Instituut "Dr Vooys" vr>or NerJortandse taal- en
Irtterkunde aan u« R^uriiversi�eit te Utrecht
E.-Tirnal�an 29 $0O5>t

DE MENSCH VAN NAZARETH

De hemel straalt over het oosterland en over
de groote zee. De\' zon verlicht de aarde en de
wateren van haren opgang tot haren nedergang.
Van voorbij de bergen van Naphtali en Gilboa,
van voorbij de weidelanden aan gene zijde der
Jordaan rijst de zon, van voorbij de woestenijen
en voorbij de landen waar Paddan Aram was,
van voorbij de zee des dageraads en voorbij
de wouden van den olifant rijst iederen dag de
zon. En als land en water van licht verzadigd
zijn aan het eind van iederen dag, daalt zij
voorbij de groote zee, voorbij de verre verte.
Van over de bergen, van het noorden en het
zuiden vaart de nacht haar aan den hemel na
met de menigte der sterren, en de wind ruischt
in de duisternis.

En weder bij den dageraad straalt de hemel
van jonge blankheid open en de lucht is goed
in al de wereld � westwaarts over den groenen
Atlanticus, onstuimig, ongemeten; noordwaarts

over de schuimende Germaansche zee,�n waar
de wind niet rust, over de zee waar het zee-
goud aan de stranden blinkt; langs de wouden
van Rijn en Donau waar de boomen sterk als
de beren zijn, over de vlakten aan den Pontus
waar het koren wast; oostwaarts van den
Kaukasus tot over het hoogland dat de oudste
menschenwoning schut, tot den Indus waar de
tijger verborgen ligt; zuidwaarts over de balsem-
rijke oorden van Arabia, van de wilde ezels en
kameelen; verder over Ethiopia waar de myrrhe
druipt, waar de leeuw brult naar de Libysche
woestijn, verder over den Atlas waar de adelaar
broedt, en weder over het onbekende west. In
al de wereld is de lucht goed voor het levende,
koel des nachts, warm des daags.

De bergen hebben gestaan dag na dag en
eeuw na eeuw in het licht der zon, de rivieren
zijn nedergegaan in eindeloozen stroom, de lan-
den hebben geen ouderdom gehad. Menschen
en dieren zijn geboren en gestorven, menigten
zonder getal, boomen en planten zijn uit den
grond gesproten en in den grond vergaan. Mensch
en dier en plant hebben den landen de heime-
lijkheid van leven en dood geschonken, en de
landen werden heerlijk en gaven hun aanschijn
aan al het levende dat daar ging en stond.

Ver in het oosten Bactriane, waar schaars
gezaaid wordt, waar de herders de groene plek-

ken zoeken gelijk de aartsvaders deden, vrij en
arm. Parthia, waar de wilde ruiters heersenen
over de weligheid tusschen Frath en Hiddekel,
de zoelte is daar bestendig, het water overvloedig,
veel vrucht gedijt er en de zonen der oude volken
kennen veel wijsheid: Babyion was er groot,
Assur befaamd; daar is ook het land van Israels
weemoedige gedachtenis. Arabia van den hoog-
boordigen stroom Frath tot aan de zuidelijke
zee: de deelen Rekem en Gebalene staan vol
palmen gelijk geen ander oord, balsem en edel-
steenen verlustigen het volk; het deel Hagar dat
naar de Schelfzee ligt is de erfenis der zonen
Ischmaels die van de zon in de steenwoestijn
de stilte hebben geleerd. Egypte, het liefst ge-
zegend, waar vroeg de wijsheid werd geboren,
waar de regen overbodig is; de akkers van den
Nijl dragen ieder voedsel, de lucht is mild voor
arm en oud, de hemel glanst zooals geen andere
hemel. Ethiopia en wat verder strekt omtrent
den oorsprong van den Nijl zijn de vreemde
streken van Ophir, de menschen worden er
zwart geboren, in riolen wonen zij bij zonder-
ling gedierte, de heete nachten zijn vol gerucht.
Kyrene, Numidia en Mauretania, de zoele boor-
den van de zee, zijn goede gronden, de hemel
is er weldadig, de akkers en de wijngaarden
groenen alom, en van oudsher heeft de vreem-
deling daar buit gezocht. Hispania, de rijkste

van Europa, waar de broodboom, de cactus en
de citroenboom staan tot bij de kust; het zwaar-
ste koren, de zoetste wijn, het hardste ijzer, het
blankste zilver komt daarvandaan, bloemen en
vruchten groeien er gansch het jaar. Gallia, een
lachend kind onder de landen, groen van het
een naar het ander eind; de zomer is er niet
heet, de winter niet koud, en menigvuldig zijn
de rivieren, geen spanne gronds die niet be-
bouwd kan worden. Tegen het noorden wordt
de hemel grauw, daar zijn de winterlanden van
Germania, koud en onbekend; de pijnboom staat
er onveranderlijk, alleen de witte berk, de forsche
eik kunnen de lange sneeuw verdragen en na
veel duisternis opnieuw ontluiken; daar storten
de regens en dwalen de nevelen in den zomer,
de menschen zijn sterk als het eikenhout en
groot van geluid, zij bouwen den grond niet,
noch bezitten zij hem. De streken die verder
liggen kennen de zon slechts in den zomer,
anders is er duisternis, storm en ijs, en die daar
wonen weten enkel van geboorte, spijs en dood.
Rhaetia vanwaar de groote rivieren stroomen:
hooge bergen blinken naar boven, de menschen
zijn er zeldzaam en beschroomd als de gemzen,
behalve het gebergte met de zuivere sneeuw-
roos nabij den hemel is daar niets, lllyricum en
Dacia, woudheuvelen en graanvalleien, de vol-
keren staan er gedurig krijgswacht tegen de

wilde horden. Asia, de jongste onder de ouden:
de bergen zijn dor, de grond is hard, toch wor-
den er schatten gedolven en de kusten van den
Pontus zijn vol gewemel, in alle tijden gingen
daar volkeren van oost naar west, van west
naar oost, en de wijsheid die er bleef is bont
gekleurd.

Deze zijn de landen der wereld, van de wouden
tot de woestijnen, van de blonde stranden tot
de blauwe kusten, van den eik tot den palm.

Drie koningen zijn er nog: Hellas dat was,
Rome dat is, Isra�l dat beloofd is.

De oorden die Hellas zijn, Achaia en de zwerm
der eilanden daaromtrent, klaarheid glanst er
alzijds over, ook de wateren zingen en de duif
heeft er haar woning. De welgemaaktheid die
zijn gave was zal zijn roem bewaren, een droom-
beeld van der menschen schoonheid, maar zijn
verlaten tempels zullen getuigen dat Hellas niet
heeft kunnen zijn. De welgemaakte kent geen
onmatigheid der ziel; zijn deel nochtans zal
niet gemeten worden. Een heerlijk koning was
hij wiens geringste siersel den nazaat waard
zal blijven, wiens wijsheid immer groenen zal
� Hellas, schoonheid des menschen, droom
der jeugd.

Rome, dat is de gebieder aller landen die in
het midden troont der blauwe middenzee, en
aan zijn zijden rooken de vuurbergen tot zijn

eer. Van alle weldaden heeft hij ontvangen, een
willige bodem, gezonde lucht, wateren rondom,
een wakker en vernuftig volk. Hij maakte de
regelen opdat de menschen hem dienen. Hij is
een machtig en schrander heerscher, maar de
wijsheid van Egypte, de droom van Hellas, de
belofte van Isra�l zijn hem vreemd. Over zijn
deel is beschikt, ook hem wordt het niet gemeten.

Isra�l, een schrale schijn, een diep hart. Van
Hermon tot Hebron, van Gilead tot Karmel ligt
een droog land, weinig van zijn eenigen stroom
gelaafd. Toch bouwt hij en oogst hij. Moeilijk
is altijd zijn last geweest, gering zijn aanzien.
Toch wordt zijn jubel overal gehoord, hij weet
dat hem een mateloos deel behouden is.

Verscheiden zijn de volkeren en hun goden
geweest tusschen de hooge bergen van Iran tot
Alpen, van Atlas tot Libanon, doch eender was
hun oorsprong; uit licht en duister werden zij
geboren, uit hemel en aarde, uit mannelijk en
vrouwelijk.

In het eerste oord, daar waar de levensboom
van Hom stond, werd al het levende door de
zon gemaakt; licht en duister hadden verdeelde
macht over al wat leefde in Bactria en het goud
gesternte leerde het. Mithras is er de hoogste,
tot in Rome staat zijn beeld.

Ten tijde van Homorka krielde monsterlijk ge-
dierte in duisternis en water, tot Bel de duisternis

door midden kliefde en den hemel van de aarde
scheidde; hij maakte zon en maan en de vijf
vaste sterren, hij maakte den mensch van goden-
bloed en zand. De schriften van Assur en Chaldea
met de kennis die de vischmensch schonk, wer-
den behouden uit den zondvloed toen het nieuw
geslacht uit de klove van Bambyke steeg. Bel
en Baalt heerschten over Niniveh en Babel, man
en vrouw; het gansche Parthenrijk dient hen.

De kinderen van zon en aarde brachten Egypte
voort, Osiris verwekte het uit Isis zijn zuster.
De verdelger, dien zij Set heetten, dien Horus
in het Sirbonisch meer sloeg, was hun gelijk-
geboren broeder. Isis is machtig van Alexandria
tot Rome, de vruchtbare, de liefderijke.

Hellas is met de aarde, met den afgrond en
met Eros uit den baaierd voortgekomen. Hemel
en aarde brachten Kronos voort, den zonnereus
die de schepping ordende tot een onbekende
macht zijnen jongstgeborene verhief. Zeus is de
bestierder.

Uit eenen reus bouwde Wodan, de strijder
wiens oog de zon is, de wereld van het noorden,
uit eenen esch en eenen elzeboom maakte hij
man en vrouw. Wodan is de opperheer van strijd.

Rome is uit onbekenden aanvang, sive Deus
sive Dea. Van den heuvel dien zij het hoofd
der wereld noemen regeeren drie het volk,
Jupiter die de beste en grootste heet, Juno

koningin der vrouwen, Minerva die de gedachte
en den arbeid leidt. Doch menigvuldig zijn de
goden daar, machtiger en meer bemind dan deze;
ook de Eeuwige Tsebaoth hoort er van vreem-
den lof.

Gelijk vreemde en eigen goden in Rome ver-
gaderd zijn, zoo zijn aller volkeren grootheid
en pracht, grooter en rijker dan een ooit heeft
bezeten, daar vergaderd. Rome zelf, de van
menschen gebouwde, en Caesar de mensch zijn
goddelijk geworden, wierook brandt voor hun
beelden. Zij zijn de middelste glans der landen
en volkeren die zij verwonnen hebben, uit alle
streken van waar de wind komt ziet en hoort
men naar ze en honderdduizenden gedachten
denken aan Rome en Caesar, ontelbaren leven
bij hun macht alleen.

Caesar en Rome omvatten het aardsche leven
tusschen wat geweest is en wat komen zal.

Groot is de menseh daar in de stad te midden
van zijn rijkdom, groot zijn de mannelijke regelen
die hij zichzelf en zijn gehoorzamen gemaakt
heeft. Maar groot ook zijn ellendigheid, want
binnen heeft hij macht en kort genot, maar buiten
zijn woning stinkt het allerwegen en de duisternis
zijns harten besmet het daglicht; hij weet niet
hoe lang hij alleen zijn vasten haard zal houden,
hij vraagt veel vragen en hoort veel antwoord,
maar het oog in zijn ziel blijft dicht. En hij

lacht, maar zijn lach is de wederglans van zijn
goud en zijn wijn, zijn blos is voldaanheid, zijn
heerschappij gaat over zand dat de wind ver-
strooit, over slaven die geen ouderdom zien.
Zijn wet heeft hij gemaakt tot een burg voor
zijn mannen, voor zijn vrouwen heeft hij niets
geschreven, voor zijn knechten heeft hij krijgs-
volk gehuurd, heirscharen en heirscharen, pantser
en lans en zwaard. Groot is zijn bewind, groot
ook zijn mistrouwigheid.

Van het Kapitool gaat het bestuur des mach-
tigen. De rijkste heeren, die het breede purper
dragen, staan over de ridders, die de ambten
en pachten hebben, over de getelde vrijen, die
den kleinen handel drijven. De menigte is het
vee dat spreken kan, de slaven die allen arbeid,
allen bouw doen en al wat gekocht wordt en
verkocht is door hen gemaakt.

Niet een volk is er dat geen kinderen gevangen
in het rijk heeft. De veldheeren en de tollenaren
nemen hen, op de markt van Delos staan zij
te koop met de beenen wit van krijt, daar zien
zij hun vriend, hun vrouw of broeder voor het
laatst en handelaars voeren hen in schepen heen
naar de wanhoop waar niet het kleinst lief
woord meer is. Uit Asia, uit Pergamum, uit
Alexandria, uit Pannonia, uit Gallia, uit Syria
komen de menigten die de schatten van Rome
maken en Rome vloeken.

Eenzaam liggen de landen in de gewesten der
bestuurders. De hoeven strekken zich vorsten-
dommen gelijk in hunne wijdheid, honderden
akkers en honderden wijngaarden zijn in de
zorg van een enkelen opperknecht. In den och-
tend treden zij in rijen voor zijn deur, de akker-
lieden en de wijnbouwers, de olijfbouwers en
de herders, de warmoezeniers en de vijverhoeders,
zij worden geteld en bij tienen uitgezonden naar
het werk, met hun brood en hun kruik, en velen
gaan in ketenen bij den geeselaar; in den avond
treden zij moeilijk voor zijn deur, zij worden
afgeteld en naar den kerker teruggevoerd die
bij den veestal staat. Het brood is hard en het
water zuur; een blik den schemer in of opwaarts
tot de ster, een troebele herinnering, een moede
zucht, dat is alles voor den bouwer van den
grond. Geen heeft een eigenheid, geen heeft een
recht dat hij noemen kan, geen man heeft een
vrouw, geen vrouw een kind dat zij behouden
kan. Naamloos is hun heer in Rome en verder
dan Jupiter, de een kent hen niet, de ander
hoort hen niet. Voor iederen vrijen mensch, die
naar den hemel boven de landerijen van Rome
ziet, gaan honderd in slavernij wier hoofd tot
het eind gebogen is. Buiten de stad is het lachen
niet, noch luid de klacht, want het brandijzer
schroeit, de landwerker telt maar een handvol.

Verdere streken nochtans zijn milder, daar

zijn nog kleine akkers vrij waar het kostelijkst
gewas, hetwelk het brood geeft, groeit; met
slavenhand brengt het graan geen voordeel.
Van Egypte, van Pontus, van Baetica komt
de tarwe.

Ook al wat verkocht wordt is door slaven
gemaakt en het gewin nemen de vrijen, ridder
en burger en vreemdeling. Naar de koopsteden
voeren zij hun waren van verre, het linnen van
Babyion, den wijn van de eilanden, het koper
van Bithynia, de wol van het Over-Jordaansche,
slaven van overal; in karavanen voeren zij ze
over het land naar de groote markten, in schepen
over de zee, en al de gezuiverde winst dragen
zij naar Rome dat in het midden staat. In de
verre koningssteden van het oosten, in Ecbatana,
Seleucia en Ktesiphon liggen de kameelen de
eerste maal geknield als de jongens de pakken
aanbinden vol zeldzame weefsels, vol reukwerk
en specerij en kostbaarheden, turkoois, kar-
bonkel en topaas; bij iederen dageraad tiert
het van de stoeten die daar uittrekken, de
ezelen vooraan, en zij reizen dertig, veertig
dagen lang, deze noordwaarts door het rivier-
land langs Gargemisch naar de rijke steden aan
zee, gene de wildernis door langs de palmen
van Tadmor naar de reede van Aelane, naar
de reede van Alexandria. De beesten zijn grauw
van stof, de drijvers mager, en in de straten

geurt wierook en cassia. Anderen komen in
bont gekleed van de streken omtrent Dioscurias,
waar men zeventig talen hoort, en brengen
marmer en jaspis voor de schepen van Byzan-
tium. In west en noord trekken zij de rivieren
af, de Baetis draagt zware ladingen ijzer en
zilver, de Rhodanus tin en kostelijk amber naar
de havens toe. En van de zeesteden, van Gades
en Massilia, van Ephesos en Caesarea slaan de
sterke schepen hun riemen door de wateren de
eene en de andere kust langs, de rotsen voorbij
en de wind-beroerde golven over tot uit de
blauwe nevels de steden van Italia rijzen. Daar
is het doel van alle moeiten, genot in overdaad,
en de oude voorspoed-schenker, Hercules de
meest gevleide, krijgt rijkelijk offer.

Daar bouwen zij hun paleizen om de heuvelen
en over iederen steen zijn bittere gedachten
gegaan. Daar dragen zij hun zachte linnen en
iedere draad is met pijn gesponnen. Daar toonen
zij hun sierselen en iedere ring is met wrok
gesmeed, en voor iedere paarl zijn ruggen ge-
striemd. Daar drinken zij hun wijn waarin de
haat gespuwd heeft. Daar spelen zij met hun
zwaarden in wanhoop gemaakt. Mild brengt
de breede borst der aarde voort, maar hoe ver
is de tijd dat het werk met vreugde wordt ge-
daan, met stralende oogen en warme hand.

Maar zij weten het niet, want de ellendigheid

is ver van huis. In Rome zijn de slaven zachte
lieden, aangenaam van zeden en zonder gemor.
De heer kiest voor de weelde zijner stad den
schoone en den verstandige, den welgevormden
Ioni�r, den begeerlijken Asiaat, den sluwen
Alexandrijn, en loont hem wel, want hij is
kostbaar. Spijs en drank zijn overvloedig waar
de heer het bedrog niet kent, het schoone
lichaam wordt duur betaald en zacht gezalfd,
het vernuft wint sterke macht. Die dansen kan
en liederen zingen, die in het schouwspel spelen
kan wordt wel gesteld; die van de sterren lezen
kan, .die rekeningen maakt, die vaardig is met
beelden en gebouwen, en bovenal die de listen
der liefde weet of die de kracht der artsenijen
kent verwerft in korten tijd een breede woning
en hooge vriendschap, rustbedden en gasten
aan den disch. In Rome kan iedere slaaf een
meester worden, en gebrek is daar nergens,
want er vallen vele brokjes van de tafels.

De rijken en de burgers doen geen arbeid
en weten niet van behoefte, de goedheid van
het brood en van het water is hun onbekend.
Met dobbelsteentjes en kampspelen, met wagen-
rennen en schouwpelen gaan de dagen voorbij,
met genot van spijs en drank en lust van hun
vrouwen voert de tijd hen naar hun graf waar
zij geen toekomst zien. Eer, roem en macht
zijn hun betere wenschen voor een leven dat

hun kort dunkt. Hun wijzen meenen dat de
mensch geen taak heeft dan de smart te ont-
gaan; anderen dat hij door deugdzaamheid geluk
behoort te winnen; de meesten meenen niets,
omdat de mensch niets weten kan, en noemen
onverschilligheid het hoogst, daar al wat dier-
baar wordt gehouden zorgen geeft. Zij allen
achten het leven kort en wat er vreugde zijn
kan korter nog. Kort is de vreugde voor enkelen
in Rome, voor de menigte is zij ganschelijk niet.
Het zijn hun slaven en hun vrouwen in wier
ziel het onsterfelijk verlangen murmelt. De zwak-
ken en de geringen zijn het, zonder kracht en
zonder staat, die met waarachtigheid in hun
tempels treden en buigen en tot hun goden
roepen. Wanneer de maagden zuchten dragen
zij bloemen en sieraad tot Fortuna van de
vrouwen; wanneer hun tijd nadert liggen zij
zonder woorden voor hun Mater Matuta neder,
zij zijn zoo dicht bij het begin des levens, zij
voelen het kinderhart zoo zeker binnen zich-
zelven en hebben zooveel noodig, melk voor
de kleinen, voorspoed in den groei en de vele
heimelijkheden die geen van haar ooit noemt,
dat zij tot de nederigheid dalen waar voor het
innerlijk gezicht hooger glans begint. Wel heb-
ben zij verscheidenheid van godinne-tempels in
de stad, maar ieder harer bemint slechts eene,
de kinderen-geefster Venus of de Bona Dea,

en Isis die de vrouwelijkheid eeuwig omsluiert,
de in sluiers verborgene Isis het meest.

De slaven zijn vreemden die van hun meesters
goden niet kunnen hopen. Bij hen nochtans is
het heil het heetst begeerd die in het land van
hun geboorte zelfs van eigen goden verlaten
zijn. De slaven van de stad bidden tot den
verren god die van de oorden des dageraads
de wonderen brengen zal, Mithras van lichte
zaligheid; tot Asclepios die alle ellenden heelt;
tot Serapis die kracht schenkt en overvloed.
De slaven van het land zijn beschroomder in
verlangen. Den eenzamen herders is het weelde
wanneer Sylvanus de offeren loont met feest
van dans en lekkernij; de landbouwers stellen
het gansche jaar hun verwachting op de lente
wanneer de akkerbroeders de Dea Dia vieren,
wanneer man en vrouw te zamen komen en
een enkele tot de vrijheid herboren wordt.

In de wassende veelheid der goden stijgt het
verlangen der volkeren heet en groot, en overal
wordt de verlossing gevraagd van de kwalen
des armen lichaams, van de angsten der ziel
die geen uitkomst ziet hierna. Voorheen diende
ieder volk zijn eigen goden om voorspoed, wijs-
heid en geslacht. Maar de krijgslieden en de
handelaren van Rome hebben den rijkdom ge-
roofd, de kinderen verkocht, de goden van den
een tot den ander gevoerd, en menig god heeft

zijn macht verloren en duizenden beproefde
menschen hun vertrouwen. Niet te tellen zijn
de verdwaalden die met gevaarlijken gloed der
oogen zoeken, dan hier dan daar, en nergens
vinden, terwijl de nachtelijke twijfel gedurig
smeult, de slaap een wilde droom wordt van
wonderbaarlijkheid en redding. Velen zijn de
goden bij wie gesmeekt wordt, want het smach-
ten is veel en rusteloos.

De volkeren die de meeste bitterheden lijden,
die van Asia en van de eilanden, droomen van
het verleden en verwachten de liefste bevrijding
van hun aloude herscheppers Adonis en Aphro-
dite. Telken jare wanneer de roode bloei begint
van den granaatboom herrijst de schoone god,
telken jare vult nieuwe weelde den schoot der
levengevende in de hoven waar de palm gedurig
groent, en de dorst doet het bloed van priesters
en vrouwen vloeien voor de herboorte van
mensch en wereld. Verscheiden zijn hun ver-
borgenheden en hun verwachtingen in de ooste-
lijke streken bij de zee, maar hierin zijn die
volkeren eenig dat zij de kortheid van hun tijd
erkennen en smachten naar een nieuw bestaan.
Dezen hopen het meeste wonder van de manne-
lijke godheid, genen van de vrouwelijke; de
zachtheid der godinnen echter geeft zachter
vergeten van het harde lot.

In den geur der eilanden en aan de zoele

kusten is Aphrodite heerscheres der harten; in
haar tempel en gaarde van Paphos vindt de
man veel vrouwen, de vrouw ontvangt van
onverwachten man het kind dat zij alleen mag
dragen. Ook de Kybele die in Lesbos den zang
van haar verrukten hoort is den menschen een
moeder gelijk zij den goden was; vreugdelijk
gaat het gerucht der drommen die in den geur
van haar dennenbosschen, bij den dans van haar
witgemaakte priesters het onbegrepene van man
en vrouw en hun begeerte zoeken. De faam der
Artemis, der veelborstige, is grooter nog, hare
bloemhoven maken Ephesos een oord van lusten,
zij heeft ook kleine maagden die zoeter droomen
en zachter zingen van haar lieflijkheid. In Zela
en in Komana verzamelt de donkere Mene de
reizigers van het land, en zij pijnigen en zij
snijden zich uit langgedragen smart, hopend op
beter dan wat der zinnen is. De ouden, de ge-
bogenen, zij die staren en zij die wankelen, maar
tegen allen rampspoed hopen, rijden naar Thy-
atira, met hun kruiden en hun zilverstukjes, om
te vragen of de Sibylla den dag van wonderen
ziet komen.

Byblos en Beroth bergen veel vreemden, en
Aschtaroth Naamah deelt daar nog macht met
Adona�. Maar de oude volkeren van de ooster-
streken zijn harder van vleesch en dienen liever
hun mannelijken god. Van Libanon stroomt

iederen herfst het bloed van Tammuz den zoon
des levens naar de zee en het bloed van vrouwen
en kinderen stroomt mede in Aphaba, opdat bij
de nieuwe maan des voorjaars de gehoornde
Aschtaroth nieuwe vreugde geven mag, nieuwe
vrucht van mensch en aarde. In de steden aan
zee staat, nevens den maker van krachten, den
winner Melkarth van ouds, de Baal nog immer
grimmig, en zijn vuur, dat de teederste offeren
in zijn armen brandt, heeft den lieden van Sidon
en Tyrus geleerd gering te wezen en niet te
hopen; zijn Baaltis heeft klein mededoogen,
aangenamer dan gezang zijn de kreten der
vrouwen haar. Fel als de zon des hemels zijn
de opperheeren van de volkeren der woestijn, en
lang duurt het getijde van hun honger aan
kinderen en jonge dieren. Orotal van de zonen
Esaus en Ischmaels, Kemosch van de zonen
Lots; ook hunne vruchtengeefsters Allat en
Aschtor druipen van bloed, rood gelijk de maan
over de wildernissen van Edom, Moab en Arabia
willen zij zijn, maar ook is de lafenis des waters
zoet die zij schenken uit hemel en springbron.
Groot is de wereld waar de zon van den
dageraad tot den avond over straalt, groot de
menigte der menschen met handen opgeheven
uit armzaligheid en innigheid, uit benauwenis
en verlangen, groot in de stilte van den nacht
het stil gebed hunner zielen.

Diep is het hart van Isra�l, stil in den nacht
en klaar in de zon is de hemel van Isra�l. Op
den berg Moriah wordt de Eeuwige gediend,
hij heeft zijn heerlijkheid in Jerusalem.

Zij staat in het midden van Judaea, de stad
der Joden. In de dagen voor Abraham hebben
volkeren in de vlakten gestreden en op de bergen
rook van offeren gemaakt van Libanon tot Ber-
sheba; van de dagen van Jozua af is strijd en
gebed geweest tusschen de Jordaan en de groote
zee, want het is een begeerlijk land en vele
heeren zijn er door gegaan. Maar Jerusalem is
van Israels vestiging af de woning van Israels
kleinheid en grootheid gebleven, van het vuur
dat brandt in het Joodsche hart.

De landen zijn te overzien van de hoogte der
bergen, want de lucht is klaar en de aarde blank.
Van den Olijfberg over de Zoutzee tot naar
Nebo en Gilead aan den oostkant is het dor
en eenzaam, alleen karavanen gaan er; tot naar
Hebron aan den zuidkant, tot naar Ephra�m aan
den noordkant zijn olijfgaarden en gerstakkers,
en kudden zwerven langs de heuvelen. Dat is

Judaea, het oude, het reine Isra�l. Beneden Gerizim
ligt een eender land tot Karmel noord en oost,
dorstige gaarden in de zon en doornheesters
op de heuvelen, maar over de zachte laagte
van Saron groeit de wijnstok tot naar de zee.
Dat is Samaria, waar Manasse van vreemden
werd besmet. Van Tabor gaat het gezicht over
groene dalen en glooiende bosschen, over het
water van Gennesareth tot de sneeuw van Her-
mon en westwaarts tot in de verte der blinkende
zee. Dat is het weligste en het stilste land,
Galilea, waar de geslachten van Zebulon en
Naphtali van vreemden onrein werden. Verder
zuidwaarts behoort nog Edom tot het Joodsche
land, oostwaarts Moab en Ammon, en noord-
waarts naar Libanon toe de akkers van Golan
en Bazan, en ook deze zijn onrein.

Dit is het gebied van den koning van Judaea
wiens troon in Jerusalem staat.

Maar de macht des tempels gaat verder de
wereld over, geen oord is er waar geen ge-
trouwen wonen en waar niet iederen dag de
gebeden tot Zion zijn gericht. Sedert den tijd
der ballingschappen, sedert den tijd toen de
koningen Alexander en Ptolemaeus voorspoed
schonken zoodat de akkers te klein werden voor
de menigte der kinderen, is de verstrooiing der
Jodenheid tot grootheid uitgegroeid en heeft zij
den heiligen Naam geroepen van het oosten

naar het westen. Van Nisibis en Adiabene tot
Babyion wonen Joden, een talrijk volk, trouw
aan de wet. In Lydia en Phrygia waar zij heen-
gevoerd zijn wonen Joden, in Asia meer dan in
het oude land, in de steden Antiochia en Tarsos,
Halicarnassos en Laodicea, die zij rijk gemaakt
hebben, vragen vele heidenen de besnijdenis.
Joden wonen onder het gezag der kandake van
Ethiopia, talrijk zijn zij in Kyrene, talrijk zijn
zij in Kreta, in Salamis hebben zij hunne huizen
van leering en ook op alle eilanden waar schepen
ankeren. Maar het grootst zijn de Joden van
Egypte in getal, daar hebben zij ook eer en
voorspoed; hunne samenkomsten in Alexandria
en Leontopolis zijn van den ochtend tot den
avond gevuld, hunne oudsten spreken in den eigen
raad van zeventig, hunne aanzienlijken staan in
hooge ambten des rijks. Voorts wordt nog de
wet aan hun deuren gezien in alle steden van
Hellas en menigvuldig in Rome zelf. In Hispania
hebben zij van eeuwen her gewoond. Geen volk
is zoo verspreid in gansch de wereld.

Dit is de verstrooiing van Isra�l dat vermenig-
vuldigd zal worden als de sterren des hemels.

Maar zwaar is het lot dat Isra�l gedragen heeft
al die tijden, sedert de rampen van Jojachin en
Zedekia tot de overweldiging van den Edomiet
die in den troon van David zit te midden zijner
vreemdelingen; eeuwen lang heeft het volk in zijn

verdrukking geleden en de belagers richten het
zwaard reeds nader aan zijn hart. En nochtans
weet een ieder, in alle steden en gehuchten, wat
in de boeken der wet geschreven staat; en noch-
tans weet de stilste droomer, de heetste hater,
de droefste vrouw, de krankste bedelaar, in welk
oord ook waar Jood bij Jood woont, dat het land
der vaderen niet zal vergaan: de God der voor-
ouders zal Izak en Jacob gedenken wien hij het
heeft .toegezworen tot eeuwig bezit.

Toen Abraham, donker en vermoeid, uit het
oosten in Kanaan kwam en in het dal van
Sichem rustte is God hem daar verschenen, en
de eerste Joodsche offersteen die in dit land
werd opgezet wijst de plaats waar het eerst de
Eenige dit land aan Abraham beloofde. En zijn
God maakte een verbond met hem, dat Abraham
hem alleen zou toebehooren. Noch hield dezegen
op der heilige eeden, want als hij op den berg
geroepen was heeft de goede dienaar zijn eenigen
zoon gebonden dien Sara hem baarde in hun
ouderdom; niets is er dat hij zijn Heer ont-
houden heeft, en zijn zuivere trouw is Abrahams
grootheid geworden. De akker van Machpela,
waar zijn gebeente bij dat van Sara ligt, is de
eerste grond dien Isra�l bezat. Vreemdelingen
waren zij in dit land en zij woonden in tenten,
een arm gezin, eenvoudig en oprecht als de
kameelen en de schapen.

En reeds aan Izak heeft de God zijns vaders
zijn belofte vervuld, hij heeft hem van de inge-
borenen behoed als hij in Gerar kwam, hij heeft
hem groot gemaakt en rijk aan knechten en
vee. Ook heeft Izak een altaar gebouwd op de
plaats waar zijn Heer zijn hernieuwden zegen
sprak, op dezelfde plaats waar de Filistijn hem
woning en vrede bood,- in het droge land Ber-
sheba bij den waterput van Abraham. En vreed-
zaam woonden zij daar, van de baals afgekeerd,
verafschuwend den walm van dronken ontuch-
tigheid die de Filistijnen hun Marna, hun Derketo
en hun Dagon maakten, want rein waren zij
van de herders gekomen en zij gruwden van
de wulpschheid der oogsten. Rebecca, zou de
Joodsche de onreine vrouwen dulden? Haren
liefsten zoon zond zij naar Paddan Aram van
haar broeder opdat hij uit haar geslacht een
vrouw zou nemen. En zoo Rebecca deed zoo
deden immer ware Joodsche vrouwen.

Voor zijn stoet keerde Jacob weder, een rijk
man, zijn ezelen en kameelen gingen onder
zware pakken; Lea staarde uit haar teedere
oogen waar zij de amandels zag bloeien in het
dal, de lach ging niet van Rachels lief gelaat,
en achteraan dreven de slaven en de kleine
zonen de geiten op. En als de moeders en zijn
kinderen den Jabbok over waren en hij alleen
bleef op de plaats die Pnuel werd genoemd,

streed Jacob zijn groote worsteling in de duis-
ternis, tot den morgen toe, maar de verschrik-
kelijkheid zijns Gods heeft hem niet verslagen
noch de trouw zijner ziel verkeerd. Van dien
tijd af, van dien zwaren nacht voor zijn weder-
keer in Kanaan, is hij Isra�l geweest, een strijder
voor zijn God, hij en zijn nageslacht. Izak, oud
en eenzaam in Mamre over den akker waar hij
Rebecca had begraven, zag de stoeten komen,
de vrouwen, de kinderen, de knechten en al
het vee, hij zag den voorspoed zijns zoons,
hij zag dat zijn Heer weldadig was naar zijn
woord.

Toen zijn zij vreemdelingen in Egypte geweest
als er in Kanaan geen voedsel was. Daar heb-
ben zij geleerd dat zij broeders zijn, allen die
van Jacob komen. Zij hadden hem in slavernij
verkocht, den kleinen Jozef, maar hij was oprecht
en schrander en de Pharaoh had hem hoog
verheven. En toen de honger hen naar Egypte
dreef om brood te vragen en Jozef zijn onheil-
zoekers in zijn hand kreeg, heeft hij zich den
ouden Isra�l, den jongen Benjamin herinnerd,
en het kwaad heeft hij koninklijk vergolden,
want waren zij niet allen den Heer gemerkt?
Jozef zag dat het kwaad zijner broeders goed
was, wijl de Heer het tot hun redding had
beschikt, en Jozefs broederkus is immer blijven
gloeien op het Joodsch gelaat. Boven de anderen

hield Jacob hem, zijn zegeningen gingen die der
vaderen te boven.

In Egypte was het dat de bitterheid begon.
Zij hoedden de schapen en gelijk hunne kudden
vermeerderden zij, gelukkig in de zachtheid des
hemels. Maar de overmachtige Egyptenaren
kwamen en bonden hen in den harden dienst
der ovens aan de zandwoestijn; en als zij in
hunne verdrukking voortgingen te vermeerderen
kwamen de meesters en doodden al de kleine
zonen, tot de kleinste zonen die nauwelijks bij
de moeders lagen. Toen werden de tenten van
Isra�l luid van geschrei, de dagen en de nachten
jammerden. En de Eeuwige hoorde het en ge-
dacht zijn eersten dienaar. In Midian werd hij
verkoren, Mozes die den Heer dorst vragen
naar zijn naam. Hij reisde naar Egypte, waar
eens het water spoelde aan zijn wieg; hij smeekte
den Pharaoh, hij deed de wonderen, en hij
toornde en hij rees tot de kracht der helden.
En als hij zijn volk verzameld had leidde hij
het voort uit het land van slavernij en bitter
brood, de onbekende wildernis in, en Jahve
ging hun voor.

Veertig jaren waren zij zwervers door de
woestijn. Hun God werd hun fel als de stralen
der zon, genadig als de regen, eenvoudig als
het zand, zuiver als het water der bronnen,
verschrikkelijk als de donder over de bergen,

eeuwig als de sterren des hemels, rechtvaardig
als de wijsheid die Mozes in de wolken van
Horeb ontving. De eerste wet, den herders uit
de hoogte gebracht, is de wet gebleven de ver-
ouderende eeuwen door: Geen andere goden
aan te zien, want zij zouden dwalen en ver-
loren gaan; geen beelden te maken, want Jahve
is grooter dan de beelden der baals; den Naam
niet uit te spreken buiten het gebed; den zeven-
den dag te rusten, opdat een deel van Israels
tijd den Eeuwige behoore; vader en moeder
te eeren, daarin is het behoud der geslachten;
geen mensch te dooden, slechts onwetenden
achten het naastenbloed niet; geen bedrog tus-
schen man en vrouw, hoe immers zou het volk
bestaan zonder trouw binnen de tenten; niet te
stelen, want de kinderen van den rechtvaardige
behooren rechtvaardiger te zijn dan de heidenen
rondom; geen leugen te spreken voor de oudsten,
of hoe zou het onrecht recht gemaakt kunnen
worden; van den naaste niet te begeeren, opdat
de twist verre mocht blijven. Aldus was de wet
voor Isra�l, in wien alle volkeren der aarde
gezegend zouden zijn.

Veertig jaren werden zij in de woestijn be-
proefd voor zij naderden aan het land dat hun
erfelijk was toegezworen. En aan het einde
kwamen zij in Moab en Ammon, daar zij van
de hoogten over de eenzaamheid der Zoutzee

heen de velden van Gilgal aanschouwden, het
stroomende water en de groene boomen. Toen
legde Mozes voor de arke zijn handen op Jozua,
en hij klom op naar de rust op den berg Nebo.
En hunne herdersstaven gaven zij den ouden
en den kleinen, en zij maakten wapenen, want
daar lagen de akkers en de gaarden welke zij
winnen moesten om een volk te worden dat
in vaste huizen woont, verzadigd van koren en
most, zoeter dan de melk der schapen.

De palmenstad namen zij het eerst, daarna
rookten hun offeren in de andere steden van
de bergen en de vlakke velden aan deze zijde
der Jordaan, en hun bazuinen schalden iederen
dag. En als Jozua de landen verdeeld had ver-
gaderde hij het volk in Sichem, onder den eik
van Abraham verbond hij het in het hoogst
gebod, den dienst van zijnen Heer.

En zij leefden in de goedheid des lands, in
den overvloed van vette spijs en zoeten drank,
al die dagen toen er geen koning was en een
iegelijk deed wat recht was in zijn oogen; maar
in vrede leefden zij niet, noch in de eer der
wet. Want sterk in den krijg waren de lieden
Kanaans behouden, vele wapenen en strijd-
paarden hadden zij; de Joden echter verdierven
hun kracht aan den wijn en de lusten der af-
goderij. Van den dag dat zij haar zagen hebben
de hoornen Aschtaroths hen altijd verlokt in

onmatigheid des lijis, den Baal gaven zij hun
eerstgeborenen aan den drempel, voor de wei-
daden huns Gods gaven zij verkeerdheid weder.
Over de verdwazing der mannen riep Debora
haar lied. «

Doch uit Ephra�m werden de zieners geroepen
en in Juda bleef het zuiver hart bewaard.

Een vrouw was van Moab gekomen en op de
akkers van Bethlehem had haar trouw de trouw
eens mans gevonden die deed wat recht was
naar de zeden van weleer ook aan den vreem-
deling. Uit hun geslacht wees de God-gewijde
Samuel den koning aan, een knaap die de schapen
hoedde en de liederen van Isra�l zong in het
licht der dalen. En als David gezalfd was sloeg
hij de haters der arke, en hij nam Zion, den
burg van Jerusalem. Toen bloeide de oprecht-
heid weder onder de broedervolken, Juda en
Isra�l woonden zeker, een iegelijk onder zijnen
wijnstok en onder zijnen vijgeboom. Want
Salomo, het gebod vervullend, bouwde Israels
Heer een vaste woning op den berg van Abra-
hams grootheid; hij bad en offerde uit de nederig-
heid der vaderen, hij hief zijn armen uit den
eenvoud der vaderen. Naar alle oorden ging de
roem van zijn zegen, zijn schepen voeren over
de zee tot aan Ophir toe.

Maar ook den wijze heeft de maan in zijn
prachtigheid verdwaasd toen hem zijn vrouwen

tot Aschtaroth verleidden, tot de gruwelen,die
in bosschen en op hoogten werden gedaan. Zijn
trouw was de zegen geweest, zijn weelderigheid
zou de vloek zijn, opdat in den afgang der ge-
slachten het woord van Mozes zou geschieden:
Ik ben de Heer uw God, zoo gij mijne inzet-
tingen zult versmaden zal ik u zevenvoudig over
uwe zonden tuchtigen, onder de heidenen zal
ik u verstrooien tot gij wederkeert naar mijne
barmhartigheid.

De profeten togen door de landen, uit hun
binnensten gloed de geboden roepend, maar zoo
de koningen deden zoo deden de gehoorzamen.
De koningen volgden en gingen, dezen die het
goede en dezen die het kwade deden, en de
kwaden waren de meesten. Den dienst des
Eenigen hielden zij niet, zij braken de wet en
de inzettingen smaadden zij. In den overvloed
der landbouwerij schuimde het verderf, de veel-
heid der gewassen verdwaasde het oog, dat het
veelheid van goden waande. De wet der herders
was den Joden van den akker een lastgewor-
den dien zij nederwierpen. Maar voor de on-
trouw der dienaren had de Heer zijn grimmigheid
gereed.

Toen begon de vloek, toen vielen zij neder,
toen werd luid het gekerm der Joden.

Eerst werd Naphtali weggevoerd. Ten tweeden
male nam de vreemde straffer Isra�l uit Samaria

weg. Eindelijk werd Jerusalem geslagen, al de
kloeke lieden der stad voerde de vreemdeling
heen, onder jukken voerde hij hen naar Babel heen.

Daarna is het ongeluk in Isra�l gebleven.
Goede Joden zijn in de knechtschap geboren
die aan hun volk hun goedheid gaven, vele
gunsten zijn gevallen van de handen der meesters.
Maar de kinderen der vrije vaderen hebben ge-
durig van al wat bitter is gegeten; onder den
geesel van hun zwakheid hebben zij geklaagd,
onder den hoon van hun gebruiken hebben zij
de oogen toegedaan, onder den haat tot hun
broederschap hebben zij gezwegen, en onder
den roof van hun zonen en dochteren hebben zij
in duisternis geschreid. In de benardheid hebben
zij zich herinnerd dat zij allen van Jacob kwamen
en hun liefde tot elkander heeft hun schouders
gesterkt; in het gebrek hebben zij zich hun
Heer gedacht en de heete dorst naar zijn goed-
heid heeft hun binnenste gebrand, tot hatens
toe van al dat den Naam niet roept. Sedert die
dagen van Babyion heeft de droefenis over de
schoonheid van het Joodsch gelaat een reiner
glans getogen. De schoonheid die uit smart
ontbloeit is in Isra�l te zien.

Zij keerden weder in hun land. En van hun
wederkeer af zijn de stemmen der roependen
groot geweest voor het heil des volks. Maar
het zaad der onreinheid had het verdorven,

zoodat Naphtali gelijk de vreemdeling was
geworden, Manasse van al zijn broeders werd
geschuwd. En de heidensche vorsten, dan van
Egypte, dan van Syria, overheerschten. Nog
eenmaal sloeg hoog de vlam toen de Macca-
bee�r den schenner uitdreef en Jerusalem van
afgoden reinigde; in de klare lichten die inde
maand Kislev ieder huis verheugen ziet de Heer
dat de dienaar al zijn straffen duldt, maar niet
den smaad zijns Gods.

Na dien korten dag is de grauwheid gebleven.
De nood die met de heirscharen van Rome over
heel de wereld trekt is ook hier gevallen en
zwaarder dan op eenig ander volk. De Joden
hebben geen beelden tot vertroosting hunner
zinnen, geen beelden waar hun tranen voor
neder kunnen vallen; voor de pijn die in hun
ziel is hebben zij gebed, zij hebben lof voor
hun verlangen, zij hebben den Naam voor hun
vertrouwen. Sterk moet het hart zijn dat de
eeuwen van rampspoed door den Onzienlijke
looft, dat bidt boven zijn geklaag, en sterk,
sterk is dit hart van Isra�l gemaakt. Van eeuwen
her is het volk in zijn eigen land tusschen
Jordaan en zee door vreemden mishandeld en
gehoond, van eeuwen her zijn de meesten zijner
kinderen verstrooid waar zij gehaat zijn wijl
zij Joden blijven. Maar de verschrikkelijkheid
Gods noch de kwaadheid der menschen, de

wegvoering, de verspreiding noch de marteling
hebben de trouw van zijn hart gebroken.

De macht des vreemdelings echter is terug-
gekeerd met sterker bekoring dan eertijds van
de baals straalde; in de jaren sedert de Has-
monee�n hebben de gedachten van Hellas, de
weelde van Rome zoo velen afgeleid, dat de
getrouwen afgezonderd zijn in hun volk. Alleen
dezen houden zuiver aan de wet, alleen dezen
worden van de heidenen ge�erd, zij leven in
hun harte-dienst en hooren naar de stemmen
van buiten niet.

Velen zijn in het land hunner ouders af-
schuwelijk geworden en velen hebben in de
landen hunner vreemdelingschap den haat ver-
wekt. Zij denken gelijk de wijzen van Rome
en Alexandria leeren, zij zoeken verzadiging
en verachten de geboden, verdervend wat goed
is in eigen huis; bij de heidenen doen zij als
de heidenen, maar het merk des verbonds durven
zij niet af te zweren en de heidenen bespuwen
hun onwaarheid. Sommigen, die echte Joden
zijn, falen door de hitte van hun ongeduld: in
Judaea is de overlevering, gelijk zij bewaard
wordt bij de mannen der groote vergadering,
hun niet zuiver genoeg, zij steken de oproerig-
heid aan tegen vriend en vijand en in hun
schuilplaatsen op de heuvelen smachten zij
naar den strijd voor Israels oppermacht. In de

verstrooiing zonderen die ijveraars zich grimmig
van de onreinheid af, zij bespotten de tempels
en bekeeren de heidenen tot besnijdenis. Hun
onverdraagzaamheid ergert de wederpartijders,
hun vreemde genooten vermeerderen het getal
der onwaren, en de kracht binnen wordt aldus
minder, de vijandschap buiten grooter. De haat
tegen Isra�l, uitverkoren wijl hij den Eenige
diende en hem nimmer door een beeld onteerde,
is altoos geweest, maar groeit gedurig sedert
hij in de verstrooiing ijvert voor de bekeering
tot zijn leer.

De adem der leer nochtans is alleen bij de
wijzen van Jerusalem. Menigvuldig zijn de twis-
ten der verdeeldheid in het Joodsche volk, maar
rein worden de woorden van Mozes en de pro-
feten, roepend tot den dienst des Eeuwigen en
tot de liefde des naasten, in Jerusalem gehoord,
Jerusalem, het huis der Joden, waarjahve woont.

Op den eenen berg staat zijn woning in de
zon verheven, op den anderen ligt de menigte
der woningen zijns volks verzameld.

In het midden der hoogte van den berg
Moriah is de heiligste plaats waarheen van
alle streken der wereld gedachten zwermen,
de moede en de hongerige, de weenende en
de zingende. Binnen de muren en de cederen
gaanderijen, in het midden van den open hof,
waar de klare zon van ochtend en avond straalt

en de winden van alle hemelen waaien, boven
het getier der stad, staat de tempel naar het
oosten. In het midden van zijn binnenhof, voor
den ingang tot het heiligste, staat hoog de oude
offersteen van Abraham in den kring der priesters
die gedurig de gebeden dan fluisteren, dan
smeekend opwaarts roepen, der zangers wier
zangen ieder keer met den rook der offeren
stijgen wanneer het levend bloed heenvloeit
naar het ingewand des bergs. Binnen zijn gou-
den en zilveren poorten wordt de Eeuwige
geloofd dag en nacht.

Aan den anderen kant van het dal, opgaand
naar Zion in het westen, woont het volk. Daar
wordt in geduldigheid de ellende gedragen. Van
ochtend- tot avondgebed gaat in de schaduw
der dolende straatjes, in de duisternis der be-
dekte markten en in de poorten van den stads-
muur het blijmoedig gedruisch van hun handel
die in luidruchtigheid tiert, van hun ambachten
die in bestendigen ijver worden gedaan, van
de hoogstemmige uitbundigheid hunner kinderen,
en de zon is heet in de weinige plaatsen waar
zij doordringt, de lucht hangt zwaar van stof
en zwoele reuken. Rusteloos en naarstig leeft
het volk. Vrouwen van de dorpen dragen hun
vrachten, olijven en linzen en look, boven het
gedrang, kooplieden roepen bij hun waren uit
de verste streken, vijgenbrooden van Damascus,

specerij van Antiochia, visch van Hispania,
aardewerk van Egypte, ketels van Arabia. Veel
gepraat is er, veel loven en bieden en schertsen
en veel geschreeuw, maar er wordt gewerkt,
en vroolijk prijst de waterdrager den last die
hem nederbuigt, de smid zingt bij zijn gehamer,
de bakker lacht als hij van den oven de stapels
aan zijn deur zet. Alleen wanneer de vreemde
krijgsman door het gewemel schrijdt verstomt
de luidruchtigheid en waar zijn voeten liepen
is de grond bespuwd. Alleen de tollenaar, die
met zijn knechts langs de winkels gaat, verstoort
de argelooze vreedzaamheid, scherpe blikken
en lasterlijke woorden ontmoet hij wanneer hij
zijn straatgeld en zijn maatgeld eischt, zijn
winkelcijns en zijn warencijns, en in het midden
van schier iederen twist is het een tollenaar die
zich verdedigt, een afvallige die voor den vreem-
deling zijn broeders bedriegt en berooft.

Want sints Herodes is de last der cijnzen
ondragelijk geworden. Een vierde deel ten minste
van alle goederen behoort den koning voor zijn
staat en voor zijn plicht aan Rome, de tollenaar
bovendien vergadert een schat in korten tijd.
En het zijn afschuwelijkheden die met den arbeid
van goede handen worden betaald, met het
gebrek van duizenden getrouwen. De duiven des
konings zijn verzadigd, maar die den duiven-
toren maakten blijven mager. Het renperk, ge-

bouwd voor de verkwisting van Romeinschen
heer en Herodiaanschen hoveling is van het
brood der armen gekocht. De schouwburg staat
buiten den muur, maar de kranken en de slaven,
de ouden, de weduwen en de hongerige kinderen
hooren de kreten der liederlijkheid hun nood
bespotten. De Samaritanen zijn onrein, maar hun
grond is Joodsche grond, zij moeten dulden dat
op den heuvel van Samaria een tempel voor
den Caesar staat, en het zijn kinderen van den
Eenige die voor iederen steen hebben gezweet.
Sedert de Edomiet onder de gunst van Rome
den naam van Koning der Joden voert is Isra�l
tot een volk van armen verzonken; talloos zijn
de behoeftigen die tegen den morgen zuchten,
talloos zijn de gebrekkigen, de zwervers langs
de wegen wien de slavernij begeerlijk schijnt,
talloos zijn de uitgeworpenen die in de holen
buiten de stad hun schurft en naaktheid ver-
bergen.

De weinige welgestelden die onderden konings-
burcht wonen zijn geen Joden meer; zij ver-
mommen zich als Romeinsche heeren en ver-
achten de geringen van hun geslacht, zij dragen
Grieksche namen en kleeden zich met vreemden
opschik, zij verkwisten hun goud in spelen en
den nooddruftigen verwant verdrijven zij van
hun deur. Dezen zijn het die zich Sadducee�n
noemen, de gematigden die niet gelooven aan

het heil van een zuiver volk, die lachen om de
profeten en om de belofte van Isra�l, die met
de macht hunner rijkdommen hun volk verder-
ven en in de hand van Rome geven. Zij willen
Isra�l niet meer behooren en hun vrije gedachte
is enkel ongeloof aan de overlevering en het
hemelsch bestaan. Hun oogen, door de flonke-
ring der weelde verblind, zien de heerlijkheid
niet waartoe hun volk verkozen is, zien de vlam
niet die in hun midden brandt voor hun God.
Maar spreken ook de stemmen hunner voor-
naamsten in den raad des hoogepriesters, de
zuiveren rekenen hen tot de menigte der zonde
zoo goed als de kleinen die zijn afgedwaald.
Gestreng is onder de smarten van het volk
het oordeel geworden der getrouwen in hun
afzondering. In vele gemoederen heeft de ver-
bittering van den strijd voor de eigen kinderen
in het eigen land van den hartedienst een dienst
van wetriemen en schouwdraden gemaakt, van
geloften, geschenken in den tempel en luide
mondgebeden. De Farizee�n doen hun plicht
naar de Thora en de verklaring der leeraren,
zij doen hun plicht naar het geschrevene; den
zondaar, hetzij hij uit rijkdom, hetzij hij uit
armoede verviel, en al wat den zondaar toe-
behoort roeren zij niet aan, noch geven zij hem
hun vriendelijk gelaat of hun aalmoes. De be-
wakers van Isra�l zijn zij die gloeien voor het

behoud van wet en overlevering, maar de on-
genadigheid van hun hart dreigt de zwakke
kinderen van honger te doen bezwijken, en zoo
er geen wijzen onder hen spraken, de hoop die
van den tempel straalt zou dooven en ondergaan.
De wijzen, die de wet doorgronden, koesteren
en verspreiden het heilig zaad der goedheid.
Wel is er redetwist, over de wassching der
handen, de reiniging van het woonvertrek, de
houding des lichaams bij het gebed, het hoogste
gebod echter wordt van ouder aan jonger met
liefderijke hand overgedragen. Abtaljon zeide:
Gij wijzen, weest voorzichtig met uw woorden.
Hillel, die van hem leerde, zegt: Wat gij niet
gaarne wilt, doe dat ook een ander niet, dat
is de gansche wet. Ook zegt hij: Wees onder
de leerlingen Aarons die den vrede beminde en
nastreefde, die de schepselen beminde en ze tot
de wet voerde. Welke is de goede weg? vraagt
de leeraar. Een goed hart, zegt zijn leerling.
En oordeel een ander niet voor gij u in zijn
plaats bevindt, zegt Hillel ook. Zoo spreken de
goede Farizee�n. Hun leerlingen reizen door de
steden en dorpen van het land en hun woor-
den van broederliefde vallen ook onder de
onreine menigte, de Amhaarats van Edom, van
het Over-Jordaansche, van Galilea.

De Amhaarats gelooven, ofschoon zij de ge-
schreven plichten niet doen. Sommigen, door

redeloos smachten voortgedreven, willen een
nieuwen dienst in een nieuwen staat boven de
wet van Mozes; enkelen, in kortzichtige dweep-
zucht vervoerd, haten Israels ongeluk in den
vreemdeling alleen. Deugdzaam en eenvoudig
leven de Essenen aan de Zoutzee in hun heime-
lijke leer, zij houden de instellingen en kennen
de hebzucht niet daarginder buiten de troebelen
des tijds. Maar den tempel hebben zij afgezworen.
Droomers zijn zij die van een heilige toekomst
droomen en den weg der toekomst missen door
zich af te scheiden van de gemeenschap. Hierin
zijn zij voorzeker schuldig dat zij den strijd ont-
vluchten in de eenzaamheid waar zij enkel
zichzelven en hun vrienden aangenaam zijn.
Ook de Zeloten zijn ontevredenen die den last
huns volks niet dragen kunnen. In Galilea, in
het Over-Jordaansche, tot in Judaea toe zwerven
zij in benden, uitziend naar den dag dat zij de
overheerschers kunnen nederslaan, en in de
steden wachten honderden met een verborgen
vuur dat zij koesteren voor dien strijd. Zij ver-
geten de geboden, zij zien het kwaad hunner
ziel niet noch de verkeerdheid binnen het eigen
volk. Maar geloovigen in verdoling zijn zij, in
het vroomste hunner harten brandt een vlam
voor Isra�l en om der wille van die vlam alleen
zal hun werk gedijen.
De menigte is onrein. Nochtans is zij de

menigte die denzelfden last draagt en dezelfde
hoop bewaart als de trouwste dienaren in den
tempel. Hun zuchten is het zuchten der armen
in heel de wereld, hun smachten is het smachten
der behoeftigen onder alle hemelen naar het
wonder van de liefde, naar de zachtheid en de
broederschap der menschen. Zij betalen de tien-
den niet die ver buiten Jerusalem wonen, noch
komen zij naar de stad om de andere tiende
daar uit te geven; zij zeggen de gebeden niet
ochtend en avond, zij verzuimen den riem aan
te doen en kwastjes te dragen, velen die de
geboden niet aan hun deuren bevestigen en hun
kinderen niet naar de leerschool zenden om de
Thora te hooren: Amhaarats zijn zij, de ver-
worpenen van het land die de wet verzaken,
die Michael zal richten in zijn dag, zondigen
zijn zij, maar goddeloozen niet, en de vlam van
den komenden dag zal hen niet branden, zij
zullen veilig over Gehinnom gaan. Gerechtig en
volkomen is de Eeuwige, Heer van Isra�l, maar
ook is hij goed, barmhartig en genadig. En
indien zij hun kinderen niet naar den leeraar
zenden, het is omdat de tollenaren machtiger
zijn op het land en ook de kinderen naar den
akker moeten voor het brood. En indien zij de
wet niet aan hun deuren slaan, het is omdat
de krijgslieden zouden binnenkomen en hen
mishandelen, omdat de pijn en het gebrek in de

duistere hutten van geen geboden weten, omdat
de broeders in de stad van tijden her hen ver-
achten die in Samaria en Galilea de vruchten
des gronds verzorgen. En indien zij de tienden
niet naarstig naar den tempel zenden, het is
omdat de kleinen krijten en de kleinen des
buurmans krijten evenzeer. Die in Jerusalem
wonen, waar de priesters aalmoezen geven van
hun overdaad, weten niet van de armoede in
dorpen en gehuchten. Luide gebeden worden
niet gehoord, luide klachten of gezang niet waar
de nood bij iederen dageraad begint, waar de
angst een gedurige marteling is en waar harten
breken. De oogen zijn donker en de lippen toe.

Maar in de stilte hunner droomen zien die
stillen het licht van de komende zon. In den
nacht zijn in de kleine woningen stemmen die
fluisteren van den koning van het ver gelegen
land, waar het lam bij den wolf ligt en waar
geen leed wordt gedaan. En iederen ochtend
staat een man van zijn stroo op die met sterke
beenen en een glans uit het diep zijner oogen
naar den arbeid op het veld gaat, een nieuwe
gelooverdie het koninkrijk ziet dat indereeuwig-
heid niet verstoord zal worden en den koning
ziet die de armen richten zal met gerechtigheid.

Isra�l, Isra�l is het volk onder de volkeren
wiens profeten voor eeuwen den bevrijder van
smarten hebben verkondigd, Isra�l, de ziel der

volkeren waarin klaar het vuur brandt van het
smachten der menschen. Zijn wijzen loven de
heerlijkheid van den verlosser die zalige tijden
geeft van vrede en geboorte zonder smart, zijn
onnoozelen droomen van de wonderen en het
geluk voor al dat leeft. Isra�l is de vlam der
menschenziel, en de zang en de bede en de
heiligste liefde aller volkeren uitgaand naar den
reinen koning der reine wereld. Isra�l is de
roepende naar de toekomst die gehoord zal
worden.

Langs de heuvelen waar de schapen grazen,
over de akkers waar het koren gezaaid wordt
en geoogst, in de gaarden waar de hoeders
der olijven eenzaam zijn, daar gaan de stillen
van het land die zondigen tegen de wet en
elkander troosten met een zacht woord over
de zon die zal opgaan, met een licht dier eeuwige
zon op de lippen. Hoort, een slaaf in den wijn-
gaard heeft het gezien, een man van den ploeg,
een herder met zijn vee: over de heuvelen van
Judaea, over de hoogten achter de Jordaan is
de eerste brand gezien, het licht is gezien over
de bergen van Galilea.

Over de bergen van Galilea ging een man
en zijn vrouw reed naast hem op den ezel.
Boven gloorde de morgen over de olijven en
over het blanke dorp, voor hen dreef de dauw
langs de glooiingen heen, de immer groene
heesters glinsterden daar en de vogels tripten
over het kruid. De hemel begon te tintelen tot
het morgenblauw, er was stilte overal.

Van de bergen trok Jozef zuidwaarts. Met
zekere schreden liep hij, den teugel in zijn arm
houdend opdat het dier niet te snel zou gaan,
starend naar de groene vlakte beneden. Stil
waren zijn gedachten van het leed dat ze ver-
wekt had, in verwondering luisterde zijn ziel.
Alleen wanneer hij ter zijde zag lichtte klaar-
heid uit zijn oogen en ademde hij voller de
weldadigheid van den morgen in. Maria zat
recht op den ezel, haar oogen bewogen niet.
De stoere Tabor in het oosten, de blauwe
hoogten van Gilboa voorwaarts, de blijde Karmel

ter rechter verrezen in de zon, de lauwe wind
voerde geuren en geblaat van de ontwakende
velden aan, als Jozef en Maria daalden naar het
dal en hun reis begonnen naar Bethlehem.

Aan den put van Sunem dronken zij, en ook
de ezel dronk. Dan zagen zij elkander aan,
richtten de oogen weer naar voren en gingen
verder in het licht.

Jozef was een vroom man die de wonderen
van het geloof vertrouwde en geen gevaar
vreesde voor haar die naast hem reed, want
hij had het geloof van haar hart gezien. Van
den eersten dag had de zalige zekerheid ge-
straald van haar gelaat, al die zoete dagen van
den vroegen tot den laten oogst was zij door
het dorp gegaan als eene die luistert naar een
stem van de eeuwigheid, en boven het gerucht
der buren had haar zachte lach de woning
liefelijk als de sabbath gemaakt. Maria wist
voorzeker van den zegen die liefde is.

In de blankheid van haar kinderdroom had
zij den bruidstooi gedragen en de gulden dauw
die de kinderen omhult was niet van haar af-
gegaan. De gedachten van het verlangen mur-
melden immer waar zij luisterde en staarde,
gelijk een jonkvrouw wanneer de wereld voor
haar opengaat, en wat zij hoorde zong als
wieggezang in den avond, wat zij zag gloorde
als de dageraad onder het loof der tuinen. Zij

droeg haar blauwe kleed gelijk de vrouwen
doen en haar borsten waren die eener moeder,
maar haar gelaat hield zij opgeheven daar de
armelijkheid der menschen haar niet verschrikt
had en gebogen. Maria, die ademde in de moeder-
schap, was een kind dat een kind zal blijven.

Zij was uit Bethlehem gekomen met Jozef
den timmerman, zij was een dochter van het
land. Zooals haar oogen zagen, zoo zagen de
oogen veler maagden der Hebree�n: de droefenis
van vader en moeder maakte ze zacht en gerust
tegen komende droefenis, de verwachting van
de beloofde heerlijkheden maakte ze groot en
klaar, de gloed der liefde maakte ze donker en
vol en zuiver als de morgengloed. De jonge
dochteren zijn schoon in Isra�l, maar schoon
boven haar zusteren ging Maria onder de bloe-
semen harer moederschap. Want in den glans
der wijsheid die der eenvoudigen is ging zij,
in het klaar vertrouwen der kinderen die het
wonder zien van de zon daarboven, van hun
slapen in de duisternis, die hooren de heime-
lijkheid van den Eeuwige in hun hart. Gelukkig
zijn de vrouwen die moeder zullen worden,
gezegend en gezegend is zij die weet dat haar
baren het wonder is. Zij is enkel liefde in al
haar wezen en haar liefde is wonderbaarlijk.

Omtrent het vijfde morgenuur hielden zij stil
aan de herberg van Jizreel. Als Jozef den ezel

binnen den muur zijn voeder had gegeven, zaten
zij neder onder het dak bij de reizigers en
hoorden de verhalen aan. De stemmen jammerden
en de handen werden opgeheven bij die klachten
van gebrek en bittere mishandeling, in Samaria,
in Judaea, in de streken aan zee; hier was een
man die weende over zijn kinderen, hij had ze
in slavernij zien gaan; daar vertelde de ander
van vrienden tot bedelen en de afzichtelijke
krankheid vervallen: en een sprak met ver-
dwaasde oogen van de marteling die hij op-
standigen had zien lijden aan den kruispaal.
Maar een man van Samaria sprak van David die
geklaagd had over de bergen hier in dit eigen
land en die den vijand had geslagen, hij sprak
van het rijsje dat zal voortkomen uit den stam
van David, van den koning die zal heerschen
in gerechtigheid; dan bad hij smeekend om den
dag des Heeren, den verlosser die op den zucht
van Isra�l zou stijgen, en de reizigers die daar
rustten baden smeekend, de zang van hun gebeden
maakte blankheid over het gehucht.

Maria steeg weer op den ezel, zij moesten
verder om voor den nacht een veilige slaapplaats
te bereiken. Zij gingen door de vlakte waar de
beekjes overvloedig stroomden van de winter-
regens en op zonnige plekken achter de steenen
de vroegelingen al ontloken. Met zekere schreden
liep Jozef die den teugel hield.

Een vroom man was hij, hij vertrouwde op
den Heer der vaderen. De smart van Isra�l had
hem donker gemaakt en het lot der menschen
had zijn voorhoofd gerimpeld in verwondering.
Hij zuchtte niet en hij klaagde niet, hij zagen
hij hoorde, hij boog zijn hoofd en hij bad. Maar
het bloed der duiders die het onrecht niet ver-
geten gloeide in zijn boezem en zijn rustigheid
was van den sterke die weet dat zijn Heer hard
zal slaan. Jozef was een timmerman, een bouwer
van huizen; winst vergaderde hij niet, verderf
kende hij niet, de werker die zijn rechtvaardig
loon heeft vermeerdert geen schuld. Niet de
zorgen voor de eigen baat bogen zijn hoofd neder.

Hij was uit Bethlehem gekomen, uit het land
van David. Den last van smarten dien het volk
droeg in het zuiden had hij gezien, den last
dien het droeg ginds in het noorden had hij
gezien. De opstandigheid der Galile�rs, waarvan
gedurig verhaald werd uit de afgelegen dorpen,
bedroefde hem in zijn duldzaamheid, en hij sprak
niet wanneer hij hoorde hoe het geweld de
schuldeloozen pijnigde, maar bij zijn arbeid bad
hij en in het huis der samenkomst klonk zijn
stem groot boven de anderen. Jozef vertrouwde
op den Heer zijns volks en hij kende de beloften
der profeten.

Toen de zon over Karmel neeg en zij de beek
Kishon doorwaad hadden, zag Jozef Maria aan

of zij vermoeid was. Droefheid ontwaarde hij
op haar gelaat, haar oogen waren geloken, haar
lippen saamgeperst of zij tranen bedwong. Jozef
dacht dat hetgeen in haar was haar zeer deed
wegens de vermoeienis van den tocht. Hij had
veel leed gezien en meegeleden en het kinder-
hart begreep hij niet.

Zij vonden de plaats voor den nacht met
andere reizigers. Er waren er niet velen, want
de Joden die voor hun naam van reinheid
duchtten vermeden den weg over Engannim die
door Samaria gaat. Daar zat Maria onder de
lamp gehurkt tusschen de vrouwen om het avond-
maal, Jozef zat tusschen de mannen; als het
brood gezegend en gebroken was aten zij zonder
spreken, want zij waren hongerig. In den hof
lagen de dieren neder, aan den hemel dreven
de regenwolken uit het westen aan en over de
mistige heuvelen verschoot een gloed. Een oude
vrouw zat daar die prevelde voor iedere bete.
Na den dank en de vingerwassching, als het
donker was geworden, rees zij bij de lamp en
hoog haar armen strekkend sprak zij: Die Hem
liefhebben moeten zijn gelijk de zon wanneer
zij opgaat naar haar kracht! Klaar galmde haar
stem naar buiten en zegevierend riepen de
mannen den lof. Dan gaf zij den psalm aan die
begint met de gelijkenis van het dorstig hert dat
trappelend boven den verborgen watergang zijn

mond naar den hemel richt en schreeuwt uit
zijn nooddruft. De ruischende regen begon neder
te stroomen terwijl zij zongen, en zoo hoog
zongen zij dat hun smeekzang den nacht ver-
vulde van de warmte der menschelijkheid. Zij
zaten veilig samen, elkander de geruchten ver-
tellend van de bevrijding die naderde zeker als
de lentewind, van den koning die gezien zou
worden in zijn schoonheid; de oude zangster
die bij Maria zat smeekte keer op keer den
zegen voor haar, zij had de hoogheid gezien
waarin de jonge haar verwachting droeg. En
driewerf weder zegende zij haar als zij opstonden
om de bedden te spreiden. Zij sliepen in de geuren
van de tuinen van Engannim.

In den vroegen ochtend reden zij voort. Zij
gingen langs de hellingen, glinsterend van voch-
tigheid, waar de ploegers bezig waren met hun
werk in den doorweekten grond, vlug liep de
ezel over de steenen. Maria zag recht vooruit,
haar gelaat ontbloeide in verrukking. En daar
Jozef niet wist waarover zij verheugd kon zijn,
hief hij zijn oogen tot haar op en vroeg:

Zeg mij, hoe is het: Gister zag ik u tot
schreiens bedroefd, en dezen ochtend zie ik uw
gelaat verlicht. Zeg mij, hoe is het u?

Ik heb met mijn oogen twee volken gezien:
Gister zag ik een volk van weenen en weeklagen,

nu zie ik een volk van vreugde en jubelen.

En Jozef staarde over de heuvelen, maar hij
zag niet zooals Maria zag.

Dien avond verbleven zij in Sichem in de
groote rustplaats voor de reizigers, en zij spraken
met de lieden daar, want zij waren van het land
en achtten die van Samaria hun broeders in
verdrukking en hoop. Veel vreemdelingen zaten
daar, krijgslieden met wijn en dobbelspel en
kooplieden van de steden aan zee. En zij hoor-
den vertellen dat de Caesar den tempel van den
god des oorlogs die in Rome staat gesloten had,
omdat er vrede was in gansch het rijk. De
Joodsche reizigers luisterden en zwegen, en als
zij naar hun kamertjes gingen om te slapen
zegenden zij elkander met zachte stem.

Den derden ochtend bereikten zij den lichten
grond van Judaea en dien ochtend ook ont-
waarde Jozef dat zijn gezellin hem niet hoorde,
zoo aandachtig tuurde zij naar wat zij binnen
zich zelve zag. Toen liep hij in zijn eenzaam-
heid te denken en hij verbaasde zich hoe hoog
zij was die enkel uitzag naar het kind, hoe
zuiver haar hoofd, hoe zalig haar adem. Haar
hand lag op den hals des ezels en Jozef streelde
het dier.

Zij reden verder om in Bethel te vernachten,
dichter bij de stad. Maria\'s gelaat scheen fijner
dan te voren, haar wangen bloosden, haar oogen

gloeiden, zoodat Jozef haar teederlijk verzorgde.
Voor middernacht ontwaakte zij en zij wachtte
den dageraad.

Den vierden dag bij het ochtendmaal bemerkte
Jozef dat zij zich had gezalfd en haar sieraad
aangedaan, haar halssieraad en haar reukfleschjes
aan den gordel, en hij knikte, immers dien avond
zouden zij Jerusalem bereiken en voegzaam was
het als blijde gasten de stad des Verhevenen
in te komen. Toen deed ook hij zijn gelen doek
van byssus om het hoofd. En de blijdschap
opende haar mond.

Zij gingen voort. Nabij Beeroth rustten zij,
wijl Maria er om vroeg; aan den ingang des
wegs van Rama rustten zij weder. En als zij
enkele uren voorbij Rama langs den breeden
weg getogen waren, laat na den middag toen
de steentjes kleuriger fonkelden in het veld, op
een hoogte gekomen zagen zij ginder den rook
des tempels, den rook van het avondoffer. Jozef
breidde zijn armen en bad, zij volgde, en rondom
aan den weg lagen reizigers die den Naam
riepen en prezen. Het waren aangename kreten
van vriendelijkheid toen allen opgingen naar
het doel, het was de vroolijkheid van lieden
die huiswaarts keeren. Maria echter werd on-
rustig bij het naderen tot de stad, en sneller
ging haar adem terwijl zij over de daken tuurde,
zij zag somwijlen Jozef aan om te vragen.

Zij kwamen nabij den noordermuur. Waar zij
gingen was aan hun rechter een heuvel, een
groene heuvel die aan eene zijde steil afwaarts
liep en aan dien wand lag het wit gesteente
kaal; drie donkere holen waren er in, een be-
neden en twee daarboven. Het was de heuvel
Golgotha. Maria zag dien heuvel, en zij zag
opwaarts, en een roode weerschijn van de zon
viel over haar en den ezel. Jozef zag het tur-
koois van haar gordel glanzen, hij zag het licht
van haar oogen, en zijn hart stroomde vol
heerlijkheid. Welluidend klonk het gerucht der
menschen onder den muur.

Voor de markt die nabij den toren Phasael
is hield Jozef stil om duiven voor het offer te
koopen, maar eer hij zijn beurs had losgemaakt
wenkte hem Maria. Dan, zich nederbuigend,
vroeg zij hem hier niet te verblijven, doch naar
Bethlehem voort te gaan voor den nacht, zij
verlangde naar Bethlehem. De hemel werd al
bleek en de schaduwen vervaagden, maar Maria
verlangde naar Bethlehem. Hij kocht water aan
de poort en laafde haar, hij gaf den ezel een
handvol linzen. De menschen van de markt, de
dravende jongens en de vrouwen met hun korven
sloegen geen acht op hen. Als Jozef weder den
teugel in zijn arm genomen had daalden zij den
weg af langs het dal van den zoon van Hinnom
en gingen zuidwaarts.

In de olijfgaarden langs den weg viel dra de
schemer, de nachtvogels krijschten, het geluid
der stad ginder wemelde in den avond die de
stilte zacht maakte. Jozef luisterde, hij hoorde
den zwaren adem van het vermoeide dier, hij
hoorde ook Maria\'s adem, zuiver en koel was
de lucht.

Recht voor hen verscheen de eerste ster. Zij
herkenden de bron aan het ritselen van het
water. Jozef dreef den ezel aan, want het werd
duister langs de doornheesters en hij moest naar
hun toppen tegen den hemel zien om den weg
te volgen. Na een wijle gaans ontwaarden zij
de plaats waar Rachel geschreeuwd had in haar
baren. Hij meende dat Maria had gesproken en
als hij haar vroeg antwoordde zij zachtkens dat
Bethlehem nu zeer nabij was. En zacht klonk
ook zijn stem, daarginds schenen de lichten van
de herberg. De hemel was vol sterren en ergens
op de heuvelen galmde een zang.

Aan den ingang kwam de meester die hem
groette en antwoordde dat er geen plaats was,
want er waren kooplieden gekomen met een
talrijken stoet. Echter gaf hij Jozef een lamp om
verder in het dorp een verblijf te zoeken. Zij
gingen voort. Binnen den muur klonk het gerucht
van tevredenheid.

Toen, terwijl zij voortgingen in de duisternis,
hoorde hij Maria, en de ezel stond stil.

Wat in mij is dringt, zeide zij, breng mij waar
ik neder kan liggen.

Waar zal ik u brengen? vroeg hij.

Hij hield zijn lamp op en keek rondom. Achter
de olijven aan den weg, in een veld zag hij een
muurtje waar een stal moest wezen. Hij nam
Maria in zijn armen en droeg haar daar, hij
ging binnen en zag een stal die ledig was, maar
onder het dak lag een koe. Daar spreidde hij
het stroo en legde Maria neder, de lamp zette
hij aan haar voeten op den grond. Hij hoorde
haar eersten zucht, en hij liep heen om een
vrouw te halen.

Maria lag in haar nood, alleen de koe en de
ezel hoorden haar.

De hemel glansde van de sterren als Jozef
door zijn dorp ging naar waar de helpster woonde.
Hij klopte, en zij vroeg en stond van haar leger op.

Zijt gij uit Isra�l? vroeg zij. En wie is het
die in den stal ligt?

Maria, de dochter van Joachim, antwoordde hij.

Zij zag zijn gelaat in het licht en herkende
hem. Dan vulde zij de kruik met water, en nam
zout en windsel, en volgde hem. Den stal nade-
rend hoorden zij den vreugdezang ginder in de
heuvelen.

De goede herders zijn het, zeide de vrouw,
die zingen van de belofte van Isra�l.

Zij gingen binnen, zij kwamen waar de lamp

brandde voor Maria. En bij haar was het kind.

Een zoon is geboren in Isra�l, zalig zal de
moeder zijn! riep de vrouw.

En zij knielde neder om te helpen en het
kind kreet. De koe en de ezel hoorden het ge-
luid, Jozef riep den lof des Eeuwigen. De vrouw
intusschen, nadat zij het kind gewasschen had,
wond het in het windsel van de voetjes tot den
hals, zij toonde het de moeder en legde het in
het stroo der kribbe. En opziende ontwaarden
zij eenige herders buiten in den nacht, die waren
afgekomen van hun eenzame waakplaats in de
heuvelen.

Een zoon is geboren in Isra�l! riep de vrouw.

Een lamp zal hij hebben in Isra�l!, antwoordde
de oude, en een jongere riep: Uwe oogen zullen
hem zien in zijn schoonheid!

Zij hieven hun oogen tot den rijken hemel
op, Jozef bad, en te zamen zongen zij den lof
des Heeren die Isra�l zal verblijden, zij zegenden
het kind en legden hun gaven neder, melk en
brood en olie. Dan keerden zij weder naar hun
kudden daarboven op het veld.

Bij den dageraad uitgaande om zijn vrienden te
zoeken ontmoette Jozef aan den weg de oude
vrouw Judith, de dienstvrouw eertijds van Maria\'s
moeder, die schreiend heenliep bij het hooren
van de tijding. Ook vond hij Elisabeth, de vrouw
van Zacharias, met haar zoogend kind. En de

vrienden kwamen en namen Maria tot zich in
het dorp, en zij beschermden haar bed tegen
de booze macht van de moeder der duivelen
die de vrouwen zoekt wanneer zij in hun zwak-
heid liggen. Het was de tijd der stroomende
beken, der voorjaarsvijgjes aan de bladerlooze
takken. Zeven dagen bleef Maria met haar kind
alleen in het afgescheiden deel der woning, in
de rustige duisternis, en geen ander dan de
oude dienstvrouw en Elisabeth kwamen nabij;
dit waren de zeven dagen van de moeder en
haar kind, van de zaligheid en van het gebed
dat niet gesproken wordt.

Den achtsten dag ging Jozef tot den besnijder,
en hij kwam met hem en besneed het kind dat
de getuigen het zagen, en zij noemden den naam
van het kind Jezus.

En weder na drie-en-dertig dagen tooide zich
Maria met haar sieraad, en het kind in den
draagband gebonden hebbende, steeg zij op den
ezel. Jozef nam zijn stok en liep voor, den weg
af naar Jerusalem. Het was de tijd van den
geurigen bloei langs de velden, van witte en
blauwe lelie�n en jonge gerst wiegelend op de
akkers, het was de zangtijd van de vogelen.
Het kind lag op zijn moeders rug met de oogen
open naar den hemel op zijn eersten tocht naar
de stad der Joden, naar den tempel van zijn God.

Voor de poort kocht Jozef twee duiven ten

offer, dan trad hij binnen en sprak de gebeden,
en gaf den priester het losgeld voor den eerst-
geborene, vijf sjekelen in beeldelooze munt.
Maria zat in den voorhof der vrouwen. Daar
kwam een oud man tot haar, prevelend aan
zijn gebedsriem, een zeer oud man die veel
onheil over zijn volk had zien gaan, een ge-
loovige die zekerlijk vertrouwde op de ver-
lossing van Isra�l, zijn naam was Simeon. Hij
stond voor haar en zag het kind en de moeder
aan. En zijn gelaat werd verlicht als hij uit zijn
smachten den Naam roepende het kind in zijn
armen nam:

Mijn oogen hebben de zaligheid gezien! riep
hij in een onbekende vreugde ziende. Een licht
tot verlichting der heidenen, tot verheerlijking
van Isra�l!

En Jozef en Maria verwonderden zich.

Er was ook een oude vrouw in den groep
der vrouwen, een zienster die vervuld was van
de vreugde der komende dagen, en ook zij sprak
van den verlosser tot allen die daar baden om
vertroosting.

Als zij met het kind gedaan hadden naar de
w�t keerden zij weder naar Bethlehem.

Door de landen van Judaea, de dorpen, de
gehuchten, tot in de eenzame gaarden toe, ging
in die dagen een gerucht, een fluisteren en een
verwondering over de hooge tijden die naderden

voor Isra�l. Want koning Herodes, de geduchte,
was oud en van zijn zonen werd geen heil
verwacht. In Golan, in het noorden, in de zuide-
Iijke bergen maakten zich de strijders vaardig
om den weg te maken en van steenen te zuiveren
opdat de koning der rechtvaardigheid in zijn
vorstelijken stoet kon binnenkomen. De borsten
gloeiden en de oogen blonken van den Jood-
schen koning die zou verschijnen op den zucht
van Isra�l, op de wolken van verlangen over
heel de wereld, en duizenden geloovigenschouw-
den in hun hart of zij het oordeel verdragen
konden, duizenden rampzaligen weenden over
de gebrekkigheid hunner daden. In alle woningen
der armen waarde een heimelijkheid en een ver-
borgen ontroering in de woorden en in de
oogen, een omzien in de schaduw, een turen
naar de verte.

Nu geschiedde het in die dagen toen Jozef
en Maria bij hun vrienden verbleven, dat uit
het land van het oosten drie wijzen kwamen,
drie wijzen die van de sterren wisten. In aan-
zienlijkheid togen zij Jerusalem binnen, gelijk
machtigen betaamde, door groot gevreesd, door
klein ge�erd, zij reden op witte kameelen en
hun slaven gingen voor en achter. De koning
Herodes, die voor den Caesar tempels had
gebouwd, was gebrekkig van krankheid en mis-
trouwen en hij vreesde wat de sterren beschik-

ken mochten. Met eerbiedige begroeting ging
hij de wijzen tegen en hij vernam dat zij kwamen
om hem te eeren wiens ster zij hadden gezien,
den heerscher die in Bethlehem was gekomen.
Zij hadden zijn ster gezien, schooner dan de
ster Gad. En Herodes zat ontroerd, peinzend
in het donker van zijn binnenste.

Dan kwamen zij naar Bethlehem. Alle zoogende
kinderen zagen zij aan, en hoorende van het
kind dat geboren was in dien klaren nacht,
gingen zij tot Maria. En voor het avondmaal
vernam gansch het dorp het, en die bezig waren
in de velden hoorden het voor zij huiswaarts
keerden, hoe die wijzen verheugd waren afge-
stegen, hoe zij het kleine kind de eer hadden
gegeven, en van de gaven die zij hadden neder-
gelegd, wierook, goud en myrrhe. Wonderbaarlijk
was de avond in Bethlehem, de lieden zaten
aan hun deuren, laat klonken de gebeden en
de gelukkige stem van een zanger.

In den ochtend waren Jozef en Maria en het
kind niet in Bethlehem te zien. De buren liepen
bij elkander, zij zochten en vroegen, maar zij wis-
ten niets. Dien ochtend ook werd Elisabeth
nergens gevonden, de vrouw van Zacharias die
in den tempel diende, zij was uit het dorp ver-
dwenen met haar kind. Aan de teekenen des
hemels zou de nadering van den bevrijder gezien
worden, strijd zou er wezen tusschen vaders en

zonen, rampen zouden nederstorten over het
land. De dwingeland van Zion had met het
zwaard zijn zonen omgebracht; de teekenen
waren gezien; de tijd van donder en vuur was
nabij. In het huis der samenkomst riepen de
mannen: Haast u, o Eeuwige!

En dien nacht kwamen de krijgslieden, de
groote krijgslieden met hun zwaarden en hun
toortsen, en zij liepen de woningen in. Toen
werd er geschreeuwd, er werd geschreeuwd in
Bethlehem, er werd gebruld in de duisternis,
dat de bergen brulden, dat het nachtgedierte
jankte uit zijn holen. Als het daagde lag de
aarde rood van bloed, geen enkele moeder was
er die een klein kind voor haar borst had. Uit
Bethlehem Efratha zou de heerscher komen, in
Bethlehem Efratha werd het eerst om hem ge-
schreid. O Droom van Isra�l, o droeve tijd, zalig
zal de vertroosting zijn.

Naar Egypte toog Jozef, zijn gelaat was donker.
Doch Maria, die op den goeden ezel reed met
haar kind, Maria zag het mondje aan haar borst,
de onverwachte lachjes, de open oogjes. Gansch
dien tocht door de woestijnen en langs de kust
straalde zij in haar goedheid, en als zij sprak
keek Jozef op, en hij zag het licht van den hemel,
hij hoorde de wateren zingen.

Twee jaren verbleven zij in Egypte. Daarna,
toen er tijding was gekomen dat nieuwe koningen

over Isra�l regeerden, spraken zij van hetschoone
land hunner gebeden. De vreugde verlichtte hen.
En zij keerden weder naar hun dorp in de bergen,
naar hun woning in Nazareth.

In Nazareth woonden zij, in de stilte beneden
den berg. Daar waar het gezicht zuidwaarts over
de olijven van het dal gaat, in het dorp bij de
handwerkers had Jozef zijn werkplaats naast
zijn huis; in de kleinere werkplaatsen zaten de
anderen aan de straat, de linnenwevers bij
twee�n, de verwer aan zijn potten, de smid
met zijn helpers, de pottenbakker voor zijn wiel,
en het huis hunner samenkomst was in hun
midden. Rondom lagen de akkerwoningen.

In het zweet aten zij hun brood. Eenvoudig
zooals de velden hun vruchten dragen en rusten
ieder zevende jaar, zoo ging de tijd der men-
schen in stillen ijver naar het licht en de vreugde
van iederen zevenden dag; hun dagen geleken
de akkers: hier de tarwe, daar de gerst en ginds
het vlas, de zon schijnt er van haar opgang tot
haar nedergang over, zacht gaat er de wind.
Zij leefden in hun dagelijksche maat en de rust
in hun hart blonk als de hemel.

Bij het eerste morgengerucht klonken de stern-
men in alle huizen het eerst in het gebed en
ieder huis riep: Hoor Isra�l! Dan openden de
deuren en traden de mannen uit, en zij vroegen
elkander. Want in die dagen, toen Jozef en Maria
waren teruggekeerd, ging beroerte door het
Joodsche land noord en zuid en in de ver ge-
legen dorpen werd de wederklank gehoord.
Terwijl de koningen naar de heidenen om hulp
waren gegaan trokken de strijdhaftigen, roovers
door sommigen genoemd en bevrijders door
anderen, met geweld tegen de steden; de ben-
den van Golan en van de streken aan het meer
waren in de stad des konings gedrongen, die
men boven van den berg kan zien, een machtig
leger van de heidenen had hen verslagen en
verwoesting in Sepphoris gebracht. De mannen
van het dorp vroegen of de tijd weer zou wor-
den gelijk van Tiglath Pilezer of gelijk van
Mattisjahoe, krijg in het land, smart over de
geringen. En zij hieven de handen op. Maar de
vrouwen aanziende, die het water gingen halen
voor de spijs, togen ook zij aan het werk, een
iegelijk in zijn ambacht, en eer de vogelen
gedaan hadden met hun ochtendzang ontwaakte
door de straat de bezigheid van hamer en vijl,
van wan en spoel. De kinderen liepen buiten,
de kleinen achter hun moeders, de grooten
waar hun taak hen hield. Wanneer de zon

gestegen was geurde weldra ook het kooksel
uit de huizen.

En weder na de middagrust liepen de vrouwen
naar de bron en weder zaten de mannen aan
hun werk. Eerst wanneer zij den opziener naar
het huis der samenkomst zagen voorbijgaan
legden zij het gereedschap neder, en de een
rees na den ander, prevelde om den zegen over
zijn arbeid en volgde waar de stem des voor-
gangers al zong. Gelijk door gansch Isra�l, door
gansch de wereld waar Joden zijn op hetzelfde
uur hetzelfde gebed der mannen steeg, zoo
klonk luid door de deur, dat de vrouwen het
hoorden tot het einde der straat: Hoor, Isra�l,
de Eeuwige is onze God, de Eeuwige is eenig!
Ik ben de Eeuwige, uw God. En de psalm van
den dag wekte den zang der harten.

En een ieder keerde naar zijn avondmaal.
Jozef en Maria zaten in de schemerige woning
neder aan de spijs, het kind zat tegenover hen,
luisterend naar de maat der woorden: Geloofd,
gij Eeuwige, koning der wereld, die brood laat
voortkomen uit de aarde. Hij zag hoe de vader
het brood ophief, hoe hij het voorzichtig afbrak,
het eerste stukske in het zout doopte en hem
in zijn mond gaf; het tweede stukske werd
afgebroken, in het zout gedoopt en de moeder
aan haar mond gereikt; met het derde stukske
deed de vader evenzoo voor zijn eigen mond.

Hij hoorde hoe stil het was in de woning en
daarbuiten, hij hoorde in zijn hartje: die brood
laat voortkomen uit de aarde. In de stilte aten
zij, terwijl de ezel in den donkeren hoek zijn
hoofd over den balk legde. En na de lofzegging
voor het brood en het schoone land werd het
licht ontstoken, het bed gespreid en het kind
te slapen gelegd.

Dan liep Jozef naar buiten voor het avond-
gesprek. Zij zaten in het duister, hier enkelen bij
elkander en enkelen ginds aan de open deuren
waar licht uit scheen, en zij spraken, over het
huiswerk, het akkerwerk, de zorgen en genoe-
gens, over den nieuwen koning en den tijd,
wat hij het landvolk geven zou; maar aan het
eind van iederen avond, wanneer de armen
vermoeid waren en de behoeften voldaan, werden
de gedachten wakker die naar leering vroegen,
en het was ��n man die sprak en den gedachten
antwoord gaf over wat goed was, wat kwaad
volgens de leer of de spreuken der wijzen.
De krekels zongen aan allen kant, de sterren
schitterden boven. En de stilte van het land,
welluidend voor de eenvoudigen, ontroerde
heimlijker verlangens; de vrouwen, met hun
huiswerk gereed, zetten zich ongemerkt achter
den kring der mannen, en zachter spraken de
stemmen over raadselen, wat de een gehoord
had van de kwade geesten, wat de ander had

gedroomd, over de vier engelen, over de onge-
boren wonderen. Dan werd de Naam genoemd,
geprezen en geloofd, en als de een na den ander
in het duister was heengegaan, klonken in de
woningen de nachtgebeden.

Bij den dageraad begon het werk waar het
gelaten was. Weder nam Maria haar kruik om
het water aan de bron te halen, weder liep het
kind achter haar. Daar kwamen de vrouwen te
zamen om de kleederen te reinigen en te spreken
over hun zorgen, de kleinsten van het dorp
speelden daar.

Een ganschen morgen hoorde het kind Jezus
het ruischen van het water en de stemmen der
moeders, een ganschen morgen zag hij zijn
makkertjes en den klaren hemel. En als zijn
moeder hem riep om huiswaarts te keeren volgde
hij aan haar kleed, denkend wat lekkernij het
zijn zou in de zachte woning aan het eind des
wegs, want hij was een kind in de zaligheid
der kindervreugden van spel en zoetigheid, een
dadel of een vijg. In den middag speelde hij
weder waar de anderen speelden. Wanneer hij
opkeek zag hij een man of een vrouw en hij
staarde hun schoonheid aan, hoe de gezichten
der grooten straalden en de oogen openden in
hun glans. Soms stond hij stil om te denken
waar zijn moeder was, en als hij zocht was zij
daar. Ook zat hij aan het muurtje van de werk-

plaats en zag toe hoe zijn vader een balk over zijn
schouder nam en op de bank legde of het een
kind was, hoe hij een stok nam om te meten
en houtskool om te teekenen, hoe hij zaagde
en schaafde en den balk glad maakte, en zich
het voorhoofd veegde. Zoo zag hij de bezigheid
en voelde hij de vermoeienis, tot hij insliep in
de zon.

Maar in den zaaitijd ging een ieder naar zijn
akker. Wanneer de opziener de deuren was
langs geweest en allen de verloting wisten,
kwamen zij waar de oudste voor de samen-
komst zat en een kind de loten nam; de mannen
die hun deel ontvingen liepen bij twee�n met
de snoeren heen, en als de velden afgemeten
waren kwamen zij met de ezels en de ploegen.
Daar was spel voor de knapen om de steenen
weg te dragen tot een afscheiding van een
ieders veld. Het zaad viel over"de aarde, de
wolken gingen aan den hemel, en na de avond-
gebeden zong de vreugde in het dorp over het
komende gewas. Het kind Jezus hoorde het
gezang.

Bij den zang der menschen ontwaakte in zijn
hart de stem des vragenden, zijn oogen die het
licht van het jongste leven hadden aangestaard
van den hemel tot de aarde, zagen uit de ver-
wondering de menschen en de dingen aan. Hij
kon spreken en hij luisterde om te verstaan.

En vele stemmen hoorde hij, van menschen,
van kinderen, van dieren, en allen waren nieuw
en allen waren schoon.

Omtrent dien tijd gebeurde het dat hij bij
zijn ontwaken een klein geluid hoorde van een
kind dat bij zijn moeder lag. Een liefelijkheid
stroomde over hem, het was of hij nog sliep.
Hij sprong op en kwam voor het kind staan.
En hij voelde dat hij grooter werd, het geluk
viel van zijn mond en van zijn handjes over
Maria neder.

Toen leerde hij de buren kennen bij hun naam
en naar den aard van een ieders stem. Wanneer
zijn moeder naar de bron ging liep hij vlug
vooruit, hij zat daar in het zand bij de haag
te spelen als zij kwam, en wanneer zij naar de
woning keerde bleef hij met de vriendjes of zat
hij bij de vrouwen die in het water plasten.
De hemel glansde, de koele droppels fonkelden
rondom, het praten der vrouwen ruischte langs
zijn ooren; er waren vlugge stemmen en lang-
zame, zachte en diepe, vroolijke en donkere,
hij hoorde hoe de eene liever was dan de
anderen, hoe er ook vreemde klanken vielen.
En vele verhalen hoorde hij daar aan de bron.
Het verhaal dat hem het eerst ontroerde, zoo
dat hij duisternis zag, kwam uit den mond
eener vrouw wier oogen twee zwarte steentjes
waren. Het was van den ezel die den boozen

geest had, ginds in Jerusalem was het gebeurd,
op het feest der nieuwe maan. Een man was uit
zijn huis getreden om de lofzeggingen te doen
onder den hemel, en een ezel vindend voor zijn
deur zette hij zich op het dier en reed voort,
terwijl hij aan verboden dingen dacht. En na
een poos, rondziende uit zijn kwade gedachten,
zag hij de huizen niet meer, er was zwarte
duisternis, maar ver in de diepte ontwaarde hij
de lichtjes van de stad. De booze geest die in
den ezel was had het dier doen groeien tot
het grooter en grooter werd. En in zijn angst
gedacht de man den Eeuwige, en hij noemde
den Naam. Toen bleef de ezel staan. De man
zag dat hij naast het dak van den tempel zat,
vlug sprong hij van den ezel op het dak, en
de ezel verdween in den nacht.

Het knaapje staarde naar boven waar hij het
dak van den tempel zag hoog in de glansen
der zon. Zijn hart had geklopt van de eerste
duisternis die hij daarbinnen had gezien, en
naar de woning gaande met de andere kinderen
voelde hij de warmte die uitstroomt uit de
hoogte van den heiligen Naam. Dagen lang
verscheen hem de zwarte ezel waar hij neder-
lag voor den slaap, dagen lang staarde hij waar
het wonder van den Naam mocht zijn. Zijn
handen werden sterker. Vaak zat hij aan de
deur der samenkomst te luisteren naar het ge-

luid der mannen, opziende naar boven ieder
keer dat de Naam geroepen werd.

Eenen morgen deed zijn moeder hem zijn
sabbath-hemdje aan en zijn vader nam hem
binnen het huis, daar zat de leeraar aan den
wand met de grootere knapen rondom op den
grond. De zon scheen door de deur, de duiven
liepen buiten. Hij zat neder en luisterde, en
opende zijn mond om met de anderen de ge-
beden na te zeggen in de oude taal. En de
leeraar vertelde van Mozes en van Egypte.
Toen hij huiswaarts keerde lachten de buren
hem tegen, een grijsaard die voorbij ging stond
stil om de handen op zijn hoofd te leggen,
hem zegenend: De Eeuwige doe u worden als
Ephra�m en Manasse. In de woning was Maria\'s
gelaat gelijk een lamp en Jozef sprak met zijn
knaapje.



		8 koningin der vrouwen, Minerva die de gedachte en den arbeid leidt. Doch menigvuldig zijn de goden daar, machtiger en meer bemind dan deze; ook de Eeuwige Tsebaoth hoort er van vreem- den lof. Gelijk vreemde en eigen goden in Rome ver- gaderd zijn, zoo zijn aller volkeren grootheid en pracht, grooter en rijker dan een ooit heeft bezeten, daar vergaderd. Rome zelf, de van menschen gebouwde, en Caesar de mensch zijn goddelijk geworden, wierook brandt voor hun beelden. Zij zijn de middelste glans der landen en volkeren die zij verwonnen hebben, uit alle streken van waar de wind komt ziet en hoort men naar ze en honderdduizenden gedachten denken aan Rome en Caesar, ontelbaren leven bij hun macht alleen. Caesar en Rome omvatten het aardsche leven tusschen wat geweest is en wat komen zal. Groot is de menseh daar in de stad te midden van zijn rijkdom, groot zijn de mannelijke regelen die hij zichzelf en zijn gehoorzamen gemaakt heeft. Maar groot ook zijn ellendigheid, want binnen heeft hij macht en kort genot, maar buiten zijn woning stinkt het allerwegen en de duisternis zijns harten besmet het daglicht; hij weet niet hoe lang hij alleen zijn vasten haard zal houden, hij vraagt veel vragen en hoort veel antwoord, maar het oog in zijn ziel blijft dicht. En hij



		II.

		Jerusalem. Zij staat in het midden van Judaea, de stad der Joden. In de dagen voor Abraham hebben volkeren in de vlakten gestreden en op de bergen rook van offeren gemaakt van Libanon tot Ber- sheba; van de dagen van Jozua af is strijd en gebed geweest tusschen de Jordaan en de groote zee, want het is een begeerlijk land en vele heeren zijn er door gegaan. Maar Jerusalem is van Israels vestiging af de woning van Israels kleinheid en grootheid gebleven, van het vuur dat brandt in het Joodsche hart. De landen zijn te overzien van de hoogte der bergen, want de lucht is klaar en de aarde blank. Van den Olijfberg over de Zoutzee tot naar Nebo en Gilead aan den oostkant is het dor en eenzaam, alleen karavanen gaan er; tot naar Hebron aan den zuidkant, tot naar Ephra�m aan den noordkant zijn olijfgaarden en gerstakkers, en kudden zwerven langs de heuvelen. Dat is



		III.

		Over de bergen van Galilea ging een man en zijn vrouw reed naast hem op den ezel. Boven gloorde de morgen over de olijven en over het blanke dorp, voor hen dreef de dauw langs de glooiingen heen, de immer groene heesters glinsterden daar en de vogels tripten over het kruid. De hemel begon te tintelen tot het morgenblauw, er was stilte overal. Van de bergen trok Jozef zuidwaarts. Met zekere schreden liep hij, den teugel in zijn arm houdend opdat het dier niet te snel zou gaan, starend naar de groene vlakte beneden. Stil waren zijn gedachten van het leed dat ze ver- wekt had, in verwondering luisterde zijn ziel. Alleen wanneer hij ter zijde zag lichtte klaar- heid uit zijn oogen en ademde hij voller de weldadigheid van den morgen in. Maria zat recht op den ezel, haar oogen bewogen niet. De stoere Tabor in het oosten, de blauwe hoogten van Gilboa voorwaarts, de blijde Karmel



		47 binnen den muur zijn voeder had gegeven, zaten zij neder onder het dak bij de reizigers en hoorden de verhalen aan. De stemmen jammerden en de handen werden opgeheven bij die klachten van gebrek en bittere mishandeling, in Samaria, in Judaea, in de streken aan zee; hier was een man die weende over zijn kinderen, hij had ze in slavernij zien gaan; daar vertelde de ander van vrienden tot bedelen en de afzichtelijke krankheid vervallen: en een sprak met ver- dwaasde oogen van de marteling die hij op- standigen had zien lijden aan den kruispaal. Maar een man van Samaria sprak van David die geklaagd had over de bergen hier in dit eigen land en die den vijand had geslagen, hij sprak van het rijsje dat zal voortkomen uit den stam van David, van den koning die zal heerschen in gerechtigheid; dan bad hij smeekend om den dag des Heeren, den verlosser die op den zucht van Isra�l zou stijgen, en de reizigers die daar rustten baden smeekend, de zang van hun gebeden maakte blankheid over het gehucht. Maria steeg weer op den ezel, zij moesten verder om voor den nacht een veilige slaapplaats te bereiken. Zij gingen door de vlakte waar de beekjes overvloedig stroomden van de winter- regens en op zonnige plekken achter de steenen de vroegelingen al ontloken. Met zekere schreden liep Jozef die den teugel hield.



		69 En vele stemmen hoorde hij, van menschen, van kinderen, van dieren, en allen waren nieuw en allen waren schoon. Omtrent dien tijd gebeurde het dat hij bij zijn ontwaken een klein geluid hoorde van een kind dat bij zijn moeder lag. Een liefelijkheid stroomde over hem, het was of hij nog sliep. Hij sprong op en kwam voor het kind staan. En hij voelde dat hij grooter werd, het geluk viel van zijn mond en van zijn handjes over Maria neder. Toen leerde hij de buren kennen bij hun naam en naar den aard van een ieders stem. Wanneer zijn moeder naar de bron ging liep hij vlug vooruit, hij zat daar in het zand bij de haag te spelen als zij kwam, en wanneer zij naar de woning keerde bleef hij met de vriendjes of zat hij bij de vrouwen die in het water plasten. De hemel glansde, de koele droppels fonkelden rondom, het praten der vrouwen ruischte langs zijn ooren; er waren vlugge stemmen en lang- zame, zachte en diepe, vroolijke en donkere, hij hoorde hoe de eene liever was dan de anderen, hoe er ook vreemde klanken vielen. En vele verhalen hoorde hij daar aan de bron. Het verhaal dat hem het eerst ontroerde, zoo dat hij duisternis zag, kwam uit den mond eener vrouw wier oogen twee zwarte steentjes waren. Het was van den ezel die den boozen



		72

		zeide, of hij lachte en de anderen lachten, of hij snelde heen en zij volgden. En allen ver- zamelden zich bij hem wanneer een grootere het spel kwam storen, de straat werd vol krakeel. Hij was een kleine jongen die zag. Toen hij begonnen was te leeren in de school werden zijn oogen grooter en in zijn stem klonken nieuwe tonen. Voorheen, toen zijn lippen nog naar het zuigen stonden en hij weinig woorden zeggen kon, waren het enkel moeders die naar hem zagen, nu dat zijn mond luid de groote woorden riep stonden vaak ook de oude mannen van de straat naar hem te kijken. Hij had het land Egypte gezien en de Joden in hun smart. Achter de leerschool was een gaarde van vijgen, granaten, amandels; verder achter Jozefs woning, waar de helling steil nederging, lag het afval van het dorp, en van hier tot de bron was het vol steenen van den berg. Egypte-land onder de vijgeboomen, het Jodenvolk jammerend �p den grond. En Mozes kwam met zijn stok, en hij sloeg en riep, en hij leidde zijn volk uit, de zee door, de woestijn door, tot nabij de wateren der Jordaan. Daar, als Mozes heen- gegaan was, keerde Jozua weder met zijn zwaard. De trompetten klonken, de stokken sloegen rond, tot enkelen schreiend naar de moeders liepen. Of Simson was het die de leeuwen doodde ginds onder de vijgeboomen, Simson die de



		73

		Filistijnen sloeg, zoodat het gebrul tot in de straat gehoord werd. Mannen die waren toe- gesneld lachten, vragende of ooit zulk spel in Nazareth was gezien. En de kinderen van vijf, zes jaren kwamen blozend bij de moeders en droomden van Mozes, van Jozua, van Simson, een jongen van hun grootte. Eens, terwijl zij speelden op een sabbath-dag, trad een man op hen toe, een gestreng man van de tien voornaamsten. En hij bestrafte hen en schold hen zondaars, brekers van den sabbath, en zoo dreigend rees zijn staf dat de kinderen vluchtten. Alleen de kleine Jezus van Jozef hoorde zijn woorden aan tot hij heenging. Hij staarde hem na, hij wist geen verontschuldiging te zeggen; dan opziend tot den grooten hemel voelde hij de pijn der booze woorden, en hij zat neder op het gras en schreide. Geen mensch zag hem, geen mensch troostte hem. Maar toen zijn tranen droogden hief hij zijn oogen weder naar den grooten hemel, daar was licht en vreugde, gelijk de sabbath een licht en een vreugde voor Isra�l. Tegen den boozen man echter had hij gezon- digd. Zoo was zijn zonde en zoo zijn eerste droefheid, zoo troost de hemel de kinderen. En voor den volgenden sabbath kende hij de gebeden van dien dag, maar met de psalmen moesten Jozef en Maria hem helpen. Die dagen van spel gingen voort met ver-



		74

		rassingen voor de volle hartjes, met nieuwe gezichten voor de openende oogjes, zoodat iedere dag van dien liefelijken tijd eindigde in zoete vermoeidheid en onverwachten slaap. De kleinere kinderen in het huis van Jozef hoorden er van en wat de vader er van zeide, maar zij waren nog te klein en moesten achter Maria blijven. De knapen liepen verder van het dorp, hetzij dalwaarts, hetzij naar den top van den berg waar zij de wereld konden overzien, en de een vertelde wat hij wist van de stad daarginder, Sepphoris waar de koning woonde, zij twistten of de koning van Galilea de ware koning was, of zijn nieuwe stad die aan het meer gebouwd werd schooner worden zou; de ander vertelde van de blauwe zee, schitterend beneden Karmel, van de schepen, van de rijk- dommen der verre oorden. Als de verbeelding openging in haar kleuren en glansen werden de oogen kleiner in het staren en de ooren hoorden een klare stem die de wonderen komen deed. De oude verhalen waren het, van wat Mozes had gedaan met zijn staf, Jozua voor Jericho, van wat Simson had gedaan in het huis van den Mastema, van duivelen en booze geesten en van de engelen. Maar bij ieder verhaal scheen de zon op andere wijs en schreden w�nder- baarlijke gestalten van dezen over gindschen berg, en aan het eind van ieder verhaal blonk



		75 de hemel stil en goud. En Jezus stond in hun midden. En hij leerde van zijn makkertjes. Want in dien teederen tijd wanneer de geuren nieuw zijn voor den adem en de zon en de wind zingen in het bloed, in dien tijd wanneer niet de oogen zien doch de zjel zelve, toen reeds kende hij er die twijfelden of te oud waren voor de vreugde. Er was een knaap die met hem Mozes had gespeeld. Die zag hem aan met den lach van het ongeloof en gaf hem een stok en zeide: Sla het water uit dezen steen, geef ons brood dat wij eten. En de anderen stonden rondom, hem gadeslaande. Jezus echter zag tot den hemel op en wachtte om te gehoor- zamen, want hij wist dat het water uit den steen zou komen, en ook het brood, zoo hij sloeg. En hij zeide dat hij kon. Maar plotseling gloeide de hitte over zijn gelaat, hij hief den stok naar den knaap die niet geloofde, en even plotseling brak hij den stok en liep schreiend heen. De knaap die lachte wierp hem een steen na. Het was een spel, den dag daarna vergeten. En weder was het een knaap, van negen of tien jaren, die met hem sprak en zeide dat hij nooit een wonder had gezien, een knaap die met hem deelde en kwam wanneer hij riep, hij had een kleine stem, een klein gelaat en zwarte oogen. Hij zeide: Ik wil gelooven waarvan de



		76

		leeraar spreekt; maar toen Judas van Golan voor de joden vocht, waar was Michael? en hoe zal iemand die in de zee verdrinkt in den hemel komen? ik wil gelooven, maar de leeraar hoort niet goed, misschien wordt hij doof, mis- schien wordt hij stom, en hoe zal ik weten of hij bezeten is of waarheid zegt? en ook als wij Mozes spelen heb ik nooit een wonder gezien; ik wil gelooven dat gij water, of brood, uit den steen kunt slaan; laat het zien. Toen werden Jezus\' oogen groot en zwarter dan de zijne en hij duwde den knaap van zich met zijn vuist. Hij was het niet die heenliep. Zoo leerde hij. Als hij alleen zat schreide hij over zijn eenzaamheid, schreide hij dat hij zijn goeden makker geduwd had zoodat hij heen was geloopen. Lang zat hij, nadat het schreien gedaan was, met zijn handen op het kruid, de luwte ging langs de helling, dat de hyssop de warmte geurig maakte en van de stille olijven beneden het zilver der bloesems daalde. En zijn ooren waren open, en hij dacht aan zijn moe- der, hoe zij voor de woning zat over de koren- zeef of naar de bron ging met haar kruik, naar boven ziende en luisterende. Hij wist dat er een stem was die ook hij zou hooren. Hij wist dat de hitte van zijn borst, de toorn van zijn hand niet geweest was tegen den knaap die gelachen had en gezegd: sla het water en maak het



		*&?m*





		wm^ 25^



		.

		A06000008221099B

		1099





		*s der**



		77

		brood, noch tegen den knaap die gelooven wilde, maar niet kon. Daar was iets waarom zij zoo hadden gedaan, en dat zelfde had hem zijn stok doen heffen tegen den een, zijn vuist tegen den ander. De hemel glansde wijd naar alle kanten en boven hem zoo hoog dat hij de hoogste hoogte niet kon zien, het twitteren van een vogeltje achter den struik klonk zoo klein als het breken van een sprietje gras. Hij wist dat er een stem was die ook hij zou hooren. Langen tijd zat hij en zag meer dan de men- schen denken dat een knaap kan zien. En hij lachte tegen het twitteren van het vogeltje, tegen het kruid aan zijn zijde, tegen den verren hemel, want hij wist dat er iemand bij hem was zoo goed als zijn moeders hand, zoo zacht als zijn moeders borst. Zij werden goed en speelden weer. Mozes die de wet bracht, Jozua de strijder, Simson die verkocht werd, die spelen waren den kinde- ren de mooiste en immer nieuw omdat hij immer deed wat Mozes, Jozua noch Simson had ge- daan. Maar de geboden welke hij bracht wan- neer hij van Sina� nederkwam werden slechts een dag onthouden, zij waren zoo vreemd en verdeelden het volk in partijders en tegen- partijders, zoodat er getwist en gevochten werd voor zij huiswaarts keerden; de verdeeling van Kanaan bevredigde een ieder, de plichten die



		78

		zij daarbij kregen waren gemakkelijk en goed, maar weinigen wisten ze juist te doen, en zoo eindigde ook dit in krakeel; het spel van Simson was niet bemind, daar de Filistijnen kinderen waren die niet gaarne zelf de slechtheid der Filistijnen deden. In het spel was hij begonnen te vinden, en de vreugde van het vinden kennende zocht hij die vreugde; de gedachten ontwaakten toen, als vlindertjes nog maar die even schitterden dan hier dan daar, die verdwenen en niet weder kwamen waar hij stond. In die dagen rees zijn gestalte, zijn gelaat werd blanker en zijn oogen geleken die van Maria, maar gro�ter. Het mis- verstand der vriendjes in het spel was de steen waar de voet des reizigers tegen stoot, hij hoort het water onder den steen en zijn keel wordt droog. Gevallen was het vreemde woord in den eindeloozen val naar de diepten, het raadsel van hem die niet gelooven kon had zijn dorst verwekt, en de dorst is vreugde in den kindertijd. Uit een moeder was hij geboren, zijn vraag begon waar alle vraag begint. De tollenaar was door Nazareth gekomen met zijn knechts en de krijgslieden des konings, er was geweend in de huizen en gezucht, wangen waren bleek geweest en oogen fel, hooger klonken de psalmen uit de samenkomst. Jezus hoorde van de heidenen, hoe de boos-



		79

		heid is buiten Isra�l, toen wist hij den weg dien hij gaan moest naar het raadsel van zijn makker. Hij kwam bij Jozef in de werkplaats en vroeg omtrent de boosheid. Een wijs ant- woord hoorde hij, maar het was den knaap een naam: De boosheid is de Jetser Hara. Hij liep bij den buurman die voor zijn verf- potten stond, hij vroeg en hij hoorde: De boosheid, dat is de Satan en de Mastema, de een is rood zooals de henna hier, de ander zooals de menie. Maar de Beelzebul is de ergste, zwart. De engelen der goedheid kent men aan de goede kleuren, geel en blauw, blauw vooral. Hij ging tot den grijsaard, die hem gezegend had toen hij van de leerschool kwam, hij vroeg en hij hoorde: De Jetser en de Satan en Azrael, die zijn ��n. Toen gedacht hij de vrouw die van den ezel had verteld, hij ging tot haar en vroeg, zij lachte en sprak: De boosheid is lang geleden in de wereld gekomen. Met Adam al. De Satan was de eerste booze. En Adam werd de vader van duizend en meer dan duizend kinderen, van Lilith, dat zijn de sjedim, � de Eeuwige verderve ze, geloofd zij hij. En Eva werd de moeder van duizend kinderen en dat zijn de sjehirim � de



		80

		Eeuwige verderve ze, geloofd zij hij. Zij zijn onzichtbaar, zij kunnen vliegen, zij stelen van hem die den Naam niet noemt bij al wat hij doet. Een brokje aluin schuwen zij, look ver- �foeien zij. Tegen de boosheid zal ik u een steentje geven wanneer gij een man wordt. Toen dacht hij een ganschen dag. Maar door de diepten bleef het vreemde woord vallen in den eindeloozen val, zijn dorst was niet gestild. Hij ging tot den leeraar, die in het huis zat over de leer. En hij vroeg en hij hoorde: De Jetser, dat is de kwade neiging in u, dat is de boosheid. De Heilige � geloofd zij hij � noemde hem boos, want er is gezegd: de ge- dachte van den mensch is boos van zijn jeugd aan. Mozes noemde hem onbesneden, want er is gezegd: besnijdt dan de voorhuid uws harten. Jesaja noemde hem den aanstoot, want er is gezegd: neem den aanstoot uit den weg mijns volks. Ezechiel noemde hem steen, want er is gezegd: Ik zal het steenen hart uit uw vleesch wegnemen. Zie, de kwade Jetser, wanneer hij uw goeden Jetser overwint, brengt u tot zonde in deze wereld en getuigt tegen u in de komende. Toen ging hij in de eenzaamheid van den berg en weende. Maar hij was een kleine knaap die de kwade neiging niet kende noch kennen wilde. En hij kwam bij zijn moeder waar zij stond achter het huis, uitziende over de kinderen en



		81

		de boomen van het dal, hij vroeg haar omtrent de kwade neiging die in hem was. Zij kuste hem. En haar oogen blonken als zij ze opende en opsloeg en luisterde. Dan lachte zij in haar stilte, zeggend dat hij geen kwade neiging had. Wat zijn moeder zeide, dat geloofde hij, want hij zag dat zij meer wist dan ��n in Nazareth. Van dien tijd aan liep hij gaarne met een stok om de boosheid te slaan wanneer hij haar zou zien, of zij de Jetser was of een zwerm van geesten of de Beelzebul zelf, en vele makkers deden zooals hij. Als zij zoo een poos gespeeld hadden en nimmer geslagen, trad weder de knaap hem tegen die gevraagd had: geef ons water en brood uit den steen, en hij zeide: Sla den Beelzebul. De anderen kwamen nader om te zien. Zoo stond Jezus in hun midden en zag allen aan hoe zij dachten: Is het waar of is het niet waar? is het spel of zullen wij het zien met onze oogen? En als zij gewacht hadden en gezwegen bespotte de verzoeker hem, zeggend: Hij zal de boosheid slaan! en lachte. Toen sloeg de kleine Jezus den Beelzebul en de knaap schreeuwde, maar zoo hard werd hij geslagen dat hij vergeving vroeg. En ofschoon er waren die sterker vuisten hadden, zij vreesden hem, want kinderen ken- nen de kracht waar zij is. Maar die vreesden lachten in het verborgen en vertelden dwaas- 6



		82

		heid van hem. Alleen de arme makker die ge- looven wilde, doch niet kon, bleef hem trouw in het zoeken naar de booze geesten. Samen gingen zij verder van het dorp, zij zagen de vogels in hun nesten, de dieren in hun holen, zij zagen de planten in hun bloei. Het hart van Jezus stond op die tochten open voor de heer- lijkheid van hemel en aarde, de aarde zong, de hemel zong aan zijn ooren. Maar de kleine stem van zijn gezel, die al zijn twijfelingen uit- sprak, klaagde in zijn ziel, zoodat vaak het blauw daarboven besmet scheen en een bitter- heid hem bedroefde. Uit zijn droefheid sloeg hij zijn armen om hem en hij beminde dezen makker meer. Toen kwam de tijd dat Jozef hem in zijn werkplaats nam om zich te oefenen in het ambacht, en hij was daar alle dagen der week, leerende met den hamer, den beitel en de zaag het werk te doen gelijk Jozef het deed. Een gouden rust daalde in zijn gemoed, een lichte zekerheid dat het menschenleven schoon moest zijn. Recht werd zijn gestalte. Zijn gereedschap hield hij als een vriend in zijn hand, de geur van de hars rook hem aangenaam als de velden, het hout dat hij schaafde blonk rein als het water uit de bron. Hij hoorde meer wat de menschen spraken. Maar hun woorden klonken als gerucht uit de diepten, hun bedoelingen



		83

		dwaalden als schaduwen om den berg. Alleen wanneer Maria kwam talmde hij in het werk, en wanneer zij zag wat hij gemaakt had vingen zijn oogen het licht der hare. Zoo verging een regentijd, een zaaitijd, een oogsttijd in de innige stilte van den groei, dien vader en moeder zelden zien. Van den ochtend- roep tot de avondgebeden waren de mannen bezig in hun werk, de vrouwen deden het noodige bij elkander of daarbinnen, de kinderen en de vogels maakten de vroolijkheid. In de stilte groeide Jezus. Maar voor hij een man werd in Isra�l keerde al wat in zijn jonkheid duisternis gebracht had eenmaal terug. Er was beroerte in Judaea. Den koning hadden de heidenen gevangen, en een man van Galilea had de wapenen genomen om het volk te be- vrijden. De scharen des stadhouders van Syria trokken toen door Nazareth zuidwaarts, groote strijders met blonde baarden, zij schreeuwden, zij kletterden hun wapentuig, zij sloegen de deuren open. De bewoners moesten voedsel geven, maar zij brachten weinig want het was in den tijd wanneer de vorige oogst bijna verteerd is. Sommigen van het dorp geeselden zij, de ark in het huis verontreinigden zij, ook over hun vrouwen en kinderen hoorden de Joden schan- delijken smaad. Een ganschen nacht lagen de



		84

		vrouwen in de duisternis te schreien, de mannen zaten te denken en de kinderen waren stil. En weinige dagen nadat de vijanden heengetrokken waren klonk er luider weegeroep uit de woningen; in de samenkomst had een man gesproken van den koning der gerechtigheid die beloofd is, en sommige jongelingen hadden hun gereedschap nedergeworpen en waren gegaan, zuidwaarts waar gestreden werd voor Isra�l. Het was tusschen het feest der ongezuurde brooden en het feest der weken, de liefelijkste dagen in Galilea, dat de knaap Jezus met zijn makker over den berg ging die op de blankheid van het dorp ziet. Zij spraken over boosheid en gerechtigheid. Zie, zeide de makker, daar onder de heuvelen de stad van Antipas, daar tegen de zee de rijkdommen van Kapernaum, daar tegen het zuiden Beth-sean van de kara- vanen, daar aan de groote zee Sycaminos met de schepen. Een koninkrijk. De ouden der samenkomst zijn gerechtig, maar altijd klagen zij, en de heidenen zijn sterker dan zij. Is Antipas gerechtig? De heidenen vechten voor hem. De koning zal komen die Isra�l verlost, zegt de leeraar. Maar hoe zal hij als hij niet sterker is dan de heidenen? Kom, laat ons van de heidenen leeren, gij zult sterk zijn en groot. En hij kuste Jezus. Maar Jezus stond recht voor hem en wees



		85

		hem heen te gaan. En zijn makker kende hem, en werd klein en bedroefd en ging. Wat hij misdaan had wist hij niet, hij wilde niet anders dan de grootheid van zijn vriend, hij begreep niet hoe hij daarom toornig kon zijn. En stil zat Jezus op den berg gelijk een een- zaam koning. Het vreemde woord des verzoekers had in zijn ziel geschald, een straal was door hem geschoten en hij had zich zelf gezien, een meester grooter dan de koning in de stad. Zoo ziet een kind soms in een klaarheid uit de onge- kende macht geboren, in een licht dat blanker is dan het licht der zon, den mensch die hij zelf onder menschen zijn zal. Als het gezicht vergaan was zat hij rustig te luisteren naar stemmen in zijn hart, zooals een wijze luistert die het antwoord weet. Aan de grootheid die zijn makker meende dacht hij niet, zij was te klein. Goed had hij gedaan zijn moeder te gelooven, zijn moeder had waarheid gezegd. Want hij hoorde stemmen fluisteren, maar zij waren de zijne niet, zij waren de naklank van des verzoekers woord, en het was om hen te kennen dat hij luisterde. En hij zag de gezichten der menschen in het dorp, hoe ook zij die stemmen hoorden. Leerden zij van de boosheid die hun vreemd was? Gelijk een koning had hij gezeten toen hij den zuiveren mensch zag; gelijk een wijze had hij gezeten



		86

		toen hij de vreemde begeerten aanhoorde; waarom werden nu zijn wangen rood en zijn oogen duister, waarom verborg hij zijn gelaat aan den grond en waarom weende hij? Zijn begrip was nog te teeder om de komende smart te zien en de genade die over hem was liet nog de luwte geuren, de vogels zingen, de vonkjes spelen over het gras waar hij lag en staarde. De vrucht die zoo schoon rijpen moest werd liefelijk verzorgd. Hij werkte weder naast Jozef in kalme aandacht, hij ging weder naast de makkers, denkend en sprekend over wat knapen bezig houdt. Hij hoorde meer en hij zag meer terwijl de tijd naderde waarop hij voor de wet zou staan als een man zijns volks. Maar het waren lichte dagen in de woning en in de werkplaats, langs de heuvelen en in het dal. En de dag waarop Jozef hem voorstelde aan de mannen der samen- komst en zijn verantwoordelijkheid voor hem aan den Eeuwige overgaf, was een dag dat Maria zong, een dag van stilte en heerlijkheid in Nazareth.



		V.

		In de stilte van Nazareth, in de weldadigheid van zon en bergen ontloken de wonderen van het hart tot witte heerlijkheid. Heet was de lucht van den adem der menschen in hun vragen en bidden, in hun weenen en smachten, de geur van menschelijkheid steeg over gansch de aarde; in de stilte van Nazareth groeide een schoone zoon, en zijne ooren leerden allen zucht verstaan, zijn oogen leerden alle tranen zien, zijn hart leerde de zaligheid. In Nazareth werd de liefde nieuw geboren. De eenvoud van zijn jongen tijd maakte iederen dag groot en licht. De stem der men- schen had hij gehoord, de stem der ziel zong van de nieuwe vreugden, en terwijl de dagen openbloeiden begon de hoogere stem die van het eeuwige spreekt, die ieder schepsel kent. Zij waren hem van den aanvang klaar en hij verstond ze, eenvoudig was het antwoord uit de warmte zijner borst. Iederen dag verschenen



		88

		de mannen en de vrouwen, die hij nabij zag of in de dorpen van de streek, schooner in hun arbeid en behoefte, hun lachen en be- druktheid; iederen dag zocht hij zoeter loon voor de zwakken die de meeste droefheid leden; zijn oogen werden licht van het verlangen naar den Eeuwige. Het eerst ontving hij de vreugde der gemeen- schap toen hij de eerste maal in de samenkomst mocht zitten op den heiligsten dag in Isra�l, den dag der verzoening. Onder de jongelingen zat hij, de oudsten zaten in het midden rondom den leeraar op de verhevenheid. Hij hoorde de belijdenis van vele zonden en hij beleed ze zelf, vreemd klonken de woorden die ze noem- den, duister gelijk gedroomde angsten, maar in elk van die woorden hoorde hij een nieuwen toon die ze hem liefelijk maakte ter wille der belijders rondom. Met verrukte stem riep hij zijn menschelijke zonden uit in het klagend koor en uit de onbegrepenheid der zonden schitterde ver voor zijn oogen de dageraad der liefde. De geheimenissen die zonde en liefde zijn omhulden hem van den aanvang zijner jonge- Iingschap, en zij groeiden in dichtheid en duis- ternis, maar uit de kern zelf die zij omsloten, zijn eigen gezegend hart, vielen de vonken die allengs de nevelen verguldden en ten leste alle



		89

		geheimenis tot de klaarheid maakten die den man omstraalde. Hij hoorde dien eersten Verzoendag de mannen hun zonden roepen die zij bedreven in onwe- tendheid, in moedwil en in dwaling of door kwade neiging, hij hoorde de smart, en hij ver- borg zijn gelaat in zijn mantel, weenend van schaamte, zich kleiner achtend dan anderen, die nimmer zijn kwaad had beleden. Die dagen van den koeleren zaaitijd, toen de wolken langs den hemel gingen en het werk van den akker weder bereid moest worden, liep hij zwijgend en met neergeslagen oogen, mijmerend over zijn onrechtvaardigheid. Maar schoon hij in de kleinste herinnering zocht, niets vond hij waarin hij moedwillig had mis- daan tegen wet of mensen. Hij kende zijn zonde niet. En hij zag de jonge mannen, zijn gelijken, aan, hoe zij waren, hij luisterde naar de woor- den hunner zorgeloosheid, hij vroeg hen naar het kwaad dat zij in hem zagen, en veel hard- heid leerde hij, veel scherps en veel bitters ontving hij in zijn binnenste. Tranen vielen op den akker waar hij den ezel dreef, maar het waren tranen over de eigen zonde niet; de kinderen schreien om het verdriet dat door hun oogen en hun ooren binnenkomt. De een noemde hem hoovaardig gelijk dezen, de ander ijver- zuchtig gelijk genen, en iedere kameraad wist



		90

		hem een ondeugd te zeggen wijl hij er naar vroeg. Zoo hoorde hij van ondeugden en van verborgenheden des gemoeds, en zoo, terwijl hij zijn eigen gebrekkigheid zocht te verstaan, leerde hij zijn vrienden met droeve oogen aan te zien. En zijn mond werd schuchter en stiller dan te voren, daar hij zich gering hield in zijn onwetendheid. Maar in de uren der rust zat hij met den leeraar in de samenkomst alleen en de open wetsrollen lagen voor hem op het verhevene. Iedere plaats waar van de zonde werd gesproken herhaalde hij tot hij haar kende; den leeraar ondervroeg hij, die hem in de duisternissen der geleerdheid voerde. En aan het einde van den dag, wanneer de armen van den arbeid vermoeid waren, dwaalde hij over de akkers en de eenzame plaatsen, gansch alleen met de vraag naar de kennis der zonde. Mager werd hij, strak van gelaat, zijn blikken gloeiden naar de verte van den hemel. En eenen avond, zittend op de hoogte waar hij het vlieden der zon aanschouwd had en het stijgen van den nacht in het oosten, waar hij in de duisternis den adem der menschen ver- stond, begon hij te weenen, de tranen vielen veel en heet, de klachten welden gedurig uit het diepere. De smart verloste hem en gaf antwoord op zijn vragen, in de blankheid zijner



		91

		jeugd ontwaarde hij de zonde, haar veelheid, haar zwakheid en haar einden, en hoe zij afvloeit van de ontrouw des harten. Hij weende meer en milder, hij weende om den vloek dien de Eeuwige over de eerste schepselen wierp, en de sterren straalden voor zijn tranen, de nacht werd van zijn snikken over Adam en Eva groot. Maar de reinen dolen in de smart niet, de kinderen vinden rechte vertroosting. Zoo werd na de dagen der eerste moeiten hem zijn eerste wijsheid geopenbaard, zoo zag hij de uitkomst uit zijn eerste smart. De hemel straalde van nieuwe klaarheid, de wind zong van bevrijding: uit een trouw hart zou nimmer- meer een zonde voortgaan. Vast werd zijn hand, recht zijn oog en koel zijn hoofd: trouw aan de wet, trouw aan de geboden, trouw aan den Eeuwige van Isra�l werd zijn innigste gedachte, trouw zijn wil in al zijn wezen. Zij zagen allen dat er geen reiner jongeling was in Nazareth. Hij reisde naar de vorstenstad om de bid- riemen te koopen waar een uit het huis van Aaron de zegeningen volgens de voorschriften over gesproken had, de blauwe toondraden naaide hij aan zijn overkleed. Alle de geboden van Mozes leerde hij en de volledige lofzeg- gingen die van het rijzen tot het nederliggen gezegd behooren te worden, hij leerde ze in



		92

		hun juistheid nauwgezet, zoodat de leeraar zich verbaasde en de ouden hem prezen wegens zijn verstand. En velen die het voorbeeld met welgevallen aanschouwden deden evenzoo, het waren niet enkel de voornaamsten die de toon- draden droegen en de bidriemen aandeden in het huis. De makkers zijner jeugd, zich gereed makend een ieder voor zijn arbeid, zagen hoe zij van hem afdwaalden die met den leeraar ging en zelf een leider in de kennis zou worden, hun toespraak tot hem werd uit hun minderheid klein van toon. En over menig gelaat blonk reeds de vreugde waar hij ging in Nazareth; de oude vrouwen die het geluk verwachtten voor het einde, de jonge maagden die in den schemer van hun verlangen naar de zekerheid smachtten, een droomer, een duider, een ge- slagene, de stillen van het dorp, hun gebaren werden vaag en hun mond glansde wanneer zij van den jongeling spraken die immer schooner werd in zijn eenzaamheid. Toen ditmaal in de maand Sjebat de Levieten kwamen om het tenipelgeld bleven slechts de armsten die niets hadden achter, de anderen betaalden een iegelijk zijn schuld met de dubbel- drachme van Tyrus. En Jozef gedacht zijn plicht voor het Passah naar Zion op te gaan om den meerderjarige voor te stellen. En anderen van Nazareth trokken mede.



		93

		Zij gingen het pad dat neder leidt naar Sunem, en van daar leidt naar Engannim, en van daar verder zuidwaarts, en hun stoet vermeerderde gedurig met andere feestgangers uit de streken daaromtrent. Zij waren vroolijk en hadden nieuwe kleederen, zij hadden allen geld in hun tasch om te koopen; maar het geld dat Jezus had was in bronzen en zilveren munt het tiende deel van zijn loon in de werkplaats dat hij het huis van Aaron verschuldigd was, en met het overige had hij van den kramer wierook gekocht voor het reukwerk in den tempel. De spade regens waren voorbij, de heuvelen� van Judaea gloeiden in de zon; op de welige plaatsen praalde de lente in frischheid van cyperbloem en myrte, granaat en citroen. En als zij voor Jerusalem kwamen vonden zij de velden buiten den muur met tallooze tenten bezet en feestelijk van de menigte van Isra�l; daar waren er uit alle deelen, uit Babyion en uit Adiabene, uit Egypte en uit de eilanden, de stad der tenten overtrof drievoudig de steenen stad. Want iedere Jood, waar hij ter wereld woont, komt naar Jerusalem tenminste ��nmaal en het liefst komt hij op het feest der verlossing zijner vaderen. Beneden den tempelmuur in het dal Josaphat vonden zij een ruimte, Jozef en de anderen van Nazareth, en zij sloegen daar de pinnen hunner



		94 .

		tenten. Zij riepen den Eeuwige aan, dankend en lovend voor den dag en voor het schoone land, en de vrouwen bereidden de spijs. Maar Jezus, de eerstgeborene in zijn huis, vastte van den nedergang der zon tot den anderen neder- gang, en gansch dien dag voor den aanvang van het vreugdefeest zat hij in de schaduw der tent, biddend en opschouwend tot den muur waarbinnen de tempel van zijn verlangen stond. Den ochtend voor het Passah jubelde bij de eerste fonkeling de vreugde over Zion en haar velden. De waterdragers en de kooplieden maak- ten luide vroolijkheid, de lammeren blaatten te allen kant, en de hemel tintelde. Binnen den muur klonken bazuin en pauk eenzaam in den dienst, daarbuiten van den Olijfberg alzijds tot voorbij het renperk wemelde de heete dag van de blijdschap. En gewerkt werd er niet, alleen de vrouwen waren bezig al het gedeesemde buiten te leggen voor de bedelaars en de honden, de woningen te sieren, de olie in de lampen te doen; ook gingen zij door de straten en langs de markten om te koopen en te zien. En aan de deurposten en de bovendorpels van alle huizen en aan alle tenten was het bloed der lammeren gestreken, den Heer een merk van de trouw zijns volks. En als de zon laag ten westen neeg schalde de eerste bazuin van de hoogte des tempels.



		95

		Die buiten waren haastten zich naar huis of naar de tent, de kooplieden ruimden hun waren weg en sloegen de luiken toe, de straten werden stil, en bij de tweede bazuin sloten de wachters de poorten van de stad. In de woningen waren de tafels bereid en zuiver gedekt, de lichten ontstoken, terwijl ieder man, staande in zijn sabbath-kleed tot de lendenen geschort, met zijn reisstaf in de hand, den ingang van den hoogen dag verbeidde. Toen rezen bij de derde bazuin, driewerf galmend van den heiligen berg, honderdduizend handen omhoog en honderd- duizend stemmen loofden en prezen en roemden en verhieven den Naam van den Heer der voor- ouders, Jerusalem verhoogde zich in haar vreugde, de kinderen Israels baden en zongen tot de hemelen en heerlijk ruischte het Hoor Isra�l! over de vervulde stad. Van eeuwen her straalde deze nacht onder de nachten van zachtheid en trouwhartigheid, van de innigheid der vreugde en der hoop. De oogen schitterden in reinen gloed omhoog als een iegelijk zich nederzette voor het lam en voor de brooden van het nieuwe meel, de stemmen klonken vol en de lichten gloorden. In ieder huis, in iedere tent werd de eerste beker tot dank voor den dag en voor den wijn geheven, en zij aten allen van het lam der verlossing, van de bittere kruiden der beproe-



		96

		ving. Met den tweeden beker sprak in iederen kring de oudste man tot de kleinen, verhalend van de dagen van Egypte, toen de Almachtige de verdrukking van Isra�l gedacht en Mozes riep om zijn volk te leiden naar het land Kanaan dat hij zijn eersten knecht had toegezworen. En als zij gehoord hadden de goedheid des Eeuwi- gen, sprong uit de harten het gejuich, den nacht groot makende van het halleloejah en de psal- men van het zegelied; de priesters op den berg, die de sterren zagen en den sikkel der nieuwe maan, hoorden den zang der menigte die haar liefde tot den Eeuwige zong. En te middernacht riepen de bazuinen van den berg, en alle poorten des tempels werden open- gezet. Toen werd de hemel stil over Jerusalem, en de menschen lagen neder in hun stilte en hun vrees voor den verschrikkelijke, Tsebaoth die omgaat tegen den vijand. Alleen de priesters waakten, uitziende naar het oosten. Bij de stralen des hemels over den Olijfberg stegen de drommen op tot de poorten der heilige plaats, en gansch dien dag ging en keerde de menigte der menschen langs de wegen tot de poorten en gansch dien dag rookten de offeren van Abrahams offersteen. Die daar baden in den voorhof stonden vervoerd in de weelde der zon, in de zoetheid der geurende lucht, dik van wierook en myrrhe en oli�n, in het gejubel