeraden in do bies was gesprongen om hun zaak te be- pleiten, geen uitstel ook was aangevraag|d, kon de zitting worden ojngeheven. Overeen- komstig het aloud gebruik zouden do be- klaagden, telkens met tusschenpoozen van 14 dagen, tot driemaal toe worden inge- dftagd, waarna het vonnis zou worden ge- veld. En zoo gebeurde het, dat den 26sten fe\'eptemiber de leden van den gerechte op- nieuw sanneinkwaanen en den baljuw zijn eisch toewezen. Of en hoe de luisterende menigte, die
belangstellend iedeie zitting van eenig ge- wicht bewoonde, daarop reageerde, bleek niet. Niet altijd toch was ze eenstemimiiig met het oordeel van do deftig getabbeadjo hetren van de balie, dio waarschijnlijk met het oog daarop bet „Ne Jupiter quidemi omnibus" in den gevel hadden doen hou- wen. Vaak toch was het op de zittingen! woelig en onrustig en in Mei 1568 bijv. werd wederom een oude keure vernieuwd, waar- bij do burgerij werd op het hart gedrukt, „dat gheen partijen in beslooten camere ofte voor die vierschaar en sullen moghen staeni callen ofte snappen, also dïe justicie ende) |
||||||||
|
1) De keuren, in dit artikel aangehaald,
worden door den secretaris Benninek ge- boekt in die „Lopende Kourro". aanwezig op het Gemeentearchief. 2) Opgebroken straat. ,Zie Verwijs en
Verdam, in voce: „metter spaden opkeren," |
|||||||||
|
43
|
|||||||
|
dïo dingUlo van don talluyden daeidoer
geabuseert wort." Den 22en Augustus 1567 was op dezelfde
plaats de baljuw weder als eiscner opge< treden. Het was Neeltgen Hoelens, de Haag* scho vroedvrouw, die thans geoordeeld zou worden, maar die haar pilaats op de bank der beklaagden had ledig gelaten. Ook zij was destijds in delict vervallen en had den 8en .Maart 1566 een vonnis tegen zich hor- ren wyven „beroerende ha er officie als vroedvrouw", wellicht een overtreding van hel gebed, de U/ding van de geboorte ter kennis van dcO pastoor te brenge ( l). Ze was toen er gemakkelijk afgekomen, doch had moeten beloven zich niet uit Den Haag te verwijderen binnen don lijd, waarvoor zi,1 als stadsvroedvrouw was aaugenouü\'ïV. Echter had ze het wijzer geoordeeld, zich uit te voeten te maken, en om het gevaar van confiscatie harer goederen te voor. komen, had ze haar meubelen roedö doen opladen, om die- uit Den Haag te vervoeren, toen die nog op hel laatste oogen\'olik door de rakkers van den baljuw weiden aangelhoiu den. Ditmaal was de eisch gestrettger: eeuwige verbanning en verbeurdverklaring der goederen. Daarna was het de zaak van Joachim
Robrechts, bsnaert Ushrands, Hendrik Al. lerts en Dirk Jooslen, die berecht zou worden, En weer was de plaats op \'de bank der beschuldigden open gelaten en opnieuw was de eisch: verbanning en confiscatie. Wel werd voor ieder van de laatsten de ir hun vrouwen, di- de zif. ting hadden bijgewoond, uitstel van be. handeling gevraagd, opdat de beklaagden hun verdediging zouden kunnen voorira. gen, maar ook nu werd het verzoek dooi- de schepenen van de hand gewezen en na de gebruikelijke iudagüi&en werd den lOen Oct. het vuinis overeenkomstig den eisch van den baljuw geveld. Drie dagen: later werden de huizen en erven van Cornelis Joosten en de woning van Jan\' Wolf Taclman, in \'t openbaar verkocht. Voor hen was het drama in uen Haag
hiermee voorloopig geëindigd, als Hagenaar hadden ze — voor eenige jaren althans — afgedaan. Geheel zonder bloedige vertooningen zou
het slolsluk echter njet verloopen. Den. 2en Oct. was het vonnis gewezen togen Adriaan Lievtensz, den beeldslormeir van het slechtst allooi, die, zoo beweerde de) baljuw, zelfs „zijn vader tot divorsohe stonden wyt sijlnein huyso met oen bloot opsteecker in zijn hand hebbende, op \'s Heeren straete nae geloepen heeft ende ham gestoolen en gesmeten", die bo„ vendien op* vreeselijke wijze in de hoofd. 1). Het schijnt althans, dat reed» vóór
de publicatie van 28 Mei 1567 een derge- lijke verplichting bestond. |
kerk en het prcdikheerenklooslcr had huis.
gehouden, zonder dat ook maar even mol. ding wordt gemaakt van zijn aanwezigheid bij bagepreek of doop. We mogen daaruit besluiten, dat we hier niet voor hebben een ernstig belijder v,\\n de nieuwe kef. enkel door een diepgevoelde overtuiging gedreven, maar een bruut van laag allooi, wjen \'t enke) om breken, stelen en sha I is te doen geweest, een van het ge. peupel, dat zich zoo gaarne onder den hoop mengt, geheel en tegenstelling mei .1. W. Tielinan, Mr. Daniël Jansse, (\'laes Eens, Joachim Robrechts en Hendrik Al- lerts. wien alken de uitoefening van hun religie naar eigen opvattingen, het |>i> wonen van de hagepreek. doop e. d. was ten lasfft gelegd. Anders ook dan bij de overigen hei
geval bleek, was de beklaagde ter terecht* zitting aanwezig, Niet onwaarschijnlijk is liet, dat men, toen ten vorigen ja.re den; baljuw /ijn gevangenen werden afgedreigd, men het niet wenschelijk heelt geacht, ook dezen aangehoudene op vrije Voeten Ie stellen. Hoe het zij, het gerecht had den beklaagde doen binnenleiden en deze nu hoorde door de schepenen den eiseb toewijzen; „gehangen ende gheworcht te werden mettér coorde aan don gal\'ghe, staende alhier opte rnarckt (n.l. de Groen, markt: de tegenwoordige Groote Markt was nog door het Elisabethsklooster ingeno. men), datter de doot nae volcht endia aldair te blijven hangben tot de clocke «Trio uuyren geslager, sal hebben ende dair nae af£ genoemen, gebroct\'t, ge. voert endo wedeironnmo gehangen ie wor. «ten hu y ten den Haege aen die gal go, staende tusschen den Hae.ghe ende Sche. veningen; verclaerende voorts al zi;n goe- deren verbeurt ende geconfisqueert tot \'s Hoeren taeffele" 1). Tot zoover hadden baljuw en schepe-
nen hun bescheiden deel aan de be- straffing van de aanhangers der nieuwe lour en do bedr^vers van den beeldenstorm geleverd. Het slotstuk zou voor Aha en \'t Hof bewaard blijven. Den lOen Fe.br. 1568, den 17er. en den 20e.n Mei o. a. kwam de zaak van Ghilein Zegers van Wassenhoven, Josua van Alferinghe, Robort 1). Op grond van het bovenstaande
hebben we aan Adriaan Lievensz geen plaats ingeruimd in het lijistje der mar- telaars des geloofs, evenals dat niet ge- schiedde met den op 20 Juni 1578 te- ïv.chtgesterden Eingelschnian, die in Den Haag werd „gejusti fleert van wegen die Stalen des Lands om die beeldstormerij wil \\\\\\n Haerlem; worden eerst geworcht ende daernae aen die galgh met die beer nen opwaerts gehangen". (Journaal van Spltater Helmicih; Hist. Gen. Kronijk 1875 hl. 189.) |
||||||
|
44
|
|||||||
|
do Goei van Nee rijnen, Jasper Adriaans^..
Cornelis Marlens, Bastiaan Fransz, Jdian Lajmbrechts e. a. aan de orde. Allen varen zoo verstandig geweest, zich in liet liol van den leeuw niet te wagen en dit was. waarschijnlijk ilc i#orzaak, dal geen andere straf dan verbanning en confiscatie van goederen legen hen werd geëischt. Natuurlijk moest oen dergelijk optreden
van liet fc\'raansche gezag wel veibitteringj wekken in de Nederlanden, die zoolang op hun rechten en privilegiën hadden pral gegaan. Maar de greep van Alva\'s ijzeren hand had de geestkracht oor in- woners qedoofd, hr-t verzet ten eenenmale iiehroken. Oranjes pogingen toch. gedurende den geheelen zomer op verschillende pun. ten aan rfc oostgrens van de Nedc-rlTn. den beproefd, om ten koste, van zware] financioe-le offers zijnerzijds en de hui|> van enkele Duitsche vorsten, steunende bovendien op de medewerking der r\'ran- sche Calvinisten en van de landzaten acjf, om de Nederlanden 1e verlossen uit hun toestand van diepe vernedering, hadden jammerlijk schipbreuk geleden. Het volk sidderde nog onder den indruk van Alva\'s. krjjgssucces en liet lot. dat zoo vele veroordeelden had getroffen. Fn immer nog de-d intusschen do brandstapel dienst. Wo zagen vroeger reeds, hoe don 18en Dee. ir>(JS hier die (mutsaard voor .lan Tielenians on Job Jaaisz. brandde, hoe den 22e n d.a.v. Cornelis Stevens, de Naaldwijkschc landbou- wer, alhier werd onthoofd. En den 16en Juli en den 2en Augustus 1569 was het, dat op voordracht van Alva Huibrecht Hui. breohts van Naaldwijk en Claes Corneliaz, do \'s.firavensandscho schoenmaker, op hei (Jroene Zoodje den dood tcaomoot gingen. Fn zeker niet minder indruk dan al do voorafgaande vertooningen maak*:, de te. rochtstelling van de vier ons bekende pas. toors op den 30an Mei lf>70, die in den morgen van dien dag waren „geo\'-udeimp- neert, geëxecuteart te worden niette yuere. zulcx (latttr de dooi nae volcht, nae dos Keys\'iliji\'ken Hoochloffelijke Memorie endc (\'e.ii:i]ick|ye.<e Majcsteits placeaten ende ver- ciaert alle hunnen goeden geconfisqueert toi I louffijte van zyoe voirsz. Majes!?yt." Onder zulke omstandigheden had \'s ko.
nings stadhouder, de graaf van Bossu, wel e<:n gemakkelijke taak. (Jeen enkoi verschijn- sel was er, dat wees op eenig algemeen verzet, en gewillig moest men wel voldoen aan de bevelen\' door ham en de magistraat getroffen, om de nieuwe leer met. kraöht tegen te gaan en do burgerij te dwingen!, althans den sehi;n te betrachten, dat ze de oude k.nk van harte waren trouw gebleven, of, zoo het mogelijk ware, desnoods door straffe middelen de kudde op den rechten weg terug te brengen. Het eerste middel daartoe was we! de
|
|||||||
|
uitspattingen tegen de kerk en haar herders
tegen te gaan en do vijandige houding te hunnen opzichte te bezweren. Het is ook inderdaad pijnlijk na te gaan, aan welke; practijkon tegen kerk en leeraar een deel v.m de parochianen zich sehuldig maakte. Hadden pastoor Muloc en zijn kapelaan don ketteijager gespreid, hadden ze verierf en ellende gebracht misschien in het gezin van velen der ingezetenen? Al weer, we weten het niet, doen zoo het enkel haat was tegen de leer en de dragers daarvan, zonder zijn motiveering te vinden in aangedaan on. recht, dan kan ons oordeel over de be- drijvers moeilijk mild zijn. Mogen we het vernielen van ruiten in
de kerkramen — die klacht slaakt de ma- gistraat <io eeuwen door — al toesehrijven aan te ver gedreven dnrtelhcil van de jeugd, anders wond ons oordeel, als we nagaan, hoc de magistraat in U»6(5 zich genoodzaakt ziet tot het uitvaardigen van een niet nader, gedateerde keure, „dat nvcmanl. w.\\o hij zij, out ofte jongh. hem en vervordere zijn gevocch te doene binnen de kercken. \' Mogen wc hier niet gelooven aan oen beweging, die bedoelt op grove wi, zo uiting te geven aan den afkeer van kerk en religie?" Want dat we hier staan \\ mr. een op zich zelf staand, ééns geploegd feit, kan moeilijk als1 juist worden nan- vaard. Immers dat daarïogen een keure werd uitgevaardigd, bewijst voldoende, elat liet hier betreft een bij herhaling! gepleeg- de oiivoegzn.vmheid, een grove demonstra- tie, van heel wat ernstiger aard dan de ongepastheden, dio op reftening zijn te schrijven van giebrck aan fijn gevoel en zuivere religieuse overtuiging, oie zoo her- haaldelijk aan <!cn dag treilen, als hit verrichten van korkelijke ceremoniën op sleur of dwang berusten. Z(>o doe» het pijnlijk aan, als ele magistraat dien 23en Deo. lötj" — waarschijnlijk niet het oog op den naderenden Kerstmis — en den lOen Januari 1ÓC8 weer nieuwe corrccilrevc maatregelenijmoet uitvaardigen „overmits dio menichvulaige dachten, die dagelicx comen van wandelen, ca Hen oude ballen in dio kercken onder die dienste gjedaan"\'. Want het bedrijven van dergelijke ongeregeldhe- den in het kerkgebouw schenen niet al te zeer in strijd met de tot sleur en gedachte- loosheid vergroeide uitoefening der religie. Zoo was in 1569 bij gelegenheid van de Eikonduinschc kermis de „kercie ofte ka- pcllo" aldaar het tooneel geweest van ,,vcel insolentiön van vechten etide smii- ien", n.b. omdat „de kerck- ofte cappel- meestcrs" het geooidoofd schenen te vin- den, het bedehuis als taveerne te gebrui- ken, waar men „eet, drinckt ende tapt een yegolicken bier". Dit nu was demagistraat toch te erg en ze gebood den kerkmees- ters, om „meerdere confuys ofte scanda\'e van deselve kercke ofte cappelle" te we- |
|||||||
|
>•
|
||||||||
|
45
|
||||||||
|
na zelfs met het plat van zijn degen had
geslagen. En toch was in Den Haag de toe- htuad wellicht n<«3 niet ongunstig, vcr<;o- lekon bij wat elders voorviel. Die indruk ailthans wf>rüt gevestigd door een publica- tie van den 23en Dec. 1571, waarin op grond van „de enorme moorden ende for- faiten, geschyet over sommighe pastoeren ende heuren cappelaenen\'\', geboden weidt, <\'at allen, dio den geestelijke „roitten sa- cramenten vfcn, der heylighe kercke van doene sullen hebben, gehouden sullen we- sen, hem bij daghe te versoucken on-me ti-t heuren haiyse te conien"\', en zoo zijn aanwezigheid gedjtiren.lo Hen nncht tcch noodig mocht blijken, „dat sij henluyden soo sterck sullen maioken met gewaepent ende ge weert volok, so wel in \'t haolen als in \'t weder thuys brenghen, dat de voorsz. pastoor o\'te eappelaon van nye- mande bescadight en werde, bij pene aen henluyden te verhaelen". liet slot van deze keure, die den 3en
Januari 1572 door t Hof werd geappro- beerd, bepaalde nog tot meerder vetligbei I, dat do pastorie door „extra ordinaris waic- ktre" tegen onvriendelijke bejegening zou worden gevrijwaard. En dat het met deze bewaidtig inder-
daad ernst was, bleek uit de publicatie van een naamlijst van tien gewapende burgers, ■ iie door burgemeesteren in overleg niet het Hof voor die taak werden aangewezen. Drie dagen na bovenvermeldie approbatie volg ie zelfs een nadere uitwerking namens; baljuw en magistraat, met de bepaling, dat „allo nachten vóór en ter zeyde van de uroostie twee manspersonen waickcn sullen, wel ghewapent met cort ende lang geweer, te weeten voor lang geweer d een met een roei*, gevolt ende barnende lont, ende ander gereedschap daertoe die- nende, ende die tweede met een hellebaert, swjjn, staf, partesaen ofte gunelijn\'. Werd zóó voor het lichamelijk heil van
den pastoor en zijn kapelaan met zorg gewaakt, het decorum van de leer eischte niet minder hoofdbreken. De processies toch waren in den laatsten lijd steeds min- der indrukwekkenn geworden. Velen ont- hielden zich van meedoen en bemoeiden zich intusschen met eigen nering\', anderen zaten in de taveerne on zagen van daar onverschillig toe. Dit alles nu beantwoord- de geenszins aan de inzichten van de over- heid: de processie moest weer haar aiouden luister herkrijgen en niemand behoorde zich te onthouden. Op den 2on *v"erstdag van het jaar 1567
werd in de kerk en voor hlet stedehuis namens do landvoogdes afleznig gedaan lot het houden van een „processie genernel milten heilich eerwaerde sacramenten" op de vier eerstvolgende zondagen in Januari 1568, bedoelende ,,(!odt Alinaehticlu te ver- |
||||||||
|
ren, „allaar \'t «elfde voirtaen n-yet weder
te gelienge;r noch te gedooghen\' . Dien 2en Juli 1570 werd deze keure in
de kerk aldaar afgelezen en verder gieor- donneert, deze te juister plaatse te „publi- ceeren ende affineren". Maar mocht men verwachten, dat de zienswijze van de ma- gistraat nu voldoende tot iedier was door- gedrongen, toch bleek den 15en Juni 1571 een „vernyowüighe" wederom nnodig, re- den om te vermoeden, dat de Eikenduin- M\'he kermis van 157Ü weer tot de oude excessen had aanleiding gegeven. Dezelfde gevoelens van onverschillig-
heid, van diepgewortelde vijandschap zelts, die zich in daden uitten, heerschten er, zoo- ala we reeds opmerkten ten opzichte vi.n < en pastoor van den Haag, voor hem te gevaarlijker, daar zijn woning vrij een- zaam was gelegen ten noorden "an de (ïeest en aan die westzijde van een smallen landweg), thans nog naar dat verblijf 1\'as- toorswarande geheieten. Achter en bene vens die pastorie strekte zich de boom- gaard met den wingerl uit, noordwaarts lot een sloot, ongeveer ter plaatse \\an den Noordwal, westwaarts tot de huidige Jireedstraat, die evenzeer nog ieder spoor van bebouwing miste. \'s Pastoors „warande" en de weg daar-
heen werden destijds door de buren al zeer .weinig gerespecteerd on zelfs vond men niesthoopen „in t straetgen strecUende van üe Geest nae de pastoorspoort toe ende voorts in \'t straetgen zuyd an die druiff na de selve pastoor toe.\' Dat de bewoner van deze stofieering den noodigen hinder ondervond, ligt voor de hand, waarom de magistraat den lSen Juli 1567 daartegen maatregelen trof, doch toestond, de bedoel- de mesthoopen te verplaatsen „achter die westmuuyr van \'t erve van don voorsz. druiff". 0£ de maatregel doel tro?. bleek met, doch dat \'s pastoors tuin voor hal- dadigheid n\'et gespaard bleef, zou de toe- komst leeren. Baljuw, schout en schepenen toch kwamen twee jaar later — 19 Juni 1569 — andermaal met een keure, thans inhoudende een streng verbod „an die poerten, doerren, wallen van den waran- de, heyningen, bootman, \'t sij vruchtboo- rnen ofte andere, in de warande, th<uyn of- te huysingo van den pastoor van den lia- ge yet te beschadigen met hacken, hou- wen, bretecken ofto yet anders asadelicx daeraen te doene\'\'. Ook persoonlijk had de pastoor waar-
schijnlijk blootgostaan aa-n den moedwil zijner vijanden. Er blijkt n.1. uit het ge- deeltelijk reeds geciteerde vonnis van Jas- per Adriaensz, oen 25 Mei 1568 door den Raad van Beroerten te Brussel gewezen, hoe deze „viilaaniemont et uontinuelLeusc- ment" opmerkingen had gemaakt tegen do LBaagsche V) ..gens iréglise" en ze daar- |
||||||||
|
46
|
|||||||
|
-oenen van alsulcken secten ende menig.
fuldige dwaelihgen in der religie ende re- bellie jegens de Conincklijke Majesteit\'\' en om „te bidden Godt Almaehlich. dat hij der Kersten prinssen ende allen vasallen enne gemeen herten wil bekeren tot een- draghtigo geloof ende religie, pays, rusle ende vrede, ende bescermen de overtollige overdaet, craght, gewelt ende bloetstortin- ghe van ons arme even kersten iroenschen". En intusschen volgde den lUem Januari löfis een ernstige waarschuwing, om op Zon- of heiligendagen tijdens de ..hoog- inis.se ende sermoenen" niet in de herber- gen te zitten of de oev:TÜe van anderen te verstoren door „met de bal o.le cloot te spelen". Voor do processie, te houden op Zon-
dag den 9on Mei 1568, werden bij publi- catie van den \'X)en April va.n cliit jaar all* Haagsehe gildebroedcrs op een :oete van drie pond tot meedoen giedwongen. .,leder onder, sijnen caerse" zou men dan bij paren worden opgesteld voor t huis van den heer van Assendelft Uhans En- gelscho legatie), van waar mten zich in beweging stellen en zijü weg vervolgen zou o.a. door \'t Voorhout, ,,tot dat men weder gecomen sal sijn in ie Iere\' e rl te .«"amen"\' (dezelfde keure werd in 1 f>7<) nogmaals afgelezen met het oog op een processie, te houden op Zondag den Ten Mei). Een soortgelijke publicatie, in ot <rn-
streeks Mei 1568 uitgevaardigd, bevat het meedoen van ..gesrworen bosdraghers ofte booden\'", terwijl ,,comajiö ende couckver- coopers" hun nering moesten staken en met aandrang werd geboden ,,gheen couek te doen slaen, hacken olte houwen", een volks- spel, dat in of bij de taveerne beoefend werd en dat tot ver in de negentiende eeuw op de afgelegen deelen van 0113 la,nd zich wist te handhaven. Men i>nag aan- nemen, dat vele van deze keuren door Alva of Bossu geïnspireerd waren. In sommige althans wordt die herkomst uit. druAkelijk vermeld, zooals in die van den Ion Juni 1569, waarbij het ceremonieel der processies nauwkeurig was voorge- schreven, opdat deze het geheele land rh.or eenvormig zouden zijn. Doch de klimmende afkeer van leze
kerkelijke vertooningen, stijgend naarmate de drang groter werd, maakte de llage- naars vindingrijk. Velen toch schenen zich op den dag der plechtigheid eennoudig bui- ten hun woonplaats" te hebben begeven, om in uitstedigheid een geklemd motief voor hun niet meedoen te vinden. Van- daar een ordonnantie, den 5cn Juni 150!) afgelezen, waarbij sepaald was, ,,dat hem nyeroandt opten voirsz. sacramentsdach uytten Haghe en sal absenteren nochte |
rcysen sondier consent ende verlove van
den officier" Maar toch blijkt het, dat de geboden,
zelfs al kwamen ze van Alva\', slechts matig werden nageleefd. Zoo werd bijv. m de publicatie van den lüen Aug. 1569, waarbij geordonneerd was, dat men met het oog op de komende processie .,daechs te voren zijn straeten schuldich sal wegen schoon te maicken", wederom melding ge- maakt van de reeds vroeger gedane aan- zegging, ,,huyscn, winckelen ende boutyc- kelen gesMen te houden ende nyet te \\vei>cken." Het ligt voor de hand, dat onder •fculko
omstandigheden met een argwanend oog werd gadegeslagen, wat op de scholen ge- daan of nagelaten werd. met het oog op do religieuse vorming van de toekomstige burgerij. De reeds aangehaalde ordonnan- tie van Margaretha, ,,gedaen in den Hage don XXII Septembris 1525\'\' (Kronijk Hist. (Jen. 1857, bl. 157), waaroij een nauwlet- tend toezicht werd gelaat op de „schoei, meesters binnen uwen bedrijve, of dieselve gedif/a.meert sijn van secte lutheriane of andere quade opinicn, of sij leeren eenighe boucken, bij den Keyser verboden\'", zal wellicht mede een gevolg zijn geweest van de geruchtmakende zaak tege-n Gna- pheufl. Voor een goed begrip der toestan- den van -dien tijd is het echter noodig een blik te slaan o,p de inrichting van het onderwijs, zooals het destijds in Dein Haag werd verzorgd. De Haagsehe school was van oudsher
(als instelling) eigen aait* den graai. Het schuint evenwel, dat ook hier de aanspraken vu.n de overheid slechts theoretisch waren. Voor Den Haag allhans gold, wat men eld ts opmerkt, dat de school is een dochter van de kerk en de grafelijke regeéring bemoeide zich als niet-belanghebbende met haar wel ten woe al zeer weinig. In 1394 rja had graaf Altreen t aan het kapittel van St. Maria ten Hove afgestaan het reoht van uitsluitend! school te mogen houden in Dent Haag, gelijk de kapittelheerem dit reeds gedurende zésijién jaren gedaan hadden (De RLemer I—204). Thans echter, een ceu.v later ruim, was de schooi overgegaan op de magistraat. Den l(iden April1 1516 n.1. werd de zorg voor d« „scholastei\'ie" door het kapittel aan Den Haag verpacht tegen een jaariijksche recog- nitie van 24 pond, gevolgd door ee>ni soort- gelijke overeenkomst van den 9dey Augustus 1536 en den 21 sten April 1568, waarbij! echter, daar de onderneming geen baten meer afwierp, de overdracht (in 15(58 voor 25 jaar) zonder geldelijke verplichtingen ge schiedde. Toch werd hel belang der kerk daarbij
geenszins uit het oog verloren e,)) bleven er wel degelijk waarborgen bestaan voor zuiver katholiek onderwijs. Het karakter van |
||||||
|
47
|
|||||||
|
de school werd bij deze tijdelijke overdrach-
ten nauwgezet omschreven, terwijl de do\'ju\' dó magistraat te benoemen rectoren eu hun ,,onderschoeïmeasters" vooraf den eod aan „deken en capLrujaeretri" hadden, af te log- gen. Waar die oudste school nu zich bevond,
ligt ia het duister, doch de gissing is niet te gewaagd, dat ze werd gehouden in of bij een der kerkelijke gestichUin op \'t Hof \'>f bij den St. Jacob. In 1475 (,-chter, den JMe.j A\'ovember van dat jaar, verklaarden schepe. nen van Den Haag te zullen uitkeeren aan een particulier (waarschijnlijk den bouwmees- ter) „wegens de tinimeringho van de:> nyewé schoje" f-eu jaarrente van 19 ponn en 10 schellingen, gevestigd op dat gebouw en op het oude stadhuis, welke rente den uden September 1544 werd afgelost. We mogen daaruit besluiten, dit alzoo reeds vóór den lijdelijkcii overdracht van lölli het onder, wijs door de magistraat werd verzorgd. Deze school evenwel, gelegen aan dé Oost-
zijde van de Schoolstraat (vóórdien Kerk- straat geheeten) en Noordwaarts grenzer.d aan de Vischhal, blijkt reeds in het midden der ltide eeuw alle teeke-nén van óéti\' oud en vervallen gebouw vertoond te hebben, dié zóó drei.gr\'iid zelfs aan den dag trade, -, dit do \'magistraat steeds in zorg leefde voor de noodzakelijkheid van vernieuwing, van welke bekommernis ze wegens de belangrij>ke> Jinan- cieele offers meer dan eens in requésten, aan de landsrcgeering blijk gaf. Dit nu was de eenige stedelijke inrichting
van onderwijs, in karakter echter geheel verschillend van de tegenwoordige jagorei scholen. De leerlingen kwame^ er — nadat ze op particuliere kleinkinderscholen eei;.|ïg elementair onderwijs hadden gespten — op hum zevende jaar, leerden er, behalve za.L(g. ilezen, schrijven en cijferen, odfc bet Latijn, zoodat het geheel dus den stempel ■droeg van een inrichting, die het meest ons lyceum nabijkomt. Aan het hoofd van deze inriohtiiyg stond
een geestelijke, eien man, uitmuntend door wetenschap, die zelf, bijgestaan door een paar ondergeschikte leerkrachten, de geestelijke verziorgiing der jeugd ter harte nam. Het was echter noodi.g bij de keuze van
den rector en zijn helpers met zorg. na te gaan, of hun trouw aan de kefk jjiet van twijfelachtig gehalte kon zijn. Wij weten, hoe {f.najiheiis van „hereiijcque" simetten niet vrij was gebleven en niet onwaarschijnlijk is het. dat deze neiging niet zo&dor invloed bleef op zijn dagelijfcsch gehoor. In deze dagen van scheuring was liet ambt dus vafl buitengewoon belang, en, hoe de magistraat daarvan doordrongen was, spiegelt zich af in de behoedzaamheid, waarmee ze bij de volgende benoemingen, te werk ging en vér- der in do wijze, waarop ze fcgr-n de partij cuiliere inrichtingen vani onderwijs te velde trok, die in den loop der jaren de sledelij!??\' |
|||||||
|
school dermate benadeelden, dat haar wel-
zijn op \'t spel stond. Waarschijnlijk is daaraan niet vreemd de
steeds zien verbreidende hervormingsge- dachte, die slechts voor het uiterlijk Icon worden gestuit, maar niettemin in. stilte voortgang bleek te maken. Het ligt toch voor de hand, dat de ouders,
die voor zich zelf allerlei uitvluchten zochten om aan de deelneming aani processies te ontkomen, die de oude kerk verlaten on{ dé nieuwe denkbeelden iin| stilte omhelsd hari\'j den. gaarne hun kinderen toevertrouwden aan de zorg van particulieren, liever dön ze te zenden naar de stedelijke Iitij-isché schod, die geheel met den geest tier héér- schende kerk doortrokken moest zijn. Den 21 sten Juli 15U8 (Lopende Keurre,
fo\\\\ 11 vo.) besloot de magistraat daarom tot het uitvaardigen van een ordonnantie tegen dit zich allengs uitbreidend gevaar. Haar toch was gebleken, „dat veele ende diversche persoonen, so mans als vrouwe^, hem vervorderen particulieren schooien al- hier in Den Hage ende Haechambaclit te houden contrarie de gewoonten ende ouden haercominen. mitsgaders den privilegiën, die onder den deecken erjdie cappittulaeién optén Hove alhier in Den Hage bij den vor|rsate^ van den ConinJclijke Majesteit gravr van Hol- landt van den scholasterie van Den Hage ge- gundt ende gegeven stjbi." De overhndsseho.o\'r nu was niet b\'j machte onder die schadelijke mededinging op een behoorlijke manier haar bestaan voort ,te zetten. De magistraat klaagde dan oo\'i, dat „dwerdeur de gemeen sChoie van Den Hage sulcx verac\'htert is en vnoch dagelicx vergaet; dat ayemaijyt daerinne heeft willen wesen^ deurdién dié rijcke kinderen hem begeven onder dié par- ticuliere schoolmeesters, verlaetenjé dé ge- meen schoole, soodat in de grooie en ge meen schoole van Den Hage a,nders gbeen kinderen en comen;, dan arm wesende, die den schoolmeester nyet en vermoghe,,; té onderhouden ende dat deselfer schoolmees- ters Den Haghe jaerlicx een groote mercké- Jicke somme oosten, hemluyden gaygeien, ofte anders souden deselVe schoole moeten verlaten, gelijk die in voorleden tijden véél verlaten ende desolaet gebleven és géwéést ende toegesloroten es blijven staa;1. tot grooté achterdee;e van den gemeenten éndé inwoen- ders van Den Haghe end® anderen die de Macht nyet en hadden, om haore kir.deren in der particulier schooien to stellen eude overloon te geven, tot groote confusie ebde scandalisatie van den gomeeri»n volcke endé tot ,verachtinge van den heyjigc;i diensit (joods." Hoe in dezen wantoestand verbetering
te brengen ? De magistraat wendde zich tot do kerkelijke overheid en ordonneerde ten slotte ..bij- ndvijese van den deecken ende cnpniittulaereii van den hove\'\', dat |
|||||||
|
48
|
|||||||||
|
niemand in Den Haag >4 liaagambaohd zou
mogen houden „particuliere schooien van kneohtens ofte van meysfcens, om te leeren lecsen, gerijven, rekenen off cijfteren in wat manieren dattet zij, hij of zij en heb- ben eerst ende a Ivoren geweest bijdendeec- l<en ofte zijne gecommitteerde van den ea- pittule voorsz. mdtsgaedera den horililtorfi cier van de weecke in der tij<. wesemle, oiiune bij denselven de boucken ence voor- schriften, die hij ofte zij van meeninghe zijn te leeren, gevisiteert ende geteyckent te w*>rden naer behoeren, welverstaende, dal bier onder nyet begrepen sullen zijn kinderkena wesende onder de sevetu jaer. 1)". Zij echter, die op verzoek toe- stemming hadden gekregen, hun particu- lier bearijf voort te zetten, namen op zich de verplichting „voor e.cke knechtken den rectoer van den groeie ghemeene schoele voorschr. (o betalen clcke vierendeel jaers ibien stuvere ende sal alsulcken particu- lier schoolmeester gehouden wiesen van «tonden aen inne date van (.en publicatie van desen te leveren, den rectoer van de vooras, groote schoole, in der tijt sijnde, die naemen ende toenaemen van dien kim.e/ ren. die hij van nieeninghe sal wcsen te houden ende tot elcken reyse, met specifi- catie van den daghe, dat die .\'erst schi/le geeuwen sullen sijn ende van neni sceytfen sullen, ten eynde den rectoer* suilen mo- sen weeten, waernaer hem te reguleren in \'t innemen van de voorsz. thlen stiuers", voor welker voldoening uien jee.le terstond „waerlicke borghe" moest stellen, iim cp- dat de particuliere school geen neleibe) vou zi.,iii voor het bijwonen van den ochtenddienst der kerk. werd nog bij nadere redactie (door den baljuw r) de bepaling toege- voegd, dat op kerkelijke feestdagen geen school mocht worden gehouden, maar cal de schoolmeester de verplichting op zich nam .jmeMe selvo haer kinderen te gaen len öerinoenc ende ten hoogmisso. De bovenstaande bepalingen nu waren
getroffen in een tijd, en waarschijnlijik net h#, ooj> op de omstandigheid, da: ae !.:■- |
|||||||||
|
ti.\'nsche school de aandacht der \'.iauistra.it
in beslag nam. Men stond toen "oor de overweging, aan meester Wor*"f v. VVijck die gedurende vele jaren .ie; :«mbt vin ree tor tiyielijk had bckieed, die waardigheid definitief op te dragen. Den :M"en .1 all \\ï&* wtrd daartoe besloten trap. lieg 1-121) met ingang van verschenen Lvhtmia t\'J Febr.) op een jaarwed Ie van LM ponvn van 40 groolen. Mag men aannemen, dat meester Wovter
ie and was van beproefde trouw a*n de kerk. die zich steeds in Den Maag een voorbeeldig katholiek getoond had, tcch achtte men het noodig, in een =\'.»ort in- structie zijn verplichtingen vast te iegigen, ook ten opzichte van de twee „emero .-•ohoc.lineesters", die hij onder *<ch had, maar die, evenals hij, gehouden varen, tot den oet\', van trouw aan de eigenlvke auto- riteiten, doken en capitiularen van \'t Hol. \'Van hen dan werd gevergd, jat sfe (.e kin- deren „getrouwelick nae die ouae catho- lijcke ende over alle gemeyne christelijeke religie loeren ende instrueren sullen en- de heurlnydcr choralen, ende die dagelicx dtenfen aulien in religione in heur cappel- Ie, ende oick die jonghe, nie wonende sijn mit eenighe van die heeren van die capi- ttilon, leeren ende instrueren sullen in der jjchole, sonder schoolgelt dairvan te ont- fangen ofte nemen." Hij hun onderwijle zouden zij hcwbcn „te schouwen alle confu- sie onde veraehtinge van den dienst Gods\' , hadden bovendien, ook buiten de school, scherp toezicht te houden „oplen school- kinderen, ten eynde dat die goede luyden kinderen sullen moegen goleert, geregiert ende gestuert worden tot allen goeden ze de ende bequame manyeren<"\' terwijl de ree. lor ook tot de heide ,,ondermeesters, dis- crete persoenen ende bequaem van geleert- heyl, van sang ende oeck van stemme", zijn vaderlijke zorg behoorde uit t estrek- ken- Ook de diensten aan de kerk, door hem en de kinderen Ie verleenen. werden nauwkeurig omschreven. Wanneer het ca- pittel processie hield „inltten doorne croon ons Ileeren", moesten de leerlingen daar- bij behalpzaam zijn, terwijl de rector zelf ,,mit die twee ondermeesters den diensten, lic in den chore geschiet, ende als \'t bij absentie ofte bij gebreck van den onder- meesters van noodo sal wijn. alle weekmis- sen ende het hoylioh cruys loff helpen bo- waeren"\'. Niet lang mocht meester Wouter van
Wijck van zijn vaste aanstelling genieten. Den len Januari 1572 reeds bleek hij over- leden en daar de magistraat van oordeel was dat ten spoedigste een opvolger be- noemd moest worden, „so wel om den kln- dereui te doceren als omme \'t choor ende den dienst üoods in de kercke te bewae- ren", werd terstond naar een waardigi plnartsvfervainger omgezien. De keuze vilel |
|||||||||
|
1). Deze keure, in hoofdzaak dezelfde als
die van den 9en Aug. I"i3t>, is blijkens de vele doorhadingen en toevoegsels metgroo- to zorgvuldigheid opgesteld. Ze bevatte o. a. de bepaling, dat de schout op de naleving er van zr>u toezien, doch de bai- juw. wiens goedkeuring werd gevraagd, schrapte deze bepaling, die bi; ce afkondi- ging op 30 Aug. 15(58 ook werd weggela- ten. Van zijn hand is waarschijnlijk ook de toevoeging in margi-ne, die het schoolhou- den verbood aan „allen den gheenen, die in den voorleden tourhelen de ongeoirlofde j.redicatién ende valsso leeriïigon ge- frequenteert hebben." |
|||||||||
|
aan de grondsteJÜngen der kerk, o-oüc in Den
Haag. Den 21en Juni 1570 werd „na \'tluy- den van der stedehuys clocke" onder de aan. dacht van belanghebbenden gebracht, dat op „DincXsdage toecomende" <!e termijn tot inlevering van verboden boeken zou geslo- ten zijn en dat daarna niet sulligheid tegen do eigenaars er van zou worden opgetre- den. Doch a| deze maatregelen breken slechts ten halve het beoogde succes te hebben\'. In stilte verbreidde de hervormingsbeweging zich steeds meer, zoodat de ondetdrirskinig er van nog slechts door hardvochtig i">pt.ie. den, door krijgsvortoon en militaire suc- cessen kon geschieden. XII. DE VOORTEEKENEN VAN DEN
OPSTiAND. Twee eigenschappen, di" zijn surrcs in
den strijd tegen do weerbarstige geuzen bijna tot een besliste zekerheid maakt.mj, bez&t Alva in voldoende taate: hardvochtigheid en krijigsbeleid. Door duizenden slachtoffers had hij algemeen schrik en verslagenheid ver- spreid, zijn vejdhcL\'rsUlenleu en zijn krachtig leger zouden hem weldra doen zt\'g-ïvieren over de ei\'npe;0, s;echl gedisrip\'linecrle krij\'js. macht, die hem in dm weg zou treden, een poging, die hem slechts vaster in dvn zadel zou brengen, die zijn gezag zou be« vestigen, sterker, dan het immer geweest was. In het buitenland zaten de uitgewekenen
niet stil. Hadden reeds in Januari 15(>8 do naar Engeland gevluchte Nederlanders oen stouten inval in Vlaanderen gewaagd, dio echter geen succes had en tensl\'ül&e slechts het aanzijn gaf aan enkele ver- strooide benden van boschgcuzen, waarin hun legertje zich oploste en die van dat oogenblik het land onveilig maakien, iets \'meer kans van slagen beloofden de pogingen door den Prins van Oranje beraamd, om met behulp van Duitsche krachten om inval in de Nederlanden te wagen, daarbij reke- nend op een algemeenen bijval der land. zaten. Want de ontevredenheid over bet Spaansch bewind maakte in de Naderlawdien. plaats voor ongerustheid en eirgernis, zeo- wel\' bij de katholieken als bij de aanhangers» der nieuwe Jeer. De instelling der nieuwe bisdommen met name had ten onzent bij vele katholieken ontstemming gewekt. Do bisschoppen bijv. werden voorheen „g<?.
kozen door de hooge geestelijkheid van de diocees, de kanunniken, groot-grondbezitters, veelal van adellijk geslacht; zij postuleerden! den bisscliop, de Paus bekrachtigt al of niet do gedane keus." (Fruin-Colenbrander, Staatsinstellingen, bl. 29). Thans geschiedde do l>enocmAng op \'s\'konings voordracht door den paus, en do nieuwe kerkvorst zou zijn inkomsten trekken uit d« bezittingen dor abdijen, terwijl de vroeger almachtige abten |
||||||
|
op Mr. Petrus Sconeus van der Goude,
geboren te Haarlem en schoolmeester in laatstgenoemde plaats. Met veile een angst- vallige zorg deze benoeming gepaard zou gaan, blijkt wel hieruit, dat de candidaat aanbevelingen overlegde van burgemeeste- ren en schepenen van Haarlem, den pas- toor van de groote kerk aldaar, van tweo oer Haagsche burgenieasteren on den de- ken en de capitularen van \'t Hof, van den prior van \'t klooster Sion bij Delft, van president en raden van \'t Hof en meer an- dere personen van „catholyckehck weldra- ghon\'\'. Dit alles echter had geen verder succes, dan dat de candilaat voor slechts vier jaar, ingaande den len Januari 1572, werd aangesteld, met inaijhtnoming van verplichtingen, die nog iets scherper dan in de instructie voor zijn ambsvoorgangier waren omschreven. Hoewel de voorbeelden bewijzen, dat bet
onderwijs aan bekwame handen was toe- vertrouwd en ook ten opzichte van de reli- gieuze betrouwbaarheid met zorg naar een. ge-chikt persoon was uitgezien, was de belooning, die voi>r dezen arbeid was toe- gekend, al z.éér matig berekend. Mr Pe- trus Sconeus bijv. ontving slechts bet be- drag eer schoolgelden, welke som zou worden aangevuld of verminderd tot 24 ponden grooten vhamsch, gelijk ook Mr. Wouter genoten had. En dezen waren geen van beiden conventualen; Mr. Wouter bijv. bewoonde zijn eigen huis aan (te Noord- zijde van \'t Westeinc.e. En dat v,or do ondermeesters a\'1 even slecht gezorgd "werd, zien we uit het request van Mr. tiombout AYillems Bosschart, tweedon schoolmeester en „priester", waaruit blijkt, hoo deze, fco- pendo op ,,een dienst tot Eyckenduynen, waerdich bij de acht pondon vlaemsch" en door een der leden van de magistraat, aangespoord tot „een lutke tijt pieientie", steeds op een voldoende bezoldiging ge- Wacht had, hoewel hij door de ziekie vam Mr. Wouter van ;>acht of tien dagen, voor * alle Goods liefs heiligendaGh (is Allerhoili, gen) tot desen dage toe", in school en kerk diens plaats had ingenomen, waarom de magistraat den 6en Febr. 1572 besloot, hem met ingang van den 25en Nov. — wei. richt de datum van Mr. Wouters overlijden! — een wiedde van 10 pond Vlaamsch toe te kennen, ,,mits inbrengende sijn accidën. tien." Hoe het zij echter, de kerk meende door
de keuze van dczo beöedigde dienaars oe|nigs- zins beveiligd te zijn tegen de afdwalingen! van de jeugd, nu haar geestelijke leiding boven want rouwen verheven was. Maar ook den volwassenen dreigde ernstig govaar. Do lijkt van verboden hoeken groeide steeds aan, do straffen tegen de drukkers en d\'j verspreiders er van volgden elkander nog steeds op niet angstig korte tusschenpoo. zen. En onderwijl1 knaagde de nieuwe le^r, op die wjjfce zich uitbreidend, miaar s\'lcieds! |
||||||
|
50
|
|||||||
|
hun plaats — de eerste1 f — fa» de Staten
van Zeeland moesten ruimen ea aan den* bisschop afstaan. De Utrechtsche kapittels, steunende op
hun oud recht van verkiezing ea weinig genegen hun toch al reeds ontluisterde1 pas», ti© prijs te geven, waren dezen nieuwen maatregel al zeer weinig gunstig gezind, de parochianen vreesden voor verscherping van de inquisitie en een ongenoemd \'•k.V.holiek tijdgenoot spreekt zelfs van de nieuwe kerke- lijike indeeling als van „den eersten oer- spronck van dese tragedie", n.1. d?n stxi/1 tegen Spanje, die wejdra zou ontketend wor- den. (Hist. Gen. Kronyk 1857—284). Zoo had Philips dan al wat Nederiandsdi
dapht en voelde tegen zich in \'t .harnas gejaagd. Het verzet tegen zijn kerKelijke en politieke maatregelen was weliswaar onder- drukt, maar gebroken was het niet. Tusscher» November 15(17 en half Februari 1568 (Te Water 11—114 en IV—64) sloten enkele Nederlandsche edelen oen nieuw verbond, waarvan Hendrik van Ilrederode — wel 1 ia, half Februari 1568, overleden — de ziel zou zijn en waartoe ook Diedciik Sonoy, Adodf van der Aa, Chr. van Leefd-iel, Albr van Huchtenbroek, Dirk van Haeftco, Wil, lom van Zevenbergen, Crispijn van Albruc* en A. Domberch bleken te zijn toegetreden \'s Prinsen pogingen tot verlos.vi.ag van
de Nederlanden, inmiddels door eenige inval, len aan de Oostgrens beproefd, zouden cchtei schipbreuk lijden. De inval in üroniugeü eindigde mot het vreoselijko bloedbad Dij lemmingen (21 Juli 1568), de beroemde, krijgstocht langs de Haas (September \'68) leed een deerlik échec De gehoopte opstand, dei landzaten bleef uit en de vre-.sciijko terechtstellingen, den len, 2en en 5eu .lun,- 1568 te Brussel voltrokken, waarbij ook Eg, mond en Hoorne hun leven offerden, dexlem wederom een rilling door den lande gaan Maar toch, toen de eerste verlammende
uitwerking van Alva\'s optreden Koorbij was, bleken de gevolgen niet duurzaam meer. De watergeuzen, die steeds in ver- binding schenen te staan met hun geheime medestanders aan den wal, brandschatten de gcheele Noordzeekust, plunderde*! die eilanden en waagden zich zetfs op de Zuiderzee, om er den Spanjaarden ^n wat met hen heulde — en hciaas ni->t hun aLeen — afbreuk te doen. Overal w-erd op Alva\'s iast de bevolking te wapen geroepen, om zich tegen hun aanvallen te kunnen verweren, alom werd e:n gewa- pende kustwacht gevormd, teneinde ovoi- rompelingen te voorkomen. Reeds den 2 len Sept. 1569 werd op
order van den baljuw van Den Haag een keure afgelezen, waarbij aan .,aile ende een yegelick manspersoon op Sciave- ninghe sijnde", geboden werd. „thuis ofte ten minste op Sceveningh te blijven tot op liuyden de clooke één uien too nae |
den noene, omroio fe verstaen ende t\'aen-
hooren \'t gundt hemluyden •\'^ide elcken van hein bij dei* voorsz. Bailluw, Buiige, meesteren ende Schepenen van ConLnck- lij\'ken Majesteits wege belast ende bevo. len .sal worden". .Wat toen »e hunner kennis werd gebracht, bleek mij n-\'et. doch ".)iMgetwij.Ie!d\' wijst deze voorbereid\'STiidiei waarschuwing op een zeer belangrijken maatregel, die waarschijnlijk op de de- fensie betrekking bad, gelijk die van den 27ein van. dezclfdq maand, welke in hoofdzaak hier wordt overgenomen. „Alsoc lot kennis van mjjin here den grave vaa» Bossu, stadthouder ende capitain-gencraiel. president ende rade van Holland! geeo- meii es, dat eenige rebellen ende fugity- fen van deson landen toegerust hebben eenighe invasie, die sij soudw jnogietn doen", er besloten was tot een alge- meene „monsterimghe", om te kunnen na- gaan „de menichte van strijbaere mannen\', waartoe eenige daartoe aangewezen per- sonen „mergen vroech sullen omracgaen van huys tot huys, om te bescrijVen! alle de manspersonen boven ,e XVIII einde beneden de LX jaeren ende heiurluyder eighen waepen". Om nu aan dezen maat- regel meerder succes te verzekeren, werd den 7en Oct. 1569 de volgende keure tot de burgerij gericht: „Men Liet een yegelicken weeten, dat volgende de leste publicatie van \'t bescrijlven san den per. soenen ende waepenen alhier in demi Haghe, op morgen vroegh te zeven ure sal monsteren soo wei vrye als onvrije, cedel ende oneedele persoenen, uytgcson- derl alleene inijn heere de President, hee- ren van den Raede ende Meesiers van den Reeckeninghe, gebiedende een yoge- Ikken die thuys zijn, uytten Haghe nyet te vertrccken ende hemselven ia persooae te vinden in \'t Voorhout..... toel ifctende eencn yegelicken, die waepen te veelc oiie t\' over heeft, den anderen burgheren, geen waepenen hebbende, te mogen lecnen enjde overdoene". En opdat de suppoosten van het Hof, die niet onder de jurisdictie van Schout en Schepenen, doch onder i^ van den Hove behoorden, geen voorwendsel zouden vinden, zich aan den genomen maatregel te onttrekken, werd dL\'zellde, keure nog den eigen dag vanwege liet Hof herhaald. Om deze algemeene burgerwapening
eenig pr.actisch succes te doen hebben, werden er tevens maatregelen getroffen, om de aldus versterkte macht onder be- kwame legerleiding te stellen. Den 4en April 1570 werd in Den Haag weder een algemeene wapenschouwing gehouden, bij welke gelegenheid het Hof de burgom»:es- tc-ren machtigde, ,,omme de vanen vain de schutterije van den Hage t» moegen le- veren in handen van jonckheerefU G hijs- hert van iWijmigaerden en Willem Wi d-V iWerve." , . |
||||||
|
51
|
|||||||
|
Beide edellieden zullen \\ oor du ILge-
naars geen onbekenden (geweest zijn. Helt geslacht Van .Wijngaerden. hoew-. oor- spronkelijk .afstammend uit \'Je Alblasesr- waard. was gevestigd op [Jss-lmr.udè-, van- waar het zijn vertakkingen verspreidde, dk> niet de voornaamste geslachten, mót de Duveovoordes, d>c Van de AVerve\'s. de Egnionds, de Borselens. met \'t Fer- claes, Suys en \\-eie anderen vervvj.it wi. ren. Gijsbert van YVijngacrden nu was een kleinzoon van don vroeger:n Haag- srhen baljuw Willem Oom van Wjngaer- den en had tot ouders Mr. Floris van AV\'ijngaerden (eerlijd.; pensionaris vin Dord<t, in welke betrekking hij met kr.»cht voor de belangen der stad ijverde, daarna Jiid van den Hove van Holland) en Arnoidi^.a van Davcnvoordo. Hcor GiJBber) v,;.\'s van dit eprecht katholieke echtpaar de tweede zoon, zijln oudere brot-.r -f in was ddnv kanunnik van Luik, terwijl zijn jongere zuster Elisabeth getrouwd was met Davi I Ruygrok van de «VVerve, van welk geslacht •i.»erdere leden spoedig .aan de zijd\'oi van den opstand zouden staan. . Ook .Willem van de W\'erve was in Den Haag een bekende figuur. Het stam* slot zij\'nei" familie stond n;» ï>ij Ri|sw$k aan den weg naar hel dorp Wateringen en te nauwer werden zijn betrekkingen met deze omgeving door zijn huwelijk friet Anna, dochter van Jeo.il •■•■n <i<» \\Wrve. Deze beide edelen stonden in 1570 dus
neg aan \'s konings zijde. Of beider trouw toen nog volkomen ongeschokt was, of ze ook reeds eenige betrekking on.J«,ihi«ci- den niet de edelen van het tweede ver. bond. bleek mij niet. doch twee jaar later zullen we Gijsbtrl van .W.ijng.ierdon als medestander van den Prins in Den Haag ontmoeten, belast met het connmand > over de troepen, door de opg-\'Y/.iuo tsie. den bijeengebracht. Reeds nu echter, iin 1570. bleek het.
dat het ontzag voor de aldus govomru de weermacht in Den Haag zee* veel te Wenschen overliet en dat \'s konings of- ficieren er niet met die ondorscneMrins} werden behandeld, waarop zij aanspraak maakten, in een keure van den (i-n April van dat jaar gelastte de Schout, de bur- gerij daarom nadrukkelijk, hun den ver. eischten eerbied te betoonen. Of \'t hieir toen reeds cenigszins woelde? Het f«j. tenmateriaal is te onvolledig, om dez» vraag met zekerheid te kunnen bant\' woorden, doch wat elders plaats had. zal ook biier weerklank hebben gevonden om de angstige zorg, waarmee de overheid do talrijke vreemdelingen naging, kan al. thans op iets dergelijks wijzen. Maar zoo de verbittering ook hier reeds
weer tot uittónig kwa|m, zeker zou ze niet bezworen zijln door de afkondiging van de ,,Grace et pardon général, donné |
|||||||
|
par Ie Koy.... a cause des troubk\'.s pas-
sez\'" gedateerd te Madrid den 16.m Ni>v. 1569 en in djn vonm van een don pairi- fletje (Bruxeües, M. de Himon\'. MDLXX) over de Nederlanden verspreid. Niet voor Juli 1570 ^von\'weil weid dit par-
düin plechtig de» vudke kond gedaan ojt d;> wip. e. zooals dat in Alva"s teg\'jawoor- dighcid te Antwerpen was gesthird. E«r3l toen daar in de hoofdkerk h\'_: pauselijk besluit was voorgelezen, werden naar aU» steden en dorpen de geiirukl" eXeiniplaien van de koninklijke gratie heengezonden, niet de bepaling al weer. dat do bur- gerlijke overheid met de afkondiging wach- ten zou, tot het pauselijk pardon in de kerk was voorgelezen (Gachar.i. Corres1- pomdance de Philippe II, II — óSu). Het was voorzeker een grievende teleur-
stelling voor velen, die hun houding wenschten te herzien en zie: c.pnkuw onder de hoede der kerk tr.i«:h\'ten te stellen, toen ze van den inhoud van "t bedoelde pardon kennis namen De aan- hef toch deed zoo veel verwachten* Want overwegende, dat er „vele ende divCTsche zijn. die deur lichtveerdiqhe/t, \'•unos«i<iit. ende inconsideratie gefailleent hebbeo eude deur jonckheyt ende sïtnpelh yt verleyit si;n geweest, daervan mit oprechten herlui tethoenen leetwezen ende berouw re heb- ben uuyt zaken van de vootieden fauli- ten, mit voornemen ende intentie ben tot- ter schoot van onser moedor d«r heyli;- ghcr catholijckscher Roenisehct kcicken ende tot onser gratiën ende genaden te bekeeren...... die \\an hun fautton ende dwalingen (derselve biechtend-) oprecht
)Ieetwesen sullen hebben", werd w.-liswaar in het algemeen vergeving van het ge- beurde len straffeloosheid verzekerd, doch het getal uitzonderingen maakt.e :1e gedane belofte zoo goed als waardeloos. Uilge- sloten toch waren alle predikers, diakenen en ouderlingen; zij. die predikers hadden gehuisvest of hun huis beschikbaar had- den gesteld; die aan den beeldenstorm hadden meegedaan of geestelijken bsieórt\'gd hadden; allen, die reeds eorder om defc geloofs wil gestraft, doch opnieuw tol ketterij bleken te zijn vervallen; zij. die op het oogonblik der afkondiging gestraft of gebannen waren; allen, die "t compro- mis of een soortgelijk stuk hadden gete- kend; die de wapenen hadden opgenomen of gelden ten bate van den strijd had- den verzameld (Knuttel no. 183). Men miag dus aannemen, dat van de
uitgeweken "Hagenaars al zeer weinigen door dit in Juli 1570 afgekondigde par- don gebaat waren. ,,0 werelt listich, lieflick ia "t oor-
boren, ,,Hoe brengdy te voren den siimplen u loosheyt
|
|||||||
|
52
|
|||||||
|
i
de seecant" zoo scbreef Andries van, der
Goes den 13en Nov. vjm dit jaar (Oudi Holland 1889, bl. 193), „sijn in de CX huysen metten slach van der zc< gansse- lijk\'ken affgespoelt. dat men nyet sien en mach. waer se gestacn hebben- ende; noch oni\'trent XL sulcx bedurven, dat ze nyet bewocnbaor en sijn. noch meer bewoont sullen worden; en.de noch andere rne-f miLchte van huysen soo in de zijdelmueMn! als in de gcvelen ofte daeckeu gaqvuet*t ende ontranponneert, sulc* dat "t HHe huys nyet ongeschent en is gebkv?n. Alk\'* de muerkens van "t kerckhof aidaer sijn, van "t waeter ommegeslaegen ende d* thoorendeur van den kercke opgeslaege;". "t iWaetcr heeft in de kercke, aldaer hoi eb gestaen UI1/, voeten ende twee duymen als mijn broeder van <fer Meere n«.ij schrijft \'t selve op \'s anderen dacels als op Allersielendach aldaer in persono geweest hebbende, gemoeten te hebben. In sonvmia. Sclievelingen is bijna nyet dan een z^e>- strange." Zelfs Den Haag werd van die; la.ndzijdc ernstig bedreigd. Gebed llijiw land was één zee gelijk; van Leiden via?-\' ren de schuiten overlarud tot voor da wallen van Amsterdam. De scheiding langs Delfland werd met zorg bewaakt en in geheel dat waterschap beierden den 6eu en den 7en Nov. de klokken, „so-> bij dacge als oick bij nachte". om Je bej woners tot steeds verhoogde inspin\'ning aan te sporen. AVant ook van do zijde van Schdeland dreigde gevaar. Sehie.aimdi toch was geïnundecrd en de boeren daar trachtten door het doorgraven van den schcidingsdijk naar de DclLandsche zijde van den overlast van het water bey.rijdi to worden. Geen wonder, dat aherwegeiri de dijken scherp werden bewaakt, want, mocht de aanslag gelukken, zoo „sou Jet geheel Delflant mede ondergelopen heb- ben" zooials Van der Goes ons mede* deelt. Maar terwijl zoo door de uiterste krachts-
inspanning Den Haag gespaaxd bleef, was de ellende te Schevetningen niet te over- zien. Honderden inwoners wai\'en dakloos, hadden alles verloren, wat met noeste» vbjl was verdiend of in slanid gehouden. En met insp-anining van alle krachten pro- beerde men er te fieldden, w\'at nog te redden bleek. Men ruimde de pu:nhoopen op. om te speuren, wat daaronder vat. waarde was overgebleven. Den tweeden November, zoo\'lra \'t hun
slechts mogelijk was^ deden baljuw, schout, burgemeesteren en schepenen v;<n Den Haag een beroep op het gemeenschaps- gevoel der burgerij, een opwekking, tot ,.alle deghenen, di« tö Schevealngae wil- len" holpen de goeden, liggend© onder 8e omgespoelde huyssen ende. elders, d\'aer \'t te doeR sal sijn helpen salveiva ende, berghen, dat sg hen vinden terator.t op- tert selve dorpe van Seejveninghein" en; |
|||||||
|
„Ghij belooft vrede, in "t :»ri-Je wor-
de t t&ren. ,,Waert \'t mooglijc; d\'wtvercoren souden ■worden verleyt;
,,0, duc d\'Alba, sulck strickea grqj be- reyt.
,.Omdat ghij sout vernielen de welvaart onser velen;
„Maar "t is te vergeefs, dat ghij\' a.l- sulcx V\'tbreyt.
,,0p u pardon wij niet en ach\'.«si, „Want "t is al vcrradt\'rij; ,,Een ander wij van Godt verwMtalen, „Christus heoft ons ghemacckt a) vrij!" Zoo klonk weer het geuzen, ed in dk;
Nederlanden. (Van Vloten i 384). Mieer of minder openlijk begon men den Jand- voogd te trotseereo en vele dei\' uitgeweken edelen, waaronder de in Den Haag zoo bekenden Diedcrik Sonoy, d*e i itore Leid- sc:he magistraat Pieter Adria-nsz. van der iVvfcrff, Anthonle van lluchtenbroeck, de Antwerpsche .Wesenbek:\'.s. waagden zich weder vermomd in de Nederland.in. om betrekkingen met den Prins aan xe kno\'open of te versterken. De eerste bet lastte zich zelfs in 1570 met het innen der gelden, die ten behoeve van do vrij- heid ivoor den Prins wcr.ien bijeengebracht, terwijl Van der Werff zich ui. soorlgo lijk e redenen jn Den Haag opnield. „Dioor last ende commissie van Zijn Prineuigcke Excellentie hoochloffelijcke memorie in di- to den XVIJ September anno 1570 zijl ick P. A. van der AVèrff geteyst van Embden in Holiandt binnen Dordrecht llotterdani, DeUshaven, Schiedam, Vier- dingen, Delft, den Haghe, Leiden eodfei Hacrlem met vele dorpen, waar ick nt..«e(n- do te vinden liefhebbers des VadiaKants gesint tot wederstandt der gïuote tyian-, nije der Spaignaerden" verklaarde hij ia- ter toen hij vol voldoening op zijn loop\'. haan kon terugzien (Hist. (Jen. Kronijk, 1849—184). Zoo werd de ontevredenheid nog g.ivorfd.
terwijl de natuur er blijkbaar y» bijdroeg dat het uitgestrooide zaad een wel bord- den akker vond. Pestilenties, misgewas en •overstroom\'ing\'en teis>Lcrd"n liet land; de duurte bracht armoede, de armoede gebrek aan het ahernoodigste in de door ziekte en sterfte bedreigde; gezinnen, de vreeselijke Aderhciligenvloed, die bijna, bet geheele iage land van Holland in rouw* dompelde, veroorzaakte ook rp Scbevmku gen de onbeschriffelijkste edende- Juist een eeuw n;a de vroeselijkè. over-
strooiming van 1470. toen het halve ,vds- schersdorp met zijn kerk in zee verdw\'X nen was, waren tiet opnieuw de demp- ten, die de helft van de piaats ais prooi opeischten. De kerk bleef ditmaai slaan, het is waar, doch ze grenst sindsdien on- middellijk aan zee. die haar sedert nog herhaaldelijk belaagde. ,,Tot Sc:hev->nirig>ei op |
|||||||
|
53
|
|||||||||
|
luyden sien ofte hooren of\'e anderssins
moghen ontwaer worden van eenL"be scan- daleuse acten, zullen \'tsclve ,ien ofticieren te kennen geven, omme dair van corDelötiB gedaen te worden naer \'t behoort." ^.Waarschijnlijk dus hadden de sterk anli-
Spaansch- en antikaitholickgezinde ekniien- te«. die moeilijk hun overtuiging verbergen konden, weder moed\' gevat, vooral nu do geuzen-benden te water stouter nptra-foin en do over do Oostgrens gevluchte calvinisten zich tot krachtigen financieclea steun ten behoeve van den Prins voell\'n opgcw.ekt. terwijl de houding in Nederland wellicht zal zijn beïnvloed door de wijdvertakte stille* propaganda, die de overtuigd\',\'\' geuzen ook binnen de grenzen voerden. Had men vele maanden aaner\'n van
krijgstocrustingen in Den Haag niet ge- hoord, wjas met name de laatste pu- blicatie betreffende dehurgcrwapning reeds anderhalf ]aar geleden afgekondigd, we: gaan van dit oogenblik weer een lijd teget wioet. dat de bekommering van Alv.t — en van den Haagschen baljuw — allengs stijgende is. Zoo werd den (ion ;«pril \\in do stadbuispui aflezing gedaan, dal men in \'tVoorhout ,,9p nierghen vroeeh to acht uren sal monsteren s-te wel vrije als onvrije, cedel en onedel persoenen" van wie alleen president en raden van den Hove leden van de Rekenkamer en ze»r enkele andere ÉioiO\'ge dignitarissen waren vrijgesteld. Of er ditmaal velen absent waven, bleek mij niet. maar dat er aan de nauwgezette diengt- be trachting der burgerij inzaie Ju militie, veel haperde, mag worden aan<4=noiuem. Da magistraat althans zag zich gedroaeen, den 9en April een ordonnantie af te kondign, waarbij de boeten op het niet nakomen van. de verplichtingen tot persoonlijken wacht- dienst belangrijk wierden verhoogd. Meitp overstapte energie hield de overheid
zich van nu af bozig mei het beranwHn van krachtige maatregelen, om mogelijke vij- andelijkheden to kunnen tegengaan. AYterd den 16en April 1571 door de magistraat een ordonnantie gepubliceerd betreffend® den nachtdienst in rotten, den 18en Mei Ver- scheen niet meerder plechtigheid en miet duidelijk uitgesproken bedoeling een order ,.gemaickt bij den President, Roeden, die van den Rekeninghe. Bailliu, Schout, Burgo- meesteren endo Schepenen van den ITaghe. omine goede wacbto te houden iegon de op- roerte ende onrust, die deur de rebelleb cnde watergeusen soad* nwag\'e-a oprijsen" waarbij omstandig bepalingen werden getrof- fen omtrent den dienst, de bewapening de verdeel ing in rotten en dei splitsing der stad in wfachtkwartieren. Dat ook de kust nauwlettend we/d be-
waakt in deze kr-ilioke dagen, toen heit h-cna- nele ,Katwijk het zoo df,erlijk ontgelden nioest. blijkt uit de vele bepalingen, in dqaen getroffen. Tot heden was n.1. de zorg tot wering van een inval opgedragen gewiejest |
|||||||||
|
bijl voorkeur daartoe ;,een schop of spade
m\'ede te nemen". Zulke, treurige omstandigheden moesten
wel de ellende in do band Wer\'Jen ea de verhoudingen ten opzichte- vin \'t gezag ernstig .afbreuk doen. Het scheen, dat Alva zelf voor den wassend.n vioid be- gon te vreezen,, toen hij er in toestemde, veorloopig van do heffing van den tien- den penning ai te zien, wanneer J,aar- vciar fei,;!i \'equivalwnt als afkoopsom be- schikbaar was. De Nederlander tod) was op het punt van zijn aangetaste privi- legiën even gevoelig als in zin beurs en met kracht zou men zich togen da . doorzetting van het plan hebben verzet. „Helpt nu u selfs, so helpt u Godt
Uyt der tyraniKein bandt en slot,
Benoude Nederlanden I
Ghy idraogt don bast al oiin, u strot.
Rept flucx u vrome handen.
De Spaenscho hoogmoet, vals \'jn boon
Sant u een beudel goddeloos.
Om u godloos te maecken,
Gods woord rooft hij door m.\'üsc\'hen-
En wilt u \'t ghelt ontschaeckew.
• Hij eyscht den tienden niet ghew\'olt. Die \'t geeft sal niet bebouwen: Want ghceft men dick van tienen etft, . Daer blijft ten lesten één of glioen. IWol mach den herder stillen. Dees is met wol noch m\'ick vu vroon. Hij wil de schaepkens viilen." Hel ..villen" der „schaepkens" was echtt-T
voorshands nog eonigen tijd uitgestald en de rust bleef bewaard, al waren de ge- moederen tot het uiterste igmik&elcl. Alle* moest onder deze omstandigheden word»»\'» gedaan, om het leger paraat. Je wo<*»a in bruikbaren staat te houden. zoodat een snelle verplaatsing van troepen g:^n be- letselen zou ondervanden. Vandaar waar- schijnlijk een keure van schout en sch^pie- Hen. gedateerd den 17en F.-^bruaii 1571, waarin, „alsoo (Godt betert) de voirsz weghen overal seer ontramponnocrt zijn", den botetren van. Haagainbacht werd gelast, de „door- gebroken" wiegen (gevolgen van den watier- vloed?) weder zoo spoedig mogelijk te hiar- stellen. iWiant dat do verhouding weder gespan-
nen was. dat de krachtigste tnaatregqldDi toch niet in staat wfciren, de inwoners in allen deelc murw l© maken, IJ "i al v»;cer den 4en Maart 1571, toen de magistraat liet nogmaals noodig vond, een ordomnnn- te doen aflezen ,,beroerende hel convoyeren van den Heyligc Eerwaarde Sacram-etnto des AUtaois ende van den Hryliga Olye", waar bij gelast werd, dat de „naeshj gebuyiv|ni het ooghe houden ende scarp regard hebban suben, of dair nyem\'ant in nacr de\' ren of voor haer huisen eenige irroyiarenle aclen (gesten), woorden of mijnen doen jegheiria den voirsz-sacramenten; en so verre sf |
|||||||||
|
54
|
|||||||
|
<<an <Jr» rijdende gezwoten bod.m v,«i d«|nj
Hove. Om welke reden deze vin die taak werden ontheven, bleA ndj niet- \'Joch bij ordonnantie van den Hove van .l«n 12en Aug. 1571 warden zij vervangen door ..drie rijdende huysluden van Eyckenduvr.en tr.de half vLoosduynen. Scgbroe\'k etui* Haeeh- ambacht", die -,so wel bij dagtae als bij naehte opten (dorpe van Scoveninghe bm-x Jy>t stran.ge soe nao Catwijek als ter Heyde" moesten surveilleeren. Zij hp.d.len tVr;avtoe te Scheveningcn een drietal ..govde rasso peerden" to houden, waarvan de v;or di> kustwacht aangewezenen gebruik zoiKtea moeten maken in \'t spieden naar ,.all:n ra- bellen, die zyluyden sullen cannen vcrnemi\'in ofte poghcn souden afin stranue te willen comen. omme \'tselve lerstont loi Servcï nijighe endc voorts mittcrdaot mijn he-nre den Stadthoudcr, ofte in synder abs\' ntie die president cnde die van iden Haige. terstont aan te geveo." Drie „hcqua.mo luyden" z/m- dcn daartoe ..jegens den avont na*.- Scoive- ningho ryden dattet noch licht is" en ze behoorden er, waarschijnlijk bij tusschen- p&ozen door anderen afgelost, vier >n twin- tig uren dienst te doen, waartoe de magi- straat den 9en Juli 1571 bij v-rniaiwinp| van den reeds toon bestaanden maatnefgd eer. omslag van 93 gulden per maand ging Iieffen. op te brengen door ie boven^ei- r*oemde ,,buyren". (Pap. Reg. 1—123). !Bij een keure vain den ftin Febr. Ï572
werden deze bepalingen no^ e-nigszins her- zien, waarschijnlijk, omdat hel gevaar steeds\' dreigender werd. Den 23en d. .a. v. blijken er althans kanonnen te zijn opgesteid op den in den verschenen winter opgeworpen of versterkten zanddijk, die het ?.co deerlijk peleisterde S dieven i ogen vioörloaipig voor de wocdendo golven moest beschermen. Op dien datum nu verbood de baljuw nadrukke- lijk aan ,.eenon yegelicken, hij ^ij jongh ofte: out. dat nyomant hem vervoord-.j,re te comfein in ofto bij \'t geschut, dat gestel t es oltt noch gestelt sal worden opten dijck voor den dorpe van Scheveninghe ofte aldier binnen ofte buyten denselven dorpg slee- iicn. potschaerdon, sant ofte vet ar.1;rs in \'t selve geschut te werpen" fitc. Het was do vrees voor de ruwe piraten. J?«i tot deze maatregelen den stoot gaf. voor hun haat tegen ,al. wat het Spaansch régime tot steun bleek te zijn; vrees voor een landing dier geuzen, die een panischen schrik verspreiïi- den als weleer de woeste Noormannen1. maar die. trots alle voiligheilsmaairegv.!.en eerder komen zouden, dan vriend of vijand verjino\'oidde. XIII. DE OPSTAND.
Hoopvol waren al zo o de eerste teekenen
van wederopleving te bespeuren bij de reeds zoolang pijnlijk onderdrukte Nederlanders, die zich weer eigen kracht waren bewust geworden. Het bleek, dat de verlammende |
|||||||
|
uitwerking van Alva\'s eerste optreden in
Den Haag zoowel als elders voor een goed deel geweken was. Behalve de inquisitie had daartoe bijgedragen het streven van den landvoogd, geheel onafhankelijk te zijn van de jaarïiflksche beden, die door vaste heffingen werden vervangen. Dit was, bet- halve een brutale aanslag op de bij privi- legie gewaarborgde rechten van de Neden- landers. tegelijk ook een aanslag op hun beurs. Niet geheel ten onrechte is de op- merking gemaakt, dat do vaderlanders van dien tijd verzuimden de wapenen op tel vatten, toen de inquisitie in duizenden ge zinnen dood en ellende bracht, maar zich plotseling tegen den overheerscher keerden, zoodra hun financieel belang in \'t gedrang dreigde to komen. Dat het ook in dien tijd zoo gevoeld werd, blijkt uit een geuzen- liedje, dat Alva klagen doet: ,.Iladt ick den thicnden penningh naghielaten,
D«es Flamingo\'s, dee.s Lutheranen onvroet Kon ick onder mijn tyrannije plagen; Al hadt ick al de vromen doodt gheslagen. Niemandt en rebéUerde mijn gemoei; Tot haerder schande om al haer g ehroet Moesten sij\' cnder d\'inquisitie bevuil. Een enghel was ick voor haer ooghen aast. Nu een duyvel, niemlant en gunt mif \'t leven. Vcrvloeckt moet sijh die dagh ende die nacht. Dat niyn ia Engeland mijln geit heeft ge- houwen; Dit heeft dat quaet alle ghebrouwe», Dat ick haer Mammon mocht roeren onsacht; \'t Bederven haers lants hadden sij geien achlt. Soo langho ick haer bij den vleeschpot liet blijven.
Maer nu ick haer Mammon aanroer met kracht.
Willen sij mij uyt die landen verdrijven." (Geuse-liedekens: De psalmen van peni-
tentie Duds Alband). Als een donderslag had zich plotseling
do tijding door de Nederlanden verspreid. dat de watergeuzen don Lep April 1572 de stad Den Brid genomen hadden. Den Prins, die geheel andere maatregelen op \'t oog had. kwam het bericht vrij on- gc-legitini, Alva schrikte er van op, zich deerlijk bemoeilijkt gevoere\'md in de uit- voering van zijn verdere plannen. Mist Cjeiri \'vijtentwintigtal vaartuigen was Lu- mey, graaf van der Marck met zijn ondter- hevelhcbhers Barthold Entes van Mentihjet- da, den OMminigei\' piraat, jonker \'Willeml Bloys van Treslong, jonker Jacob Cabel- liau, Nicolaas Ruychavcr, Cornelis Roo- bol Jacob de Rijk. Marinus Brandt, jonker Lancelot van Brederode. Jan Klaesz. Spie- gel Dirk Duyvel, Gillis Steltman, Salo- mon van der Hoeve en hoe- ze mleer hiogen hoc ten, de Maas opgevaren en hadden er den brutalen aanslag gewaagd!. Algemeene schrik maakte zich van hejed
de omgeving meester. Hel uiterlijk dier |
|||||||
|
55
|
|||||||
|
de geuzen bezette Delfshavcin in zijn macht
te krijgen. wjat hem door den overval in den nacht van den lOen April maar al te wel gelukte, terwijl ook het kas, teel Te SpangiSn bij Schiedam Spaand sche bezetting moest innemen Voor den spoedigen val van Den Haag
gold echter nog een andere oorzaak. Nu eenmaal do Maassteden in handen vain, d»n Spanjaard waren, was Den Haag weldra door vijandelijke troepen bezet, voor- al, daar Delft zich tegen inlegering ver-i klaarde- ,.Het uytsluyten van Delft", zoo vertelt ons Van Meteren, „hebben die van den Haghe ni.i^ele-in l>oco(>peti ofte vershei- den, wiant dlie sÜ tot Delft uytsloten. moes- ten die van den Haghc horberghen end\'e al haeren moedwil lijden ende verdra- ghen endo gehoorsimen". In deze omstandigheden was hst dat
Bossu tegen den 20en April de ridder- schap en de zes ,.groote" steden van Holland. Dordrecht. Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam en Gouda, in Den Haag ter dagvaart opriep, waar hij in voltallige ver.i gadering het voorstel do-.-.d ,,om groMw ende haestige remediën te vinden, om de piraten te verdrijven". Op de bijeen- komst van den 25en April, alhier gehou- den, werd daartoe de gevraagde vijftien, duizend gulden toegestaan, een bewijs, dat de Hollandsche stemhebbende steden toen nog geen gcmoene zaak niet de water- geuzen maakten, terwijl nog op ü e*i 13 Mei. op 10 en 16 Juni hier een dag1-» Vaart werd aehoudcn. (Kluit, Staatsregeling 1-388). Het zou echter niet lang meer duren.
Het verzet wierd alonii sterker, zo.fs hejt zoo lang ibyale Delft wierf op wgjoi krachten garnizoen, sloot hardnekkig de poorten vooor Bossu\'s troepcin en ruimde buiten de wallen alles op, wat dm vij- and lol onderdak zou kunnen verstrekken, zoodat zelfs het klooster SLon in vlam1- nien opging. Zoo werd voor Spanje da toestand ahengs minder hoopvol, vooral, toen als een nieuw voorbeeld uit het zuiden Vlissingen on Vcre zich voor den Prins verklaarden, garnizoen innamen ent een poging, om er Spacinsch krijgsvolk te legtren, nut het iosbra.nden van het geschut beantwoord werd. D© Prins was weldra van den toe*
stand volkomen onderricht. Genoodzaakt zijn plannen voor een ver-
nieuwde poging tot bevrijding der Neder- landen met do gewijizigdo omstandigheden in overeenstemming te brengen, benoemde] hij den 2Gei* April (geleekend te\' DillenbtWg) Sonoy. die zich ,als uitgewekene te Bremen bevond, tot luitenant-generaal. Deze ha,3stte zich, (gesteund1 door ilu talrijke ballingen, <.en scheeps- en krijgsmacht te vormen, ami daarmee, zoo het mogelijk was, dte Zuip derzee over te steken. |
|||||||
|
marnoen, vrceselijk verminkt vaak in dia
vele gevechten als zeeschuimer of door Alva\'s wreedo strafoefeningon, bovendien nog de roep van hun hardvochtigheid, dat alles was dan ook niet bij uitstek geschikt, den landzaat genist te stellen. Reeds in dien nacht van (ton 31cn Maart op 1 April had Bossu, \'s konings stad- houder, die in Dan Haag gelegerd was, bericht van hun nadering ontvangen. Ter- stond trok hij niet de hem ten di-nstei staande krijgsmacht naar Maasland-luis, tcrzelfdcrtijd1 bevel gevend aan i\\V:illelmi van Hoof. den kastelein van het slot Honsclaarsdijk, om met zijn on de t hebbende: manschappen hem te , .helpen defcnderen do haven ende passage van dezelve sluy- sen. opdat de vianden aldacr egheeo ac- cesse ende aencompste. en souden heb- ben. (Zie het dagboek van Van Hoof.f. gepubliceerd door P. J. Goetschalcx in do Bijdr. voor de Gesch. v. h. Bisdom: Haarlem, 1879, bl. 341). \'Weldra was ook Don Ferdiiidiid. Alva\'s zoon, met het Lorrn- bardijsche regiment uit Utrecht aldaar aan- gekomen. (Een vloot WHrii voor den over- tocht over de Haas in gereedheid gie*- bracht, om de ruwe zeeschuimers te kun- nen aantasten en te verdrijven. Inmiddels hadden de watergeuzen den-
tijd gehad, hun verdedigingsplan op te maken. Het aanvankelijk voornemen, de stad te plunderen en daarna te verla- ten, liet men varen, besloot integendeel er zich blijvend te vestigen, \'s prinsen\' goedkeuring af te wachten, terwijl ze In- middels hun wraak koelden op do geas- telijken en de geestelijke stichtingen in en buiten de stad. Den 2en April werden kerken on conventen deerlijk geplunderd. het klooster Te Hugge stond woldra in lichtelaaie. zoodat de vlammen den om- trek verlichtten, zóóver zelfs, dit Van Hooff den rossen gloed, van den torein van het slot Honsclaarsdijk ontwaren kon. fntusschen h.id Bossu zijn macht vol-
doende zien aangroeien, om met kans op succes den aanval te ondernemen. Met die vloot stak hij naar Putten over, liet zijn schepen in de Bemisse achter en tastte den 5en April den vijand\' aan, met het be- kende slechte resultaat evenwel. Het ge. mis aan zwaar geschut en do slechta bewaking zijner schepen speelden den Spjanscheu stadhouder parten, en met be- bloede koppen deinsden de aanvallers af hun behoud dunkend aan de gestaakte, vervolging der geuzen. De stad Dord.rev.ht. wiaar Bossu een deel van zijn volk dacht in te legeren, om zich van eb trouw der burgerij te verzekeren, wist hein te beduiden elders zijn fortuin to z\'>efcein. wat de aanleiding was, dat Rotterdam, wiaar men met beslistheid den toegang weigerde, door verraad moest zwichten. En toen deze stad aan de Spaanse!*.* zijde w:as gebracht, trachtte hij het door |
|||||||
|
56
|
|||||||
|
Intusschen breidde de geest van verziet,
gevoed door vliegende blaadjes, zich steeds meer uit. heimelijk of openbaar, al naar do omstandigheden het gedoogden. In Den Haag echter was voor d^ open. lijke propaganda van \'s Prinsen streven, nog geen plaats- Hier toch had Bossu een vrij talrijke macht bij de ourgeiiji ingekwartierd onder hopman Gerrit van Skhem. Of het do stemming echter vew beterde, mag betwijfeld worden, althans Bossu \\v,as in zijn ordonnantie tot onder- houd der ingelegerde troepen, welk be- sluit den 21en April werd afgekondigd, nogal veelcischend. Men had beschikbaar to stellen ..bedden met sijn toebehooreH. taefellacckenen, servyctten. scoLeleri, potten en pannen en bieten heure spijsen coeeketni ende bercyden bij \'t Vyer van de waert cnde waerdinne." Dan eischtc hij; voor de manschappen ..eens te* voert hy en da- ghen schone slaepelaeekens, sloopen endo overtocht. tweemaal te weecke schone ammclaeckens ende scrvyetten". terwijl dl© levensmiddelen voor billijiken prijs rooesr ten worden geleverd, waarbij de soldaten ,.nyet meer betaelen voor \'t runt- oitc Calfsvleysch dan vioot \'t pondt een bras- pennihck endo voor \'t schaepenvleysch soe \'t gelden aal". Verder zouden ze ,,voor seven ponden tarwen broots betaelen se- veii grooten" „voor vycr ponden witte- brood gelijcke scven grooten", terwijl bier en Rijn se he wijn tegen marktprijs moesten beschikbaar zijn en voor Franschen wijn niet meer dan vijf stuivers per stoop niodd worden berekend. Toch zal men al het mogelijke hebben
gedaan, de burgerij niet tci ontstemmen. De Spaansche politiek toch was plotseling weder verzoenend geAvoTden. Alva\'s getadkSu ster was gaan tanen en daarmee had hij opgehouden in de oogen van Filips de ge-, schikte persoon te zijn, die d\'e Nederlan-i den blijvend voor zijn kroon kon bewareïnj "Naar een geschiktani opvolger was reedis omgezien, de heffing van den tienden pen-t nimg werd geschorst, de wolf had weer zijn schaapskleren aangetrokken. Opnieuw werd ,.op den 24 dach van desen je- genwoirdigen maent van Meye" van de hooge pui van het Haagsobe stadhuis af- gekondigd" het translaet van de brieven van gratiën ende pardoen-generaol bij de Con. Majesteyt gegeven ter saetken van den voorleden troubelen, mitsgaeders trans- laet van de brieven van prolongatie van zijne voixsz. Majesteyt van den termijn bij \'t voirsz. pordoen-generael gegeven voor andere drie maenden naestcomen Ie", vermoedeüjk een vernieuwing van het par- dioin var* 1570. ticheel zlgker is dit echter niet. want hoewol het keurboek belooft het gcheele pardon ,,hyer nacr van woordje! tol woordo" to zullen aanhalen, is dit door Benninck echter verzuimd. Inmiddels was een stroom van vluch.
|
telingen, die zich w|eer meer of minder
openlijk waagden, in de Nederlanden terug- gekeerd, vooral, toen in Oost-F rusland en elders bekend werd, dat den 21e(n Mei Knkhuizen zich onomwonden voor den Prins had Verklaard, den 18en Juni door Medemblik gevolgd, waar de ons bekende Josua van Alferinghe. hoer van Botwegen, ,nan \'t hoofd dor bezetting stond, en* die nog in den loop der maand Alkmaar Edatn en Purmerend als nuedest-» miers, mocht begroeten. Het was deze stemming, die meer en meer over de Nederlanden vaardig werd. Het toezicht op het logeeren van vreenv-
dclingen nam dan ook bijna dagelijks dKn aandacht van magistraat en legerleiding) in beslag. Het is onmogelijk alle betreffen.. do keuren aan te halen, doeh wa ge- ven in korte trekken als voorbeeld die. w\'elke den 9en Juni 1572 door \'t Hof werd geapprobeerd, een bewijs, van hoe- veel gewicht deze maatregel geacht werd1. Zij, \'die „herberg" hielden, zouden., zoo w,os bepaald, lederen avond eein lijst van hen. aan wie onderdak voor den komen-, den nacht zou worden verschaft, ter in- zage Vieir.stiekken aam den officier van de wacht op het stadhuis, opdat men gelei genheid zou vinden, verdacht* personen te arresteeren. En om\' m|eer succes te verzekeren werd ten overvloede bepaald, dat kle „Wagenoers, die \'tsavonts maer Haerlem ofte Noirtwaerts vuytvaenen ende van denghenen, die \'s morgens van Haer* lerrï ofte van Noorden weder imne kot* men" aan den baljuw inlichtingen be-: hoorden te verstrekken omtrent de pas- sagiers, die zij hadden vervoerd. Het wös blijkbJar de vrees voor de terugkomst van de talrijke, naar Oost-Friesland uitgewe- ken geuzen, die via het Noorderkwartier langs den duinzoom\' hum weg naar Den) Haag en het AVestland terug zouden vin- den, om hier gekomen deel te nemeni aan de jonge, maar toch reeds zoo iootw vangrijko beweging, hetzij als stille kracht onder de burgerij de .ontevredenheid te. gen Spanje aanwakkerend, hetzij als krijgs^ man om de schare van Lumey te ver* sterken. AVjant steeds meer gloeide de. gemzent-
maoht aan en telkens deed ze opnieuw van zich spreken. Den 19dn Juli wierd Oudewater door Adriaan van Swioten nau de Spaansche macht ontrukt, twee dagen later slaagde hij er in, Gouda aan de zijde van den Prins\' te bretngen, waardoor HoHand een steeds sterker spre- kend anti-Spaansch karakter verkreeg. Dat vele trouwe aanhangers van \'s konlngs gezag.- voor wie de revolutie een gruwel w,as. en die tevens vreesden door hun positie of godsdienstige overtuiging in het gedrang te komen. Holland in allerijl ver- lieten, ligt voor de hand\'. Bakhuizen ivatnj den Brink noemt in navolging van MenJ |
||||||
|
57
|
|||||||
|
tegen don 15en Juli tot eten dagvaart
lïi Den Haag op te roepen, teneinde tot een vergelijk te komen. Eigenaardig is het evenwel, dat de afvallige steden en de riddersclup eigener beweging tot e?n vergadering te Dordrecht hadden besloten, waartoe, naar blijkt uit een aanspraak van Marnix op die vergadering, ook de 16e Jnli gekozen was- Blijkbaar lichter werd die eerst beraamde samenkomst van des Maandags tot Vrijdags den 19cn ver-, daagd, toen het eerste en niet het minst belangrijke besluit werd g «non Hen d\'«jr de afgevaardigden van Dordt, Haarlem, Lei- den, Gouda. Gorinchem, Oudewaler, de steden van het Noorderkwartier, beneneps de ridderschap, door Jacob van Wijngaar- den vertegenwoordigd, en natuurlijk miet instemming van Arend van Duvenvoorde als plaatsvervanger van Lumey, om den Prints met belangrijke bedragen te steunen. waartoe men een verzoek tot medewerking richtte ,.onder den rijckdaimme ende an- der ingeselenen", terwijl men bovendien ,.onder inventaris ende recepisse" zou fee- n©n bij kerken, kloosters, broederschap- pen en gilden ..het goudt \'einde silver, zulc* hebbende meer tot chirigie dan tot noodichoyt". (Zie de notulen, afgev dmkt door liakh. van den Brink, in „het Ned. Rijksarchief.") Den 20en werd Prins Willem van Oranjje
door do vergaderde steden als stadhouder van Holland. Zeeland, Utrecht en West-Fries- land erkend en gemachtigd tot aanstelling van een „souverain admirael", terwijl men besloot IwHreffende \'s lands defensie met Lumey to rade te gaan, die reeds terstond machtiging kreeg ,,ordre to stellen en te doen voersien, dat de camer van der Re*c- keninghe binnen \'t Hof f in den Haghe in \'t geheel onbescadicbt blijven niioegen, mits- gaders de camer van de Staten van Hollandt. stacnde aan \'t cloester van de prodLcaeien in den Haghe, opdat alle registers, memorialen, recekeniimghen. stucken ende pampieran, daer den lande groetelij&x aan gelegen is. in goeder wesen behouden cnde wel bewaart blijven moegen." Was het dus het oogmerk van de steden,
dat Lumey met wapengeweld togen de Spaan- se-he troepen zou optrekken, of was de oude hofstad wellicht reeds verlaten? Het laatste schijnt op dat oogenblik reeds het ge- val to zijn geweest. Den 24on Mei toch was Bergen aan do troepen van Lodewijk van Nas- sau, \'s Prinsen broeder, in handen gevallen. Mee helen had zich aan zijn zijde geschaard en zoo w.as ook in het Zuiden een krachtig verzet tegen Spanje ontstaan. Met alle hom ten dienste staande middelen wcnschte Alva deze bewieging direct te onderdrukken on Bossu trok daarom al zijn beschikbare troe- pen in do omgeving van Rotterdam sUmen. Zoo is het te verklaren, dat, naar Van Hooff ons meedeelt, op Zondag den 19en Juli de laatste dienst in de ,.colle.giale kercke" |
|||||||
|
doca een getal van (vjier duizend (Hot Ned.
Rijksarchief, bl. 14). De juistheid van dit getal is thans moeilijk to beoordet\'len,doch zeker is. dat ten platten lande, en in- zonderheid in Den Haag. het varloop ge» niliddeld veel grooter was. Men vooklto zich immers veiliger bunnen de sterk be- vestigde steden en zelfs Van Huoff, de kastelein van H onsei aars dij\'k. bad zijn Meubelen en kostbaarheden binnen het slot. ni.et veilig ge:aeht en het boste naar Delft vervoerd. Sedert Paschem, zoo ver- nemen wij uit een Haagscbe keure van den 21en Juni. hadden voel inwoners hier hun huizon verlaten, „gaende woe^ (Wen in .andere steden, vlekken, cleyne huyskens endo canierkems, omme ais-ulcx t\' ontconiimen ende t\' ontgaien die lasten, dio (iodt betert, althans im Den Haghe upgwj cleanen sijii, daerdeur die Ie geringe van soldaten seer wordt verachter.." Dit nu strekte, zoo oordeelde de magistraat weik college zelf echter door de vlucht aan-i merkelijk was geslonken, „tot meerder be- lastinghe ende eensdeels tot bederffeuissa \\4Xi den anderen Anw.oenderen, die zulc* helm nyet en absentercn", reden, waarom zij ordonneerde, dat de uitgeweken im.» gezetenen binnen acht dagen zouden te-, rugkeeren of althans iemand van hun familie behoorden te zenden, om tiet buis terug te brengen ,,iin sulcken stacte. dat sij den soldaten moglien tractoren voU gende d\' ordonnantie" bij gebreke: waar- van men de op hun naam ingekwartierde; soldaten bij een ander uitbesteden en het vjjftienivoud der kosten op den afwezige; verhalen zou. Toch zou Bossu het, ondanks zijn langs
de Maas saaingebrachte krijgsmacht, be- nauwd genoeg krijgen, nu stad voor stad aan Spanjes macht ontviel. Den 25ei» Juni schaarde Zieri\'kzee zich aan de zdjdje der verbonden steden en trof Dordrecht de voorwaarden met Barthold Enfccs, waar- op het de gcuzenbenden onder zijn l»*. vel zou binnenlaten. (Rijksarchief Collec- tie Van der Dussen. Aanw. 1911. Xlll 2), terwijl daags daarna ook Gorinchom aan Spanje den rug toekeerde en Leiden on. geveer terzelfder tijd, schoon weiJelend! en allesbehalve\' geusgezind vooralsnog.over. ging. Haarlem, Bommel, Laevcstein en het slot Liesveld versterkten door bun toe- treden den 3en Juli nog de anti-Spaan- sche macht. Waarschijnlijk waren deze sneue vorde-
ringen\' voor een deel een gejvolg van de geruchten van \'s Prinsen veldtocht naar de Zuidelijke Nederiaindcin, tijdingen. 9ven ver- blijdend voor de opgestane steden als ze benauwend waren voor Bossu, die de mogelijkheid onder de oogen mi.-xasi zien. eerstdaags naar het zuiden op te trekken en Holland onverdedigd in een oproeri-j gen staat te moeten achterlaten. Hiji zag dus de noodzakelijkheid in; de steden |
|||||||
|
58
|
|||||||
|
te Naaldwijk gehouden werd.
In Den Haag had de loop der gebeurte-
nissen een algebeele verandering gebracht. Teen Treslong op hoc*; bevel zich naar hier begaf, constateerde hij er, blijkens cöii uitlating in een resolutie van den Slen Juli. de afwezigheid van bijna alle ,,luyden van den Raedo ende Rekcninge van zijne majc- stoyt. aldaer risidcrende, ïnaer oick van \'t meerdoel van de .WJethoudeJs ende Re- gierders van den voirzeiden vlecke." (Kluit. Staatsregeling I, bl. 390). Het was inderdaad! zoo. Het Hof van Holiand was. waarschijn- lijk met medeneming van do resoiutiën <;n gewtijsden van de laatste jaren, naar Utrecht gevlucht niet uitzondering van twee zijner leiden. .Adriiaan van der Hoef en Arnouki Nico\'laï ten tiet* griffier lfarthold Krnsi. Ook de advocaten voor \'t Hof hadden een goed heenkomen gezocht, behalve een driatai, waaronder de jeugdige Oideinbarnevcit, die sedert twee jaar in Hen Haag practisoerle. (Hjstorie vao het Leven en Sterven van den heer Johan van Oldonbarneveit — dwr Jacob de Haen — blz. 6). Den vergaderden steden was deze omstandigheid minder wel- gevallig, omdat daardoor „de justitie gans stille stondt" en ..grote confusie ende disor- dre" was ontstaan, waarom zij aan diat col- lege ernstig verzochten, terug te keuren en de zittingen te hervatten. De hebren echter bleven doof voor de stem \\m de opgestane steden, zoodat de tusschcnkomst van Lumey werd ingeroepen. Deze gelastte bij resolutie vin den 3lên Juli 1572 (ge- geven in Den Haag) don „luyden van den Raide. Rckoninge, Greffyers, Secretarissen ende allen anderen officiers ende suppoosten van den Hovo, mitsgaders Officiers einde .Wethouders van den Vlecke van \'sHage voors. alsnu absent zijnde, binnen acht dae- gen na de publicatie van desen hom w«der- utiue vinden binnen den Ha.ge\'in heute ge- woon lick e residentie end» eflcerciuci van b.\'iu- jV\'ii dienste eiule officie", op straffe van vervallen te zijn van het ambt en inbeslag- neming van de goederen (Kluit, t. a. p., bl. 391). Ook nu echter bleven de lcden van den
Hove althans afwezig on de opgestane steden kozen weldra nieuwe tunclionnrisS<-n, die zoo spoedig mogelijk de werkzaamheid her- vatten en den Sen November door den Prins als zoodanig werden bevestigd. (Bak- huizen t. a. p. bl. 15. noot). Inmiddels was reeds de 21ste Juli ver-
streken, de da,g, dat Dossu zich uit Rotter- daim en omgeving terugtrok, om Zich bij Alva\'s hoofdmacht te voegen, waarïovr al wat Spaanschgezind was, zich van steun zag beroofd. De bolle steden D«lft en Lei- den draalden dan ook njat langer met toe te treden en die vergadering van dgn 25on Juli werd \'Jaarna binnen de muren van Rotterdam gehouden, terwijl de.\' afgeva.xr- digden de beide, laatste dagen, den 26en en 27sn Juli. „bij die van Delfi versoenf\' |
|||||||
|
waren, om aldaar op \'t stadhuis te com-
pa.reeren. Dat dea» uitnoodiging echter niet bedoelde in alk opzichten, door dik en dun met oen geuzenpolitiek m»e te willen gaan, mag men aannemen, immers Delft bezat ,,naast mannen als Dirk Jonszde Bye, die voorzeker der nieuwe orde van zaken ijverig waren toegedaan, in de regeering anderen, zooals den Schout Van der Goos on Rurgemoesler Groenewegein, die met het eerlijkste hart voot vaderland en vrijheid een opregte verkleefdheid aan het voor- vaderlijk Roomsche geloof paarden". (Rak- huizen van den Brink, het Ncd. Rijks- archief, bl. 13), terwijl anderen, die de wandaden der geuzen kenden, met schrik hun medewerking aanvaardden. Daarin ligt ook de verklaring van den maatregel, door de magistraat van Leiden getroffen om terstond eenig krijgsvolk naar Di\'ifshavïm te zenden, opdat het niet door de geuzen mocht worden bezet. Het middel evenwel had niet mogen
haten. Weldra waren de Maassteden door Lumey\'s troepen bezet en het HoJLandeche platteland zuchtte overal in d^n omitrek onder de willekeur der woedende water- geuzen, die na langen tijd van aanhoudende vervolging en ballingschap zich eindelijk konden wreken op wje ze als die bewer- kers van hun ongeluk beschouwden. Het klooster te Naaldwijk werd geplunde\'id, de kerk verbrand, evenals die in De Lier, \'s Gravensande en Monster. In -ie laatste plaats werden de pastoor en de kapelaan, zoo vertelt ons Van Hooft\', van hun bed opgelicht, \'naar Den Briel gevoerd en daar opgehangen, terwijl deken en kanunnik van Naaldwijk hun behoud slechts te danken hadden aan de vlucht naar Delft, waar onder het oog van de magistraat en de officieren ordelijker toestanden hecrschteln.. Overal werd door het gebeurde aan de vrijheids- . en hervormingsbeweging nieuw leven ingeblazen. Te Leiden zag de magi- straat zich verplicht, een ptradiker van de nieuwe leer aan te stellen, en dat dit ook ain Den Haag zal gebeurd zijn, kan moeilijk worden betwijfeld, ofschoon het mij niet ge- geven was, een positief bewijs daarvan te ontdekken. In het .Westland ■ was het al niet anders. De kastelein van Houselaars- dijik — welk kasteel aan de Gravin van Aremberg toebehoorde — ging een onaan- genarnen tijd tegemoet, nu oude hi-iinnc ringen herleefden en wrok en haat maar al te vaak weer boven kwamen. Wij we- ten, hoe Wouter Symons, pastoe/r ie i\\aald- wijjk, in 1566, in de .dagen van „de eerste iroubles", zooals Van Hooff zegt, «ie toga had uit getrokken en de hervoimde leer veir- kioindiigd had. l\'iet^r Sloffents 1) of Stevens, timmerman aldaar, was destijds diaken ge- weest, had gecollecteerd en dit was in l) Zie voor de hagep\'iee\'iv-.n te Naald,
wijk den Wapenheraut van 1916. bl. 79. |
|||||||
|
59
|
|||||||||
|
Maart 1569 de aanleiding geweest," dat bei-
den door den kastelein als baljuw van Naald- wijk im hechtenis werden genomen, tegelijk met don timmerman Matthijls Jacobs. Deize laatste had toen bij dif alles een zeef werk- zaam aandeel genomen, had gepredikt en den predikant in zijn huis ontvangen, terwijl een zekere Goor go Thonisz e^n kind had laten doopen. Wel had do baljuw die vergaderin- gem verboden, doch mein had geantwoord, dat men den baljuw gaarne zou gehoor- zamen, echter niet, wan,nieer hot een aanslag op hun zieleheil betrof. Hendrik Dirks, tim- merman to Monster 1). had zelfs den prediker van St. Cathariaa 1566 (25 Nov.) tot Januari 1567 gehuisvest, waarschijnlijk een zekere Jaeob Wouters, vooirbeen broeder, in het regulierenkloosteir te Haarlem. Pastoor Wouter Symons herinneren we ons als een van de vier gewezen geestelijken, die dien 30en Mei in Den Haag wenden onthoofd, de overigen, die uitgeweken waren, werden bijl vonnis van den bloedraad van 8 en li Juni 1569 gebannen, Van ben nu hadden Matthij!s Jacobs en Peter Matthij\'s, de beide timmerlieden — wellicht ook anderen — uit Emden hun vroegere haardsteden weer op- gezocht, tot schrik van den baljuw, dien zie openlijk als den beweiker van hun noodlot aanwezen en geen oogenblik m:et rust hetieln. Het was in deze dagen, dat zich te Den Haag een sterke bezetting inlegerde. Zoodra de meest gevaarlijke sterkten jn, den omtrek aan den vijiand ontrukt waren, — begin Augustus viel ook het slot fce Woerden — kwamen de barre krijgers, huurtroepen\'. ongure elementen vaak, hun eerste rust hier genieten, v^n welk tijd- stip af. blijkens de vele der toen af- gelezen keuren, de rust d^r inwoners1 ge- weken\' was. Met schrik dacht nog in later dagen, toen het gevaar voor Spanje voor «en goed deel voorbïjgcdreven wiast, de magistraat terug aan die dagen van weedom, als ze in een adres aan de Staiten van Holland opmerkte: ,,So es nochtans waeraohticih, dat sedert den jalere LXXIJ. dat de Gfavo van der Marck al- hier te land kwam na het innamen van den Bryele, die voerschreven Haghe mees- tcndeel gcaecupeert ende getravaiileert es geweest niet soldaten, soe van d^n vij-< |
|||||||||
|
anden als van sïjnder Excellentie". (L,op.
Keurre, fol. 147 vs.). Het verschil in waardeering tusschen beide groepen van tegenstanders blijkt uit deze woorden bigt, en \'s Prinsen knechten maakten het s\'vinö ook zoo bont, dat miein ze slechts noodt- gedrongen duldde. Het was bovendien onder zeer ongun-
stige omstandigheden dat de overlast van het krijgsvolk de zorgen der Haagsc\'he burgerij bedenkelijk vermoerderde. Tenge- volge vam den schralen oogst en de" plotselinge vermeerdering der behoeften door de inlegering van de wederzijdsehe lcgerbenden was het koren schaarseh en do prijzen tot ongekende hoogte gcstegemu Dat was de oorzaak, dat reëels dein 20e)n Juli 1572 de magistraat kwam met een streng verbod aan de bakkers, „gheoae luyden buiten den Haghe ofte Haeeh- ambacht wonende, oanich broot te ver- ooopen" on tevens een keure van cleti 9ien dier maand nog eens in herinne-, ring werd gebracht, dat het n.1. niet toelaatbaar vfas „wittebroot ofte couckemsi" te hakken. En zeker zal de voorraadl nog geslonken zijn, toen den 15en Aug. 1572 namens Baxthold rentes van Menthe- da,. ,,overste luitenant van den Grayiei van der Marck" n.og werd toegestaan, dat alle zoete! aars, die het leger van den ,.gTave" wilden volgen, met miode.n0ming van hun voorraden mochten vertrokken. Maar nepen ook de omstandighedt-«,, was
de nood der tijden ook hoog gestegen. do trouw en do toewijding der Haag>- sche burgerij aan de gemeene zaak viel te roemen en zelfs zag kapitein Gysbreeht van Wijngaarden, dezelfde^ aan wjen wij ruiim twee jaar te voren de vaandels! dcJ Haagscho schutterij zien toevertrouwd, zich genoodzaakt hun ijver in te toot \\iuüii|. ,H;ot was n.1. enkelen dei- nieest ijverigen vm\\ \'s Prinsen medestanders ter oor» gekomen, hoe mtan reeds hier en daar in do geünieerde stelden eeltige kieTk- klokken uit den toren had doen afnemen, om die tot kanonnen te doen vers\'m:0l- ten en dit was voor hen aanleiding, in den St. Jacobstoren hetzelfde te onder- nemen. Vandaar, dot Van Wijngaarden, „geordonneert cappeteyn van deii Haghe", met baljuw, hurgcimeesteren en schepenen, overwegende, „dat eenighe hen so\'ide» vermeten hebben, de doeken in den thoj- rtn va» d\\j proehiokeircke van den Haigbte te wiillen onthimgen of henra moetwüle ian d\'eselve willen doen" met kleini daar1- togen waarschuwde, onder verwijzing naar de ordonnantie ,,van den Princo van Oran- go van Conincklijke Majosteijts weghen upt stuck van beroeren ende besehadic ginghe van de kercken geimaiokt." Geen wonder, dat vaak de ergernis der trouwe katholieken werd gewekt en een Amster- damsen rijmelaar weeklaagde: |
|||||||||
|
1) Hendrjk Dirks, den timmerman van
Naaldwijk, vinden we in dio Hollandsche ge- meente te Emaen, tegelijk met Jacob Wou- ters, die er met vrouw en tweö kindenen iajls zoodanig voorkomt. Verdeir vindt men in die ïijst dor bedeelden de NalaWwWksche bur- )gei$ Gornelis Pieueirs en Biaistlaen ClaPszen del Delvenaa.rs Gijsbrecht Jacobs, CornelisJansz en den droogscheerdcir PieteT Florisz, allen met hun gezin. (Zie J. J. van Toorenen» bergen, „De vreemdelingen-diaconie ta Em- den" in da werken der Maitaiix.VereeniL ging). |
|||||||||
|
60
|
|||||||
|
„Dein Ha.egh hoeft gheen waergchoinving
geacht.
Al hoorde sij\' der vTomcn klacht Van do wieêtheyt der ketterijein, Maor doen \'t gevoelde der Geuseiu macht.
Geraecktet mede in Tijen." (Van Vloten, Goschjjcdzangen II, bl. 87).
Doch njet alleen tegen al lc voort-
varende vrienden, ook tegen den vijand moest men op zijin hoede zij11) tegcn de roovende benden, die van de verwarring gebruik maakten, om zich ten koste van wie ook te verrijken door roof of moord. Vandaar den 22en Aug. een ordonnanfie op do „nacht waecke" tegen „branf, roovir»- ghe ende spolatie", waarbij bepaald was, dat aan de ingingen van den Haag en op do punten, waar men \'t meest overlast vreesde, een post geplaatst zou worden, n.1. „in de Poten aen \'t Susterhuys" (Mariaconvent), ,,bij des Pastoors hirys\' en in \'t Woordeinde „in \'t capp.dleken\'\' (n.1. het kapelletje van \'t Vrouwtje met de kruik aan \'t eind© van \'t Noordeinde, rechts), van welken dienst niemand meer zou worden verschoond. Zelfs de- oudte\' bepaling, dat President en Raden vim den Hove en die van de Rekenkamer waren vrijgesteld, is in het oude keurboek doorgehaald: de heercin hieIden wacht op het stadhuis en hadden slechts het voor- recht van iets comfortabeler omgeving, terwi^ voor het geval van ernstige ver- hindering zelfs hun remplacanten met nar mo geboekt waren. Er blijkt tevens uit, dat het Hof reeds toen was hersteld, inaar ook, dat er een vaderlandsche geest jm do leden gevaren was. Rust en orde te scheppen was voorloopig het dool van de overheid en, zagen we reeds uit de ordonnantie van Gysbrecht van .WijngaaG-- den, dat ook de Prins reeds eerder maat- regelen had getroffen tegen „het beroe- ren ende bjschadiginglic van de keiekcn", spoedig reeds volgde de1 afkondiging van «en nieuw verbod tegen het veroorza- ken van overlast aan andersdenkenden. De Prins van Oranje namelijk, met zijn
gevoelens van gematigdheid en verdlrajag- zaainabeid, was het plunderen van kerken en kloosters en het lastig vallen om dien\' geloovo een gruwej en den 20en Aug. had hij een streng verbod daartegen afgjekön digd Het was hem n.1. gebleken, „dathet crijscbsvolck, t welck wij in het graeff- schap van Holland tot defensie van denseïV ven lande hebben, oock eenige andere gtroo.tei: insolentien dagelicx plegen enlle rooverije doen, plunderende ende .spoliereii\'- de die kerelken, cloosteren, cappellen, ende. private luyden huysen ende a>ede)a,\'\\, wfaJar- om h\'i\', teaeinde daarin te voorzien, ordbai- ncerde, dut „een yegelick-, hij1 zij dor rooni- goher ofte der evangelfcolie religie toegp- daeu, zoo verre a>ls hij hen vredelilck draecht achtervolgende den eedt dewelke) |
|||||||
|
die ondeixlaenen der Ooninekljijike Majetsteyt
ende. ons gedaen hebben, in zijp gieheied blij- ven sal on.besrf-haedigt\'\' en daarom verbood „allen ridtmeesteren, capiteynen, bevelheb- berende ghemeene crijcbs luyden te water jfte te lande eude allen anderen nyemiand. van wat conditie ofte state hij zij, geeste- lioü ofte weerüek, te misdoen, beschjiedigen ofte verc.orten in goet noch in bloede, op peyno van gesBraft te worden aen den Kjvfl als weder^spjannighe ende pertnrtbuteursi van do ghcineene ruste ende welvaert ; ordoirt neierende voorts ende willende, dad die vrtj- heJ\'t in de relisie zoo wol van Ropmischer als vaa de -Evangelischer gehouden sal wordtan go dat niemant daer inne eenich ompeohenient ofte letsel geda\'on zal worden op peyne als boven."" Alg. R. A. Oollee- Ife Van, der Dussen, aanw. 1M1, XIII 2). Van welken inhoud nu de eed van de
geestelijkheid was, leert ons een afschrift van dien tijd van het formulier,, dat blij- kens den inhoud te Delft gebruikelijk was en dat waa rschjjnlijk in andere plaatsen in ongeveer denzelfden vorm don geestelijken werd vnorgeleg)dl. (Coll. Van der Dussen XIII 2). We achten het als een staaltje vao ito denkwiJB van den Prins en de ma- gistifatou der opgestane steden vani genoeR helarfg>, om het hier in zdjn geheel aan te halen. „Ftorme van den eedt van de Gheeste-
Jicke. Pek sweer. dat ick hou en ghetrou wesem sal die Oonincklijlke Mlajesteyt als C.ravo van Ilollandt on/der \'t gouvernement van den Prinoe van Oraigniën ende de goode stede van Delft ; dat ick nyet en sial correspondentie ofte hey)melick verstaat hebben/ motten hartige van Alve ofto sijne adherontant hij bootschappon ofte mit scrij- ven, oick nyet en zal eonspireren teghen den prinoe van Orangiën, maer dat iea mij houden ende ghedragen sal ais een guet ii\'eestcUck persoen toebehoort ende be- taemipt. So wairlioken..." (Alp. Rijksarchief Coll. Van der Dussen
XIII 2). Helaas waren de hoofden van den op-
stand niet altijd bij machte, aan hun op- vattingen uitvoering te geven op. eeni wijze, zooals ze die gaarne hadden gedacht. Im- mers waren ze, behalve van de plaatselij- ke schutterijen, geheel afhankelijk van de 1\'iiFurlroepen, die ze in soldij genomen h).ul den, deels ruwe gasten,, belust op roof. maar van wie ook velen, van huis on hof beroof] en getroffen in het be\'-te wat ze eens be?aten, oen doodelijken haat gezwo-> ron badden aan de bewerkers van hun on- geluk, aan Spanje en de hundlanglers van de inquisitie. De 23e Augustus 1572 bracht ons daar-
om weder een nieuwe ordonnantie van den \'\'rins tegen de wandalen der soldaten, lie ..aroote iiisolentie dagelycks pleuhen «\'ndo groote overdaet ende rooverije eVaen, j lun- |
|||||||
|
ól
|
|||||||
|
derende ende spolierendo kercken, kilostè-
ren, cappellen ende private lubden huysen ende goeden, onder decxel, dat de eyge - uaers vaa dien absent zijn"\' en daarbij „den huy.sluyden paerden eade beesten be- roven." Het waren zware zorgen, die i,n deze
dagen den Prins geheel in beslag natalen. Het was de veldtocht naar de Zuidelijke Nederlanden, waaraan hij zijn kiiachtem wijdde : vier dagen na de dateerinp; van bovengenoemde ordonnantie trok hij over de Maas Brabant binnen. Doch de zuidelijke gewesten bleven doof voor zijn vermaningen^ Den öen Sept. volgde de bloedige liartholiomousnacht, die aan dd. jdaiwjf-\'n tot hulp der Franweho calvinisten iJen bodem insloeg/ en. aan de hand van zjjiii briefwisseling in de „Archives" do serie H pag. 417 e. s.) en de ordonnantie» vtam dien tijd kunnen we den Prins volgen, dey 24en Sept ontmoedig*! op den terugtbcht bij Geel, den 18en Oct. te Zwolle, vani- waar hij over Kampen den 20em te Enk- huizen arriveerde, om in November in Delft zich te vestigen. Hoe moet het hem, die te worstelen had
met den overmachtigen vijand, met dd tuoh\'tqlooö\'heid van zijn troepen., met de onverdraagzaamheid en de onderlinge vij- andschap der landzaten, misverstaan door veler zijner tijdgenooten, hem*, die vnpirbe,- stemd scheen, om na drie eeuwen nog te worden gehoond in sommige onze Ne- derjapdseho tijdschriften, hoe moet het hem te moede zijn geweest, toen ook van uit Frankrijk de donkere wolken kwamen aandrijven, waar de dollo moordlust op JAu kerkelijke minderheid werd botgpvierd, ter- wijl} later de minderheidispartij op zujpi ver- dra ajgzaamheid rekenen kon ! Hoe weld\'ir digi doet, tegenover de inquisitie va<n Sp-.»p- Je en het Parijsche bloed\'bad de prinselijke ordonnantie van den 27en Aug. 1572 aam. waaruit een breedo opvatting1 w\'aariuit ver- draadyaamheid straalt als een zachte glan.^ in deze donkere tijden. „Alzoe mits die dliverscheyt ende onder-
scheyt van de twee religiën binnen den Hage jegenwoordiglick gieöxerceert, enilo »mme te voorcomen alle ongeregeltheyit. onrust ende beroerte, dio daer vuy.t tot grootem nadeele van de gieraeen ing(esejte(rienl van Den Hage soude moghen commeni, van) noodo is zeekere ordonnantie tot tescf^er- mingo ende bevrijinge van beydon dier re- ligiën ende den navolgers vaan dien gestelt ende ondierthoiuden te worden, omme onder; d\'oefoninge der selver religie Godt den Heero gedient ende gieëert te worden in vrede end\'e oprechter gemoede, naer eefc yegelick van d\'een of d\'ander religie tot sijne aalicheyt bewegen sal worden ; söe is \'t, dat die Bailhiw, Sahoudtl„ Buir-
genneesteren ende GerecSte van dqn Haghe bij gpetdunjken van die van de Viroetechap- |
|||||||
|
j)o on ooek advys van don neüeputjeenilpn!
vaa de Staeteiï van Hollandt conform oiulid naervolgende de goede intencie ende belie- ven van den Prince van Oranje alsSltad houder ende Gappiteyn-generael over Hol- landt, Zeelandt, Wept-Vrieslandt,\' endé Utrecht van woghen de Co. Ma|jt. gpordon- ne«rt ende geboden hebben, ordinoferen en- de gebieden mits dezen : in den eersten, dat die van de Gerefor-
meerde religie tot heuren behouff hebben sullen de kercke van c.e predicaeren al- hier in den Hage, laetende de groote kerc- ke van den Hage tot gebruyck van die van de Catholieke ofte Roomsche religie; dat een ygelick binnen de voorsz. kerc-
ken respectieve zijn religie vrijelicke sal exerceeren ende oeffenen, zonder dat d\'een den ander yet sal misdoen ofte miszeggen mit woorden ofte mit worcikeni, direotelick ofte indirecteficko nochte oick bespotten ofte begecken hoe ende in wat manyeren daitet selfde soude moghen gescheyden up arbitrale correctie van Schepenen; ordonneren ende bevelen voorts, dat een
yeyelicken vrij ende onbehindert die pre- dicanten soe wel van do Roomsche als nyewe gereformeerde religie aal moghen volghen ende hen in alsulcke religie hou- den, daer inne hij meent ende verstaet zijn zyele salicheyt te moghen cotisequeren; verbieden voorts, dat nyemant, van wat
state, conditie ofte religie hij zij, hem en vervoordere, de voorsz. kercken mitsgae ders de gasthuysén ende cappellen vorder te bescadagihen ofte behinderen ofte eeni- ghe moetwille ofte overdaet aen deselve in eenigbier manyeren te gebruycken upt voTbeurto van lijlff end-j goei; verbieden nogh wel expresselijck bijde-
sen alle onbehoirlicke verbooden endehey- melicke veigaderiagihe bij daghe ofte bij nachte, \'t zij om wat oorsaecke deselve gcicheyden ofte gepretendeen soude mo- ghen wesen up peyne van lijfötraff; ordonneeron endo gebieden allen inge-
setenen van den Hage hem nae den inhouden van desen te reguleren upte peyno endo breucken in dlese oirdonnaritio begrepen. Aldus gedaen ende gepubliceert naer \'tluy-
dien van der siedeibuys ciocice upten XXVH dach Augusti Ao. XVc LXXIJ. Iroij present,
Benninck\'.,\'|
(Lop, Keurre, fol. 80). Hopen we, dit met de tenuitvoerlegging
van deze ordonnantie voorloa\'pig bet getwist om de kerken en de anverdraagzaamheid dier burgerij het zw^en was opgelegd en| een einde kwam aan do geheime bijieent. fcomsiten, die blikbaar beoogden, de gestel da orde van zaken weder ontver te> werptsn:. WtaHt dat er indcudaad velen1 waren, die daarmee nog maar ttn hxira of zeit>-- geeas- zins konden instemmen, was al Ie bekend. |
|||||||
|
62
|
|||||||||||
|
Inmiddels was de toestand in hot West-
land voor Van Hooft, als kastelein van dx> gravin van Aiemberg allengs moeilijker ge- worden. De gravin toch, weduwe \\an den in lötiü bij Heiligt>rltv aan Spaansche z ijlde gesneuvelden veldheer Jan de Ligoe, heer vain Barbancon, graaf van Arenilxvg, stond als aanhangster van de Spaansche politiek bekend, had al» zoodanig zelfs geconfis- queerde goederen van den Prins in getrui\'; en werd als een vijandin deir publieke zaan aangerekend, zoodat haar goederen aan ver- beurdverklaring Wout stonden. Dlu 17en Sept. 1572 kreeg Vam Hooff bevel (dag- boek Vaiii Hooff t. a. p.), zich den volgenden dag met zijn boekhouding te vervoegen len hiuze vam jonkheer Gijsbert van Uuvcuii- voorde, heer van Obdam, die zich als \'be- velhebber van het Haagsche garnizoen ge vestigd had in het kasteelvonuigc slot van de vroegere hecron van .Wassenaar, het be- kende gebouw aan de N\'oordzyiJe van bet Voorhout, dat later als het huis van Van der -Mijio bekend was en thans êt west- helft uitmaakt van het departement van Financiën. 1). Van Hooff kwam en vond er bij y-ijn ont-
vangst ook kapitein Ortel, een van Huveiu- voordes onderbevelhebbers. Het kostte den beginselvasten Van Hooff
lueel wat moeite, het gevaar van beslagy- legging te voorkomen en het wekt eerbied te zien, met hoeveel energie en aanvankelijk succes hij telkens het govaar wist to ver- dagen, imaar dat ernstiger word, najirmato de behoefte aan geld en krijgstuig sloeg nis gevolg van do dreigendsi militaire maat- regelen van Alva\'s legermacht. Den len Oct. was door een van lamey\'s
onderbevelhefobcrs ook Gorinchem genomen, waardoor weer ecnige verademing aan dta zijde der opgestane steden was onilstaan. Doch de willekeur der geuzen en hei gruw- zaam optreden der soldaten tegen \'de geesto- lijBchcid, van wie een drietal daar ter iplaatste werd gedood, wekten afschuw bij den Prins en die met hom eenstemmig dachten. In Pon Haag waren misdaden vam dien omvang achterwege gebleven, maar niettemin liad men er elkanders eigendom niet ontzien.\' Vandaar den 7en Nov. de aflezing van leen strenge order, waarbij den daders werd aan- gezegd, terstond de geroofde ^koyen. paton den ofte andere beesten ende goeden" ierug Ie geven, onder verwijzing naar een order van den 15en Oct. van dat jaar. Niet lang daarna kon de Prins zelf zich
van den plaatselijken toestand op de hoogte stellen. AVe zagen, hoe hij in de laatst» dagen van üctober te Enkhuizem was aam- |
|||||||||||
|
gekomen om zich van daar naar Delft te
begeven, het centrum van den opstand in Htolland, om\' er het verder verloop van den krijg af te wachten. .Want Alva\'s bernden, aangev<x\'rd door Don Frederifc en Komero, hadden na het bloedbad te Mocheleo hun krijgstucht voortgezet, Zutfen voor hun war penen doen bukken en. na de v roe-si-lijk o moordpartij van den 16en Nov. het beleg voor Naarden geslagen, nadat Harderwijk, Hatteni, Elburg en Amersfoort den vijand te voet gevallen waren. Den len Dec. volgde lia de overgave van Naarden de vreoser lijTvo slachting in do parochiekerk aldaar, en de vijand, van blocddorst verzadigd, trok over Amsterd\'am naar Haarlem, dat dien Hen Dec. 1572 werd ingesloten. Onder deze weinig bemoedigende <jtnr
sitandigheden was het, dat de Prins zich gevestigd had op het St. Agathaklooster te Delft. Ook Den Haag zou weldra het to loofde bezoek ontvangen. De Magistiaat was door LodeWijk van de Binkhorsl, op dat oogenblik „cappiteyn, geordonneerd over de voorsz. vleeke van den Hagho", ingelicht omtrent do groo\'^e gebeurtenis en zij drong er den lOen Nov. 1572 met kracht up aan, dat de burgerij op het eerste toeken, daar- toe door Bink horst bij trommelslag te geven, iln zoo groot mogelijken getale en voor- beeldig uitgerust en bewapend, in \'t Voor- hout zou komen, opdat do Prins, ^zien\'de die ^voorsz toerustingho van den voorst. bUiTgheren ende ingcisetemen, geors.ierktnia.gli wierden, henluydem van alle vreemde rap- piteynen, vendels emdo knechten t\' onthou- den als wesende een open vleeke ende sulxcs clouck ende genouch gequalificeert om den voorschreven vleeke van tien hoop geboefte, moeiscoppeii-s 2) endo andere quaet- dloendeirs te moghen deitfenderen." Dut Bilnikhoirst Zelf echter niet de oorzaak was van dien op zich zelf begrijpe lijken afkeer van inlegeiring, dat hij er zelfs naar streefde de verhouding tusschon soldaten en burgerij zoo goed mogelijk te doen zijn, blijkt luit zijn aanmaning van den 14en Nov. 1572 tot do bevolking gericht, om hem kennis te geven van allen overlast, dien zo ivan zijn soldaten mochten ondervinden, opdat hij zo behoorlijk kon doen straffen, waarna echter een „eeuwich swyghen ende silo* trant" do eenmaal geboete daad behoordo te bezegelen. Op karkelijlc gebied waren intusschem weer
grooto veranderingen ingetreden. De voor- tnatumsto godshuizen waren, zoowel in Item Hpag als in het -Westland, aaavankelijk aan do katholieken gebleven, terwijl de aainhani- gers der nieuwe leer zich vergen\'jegdoro met een gebouw, minder woidsch en mear in oveJreensteiiiuning met dei toenmaals zeer starre begrippen van soberheid, die de uit- |
|||||||||||
|
1) Op dit huis was door de Staten voor-
loopig beslag gelegd. Het behoorde aan Mar ria, erfd\'K\'hter van Jan ba.ron van Whsser Maar, burggraaf van Leiden, die gehuwd was met Lamoraal graaf de Ligne, dii» look de zijde van Spanje hield. |
|||||||||||
|
2) Plundoraars. Zie: , Groot AVdb. dier
Ned. T|aal, in voce. |
|||||||||||
|
63
|
|||||||||
|
.oefening \\vm den horvormden godsdienst
kenmerkten. Dit alias haj door de tusschenkomst van
den Prins en de plaatselijke overheden een waarschijnlijk toen bevredigende oplossing gevonden. Doch het schijnt, dat do annhRai- gers der nieuwe leer meer verlangden en dit zal de oorzaak zijn geweest, dat de Prins, om zich van de zorgen betreffende de aangelegenheden van den. godsdienst te on.sluan, die den: 30en Augustus 1572 over- droeg aan den bekenden Zuidnederland- schen predikant Piet er Dathenus. „des god- delicken rechts djctoor"\' en hem verschafte „authoriteyt, zonderlinge endo speciael be vel, hem stellende on committeerende bij de- zen, om onsintwegen en in oneen name te gaen ende te reijsen naar het voirsz giraef - schap en lant van Hollant ende aldaer met advijs va.ii de Stoeten deszelfs lants goede ordre ende regel te stellcsn o,p den voorsa. zaecken, soo wel der religie al» andere po- Utique aengaende, sulcx als hij tot meestem rust en vrede en goede eenicheyt ende wel- varen des selfs lan.s ende van allen den inwoonderon van dien sal bevinden te be hooren." (Alg. Rijksarchief, Aanw. 1911. XIII2). Het is niet al te zeer gewaagd te ver-
moeden, dat de bemoeiingen van den hefti gen Dathenus aan de goede verhouding" van de aanhangers van beide religiën af- breuk zal hebben giedaan en de voorman- nen van de nieuwe leer steeds meer veel- eischend maakten. Ook in Najaldwijk schijnt men toen mot
den gewijzlgden toestamd niet meer vol- daan te zijn gesveest. Den l&en Oct. al- thaos vervoegden zich do beide reeds eer- der genoemde timmerlieden\' Mafóhlijis Jacobs; en Peter Matthij&z. bij Van Hoolf om ingic- gehruikstelting. van de collegiale kerk van Naaldwijk voor den hervormden eere- dienut te verzoeken en in het genot gesteld te worden van de inkomsten der kerKegoo- deren ten bate van hun „predicant, sehoel- meester, graefmaecker ende coster", en tevens van do woning van dteni deken voor do huisvesting van hun voorganger, waar- tegen zij zich wilden verbinden, de daar- voor gebruikelijke uitkeering aam de gra- vin van Aremberg te doen. Het ligt voor de hand, dat een trouw katholiek als Van Hooff voor de inwilliging van dat verzoek weinig gevoelde en een weigerend ant - woord gegeven werd. Men Eet zich echter daardoor niet afschrikken, eischte eenvou- dig van den koster de sleutels dep kerk, sloeg, de beelden stuk en koeldle verder *&jn woede aan de sieraden, de kostbare boeke- rij en do portretten der arrJbaohtsheeren van Naald wijk, „wegende seer schoone an- tiquiteyf!en,,* ^Recueil Van Hooff, t.a.p.) Het huis van den deken werd den predfi - kant eigenmachtig ingeruimd en de baljuw |
|||||||||
|
kon wel niet anders dan werkeloos toe-
zien. Eun maand later wendden beide reques
tranten, waarschijnlijk om het gebeurde te sanotionnieeren, zich tot den Prins, o-m als gemachtigden van Dathenus1 t» verzoeken, in het genot van \'t gebruik der kerkgoede- ren te worden gesteld. Of dit inderdaad ge- schiedde, bleek ons niei, dooh in verband met \'s Prin. e;i machtiging aam Dathenus valt aan het succes moeilijk te twijfelen. Tegelijkertijd werden door een deel der NaaWiWijksche burgerij bezwaren inge - bracht tegen de handelingen van Van Hooff als baljuw, dien men als de oor- zaak beschouwde, dat den 2cn Augi. 1569 Cbrnelis Steffens in Den Haag onthoofd was. Het wa;. blijkbaar liet gevoel van, af- keer dat allen trof, bij wie de gehechtheid aan het oude geloof, het varierlattdsich ge- voel had verdrongen, de haat tegen den man. die ambtshalve on gedreven door de overtuiging van het aUeenzaligmakendle didr moederkerk* in zoovele gezinnen ellende had gebracht, wat van deze actie die oor- zaak\' was en die nog steeds gevoed werd door de onbeschrijfelijke wreedheid der Spaans\'che krijgers, dio met sanctie vaji hun bevielhebbers bij duizenden hun slacht- offers op de meest oiunenscheüjke wijze hadden gemarteld, geschonden en gedood. Het was het gevoel, dat Lmniey bezielde, den ruwen, voor niets terugdeinzenden geuzonaanvoerder, die zelf de gevolgien van de inquisitie sedert jaren aan den lijve had gevoeld, toen bij de in .Goriivehem gevan- gen gonomen geestelijken naar Den Briel ver-voeren en daar ophangen deed, en den lüen Dec. 1572 don geleerden en zachtmoo- digen Musius te Leiden op onmenseholijko wijze ter dood bracht. Maar ook toenwns het,dat\' de Prins, ongeacht den dienststaat van den admiraal, dezen den 3en Januari 1573 met \'IJarthold Emes deed gevangen nemen en zelfs niet aarzelde ook G»js- brecht van Duvewvoorde te arresitc eiren, zodra deze hun partij koos en, getooid met die gouden boeitjes als een zinspeling op hun gevangenschap., \'s Prinsen bewind op ongeoorloofde wijze veroordeelde. 11). Het was deze daad van vastberadenheid, welke de eerbied afdwingt van allen, wien het gegeven is, den tijd van Nëeriandfe op- stand objectief te kunnen beschouwen, en die toont, hoe hoog de Prins, te midden |
|||||||||
|
l). Enkele maanden daarna!evenwel wa,sj
Bredorodo weer op vrije voeten, niet ech- ter dan echter na een ernstig gedingi. Dat zijn handeling, aan onbezonnenheid en drankzucht kon worden toegeschreven, wa» een excuus, dat hem ten slotte de vrijheid hergaf, die hij in de toekomst nog in ver- schillende ambten ten dienste van het va- derland kon aanwenden. |
|||||||||
|
64
|
|||||||
|
der laaiende hartstochten stond boven de
geestdrijvers van zijn tijd. Hot beleg, dat de Spanjaarden in Dec.
1572 voor Haarlem geslagen hadden, was voor Den Haag niet in alle opzichten na- deelig geweest. Het is waar, bet gebrek aan levensmiddelen en de duurte delen zinh immer pijnlijker gevoelen, getuige de resolutie van de Staten van den tien lan.u- ari 1573, waaruit blijkt, „dat alhyer ia Hol- landt veel ende verscheyden kooplujyden zijn, die dagelicx arbeyden ende practisee- ren, de rogge ende het coorn, staande tot sSer grooten ende hoogen prijs, nog meor- dier te doen rijsen ende op te jagen, om hoer singulier profijt tot groote verdaiet ondo jammer van de schaemele ingezetenen van Hollandt, die boven de groete duerte van de voeraoemde rogge ende ander graen met veel ende diversche lasten van soldaten ende kryebsluiden ende andere in- Ronvaniönten, die ujyt den oorlog volgen ende opcomen, gequelt ende getravaiileert werden \', en daarom tot Pasehen 1573 voor het last „allerbeste Vlaamsche rogge" een maximumprijs van 80 goudgulden werd ge- steld, terwijl do handel met speculatieve oogmerken werd te keer gegaan en bet brouwen uit „hard coren" — tenzij bedor- ven — geheel verboden was, waarna den 3en Mei zelfs een uitvoerverbod van graan werd uitgevaardigd, dat bij resolutie van 5 en 18 Mei alle victualie omvatte. Deze pijnlijke toestand kwam voor een
go&d doel op rekening van den oorlog\', maar deze was tevens oorzaak, dat het krijgsvolk, waarvan Den Haag reeds zoo lang de inlegering verdragen had, van hier tot ontzet van bet benarde Haarlem\'aftrok. En den 20en Januari gaf de Prins nog bo- vendien, overwegende „die groote; Jafeten ende co sten, die de ingesetenen van \'sGra- venhago nu eenen tijt lanck geleden ende gedragen hebben deur het overvallen vam veele ende diverse erijphslujvden, hehbendlo dien armen huysman daer mede aldienmeest belawt geweest, a&oo de rijeice ende nota- belste meestal waeren vertrocken", de toe- zegging gaf, „dat er voortaeo geen inlege- ring sonder uitdrukkelijk schriftelijk be- vel" zou mogen geschieden. Toch zullen er waarschijnlijk nog Ha-
genaars geweest zijn, die weder voor in. kwartiering vreesden, toen in de laatste dagen van Januari een vendel Bremer voétknechten onder Lazarus Mulder het vlek\' binnenrukte. Maar zeker kwam even spoedig het gevoel van opluchting, toen het bleek, dat het slechts een doortrekkende troepi was, die den löen Januari was afge- dankt en ten behoeve waarvan de Prins den schout van Scheveniingen den 24en had aangeschreven, schepen gereed te houden, om ze naar hun haardsteden terug! te bren- gen, waarvoor de magistraat in Den Haag echter weder de vereisehte transportkosten |
|||||||
|
moost dragen, op te brengen al weer door
de zoozeer verarmde gejinewUenarea., die Joor de afpersingen en de rooveri>£n der soJdaten, niet het minst die van Bossu, reejs zooveel geleden had, dat Den Haag op vele punten een ruïne gelijk was en puin en mest na het vertrek der laats?, in- gelegerde regimenten bij karren vol door de burgerij uit de huizen en straten ver- voerd werd en — tot ergernis van de ma- gistraat — neergeworpen „langes de niuyr van het kerckhoff", wat bij resolutie van 3 Maart 1573 streng verboden werd. (Dop. Keurre, 84 vs.). Om den omvang, die de bedoelde roo-
verijen genomen hadden, bij benadering te schetsen, geven we hier den inhoud van een ordonnantie, welke op dienzelfden 3en Maart word afgelezen. Zij! — zoo bepaalde de magistraat — die eendge gioederen ge- kocht of in bewaring, genomen hadden, „\'t welclc bij eenyghe capiteynen ofte soldae ten gerooft is, sijnde van eenighe kercken, cloostereu, conventen ofte andere burgers ende inwoenders van den Haghe, Hae- ehambacht ofte Sceveninghe, \'t sjj geeste- lick ofte waerlick", zooals „steen, calek, ^out, ijserwerck, dienren, voynsters, be- schot, huysraet, linden, wollen, goudt, sil- ver, chiraet, tavorelen, barderen 1), tin, loot ofte coperwerck"\', behoorden dat zon- dei\' verwijl aan de burgemeesteren af te dragen, op straffe van correctie en boete. Deze keure bewijst ons weder, hoe de
eenheid onder de burgerij nog steeds ver te zoeken was, hoe sommigen niet schroom- deD, zich ten koste van den ander te ver1 rijken en dat in den tijd, dat een gevoel van saamhoorigheid zoo dringend noodzat- kelijk was. Het beleg van HÖarlem toch beloofde den vijand eindelijk succes, hoe groot ook eigen verliezen geweest waren door de nijpende winterkoude en de tal- rijke pogingen .tot ontzet, vanwege den Prins ondernomen Het gevaar voor Den Haag werd allengs grooter en dat de magi- straat de werkelijkheid duidelijk vjoor oögen) stond, bliikt uit de zorgvuldig\'hleid:, waar- mee zij het strand deed bewaken, hetzij om een overval van de zeezij- de te voorkomen, hetzij uit vrees voor plunderende afdeelingen van het leger voor Haarlem. Het strand toch was sinds eeuwen de groote verkeersweg van daar naar Den Haag, Delft en Rotter- dam, daar do binnenwegen over Wasse- naar on Voorschoten wegens hun weinige begaanbaarheid daartoe niet in aanmerking! kwamen. Bij ordonnantie van den 13en Maart 1573 werd daarom door baljuw, schout, burgemeesteren en schepenen be- paald, dat een 57-tal bij name genoemde landlieden van Haagambacht, Eikend\'uinen 1) Borden. Zie Groot Wdb. der Ned.
Taal, in voce. |
|||||||
|
65
|
||||||||
|
zich weer een 7-tal ruiters onder Paultis
Buys op het slot, die den volgenden morgen een 30 a 40 soldaten onder jonker Francois Viry ter bewaking binnenlieten, terwijl de klerk van den Haagschon advocaat, Air. An- ihoois Hoelslach, die herhaaldelijk ordorf n\'ancendionst voor Van Hooff Viiiicht\'.e, te zijnen huize in verzekerde bewaring ge- nomen werd. Wellicht veroorzaakte de bezetting van
het kasteel, da.t de partij van d* ndeuwh leer zich nu onbodingd de meerdere voeidé en het slintkende aanUü trouwe katir-lie!>e ï er mieer en meer in verdrukking kwam. Har- beren Adriaensz, vroeger kapelaan te Naald- wijk, dio „zijn jonckwijff openbaer gc- teouwt hadde", werd er (tweed,*?) predï- kant. Al deze omstandigheden, de openlijke atval van den kapelaan en de inkige\'rim der Staatseho krijgers, waren voor den deken Man Naaldwijk, die tot beden1 op HcuitH had verblijf gehouden, zeker pijnlijk genoeg en den löen Mei vertrok hij niet. paspoort van den Prins naar Montfoort. Kont daar-» op droeg Viry het kasteleinschap over op Lodewijk van de Binkhorst, die tevens het rentmeesterschap over de gesequésrréérdé goederen zou vervullen. Inmiddels waren door den Prins n.Heerdsre
pogingen aaogewe,nd, om tot ontzet va.n liet steeds nauwer ingesloten Haarlem te gej raken, maar ze stuitten af op het dxpper verweer der belegeraars en hun grootere ge- tjalstrekte. Den 7eo Juni nog was de Prins uit Delft naar Leiden veTtrokken, OOI zelf den aam .lag\' te leiden maar ook do laatste LögJrtg, die van dien 9en Juli, niisim^te totaflj\'. on \'en 12en iroeet de .stad\' zich op genade of ongenade overgevem, waarna, het vreesé- lüjlk bloedjbad begon, dat aam ef.li d(rielioiv dierdta\'1 der bezetting Cn enkele trenzen- aanvoerders uit de burgerij liet leven kostte. Maar de gruweCei van hier en el Iers, ze
mochten een siddering door de leien doen gaan van de geuzen van die dagen, ze temden hen niet, doch prikkelden tot taai verzet, al was hét slechts, om bewuard te blijven voor het lot, dat de andere steden getroffen had. In die stemming was het, dlat Alkmaar met zijn geringe bezetting, maia.r krachtig bijlgostaain door een onverzettelijke burgerij, met een fiere weigering hét op-r eiscnings bericht van den vijand beant^ woordde. En terwijl daar de burgerij kampte tegen den belager, ging het arme Dén Haag, weerloos door gebrek aan grachten en wail- len,. een donkere toekomst tegemoet. Wel zonnen de Prins en zijn kgerbestuuir nog op middelen, om inderhaast in dit gebrek te voorzien, wel wiord nog krachtig de hand aan den pleeg geslagen, om althans singell< van niet al te groote krijgskundige waarde to verkrijgen, doch ook dit zou een werk mïöh in de Kroniek van het Hist. Gen. 1875,
blz. 167 e.v.). |
||||||||
|
en Loosduinen om beurten ,,met een goet
rasch paert ende een suffisant man daer op", vergezeld van een bereden Schevenin- gêr, tegen den avond naar Katwijk zou rijden, na middernacht van daar naar Noordwijk zou vertrekken, om niet te kee- rai „vóór de dach scène opgecomen sal we.sen", terwi,;l eventueel onraad direct aan den schout van Scheveningen moest wor- den gemell. om daarna ook de Haagsche overheid van het gevaar op de hoogte te stellen, een regeling, die in later dagen nog nader werd gepreciseerd. Al deze getroffen maatregelen bewijlzen,
dat mm zich in bet onverdedigbare Den Hlaag wejnig op zijra gemak gevoeld*, en alle besluiten droegen dan ook den stem- pel van gejaagdheid e<* bevangenheid. Toch bereidde men zicli nog op alle wijzen op tegenstand voor. Den 4en April bijv. kwam Adriaan van Maihemesse met \'s Prinsen the- saurier Adiriaan Mantmaker op een kruis- tocht om wapenen gn geld ouk op hel slot Hp\'nselaarsdijlk, bij welke gelegenheid de be- jaarde kastelein we^r var» zijn gewone on- verzettelijkheid blijk gaf en de hceren on- bevredigd heen gingen. Meer gevaren schijn- baar dreigden er voor Van Hooff, toen den 17cin April een 40 a 50-tal Engelschei sol- daten „vuyte scbcpen vain de meeren" via Den Haag naar Naaldwijk kwamen, dio\' ech- ter weldra in de richting van Delft af- trokken. W&arschijlnilijk had deze aldcelinig deelgenomen aan de pogingen, om over het Hnarlemimermeer en de plassen, aan de Z. O.-zijde daarvan gelegen Haarlem te pro\'Vian- deeren en den belegeraars afbreuk te doen Wellicht waren zijl bij die overneming door vijanden verrast geworden en hadden ze zien in de richting van Delft zoeken te redden, althans niet lang daarna waren er 80 a 100 Spaansche ruiters tot Den Haag doonrgedrongen en deze luidden het ieeds zoo zwaar beproefde vlek geplunderd, om daarna weer met flinken buit en met mede- neminig van een 10 a 12-tal burgers te ver- trekken, verdachten wellicht of aanzienlijken, voor wien zo verwachtten een flink ios- geld te kunnen eisenen. Of Van Hooff in deze en dergelijke voor-
vallen ook de hand had, weten wij1 niet. diocih de Prins vertrouwde hem blijkbaar plleirminst 1). Den 20en April vervoegden |
||||||||
|
1) De verschillende gebeurtenissen, met
tlkaindtótr in verband gebracht, doen hier het veirmloedien rijlzieini, dat er webicht weder geruchten gingen van een Spaanscbgeziod] complot. Daarmee zou dan in verband kun- nen staan de herhaling van den beeuden-i storm op den 13en April 1573 te Deift, een gebeurtenis, die in het algemeen onmis- kcnlbaar verband houdt met de politieke omstoindigbedein en die na langere of kortere tus\'schenpioo\'zen zelfs nop tot 1580 in do verschillende steden van ons land plaats had. (Zie het „Journaal" van Spiinter Hel. |
||||||||
|
66
|
|||||||
|
van langen adem zijn, dat niet in enkele
weken voltooid was. Dat don 2Qen Juni door kapitein Binkhorst
een 70-tal b\\f name gemoimdc landlieden beschreven werdeo „om hen geree I te hou- den met wape\'-wn ende paerden, omme den pirince te dienen als zij ontboden zullen worden" (L. K. 87 vo), \'komt miji voor, met dit aangevangen werk in verband te staan. Ein terwijl men nu mot dit graafwerk
bezig wias, e:i do burgerij met hoop en beven de vorderingen aanschouw de, had het arniie vlek inmiddels weer deni overlast te verduren van allerlei troepen van twijfel- achtige gezindheid, maar die zidi als pio- niers voor de zaak vare den Prins aaudien- dlon, strjopende bonden, die wellicht hun vendel verlaten hadden, om zich ten kosle van do woerloo\'ze burgerij te verrijken. Stout- w|eg baandeni ze zich met. ruiw geweld een toegang tol de door de bewonen verlaten huizen, rooiden» al wat waarde kon hebben on slechts even verv;erbaar bleek, om het elders te verkoopen en te verkwanselen;. Burgemeesteren er» die van den gerechte standen weerloos tegenover de overmacht en konden slechts in een keure t-sgen derge- lijke daden waarschuwen on de medeplich- tigheid der imvL.itors voorkomen. (L. K. fol. 88). En bij dat alles kwaim voor het oude vlek
nog een ernstig gevaar, dat van bevriondo zijde dreigde- De Prins had reeds herhaalde- lijk een beroep gedaan op den gemeenschaps- zin dor uitgewekenen, om de door hen ver- laten woningen weder te betrekken, doch het succes was uitgebleven. Om nu de ra- Latigen tot terugkeer te dwingen, meen do hij ook zijln laatste troef te moelieni uit- spelen, waarom hij in Juli 1573 aan Jlr. Dirk van Bronkhorst, Raad van den Hovo, bnvel gaf, de Wioningon van een paar der aanzienlijkste uitgewekenen, n.1. die van Air. romelis Suys en hot daaraan greaze\'ide buis van den beer Van Oosterwijk, op den h,oek van de Heulstraat gelegen, iot den grond toe af te breken. Voor Den Haag school hierin een zeer
ernstig gevaar. Het gebod toch was gericht tegen de meest aanzienlijke woningen en wanneer in die richting werd voortgegaan, zou dit van verstrekkende gevolgen kunnen zijn. Den 28en Juli richtte daarom de magi- straat, gesteund door de suppoosten van den Hove, ©en dringend verzoek tot den Prins, om van de tenuitvoerlegging van dezen maat- regel af te zien, aanvoerende o.,*., dal deze woningen konden dienen „tot l>?gys van \'tguarnizoen van Sijnder Excellentie"\' of des- noods \'konden worden gegeven aan hen „die in dienst van SijndeT Excellentie door den oorloge van haerluydor huys bij den brandt ofte anderssints beschadigt zijin ofte ge employeord worden tot habitatie van arme desolate mensohen." Deze argumenten hadden blijkbaar doel
getroffen en bij missive van den 80en Juli |
gaf de Prins te \'kennen, voorloopig van zijn
voornomen af te zien, terwijl Boshuizen be- vel \'kreeg, ,.zijne commissie aengaende do voiraz. afhne\'iinge in surohean.üe te hou- dein." Het gevaar van die zijde was dus voor-
lui&P\'ig bezworen, docih weldra dreigde — ernstige* dan tot dusver — cea ongekende ellende van Spaanscihe zijde. Arm1 Den Haiig, dal immer sneller zijn ondergang tegemoet sejheen te gaan, maar dat weldra,zou bedelfen, dat \'het geleden© nog slechts een voorspel was van de zware beproevingen, waaraan het bloot zou staan, toen de Spanjaarden, smadelijk van Alkmaar verjaagd, iu het laatst van October 1573 ban geluk voor Lei don zouden gaan beproeven. XIV. TIJDENS HET BEJJ5G VAN LEIDEN.
„Vrydaeohs den XXX October anno 1573
zijn de Spangaerden in den Hage gecotmen." Het waren deze woorden, die, met <-en hart voj bang© zorg wellicht, maar toch met vaste hand als altijd, de secretaris Itenminck op dien gewicihitigew dag neerschreef in zijn keurboek, dat anders nooit voor bijz>ndere mededeel inge.i\', boe belangrijk ook, plaats inruimde. Ernstige bekommering klinkt ons tegen uit die sobere inededoeling, maar vrees en beven zijla in dat kloeke, karaktervolle! handschrift ndot te bespeuren. Het waren de buitengewone gebeurtenissen, die Jieni aaiüeiding gaven, bdj uitzondering deze ecOa mededeeling Ie moteeren, maar de kloekheid van den Nederlander van die dagen hadden ze hier noch elders \'kunnen breken of ernstig nadeel doen. , Toen Valdez in hel laaitst van October
1573 naar Rijnland werd gezonden, teneinde een begin ie makea met do blokkade van Leiden, ^bezette hij oen uitgebreide, ver- dedigingslinie, die ee.i aanval in den rug uit Delft, Gouda en de Maassleilen onmoge- lijk zou maken. In Leiderdorp bracht hiij twee compagnieën in garnizoen, de rest le- gerde hiij te Zcelermeer, Zoeterwoude, Blois- wijk en de andere gehiuicihten in Ion omtrek. Daarbij bad hij zich op< dezen 30ew October, over Voorburg Westwaarts trekkend, vam Den Haag meester gemaakt, waar zijn (hoofd- kwartier werd gevestigd. Juliaa.n Bon.ero was intusschen/ over NoordwijU, Katwijk, Valkenburg e» Wassenaar — wnar hij een flinke bezelting acibterlieit — door dj duinstreek naar Den Haag getrokken, vanwaar . hy zijn benden naar het West- land afzond, het nog niet gebxel voltooide fort bij Maassluis veroverde en zich zelfs van Marmix van St. Aldügonde, \'s Print- sen gouverneur van Delft, Schiedam en Bcttordam, meester maakte, die zich in de nabijheid in bet riet gelegerd had (4 Nov. \'73). Wtel was het zwakke Den Haag een
gemnklcelajlke ppooi gewesst vott den aain- rulkk nden vijand. Van wallen en grachten, van iets, dat op inderdaiad voldoende wSjTze |
||||||
|
67
|
|||||||
|
Het eerste werk van krijgskundigen aard,
dat Valdez ondernaim, wias het verkrijgen van een sdh,eepvaartverbiriding met defWJast- landsehe dorpen. De bedoeling, die daar- bij voorzat, was „omlme comnioviieusselyc- ker de victuaelge ende anders te brengen in \'t Westland ende wodercui\'ine van daer in den Hage", zoo loert ons de keure van den llGn Nov. 1573 (L. K. fol. 94). Den 9en> Nov. was de aanbesieling vaji h«l werk geschied en het is inderdaad eeb breed opgevat plan, zooals blijkt wit de ordonnantie van 18 Nov. \'73 (L. K. fob 100). De nieuiwe waterweg feou zich uitstrekken „van den Siecken olie Ler prosen buyten den Hage (waar nu do koepokinrichting is) lO\'ponderende liyta Spoywatere van den Hage langs de Hoiuff- kade naer de Moerwe.lh ende voorts in \'t voirsz. Westland en alle de steden eude dorpen aen deze sijde djr l!ao>dijek goleghen", waarvoor bcieids de vergu,i!| ïüng van ,,de dorpen gelegen onder de acht sluysen bij, Delf land\', ook van Rijswijk
— immers de Hoefkade was \'t ,sceyt vam Hijswijck ende Haechambacht" — verkiö gen was. De oude, reeds beslaande „wa- teringhe" behoorde men dus „te wlijdjn •ende te dyepen", „de steencn brugge\' bij
do „Leprosen" in den weg naar Delft gelegen, en het „sluyskeii daeibi," zou worden verbreed en vergroot, jpdat ook aan grootere schepen doorvaart kon. wor-
den verleend. In verband met dit alles zou de korenmarkt, die tot heden op de tegenwoordige Groemnaikt gehouden was, worden verlegd naar de oostzijde van het Spui, „beginnende van de houck van (\'e Poteu zuytwaerts opi langs de htiysen al- daer", waar Valdez nu. voorlaan per schuit in massa\'s „tarruwe, rogge, gerst, havew\\ crwitton, boonem" etc hoopte aangevoerd te zien. De door dit werk opgeworpen aarde
zou, zoo oordeelde Valdez, met vrucht gebruikt kunnen worden om de bestaande sdhainscn> op to hoogen ea to versterken. ,\'Blijkbaar was hij voornemens, zii h ge- duicht weerbaar te maken, als had hij voorzien, dat het verblijf in Den Haag niet van zoo korten duur ziou zijn. Zoo gaf hij den Hen Nov. zijn soldaten last, de ledigstaande hui-aen to betrekken, schreef aam den gouverneur van Haarlem om toe- zending van e011 paar brouwketels en trof tevens eeaige maatregelen betreffende het halen van l\'ourage- En opdat de gedach- tehwlisiseling met de burgerij op bevredi- gende, wijze kom plaats hebben, werd een zekere. Gudllauime Cirant als tolk aangesteld. Eonig contact toch met de inwoners be- hoorde of te zijn, al bleek Valdez vain to girootje belangstelling weer niet ge- diend. Den 18en Nov. althans liet hij weten, dat de burgerij, ingeval er alarm geslagen werd, in huis behoorde te blij- ven, tenzij, wanneer er brand\' was en liet |
|||||||
|
dcm vijand kon tegenhouden, was nog geen
sptrake en het voorr.omei van Marnix, oml (friet vlek, „te willen besehantsen em.de storek jitaockan", was met. de necleirinug vjain dcm vijand slechts tot oen begin van uitvoering gebracht, tot de werkliel- den, door do eerste alarmeerende berich- ton verontrust, hun arbeid in den s!eak lieten. En niet hen was voor tal van Har
genaars do nadering van den vijand het sein geweest var» ©on overhaast vertrok. Zij, die de voormant.en waren in do micuwgestijcbte kerkelijke gemeente, zij, die als lid: or van opgingon naar h.un bede- huis, waar volgons oi.gon opva Hingen ge piredikt on God gediend word, af wel zij, die slechts zijdelings daarmee irt betrek- king stonden, ze hadden het raadzaam geacht, zich onverwijld uit de voelen te maken, inderhaast het kostbaarste meJe- mom©nde, om zich in het bemuurde Delft of eUjers buiten \'s vüjands bereik te stollen. ZoiO hadden (11- Spanjaarden ion door
ontvolking verzwakte plaats aangetroffen, •waar ze gehoopt hadden een geordend en krachtig milieu to vinden, tot ergernis van den veldheer, die reeds voelde wel- licht, dat de machtsu.itbreiding, die Spam- je najaagde, voor de Nederlanden een hiersonschini zou blijivon. En toch, Valdez durfde den gevluchten te „verseeckeren" dat bfi volkomen to goeder trouw was, toon hdj hen bezwoer terug te komen, en dat het geen valstrik zon zijn, die voor bon gespannen werd. Dat toch was de inbond van de keure\', die den 8en Novcinir ber werd gepubliceerd. „Alsoe Godt betert vele inwoonders van
Qcün Hagho zeedert die campste van des Gom. Majesteyts crijchsvolek in Den Hagho nifet zijn Majesleyts overste capiteyn mon- sieur de, Valdez nyet jegens taendé zijluy- den niot publicatie (van) openbaar edict onido pardoen geinerael ingeropen zijn, hem noch absenteetren, willende nochtans die vioiojiszeyde capitein versoecke>reni ter goeder trouw te wezen", gaf bijl bevel, voortaan, alle gevluchten aan te houden ende go- ipiofde korkelijke en geestelijke goederen op |hot stadhuis te bezongen, terwijl zijl, die die raat \'het toezicht op do leegs taande huizen waren belast, order ontvingen, die to openen, teneinde het onderzoek te ver- gemakkelijken, of daar wellicht buit was opgeslagen. En passant werden bij dit alles nog eeniigo maatregelen ten behoeve van die algemeen© orde on veiligheid gevoegd, m.1., dat men het brandgereedschap in orde behoorde to houden en men zich \'s avonds niet zonder bobt op straat mocht begeven, en levens oen streng ver- bod van jagen in h©t Haiagsche bosch — zelfs aam de „bowiaerders" er van — werd afgekondigd, waarschijnlijk om to voorkomen, dat onnoodig schieten voor vij- andelijk alarm zou worden gehouden. |
|||||||
|
68
|
|||||||
|
bluwschingswerk aller medewerking ciseh-
flo. Dam toch — ook in dit opzicht >.ijn de tijden veranüe.d — rekende nam op dv rappe handen V8« de burgerij, om het vuur te stuiten, waarvan de houten on mot riet gedekte woningen, waaruit het vlek op slechts weinige uitzonderingen na bestond, eW* ge nakkelijike prooi zon wor- den. En to grootex was hel gevaar, nu zoo talrijke ingeizele.ien Den Haag had1- den verlaten ei hun woningen waren in- geruimd aan de- woes.e, zorge!o>ze- solda- ten, di<> immers niet gewoon waren, eeni- gon eigendom te ontzien. Binnen vier da- gen, zoo kondigde Valdez dasrxn den 24on Nov. nogmaals af, behoorden de uit- gewekene.) terug te ziju, en als begreep hij, dat het moeilijk zou zijn, de zeeva- renden va.n dit besluit tijdig in kennis te stellen, werd dèni visschers van Sche- voningen een langer termijn van vijftien dhgen daarvoor toegestaan. tiet was echter mie\', alleen de burgerijl,
die zijn aandacht voor een deil in be- slag nam, ook het gedrag der soMateiiii eisohte de volle belangstelling van den veldheer. Yieeselijk plunderden zij, roofden <*n stalen» al, wat ondor Iran be.eik kwam en dreven handel in de onrechtmatig ver- krcgeiii goede.cn, waaraan een keure van den 4erb Januari 1574 langs cei omweg v-en einde Iraeihlte te maken, door met straf te bedreiger dengene, die goedeirm van de soldaten in koop aannam. Het vernielen van huize 1 zou verder inei open- bare geeseling op de markt worden ge- straft, terwijl hem, die zich durfde ver- stouten, voortaan nog bootnen te kappen in Ihet bosch, maar oud-gennaamsdie wet de hand zou worden afgehakt. Het blijkt hieruit reeds, welke afmetingen
het kwaad had aangenomen. Niels hoege- naamd was er, dat den soldalen onverschil- lig liet er* schier alles was van hun gading: deuren, ramen, kozijnen, huisraad, gebruiks- artikelen!, alles, wat slechts ecnigszins ver- vcerbaar bleek er» waarde had. En oen deel van de \'achtergebleven burgerij scheen aian dien roof van ganscher harte me? te doen. Doch om He voorkomen blijkbaar, dat deze goederen zouden .worden uitgevoerd, ook misschien met het oog op spionnage, werd den Hen Januari 1574 het streng verbod afgelezen, Den Haag anders dan langs d»:> gewone wegen te verlaten, terwijl hij, die langs duinen en dijken zich zocht t^ ver- wijderen, zou worden aangehouden en ge- straft. Toch Wits aan het ingeroest misbruik zelfs
doior krasse maatregelen nog bij lange na geen paal ten perk gesteld. De sol laten toch voelden zich, als de bevelhebber slechts even de teugels liet glippen of wanneer de lietaling der soldij minder regelmatig geschi.dde, vaak beer en meester en de aanvoerder■> \'konden in die gevallen slechts bevelen bij de gratie van hun ;onderliel>benden, waaivloor sleeihl.s |
|||||||
|
eeo> zeer tactvol optreden mogelijk was en
de arme burgerij van alles de dupe bleef, beroofd, mishandeld en geterroriseerd do-*r de woeste bezdtingstroepen. Dit was de reilen, dat den 12en Februari
de magistraat lal weder eer» nieuwe keure deed aflezen— op order van Valdez — waar- in ïechten en verplichtingen van burgerij e.» ingekwarticrden duidelijk werden omschre- ven. l>en -soldaten werd daarbij nogmaals bevolen, geen onbewoonde of bewoonde hui- i:e.h onrechtmatig binnen te gaan, zi(h tevivv de.i> te stellen met aan te zitten aan den haard van \'den hospes, des avonds in het geaot van één kaars voor twee sol daten. Daarbij werd «óér» bed voor twe: of drie voldoende geacht, terwijl iedere veertien da ge.ii één paar schoone „slaaplakens", peir week éénlam.inelaken, twee servetten én één handdoek door Iden hospes mioeöU\'n worden beschikbaar gesteld, die voorts te zorgen had, dat Igeregeld \'s weeks de onderkleed ing *etd gcwassehen. lOpeisehingen van levend of geslacht vee mochten nimmer ge- duie.ide den nacht, slechts des daags ge- schieden, opdat ide „gecommitteerden van de.» Haighe"<dc rechtmatigheid daarvan kon den beoordeelen, \'terwijl de stedelijke wacht ieder moest aanhouden, die tijdens den nacht zijm buit \'wilde „uytd.raghen." Zelfs bij de turfdistributie aan jde soldaten werd de magistraat ope.nlijik (van haar voorraad be- roofd, waarom dezelfde keure bepaalde, dat bunpBtS noch soldaten mochten komen bijl het stadhuis, „daer \'men den turft uyidee.lt, om eenighen turff te nemen, die men opten wachten brengt." Maar de soldaten stoorden zich daaraan \'allerminst en hetzelfde moest de» 3en (Maart nog eens worden herhaald in naam (des konings! Doch miei alleen had Valdez te kampen
met den onwil der soldaten: toen ofe vrees, bij de burgerij door zijn eerste optreden gewekt, allengs geweken was, toonde ook zij zich allesbehalve meegaand. Den 22en Januari 1574 bijv. had de veldheer maat- regelen moeten treffen voor het oreischen van schuiten en wagens, omdat boeren en scihuitenvoerders onwillig bleken, hem van dienst te zijn, terwijl — en dit werpt daarop nog een bijzonder licht — ten verbod van samenscholingen werd uitgevaardigd. Na zoo lang ïeeds het gevaar onder de oogen te hebben gezien, kwamen onafhanKelij\'kheids- besef en nationaliteitsgevoel weer lei voor- schijn, die sedert weken onder vrees en onderworpenheid hadden schuil gegaan. Hel was dan ook wel onder bange om-
standigheden, dat de burgerij: den last der inkwartiering te verduren had. Besmettelijke ziekten teisterden de stad, onrustbarend was die sterfte, terwijl duurte en gebrek aan de eerste levensmiddelen de ellende nog verhoogden. .Wel deed de magistraat alles, omopeenhoop\'ingen van vuil en al val te voor- kounen, . teneinde de ziekte niet nog niteer in de hand te werken, wel had ze nog den |
|||||||
|
69
|
|||||||
|
22«n Nov. 1573 geordonneerd, dat — ook
«rel \'het oog op den naderenden Keistmis — de straten moesten worden keggcsehept en vuil e:» mest met den afval der Scheve ningsere vischverko\'Opors daaruit moesten worde.* opgeruimd, doch de keure bewees tevens, hoe groot de vervuiling der stad inderdaad wel waa, boe mot natale de Oost- zijde van het Spui bij ,,\'tHaechs erf" (thans Nieuwe Haven) en vooral het terrein „ach- ter de capelle" — blijkbaar die van het 1 epr.coshuis — stapelplaatsen van ongerech- tiglt.eid ware», niet bevorderlijk om don in- druk van welverzorgd.heid te versterken bij l.en, die van de zijde van Delft Den Haag «aderden. Bid daarbiji kwam de duurte en het gebrek
aan koren, waarvan weliswaar den 18en November 1573 de uitvoer vertraden was, maar waarvan sedert de invoer ten oemein- ma!e onvoldoende gebleken was. Vodj den kleinen burger was het brood dan ook wel- dra een onbereikbare weelde en dit gaf de magistraat den 21en Februari 1574 aanlei- ding tci l.et uitvaardigen van een keure, waarbij voor c\'e meest voorkomende; levens- ïiukkle\'.en maximumprijzen werden gesteld. „Also het oooren ende greynen niitsgaeders d\'erwitten ende boonem mits a\\>se jegenwoor- dige verst in sulcke men kikte van buyten alihyer ttyet en mach incomen als \'t wel soude mioeghen, indien \'t open water waere", zoo oordeelde men op het raadhuis, had men daarke wel moeten overgaan en was de volgendenolecring verplichtend gesteld: „den besten tarruwe, in \'t Westland gewassen, van nu voorteen de sack nyet du.rd.r dan teven carolus guldens tot XX stuveTS \'t stuck"; „tarruwe, comende van oosten\'\', 6 gulde:» en 5 stuivers; Hollandsche geest- rogge per zak 17 schellingen; „oostrogge" per zak 1(5 schellingen grooten; „blauwe" Hollandsche erwten per zak 18 schellingen; Hollandsel.e bconen 12 schellingen, Hol- landsere haver 6 schellingen, terwijl de bak- kers de prijzen van toet broo dzagen bep\'ia\'d als volgt: tarwebrood, volgens keure, ge- bakken\', in stukkon van 4, 2 of l pond berekend tegen drie grooten voar het stuk van twee pond, en toet roggebrood in stuk- ken van 8 en 4 ponden, berekend naar „r.egendalf groot" voor het stuk van 8 p< nd. Dat ooter de Haagsche bakkers er ve- ie.ï waren, die op alle utikbuv wijzen tiachtle:» deze bepalingen te overtreden, teneinde in slrijd met het plaatselijk voor- schrift zich Ie bev.oordcolen, ligt voor de hand. Het was de magistraat dan ook spicedig ter coie gekomen, „dat de backers in den Haghe ende Haechainbachl de blom van de tarruwe uyt buylende, de Bemeten van diea mengende ende oirba/>ren in tarruwe- ende roggebrooden, contrarie die oude keuren ende al tot grooten achter- dek eibdo scado van den savmdon geu anesnten", waarom een kras ingrijpen nood- zakelijk bleek en verboden werd, „dat |
de backers, \'t zij zoetedaers of andere
in den Haghe ofte Haechanibaciit cenkh wit\'ebrood, coucxkens, crakelinghcn, hor- dekens, cransselijnfkens noch goönrehandfi Wittebrood" voortaan ten verkoop v.ooma- dig nioch!en hebben. Toen daardoor dit terrein van knoeierij vcor hen gesloten was — indien men althans mag aanne- n.e:*, dat het verbod inderdaad word na- geleefd — trachtten de bakkers op andere wijlze zich ongeoorloofde winst te ver- schaffen. Ze gaven openlijk blijk, dal ze „\'nyet en willen \'t broot backen, ofte gebacken sijndc, veircoopen kn prijse so als \'t jegenwoirdelicken gestelt qs, onder decxel, dat zij \'t selfde broot gebacken souden hebben van don tarruwe, tot hon- ger nKirct (soo zij seggen) inno gecoft", hcewel zij, beweerde de magistraat, .,oock veel coren hebben van lager marckte-\' Het gevolg van deze wederspa nnigheid
was een nieuwe ordonnantie van den 27en Feb. 1574, die inhield, ..dat alle. de hac- kers van den Haghe ende Haechambacht gehouden zullen sijn, alle haer coaten, \'t sij tarruwe oft rogge, als zij gewoon- lick zijin (e verbacken ende \'t selfd.- bac- ken te continueren upte verbeurte van al \'t welfde haer cooren, \'t welck zij jegeii- woordiglicken hebben", terwijl aan koren koopers en zoetelaars, die ook hun bedrijf gestaakt hadden, Werd bevolen hun ar- beid voort te zetten en te leveren legein C\'etn vastgestcldcn prijs. Teneinde nu ver- duistering van den voorraad to voorko- men, werd een algemoene inventarisatie gelast, bepalende, ,,dat alle coreiic.oopers, backers ende lantJuyden voornoemt binnen den tijt van drie daghen naestciir.ende zullen gehouden sijn ten stadhuyze alhier in den Hagho aen de miagistraet ofte bur- gemeesteien aen te brenghen bij goede verclaeringho ende specificatie allet c~>o- ïen ende voornoemt gewascb, \'t welde sijluyden jegenwoirdelicken alhier in deH Haghe ende Haechambacht sullen hebben leggende", een bepaling, die ook gold voor zcetelaaTs en particulieren. En toch bleek l.et den volgenden dag, dat nog de Ina1.;- \'ketrs hel hoofd niet in den schoot had- den gelegd en in hun verzet volhardden, zoadat weer een nieuwe, verscherpte keu- re moodig bleek, om den tegenstand te bvefcea. Doch cok deze maatregel leed blijkbaar volslagen schipbreuk op den ver- klaarden onwil van al wat koren bezat en verwerkte. De geheele maatschappijtQCh was uit haar vcegen gerukt, het gezaij was ontwricht en do magistraat zorgde den 2en Maart, toen plotseling de dooi intrad en het verveer per schuit Aa prij- zen zou doen dalen, voor een fatsoen- lijke retraite. Omdat het „open water es" zoo verklaarden toen de bestuurden-n van Den Haag, was het noodig de prnjzen te herzien en weiden die voorloopig ge- steld op „vierdchalf groot" voor hed tarwe- |
||||||
|
70
|
|||||||
|
brood van twee pond en tien groMen
voor hel achtpoiyJs roggebrood, aanzionljJK hoogor dus, dat» in de \'Keure van 21 Fob. bepaald was. Bi.; liet uitvaardigen van deze lantste
keuren, die beoogden de prijzen to druk- keu en aan de kw;ide practijken der op- koopers van levensmiddelen een einde te maken, hadden de leien van de magistraat getoond, een goed inzicht te hebben in de oorzaken vin de vreeselijke ellende- Wel- iswaar was in tijden van plaatselijk mis- gewas een gebrek aan goede verbin lingen to land en ter zee de naaste oorzaak van den hongersnood in de bedreigde gebie- den, doch het kwaad werl in do hand"ge- werkt door de snoode practijken van nien- sehen, Jie door het opkoopen van voorrti- den, bestemd om voorlo >pig aaii de markt onttrokken te worden, in den heerscbenden |ammer een aanleiding zagen, zich op ge makkelijke wijize te verrijken ten koste van hun hongerende medeburgers. \'Pal van eeuwen geleden had dit sinister
belrijf reeds de aandacht getrokken ci.i Steeds hadden zich daartegen i temmen ver- heven, ook die van Israels wijzen koning, wiens protest de geuzen van dezen tijd vonden neergelegd in Spreuken XI : 26 van hun „Bijlbel van Deux Aes", de meest pébruikelijke vertaling, vóór de Statenbij- bel zijn intrede deed : ,.Wie het coorn in- houdt, dien vloeeken de lieden; daerentegthcn weghen coemt over dien, die het vercoopt," of. zooals Vondel het weergeeft. (Uitgave Van Vloten I, bl. 4-5) : „Die \'t kom) zoldert, heeft zijn vloe -
kers en benijders, „Maar die het mi\'d verkoopt, heeft voel
nebenedijllers," mei de dichterlijke toelichting : ..Graiinkoopers, u vrij schaamt, als gij
o niet verkloekt, ,,Eu met uw schade aldus \'t gemeene
boste zoekt, „Wanneer gij. gierig om oen boogie
markt verwerven „Uw korenzolders sluit en laat hei
«raan verderven." Ook de rederijkers van Jio dagen lucht-
ten in hun „boerden" hun haat tegen deze parasieten der meuschelijke welvaart, in een „spel van sinnen,", door Laureus Jans- zoon vervaardigd voor de rederijkerskamer „Trou moet blijcken\'\' te Huarlem \')i wor- den ons toestanden als de door on^ be - doelde geschetst uit .,\'t Jaer van (1500) seseenvijlfftieh......
..Doe de duerte soo crachtig overal
■•eca" (vs. 72<!), een zuivere copie van Je l) „Trou moet blijoken", toneelstukken
uit de zestiende eeuw, voor het eerst naar Je handschriften uitgegeven door Dr. O. Kalff. (Gron. 1889). |
|||||||
|
mioden. die tijdens het beleg van Leiden
zich in Den Haag zoo pijnlijk deden ge voelen. „Want", zoo klaagt een eerzaam huis.
vader, die alle moeite doet om voir zi.n gezin eenig korcu macht\'g te wor- den, ondanks het feit, dat de schamele loo- uen slechts een zeer sobere uitgave moge- lijk maken, „Want als ick rechtevoort al werek een
heelen dairti, ,,\'t Alderhoogste. dat ick dan winnen
magh, „Es vi.ff off ses stuvers, dat \'s de mees-
te Icon ; „Eu daechs behoef jck wel twee r>gge-
broo len „Elcx van een stoter, sal ick&e gpryven;
„Wat can van mijn dachhuur d\'an over-
blijven ? ,,Dit moet er wesen, sal men den buyek
vervollen ; „Dan hee\'t men noch geen boter, lm
nen noch wollen. „Speek noch vleys, noch ainller din-
ghen." (vs. 370 e.v.) En do opkoopers van levensmildelen,
zij, door wie het kwaad nog grooter afme- tingen aanneemt, staan ook hier met e«n zwarte kool aangeteekend : ,Want wat er aeneompt, s>ij gnen \'t al
oproopen „En smacken \'t met hoopen op scuron,
op spijkers, .,Bn wij\', anno vcrsijckers. moeten \'t
onthielden." tvs. 784 e.v.) Zoo zucht de arme huisman, die met ver-
langen uitziet naar het „plickaef\', ,,Als dat er geen cooren sal moeten uyt
het laat", (vs. 342). of natu- do komst van het „oustcoireni", het
koren uit de Oostzeeprovinci&n, maar dat door Je opkoopers met schrik wordt ver- heid, en die zelf peinzen op een „vont", ,,Dat die Soot mochte blijven gesloten „Tot in Junio, eer eenighe vlooten „Met cooren van Ootten weer huj s - wacrts quanten\'" (v&. 310 e.v.). En zoo hoog wordt de nood ten slotte,
dat de overheid komt met een keure van deze strekking ; ..Alle brouwers in ons landen doer dit
gebreck „Wert oick bevoelen, niet te iikotjhen vor-
brouwen „Degarst, havere"
en ander koren, zoodat zefifs het bier,
do ©enige volksdrank van dien tijd, niat meer verkrijgbaar is. liet zijn deze toe- standen, waarmede wij kennismaken in dio bange dagen, die Den Haag doorleefde. |
|||||||
|
71
|
|||||||
|
toon tijdens bet beleg van Leiden en de
maanden, die daaraan voorafgingen, ons vlek door krijgsvolk was overstroomd, en het dictatoriaal pogen van den Spaanlicheni veldheer, om daarin verbetering te bren- gen, maar al te vaak schijnt in te drui - sehen te£e!ii de inzichten van de anagi straat, wat wellicht ook weor de oorzaak zal zijn van de zonderlinge prjj&vdrhoo - ging, zooeven medegedeeld. In dat opzicht evemvel zou er spoedig
verbetering intreden. In Den Haag toch was het, evenmin als in het belegerde Lei- den onbekend, dat de Prins in deze bange tijden niet werkeloos was neergezeten ei» zijn pogen om een leger samen te stellen om d* in *t nauw gedreven Hollanders to hulp te komen en de kans voor een alge» ineeuen opstand te vergu-joten, aanvanke- lijk reeds eenig succes had g:tiad. Met een krijgsmacht van tien duizend
man, vrij talrijk\' dus, maar zonder een - held, slecht geoefend en betaald, oproeri- ge elementen, die iedere gelegenheid zouden aangrijpen om tot muiten over te slaan en slechts tot b\'ijven genoopt door de hoop op krijgsbuit, die langs de Maas te beha- Lera zou zijn, was Dodewijk van Nassau met zijn broer Hendrik en Christoffel van do Paltz in Februari 1574 het betuardo Lei- den ter hulp gesneld, door een afleidende beweging tf) beproeven,. Doch dei alom tegenwoordige. d\'Avila, die hein reedls in de eersto dagen van Maart bij Maastricht. door hem inderhaast be- zet, ernstige slagen had toegebracht. wist den overtocht over de Maas te beletten. Hij snelde het Naissausche le- per langs den linker .Maasoever vooru\'t, trok bij Mook de rivier over en leverde met een kleinere, doch aan krijgstucht ge- wende macht met goed gevolg slag aan de Nassauwers, die hier beiden een zoo nood- lottig einde vonden. (14 April 1574), Het eenige lichtpunt in deze droevige
da\'gien was, dat Valdez\' troepen genood - zaakt waren, het bezette geWed te ontrui- m?n. Want het voorbeeld volgend van Alva, die ook het gevaar van een Prinse- lij1\'. Iegw op onzen bodeml, dat den weifelen- den kou doen besluiten, zich bij den op- stand aan te sluiten, maar al te zeer ducht- te! had hij den 22en Maart Leiden, Den Haag en de in den omtrek opgeworpen ecbaiosen verlaten en zich in aïlerijl naar het bedreigde punt begeven, teneinde de vijandeliji-e macht terstond onschadelijk te malen. Het inmiddels ree Is zoo nauw ingeslo-
ten Leiden herademde dus weer, toen het zich van vijanden bevrijd zag, al zouden de poorters geen partij trekken van de ge- hodrn gelegenheid, om do stad opnieuw te proviandoeren, teneinde met vernieuwd suc- ces den Spanjaard te weerstaan, voor hit geval hij het beleg mocht hervatten. En |
|||||||
|
oen zucht van verlichting was ook den
Hagenaars ontsnapt, toon de ruwe krijgers waren afgetrokken, die vriend nbch vijanl hadden ontzien. Weder was dus do strijd tegen Spanje,
voorzoover het \'t tegenwoordige Zuidhol- landsche platteland betrof, een nieuwe phase ingetreden. Nauw toch had de vijpnd ziin hielen gelicht, of het prinselijk gezag weid er anden.uaal bevestigd on Benninck kon in zijn keurboek het oude gedeelte af- afaluiten en oen nieuw hoofdstuk aanvan- gen onder den titel : ..Andere keuren en- de ordonnanciën, gemaict bij de Magistraet gecontinueert bij de Excellencie van den Princo van Orangne, ziolert \'t vertreck van do Spaensche ende Duytsche soldaten, il ie uyt den Haghe gescheyden zijn den XXII dach van Maerte Ao. XVc LXXIIIJ nae gemeen scrijyen". De magistraat was dus ,,gecontinueert\'\'
door den Prins, een bewijs, dat, zoo ze al niet bij machte was geweest, zicb tegen de handelingen en aanmatigingen van de Spanjaarden te kunnen verzetten, ze to h met den vijand niet geheuld had en ze niet behoorde tot de hier en elders hartgrondig verachte ,,glippers", die inmiddels naar het vijandelijk kamp waren overgeloopen. We hebben dus eenigen grond te vermoeden, dat wij in de Haagsche bestuurderen van die dagen moeten zien mannen, die in hun hart den opstand waren toegedaan, zon- der echter te vervallen in de overdrijving, die het partijkiezen voor vele Nederlanders zoo bezwaarlijk had gemaakt, rasechte, maar bezadigde Hollanders, die in de ure des gievaars hun gemeentenaren niet stuur- loos zouden achterlaten, nu hun persoon- lijke veiligheid niet al te overwegend ge- vaar liep . Natuurlijk vielen er, nu men ruimer ade-
men kon, over en weer scherpe verwijten over da houding van de burgers onderling ton opzichte van don vertrokken vijand. Maar terstond was de magistraat, die nu mc:?r dan oo\'t de handen vrij had, op de bres, om daaraan een einde te maken, door nog, denzelfden 22en Maart op order van den Prins on zijn ,,Raide" ten strengste to gebieden, „nyemant van den in wonders van den Haige te misdoen, plunderen, be- roven ofte oick miszeggen met wercken of- te met wouden", „hunne goederen laeten, ongemolesteert" en dat allee- ,,op peyne van de galgh ende lijfstraf.\'" Een tweede keur vah dienzelfden dag licht ons omtrent de gestolen goederen nog nader in, als do ma- gistraat in afkeurenden zin er zich over uitlaat, dat veien onder zich houden ,,veynsters, deuren, ramen, ijser, cooper, loot ende diergelijcke, sonder desolve te willen restitueren don wettigen eygenaers. onderdexel, dat sij willen sustineraa ende seggien, deselve goeden gecoft te hebben." Daarmee hield ten nauwste verband do
|
|||||||
|
72
|
|||||||
|
muie\'U dwars langes Bosch achtor die
huys.stin! in \'t Voorhout strockende tot de huyesinge van de wed. Halma, endo 4\'ander hu.Vssinge van de Ketel toe 1),, so verre hen de sant wallen strec en moghen," waarbij zij, die geen wagen of paarden hadden, niet arbeiders, voorzien van mestvorken, moes- to;r a*sisteeren. Inmiddels was ook in de lovensinUWelon
voorziening, belangrijke verbetering geko- men. Dc. boeren uit den omtrek, die tot ho- don schroomvil\'.\'ig geweost waren, hun voorraden ter markt te brengen, om niet het gevaar te loopen. dat alles door de .Spanjaarden in beslag werd gommen, waagden zich niet de voortbrengselen van hun bedrijf weer in Don Haag. waar zo grage koopers hoopten te vinden. De belangstelling was echter zóó groot,
dat vele stedelingen — blijkbaar met de bedoeling, zooveel mogelijk do voorrado;r op te koopen — de landlieden reeds buiton de stad tegemoet gingen on op de aangevoer- de hoeveelheden beslag wisten te leggen. Deze handelwijze veroorzaakte, dat de ver- koop op kleiner schaal tegen matige prij zen voorgoed onmogelijk gemaakt was on do burgerij en het garnizoen in zijn ge- heel daardoor ernstig werd benadeeld, waarom op order van kapitein Munter en don provoost Van Wijngaarden den 27en Maart gelast werd. dat men den landlie- den niet door voorspiegeling van hoogere prijzen hun voorraad reeds buiten de > tail mocht afhandig maken, maar dat deze in- tegendeel daarvan niet eerder afstand moch- ten doen dan op de markt, waar ze slechts mochten vorkoopen „tot alsulckon redelic- kon prijse, als men in den naostgelegen stoden doet." Slechts korten t.vd nog was het de ma-
gistraat gegeven, geheel onbelemmerd haar gezag te ontplooien en door weloverdaoh- to ïniatrogelen betreffende de voeding en de gezondheid der inwoners den plaatsclij- ken toestand weer tot eenigszins hooger peil op te voeren. Spoediger toch dan mem ze verwachtte, zag men de Spaansche troe- pen zegevierend van de Mookerheide te- rug, waar een tweetal van \'s Prinsen broe- ders hun leven voor de zaak der vrijheid gelaten hadden. Met de voortvarendheid, die het bewijs levert, Jat oen kundiig veld- heer met bekwamen blik het terrein van zijn operaties overzag, en een juist beeld zich gevormd had van den toestand, wa\'ar- 1) Met het Voorhout wordt hier bedoeld
let tegenwoordige Lange Voorbout Het Korte Voorhout bestond\' als zoodanig no<r met : dat terrein maakte nog steeds deel uit wn liet Haagsche bosch. Het kasteel van den lieer van de Ketel was gelegen aan de Bosohpoort, oostwaarts van de te- genwoordige L. Houtstraat en grensde met z;jn singels aan het bosch. |
|||||||
|
ordonnantie van den 24en Maart, imhou -
dodo, dat ton spoedigste ade van de so\'i-
dalen gedochte goederen moesten worden torus: 4egeven aan de rechtmatige bezitters. 0>k iit het oogenblikkelhk gebrek a>m
gldmi Idolen moe>t terstond worden voor zien. De magistraat kon daarbij kracht ont- wikkelen, omdat kapitein Munter niet eenig krijgsvolk vanwege den Prins in de stad gelegerd was. En opdat nu de plar.itsdüjjke beetuursmachine weder geregeld loopoa z<m, werden niaatrcgelai getroffen, dat do acci;!isen en de verdere belastingen we- dor als gewoon geind konden worden, liet eerste toch, wat bi.i schokkende regeerings veranderingen, wanneer ds orde van zaken ernstig verstoord was, in die dagen en oou later als oen plotselinge opwelling tut uiting kwam, was steeds liet weigeren van de bijdragen voor don impost en de andere genteene middelen, hetgeen do nieuwo be- sturen soms geducht in ongeleigienhoiin bracht en waartegen de magistraat ook nu zich genoopt za? op te (roden. Ook de algcmeuiie vervuiling der stad
cischte met het oog op den gezondheidstoe- stand dor burgerij dringand voorziening. Met kracht moest de hand aan den ploeg. worden geslagen, want de nood was hoog gestegen. Den Haag was Je algeheele ruï- ne nabij en puin on vuil lagen in straten en stegen niet alleen, maar zelfs in de weleer door soldaten bewoonde en nu leegstaande huizon opgestapeld. Den 24en Maart 1571 kwam daarom de mag)is,tra,at — overwe- gende, «lat „vermits d\'invasie van de Spaansche ende Duytsche soldaten, dia in den llage gelegen hebben, voel huysen Godt betert gedemoliert. gheramponneert onde berooft sijn van deuren, veynsteren ende deselve huyson so onbohoirlicken, .soandelieken ende ontjechelh-ke;t bewoont\' hebben, dat geschapen es, een groote sieck te te comen onde te spruyten onder den mtenechen" — met een keure, waarbij ge- boden werd de huizen te reinigen, het vuil di.aniit naar buiten en in hoopen op de straat te brengen, vanwaar het later van stadswe»e zou worden weggehaald. Vijf Jagen liter waren do straten ge-
stoffeerd met omvangrijke massa\'s vuil en pu\'n tot op dien dag de magistraat al- len landlieden uit Don Haag. en Haagam- bacht, Eikenduincn, Loosduinen en Segi- bioek beval, niet paard on wagen „de mis- se, vuylmsso ende poyn, die in den Hage in de straeten leggen ende uuyt den huy- sen gebracht worden, te laden en te voye- ren benccden langes den wallen van de fortificatie van den Haige," en wel zóó, lat het bijeengc^aarde uit ;le westelijk ge- logen straten (Wastednde. Nooru7ühj|lo en Zuideinle of Wagonstraat), langs de „sant- wiallen ofte seausdnghe, streckende zuyt- westwaeits van den Haghic nae de noort toe" en het overige aan de wallen, ,.ge- |
|||||||
|
73
|
|||||||
|
ve. De vrouwen brachten de Spaeiigiaoivleiii
victualy, cruyt ende lonten ende alles dat- se van doen hadden." (Bor VII, fol.« 22 verso)» Hoewel ds bevolking van Den Haug
o>k nu niet ongemoeid zou worden gelaten door het plunderend krijgsvolk, bestaat er geen reden om aan te nemen, dat doze sym- pathie geheel en al voorgewend was. Im- mers, er had een algenioene uittocht plaats gehad van al wat de nieuwe leer aanhing of in ander opzicht verdacht mocht blijkon- De regeeringslichamien waren te Del\'t ge- vestigd em de ordebroeders van het predi\' - heerenkloosier zadlen zioh waarschijnllijlk weor in Den Hang gevestigd hebben. Reeds daags na Gaytans komst was een
tweede Spaansche krijgsmacht onder Li- (|iies. den bevelhebber van Ilaaileni. door (Ie duinstreek zuidwaarts getrokken en de- ze vorstorkte daannedo aanmerkelijk het Haagsche garnizoen, dat weldra een merk- waardige bedrijvigheid vertoonde. Gaytan toch zag in, dat het dienstig was, nog meer stellingen in de richting vun Gouda, Delft en de Maassteden te bezetten, om zoodoen- de de bewegingen van de geuzentroepen beter in \'t oog te kunnen houden. Noot- dorp, Bleyswi;\'k, HUlegersberg, Pijnakker. de Hoornbrug e.n. zouden allo als voor- posten moeten dienen. Geheel het Westland tot den Hoek van Holland was in handen van de Spanjaardda. Wel had jonkheer Lo- dewi.\'k van de Binkhorst, heer van Roden- rijs en kastelein op \'t slot Honisclaarsdi.uk, bevol gegeven, de molens in den omtrok fcn brand te steken, doch dit was het eenige. waartoe hij in staat was, om den vijand af* breuk te doen. De geringe bezetting was niet bijmachte het slot te verdedigen en hij liet het dus in handen van don vijand, die er weldra het hoofdkwartier va.n de West- landsohe troepen vestigde. Toch was het voo* den wakkeren Gaytan iriet wegge - legd, dit succes van zijn wapenen te aan- schouwen : in een gevecht bij Maasland- sluis was hij inmiddels gesneuveld. Velen! Hagenaar» was intusschen de in-
val der Spanjaarden reeds duur t3 staan gekomen. Wel vertere ons Bor, dat de vijand bij de Hoornbrug zoolang werd op- gehouden, dat de vluchtenden nog in stajat waren jreweest niet de .^noeste, goederen\'., op wagens of in schuiten geladen, naar Del\'t te vluchten (ook naar Dordrecht en Rotterdam: zie Lopende Kourre fol. 147 vs.), doch deze voorstelling is, zooals van- zelf spreekt, wat al te rooskleurig getint. In een (ongedateerd) rcquest, dat de ma- gistraat en de supp>o«sten van het Hof later aan de Staten van Holland deden toekomen, klaagden ze er over, hoe het onvflrdoligbire vlak ,,van den vijant su- b\'telick mit Spangiaerts ende Duytsche na- den overvallen ende bij die soldaten van Synder Excellentie, heüre garnizoen aldaer |
|||||||
|
in Leiden verkeerde, bid Valdez na twee
maanden ti^ds zijn troepen in de veelal ring intacte schansen teruggebracht. Geheel overrompeld ajzoo was do stad
Leiden plotseling opgeschrikt uit haar vreugderocs, te laat evenwel om te beden- ken, hoe nx>di<* het geweest was, de ves- ting te proviandeeren voor een nieuwen vijandoli.ken aanslag,. In het holst van den nacht van 2"> op 26 Mei, juist twee maanden na den afto-ht, was Louis Gay- tan met de voorhoede te scheep over Am- sterdam, lanjgis Oude-Wetering on het B\'ra- somermeer den Rijn opgevaren on legerde hij zich in <lc nog volkomen ongerep- te schansen te Leiderdorp. Met bebloede ko|.pen moesten de Lcidsche vrijbuiters on- der den heldhaftigen hopman Andries Al- lertsz afdeinzen. toen ze den volgenden morgen op verkenning waren uitgegaan. Na te Leiderdorp voldoende bezetting te
hebben achtergelaten, begaf Gay tan zich langs den Weypoorlschen weg naar Zoe- terwoude en van daar over Stomp wijk en I,ei<!.seh.endam naEtr Voorburg. Op zijtti weg kwamen ook d>ar de oude schansen hem uitmuntend to stade ; hij liet er oenige ver sterking achter en rukte met het overschie- tente deel van zijn krijgsmacht verder op naar Den Haag, waar, naar hij wist, slechts één vendel soldaten onder Ruyha- ver gelegerd was. .,Dan de borgeren ende inwoonden* van
den Hage, die niet seer vete en waren (vermits zy al te voren meestendeel binnen Delff l) waeron getoghen), hebben hen op de vlucht begeven, haer goederen in schuy^ ten ende anders mede naer Delff soecken de te brengen ende bergen. Nicolaas Ruyc haver, die capiteyn was vau deselve scd- lïvten, hielt de Spaengiaerdien lange tijd aen de Geestbrugge met schermutselinigiho vromeli;,ck op : in voegen, dat do burgeren ende inwoonderen noch haer meeste goe- deren naer De:ff brochten ende berghfllen. Dies niet te min quam bij noch den selven fivint met zijn Spaengiaerdèn binnen den Hage (26 Mei), nam oock het Hoff 2) in- ne, \'t welck hij met een deel Spaengiaer- dën besette, in meninge, om \'t selve voor oenen loop in te houden ende te bewaren. De borgeren, die daer gebleven waerem, meestal catholycke sijnde, brachten daer allo victualie, om do Spaengiiacrden wel te üaeteren, tonnende quaentteuys teeckentea van blijscappe van de camste der Spaen - iriaeiden, ten eynde zij oock te beter ge - tracteert souden mogen werden van dosel- l) Bor vergeet hier, dat ook velen naar
Rotterdam en Dordt gevlucht waren. 2). Het Hof (Binnenhof, Buitenhof en
verder het tegenwoordige Plein) vormde een aanzienlijke, dubbel omgrachte sterkte. het centrum van de Haagsche verdodigings^ werken. |
|||||||
|
74
|
|||||||||
|
Van 1570 en 1572 niet dan teleurstelling\'ge-
bracht, doch velen hoopten en zagen met verlangen de komende publicatie tegemoet. Reeds den 23en April had te Brussel bij Michiel de Hamont het lioht gezien een „Exempilaire des lettres patentes du Ruy. noatre Sire, par lesquelles sa Majesté don- ne gracj absolute et pmlon général), tant \\ estatz, pays, villa- et communaultez que tous particuiiers..."\', weldra ook in het Vlaamsen vertaald. Reeds Jen 8en Maart wa> het door den koning geteemend, maar Rerjuesens, die het ,,al lange gehadt, maer tot noch toe opgehouden hadde"\', om het tegelijk met oen pauselijk pardon alom te doen a\'lezen. was eerst den Gen Juni tot publicatie overgegaan. Do h ook tiiana bl\'ek het gegevene zooveel uitzonderings- bepalingen te bevatten, dat slechts een :;eer gering gedeelte van de voormalige opstan- digen van het voorrecht van \'t pulrdbn kon genieten!, terwijl bovendien nog, een aan- •/ienlyk getal — wellicht in een apostille — met name schenen te zijn aangeduid, lie volstrekt waren uitgesloten. Bor citeert sle hts 54 namen, maar in werkelijkheid wis hun getal veel grooter. Op e?n exem- plaar van \'t pardon, afgedrukt in de wer- ken van het Historisch Genootschap (Kro- Dijk 1857, bl. 94) is met een gel ijkt ij|Uge hand door den toenmaligen bezitter eoii lijst genot erd van hen, wier namen hem als die van uitgestotenen waren genoemd en die een veel grooter aantal vermeldt, dan Bor vermocht op te geven. Waar- schijnlijk is hot, dat deze lijst ontstaan is door de verzameling van gegevens in de plaatselijke afkom ligingen, waarop voor Den Haag voorkwam Jacob van Wijn gaarden, voor Naaldwijk Matthias Jacobs, terwijl vele anderen onzer bakenden op dat tijdstip als elders woonachtig aangemerkt worden aangetroffen, zooals Willem van Troslong in den Briel en Dieriek Snoy te Enkhuizen. Men meene echter niet, dat de niet genoemden zich vrijelijk weer in hun oude woonstede konden ophouden : de be. fia\'lincen van het pardon laten daaromtrent geen twijfel over. Toch waren er, die om de een of ande-
re reden hun verzet van voorheen betreur- den, zich weder in genade begeerden aangenomen te zien en zich als berouw - vol zjiiïdaar aanmeldden Dat z,ij bij hun! vroegere tortijgenooten met een zwarte kool stonden aangeteekend, dat hoon en apot hun niet werden gespaard, ligt voor de hand. .En zoo we daaromtrent nog twij- felden, we zouden verwijzen naar het Geu- zenliedboek en kennis nemen van wet reizonde zangers in Ie opgestane steden, deden hooren, van hun rijmelarij vol bij- tenden spot, die de renegaten hunner par- tij tracht over tj geven aam de verachting van hun geusgei\'inde •medeburgers ; van hun liederen, g\'peiende van haat tc^en |
|||||||||
|
houdende, vertalen werd, dat de burgers
geen ti.\'t en hadden, ©mme hour goet to ver- vieren, sulcx dat s.i.ïluyden als open ende onbeschermt leggende, van den voorschre- ven vijant getravailïecrt zijn geweest mit leveringe van service, smijten ende slaen ende dreygenieirten, aibreocken, vernielen endo dostruooren van haeron huysen van de voorschreven Meyemaant tot den naest- lesten Novembris, dat si} wederonnne uyt Den Hage vertrokken"\' (L K. fol. 147 vs.) Ook voor het bcsch waren er donkere
dagen aangebroken. De eeuwenlange ver- waarloozing, waaraan ,,\'9-Graven houte ende wittaruiisse" had blootgestaan en waarvan de sporen niet konden worden ultgewischt d)or de weinige matttre|*elen, die op tussehenpoozen van meerder zorg wezen, die veronachtzaming had hot van een dicmt en wildrijk oerwoud terugge- bracht tot een plaats, die voort llurenden aan.dant eischte, wanneer men althans een zekeren ondergang wilde voorkomen. En juist nu was het, dat tal van boomen ten behoeve van de •verdedigingswerken,, voor barricaden en hameien geveld en massa\'s stammen gekloofd werden tot brandhout voor de soldaten, om het rookend kamp- vuur gedurende den nacht te onderhouden. Natuurlijk moest Ie magistraat dat alles
lijdelijk aanzien en ze zal zeker zich van protest hebben oiithoudco l), toen Valdez, den löen Juni aan Joris van Cats, die met \'t toer\'.icht op \'t bosch was belast -) order gaf. ,,dat hij mach een deel droegh hoo. men wt den bossche van den Hage off hou- wen tot bchoefe die wachte, soe die In vor- giomellct H:igie geholden wort". (In dee» keure reeds schijnt mij de afwijken Je i»al van Valdez\' tolk onmiskenbaar.) Tock was de Spaansche pilitiec sed<vt
Alva\'s vertrek door zijn opvolger Reque- sens in andere banen geleid. Deze toch was terstond verzoenend opgetreden, wat achter krtfgiman-daden als de bovenbedoel- de, die niet konden nalaten ie verbitteren in kleiner kring, geenszins uitsloot. Niet- temin was ook tot Den Haag .]0 roep vau de veranderde Spaansche gezindheid ch.or. gelrongen, toen het bekend was geworden, dat een nieuw generaal pardon zou afge- k(Mi\';igd worden. Wel hadden de amnesties* |
|||||||||
|
l.) Met bosch was nl. GrafielijSiheids-
domein. 2). Van Jcrae familie schijnen velen in
relatie tot het bosch te hebben «Ca-aai,. Eenige jaren later is een zekere Jan var Cats ,,westportier" van \'t bosch, terv.ijl in 1G09 dierio zo Dn Joris de pas aangfeleg de ,,palmallebaen" voor f 125 pacht (Haagsen .Taarb. 1911, bl. 184) De beken- de „Catsbeuk"\' aan het Con\'roleursl\'iamje bij het Kerkpad is naar eeiï |] I dezer boschwaohtersfamilie genoemd. |
|||||||||
|
75
|
|||||||
|
wooshuysse" benoemde ,,in de plietse vain
den voorn. Evert Sandersz. omme te die.\' nen als buiten-vader mitten anderen vaders van den voorsz. hiuysse Willem Dircx scnen,:naecker, ende tot buytenimoeder......
jonekvrouw Machtelt Herweyer, weduwe
wi.len Mr. Hughe van Nyeweveen, in zijn leven doctuir in de medicijnen ende Neel gen Maertensdochter, weduwe wijlen Ge- rijt Allart.<vzoon". Dit bd luit was gedateerd den
21en Juli te Utrecht, «ar het „oude" Hof dus nog steeds zetelde en ge teekund d\';or\' do ledeu O. Suys, .fob. van Uezaen, Oorn. üem, Jac. van Mechelen, Charlo; Smijtere, Jac. van Quesnjy en Reinier van Duyn. tin de lijst dor regentessen en binnenvaders, opgeno- men in het ioor Mr- Emants bewerkte over zicht van de geschiedenis van het burger- weeshuis, komen op do aangegeven plaat- sen deze namen, behalve die van Madhte\'jd \'Herweyer, niet voor.) Mogen we nu hopen, dat, dank zij het
nauwlettend toezicht, vele slechte invloeden op de weozen zonder uitwerking gebleven! zullen zijn. andere vermocht de scherpste controle zelfs niet te Meeren. De vreeselijke besmettelijke ziekte toet, dia Den Haag sedert lang reeds teisterde, had zih op- nieuw krachtig uitgebreid. Reinheid waa nu meer dan ooit noodzakelijk, terwijl juist de vervuiling steeds meer tienam. Daar - om, overwegende, dat, ,,nu \'t lager van d« Cq. Majesteyt in den Hage gehouden werdt ende mitsdien de vlecke vol cri.Kinsvolck ende zoeteiaers es, soe te paerde ails te voete en dat oick mede veel lantluyden van de omleggende dorpen met hunne bees- ten geweecken ende eornen wonen zijn ini den Hage, waerleur den Hage .so seer be_ swaert ende belast werdt met vuilicheyt, messe ende stmck, dat gescapen es, daer- lour noch grooter ende meerder sterfte on- der \'t crijchsvolk ende den inwoonders te comen\'", gebo>od Valdez den 2en Aug. aan de landlieden van Wassenaar, Voorscho - ten, Voorburg, Rijswijk, Wateringen. Naaldwijk, Monster, Loosduinen, Eiken - duinen en Haogambacht, dat ze allen op den komenden Donderdag (5 Aug.) uit ieder dier dorpen zouden moeten zenden drio wagens met paarden, elk met twee laders, mh het vuil uit de straten van Den Haag naar buiten te vervoeren ; waar het opnieuw zou worden aangewend tot ver- hooging van de schansen. Of het Spaansch gezag echter weer te kort schoot en over Ie weinig gezag beschikte, om de landlie- den te dwingen, aan den oproep gehoor te geven ? We durven het niet beslissen, doch er i; krachtige aanwijzing, dat dit inder- daad hel geval was. Immers, op Zaterdag den* Ten Aug. richtten baajuw, schepenen, burgemeesteren on die van den gerechte — drVnirtoe gemachtigd door Valdez — een |
|||||||
|
Spanje en de „papisten" die met den vij-
and heulden. „De absolucie, die hij ons soude geven,
Hebben so wel bewesen te Zutphen openfraer,
Tb Naarden, te Haorlem, wat hebdij daeir bedreven,
Wi; rebben \'t al beschreven in brieven voorwaar.
Valscbo papisten, wij sullen u niet gie- looven,
Golijck de Mooren dickmael hebben ge- laen,
A] sulcko i;chelmerij leyt ghi.t hacr oic:? te voren»
Dus waren sjj bedrogen en jalmmerlijck verraen.\'
In Den Haag echter zullen deze uitin
gen voorshands wel niet vernomen zijn, althans niet dan met eenige omzichtigheid zijn geuit. Im\'iiers, zoodra Valdez Den Haag bezet had, kreeg het ,Spaansch ge- zag, er weer de overhand en zelfs gaf het oude Hof van Holland, waarvan d« leden den koning getrouw waren gebleven en. dat na zijn vlucht uit Den Haag te Utrecht zijn zetel gevestigd hal, weer teekenen van leven naar aanleiding van de benoeming van een buitenvader en -moeder in het Weeshuis, dat thans in het Westeinde ge vestigd is doch destijds op kleiner schaal in een paar huizen! aan de zuidzijde van do Nobelstraat zijn pupillen had onderge- bracht. 1). Evert Sandersz\'oon — opvolger wolicht van de ons bekende Jasper Adri- aans — was overleden en het Hof, dat maar al te wel begreep, welk belang het kon hebben, het verder toezicht hier toe te vertrouwen aan een persoon, die met hart Uj ziel \'s koning,? politiek was toegedaan was er ijverig bij\'., in den opengevallen post te voorzien. Het was van meening, dat een verscherpt toezicht op de weezen goede vruchten zou dragen en dat, „mits die groote menichte so van den soldaten in den Ha,ge leggende" — ook volgens het oordeel van de Raden was, dit een minder geweraschto opvoedende factor — ,,ende den bonarden tijt van noode es, datter noch twee buytenrmoetlers geoi\'donneert werden, omme mitten anderen buyten-moeders An neke Jansdz, weduwe van den voirsz. wcoshuyse, te assisteoren ende toe te sien, dat in arme weeskinderen onderhouden mo- gen warden", waarom het Hof, gezien 2) de nominatie van Schout en Burgemeeste- ron van Den Haag en het advien der wees- vaders, „bij provisie ende sonder prejudi- tie van den ordonnantie van den voirsz*. 1) Namelijk in dat gedeelte, dat sedert
de doorbraak van de Prinsestraat Korte Nobelstraat wordt genoemd. 2) Of dit ,.gezien"\' beteekent, dat ook
overeenkomstig het advies werd benoemd, bli;ft hierdoor onbeslist. |
|||||||
|
76
|
|||||||
|
soldeniers, dio er no>g steeds niet in waren
geslaagd, het dapper verdedigde Lekten in (o nemen. Toch was do insluiting zoo nauw mogelijk en lagen de tnepen tot nn- middelJrk voor de veste, terwijl Valdez nog altijd met den aanval draalde en de langverwachte bestorming nog steeds den Leiden\'iars bleef bespaard. Do overlevering geeft ons vani die raad-
selachtige ta.üiek de verklaring. Valdez was n.1. ..amoureus geworden van een llaochscho J off rouwe, die hij onderhielt", zoonls Hor min eerbiedig opmerkt- Die ,,Joffrouwe*\' was Magdalena Moons (of Moens). de dochter van den fiscaal Pieter Moons, reeds ten tijde van Karel V. ont- vanger-genera\'il van de beden, ten huize van wiens weduwe de Spaansche veldheer zij» intrek heette te hebben genomen. Hoe- wel de familie katholiek was, verzette de- ze zich niettemin sterk tegen een verbinte- tis met Valdez. die van zeer twijfelachtige afkomst scheen, redenen genoeg voor het nati maliteitsgevoel en den trots harer ver wanten, om beiden hierin den voet dwars te zetten. Maar Magdalena was geen kind meer — ze had haar 33e reeds bereikt — on verbond zich in 1574 met Valdez in den echt, trok met hem buitenslands, doch keer- lo in 1581, na den dood vanhaar geiqaul, naar Den Haag, terug,, waar ze later in \'t huwe\'^k trad met jhr. Willem de Bye (of de Bie) on daarna met Jurriaam of Je roeu van Eennep, weduwnaar van Maria van Duvenvoorde, die destijds op \'t kasteel de Werve aan de Laan van Nieuw Oost- Indiê, een legaat van zijn overleden vrouw, verblijf hield. Tot zoover het fa- milieverhaal, dat, in hoofjdtrekket» neefge- lerd in Vortlernsan van Oyons wapenboek, naar men meende den toets der historische crit\'ek doorstaan kon. Maar Magdalena speelt grooter rol in
het verhaal. Mieermalen toch is de vraag gesteld, waarom Valdez, hoewel van ge- schut voldoende voorzien, volhlardde in ziijn pogen, de stad Leiden door honger tot de overgave te dwingeu, ook toen hij zag, dat weldra het water hem verdnijven zou ; waarom hij dus niet overging, tot een be- storming, die lo veege stad, zoo goed als geheel van garnizoen ontbloot, zeker in zijn macht zou hebben gebracht. Het vervolg van Magdalena\'s verbaal
geeft daarop hiidel\'jk antwoml, maar... het bericht is helaas niet -zeer betrouw- baar. Want eerst in later tijd duikt deze iiiedodeeling op en tijdgemoten maken er geen melding van. eigenaardig te meer, daar de luestie voor Leiden van zoo over- wegend belang was. Ter wille van haar familie binnen de belegerde veste, zoo zegt do overlevering, had Margaretha van haar verloofde de belofte gevergd, de stad niet door een kanonnade tot de overgave te brengen. Ziedaar het raadsel opgelost ! |
|||||||
|
aanschrijving dan do ambachtsbewaarders
van Hangkiiniba-ht. Biko»diuincn, Half Loosduinen en Segbroek, om .,op morgen vroeg te zes uur" voor gemald doel uit elk der buurtschappen vier wagons en paarden niet vier laders in don Haag, te zenden. Moest Valdez, die zelf herhaalde- lijk niet muiterij onder zijn tr iepen te kam l> mi had, hier inderdaad steuneii op het toch al reeds zoo geringe gezag van de burgerlijke overheid over de landzaten ? Bij al deze ellende kwam nog de vree-
selijke voedselschaarschte. die zich al weer hij de allerarmsten het niipcndst gelden deed. In oen order, waarbij Vai\'dcK ten beliove van zijn soldaten tevens maatrege- len trof tegen de hoo-ge bioi\'piïjzen — het bier toch was in vroeger eeuwen de gewo- no volksdrank — kcx.idigdo hij tevens maat- regelen af tegen het heimelijk opkoopen van leveiisinid leien. We zagen reeds, hoe sommige Hagenaars de Westlandsche boe- ren op hun weg naar de markt bui- ten lic stad tegemoet trokken, om voor bui- tent\'porige prijjzen op hun voorraal beslag te leggen. Dit nu, meende de Spaansche kr;,igsovoi>te, moest worden voorkomen en 1 ij gebood den Oen Aug., \'lat liet graan uit sluitend niorht worden verzocht iu het ko ivnhuis op het Spui en dat verder alle voorraden, in Den Haag en Haagambacht aanwezig, behoorden te worden geïnventa- riseerd. En opdat de markt ruim genoeg z iu zijn, om den komenden aanvoer te be- vatten, gaf hij de» l~en d.a.v. zejfs order, dat ten behoeve van de koornmarkt en de brouwerij alle hout moest opgeruimd wor- den, dat aan weerszijden van \'t Spui lag •pgeHapeld „van de Capel\'e tot de houten brugge.\' Ook in de talrijke slachtoffers, die aan
pe.-t bezweken waren, zag men een ern- stig gevaar voor de nabestaanden. Tenein- de nu gemakkelijk herkenbare hulp spoe- dig te kunnen inroepen om de lijken af te leggen en te vervoeren, ordonneerde de veldheer verder, dat de dusgenoemde ,,draghers ende scrobbers" alle dagen met ,,oen wit reysken \' in de hand door de stra- ten moesten loopen, terwijl de dooden zoo> spoedig mogelijk, doch uitsluitend des mor- gens vóór (i uur of des avond na 7. moes- ten worden ter aaide besteld. En zelfs wenl biji besiuit van den 17en Aug. om redenen van gezondheid de varken-, schapen- en kalvermarkt, die t >t nu toe bij \'t stadhuis gehouden was, uit het centrum van bebou- wing verlegd naar ,,\'t afgeschoten erf van Jan Franehoys.\'\' Zoo duurde zonder eenige verademing\'
steeds de ellende voort voor de arme Ha- genaars, die hun eigendom, hun gezond - heid, hun levensgeluk en het leve» van ve- len hunner dierbaren, zagen opgeofferd aan de gevolgen van den krijg, aan de aanwe- zigheid der ruwe Spaansche en Duitsche |
|||||||
|
77
|
|||||||
|
sohlaten en alle andere crychsvolcke... dat
si;, hem nyet en vervorderen binnen den voorsz. pleeke van den Hago ofte in eeni- ge andere plaetzon daer omtrent en daer den viant uut vertrocken es oftd noch uut vertrecken sal, aen te rechten ofte doen aenre hten eenige dieverije, roverije, plon- deringe. pilgeringe. devasteringe, verwoei - tinghe, ruyneren, branden of brantschat - tinge, op peyne van de geene, die zul ex ge- daen ende aengerecht ofte bij eenen ando ren doen aanrechten sal hebben, gestraft te werden, te weten van dieverije. roverije. pionderinge ofte pilgeringe, mettor coonie; en van ruyneren, dova&teron, verwoesten brant ofte brantschattrnge, motten vuere. Interdiceeren ende verbieden daer benef- fens... eenige ingezetenen van den Hage ofte die daer omtrent geseten sijn, te vul traigeren aen heuren persoone of goede, onder dexole, dat zij gedueroiule der vian. den presentie in den Hage aldaer geblo - ven zijn. maer sullen dnermede laten be- werJen den commissarissen, daer toe bij onrt gecommittecrt, ten eynde die rechte schul digen nyet ongestraft en Mijven en ter contrarie d\'onnoselen van a!So oppressie beboet oude heschcrmt moogen worden.\'" Toch zouden nog ten volle zeven weken moeten voorbijgaan, eer voor Den Haag de dag der vrijheid aanbrak. Niet voor den 29en Nov. verlieten Valdez troepen de schans Ter Wadiling. gelegen juist ten oosten van het punt. waar de weg over Voorschoten den Rijndijk bereikt. Een zucht van verlichting ontsnapte den land- zaten, toen eindelijk door den smadelijkcn aftocht van de muitende bende, die haar bevelhebber gevankelijk met zich voorde, Hollanl bezuiden het IJ — met uitzonde- ring van Haarlem on Amsterdam — voor- goed van den vijand was verlost, d\'e nim- mermeer een voet hier zetten zou. Maar ellendig zag \'t er uit, overal, waar
do vi\'and zich voorheen gelegerl had. Het vee was geroofd, boerderijen en molens verbrand, dorpen gebrandschat en aan Ie galgen hingen her en der de afzichtelijk geschonden lijken der tereehtgestelden. En het wirdt ons duidelijk, welke ge-
voelens zich meester maakten van Ben - ninek, den secretaris der Haagsche magi- straat, toen hij den 29en Nov. 1571 do ver SfflCbting in zijn keurboek schreef, dat do viAand er 27 weken aaneen gelegerd was geweest ! Een gejubel steeg op, nu de naaste aanleiding van alle ellende verdwe- nen; was en alom klonk het geuzen\'|ied op Leidens ontzet, door den reizenden zan- ger te koop aangeboden, Verheugt u nu; van vreugt ontspringt
Een dankbaer liet ; van harten zingt, Gij, die de waerheyt aanbanget, Want bij ons wort nu rechtevoort, Een stem der blulscuppen gehoort, Daer langh nao is verlpnget. |
|||||||
|
Maar de historische cfitiek, die reeds
zoo menige illusie onmee loogend hoeft verstoord, wierp zich ook op dit verhaal. In de Gids — nu „Verspreide Geschrif - ten \' VI11-380 — toonde Prof. Fruin aan, zoon Is trouwens ook het hier volgend Geu- zenlied mededeelt, dat het geschut, het- welk voor Leidens beleg was meegebracht, geen eigenlijk belegeringbgeschiut was en. dat de oorzaak van het uitblijven van de bestorming enkel in het geringje kaliber der aanwezige vuurmonjden en geenszins in een belofte aan de door Bor en anderen zoo gesmade jonkvrouwe behoort gezocht |e worden. En zelfs wat betreft haar hu- welijk met Valdez, dat, naar verwanten uit een jongere generatie beweerden, nai het vertrek van dit legerhoofd in Antwerpen moet zijn voltrokken, in de genoemde stu- die werd daarover voldoende lioht ontsto- ken, om ons te vwzoenen met het .dee. dat ook dit verhaal naar het rijk ier legen den behoort te verhuizen. H >e hei zij, de bestorming] van Leiden
bleef uit en in den morgen van den 3en Oct. lr)74 hadden de stedelingen van het bolwerk aan de Koepoort niet verrassing bespeur!, dat de vijand afgetrokken was. De poort werd ontgrendeld 0n tegen negen uur ontmoetten de n\'rtgetrokken beleger - den de reddende Hollandsche en Zeeuw sche geuzenbenden aan den Vliet. Het was een roerend tooneel : aan de eene zijidedo uitgeteerde, wrakke gestalten der Leide- naars, schimmen gelijk en met do doods- küeur op de ingevallen wangen ; daarte. gen)ver de gebruinde. weldoorvoede geu- zen, gehard in den strijd tusscben de Zeeuwsche banken en schorren en vol ver- trouwen op hun kracht, energiek bijg* - stnan door troepen, bijeengeraapt van her én der, waaronder men ook een zestigtal Iïaagsche burgers rtelde. (Lop. Keurre, 147 vo>. Nog langen tijd echter na Leileas be-
vri„dling bleef Den Haag verontrust door de aanwezigheid der gevreesde vijanden, dio nog steeds een deel van het platteland. Don Haag en de westelijke duinstrook be-, zet hielden. Toch zag de Prins elk oogen- blik hun vertrek tegemoet en reeds bij voorbaat publiceerde hij den 9en October te Delft ten behoeve van Den Haag en de reeds bevrijde landen een ordonnantie V. d. volglenden inhoul : „Alsoe deur \'t verltreck van den algemeenen vyandt van de belege- ringeringe der stadt Laydein en openinge derselver stad den zei ven van gelijoken uten H\'age enne oiraneleggiejnde pdaetaen mede vortrocken is en die selve ve,rlaeten \'<eeft, waierdeur die voersz. pleeke van Den Hage bi„\' eenige quaetwilligen geschapen es giepJondert, berooft, gepilgeert, geruïneert gedevasteert, vwwoest ofte verbrandt te worden... soe est, dat wij... verbieden on interdiceeren allen oversten, capiteinan, |
|||||||
|
78
|
|||||||
|
cken s,ijnde, zijiuyden ofte oen yegelick van
hen gehouden te weiden als vijanden van de voirsz. gcnicene saecke etude des vader- lania, onune daerna bij sijn Excellencie vor- der laerinne geilisponcert te werden nacr liehooren."\' Vele ordonnanties zouden nog moeten
volgen, om in den hopeloos verwarden toe- stand eonige orde te scheppen, om ronvc- iij tegen te gaan, willekeur en vijandschap Ier burgerij onderling te onderdrukken cm verder te behouden, wat niet al te bouw- vallig, oüii te herstellen, wat nog niet red- deloos verioren was. Den Gen Dec. 1571 werd daarom aan Isaac Coebel met een twintigtal manschappen loer de Stilten op- gedragen, de hofgebouwen, waarover do ssorg der Staten zich steeds had uiïgiestrekt. voor verder verval en plundering te bew.i- ren. Immers de zalen van het hof leenden zich uitermate vjor de vergaderingen van dit college en de zittingen der overige ro- »eeringslichamon. Telkens ook, wanneer deze gebouwen gevaar hadden geloopen. do >r vijandelijke of rooïgierige handen to worden geschonden, had men ze zorgivui- dig — zoo \'t kon door uitgelezen man - schappen — doen bewaken, waartoe eens zelfs de jeugdige 01den.barnevelt zijn krach- ten ter beschikking had gesteld. (Historie van het leven en sterven.... bl. 7). Zoo was dan iru aan Coebel deze ver-
trouwenspot t opgedragen, doch dra bleek het., dat de keuze gelu-kiger had kunnen zijn. Spoedig toch kwam aan \'t- licht, dat de zoogienaaimde bewakers zich meeijtsr maak- ten van lood en ijzer en wat verder walu- de had, om des nachts hun buit buiten Den, Haag te vervoeren. En een deel der bur- gerij deed daaraan ijverig mee, zoodat den Ten Dec. e»n scherp verbod werd afgele- zen tegen het onder zich houden van ge- stolen goed met uitdrukkelijken last, dit terstond aan den wettigen eigenaar terug te geven, terwij\'1 we weder den 2*2en Ja- nuari 1575 de magistraat hooron waair - schuwen tegen nieuwe rooverijen, die toen te Schcveningen aan de orde waren, en ae den 3len Januari een verbod richtte aan, de schuitenvoerders, om de hanl te jeenon tot het buiten Den Haag brengen van de uit do huizen gestolen goederen. Dit alle, bewijst, dat nog steeds velen
der uitgeweken inwoners er de voorkeur aan gnven, in den vreemde te verblijven. Zij waren bet, van wie de geuzen spottend zongen : „Ons huysen en boomgaerden
Verlaten wij metter spoet Beminnen de Spangiaorden Die niemand en doen goet. Had ons de geus verdreven, Als si; wel worden geda<m, So waer hun schuldt te geven, Maer wij sijn seifs gipgaen." |
|||||||
|
De rechterhant des Heercn sterck,
Die Iteeit vertoont ha er wonderwerck Gelijk bij oude tijden, Als hij zijn volck, in liarder noot Vri/de van honger, swaert en doot, En na druck ^nf verblijden. I>en derden aendagh beeft gehadt
loeiden, die wel vermaerde stadt. Sij werdt weder beleghen ; Want hij wist, dat daer op dit pas (boren noch krijghsvolek inne was, Om sijn macht te staen tegen. Zijn grol\' geschut hij achter Jict,
Warrt daer met (wist hij) hadt hij niet, Dies wou hij de stadt dwinghen Met hongersnpoi, sonder ghewelt, Ende beeft het oock alsoo bestelt, Dat men daer niet cost bringen. Ir Ootober, den derden dagh,
lioisot men met sijn schepen sayh. Minnen do stadt van Eeylen ; Die hongerige kregen spijs, Don Heer. die sij dauck ende prijs, Diese den cost bereide. XV. DE DAGERAAD DEK VRIJHEID.
Zoo was dan bet Zuidhollandsche plat-
teland van vijandelijke krijgers bevri.\'d ! Maar overal bevonden zich, her en der verspreid, tusscheu de Haag^t-he torgerij, wier toewijding aan den Prins en de zaak der vrijheid ontwijfelbaar vaststond, en"<e- lo elementen, die nog steeds den eed van trouw niet hadden afgelegd. Ree!Is den 3oen, N\'ov., den dag dus volgende opdient, waar op de Spaansche en Duilsche huursoldaten! ,,w.v\'ten Hage1 gescheyden sijn\', trachtte de magistraat in dat euvel te voorzien dfeor de afkondiging van een ordonnantie van den Prins, dienzelfden dag golpteerd. waarbij werd bekend gemaakt, ,,dat vele onde diversche personen, soe borgeren en- ilo ingezetenen van den Hage als uuyt an- dere steden ende vlecken hem secretelicken afbier in den Hage ende Haechambacht onthoudende zijn, sonder hem openbaerli- Oven te verthoenen, daeruuyt vehemeiue - lickon te presumeren es, dat deselve laci- tinten eenighe heyimelick verstant ende cor respomdentie mitten algemeynen vljant sou- den hebben, tot prejuditie ende achterdee- lo van de gemeene saecke\'\', waarom de Prins door bemiddeling van den bevelheb- ber der Stiatschc; troepen kapitein Hnu - tarn den procureur-generaal van den Hovo gefi\'istto te ord miieeren, dat ,,so wy© hom in den Hage ofte Haechambacht in \'fcfcey- nnlio\'c onthoudende es, dat zij hem selveii binnen den tijd van vier en twintigi uren na do publicatie van desen openfraeren en- do heurluyder namen ende toenamen laten teyckencn in handen vam den voirsz. pro- cureur-gonerael ofte den officyer van dor weeoke. op peyne, den voirsz. tij* verstrce- |
|||||||
|
dat beteekende Voor het verairmde vlek,
blijkluit een order, reeds den 2tien Dec. — dus drie dagen na de inlegerimgi — looi- de magistraat afgekondigd, wf&rbij uit overweging,, hoe de bezetting zooveel over- overlast aan de bewoners voiroo rzvvakite, dat „alreede cenighe van de voorsz. burghe- ren heurl. huy-en verlaten ende gieaban - «lonneert hebbende, van hier vertrocken sijn onde noch geschapen es. dagelicx meer on Ie meerder te moeten •vertrecken", op advies van den kolome! der ingelegerde compagnieën baron de Noyelles, aan de officieren ten strengste werd gelast, op het gedrag der soldaten een waakzaam oog to houden. En een soortgelijke ïroodkreet klinkt o-ns tegen uit een veel later request, aan de Staten van Holland, in Mei 1575 aangeboden, waarin een korte opsomming wordt gehouden van de lasten, die men d\'eli Hagenaars boven hun krachten had tedui^ gen gegeven. (L. IC fol. 147 vo). Daarin wordt onder meer do klacht aan-
geheven, hoe de soldaten ,,boven heur ser- vice \'t meerauleel van don tijt heur cost den burgheren affgenoemen nebben, soe gering.he, als heur geit ofte bötaelinge fail- leerden, gevende hen in die plaertse, als sij daer acht daegen soldije ontfangen hadden, weder acht ofte thien daeg die o:>st tot twee, vyer, vi.ff, ses ofte acht dickmael in een huys, doende nyet min schaede in die huysiien, dan die vijanden van te voren ge- daen hadden", waardoor de ellende zóó hoogi \'teeg, dat de arme bewoners ,haer cleederen, huysraet, tinne, linne, bodden ende meest al hebben moeten vercoopen en- do vorsetten, dat sij in die werelt hadden tot^ onderhiudt der voorschreven) soldaeten endo heur huysen nyet afgehroecken noch- le geschent en souden worden." En dat in een tijd, toen de hel\'t der bewoners aan de pest gestorven was eb) van de overigen do meest kapitaalkrachtigen zich te Delft, Dordt en Rotterdam ophielden ! Ook \'n andere opzichten waren de ge-
volgen van de aanhoudende inlegering nog steeds duidelijk waarneembaar De vervur- ling van Den Haag. was, hoewel misschien niet meer zoo angstwekkend ah voorheen, nog van dien omvalng, dat de magistraat\' andermaal moest ingrijpen on den 13en Dec. \'71 maatregelen voorschreef betreffen- de het opii\'uimen van de „vuyle tytinckende mis\'lioopen", die door haar nog, steeds op rekening worden gesteld van het verblijf dei- Spaansehe troepen gedurende 27 bangu weken. ViJ dagen daarna geschiedde een nieuwe aflezing met betrekking tot dezelfde zaak. „Also," zoo klonk het van de puio van het raadhuis, ,,overmits d\'invasie van de Spaensche ende Duytsche soldaten in den fïage gelegen hebbende, veel huyssen (Godt betert) gedemolieert gieramponneert ende berooft sijn van deuren, veynsteren, kazijnen, solderen etc. onde deselfde huifc- |
||||||
|
Men ziet het, het was den Prins en de
Staten met het Hof van Holland niet ge- geven, in korten tijd de orde to doen wc- derkeeren, de eendracht der burgerij, te her- stellen, geregelde toestanden te scheppen, naleving van wet em ver .uitlening de piaats te doen innemien van de heerschap. pi,"> van brute kracht en willekeur, \'s Prin- sen gezag was daarvoor nog van te jongen datum, Ie onderlinge naijlver der steden — waarover nader — nog te groot, en bij dat alles was de tijd nog niet gpkonren, dat de soldatcnbenden alu gocdgiediscïplineer- de troepen aan hun bevelhebber en de be- taalsheeren gehoorzaamden, die helaas zelf vaak in hun verplichtingen te kort scho- ten. SoldatendeM.polisme, diefstaf en afper- sing blijven voorshands zooal geon regel, dam toch dagelijks voorkomend© feiten, en dat een dergelijk gplrag van invloed was op die slechte elementen onder de helaas al te zeer verwilderde burgerij, ligt voor do hand. Iiooven en plunderen hadden se dcrt onheugelijke jaren behoord tot die prac tijik van het. soldatenleven en het zou moej- te kosten, daaraan paal en perk te stellen. Toch wenschie de Prins d^zen toestand niet zonder meer ie accepteeren. In een reeks van strenge bepalingen, door jhr. Rammelman .Elsevier gepubliceerd in de Kronijk van het Hist. Genootschap (1852 bl. 151), bond hij den strijd aan tegeni deze ergerlijke misdragingen, én zoo de toe- stand niet veranderde, het lag allerminst aan ziA\'n goeden\' wil. Men oordeele : „Die den naem Gods zal laslterem"\', wordt bij eerste overtreding gekerkerd op water en brood, terwid bij herhaling .,de tonge met een heet ijser deursteecken\'\' zou worden. „Die iets sal zeggen off doen ten spieleen bespottinge van \'t woord Gods en den die- naeren van \'t Evangelie", wordt voor cio eerste maal gestraft met drie dagen op wa- ter on brood, voor de tweede maal naakt verbannen. Wie zich schuldig, maakt aan doodslag,, wordt .,opgehangihen en ver - worcht", terwijl diefstal op geilijke wijze werd te keer gegaan. Het schendien van vrouwen en meisjes eischte een dergelijke bere-hting, een slapend schildwacht werd ,,dne uren naeckt gestelt op een cartouw, gedejg|ra|deert van waepen, van cleederen gebJoot totten hembde toe en gebannen.\'\' Maar hior was ook weder de theorie i«
strijd met de fatale werkelijkheid, zooals. Den Haag die helaas nog steels te zien gaf. Den 23en Dec. had de Prins — blijk- baar voor het eerst na het vertrek van het Spaansehe leger — hier ecnig garnizoen ingelegerd (de weinig© soldaten onder Coer bel niet meegerekend althans), zeven ven- delen sterk, doch weldra tot zes terugge- bracht, die daar, zooals men dat dtestijds noemde, lagen „op eigen kosten/\', d,w.z. dat het zoo deerlijk beproefde Den Haag zelf do soldijen had op te breiigen. Wat |
||||||
|
80
|
|||||||
|
set) soe onbehoirlicken, scandclickcn eiule
onloychelicken bewoont hebben, dat daer- u.vt gesproten sijn \\>ecl groote pestilencia- le siecken, die nlsnoch nyt (Godt botert), gec&sseert en sijn", waarom do nvagistraat opnieuw gebx>d, niet kracht en nauwge- zetheid dj reiniging van de plaats ter har- te te nemen, zoowel binnen de huizen als wat betreft de straat, die nog steeds met hoopen vuil gestoffeerd was. Onder deze dieptreurige omstandigheden
was het. dat Don Haag, hoog bezoek ver- wachtte. Het was omstreeks hot midden van Februari 1575, dat de Prins van Oran- je, van een ernstige ongesteldheid juist her. uteld, met zijn zwager, „den Graaf van Zwartsenberg", Den Haag binnenreed, ten- einde zich door een persoonlijke inspectie op de hoogte te stellen van do ellende, waaronder het arme volk nog zuchtte als naweeën van liet beleg van Deiden. (L. K. fol. 138) \'s Prinsen metgezel was — om juister den naam weer te geven, dan wij dien vinden in \'>et adres, dat ons doze -we- tenschap aan de hand doet — zijn trouwe belper in den strijd tegen Spanje Gunther graaf van Schwarzburg, sedert den 18en Xov. lfjfiO gehuwl met een van Oranjes zustors, (\'atharina van Nassau, maar die nog, vóór \'s Prinsen einde, door den dood aan de partij van den opstand zou worden ontrukt. (Vor.terman van Oyen, Het Vor- stenhuis Oranje-Nassau, bl. lüü.), I >e magistraat had deze gelegenheid aan-
gegrepen, den Prins te overtuigen, dat de aanhoudende jnlogering van soldaten op Den Haag reods al te drukkend had inge- werkt en verzocht dus. van „de voirschre ven onverdraegielio\\\'c verdere lasten ver - licht ende gesolagieert ie mogen werden.\'\' Waarschijnlijk zal de Prins, die in deze quaestie slechte in overleg met de Staten van Holland wenschte te beslissen, geener- lei toozegging hebben gedaan en het ant- woord tot nader order hebben versohoven. Maar toen een bevchikking ten slotte dreig- de u\'t ie blijven, besloot de magistraat in de eerste dagen van April, andermaal po- gingen aan te wenden, om van den druk- kenden last te woi\'den ontheven. Vijftien wekon reeds waren er sedert het begin van de inlegering vorloopen en willoos halden de armo Hagenaars gedurende dien tijd moeien tjezien, hoe \'s Prinsen huurtroepen de meest oiiverdragelijke willekeur bedre- ven en de plaatselijke welvaart voor im- mer dreigden te vernietigen, hoe zelfs de persoonlijke veiligheid der inwoners steels in gevaar bleek. Het was blijkbaar de over- tuiging, dat hier het noodlot onafwendbaar was, dat het plaatselijk bestuur zoolang \'•ad gezwegen, tot het eindelijk na 15 we- ken van duldeloos lijden zich in het begi\'ui van April 1575 audermaal tot den Prins, en terzelfder tijd tot de Staten om uitkomst wendde, welk laatste college echter weder |
tot den Prins verwees. Heide adressen zijn
voor bet nagos\'.acht bewaard (L. K. foi. 1W). en vormen een opeenstapeling van klachten, die ons doen zien, hoe hoog do nood inderdaad gestegen wau en waarin ons vooral treft (n.1. in het adres aaii do Staten) de ontboezeming, hoe „de poste in den vo\'irsz. vlecke also gegraseerd heeft, dat dio twintichste persoen nauwelixs in t leven gebleven is, ofte oeck \'t twintich- ste huVs n.Vet en i-i habifabelf\' em \'t baschei- den verzoek, dat men „nyt qualicker ge u-acteert ofte behandelt en soude anoegen werden als waeren sijluyden oio\'-\' vijanden van de genieene saeekc." Blijkbaar waren de Staten ten slotte tot
het. inzicht gekomen, dat de toestawd van het armo vlek werkelijk onhoudbaar was en d u verdere inlegering op do totale ruï- ne zou uitloo^en. En de magistraat scheen ten slotte succes te mogen boeken : die apootille op het adres — gedateerd ,,tot Dordrecht, den lesten Marty XVc DXXV" — is van dezen inhoud, dat de Staten den Prins zullen verzoeken, het krijgsvolk uit Den Haag te verwijderen. Zoo beloofde er een oogemblik van ver-
ademing te zullen komen in den doodsstinjl van het arme vlek. Of die schoone droom werkelijkheid zou worden en de Prins aan het verzoek der Staten voldeed ? Het blijkt uit. de overgebleven stukkon zelve niet, waarin hoogstens Oranjes goede wil tot uiting komt. waar hij — blijkbaar al* ant- woord op dezen wenk der Staten — als eigenhandig ge te «kond e apostille aan het adres deed toevoegen : .,soude seer geerne s\'en, dat de supplianten verlicht waeren van de knechten in den Haghe garnisoen houdende ende supplianten daertoe alle voordeel doen hem moegelick, inaer alsoo zijn Excellentie nyet en weet, waer \'men de voorschreven knechten soude moeghen sevnden,, sullen de supplianten hem adres- seoren aou de Staten. Actum tot St. Geer- trujdenberghe den VI Aprüis 1575." Inmiddels had deze quest e als zoovele
andere weer duidelijk getoond, hoe oniprac. tisch de inrichting was van het bestuur, verdeeld tusschen de Staten en den Prins, waarin hi3t wederzijdsch gezag slechts in hoofdtrekko.i was afgebakend. In de bei- de eerste jaren van den opstand had de Prins zich onder de vanen van \'e Konings stedehouder met vrijwel souvereima (macht bekleed gezien. Hij stelde stedehouders aan, aan Avie de burgerij gehoorzaamheid be- loofde, gaf kaperbrieven uit, voorzag in de aanwerving van krijgsvolk en trad zelfs regelend op inzake de munt, een teore questie bij uitnemendheid. Deze ïnachfsontplooiing was door de omstandig- heden uit noodzakelijkheid geboren gewor- den, doch toen in 1574 de z.aken een meer geregeld verloop schenen te zullen nemen, we\'"d het besef levendig, dat men diende |
||||||
|
81
|
|||||||
|
gekomen, om te trachten, door zijn bemid-
deling t >t overeenstemming te geraken). Weldra echter bleek het, dat van verge- lijk geen sprake kon zijn, omdat er steeds vcrsoh.il zou blijven beslaan omtrent de, questfe vun vrijheid voor de uitoefening van den protestantschen godsdienst. , Tiis- schen Philips en Willem van Oranje en do zijnen was gten vergelijk op aarde mo- gelijk\' . (Muller t. a. p. bl. 122). Toch hadden de landzaten met belang-
stelling en niet zonder levend\'ge hoop den uitzag verbeid, niet het minst de bewo- ners van Den Haag en althans die in de meer oostwaarts gelogen dorpen. Delaat- sten toch hadden door de inundatie ont- zettend geleden en dat had aanleiding ge- geven tot een vreeselijke verbittering t;-- gen den Prins en de stedelijke regenten (Muller bl. 119), waarin wellicht do aan- leiding moet worden gezocht, dat het room- sche priesterdom ui deze streken een zoo gemakkelijk te bewerken terrein vond, om do vorlorengegano zielen in den schout der moederkerk terug te brengen. liet ligt dus voor de band, dat. nv
hier naar een gelukkigen uitslag dor vre- desonderhandelingen snakte en de toeloop zal ongetwijfeld groot zijn geweest, toen de magistraat den \'2\'-Wt\\ .Januari 1575, len komenden Zondag als algemccnen Ijcdedag uitschreef, om \'s 1 loeren z< gen af ie smce- ken over do pogingen, om deze lauden ,.le pacificeeren endla in vrede do stellen"\', wat liter nog herhaaldelijk geschiedde. Was nu tot heden, zooals we reeds za-
gen, een eendrachtige sa-itiouweiiktag van allo liaden van het provinciaal bestuur, ook van Holland, het Noorderkwartier cu Zet;, land, nog ver te zpeken geweest, meer gebrek aan eenheid, gevoel van saamboo- righeid en gemeenschappelijk sltreveii tot verworving van de vrijheid ontmoette men bij de burgerij onderling. Het kon wef niet anders: tegenover de strijders voorde vrijheid stond éi\'n krachtig\'.\', nauwaaneon gesloten macht, het verbond van Home en Spanje. Voor wie zich van Rome\'s kerk had losgemaakt, was wei\'eliirj; uitgesloten, do trouwe katholiek echter kon niet strij- den voor de vrijheid en de handhaving zijner privilegiën, zonder niet ook Rome tegenover zich te vinden. Voor hem, wion Homes kerk door priesterheerschappij en de weinig verholen ontbinding in die kerk zelf reeds van zich had vervreemd, viel de keuzo niet zwaar, maar zij, dio ondanks alles in de scherven met deemoed en aanbid- ding, hun oudo, jjeheiligdc kerk nog tracht- ten te zien, kondon zich moeilijk scharen in de rijen van hen, die met Spanje tege lijk zijn bondgenoot bestreden. Zij hiel- den zich afzijdig of erger voor dengeus... zij vornulJ\'n het spionnonkorps, dat steeds aan Sp&anscho zijde gestaan heeft en den strijd ten zeerste bemoeilijkte, evenals do |
|||||||
|
te komen tot meer gepreciseerde verhou-
dingen, een gevoel, dat in kerk en slaat vriiy/el terzelfder tijd ontwaakte. De ce\'vtu synode, in Juni 1571 te Dordt gehouden, iojdo In do weliswaar slecht, nageleefde (/irkenordjeoing eenige beginselen vast, de jtateu omlijnden hun macht len opzichte van de lwmioeiingen van den Prins. Was reeds in Sept. 1573 daai\'toe een regel ng in hoofdtrekkon ontworpen, in l\'\'ebr. \'71 was deze nader uitgewerkt, waarbij weder- zijdschc bevoegdheid was omschreven en bepalingen waren getroffen ten opzichte van de beschrijving en de vergaderingen der Staten, die daardoor een aanmerkelijk deel van de vroegere bevoegdheden van den Prins aan zich hadden getrokken. Dat d« eenheid van gedachte en de spoedige afdoening van zaken daardoor geducht «crude leed, zagen we in het onderhavige geval en nauw was er een half Jiar ver- loopen, toen de Prins aan de .Staten do onhoudbaarheid van ckv.cn toestand on- der het oog bracht en hun voorstelde. „dat zij de regeering zelve in handen na- men en dat hij het land verliet". (Muller. Do Staat der Vereenigdo Nederlanden, bl. 123). Dezen echter, daardoor onverwacht in verlegenheid gebracht, wisten niet beter te doen, dan in hun vergadering van den 12den Nov. 1574 te Delft gehouden, den Prins onder den naam van Gouverneur >rf Regent, nevens zijn Raie.i, de .i\'jüv i\\ini- telt over Holland aan te bieden, waarbij het vollo gezag in krijgszaken en betref- fende de domeinen in zijiu hinden, w\'enl gelegcl en de Staten zelf in hoofdzaak al- leen invloed behielden waar hut betrof e- geeringsverandei\'ing, belastingen en benoe- mingen van do leden van den Ho veen de Rekenkamer. Was op dio wi.vze een botero best uursre-
geling tot stand gekomen, ook de verhou- ding tot Zeeland eischte krnchitigc en juiste forinuleoi"ing, een besef, dat meer in Zuid- Holland, dan in het Noorderkwartier on in Zeeland levendig was. Don 19den April 1575 werd een commissie benoemd, om een ontwerp ordonnantie op de Unie o>p te stellen en den 4den. Juni wferd in de ver- gadering der Staten van Holland en Zee- land do acte van het verbond der beide landen gearresteerd. (Muller, t. a. p. bl. 129—138). Dat deze zaai!; zoo spoedig tot een re-
sultaat was gebracht, is te danken aan het beaai, dat tegenover den machtig .ïvijan.j nauwe aaneensluiting noodigwas, op dal oogeublik juist meer dan ooit. Do verga - deriugeo, toch, waarop die nadere Unie ter sprake kwam, waren in hoofdzaak gewrd aan de in dezen tijd te Breda gevoerde vredesbesprekingen, dio reeds in Novem- ber 1574 waren geopend. Graaf Gunther van Schiwarzburg, \'s Prinsen zwager, was met volmachten van keizer Maxïnüliaan |
|||||||
|
82
|
|||||||
|
kwade elementen, die in den heerscihenden
ongAregelden toestand ebm bron van voor- deel zagen voor hun duister bedrijf. Zoo vond men onder de Hagenaars van dien tijd er eenigen, die er geen bezwaar ia zagen, hun vee te doen weiden in het land of de boomgaarden der u\'tgeweken bur- gers, waartegen in gea keur«vanden 16*n April 1575 met gestrengheid werd gewaar- schuwd, terwijl veertien dagen daarna een publicatie moest worden gericht tegen hen, die onwillig bleken, hun aandeel bij tedrafren in de Kosten, die gemaakt wa- ren ten behoeve van de fourage voor „de paarden van den Prins", van de ruiterij blijkbaar, die toen nog steeds in Den Haag lag. Wellicht zullen de Hagenaars zich on-
der al deze beproevingen hebben getroost met ue> noop op betere tijden, wanneer de regeeringscolleges, die van oudsher hier gevstigd waren, doch als gevolg van den oorlog sedert drie jaar elders vergader- den, weer naar de oorspronkelijke ver gauerzalen zouden worden overgebracht en de oude bron van inkomsten voor de ingezetenen weer als voorheen zou vloe\'rn. Deerlijk echter voelde oe bur- gerij iich in die hoop geschokt, toen zich in net voorjaar van 1575 het gerucht verspreidde, dat de Staten, nu ordelijker toestanden waren ingetreden en het ge- vaar voorloopig geweken was, voorne- mens waren, het Hof van Holland van Delft naar Deiden over te brengen. Welk een ramp dit voor de toekomstige herle. ving van Den Haag zou geweest zrjn, bestl\'te de magistraal in zijn vollen om- gang en nauw had ze dan ook gehoord van riet plan, het oude rechtscollege, aat er meer dan drie eauwoïn gevestigd was geweest, „te Iranstereeren binnen cier steae van Deiden", of ze beklaagde zich terstono. bij de Staten en vroeg met aan- drang in het belang der plaats en haar toch reeds zoo deerlrjk getroffen instellin- gen van weldadigheid, dit noodlottig voor- nemen te laten varen. En inderdaad, de in Dordrecht vergaderde Staten, juist bij- een ter beraadslaging over de zoo be- langrijke aangelegenheid van het voor- geslagen „pacificeeren", wezen den ïen Maart 1575 het verzoek in zóóver toe, aat ze besloten, het Hof voorloopig nog te Delft gevestigd te doen blijven. Het was een daad van edelmoe-
digheid en staatsmansbeleid tevens, die het arme vlek zeker weldadig zal hebben aangedaan, nu het reeds zoo ontzettend veel opofferingen in den strijd tegen het Spaansch geweld zich getroost had. En daarom werd een besluit van den 25en Mei \'75, dat evenzeer Den Haag tot heil zou strekken, met dezelfde ingenomenheid hier begroet. Immers het was op dien datum, dat het
|
|||||||
|
Hof van Holland namens de „Conincklyke
Majesteit ende Zijn Princelgke Excellen. tie besloot, „dat nyemandt, \'t sij ruy- ter ofte soldaat ofte oick yemandt anders, die van den Haghe eenighe overlast sonde aendoen, ofte dat oick yemandt hem selfs vervoordere binnen den voor. schicven vlecke van den Haghe te logee- ren, vonder eerst ende alvoren daer van te hebben expresse last ende consent van zijne voorschreven Excellentie", bij ge- breke van welk verlof de magistraat niet genouden zou zijn, iemand binnen de li- mieten der plaats toe te laten, waarbij ze zoo noodig kon rekenen op den gewa- penden steun van den procureur-generaal van ucn Hove. Mocnt Den Haag zich aldus verheugen
in een goede gezindheid van het Hof, welks Uden reeds ter wille van hun eigen belang hun oude residentie ver boven Delft of Deiden moesten verkiezen en die zekc-r ook niet zullen hebben nagelaten gunstig te adviseeren inzake de verplaat- sing van dit hooge rechtscollege naar zrjn vroegere vergaderlokalen, in oen boezem der Staten gingen integendeel stemmen op, die het bestaan van Den Haag ten slotte ernstig bedreigden en die voor een ffoed deel uiting gaven aan den stede-
rjken naijver van Delft ten opzichte van onze woonplaats. Lït verschijnsel op zich zelf is niets
vreemds. Op net platteland en in de klei- nere steden van ons vaderland, waar de oude tradities meer dan in de grootere centrs. ongerept werden bewaard, bemerkt men nog heden vaak een zekere animosi- teit tu&schen de aangrenzende middel- punten van bevolking, een gevoel, dat door de mentaliteit van den 16e eeuwschen burger destijds een nog sterker ontwik- keling vond, niet slechts bij den man van de sa aat, doch ook bij den ontwikkelde en den gestudeerde, die evenzeer werd meegesleept in den belangenstrijd tus- schen de verschillende steden van zijn gewest, ieder een republiekje op zich lyilf, met eigen wetten, privilegiën, g woonten en vooroordeelen, zonder ander besef van saamhoorigheid, dan wat de ijzeren nood- zakelijkheid in den strijd tegen den ge- meeni?fhappelijken vijand had bïjgebracnt. Wp maken daarmee kennis, als Vondel zijn Grjsbrecht van Amstel met ingehou- den toorn doet spreken, over het nabu- rige Haarlem, „Dat om zgn voordeel wrokt en wenscht
mijn sterke wallen, „Te slechten tot den grond in schjjn van \'s Graven zaak,
„En weet zjjn baatzucht loos te dekken met de wraeck",
en als Brederode, de Amsterdammer uit het Vvdk, zich niet weerhouden kan, de Haarlemsche schutters uit te dagen tot |
|||||||
|
83
|
|||||||
|
het ledigen van den beker, hun toevoe-
gende: „Gq Haerlems droge harten nu,
Ay toont eens, die gij sjjt, Wfl Amsterdammers tarten u Tü drinken eens om strijd." In Den Haag was het met de gevoelens van vriendschap en nabuurschap niot beter gesteld. Dat was ook Vondel be- kend, toen hij in 1620 zijn „Geboort- klock van Willem van Nassau dichtte en de merkwaardige regels neerschreef: „Terwijl was s-Gravenhaeg in 3trrjd
geraekt met Delf:
„Blek zocht den meesten roem te Bchaecken voor zich zelf;
„D\'een Kwam de pallemtak, die was de glorie nae\'ier;
„Deen moedig op den zoon en d\'ander op den vaeder;
„D\'een stofte op \'t Vorstenhof en die op \'t Princegraf,
„Elck was de zaeige schoot, die nrincen \'t leven gaf."
En de Haagsche dichter Westerbaan,
ondank.; zijn geleerde opvoeding en veel- zijdige ontwikkeling een kind van zijn tijd ,was als ieder rechtgeaard Hagenaar bezield met een min ol meer vijandig gevoed tegen zijn Delftsche naburen, die lm d\'t opzicht den Hagenaars weer niets toegaven. In zijn „Noodzakelijck Mal\' — een navolging van Huygens\' ;,Voorhout" en het „Costelyck Maf\' — het hij zich o.a. verleiden m^t de Delf U-chj schutters deerlik den draak te steken. „Zn, passea aan naar roeren als een esel aen de luytf\', had liij gesmaald, waarop een veront- waardigd \'Delvenaar, in zq\'n eigenliefde en stedelijken trots ton zcurste gekwetst," aan den „dommen doctoor in den Hagho" het antwoord niet schuldig bleef. Die najjver bleek telkens weer uit de
machinatièn van de vroedschap van Delft, toen het beproefde, het bestaan der Haag- sche bierbrouwerijen onmogelijk te ma- ken of zich met alle kracht verzette, toen Den Haag zijn singels kreeg en het met succes er tegen ageerde, dat het halfv*r- sterkte vlek van wallen zou worden voor- zien. Het betrof nu niets meer of mindei
dan een voorstel, door Delft in de ver- fadering der Staten ter tafel gebracht,
et Kleine en deerlijk geteisterde Den Haag eenvoudig aan de vlammen prys te geven, onder voorwendsel, dat het on- versterkt steeds ëen gevaarlijk verhlhjl vcor vijandelijke troepen zijn zou, maai welk voorstel merkwaardig genoeg ge- daan werd juist in den tijd, dat er 3prak<. van was, de regeeringscolleges weder ge- heel of ten deele uit Delft naar Den Haag over te brengen. Of dus de wensen, den gehaten en gevaarlijken mededingei |
|||||||
|
reeds bij \'voorbaat onschadelijk te ma-
ken, de geheime aanleiding daartoe was, is, hoewel niet bewijsbaar, dan toch in hooge mate waarschijnlijk. Den 29en Mei 1575 waren — Dehal-
ve de Prins van Oranje — Culemborg en Nccrdwijk als vertegenwoordigers van de edelen, Michiel en Cornelis van Be- veren, Huich Jacobsz Brasser, Vos, Dirk Hoen, de beide Helmduynens, Bovetus, Blokhuysen, Andries Jacobsz. do Jonge, Huich Jocstens en de afgevaardigden van Woerden, Oudewater en Zierikzee in vergadering bijeen, toen door die van Delft werd medegedeeld, „dat de schat- ters aidaer versochten verklaringhe van Sijne Excellentie, of men den Hage soude doen branden, soo verre de vijanden nae t VVest-quartier quamen te begeven\'\'. Bij don Prins vond dit voorstel een wei- nig gunstig onthaal en hij verklaarde, „aat alsoo sonderlinghe geen bcstiael om- trent den Hage is ende die vijanden des somers hen oick in tenten kunnen ont- houden, daeromme niet geraden en >vare, den Hage afgebrandt te werden, ver- hoopte nyet te min Sijne Excellencie, dat so verre Maeslandtsluys mach werden behouden, de vijanden niet en sullen hem in dat quarlier begeven." Het voerstel van Delft, dat trouwens
op **een krachtig betoog steunen kon, vermocht niet de instemming van de Sta- i:n te verwerven. Volkom; n juist was bo- venalen het argument der onverdedigbaar- heiu, dat blijkbaar als hoofdmotief werd aangevoerd, niet, want al viel Den Haag nu niet te rangschikken onder de krachtig versterkte plaatsen, geheel weerloos was het evenmin. Had men in Leiden, dot door eigen vestingwerken voldoende be. veiligd was, zich na hel tweede beleg gehaast, de Spaansche versterkingen uit de omgeving te doen verdwijnen, in Dei.» Haag had men mei het oog op de vei- ligheid van de plaats juist het tegendeel gedaan De schansen, die het vlek in e *n geduchte reeks omringden, had men niet alleen in wezen gelaten, maar ze zelfs vemf-ierd en versterkt en met zorg zag men er op toe, dat niemand ze verniel de of Descnadigde, tegen welke praktijken den Un Juni 1575 zelfs een keure werd afgelezen, waarbij het verboden was over of door aie schansen te loopen. Blijkbaar hield men, hoe men zich ook verheusr.ie over het feit, dat geen enkel vijanjelijk soldaat in heel den wijden omtrek te zien was, zich steeds gereed, een her- nieuwden aanval met kracht het hx>fd Ie oieden. Algeheele gerustheid bestond er voors
hands evenmin nog bij de talrijke uitge wekenen, waarvan we reeds eerder aan- toonden, dat ze er de voorkeur aan ble- ven geven, zich ver van hun eigenlijke |
|||||||
|
84
|
|||||||
|
doen afwinden is, omme daeraf een nieuw
stucke geschuts gegoten te moegen wer- den ui de plaatse van gelycke geschut, bij Sijiie Excellentie tot behoef van üo- rictoui geschikt." Eet trekt de aandacht, dat, hoewel in
de eerste ordonnantie, deze zaak betref- fende van meerdere klokken gesproken voiüt, hier slechts een enkele wordt ge- noemd. De oorzaak daarvan is, dat z>* niet alle tegelijk werden opgeëischt al- thans den 29en Juli 1575 kwam een zekere Am ldt Pruenen, „gecommitteerde der ammunitie van oorloghe" in Den Haag op- niiuw een klok halen, „weeghende naer \'t suggen van meester Jacob Clockstelder wonende in den Haghe voorschreven, tien duyient vyfhondert pondt luttel min ofte meer, \'ewelcke Dij mij", zoo verklaarde hij in zijn ontvangstbewijs „doer t ne- vel ende ordonnantie der Staten \'s lanls van Ilollandt in jsttucken doen slaen is, omme dye te beter wytlen Haghe te- vervueren." Echter zijn er aanwijzingen, dal, hoewel
bij oesiuit van de Admiraliteit van 1 Mei „allen de doeken" moesten worden ge- reed gezet, toch eenige daarvan zijn ge- spaard gebleven. De Riemer toch ver- haalt ons, hoe in zijn tijd (1730) van de teen aanwezige de „Jesus", wegende 9200 pond, m 1541, een kleinere, de „Jacob", wegende 4800 pond, in 1570 werd gegc teh"(n de Salvador, de werkklok, van 1517 dateerde, waarbij in 1647 de slag klok voor het heele uur werd gevoegd, ter- wijl in de oudste rentmeestersrekeningen, die het luigeld bij overlijden verantwoor- den, Dovendien wordt gesproken van de Maria, die dan mogelijk tot de versmol- ten klokken zal behoord hebben. In elk geval is het zeker — zoo de opgave van De itiemer juist is — dat of met alle klokken zijn opgevorderd, of wel, dat ter vevgo\'j.uing eenige oude klokken daar- voor in de plaats zijn gesteld, weike laatste gissing mij echter het minst waai- schijnlijk voorkomt. Zoo had dus Den Haag door hst be-
schikbaar stellen van zijn torenklokken, de zoak van den opstand naar de mate van ?yn krachten trouw gediend. Welis- waar geschiedde de levering uit noodzaak en Ludden de Staten zich bereid ver- klaard, het vlek te eeniger tijd een scha- deloosstelling van 1500 Carolusguldeno\'uit te kteren, doch het was te voorzien, dat bij den toenmaligen benarden toestand der geldmiddelen daarvan voorloopig wel niets komen zou, vooral, daar de Stalen nog bij Den Haag in \'t krjjt stonden we- g;ns een leening, in 1572 aangegaan Nu zuilen er ongetwijfeld onder da
Haagsche burgerij geweest zijn, die mee leede oogen oeze medewerking van de magistraat v aan de krijgsverrichtingea |
|||||||
|
woonplaats op te houden. Vrees voor
vervolging om den geloove behoefde er evenwei bij hen niet te bestaan, daar de „ordonnantie op het stuk der regeering van Holland en Zeeland" (Res. St. van Hollana 17 Mei 1575) door de Staten van Holland in zijn geheel goedgekeurd; wol. iswnar de uitsluitende handhaving van den „vangelisch gereformeerden gais dienst" waarborgde en de uitoefening van de r omsche religie verbood, doch te- vens ten stelligste zich kantte tegen het onderzoek naar afwijkende meeniugen. En toch bleven velen vreesachtig om
lerug te keeren en stonden nog steeds lal van huizen in Den Haag leeg, een bron van bemoeienis voor de magistraat, die z:ch heel wat hoofdbrekens zag ver- oorzaak door de zorg voor de onbe lieerde eigendommen, zoodal. den 28en Juni al weer een verbod werd afgekon- digd, de leegstaande huizen binnen te dringen en daaruit te stelen. Zoo zuchlte Den Haag dus nog steeds
onder de vreeselijke gevolgen van den krijg. En was het daardoor, nu de wel- vaart geheel vernietigd en het kapitaal der burgerij verslonden was, niet _ in staat, de zaak van den opstand financieel te steunen, de Hagenaars onttrokken zich weer niet, toen men zich in staal zag door het leveren van de kerkklokken net giolen van grof geschut te bevorderen. Want evenals Middelburg in de voor- afgaande bange dagen niet geschroomd had, de zijne voor den aanmaak van ka- nonnen ten behoeve van het ontzet van Leiden op te offeren, zoo stelde ook hier de magistraat met bereidwilligheid die uit don Sint Jacobstoren ter beschikking van de gemeene zaak. Den ten Mei 1575 reeds was, waarschijnlijk op order van het college van de admiraliteit, last ge- feven „omme allen de clocken binnen
enzelven Haghe wesende, van stonden aene af Ie doen nemen ende die affge- noemen sijnde naer de stede van Delft te brengen in handen van de weth aldaer" (L. E. fol. 136), terwijl den inwoners wero geboden, daarbij „alle assistentie ende oijstandt te doene, want sulcx is den rxpressen wille van Srjnder Excel, lentio." Inderdaad had spoedig het „afwinden"
der kolsssale gevaarten plaats en reeds den (Ven Juli werd ter kennis van de magistraal gebracht het dien eigen dag genomen besluit der Staten, luidende als volgt: „De Staten hebben gecommiUeert. en gecrdonneert Philips Asseliers, com- missaris van d\'ammunitiën, te mogen doen halen en transporteeren wyt den vlecke van den Hage, zekere clocke, die bij hem alaaer gereet staande bevonden saf wer- den en bij die van de Admiraliteyt aldaar |
|||||||
|
er nog e^teeds vasl- en bededageïi wer-
den gehouden, om de zege dar wapenen af te s moeken. Zoo was door deze maatregelen iang-
zameihand een kern van getrouwen ge- vormd, op wier steun in de ure van ge- vaar te rekenen viel, maar tevens eun schare, waarin het katholicisme — zjj het dan ook door slille aanhangers ver- tegenwoordigd — een schamel aandeel hau, terwrjl de hervormde gemeente 3t?eds in om\\ang wies. En dit was, ook in ver- oand met de eerder aangehaalde „Ordon- nantie op het stuk der regeering in Hol- land en Zeeland" van den 17en Mei Iö7i>, waarschijnlijk de aanleiding, dat de her- vormde gemeente behalve de GrootoKerk, die ze reeds in gebruik had, ook de Kloosterkerk begeerde. Wh; stuiten hierbij op een leemte in
onze plaatselijke kerkelijke gc-schiedenis. Te laatste berichten toch, die ons om- trent de verdeeling der kerken onder ue beide kerkgenootschappen onder deo ogen kwamen, hielden in, dat de Groot e kerk den 27en Augustus 1572 aan de katho- lieken, de Kloosterkerk aan de hervorm- den was toegewezen. Naluurlhk kwam daarin verandering, toen de bpaansche troepen in Den Haag gelegerd waren, doch nu, in Januari 1">7G, staan we plot s^ling voor het feit, dat de Groote Kerk als bedehuis bij de hervormden m ge- bruik is. Wanneer deze inbezitneming ge- schiedde, bleek mij niet, doch net is waarschijnlijk, dat deze verandering sa- menviel met hel vertrek der Spaansche P\'gerbenden uit Den Haag of mot de afkondiging van de bovenbedoelde or- donnu,tii: van den 17en Mei lö7.">. Hoe het zrj, de Haagsche magistraat
deelde den Prins en de Staten mede-, dat, nu langzamerhand de oude bewoners te- rugkeerden, k „de prochiekercko negen woordich nergens nae capabel en Bal we sen van de meeniehte van de burgheren ende ïnwoonders van dien. die, om \'t Woord Goods te hooren, Ie kercke sullen coemen, al waer \'t, dat sy saeten op \'t choor ende achter in den thoorn, alaaar men de stemme van den predkant noch- tans nyet hooren off verstaen en mach, alsoe men bij experiëntie dickmael a_sian ende bevonden heeft". In het begin van de troebelen, zoo beweerden de verzoe- kers, had Den Haag 1200 mannen (bur- gers en suppoosten), die het gew< er kon- den dragen. Voegt men daarbij de man- nen boven de 60 en de jongens boneden de 18 jaar, verder de vrouwen en da meisjes, en neemt men bovendien in aan- merking ,dat het getal inwoners stij- §endc- is, dan kon men overtuigd zijn, at ae ruimte ten eenenmalo onvoldoend" was, „hetsij bq \'l onderhouden alleemvck der gereformeerde religie icgenwoordieh |
||||||
|
hebben aangezien. Want, hoewel hun gtetal
niet groot Tcan geweest zgn, loch vona men er Spaanschgezinde elementen, „kwa- de patriotten", zooals de Stalen van Hol- land 7e in hun resoluties betitelden, voor wie \'edere poging tot sleun van aen opstand een doorn in het oog was. Den lben Sept. 1575 althans zonden de Ra- den van den Hove en die van de Rekenka- mer, aan wie, zooals wij reeds meldden, de welstand van Den Haag — om persoon- lijke redenen — meer dan de Staten tar harte ging, Mr. Jeronimus van Borre, raad oidinaris, en Andries Duyck, lid van ce Rekenkamer, naar Den Haag, om al- daar „bij assistentie van de burghemees- teren van den voirsz. Haige behoerlietcen i\' jatormeereo nopens de victualiën, als coorn, vleysch, Dyer, caes ende andere diergelycke victualiën, die binnen den voirszeyden Hage souden mogen wesen ende voorts van de voirsz. burgemeeste- ren te verstaen, wat persoenen oinnen den Hage souden mogen sijn, die den eedt van getrouwigheyt nyef gedaen en hebben en dieselven, \'tsij ra clockeslagh ofte anders (gelijk sq bevinden sullen to behooren) voor hen te ontbieden, omme den voirsz. eedt van getrouwigheyt te éoene, en so wye van hen swarienh >yt maeckt of onwillich is den voirz. eedt la noen, auctoriseeren die van den Raedo ende Rekeninghe voirsz. die voirsz. torn- missariósen , soedanighe ongehoorsai- n endo onwillighen van Coninklycke Ma- jesteyts en Zijn Excellentie weghen Ie belasten, binnen XXIIIJ ure den Haghe ende ander plaetsen, zijn voersz. Exc. toegedaen, te vertrecken, op peyne van lyf ende goet." Of er als gevolg van deze aanschrij-
ving inderdaad uitwijzigingen geschied den, bleek ons niet, doch we mogen h-.\'t verwachten, met het oog op de Spaansch- gezinde elementen, van wie een ge/.ig- Leobpnd katholiek schrijver getuigt", dat „de opstand naar hun opvatting niets anders was dan rebellie en zegepraal der ketterij", maar die vergalen, „dat de vol- ledige zegepraal der regeeringsbegmse- len van Filips II, zooals hjj die door Alva\'s zending wilde verkregen, uitge- loopen was op de vernietiging van de zeifütandigheid, de nationale wetten en gewoonten des Ntderlandschen volks" (W. •1. Nuyens, Beleg en ontzet van Leidon, blz. 4 en 5). Tegen deze elementen diende men op
zijn hoede te zjjn met dezelfde waakzaam- heid, ais men tegen den buitenlandsch»n vqand aan den dag legde. En dat men dezen niet uit het oog verloor, bhjkt uit een keure van den «en Ot. l">7ö, waarbjj een nauwlettende bewaking van de kust te Scheveningen gedurende de nachturen (van 7 tot\'">) werd voorgeschreven, terwijl |
||||||
|
86
|
|||||||
|
bestaande congregatie hun bestaan heb-
ben voortgezet. Dat De Riemer in na volging van Van Heussen van 1574— 1578 als laatsten prior een zekeren Petrua Bachti-ius opgeeft, mag dus niet \'drekken als bewijs van het tegendeel, doch als een aanwijzing, hoe de rest der kloos- terbroederen nog gedurende enkele ja- ren bij bevriende geestverwanten hier hun bestaan naar de oude traditie voort- zetten, een bewijs tevens, dat het katho- lii:fine onder de burgerij zich kon blrj- ven handhaven en dat de katholieken als zoodanig ook hier ongemoeid werden felattn, al was dan ook de publieke
erkdienst voor hen verboden. Maar ondanks die trouw van vele ka- tholieken aan de kerk der vaderen breidde toch Je hervormde gemeente in Den Haag zich snel uit, zoodat weldra de aanstel- ling van een tweeden predikant noodza kelijk was geworden. Wie in de lijst der hervormde leeraars
bovenaan dient te staan, is niet met ze- kerneid bekend. In de resoluties der Sta- ten vin Holland van het jaar 1581 wordt genoemd een zekero „jan Willemsz, ee>r. tijds predicanl in den Hage", die, om in het onderhoud van zich en de zijnen eenigszins te voorzien, een verhoogmg van ondersteuning van 30 tot 50 oonJen ontving. Hij zal het zijn waarschijnlijk, die aan de geregelde lijst van predikanten na 15/C zal moeten voorafgaan als een dier stoute geuzen, die als hagepreekers hun vrijheid en hun leven waagden, In 1574 — terstond na de definitieve
-estiging van de macht der Staten en de part njvan den opstand — was als predi- kant in Den Haag beroepen een zekere Jan Pieterszoon van Caslrioum, toen her- konistig uit Wezel, die tot den lOen Oct. 1583 aan de Haagsche gemeente verbon- den Dleef. In 1577 werd naast hem be- noerno Hyronimus Hortensius, voorheen te Naarden, die zich reeds spoedig als niet voldoende rechtzinnig ontpopte, daar hij, naar Brandt mededeelt (Deel ^703), „de waerdjj der goede werken te breedt uitmat, seggende in sekeren brief, die onder \'t volk was gegeven, dat een voort- ganger in sonden buiten Godts rjjk en eeuwig leven moest blijven en, al wilde GoJt hem \'t leven en rijk der eeuwicheyt geven, dit niet onlfangen konde". Deze ïeer, welke te veel aan die der oudo kerk zal hebben herinnerd, wekte veront- waardiging bij Hortensius\' ambtsbroeder Jan Pieterszoon, die daartegen openlijk ta velde trok. Het verschil van inzicht leidde tot twist en verwijdering tusschon de beide predikanten en tot partijkiezen in de gemeente, zoodat weldra ieder der leeraars zijn eigen aanhang bezat. Meer den twee jaar had deze weinig
stichtelijke ruzie reeds geduurd, loen de |
|||||||
|
ofte oock bij admissie van beyde reli-
giëi; elcx in een kercke." Dfl nu was voor de magistraat aanlei-
ding, aan den Prins en de Staten het verzoek voor te dragen, om bovendien nog te mogen beschikken over de kerk van het voormalig predikheerenklooster aan \'t Voorhout (de Kloosterkerk), een schoon gebouw, beweerden de Staun in hun toewijzing, want „in gantsch Hol- lindt onder alle die conventen gheen soe ir\\ t-one, verheven, , luchtighe, iuyme, welbetimmerde kerck en is, dio oock so) veel gecost heeft als de kercke van \'t voorschreven cloester, ende daerinii3 ze© vee/lueriickc, e dele, end* groote person- naigen begraven liggen, soe van graven van Ilollandt, Egmondl, Wassenaer ende andere, die hun sepulturen aldaar v^rcoc- ïe-ii.\'\' Niettemin stonden do Stalen dn Uen Januari 1570 beleefdelijk „kercke, huysmghe ende bcomgaerde aan Den lla\'ag ai, zoodat voorlaan beide gebouwen voor den Hervormden eeredienst zouden kunnen worden gebezigd en geen klacht over plaatsruimte meer behoefde te wor- den aangeheven. Eenigszins raadselachtig doet ons deze ingebruïkgeving aan: want hoewei de Stalen blijkbaar don eigendom aan aich hadden gehouden en later, de kerk voor andere doeleinden benutUn, deexi de magistraat, alsof zij er gehe-1 heer en meester was en beschikte ov.^r d..\' door afbraak vrijgekomen materialen, ter- wijl de Staten op hun beurt over andere üeeien van het klooster weer geheel ei- genmachtig schikkingen troffen. Toch zou in den oorspronkeljjken w>3-
stand wal betreft de ingelbruikneming dor kerken geen verandering worden ge- bracht. Bleef de toevloed van het aantal personen, die naar men verwachtte zich weder in Den Haag zouden vestigen, be neden de wellicht te hoog gespannen verwachting? Men zou het inderdaad ver- moeden, want de nieuwverworven Kerk, die, veer de Spaansche troepen in i574 Den Haag binnenrukten, bij de hervorm- den in gebruik was en sedert door de be- zetting als paardenstal werd gebezigd, bleef in dien toestand van verval, werd ook l<i| den intocht van Leicester in 158(5 als zoodanig gebruikt, terwhl het uoor alrf geschutgieterij werd benut, tot einde- lijk, eerst in 1617 bij de hernieuwde mgoi bruikneming door de contra remonstranl- sche partij, het gebouw uit zijn diepen gfe.it van verwaarloozing werd opgeheven Tegelijk dringt zich een andere opmer- king naar voren. Hoewel in de oostelijke Swinden van ons land de kloosters ge- urende het bestaan van de Republiek der Verenigde Nederlanden nooit gehaat verdwenen zijn, mag men toch niet aan- nemen, dat de Predikheer<sn in Den Haag onmiddellijk na het jaar 1574 als openlrjk |
|||||||
|
87
|
|||||||||
|
kerkeraad besloot, daaraan kort en goed
een einde te maken en beiden m,d ingang van den 10en Oct. 1583 van hun ambt ontbiei, waarna in de twee vacatures werd vocriien door de benoeming van Ie. Ber- nardus la Faille (uit Vlaanderen), die later, na de kerkelijke zegepraal der coa- tra-rcmonstranten den 3len Juli 1619 uit zijn ambt werd ontzet, en 2e. Petrus Lwrhardi (van Nieuwpoort m Vlaande- ren), die in Juni 1604 overleed en opge- volgd werd door Joh. Lamotius, welke tol zijn dood in Oct. 1G27 den dienst waarnam. • Nevens dit tweetal werd ter voorzie-
ning in een derde predikantsplaats een zekere Petrus Gellus Fabri uit Zutfen beroepen, die echter slechts drie mam- den nier werkzaam bleef (1 Maart—31 Mei 1584) en anderhalf .iaar later werd opgevolgd door Lubertus Fraxinus van Antwerpen, die den 29en Oct. 1585 zijn f-rste predikatie deed en in Oct. 1606 naar Een Briel vertrok. En weder na een intermezzo van zes maanden — geduren- de welken tijd een zekere Nicolaas Dam- nius uit Den Briel den dienst waarnam — werd in de ontstane vacature voorzien door de benoeming van de befaamde Keu- ris us Rosaeus uit Vriemarsum bi) Meurs, (die in 1637 overleed), de heftige tegen- stander van Joh. Utenbogaert, die b3d-vrt 14 Maart 1590 de vierde predikantsplaats bezet had en van Sept. 1591 af ook de Waalsche gemeente als leeraar ter zjjde stond, terwijl met de intrede van Joh. de la ïtaye (1609—Sept 1616) tijdelijk een vijfde predikantsplaats gevestigd werd. 11 og waren de bezoldigingen, aan het
ambt verbonden, in dezen tijd nog\' niet 1), wat duidelijk wordt, wanneer men ze met die van andere waardigheidsbe- kleders van die dagen vergelijkt, in aan- merking genomen, dat in een ^tad als Den Haag met zijn vele aanzienlijke ma- gistraten zeker het puikje van Je kan- selredenaars zal te vinden zijn geweesr, vooral, daar de Hofkapel toen nog on- gebruikt was. De oorzaak, van dat alles was waarschijnlijk, dat het predikambt, hoe hoog het mag zijn aangeslagen ge- weest in den streng rechtzinnigen Kring, bq de ontwikkelde en gezeten burgern, miratr in aanzien was. En geen won- der: het beeld, dat vele predikanten van dien ira te aanschouwen gaven, kon moei- lijk tot hoogachting stemmen. Op het platteland was de toestand al-
lererbarmelqkst en vele predikanten van de oade garde stonden intellectueel en moieel weinig of niets boven hun katho. lieke antipoden, die zooveel parochianen |
|||||||||
|
van het katholicisme hadden afkeerig ge-
maakt, maar waardoor ze tevens verre waren blijven staan van de hervorm Je k\',rk en zoo de talrijke middenstof u«r natie hadden gevormd, waarop later zoo- wel de predikanten als min of meer in het geheim de duchtig gezuiverde en door verscherpte tucht op hooger peil gebrachte katholieke geestelijkheid nun overredingskracht zouden beproeven. Om slechts overtuigd te zh,n, in welke
omstandigheden vele dienaren der over- heidskerk op het platteland toen nog leefden, sommigen nog steeds in con- cubinaat, weifelend tusschen de oude en de nit-uwe leer of niet zelden nog open- lijk de eerste van den kansel predikend, intelkctueele en moreel© paupers vaak, neme men slechts even kennis van het rapport, overgelegd aan de Staten van Utrecht door een commissie, in 1593 d^or die Staten belast met een „Visitatie des: kerkeiu ten platten lande in het Sticht van Utrecht\'- (Hist. Gen. Bjjdr. en Med. Vil — 186). In de steden was door velerlei om-
standigheden de toestand natuurlijk on- vergelijkelijk veel beter, terwijl de slich- ting van de theologische faculteit aan de hoogeschool te Leiden, waar vele jon- geiitden op staatskosten voor het pre- diktambt werden opgeleid, een stap in de goede richting bleek. Maar desondanks bleet de publieke waardeering van het ambt nog tot in de verre toekomst gering. „Men siet, dat niet als de geringste en armste Étudeeren om predicant te worden. Een geleert en welsprekend predicant iö wat gheacht om srjn personele gaven, maar aen d*ordre in \'t generaal, wat. wert er ghedefereert?\'\' Zoo oordeelde een be- kend historieschrijver (Aitzema IV—1008) in ittwat lateren tijd (1660), loen de dragers van het ambt intellectueel reeds op aanzienlijk hooger peil stonden. Terwijl nu de voormannen van het ker-
kelijk en maatschappelijk leven in Den Haag bezig waren maatregelen te treffen, die i-en vernieuwden geestelijken en >.tof- felqKcn bloei zouden kunnen\'bevorderen, trokken zich donkere wolken boven het nauw herademende vlek samen. Het bosch, het nog altijd fraaie bezit van de oude grafelijke residentie, dat weliswaar ern- stig geleden had, niet het minst door de opef-nvolgende inlegeringen, maar waar- aan men niettemin zeer gehecht bleef, „\'s graven houte ende wildernissc", zjo- als het eertqds veelal heette, werd met een volkomen vernietiging bedreigd. Het zal in de allereerste dagen van het
jaar 1576 geweest zijn, toen den Hage- naars ter oore kwam, hoe de Staten voor- nemens waren het bosch te doen kappen, den grond te verkavelen en te verkoop»n en de opbrengst voor militaire doeldnaen |
|||||||||
|
1) Drie- a vierhonderd gulden. Wij
komen op deze quaestie nader in den tueede terug. |
|||||||||
|
88
|
|||||||
|
aan lc wenden. Terstond begreep do ma-
gistraat, welk een ramp dit voor de plaats zijn zou en hoe deerlijk de parti- culiere belangen daardoor zouden wor- den gesfhaadT Terstond sloegen oo Re- kenkamer en het Hof, van welke colleges vele leden hier vaste goederen oezaten, do rentmeester-generaal van Noord-Hol laad, de suppoosten van den Hove en d\' magistraat de handen ineen, teneinde po- gingen aan te wenden, om de dreigende i irap te keero". Terstond werd \'?\'ii adres opgesteld, waarin men uiteenzette, welK een attractie het bosch voor Den Haaj; was, hoe men daarin de oorzaak zag, dat de Hollandsche graven ?r mei zooveel voorliefde hadden verblijf ge- houdi.:i en ock Karcl V hier gaarne ver- toefd:, in 1540 zelfs gedurende twee maanden; hoe het gemis van he; bos-h hot reeds zoo deerlijk verarmde vlok nog me-r zou treffen, Hoe hel een ramp zou zijn voor de vele gestichten van lief- dadigheid, die hun inkomsten grooten- deels moesten trekken uit rentMi en hy- potheken op de woningen der Haagsche burgerij, die als onderpand door het ver- dwijnen van het boscli en het vermin- deren van den luister van hel vlok e.n zeer betrekkelijk en gevaarlijk bezit zou- den worden en dat, alles samengevat, bij hel doorvoeren van het plan Den Haag „geschaepen is tot een duyffhuys inde tot alle ruyne te roemen". Toch zou het voor de Staten een ern-
stige financieele opoffering gewe\'si zijn, zonder meer aan Jiet verzoek van de magistraat eenvoudig Ie voldoen. En dat men tot zooveel edelmoedigheid ook geens- zins- bereid was, bleek al spoedig, lot grooicn schrik van burgemeesteren e>n raden. Den Uen Januari 1576 n.1. be- ri\'htlen de Staten, op dat oogenblik te Rotterdam bijeen, dat hun college geneigd was van zijn voornemen af te aen, wan- neer Den Haag zich bereid toonde aan de gemeene kas (.en som van tiüüO pojidcn van 10 grooten af te dragen als tege- moetkoming in de derving van een zoo aanzienlijk bedrag, als de verkoop van het geheel beloofde op :e brengen, mits het oesluit van de magistraat binnen tien dagen ter kennis van de Staten zou ge- komen zijn. Natuurlijk eischle een dergelijke voor-
slag grondige bespreking en gezette overweging, vooral, daar het vlek in evn pijnlijken financieelen toestand verkar- de. Vandaar dat de gezamenlijke onder- teekenaars van het eerste re\'quest zich den 26eo Januari tot de Staten wendden met hei verzoek om 14 ot 15 dagen ver- lenging van den fatalen termijn, daar in den nacht van den 22en op den 2,\'Jen Januari \'de elementen dermate hadden ge- woed, dal het arme vlek met zijn djuw- |
|||||||
|
vallige huizen, die door soldatenhandcn
reeds zoo deerlijk waren gehavend < n door gebrek aan\' ijzerwerk en voldoen- de verankering alle verband en sleunsol misten, met algeheete vernietiging was bedreigd, waardoor de magistraat mei zor- gen was overstelpt en een definitief be- sluit, nog niet gevallen was. Een vreeselrjke aardbeving n.1. had de
huizen op hun grondvesten doen trillen, zooals „bij menschen memorie nooyt ge- hoort nocnte gesien es, stonne < nde tem- pecbt, daerdeur behalve die affgevallen liuysen den Hage beschadigt es over de vier ofte vrjff duysent gulden", een ramp, die oe aandacht der autoriteiten o^hel in beklag had genomen, zoodat de tijd ontbrak, om door gezamelrjk overleg tot een beslissing te geraken.\' Evenwel blijkt het, dat ook uit anderen
doofde welke oorzaak daarvoor dan ook moge bestaan hebben — de magis-
traal veel lijd noodig had, om in dezen haar besluit\' te vormen. Het me>est waar- senijnlijk is hel, dat, terwijl men pogin- gen bad aangewend om het aandeel vast ie stellen, dat ieder der belanghebbende partijen had bij te dragen in de ie stor- ten \'som, men\'tevens beproefd had, het bedrag van ti(XK) gulden tot een meer bes\'hoiden getal terug te brengen. Om den loop\' der onderhandelingen nu te oespeedigen, verzonden de Staten den tien April 1570 een missive, waarbij kort en goed gedreigd werd met het kappen van hel gieheele terrein, zoo hiet vóór den middag van den volgenden dag de beslissing van Den Haag ter kennis van hun college was gebracht. Deze aanmaning schudde blijkbaar de
geesten wakker en vóór er tien dagen verstreken waren, was de overeenkomst gelief f en. Den Kien April 157(5 werd te Delfl door den Prins en mede namens dé Stalen de „acte van redemptie" verleend, waarbij verklaard werd, dat „\'t voorsz. bos-h ende warande van den Hage sal blijven geremedieert ^endo geaffeoteert, dat men \'t selve tot geenen tijden, uyt wat saecke van necessite aft noot \'t selfde soude moegen geschieden, en sal mogen vercoepen omme off te houwen ofte doen offhouwen ten behouve van de gemeene saecke ofte andersints, ende dat men nyet en sal geheugen ofte ge- doghen \'t selve te geschieden, behoudelick ende welverstaende, dat \'t voorsz. D03ch ende warande van den Hage sal blijven tot alsulcken gebruyck ende service, al? \'t van ouden hereommen heeft gestaen," en dat alles op de volgende voorwaarden: Ie. dat de magistraat aan de Staten
zou „remitleeren ende quijtschelden mits- deseh de doeken uyten Haege bh \'d*il vooras. Staeten doen haelen, bedragen- |
|||||||
|
89
|
|||||||
|
de omtrent ter somine van vijftienhonderd
Carolus gulden»"; 2e. dat de gelden, in hel jaar t";72
door de . magistraat aan Mr. Hendrick Meysier afgedragen ten behceve van dé geimene zaak, niet zouden worden te- ruggevorderd vóór het einde van umi k"lg: 3e. dat de burgerij van Den Haag ïrel
de suppoosten van den Hove zou op- brengen een som van duizend Oarolue- guldens, waarvoor direct kwitantie werd overgelegd. Natuurlijk was het noodig, voor het
bijeenbrengen van deze gelden een om- slag over de burgerij en suppoosten vast te stellen, waarvoor weder \'de toestem- ming der Staten vereischt werd. Maar ook deze zaak werd nog den eigen dag bij afzonderlijke a<-te geregeld em door Prin^ en Staten geteekend aan do ma- giïtf.ul t;r hand gesteld. Zoo wa<5 dan het bosch, de schoonste
parel aan de kroon van onze residentie, voor Den Haag bewaard gebleven, lócn bleek de heffing van den opg fanden om- slag over de burgerij nog aanleiding te zullen geven tot ernstige moeilijkheden. Het ligt toch voor de hand, dat\' bij den benarden toestand, waarin velen der Ha^gsche burgerij verkeerden, het aan een groot getal der ingezetenen winder welgevallig was, dat voor dit speciale doel een zoo drukkende last weer op hun schouders werd gelegd, waar zij van het nut van dezen maatregel nog geenszins overtuigd, waren. Het wekt dan ook geen bevrFemding, dat sommige ingezetenen, die door de vreeselijko gebeurtenissen van de lialste iaren financieel aan liet eind.\' van hun krachten waren gekomen of althans voorgaven daartoe onmachtig te zijn, eenvoudig nalieten hun aandeel in de ifkoopsom op te brengen. Vandaar, dat den Kien Sept. 157(J de magistraat van de pui van het stadhuis deed aflezen, dat velen nog steeds weigerden hun be- drage te storten voor de redemptie van het boseh, waarna de bedreiging volgde, dal, zoo de nalatigen niet binnen twee dagen nu tie afkondiging aan hun ver- plichtingen hadden voldaan, inkwartie- ring van een of meer soldaten volgen zou, een schrikbeeld, dat zeker zijn suc- ces niet zal hebben gemist. _ Dal een dergelijke weigering geens- zins altijd op onwil berustte, zagen we reeds en wij zullen door een vluchtige schets van de toestanden ten onzent aan- t.ccnen, dat de inzinking van de wel- vaart en de verwoesting van de plaats nog de diepste sporen hadden nagela- tei. en de opheffing uit den meest vr- vailen slaat nog nauweljjks merkbaar was. De straten, die met inspanning van
alle krachten nog slechts ten deel© ont- |
|||||||
|
ruimd waren van puin, mest on afval
en die nog in Dec. ló75 een toonbeeld van vervuiling hadden opgeleverd, rx\'n de magistraal bij keure van den lKen van die maand gebood, alle vuil uil de huizen en stallen op straat te brengen, opdat hel naar buiten de stad vervoerd zou Runnen worden, die straten levereen thans weer een dieptreurigen aanblik door de brokstukken van balken, muren en dakbedekking en al wat verder uo,>r het woeden der elementen in den n >od- Iciligen nacht van 22 op 23 Januari 1576 uit zijn verband gerukt, verwoest, ge- broken en naar beneden geworpen was. Van eenig oplevend verkeer door den aanwas der bevolking, waarvan de nia- ffistraat in haar verzoekschrift om het
>ezit van de Kloosterkerk blijkbaar den indruk had willen vestigen, was nog zoor weinig ie bespeuren. En dat aan dit adres overdrijving niet vreemd was, do toekomst zou het bewijzen: immers do nieuwvprworven kerk werd niet in ge- bruik genomen, vóór in 1617 de scheuring in de hervormde gemeen\'.e een tweeüé geb;,uw noodzakelijk maakte. Verlatenheid en ellende staarden dan
ook allerwegen den vreemden bezoeker- grimmig aan en hel vlek. dat een reuw geleaen ruim een tijdperk van aanhou- dende n bloei had gekend, leverde thans den treurigsten aanblik op, een doolhof van vervallen, vernielde en beroofde hui- zen, waartusschen de nauwe en door uuin versperde straten zich heenslingerden. Weer werden dus de boeren uit de
omgelegen dorpen aan den arbeid gezet, om do ontredderde straten eenigszins be. gaanoaar te maken en het puin naar b\'ii. ten Ie vervoeren. Maar nog maand mi daarna, den len April 1576, verklaar ie het Hof van Holland, dal hel vlek „mit grooie mishoopen in alle slraelen <mde steghen besel ende ghcdeform ert es, dat men dezelfde atraeteoi tol v -1 plaats -n mit waegen ende pairden nyct en mach (iets: kan) gebruycken, uyt welcke vuy- lichedtn en mishoopen oock groote-slauck ende pestilentiael exhalalie lüjsen", waar- om op dien datum opnieuw de boeren van Rijswijk, Voorburg, Wassenaar en Loos- duinen bevel kregen, uit ieder dorp da- geli,ks beschikbaar te slellen „sos wajjhe- nen mit paerden, omme daermede die van den Haige te dienst te eomen (n met dieselve wagens die mishoopen en vuy- licheiicn te helpen, wech voeren <i;i..« zulex den voorsz. Hage helpen schoon- inaeken*\'. Nog lang echter zou het duren, eer
Den Ilaag uit dien toesland van diep verval ook maar eenigszins was opgme- ven. Toen Pieter Bor, de bekende en be- trouwbare historicus, die blijkens de op- dracht van hel negende boek van z\'nli |
|||||||
|
90
|
|||||||
|
„Nederlandsche Oorlogen", enkele jaren
in Den Haag woonde (in het hoekhuis Rivien ischmarkt - -Nieuwstraat, waar thans het kleedingmagazrjn Lnnkamp 13 gevestigd) eenigen tijd na de Pacificatie van Gent — dus na den 8en Nov. 1570 — hex vlek bezocht, waren de stralen „mit grio Dewassen, van veele heerlijke vu arhooae huysen waren deuren, vatwte- ren, solderen en al \'t hout wenk ver- brant, in de beste en cierlijcxste cameren badden de paerden ende beesten hae.re leg\'Ts gehadt; het ijserwerck, anokers ende anders was uytle huysen gerooft, so dal men soude ge meent hebben, d<at de huysen niet en mochten staende blij- ven ende seer weinig inwoonderen wae- ren aaer gebleven." Zoo was de toestand, toen Den Haag
andermaal inkwartiering zou ontvangen. Den 30en Nov. 1576 o.a. waren er op het Buitenhof 40 ruiters onder kapitein Miehiel aangekomen „buyten coste vau de ingezetenen aldaer", waarvoor de magistraat het „ruychvoer" (hooi en stroq) te leveren had en bovendien 8 stuivers per week voor logies aan ieder der manschappen zou uitkeeren, welk be- drag later door de Staten zou worden ge. restilüeerd, blijkbaar als gevolg vin de actie, vroeger door hel vlek tegen de in- legering gevoerd. Den £en Dec. L.">7<; volrae in verband hiermee een besluit van h\'delmogenden, waarbij het bedrag der vergoeding was bepaald, berek nel naa reen wekelijksche soldij van 21 stui- vers voor den kapitein, 18\'st. voor den. luitenant en den vaandrig, 10 st. vmr den trompetter en den schrijver vn ver- der 8 st. voor ieder der ruiters. Maar kapitein Michiel was met het be-
drag, dat de Staten hadden vastgesteld geenszins tevreden geweest. Zelfs had hij voor ieder ruiter 15 st. geëisdu, doch „baljuw, burgemeesters en regeer drs" hadden hem verklaard, dat ze gaarne aan zjjn wensch zouden voldoen", „in- dien zi) des machtig waeren", maar dal het de magistraat ten eenenmale aan geldmid- delen ontbrak. De kapitein stond echter op zi;n stuk, zoodat ten slotte de Prins den IVen Maart 1577 bepaalde, dat aan het verlangen zou worden voldaan, met dien verstande, dat „die voirsehreven las- ten van service bij die van den Haege zullep worden opgebracht ende gevonden bij cd.j)itaele impositie, die zyluyden da >r- toe moegen doen heffen ende lichten", waartegenover de ingezetenen dan waren vrijgesteld yan alle andere lasten t&o behoeve der soldaten, zooals ,,de ieve- ringne van bedden, lijnwaet, logemnile, als anderszins". Opnieuw was dus op de schsniele beurzen uer Hagenaars en aan- slag gedaan, waaruit hel surplus d">r te befaien soldijen geput moest wordeu. |
|||||||
|
Aldus was het lot van het arme vleK,
dat, zelf niet vertegenwoordigd in de vergadering der Staten, willoos en va^k rechteloos zijn lot moest leggen in handen van de niet steeds even rechtvaardigvo*■ lende regenten, waaronder er waren, dio zooals de Delftsche — met leede oog en de herleving zouden hebben aangezien van de zoo deerlgk geteisterde plaats, die op zich zelf van toepassing kon ach- ten de woorden, door Vondel in zij\'n Roskam later den regenten in denm.md gelegd. „\'t Is: drijft den ezel voort, jgemeenten-
\'ezel, draegh.
„liet land heeft meelgebreck, dus breng Iden zak te molen
„Het drijven is ons ampl, het oak is u bevdfm;
„Yemoegt u, dal ge zijl een vrygevo-h- ten beest,
„Is \'t naer het lichaem niet, zoo u het naer den geest".
Maar toch, al bleven de lasten knel-
lend drukken en kon men slecht.^ met de u\'terste moeite in zijn allernoodig^to öeho°:ten voorzien, toch was er allengs eenige vooruitgang te bespeuren. Uitgeweken burgers, die sedert cvnige
jaren zich elders hadden opgehouden, wa- ren teruggekeerd en kregen nu, zoo lezen we 11. een keuro van «feta 11 n Maart 1577. bevel, den eerl van trouw aan den Prins al te leggen. Het Hof van Holland, fht sedert vijf jaren zijn zittingen ie Delft gehouden had, vestigde zich even- eens weer in de oude vertrekken op hel Binnenhof en droeg daardoor niet weinig bij tol den hernieuwden bloei van het \\lek liet verzoek hiertoe schijnt oorspron-
kelijk te zijn uitgegaan van Den Haag d"!"h ook de vele leden van den Hove en Midere belanghebbende suppowte:i hadden hun goede redenen, dit vrziek kraentig te steunen. Velen toch — we zigen het reeds — hadden in Den Haag hun bezittingen, die renteloos daarhe 11 stonden en veelal aan vernietiging, bijna zeker aan verwaarloozing ten prooi wa- ren. Deo 6en Maart 1577 dan lichtte jhet Hof een verzoek aan den Prins, om zijn zetel weder naar de oude resi- dentie te mogen verleggen en r<eds den 1\'ien daaraanvolgende was daarap een gunstige beschikking, geteekend fê Mid- de\'burg, door dezen gegeven. Nu de „pro- vinciën vereenicht en met een vaste p. y» gereuneert (n.1. door de Pacificatie van Gent, 8 November 157C) en voorts de naerouer steden van den soldaten, mil- ten welcken dezelve altijts belast zjjn ge- weeet, jegenwoordelicken bevrrjt zrjn en mitsdien geen zorghe of perijckel en valt. in \'s-Gravenhage wederomme metter wdo- re te Irecken, soe veel te micer dat sulcx |
|||||||
|
91
|
|||||||
|
den Staeten van Hallandt goeddanckl",
achtle ook de Prins den lijd eekoman den zetei van het Hof van Delft naar Don Haag te verleggen, „hoepende door Ulie- der presentie, dat de voorsz. plaat** corta in heur oude slantl zal gebrocht en van de ruynen, die d\'inwoenderen aldaer in (IööC voergaende oorloge geleden heo- ben, wederomme gerepareert werden". (Zie ook De Kiemer 1^89). Evenwel, al oordeelde de Prins het on-
üemuurde en niet van graehlen vo)rzien3 \'sGravenhage veilig genoeg, de Stalen achilen toch eenige voorzichtigheid niet cngewenscht en besloten „aan aie van den Rade van Holland te schrijven, dat sijiie den in \'t verlrecktn naa Don Hag cgo"n* rnein.\'>riaelboeken, registeren ofte ande- re origineele stucken zouden tnnspor- teren ofte bij haeren griffier alda>r (ben ververen." (De Riemer, t. a. p.). Daar deze bepaling echter een geregeld wer- ken van het Hof vrijwel onmogelijk maak- te, vwsocht dit college van deze hinder- lfjke verplichting ontslagen te rn.ig.Mi worden, waarop de Staten ten .\'lolt3 den 5\'en April d.a.v. in afwijking van hun vroeger besluit vaststelden, dat de grif- fier mocht doen overbrengen .,eenige re- gisteren van de dingtalen, acten en soti- tentiën, met eenige memoriatl-boek\'Mi e:i vj.ondeilinghe \'t loopende , memoriael- bo \'\'.k, die men voor het eerste ende da- gnelyka zoude moghen hebben te gebruic- ken, met de saeken en processen, al lot dienste en gerief soo wel voor die van den Raede als van partijen; weivers!a.*n- de, dat alle de andere de memoriael fcK- ken, chartren ende papieren, die in he- waernisse van den griffier gewo:mlije- ken ?i,.n te blijven, die men dagelijcks ni.jt en heeft Ie gebruycken, bnjven .sullen b?r:nen der stede van Delft in een /er$.e> kerde plaetse, b\\j de Slaten geordonne a-t ofte noch te ordonneren". Zoo zou het Hof dan weer a»s van
cuds zjjn zittingen houden in dj oude grafehjke vertrekken van hel Binaenbof. Maar ook de Rekenkamer zou er weldra wedei gevestigd zjjn, dank zij waarschijn- lijk weer de persoonlijke Delangen en bemoeiingen der leden. Hadden de Sta- ten nog den 4en April 1577 bij resolutie vastgesteld, dat dit college „haere re- sidentie nochte oock haerluyder registers, stacken en munimenten uyt der 3Uuit van Eeif niel en soude transporteren," w 1- dra kwam ook daarin verandering. Reeds den lCen April toch verklaarden de Sla- ten „op het versoeck van die van üe Kaniere van Rekeninghe in Hollandt, om- me te mogen verlrecken naer dei liag •, mite transporterende alleenhjck de me- morialen, die sqluyden dagelijks van noode zouden mogen \'hebben", met eenige welwillendheid, „dat sjjluyden haer refe- |
|||||||
|
reren tol discretie van SKne Excellentie".
Het is duidelijk, van noe onschatbaar
belang deze besluiten voor Den Kaig waren, niet het minst voor den rifve- ren ambachtsman, die nu werk in over- vloed vond, om het vernielde, gebrokjne of ge*tolene Ie herstellen of Ie vervaugei:. En t^e nden 31en December 1578 de Sin- ten nog bovendien besloten, ,omme alle jalousie onder de steden te verhoed.mi. voo) taen alle vergaederingen van de Sla- ten ende haerluyder gedeputeerden in cclle^ie gehouden sullen worden in uen Rage-\', toen weldra ook de Staten-Gene- raal daar bijeenkwamen, de Raad van Stalt, de Raad van Brabant, de Generali- teü.rekenkamer en meerdere colleges zich er vestigden, waren voor \'s graven oude residentie betere dagen aangebro- ken, zoodat hel eertijds zoo armoedige vlek tol bloe igeraakte en in het begin der 17e eeuw volgens getuigenis van Bor zich ontwikkeld had tot een pi vil 3 van ruim 2400 huizen. \\ an geregelde inlegering bemerkt m n
voortaan ook allengs minder. De aanlei- ding daartoe zal geweest zijn de i >eti ?- ding van Amsterdam tot de parly van den opstand. Was nog den 23en ^ov. 1577 ue overrompeling der stad ond;r
Rolling en Ruichaver mislukt, den 2den Mei 1578 leidde de burgerij v\'rij willig de eude regeering uit, nadat in juli van het vorige jaar Haarlem tot de zudó der verbonden steden was loegetieuvn, waaiuoor geheel Holland van vqanden was bevrijd en het gevaar voor een in- val vrijwel denkbeeldig mocht heeten. Al- leen nog zqii het doortrekkende troepen, die nu en dan gedurende den na/\'ht of v •■," weinige dagen slechts onderdak ver- zoeken, zooals aanschouwelijk wordt ge- scheel in het door Prof. Fruin uilgege- ven Journaal van Splinter Helmich (Kro- nijk Historisch Genootschap 1875), met al ?.v.u weinig belangrijke, maar toch illustreerende bijomstandigheden, di? daaraan meerder relief geven, zooaH ne enkele mededeeling, hoe den 2en Febr. 1578 een vijftal Staatsche soldalen, oie
te V i-men gemuil hadden, „in \'t booeh in den Uaech door die roy roey gehangen werden" (bl. 188). En terwjjl hield de magistraat zich
bq tusschenpoozen bezig met aangele- genheden, die de herinnering aan de vr.-e- aelyke oorlogsjaren van voorheen deden herleven. Zoo kwam den 6en Aug. 1570 het verzoek in behandeling van Anlries Steynen, waard in den Buren, „daarbrj hij eyschte de somme van 273 pomi ti\'i 14 schellingen tot 40 grooten \'t pont uyt saecken van cos- ten van gelach bij de capitain enae sol- daten te zijnen huysse verteert", wairop de magistraat besloot, „dat men den hser |
|||||||
|
92
|
|||||||
|
Had Pieter Adriaanszoon van chr
Werf!, dien we als agent van den Prins in ï eu Haag hebben ontmoet, na zijn langdurig zwerversleven eindelijk te lei- den een vaste woonstea gevonden en had hij \'i daar zelfs tot burgemeesltr ge- bracht, ook Den Haag zag weldra een gewezen watergeus op het magistraals- Seetcyclle. Het was Salomon\'van ac-r
ouve, die in 1576 het baljuwschap over de residentie aanvaardde. Een onbekende in den strijd tegon
Sp-<njo was ook hij niet. Eenig* jaren voor het uitbreken Va nden opstand had hem als baljuw van Schiedam de onge- nade van de geestelijkheid en van Spanje tetroffen door de slappe naleving vao et plakkaat van 8 Mei 1521, te Wjroiu uitgevaardigd, waarbij het kennisnemen, het in bezit nouden of het drukkan van Luther\'s werken verboden was en den stedelijken besturen werd gelast, de hind- havmer daarvan met kracht te doen g^- sr bieden. Dit nu was de oorzaak gew?.\\-:t van zhn val en in 1570 zat hij zelfs op de\'Voorpoort, tegelijk met ue y«*r pastoors, die den JSOen Mei van dat jaar werden verbrand. Doch na een zeven- jarige gevangenschap eindelijk aan de hanaen van zijn vervolgers ontkomen verlkt hij het land, om weldra als ka- pitein op een der schepen van deVVa- tcrg\'Hizen voor Don Briel te verschijnen. Aan de zijde van den opstand wijl hij nog meermalen door gematigdheid en kloek beleid de aandacht op zich te\' vesti- gen, toi hij in 1571) als baljuw van Oen Haag werd benoemd, welk ambt hij tot zijn "kinderloos overlijden in 1584 t)h\\f beklecden. (A. P. van Groningen, De Watergeuzen.). En met hem was voor meerderen der
vervolgden en wreed getroffenen uit d2 dagen van Spanje\'s eers^jf iqverweldiging! oen tijd van herademing aangebroken en zekei- zal de magistraat van Den Haag jen 8?n .N\'üv. 1579 met dankbaarheid in het hart hebben „geresolveert, dat de weduwe- van merster Jaeob van den Eynde van nu volrtan zal genyeten vrijdomme van im- positie van de wijnen tnd<v byer n van de soinme, die sij voor hae? feumlie in- leger, sal" (G. W. fol. 32). School en kerk beide waren natuur-
lijk gedurende de laatste jaren geheel op pioteslantsche leest geschoeid piewor- den. De rector Mr. Bernardus Bsynu m^cht als goed calvinist voor v.jjn taak berekend worden geacht en toen hij in 1588 overleed, moest al spoedig naar \'\'en even waardig en leerstellig opvolger wor- den omgezien. Als zoodanig benotmde de magistraat den 15en Januari. 15S0 Mr. V/\'-\'kaert Weslerwolt, die zich lot taak zag gesteld, de kinderen te onderwijzen „in ïundamentis gramatica, sintaxis als |
|||||||
|
Andnes Steynen sal bclaelen voor s\\Jn
3«.hlerwezen voorsz. de somme van twee hondert gulden eens, Ie weten de helfi ;ien \'t gunt hij dus lange sculdich es van imjvoAt, en d\'andere helft te belaelen a>n gelde". (Groote Wet, 20 vo.). Een jaar later bijna, den 2len Mei
!5S0, kwam aan do orde een dergelijk reqapfet van Job Jansz, „daerin hij ver- socht recompense van \'t geen hij seyue he>n te competeeren uyt crachte van |vw- teringhe in] den jare LXXIJ gnjmvckt hij den grave van Boussu als dën stadl- houoer en capitain-generael upt onder hcut van sijn Duytsche soldaten", die echte-r de min gunstige beschikking nuest vernemen, dat de heeren „de.iselvon snp- pliant zijn versouck ontzeggen" (Gr. Wet, iö Vo.). Dat onder deze hoopvolle omslaüdig-
hede:. iiet gevoel van veiligheid in fc*l Haag steeds sterker werd en mm zelfs niet schroomde op een enkele plaats c* schansen te verwaarloozen of zdfs te slechten, blijkt uit de inwilliging van hel „vei-ouek van Pieter van Persrjn, Oflinie te mogen slechten de schansen legg^nn-; achter zijn huys in zijn lant in \'t Noord- eynd\'x in den Hage", dat den 22eii Lee. 157\'J in behandeling kwam. Het is ech- ter nitl waarschijnlijk, dat ook anderer verzoek een even gunstig onthaal zou vinden, daar Pieter van Persrjn dojr den luister van zijn geslacht en zijn parsjjn- lijk aanzien boven de massa uitslak. Waa hn misschien bewoner van het \'>ud*\' pa- tri\'i\'Tshuis aan de noordzijde van de Plaats, overblijfsel naar men wil van hel voormalige grafelijke slot, dat voor eeuwen daar zijn tinnen moet verheven hebocn en, naar De Riemer ons m:«.l\'elt (1-7lü), in dezen tijd toebehoord* aan Johan van Persijn en welks achtdrgc -le- gen terreinen wellicht aan het i.oord- einde- grensden? > VI. DE ZEGEPRAAL DER HER-
VORMING. /co was dan ien slotte voor het zwaar-
bcproefde Den Haag een betere lijd aan- g\' broken e nwas znn lot voortaan we- der door de vergaderingen der hoogd staatscolleges ten nauwste aan dat van het gewest verbonden. Het strijdende Hol- land zelf had zijn kluisters afgeschud en het meest nabijgelegen doel, de vrijheid van geweten en de onaantastbaarheid van zijn rechten, was bereikt door de kracht van het geuzenzwaard. De proleslant- sche staal was, zooal niet in naam, uan toch i ii wezen, voorgoed gevestigd, Ronie\'s brandstapels behoorden er tot hel ver- leden en de eertijds opgejaagdo, ver- v :iirde en gebrandschatte geus gaf er den toon aan. |
|||||||
|
93
|
|||||||
|
ring na St. Catharina 1501, dus wellicht
in het einde van November 1591 gehou- den, ,,nopende \'t verleggen van de eol- ve Vischmarckt, dat men sal persisUren bij de voorgaende resolutie, dienae.igaen- de bij den Schout, Burgemeesleie.i, Sche- penen ende Vrce^schappe upten IX Po» bruary XCJ genomen", terwijl men ve- der overeenkwam, dat men op iiun ver- zoek „eenighe gebuyren van do Vuvh- maivkt sal ontbieden ende hen hooivn \'• waarschijnlijk om hun bezwaren tegen de genoemde verplaatsing kenbaar te maken. Hoe het zrj, de school was, wellicht
reeds met ingang van het jaar 1591, ze- ker in 1593, verplaatst naar het ruinta klo\'osterterrein nabij \'t Wesleinde. En daarnevens nu stond de redorswoning, een ruim gebouw, waar de latere dra- gers van het ambt niet zelden tal van internen bij zich hadden gehuisvest, wat aan :e<tor Weslerwolt waarschijnlijk nkt mogelijk zou geweest zijn in de oud; woning in de Vleerstraat. Mag men reeds aannemen, dat in vr-
band met de royaal toegekende wedde, de positie van den nieuwen rector wei- nig te wenschen overhel, toch werd nog neg door de magistraal ten voorde ele van zijn eventueel na Ie laten weduwe be- paala, dat, mocht de nieuwbenoemde ko- men te overlijden, zijn vrouw algeh.elo belastingviïjheid zou genieten en zelfs bij vertrek naar elders geen eixue vojr ha ir goederen zou verschuldigd zijn Wij ?ien uit dit alles de breedo opvulling der regenten uit het begin van den op- stand, een streven, dat nog gedurende ge\'."\'el de volgende eeuw met nauwge- zetheid waken zou over het onderwijs der vade\'rlandsche jeugd, die op haarbeurt een geslacht kweekte, dat in Europa mede den koers zou aangeven. Maar diezelfde eigenschap was bet .\'ok.
die rngheid van gedachte verbande, waar het betrof de vrijheid van godsdienst voor jindersdenkenden. De inquisitie, die el- ders bleef woeden, waar Rome\'s kerk de overhand bezat, duldde men op danllol- landschen bodem niet, al gaf men daar- om nog geen vrijheid voor de opeaoaro uitoefening van de leer. Wel had nog den Gen Juli 1575 de hooge overheid bepaald, „dat de uitsluitende handhaving van den gereformeerdein godsdienst sal blijven" (Res. St. v. H.), maar een vrx»m katholiek, die, al verheelde hjj zijn ir.ee- ning niet, geen aanstoot gaf door uitir- ljjk vertoon, werd ongemoeid gelaten, ook toen aan de overzijde de hartstochten nog dermate woedden, dat den 9en Augustus 1575 bij de inneming der stad O aalwa- ter door de Spaansehe troepen da predi- kant Jan Jansz. werd opgehangen we- gens „volstandieheyt in dein evangelij" welke kloekheid op de geuzen van die |
|||||||
|
andere", maar toch allereerst en voorna-
melijk zijn leerlingen behoorde ,.t.3 in- struteren in de Christelijke religie, g>eue (onsten en zeden, ygelick nae zijnen be- gryp ende bij de andere twee schoolmees- ters \'t selve mede te doen preste ^en ende goede toezicht daer op te hebben"\', voer welken arbeid hem 450 gld. als Wwddd werd toegekend met vrije woning, vrij- h(\':a \\an accijns, exue en verdere ge- nie:Antelijke lasten, onder afdracht ech- ter van de schoolgelden aaa de gemeene kas (Pap. Reg.j Wat tot deze bepaling betreffend! vri,e
woning aanleiding gaf.\' De nieuwe rev- tor bezat, had althans bezeten, ,,di huy- singe, genaempt in de Vleerboom, slaemle in de vleersteech" (Pap. Reg. lol. (>a), een nieuwe straat nog, die naar het ver- haal van Bor in zijn tijd werd aangelegd. noewtl het nu niet onmogelijk is, 3.a(
de eigendom van deze woning inmid- del cp anderen was overgegaan, moet de oplossing van deze kwestie toch in andere richting worden gezocht. In 157<; werd n.1. het oude burgerweeshuis over- gebracht uil de Nobelslraat naar eenig" te iw:slaureeren gebouwen van het voor- malig St. Agnieteiiconvent, door de over- heid aan de regenten daartoe ter beschik- king gesteld. Niet lang daarna werd ook de üude Latjjnsche school uit de tegen- woordige Schoolstraat naar de teri\\;m<m van het klooster verplaatst en wel Mar- sen straat in wording, die in den vjflss- mrnd al spoedig den naam van Nieuwe Schoolstraat of Zuilenstraat (thans Zui- iing.-traat) had verkregen. In 159;) Wci\'d ü""üna de z.g.n. „grote schele" — hot \'.vurte gebouw in de Schoolstraat — door de magistraat verkocht, waaruit we mo- gen besluiten, dat reeds toiem recitor Wes- terwoil \'zqn discipelen in de nieuw* ge- houwen verzameld had. Toch is er eenige aan wq zing, dat .lil
reeds een paar jaar eeirder het gevaj moei, geweest zjjn. Den Den Fobr. 1591 n.1., werd op voorstel van burgemeeste- rcn, „off nyet raetsaem bevonden sal wor- den, om de vischmarckt te verleggen upt ledige erf bg de Schoolstraet einde desel- ve met luyffen doen maecke>n", e.enp> rigln\'k besloten, „dat men \'t voirsz. erve sal doen gebruycken voor een vischmarckt en die bequameiltjck doen maccken tot coste van den hage". H>t hierbedoelde erve was het uoen
terrein naast de genoemde oude school, welk terrein toch zeker niet uithoofde van de kwalnkriekende afvalproducten voor vischmarkt zal zijn bestemd, zoolang daar de Haagsche jeugd zich aan dfr we- tenschap wijdde. Immers, dat men rak\'e- ning hield met de min aangename geuren mag men eenigszins opmaken uit i? re- solutie, genomen in de eerste vergade- |
|||||||
|
94
|
|||||||||||
|
dage nzóó diepen indruk maakte, dat ecu
van de burgemeesteren van Gouda Ier statenvergadering verklaarde, dat bet lichaam van den geëxecuteerde, na zes- tien maanden te nebben gehangen, nog niets afzichtelijks had, „wesendè «er>. mi- rakel Gods" (Res. St. v. H. 16 Juli 1582). Maar dat, waar dergelijke wreed!: • c-n
nog steeds geschiedden, *e;i kramtige houding werd aangenomen tegen ben die tien Staten inzake den godsdienst (.en voet dwars zouden zetten, bleek den 25en Juni 1579, toen besloten werd een ze- keren Dirk Anthonis, schout van Oegst geest, op de Gevangenpoort te doen bren- gen, daar hij tegen een der burgeme>s,- teren van Leiden had verklaard, „dal hg tie rcomsche religie wed\'erom wiïcio helpen invoeren enidfe alle ander? van contrarie religie den hals help-m a\'snn- den met meer ander* oprcerige woirdeiv (Re*. St. v. H.) Ook de roomsch-katholieke karkegoe-
doren bleven na ae bevestiging van den opstond gesequestreerd ten behoeve van de gemeene kas. te inkomsten der vica- rieèn werden, voorzoover nog afstamme- lingen van de fundateur- in leven waren, niet zelden weder aan dezen toegeitend en zoo geschiedde het, dat bjjv. de Sta- ten van Holland den 4en Juni 1585 be- schikten op het verzoek van Geertruid van Ophemert, dochter van wijlen Barbara van Bronkhorst (op haar beurt eenige af- stammelinge van mr. Dirk van Bronk- horst), om in het genot te woiden gesteld van de ,.vicarie van vigiliën en memo- riën, bjj haen- voorouders gefunJe-art in de Groote Kerciie alhier in den Hage", een bedrag van ongeveer 48 guluen, zoo- al» ook haar overleden moeder genoten had. i Me: betrekking tot het kerkelijk zilver-
werk en de ;n beslaggenomen priester- lijke gewaden zou ook weldra een beslis- sing genomen worden. Den 2len Maart I57y werd „gere^olveert,"\' zoo lezen we in het resolutieboek, waarin de s ■cretaris Benninck zeer in \'t kort en met blik- bare overhaasting de besluiten «ran de vroedschap noteerde, „dat alle de kelc- fcen, casuifelen, 1) alvenende andere mis.. gewaden, sulcx deselv^ van Haarlem g - brocht zijn, in \'t openbaer te vercoo- pcn en deselve tot geit maecken ende daermede te repareeren de glansen van de k-i rtke, en dat men in margine van den inventaris anteyckenen sal up elcke zijn gilde alsulcken guedei, als men vercoD- pen sai" (G. W. fol. 11.) Wij hebben hier blijkens de bewoordin-
gen van de resolutie te doen met kerke- lijke goederen, gedeeltelijk eigwndom van de verschillende gilden, welkeTcostbaarhe- |
|||||||||||
|
den tijdens den beeldenstorm — oj waar-
schijnlijker nog bij het vertrek der Spaan- sche troepen uit Den Haag — to Haar- lem in veiligheid gebracht waren, doch nu, na den overgang der stad in Juli 1577, of wellicht nadat de beelds!ormeiy in Feor. 1578 daarop bij vernieuwing de aandacht had gevestigd, naar Den Hang waren teruggebracht. Er was n.1., toen het gevaar voor de
katholieke kerkversierselen opnieuw oreigde, heel wat door parochianen en kerkdienaars in veiligheid georacht Zoo wao het aan een van hen gelukt in een ledig graf der familie Van de Werve, gelegen In de kerk tegen den toren- muur, een belangrijke hoeveelheid kost- baarheden aan de oogen van de calvinis- tische zuiveraars te onttrekken, n.1. een tweetal zilveren monstransen ter hoogte van ongeveer 1 en V/f voet, twee ver- fuld zilveren „Maria\'s in dolore", oenigo
ruisbeelden, kronen van heiligen oeel- den, paternosters en miskannetje3, welke versierselen, volgens een gissing van De Riemer op grond van het opschrift op een bijgevoegd altaarkleed, zullen be- hoord nebben tot het altaar van de „Zeven Weeën", dat zich eertijds in de Groots Kerk of j\'n de grafkapel der Van de Wervc\'s moet bevonden hebben. (D? Rie- mer 1—360). De eerstbedoelde en nu te Haarlem
opgespoorde goederen waren diw be- stemd om te Avorden te gelde gemaakt, terwijl de magistraat, dcor de opbrengst der verschillende- stukken afzonderlijk te doen noteeren, het daarvan aan de gil- den toekomende deel zou kunnen uit- keer en. Er ontstond echter eenige vertraging
in oen voorgenomen verkoop, zoodat e?r.i- ge weken daarna, in Augustus 1579. op- nieuw werd „geresolveert, dat men dye voirsz. ornamenten, kelcken, kappen en mainpalen 1) en alle zijn toebehooren sal vercuopen ten meeslen oirbaer en pro- fijte van den Hage, omme daermede te reutelen de reparatie van den toren", welk besluit doet vermoeden, dat de viorgenomen herstelling van de fraaie geicnilderde ruiten is achterwege geble- ven en het bedrag is aangewend om den toren, die blijkbaar dringend herstel be- h "fde, eens duchtig onderhanden te nemen. (G. W. 21 vo.) En nadat dit alles geschiedde, rustte
het in \'t graf der Van de Werve\'3 versch t- len zilverwerk nog gedurende anderhalve eeuw in den schoot der aarde, lot het op een der laatste dagen van Januari 1729 bij het opschieten van een graf werd ge- vonden en aan de« staat verviel. |
|||||||||||
|
1) Versierde band, dien de priester
oma den arm draagt. . , |
|||||||||||
|
1) Deel van het priesterlijk gewaad.
|
|||||||||||
|
95
|
|||||||
|
als de secretaris in zjjn resolutieboek me-
dedeelt, dat er „is geaccorde^rt mat Da- viei Coriitlis-z, schilder, ter cause van \'t schilderen van de thyn gebeden in Ie Gro- te k.rcke, dat hij sal hebben 30 pond tjt 40 grooten," denzelfden schilder, wien den Gen Sept. opdracht werd verstreKt t\' l het „verluchten mit goede oliverwv" van ae wijzerplaten en de w^zors aan den toren, waarvoor hij 18 gulden zju ge- nieten. Gok het schutte rsgilde van St. Joris
volgde op den door de magistraat aang?- wezen weg. Den £en Nov. 1582 contrac- teerden de overlieden met denzelfdén Da- vid Cornelisz en den schrijnwerker Jan Hackevoort over „het maecken onde 3cnil- deren mitsgaeders stellen ofte uprachten van een schoon taeferecl aen de muer. dacr \'t outaer van henluyder confrerie placii te staen in de Grcole kercke alhyer, naer alsukken patroon, als daervan de ontwerpen, uytgenomen, dat sijluyden \'t selve patroon altereren ende verbeteren zullen nae de lijste van St. Joris ge- skelte" (Inv. St. Joris no. 336.) HeUchrj.nf evenwel, dat de lastgevers niet in allen eleele over het geWerde kunstwerk lévré- den waren, althans van de bedongen 52 gulden bleef een gedeelte onbetaald, lot Mr. Jan van Eemskerk in opdracht van de eischers zich wendde tot net Hof met het verzoek, de betaling te willen gelas- ten van de resteerendo 29 gulden .,tar rauLe van de twee leste derde paerlen van het bedongen loon van het schoo;i# houl- werck ende schilderije mit schriftuer- licken moraelen ende ander lafwerek bn henluyden respectieve gemaeckt ende op- gel?vert, in de Grote Kercke van der. Rae- ge aldaer noch staende". Blijkbaar wflra aas "i sch van de beide vervaardigers bu- ig k geacht: immers den 5en Sept. 1586 gal het Hof bq aanteekening in margin© last tol betaling, waarna de deurwaarder den l.2en d.a.v. aan gedaagden aanzegging- deed (.Inv. St. Joris, no. 337). — Niet lang daarna verlangden da §oh«-
venmgsche kerkmeesters, op voetspoor van wat in Den Haag geschied wa3, even- eens, hun bedehuis te versieren m?t eén dergelijk bord. Daar het hun echter aan de benoodigde contanten mangelda, kwa- men ze tot de Haagsche magistraat niet het verzoek „omme te hebben ?en loe- vouginge voir haere thyn geboden te uo»n maecken", waarop in de vergadering v,\\n den Uien Mei 1581 hun werd „tcwgsvouclit de -om van dertich ponden tot 10 groo- ten \'t pondt\'" (G. W: fol. 55.) Ook reeds vroeger had zich do zorg
van de magistraat tot deze kerk uitge- strekt. Den 5en April 1579 werd genoiu.- leerti. dat den vongen dag met de kerk- meesters aldaar was overeengekomen, dat de magistraat „tot behooffe van de kercke |
|||||||
|
Bh, K.B. van 15 Jan. 1816 no. 37 werden
deze versierselen aan de katholiek\'? kerk in de Molstraat overgedragen, de hoofd- kerk van het roomsche Den Haag van die dagen. 1) //co was dan de oude St. Jacob voor
een goed deel van haar ouden luister beroofd! Waar het hoofdaltaar -„<n die van verschillende gilden eertijds g>st■) in hadden, waai- de talrjjke beelden aan mu- ren en pilaren de eentonigheid der lij- nen en de eenvormigheid van het pleis- ter tverk braken, daar vertoonden wh voortaan de monotone vakken, die het geheel iets kils en ledigs bijzetten. Hoewel dit met de starre calvinistische
begrippen van soberheid, zooals die in deze dagen werden gehuldigd, in over- eenstemming mocht zijn, hadden toch ma- fistraal én gilden gezamenlijk getracht ierin eenige verbetering te brengen, bin- nen de grenzen echter van wat behoorlijk werd geacht Den 27en Juni 1579 öesl\'o- ten burgemeesteren en regeerders vr:in Den Haag „dat men tot coste van den Hage sal laeten maecken en scildvren de thien gebooden, omme die te stalen upt koor tusschen de twee pilaren, daer etrtyds het aultaer gestaen heeft en dat- let uc kerckmeesters ten minsten coole sullen verrigten". (G. W. 19 vo.) Den I4en Augustus van dat jaar w>rdt van deze zaak nader melding gemaakt, t) Op een daartoe strekkend verzoek
van den pastoor van de kerk aan de Oude Molstraat werd bij bedoeld Kon. Be»L bepaald, „dat aan de Roomsch-Ka- tholrjke kerk Onzer Residentie, thans oo- diend wordende door den pastoor Adna- nuo van der Sluys, alle de nog aanwezig zijnde altaarstukken en sieraden, sedert den jare 1729 onder de regeering van \'s Gravenhage berustende en bn,\' mr. Ja- cod de Riemer in zijn Beschrijving van \'sOravenhage Ie deel, 6e hoofdstuk, pag. 360 vermeld, zullen worden toege*t.*an, behoudens het regt van eiken eventueel\'n eigenaar, om dezelven te reclameren lat dezelve derhalve nimmer verkocht
noch vervreemd, noch veranderd, maar allaenlrjk als altaar- en kerksierad.-n zul- len kunnen e nmogen worden gebruikt. En autoriseeren en gelasten wij den
burgemeesteren Onzer Residentie ge- melde overblijfsels aan voorno?nide Roomsch-Katholiïke kerk af te traven.\' (Aïg. Rijksarchief Binnenlandsche Za-
ken na 1813, noi. 65.) In afwijking van het bepaalde byV.het
aangehaald K. B. heeft men later edner vrjjheid gevonden, bedoelde voorwerpen af te staan aan het Bisschoppelijk Mu- seum te Haarlem, waar ze in den Gids (4e druk door J. J. Graaf) onder no. 158-163 voorkomen. |
|||||||
|
96
|
|||||||
|
aldacr, omme deselve kercke te repare-
ren voor eens te geven uytc t)3ttninw}& van üen Hage; sonder \'t selve te Ir^\'Ion in consequentie, de somme van hou lert guldens eens," mits dit bedrag in zijn geluei zou worden gebruikt „tol di-ül- niakinghe van heurluyder ker:ke, soe \\v 1 van dack, glaesen als anderszins\'\' (G W. fal. 1-.\'), terwijl den 15en Nov. vja dat jaar aan kerkmeesters en regenten aldaar upiU\'ai ht werd gegeven tol he: maken vin een „paerdestal in \'t cruyskoor\'". een b\'> wijs, dat de oude kerk destijds .nog een kruibbeuk had. : Blijkt het dus, dat de magistraat het
onderhoud der Haagsche kerkgebouwen voor een goed deel of wellicht g \'h,x\\ voor haar rekening had genometn. ook voor de bezoldiging der predikanten droeg\' ze het hare bij, al werd het grodste b- drag door de\' Staten van Holland ge<e- verd. Et zorg der Staten voor den kerkdienst
\\H3ka uit den aard der zaak onbegrensd. Zoo waren in de vergadering van uea Hüen Juli L575 gecommitteerden benoemd, „w.me met de magistraelen binneu d\'- s-teeden alomme goede ordr- te helpen stel- len ende houden op \'t stuck der religie". terwijl den 26en I\\ov. 1574 was óepi-ild, dat de predikanten, „voor allen anderen betaeit sullen worden uyt de gereedste in- kooi.ien van de goedeien tot der k^rck\'Si- diensicn binnen de stalen oflc vieck n, haerlayder woonplaet&e specterende ofte toebehoort hebbende", opdat „de qualiieyl van deselve" niet zju lijden. Bij dit besluit werd tevens de wedde
bepaald op „ten hoogste"\' drieho\'u-M-d gupicn in de kleineie centra, met di;n ver- stande, dat de predikanten overal vrije woning zouden genieten. De magistraat schijnt dit bedrag destijds echter n:«ó vol- doende te hebben geacht, althans Uxn in de ctrste dagen van Januari 1580 Jan Pietersz van Castricum en Jeronimus H^r- teosius. „dienaren des Goddelijken \\Voiits , vrijdom van impost verzochten, werd hun dit in de zitting van den !7en dier maand gereedelijk toegestaan (G. V». fol. 36). Re:-ds in Maart 1585 schijnt de wed;]?
op hocger bedrag te zijn vastgesteld blijkens een verzoek van den kerkcrauJ aan de Staten van Holland, om d"e be- taling van do beide toenmalige predikan- ten Petrus Everardus en Bemhardus ia F.nile geheel voor hun rekening te ne- men, waarop deze den 13eo beschikten, dat de driehonderd pond door den rent- meester van het Geestelijk Kantor Ie Delft zou -worden uitbetaald, terwijl \'Ie volle huishuur zou worden voldaan uli de opbrengst d&r kapittelgoederen van den Hove m plaats van de 60 gld., oie de beide vroegere ru-edikanten haaoVn ont- |
|||||||
|
vangen, waarna de toevoeging volgt cat
het ontbrekende deel van de Wdirle door de magistraat moest gedragen worden Toe nevenwel in Otober 1585 Je aanstel- ling van Lubertus Fraxinus als derde predikant aan de Staten werd verzocht. bepaalden deze in de vergadering vah den 2l)en zijn wedde op een bedrag van 400 gulden, te betalen uit de inkomst"», van het kapittel van den Hove, „in ien- Meninge, dat omtrent anderhalf jaer ge- ledtn Petrus Gellius als derde predkant onder ghelycke gagie was aengcn.wiien". Wat echter de huishuur betreft, d<\' Staten verklaarden zich den l.\'ien Oct. L586 niet l»;r-id, ook deze uit eigen middel ;n t- voldoen. De kerkeraad had n.1. verzocht, ieder der drie predikanten een vrije wo- ning te verschaffen of inplaats daarvan een gelijkwaardig bedrag uit te keeren, waarop de Staten beslisten voor Liter niet meer dan 50 gld. beschikbaar te, ftieihn, terwijl hel. overige, door de nv.gi- sfiv,at behoorde Je worden aangevuld, wa\'itoe deze, naar zij meenden „wei g.*- h.>uden\' "was en bovendien „goede mid- delen" had. Toch zagen de Staten er geen bezwaar
in, voor ejgen dienst aan een predikant van ïuuim inmiddels een meer schitterend aanbod te doen. Zij hadden n.1. het oo£> op Ls. Kaspar Olivianus, „doctor utnus- ipue juris\'" en gewezen hofpr> diker vin FreuHrik keurvorst van de Palts, een man van „groote gaven ende renommee", aan wien zi den 30en Januari 157!) een jaar- geld van 500 ponden en vrij huishuur in uitzicht stelden, indien hij er toe wilde besluiten, „om voor de Staten ende die van den Hove Provinciael daegehcx op het Hoi vermaninghe te doen". Terwijl zich dit alles afspeelde, waren
de roomsch-katholieke kerkelijke gedich- ten natuurlijk geheel aan hun oorspron- kelijke bestemming onttrokken en v>y\\ de vraag, wat daarmee mo&st worden aange- vangen. Immers het aantal kerken waa voorden nieuwen versoberden dienst, dit; gee nkoren, , altaren en wandelgangen vereischte, veel ba groot en de. Stann besloten daarom, zich van een groot ceel der kapellen te ontdoen. Dit lot trof ook het our;e kerkje van Eikenduinen, dat tot een deerlijken staal van verval ge- komen was, zoo zelfs, dat de parocnu- nen de leien van een gedeelte via het daK iiadden afgenomen, om daarmee de me^H waardevolle deelen, o.a. het koor, voor lekkage te beschermen. D«n 2en Sept. 1580 besloten de SU-
ten, dat „bij advys van de magistrae\'t van den Hage de kerke van Eyckcnduynen gtdemoliert sal werden, also de Staten vei\'ataen, dat die kercke van Eyckenduy- nen onnodig is en daeromme niet gerepa- retrt sal worden". Dit besluit, vermoe- |
|||||||
|
97
|
|||||||
|
delijk ten gevolg van de overweging,
dót de hoofdkerk van Dan Haag en cie kapel van Loosduinen zoo nabij Idgvn, is ik meer merkwaardig, omdat blijkt dat na de reformatie ook te Eikendum\'>n een predikant gekomen was on er dus naar de toenmalige begrippen gepredikt werd. Dit kon echter het noodlot van het kerkje niet afwenden. Begin l.r>79 reeds was de dienst er gestaakt en werd de pre- dikant op pensioen gesteld of werd al- thans zijn pensionneenng overwogen ]>u 2en Febr. 1579 besloot de magistraat tot het zenden van een commissie uit haar miciden, om met de Staten over üet be- drag dier uitkeering besprekingen te hou- den, met .de opdracht, dat zij zouaer. „eyssehen vrij gelts tot alimentatie van den predicant uyte gelden van Eyckenduy- nen de t»omme van vyer hondert rurolus- gUidens, mits dat, indien zijlieden kannen Seraecken ter somme toe van tweehon-
eit vijftich gulden, sullen daermadr te- vreeden sijn", terwijl tevens werd bepaald, dat de jaarlijksche electie van kerkniees- ters, heiligegeest- en kruismeesters al- daar voortaan zou geschieden door ae Haagsche magistraatt (Gr. Wet. fol. 7 vo.) Te buitendienststelling xm de kerk,
die daarmede een feit was gewerden, had inmiddels bij de bevolking van Eiken- duinen ernstige bedenkingen uitgelokt, die vuoral tot uiting kwamen, toen het be- s-luit gevallen was, het oude maar niet onaanzienlijke kerkje voor afbraak te ver- koiopen. „Kerkmeesters, buyrem tnde in- woonders verzochten toen den Staten met aandrang van hun voornemen af te zien. Doch niets mocht baten, zelfs niet de bereid verklaring, om het bedrag, dat do kerk bij afbraak zou besommen, in. \'s lands kas te storten. De Staten hadden naar dit alles geen .
ooron. Den 13en Dec. 1580 ordonneer- den zy, dat de afbraak, die inmiddels reeds een aanvang scheien ta hebben ge- nomen, doch wellicht op .aandrang dar om- wonenden gestaakt was, vóór Kerstmis moest zijn voltooid op een boete, vaa 50 póno, door den slooper te voldoen. Dw bewoners van Eikenduinen teekenden on- middellijk tegen deze uitspraak protest aan en kwamen opnieuw met het ver-zo.k de kerk te sparen, daarbij nogmaals belo- vende de verkoopsom van 180 pond te Zullen opbrengen. Reeds den lkn D&c, kwam dit nader adres in behandeling, met denzelfden uitslag evenwel, waarbij wh, tevens de bijzonderheid vernomen, dat „agtervolgemde \'t selve contract de. pres dik&toel en andere gestoolkms, latryne en «atbanken, wesende binnen de voorsz, kercke, geleverd sullen worden in han- dni van de kerckmeesters van Loosduy- nen, om in de kercke aldaer geaceomm\'o- aecrt te mogen worden"; in Ie geween |
|||||||
|
kapet n.1. van de abdij van Loosduinen.
Wél stuitte men ook nu nog op den Tel- len tegenstand van de geburen van Eibn- duinen, maar ti>en het ten slotte ble. k, dat alle verzet nutteloos zou zijn, legden ze het hoofd in den schoot, en mo -sten toezien, dat do kapel in 1581 tot den gr..,ud werd afgebroken, met uitzondering van het onderste gedeelte van den toren evenwel, waarvan tot op den huidig <) dag een ruïne is bewaard gebleven. In Den Haag was men inmiddels bezig
hetzelfde vonnis te wijzen ten opzicht-j van de vele katholiek-kerkelijk o ^r ;bou- wen en instellingen, die £ed;rt de refor- matie ongebruikt daarheen stonden. Hel mte-3t belangwekkend zijn intusschen d lotgevallen van \'I gewezen prcdikh.veren- kjooster, omdat de geschiedenis van do Kh osterkerk daarmee tem nauwsle is sa- menyeweven. Wn maakten reeds melding van h t feit,
hce de Haagsche magistraat in het begin van Januari 1">7G aan de Staten verzocht had, nevens de Grcote Kerk ook de Kloos- terkerk te mogen bezitten. In de zitting van den 14en Januari werd blijkens do resoluties der Statenvergaderingen daar- op besloten, dat „het klooster van de Piedieaeren van den Rage, t" weeten de huysinge en boomgaerden dakrail be- hborende, in vr ij en eigendom van het St. Nicolaes-gasthuis binnen den Hage, en de kercke van dien tot behxf van do Heilige Geest, Leprooshuis en Corpus van den Hage" zou komen, terwijl men den 1\'rins zou verzoeken, de Hiagscho kloosters nievt te verkoopen „dan tot vvoon- phetsen, sonder tot eemigen tijd gvde- molieert te werden". Hoewel nu het eerste, deel dezer reso-
lutie geen twijfel omtrent de bedoeling overlaat, ontving de magistraat wn toe- wijzing van haar verzoek in dezen vorm, dat adressanten „die kerck, huysing.\' ende boomgaerden daertoe bchorencta rusteliek, vredeïick en volcoemelick tot allen igd-n suilen genyeten, onderhouden cnde ge- bruyuken ten behouve endein der voeghen als Voeren, sonder dat bij den voornoem- den Staeten ofte eenighè. overieheden \'l seive verandert, vermindert otfb den voor- schreven remonstranten wederomiue in \'t geheet ofte deel onttrokken sal mogen worden." (Pap. reg. 1-161.) De magistraat behoorde zich dus blij-
kens de resolutie voortaan nevens de b«- stuuideren van het Heilige Geest- en Le- prioshuis, slechts mede-eigenaar te ach- ten \\an de kerk, terwijl naar op grond van do kennisgeving omtrent den uil slag van de besprekingen der Staten het ge- heele complex onverdeeld tcekwam, sn het dan ook, wat uit dit schrijven niet blijkt, in voortdurend vruchtgebruik. De magistraat echter eischte blijkbaar
|
|||||||
|
98
|
|||||||
|
sulcx dat de Stalen daerdoor souden wor-
den gefrustreert van \'t gunt tot dienst van üen lande diesaengaende voorsien soude mogen worden", order werd gege- ven door middel van hunnen deurwaar- der de magistraat Ie doen aanzeggen, „dat zi] hen onthouden omme eenige materia- len, hoedanighe dfjselyei soud n moghen wes.Mi, vorder in den voirsz. convente te doen afbreecken of daeruyt enighsints te doen vervoren of transporteeren, son- der voorgaende cxpieise last ende consent van de Staten, voornoemd." D? magistraal legde hierop zici bjj do
gevallen Deslissing neer, misschien, om- dat ook zij inzag ,dat het gebouw nog „tot dienst van den lande" kon aangewend worden. En dat zou inderdaad weldra het geval blijken. Bekend toch is het, hoe big gelegenheid van den intocht van Lei- cestor in Den Haag de Kloosterkerk werd gebruikt tol stalling van de talrijke paar- den van \'s graven ruiterij. D-vh ook in ander opzicht zou net ge.
b\'juw nog zijn dien&ten moeten veiTeenan. D^n 28en Oct. 1586 n.1. had eem commis- sie, duor de vroedschap ingesteld, het gebcuw geschikt geacht voor de verple- ging van de gewonde soldaten, die tot herstel naar Den Haag waren gezonden en op kosten der stad zouden wordon verpleegd. De „stadsfabriek" was toen aan den arbeid gezet om de noodige bed- steden aan te brongen, het meubilair ie vervaardigen en de gebouwen vorder voor dit doei in te richten. (R(>s. Wet in dato.) Waarschijnlijk moest dit nieuwe hospi-
taal dienen tol uitbreiding van de in g> bruik zijnde ziekeninrichting aan de zuid- zijde van het voormalige Voorburgstraat- je, waar Mr. Hendrik van Meerbeeck als chirurgijn op bovengenoemden datum werd aangesteld en waarvan eenige gast- huismeesters hot bestuur uitmaakten. Doch de kerk zelf bleef eigendom van de Staten, die in het koor, door een muur van de eigenlijke kerkruimte afgescheiden, een kanon-gieterij vestigden ten behoeve van het gewest. En reeds was de kerk gedu- rende eenige jaren weder als bedehuis in gebruik, toen blijkens de stalenre3olu- ties van den 4en Febr. 1G25 door Gec. Ra- den het gebouw onder zekere voorwaar- den opnieuw aan de magistraat werd aan- geboden, maar waaraan deze geen gehoor schijnt te hebben geschonken, daar hi"tt nimmer stedelijk eigendom werd. Omtrent het Mariaconvent op den hoek
van Poten en Spui, werden eveneens maat- regnIen tot verkoop overwogen. Reeds te v.iren echter hadden de schutters van St. Jon.sdoelen (het tegenwoordige hotel dwn „Ouren Doelen") een aanslag on deze terreinen gewaagd. In Juli 1579 n.1. had. oen zij aan de Staten kennis gegeven, dat uur wederrechtelijk was onwiomen „een |
|||||||
|
voor zich onverkort het bezitrecht op van
fehee] hot uitgestrekt© terrein mot do
aarorj behoorende gebouwen. Daar echter de St. Jacob bij voortduring vol- doonde in de behoefte aan kerkruimte voorzag en de nieuwe Kloosterkerk voor- loopig een vrij onvruchtbaar bezit zou blijven, was de magistraat van meening, het onderhoud zoo goedkoop mogelijk te moeten behartigen. Toen dus in 15v0 het dar* in minder goeden tocst and bleek, be- sloot zij in haar zitting van den 19én April, dat den kerk- en fabriokmeesters zouden worden geleverd „zeeckere lcyen, leggende upt pant in \'t cloostcr"\', die de leiaekkfi- daar mocht weghalen „onime de kercke te repareren" (G. W. tol. 42 vo.), terwfli den 23en Juli d.a.v. „upte re- qaef-te van de kcrckmeestTen van te hebben ecnighe glaes n upt predioa ^on. elotister" werd beschikt, dal er geleverd zouden worden „zoo vele de supplian- ten van doen e hebben, mits dal zulteden \'t loot, comende van de glaosen, upt Stadt- huys sullen brengen" (G. W. tol. 147 vo.). In dit alles hadden de Staten blijkbair niets ongeoorloofds gezien. Doch toen de magistraat in de zilling van den 2^en Maart 1581 uit zuinigheidsoverweging.\'n een kort en kloek besluit nam, „dat men \'t ol\'oster, te weten de oude k< rcke en de panden sal vereoopen in \'t openbaer eten meest dacrom biedende" (G. \\V. 1)1. 51a) en men twee jaar later reeds bezig was eenige afbraak te vervoeren, zetten de Gecommitteerde Raden aan do verdere uitvoering van het voornemen den voet dwars. In de zitting van den 22en Maart 15S3 werd door dit college besloten, dit Ome-lis Isbrandsz, oud-burgemeester van den Haag, en enkele ander.\' burgers, die eenige vrijgekomen materialen van het klooster gekocht en vervoerd hadden, dar het gebod tol slaking van den verderen afbraak door de Staten genomen wa3, zou worden vergund, dat zij alsnog be>- doelde materialen „sullen mogen trans- porteren ende gebruyeken, sondor dat nochtans eenighe vorder uytvoer of de- molitic van materialen uyt het voornoemde clooster gedaen sal werden". (De Rie- mer, die olijkbaar de magistraatsresolu- ties niet onder de oogen heeft gehad, geeft van het gebeurde (Dl. I—;>95) ubq onjuiste voorstelling.) De magistraat scheen echter niet voor-
nemens, zich naar de aanwijzingen dar Staten te voegen en ging ongestoord met den verderen afbraak door, zoodat bij sta- teniesolutie van den 2:Jen April 1583, uit overweging, „dat nieltogenstaeucto vr-orgaende ordonnantiën ende re3olutiën van cle Staten van Holland voornoemt de mateiiaien binnen den eonvente van do nredkaf ren alhier in den Hage afgebr.>>c- ken, vervoert ende gedistribu\'iwt worden. |
|||||||
|
99
|
|||||||
|
stuck" lants, leggende rejht achter J\'v>or-
schieven doelen, \'t welck deselve supplian- ten eertijds plachten te verhuren, daar- mede sijluyden d\'voorseyden doelen souden onderhouden, van welde lant dcselve sup. Elianten zeeckcre lange jaren in possessie
ebbf-nde geweest, zoo haddet rechts voor den jegeiiiwoirdigncn oirloghe beliefft pe- hadt die grave van Bossu als stadhouder \'t selve lant naer hem te nemen Bode \'t zelve t appliceeren aen dan boomgaert van den stadthouderslhuyn, met belofte noichnns, dat men die supplianten we- \'leicnnne voor haer affgcnomen lant sou- de ftn eerlicke recompensie doen." Deze toezegging was evenwel niet vervuld, waarom deken en overlieden thans ver- achten, dat de Stalen hun zouden willen afotaan de terreinen van het voormalige Mariaronvent (Inv. St. Joris, no. 291). Le Staten hadden d<; zaak serieus behan- deld, vroegen blijkens apostille van den \'■Wen Juli advies van den ontvanger d ir < onvent&goedercn, wat hun den 17en S<:pt. werd verstrekt. Dit luidde afwijzena en de schuitcrs bereikten hun oogmerk niet, zoo- dat in de jaren 1583—\'94 de vrq uitge- strcKte terreinen met hun opstand te gelde werden gemaakt. Hd Barbaraconvent in het Westeinde
(op den westhoek van de Assendelftstraat) was in 1576 eveneens onder den hamer gekomen, terwijl het klooster van St. Ag- nes. dat zich langs Torenstraat en West- einde uitstrekte, in 1378 van bestemming vcrsnJerde. Do kapel werd n.1. voor af- braak verkocht en de opbrengst aanget- wend tot herstel van de aangrenzende) kioostergebouwen, die, zooals we reeds oo- merKien, weldra zouden strekken tot huis- vesting van de weezen, die tot dien tijd in een paar oude en veel te bekrompen wo- ningen in de (Korte) Nobelstraat waren ondergebracht. Een geheel ander einde was het St. Eli-
sabethóconvent beschoren, dat de tegen- woordige Groote Markt en de omliggende terr,-inen besloeg. De vrceselrjke orand, die in 1584 in Den Haag woedde «n de teheele Vlamingstraat in de aseh legde,
eeo ook dit klooster in vlammen opgaan. Het schjjnt, dat deze gebeurtenis bq sommigen in den lande eenige voldoening wekt^, althans het komt mij voor, dat naar aanleiding hiervan (in afwijking met het vermelde bq Van Loon I—340) de thans vrij zeldzame gedenkpenning w^rd geslagen, die aan de een» znde een engel vertoont, zwevend boven de zee en een molensteen nederwerpcnde, met het om- schrift: ,,Sic ruet alta Babilon 1584", een hennncring aan Openbaring 18: : 21, ter- wijl op de keerzijde een brandend kloos- ter is afgebeeld, waaromheen do woorden: „Fortis D(omi)n(us), qui iudicabit ean*, c(onlidite) f(ideles)\'", machtig is God, die |
|||||||
|
het v-\\ oordeelen; vertrouwl, geloovig^n,
op Hem. Aaar de door dezen brand vrijgekomen
terreinen word in 1614 de markt verlegd, U-\'wfri de aangrenzende gronden werden verkcdit, o.a. aan J. Amelis van de Buuckhorst, op wiens eigendommen later de Boekhorststraat verrees. Ook ds vroegere woning van den pas-
toor ,cie oude „warande, ontkwam niet aan de algeheele wijziging van den toe- stand, den 15en Febr. 1589 werden deze teïremen, door de bestuurdeien van het „V<:.-thuis" (het tegenwoordige hulpzie- ke nhuia aan de Geest) in erfpacht uitgege- ven (De Riemer I, 328), terwijl de magis- traat den 9 Febr. 1591 besloot, ,,dat men upte Spiuyebrugge, daer ecrtijts een caiieile up placn te staan, daer iegen- woirdich veel onreynicheyt gebracht wt-rt en grote stanck mede brengt, upte plaetse sal stellen drie huysen volgende \'t te- stkit jegenwoirdich getoont, so oequa- melick mogelijck sijnde." » Zco was allengs de jonge staat, geboren
uit de samenwerking der opgestane\' sle- den en weldra door de Unie van Utrecht met de overige gewesten verbonden, een steiK geprononceerde protestantsche re- publiek geworden, welks politiek gedra- gen werd door de openbare nuening, dat :s „üie der tijdelijk overheerschende, meest kri"htig zich uitende minderheid" ( De Bo«eh Kemper, ÏNlederland na 1830, 1, 315) en doortrokken van den vrijzinni- gen geest dr regen tem — in d Z2 dagen nog geheel staande naast en voortgeko- men uit het volk, — van de inzichten van den Prins, den „Vader des Vadér- l3ii>li\'\', de belichaming van de vryheid en &fi zoodanig geëerd en bemind, niet het minst -n Ben Haag, waar het feest was, als hfc" er zich vertoonde. Teen prins Willem van Oranje bijv. in
den zomer van 1580 Den Haag bezocht, werd hij \'door de „colvenicrs-schutterü" (S.-Dastiaansdoelen, thans museum aan d-n Vnverberg) feestelijk ingehaald en waren daarvoor door de confrerie belang- rijke uitgaven gedaan, waarvan zü in de magistraalszitting van den 23en Juii van dat jaar beleefdelijk restitutie ver- zocht. Evenwel was bq deze\' feestelijkheid de oud-hollandsche zuinigheid allerminst betracht, althans het resolutieboek van de vroedschap bevat de opmerking, dat ,.d?: cotojen zeer exorbitant zijn en eens- deels nyet en zijn gedan naer vermogen \'t consent van de magistraet van Den Hage", wat echter niet verhinderde, dat het verzoek werd ingewilligd, uit over- weging, „dat deselve oosten zrin tot ver- v.-öiuigne van Zijne Excellentie\', evenwel „ronder \'t selve te trcckon in consequen- tie" (G. W. fol. 48). En toen in Decem- ber 1583 de Prins wederom Den H\\ag |
|||||||
|
100
|
|||||||
|
zcu bezoeken, werd in de zitting van
den 5en van die maand „geaccordeert, dat men den Prinoc, Grave van Orangnen, sa! een geschencke doen van een goot stuciv wrms" (G. W. fol. 85). Den vol- cendwi dag trok een deputatie van eenige ïed\'*n uit oe magistraat naar do woning van den wiinkooper Jan van Surendael, woai\' zij „drye aemen Rijiisch\'ii wjjns, de aeme tot 65 pond\'" bestelden, doch daaron zelt duchtig den beker aanspra- ken, zoodat de Haagsche thesaurier nog bovendien een uitgaaf had te bo\'ken van zes ponci en twee schellingen (A. J. S. van Rooycn, HJ. 1889, bl. 48). Lcii halt jaar daarna blijkt de Prins
wed i\' een bezoek aan Den Haag te nebben gebracht en zelfs eenigen trjd op het Binnenhof te hebben gelogeerd. Do ire- sonrx toch verantwoordt den 9e<n Juni cen uitgaaf van 1 pond en 10 schellin- gen aan eenige Haagsche bodon, „uyt Sètrcke, dat zijluyden gehaelt hebben ten huysbt \\\'an eenige burgeren tot leeninghe .enige beddens ende ander huysraet, t>t öóhoufl van Zijne Princelijke Excellentie op \'t Hoff alhyer.\'" 1 \'n maand later zou de pijnlijkste slag
vall&n, die de jonge republiek treffen kon: acn lOedl Juli bezweek de heroïeke figuur d"or het verraderlijk schot van een sluip- moordenaar. Verwarring en wanhoop maakten zich meester van velen m den ruide, ook van vele Hagenaars, zoodra net bericht van den aanslag hier be- kt nd was geworden. En niet zoodra was de rii^igistraat ter oore gekomen, dat „wij- ltn nooger memoriën die Prinche van Orangiën gescoten ende omgebracht was", at ze zond Michiel Dircxsz „mit seeckere missive aen de magistraet der slede van Dvllt mits nemende een wagen gins .jnde \\\\tjer\', blijkbaar om eenige inlichtingen betreffende het gebeurde in te winnen, Avaarvoor de Haagsche thesauri-r een uit- gave van 4 ponden en 6 sch. boekte. Waarschijnlijk liep hier toe11 het gerucht van een reeds in Delft binnengedrongen ol althans naderende Spaansche krijgs- macht, wat eenigen Vi©esichtige;i deed be- sluiten, terstond het meest waardevolle hum er goederen bijeen \\e> pakken e,, bin- nen de naburige besloten sleden eon goed heenkomen po zoeken, waarom op last van de magistraat eenige gezworen bo- don ,.opten XI, XH, XIII en XIV July elci op te vyer houcken van den Hage van \'sm.rgens te vyer tot \'savonts de clock acht uren scharpe wacht gehouden hieb- ben op \'t wech voeren van de gevluchte gof iicren van de burgers ende inwoeo- ders van den Hage" (A. J. S. van Rooijvm, t. a. p.). leze gruwelijke aanslag had weder t.n
liïndeiijkóte aan het licht gebracht, hoe gewrlyk het was cwn aanmerkelijk gatal |
|||||||
|
vijandelijke ijveraars om zich te hebben,
beïnvloed door ion geestelijkheid van wie zelfs pogingen uitgingen, \'s Prinsen m .eidenaar heilig tc verklaren. En toch, men mnge van die waarheid sedert lange jaren doordrongen zijn geweest, de reac- tie was uiterst gematigd en de gewezen ki .Kwellingen bq\'v. weirden niet onver- zorgd aan hun lot overgelaten. Bq be- sluit van den 2en Maart 1575 toch was door de Staten bepaald, dat „pastoren, can nicken vicarissen, memoriën- en ge- tijd\' heeren\', die gehoorzaamheid aan den Prnu liadden beloofd, uit de opbrengst der treestelijke goederen zouden worden O\'ihieihuuden, terwijl den lóen Sept. d.a.v. werd vastgesteld, dat op de kerkelijk? goederan „goede oi\'dre" gesteld zou wor- den, opdat de opbrengst zou kunnen uie- nen ,tot onderhoud van alle conventualen, jirHiicanten ende den armen". I>n 2len Febr. 1575 had daarom Alida
van Cats, religieuse uit het Loosduinsche klooster, een zeer ruime toelage uit de goederen van het convent aldaar ge- vraagd, „sulcx andere conventualen ge- gunt is geweest", terwijl den 20en Uai d.a v. aan Mr. P. Wollebrands, kanunnik m ue kapel op \'t Hof in DenHaag, een uitkeering van f400 \'siaars uit de ka- pntclgoederen door de Staten werd toe- gezegd, ten bedrag, gelijkstaande met een Haagsche predikantenweddo. Vijf dagen laf" namen de Staten „in aansieninghe van den ouderdom des suppliants \'>nde oat aeselve is staande te goeder naem emde .teenr", een soortgelijk besluit ten opzich- te van den WasscTiaarschen pastoor Dirk Wouters, die uit de opbrengst dierzelfde genieren f200 zou genieten. Voor de m> ter van het rijkere St.-Èlisabethsojnvent bedroeg de toelage 100 pond, voor de overige zusteren 80 pond, welke bedra- gen in 1594 voor de zeven overgeblevenen wederom konden worden verhoogd. De zustere uit hel Agnietenklooster, die h*ar huubjee tegenover den toren op de oude ki oosterterreinen behouden hadden, kre- gen m 1577 ieder 50 pond, in 1594 66 pond., wat in 1598 voor de oudere weer m.4 30, voor de jongere met 20 pond teoiil woi\'den verhoogd (Mod. der Vereömi- g ;ig tot beoef. der gesch. van \'s-Gra- vennage 11-81). Toch was, we zagen het reeds eerder,
aan de openlijke uitoefening van den ka- tholieken godsdienst een einde gekomen. De magistraten waren in die richting ge- drongen vooral door den geloofsijver van de calvinistische predikanten, die op een groot gedeelte van het volk een onbe- perkten invloed uitoefenden. Evenwel, waar die prediking in stilte toch geschud- de, zonder dat ze naar buiten al te open- Ihk bleek, daar werden de katholieke ge- loovigen in de uitoefening van den dienst |
|||||||
|
101
|
|||||||
|
bretdtre opvattingen der Staten en die
van tie openbare en geheime machten van 15?1? Is net gelegen in de democratischer opvattingen van het Noorden, de drij- ver." van de leer uitgezonderd, waar- men gewetensvrijheid voor zich zelf hal cpg*eischt en inzag de inconsequentie van die aan een ander te willen onthou- den; waar men niet dan met tegenzin de resoluties togen de katholieken hand- haafde, — zelfs door verschillende ste- den geweigerd af te kondigen —■, doch zoo slap als slechts mogelijk was, om het steiKSt geprononceerde element niet al te zeer te ontstemmen? Waarin het schuilt, niet in de mildere
opvattingen, door de jaren geschapen, l.j\'tn in 1574 Holland geen inquisitie meer kenae in de vrijgeworden steden, woed- den in alle hevigheid de auto-dafé\'s in bpame, die honderd jaar later nog in ontzetting waren toegenomen en eerst in 1834 werden afgeschaft. Toen aan al wat kalholiek was en zich niet vijandig tegenover den lande betoonde een vre- dig bestaan was verzekerd, werd in 1597 te Brussel Anneken van Hove levend be- graven en deden in Frankrijk de gruwe- len van de dragonnades, reeds vóór de opheffing van het Edicl van Nantes, da herinneringen aan den vreeselijken Bar- thelümeusnacht verblecken. Wel mocht Holland, en daarmee de
overige provinciën, zich gelukkig achten, d t de Geuzen van 1572, gesteund dioor hun kiachtige leiders, den strijd Ogen er onderdrukking opnieuw hadden aan- gebonden, zoodat zelfs ds katholieke Von- cK, als hij zijn ode op do verovering \\vi Grol neerschreef, jubelen kon: „Ee vrijheid is geleid in \'t kostelijk ce- ment „Van dierbaar burgerbloed; en zoudt ge dan in \'t end
,/iodoogen, goede God, dat woeste en schennende handen „Pien pijler, opgericht in zee en water- landen, „toe* qzer, staal en vier verdelgen van den grond,
„En wraak met schimp de plaats zou ioo- nen, daar hij stond?
..Ach, , nimmer moet het séhien, dat Spaansche slavernije
„I f* vrome nekken drukk\' van Hollands burgerqe!"
en onze Haagscho dichter Westerbaen
in „Sjjn Hoogheyds uitvaert" mot ontzet- ting terugdacht aan de dagen, ,.Ice \'t nemmer eynde was van branden en van blaecken
„En d\'armen onderdaen aen galgen en aen staecken
„Dei? Hertochs moordlust boette en pael en vier en as
„ j an onverschrocke deugt de rechte meesteir was."
|
|||||||
|
g.-mecnhjk niet gestoord, wanneer niet
van min bevriende zijde op oen onder- zeek krachtig wera aangedrongen en be- pa&! e de overheid er zich slechts toe, nu en dan eenige maatregelen tegen den geiieimen dienst te treffen, als was het, om voor den vorm de oude bepalingen te handhaven. Maar allengs bleven ook deze maatre
geien meer en meer achterwege en zoo zag ittéU m de 17e eeuw reeds in iedere stad de katholieken opgaan naar hun bedehuis, dat echter, om cnnoodige ergernis te voor- komen, van de straal af aan hel gezicht viiürokken was. Weliswaar had in de dagen, toen de strijd tegen Spanje ivmj een kamp was op leven en dood, zich hier en daar weder een opleving van d,vn beeldenstorm vertoond, zooals in Haar- lem den 8en en 4en Sept. 1578 na den overgang der stad, den 5en Sept. tw Kam- pen, tien i2en Maart 157\'J te utrecht, den 12e*i Maart en den 9en Juni to Amers- foort, den Hen d.a.v. Ie Geertruidenbcrg, den 22en Juni te Abcoude, den Hen Sept. te Zutfen, 7en 9 Maart 1580 te Utrecht, Keilen en Wijk-bq-Duurstede jn 24 Mei 1580 te Zwolle (Journaal van Splinter Hel- mich), doch deze gebeurtenissen hiel- den, zooals reeds uit de data blijkt, nauw verband met de algemeene politiek\'- stroo- ming en de reactie daarvan op het vdk. Welk een verdraagzaamheid spreekt er
niet uil de instructie der Staten van Hol- land aan den Prins, toen dez\'n in 1575 de hooge overheid werd opgedragen on- der verplichting, dat hij, hoewel den ge- rei urineerden godsdienst handhavende w\\ dei uitoefening van den roomschen tegen- gaande, niet zou dulden? „dat inen op yemants geloof of conscientie sal inqui- rercn, of dat yemant ter cause van dien eenighe meeyenisse, injurie of letsel aen- gedaan sal worden" (Bor. I—G43), of !,0"in de Unie van Utrecht in 1570 bepaalde, „dat e«>vi ydcr particulier in sijn religie vrh sal niogen blijven ende dat men niemant t\\r cause van de religie sal mogen ach- ternafele&i of ondersoecken". Mocht het ook bq tusschenpoozen den katholieken geestclrjken worden lastig gemaakt, in- zonderheid den paters Jezuïeten, d;e door hun drijven het minst op de sympathie der regenten konden rekenen, „men doet verkeerd het voor te stellen, alsof dat een ge\\ oig was van geloofshaat. Er zijn bewjj- sen te over, die het tegendeel aantoo- nen (Knuttel, Toestand der Kath. ten tijde der Republiek, bl. 14). Evenwel, „was het te verwonderen, dat de Staten asn de hoofden dier kerk, die den moor- denaar van den Vader des Vaderlands aen eeivdienst van een martelaar waardig keurden en toedachten, het verblijf in het land en onder het volk ontzegden?" (Fruin, Verspr. Geschr. III—107). \\anwaar aan het verschil tusschen de
|
|||||||
|
Verbetering van de meest zinstorende fouten.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Blz. 5, kolom 2, regel 18, staat
7 2 25
ii \'i ii *i ii 0*i ii
ii 10, „ 2, „ 65, „
II **^| II M II JOj „
ii "i ii \'i ii "»*i ii
ii l*i ii ■ i ii * ■ i ii
ii 14, „ 1, „ 18, „
ii "i ii *j ii ^^i ii
ii *vf j, 1| » v50, ,,
II &*% II ■ I II \'m II
23 1 42
ii *Ji ii *i i» ^A» n
II * M II 1 II » \'| II
II *^| II \' II •*! Il
ii "i ii 1 ii 04| „
27 2 45
ii A,i ii A i» ^Ji i»
ii *"| „ 1 „ O, ,,
31 2 17
II -\'M II ~ II ■ \'t II
30 1 21
ii J~i » ■ ii A1i ii
ii 4o, „ 2 „ 17, „
» 60, „ 2 „ 51, „
» 61, » 1 » 32, „
» 61, „ [ „ 40, „
ii 61, „ 1 „ 56, „
ii 64, „ 1 „ 51, „
ii \'•*! ii * ii * «•» ii
ii 77, „ 1 „ 66, „
il ""> ii 1 ii 4, ,,
Op bl. 72, kolom 2, behooren
De hier en daar uitgevallen
schoonen. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||