\\ ••ig ^

ia .

Historia Gentium
Octavo 1^34.

Ir - - \'""T\'Wä^V^^

1., ... i "V ,1

I

■ f
t

DE ALOUDE

S T A A T

DER V E R E E NIG D E

NEDERLANDEN.

; t

! f

f ■

i t

DE ALOUDE

STAAT

£ N

GESCHIEDENISSEN

DER

VEREENIGDË

NEDERLANDEN.

DOOR

E. M. ENGELBERTS.

TWEEDE DEEL.

«

TE AMSTERDAM,\'BY

JOHANNES ALLART.

HDCCLXXXVI.

J ?

ail ill Da..

V M T ■ » : -

■\'s -1 • t .<". t • f •> «Î-

i r n T

..T^fAJJA

VOORRE D E.

i^choon het juist niet noodig is, elk
boekdeel met eene, voorrede in de waereld
te zenden, vinde ik my egter in de nood-:
zaakelykheid om den leezer ook nu een oo-
genblik op te houden. —- Volgens het geen
hy vindt op bl. 182 en .186, zou men
ten minften ééne plaat met Runijche, Moe-
fogottijche en Anglofaxifche letteren, ver-
wagten. Ik heb s- \'er, de tekeningen ook
toe gereed gemaakt; maar de volhandig-
heid van den Lettergraveerder heeft de uit-
voering in \'t koper belet.. Om de uit-
gaaf niet te ^vertraagen , heeft de Boek-
verkooper beflooten , dezelve liever na-
derhand,,-, te geeven, en hoe eer hoe
beter aan \'t Verlangen van veelen te
voldoen welke voorleden Jaar reeds
dit Deel , verwagt hadden. Aan dee-
ze verwagting zou ook voldaan zyn ,
indien de voortgang van den ,Schryver,
wegens de aanhoudende raoeijelykheid van
deeze onderneeming en van de drukpers,
vooral in den langdiuxrigen kouden win-
ter, niet vertraagt^ ware geworden., om
c * niet

niec\'te \'\' melden van deeze en geene on-
vei-wagte hindernisfen en onaangenaamhe-
den , van welke ik niec dan ongaarne i^
\'t "openbaar gewag maäke. Dit Verlan-
gen heeft my niet weinig aangenioedigd,
fchoon myn arbeid, gelyk ik ook, in dee-
zen tyd, verwagtte, niet zulk een alger
meene goedkeuring als eene opzettelyke
Verdediging der Natie mag hebben wegr
gedraagen. Men heeft my egter tot nog
toe niets weezenlyks onder het oog ge-
bragt, buiten den Heer a. r. kool,
welke op de verpligtendllé wyze zich ten
rnynen huize heeft vervoegd, en vriende-
lyk uitgenoodigdv om onder zyn geleide de
vermeinde overblyfïêls van den Rhyn aan
den Duinkant, onder de Beverwyk-,- Velzen
èn Bloemendaal te gaan opneemen, waar
yan ik ook gereedelyk gebruik gemaakt
heb en verflïig zal doen by de uitgave
van het laatlle Deel, waar by ik hoop
in ftaat te zullen zyn, om nog meer
ophelderingen of verbeteringen, door my
opgefpoord , of door anderen aan de hand
gegeeven , te zullen kunnen voegen. Maar
of het\' vóigenale derde Deel\' het laatfte
zyn zal, weet ik niet. De toeleg is wel

ZOQ

zoo geweest; -dan daar het onder de hand uit-\'
dydt, gêlyk ik- vastelyk voorgenomen had ,
om de .Zeden der Batavieren geheel in dit
tweede Deel. af te handelen , maar het zoo
ver niet heb kunnen brengen , zal het mis-
fchien tot vier Deelen uitdyen. Dit zeg ik
daarom, om dat zommigen zich verbeeld
hebben dat \'ik de Vaderlandfche Volk- en
Landbefchryving op dien voet tot op he-
den meende te vervolgen, wanneer men.
niet zonder reden vreesde , dat \'er in iny-r

nen leeftyd nimmer een eind aan zou

komen. - Neen, ik ben niet voor-

neemens in dit werk meer te behande^
len dan de aloude Staat en Gefchiedenis
der Nederlanden , volgens den titel. In-\'
dien de Hemel myne kragten nog zoo
lang in volkomenheid geliefde te laaten,
dat ik myn Vaderland ook in laatere ty-
den met de vereischte naauwkeurigheid
kon befchryven, en door nieuw ontdekr
te bronnen in ftaat gefteld wierd , om in
deszelfs gefchiedenisfen eenig nader licht
te ontfteeken, zou dit een geheel nieuw
en byzonder werk zyn.

Schoon ik in het eerfte Deel reden ge-
geeven heb , waarom in een werk vaii
* 2, dee-

-t:

deezen aart, - in gemeenzaame zamen-
fpraaken tusfchen een Vader, zyne Huis-
genooten en Vrienden geejie geduurige
aanhaalingen van de bronnen:,;waar uit ik
-gefchept heb, te pasfe kwamen , heb ik
my egter om myne Leezeren te meer ge-,
rust te ftellen, meer dan te vooren van
de eige woorden van oude Schryveren be-
diend , door twee „ aangeweezen. Maar
men moet zich niet verwonderen, wyl
deeze aanhaaliiigen by onderfcheiden gele-
\'i:;; genheden te pasfe ■ kwamen , dat dezelfde
plaatzen meer dan eens voorkomen : -—
of dat het zelfde Onderwerp meer dan
eens , fchoon uit een ander oogpunt, ter
befchouwing voorgefteld wordt. Dus heb
ik van de jonge Medgezeilen of Volgelin-
gen (^^Comhes\') der Vorften moeten fpree-
\' ken by de Opvoeding , by de Regeerings-
vorm en by het Krygsweezen der Bata-
vieren.

Ik heb my weder zeer fpaarzaam van gis-
•flngen bediend en dan alleen, wanneer het ge-
brek aan oude berigten, eenige gaaping ver-
Ij«\' oorzaakte, en deeze gaaping door de waar-

j|; fchynlykheid en eene natuurlyke gevolgtrek-

, Icing veilig kon worden aangevuld. Door dee-

\'H;! . \' . ■ ^ ze

1,

ze behoedzaamheidheß ik het.genoegen ge-
had, dat tiyne gisfmgen door nadere ontdek-
kingen niet tegengefproken, maar bevestigd

zyn geworden.-. Zoo was het onder ande-
ren met de gróoite Woud-dieren, en met
de Honden , Tvelke è.^ Batavieren-^tot hm.-
iie jagt zouden gebruikt hebben, waar
?an in de laatfte zamenfpraak ■ > van het
vöorige Deel.: : Dat de eerflé ook in ons
Land niet" geheel onbekend waren, is by
my waarfcbynlyker en dat zy zich van
de laatflen bediend hebben\',", geheel zeker
geworden.,- na dat ik;^ gevonden heb, dac
in de alleroudftc wetten è&T.. Germaanm,,
byzonder der Fruz\'in , van dezelve wordt
gewag gemaakt», in zoo ►verre ,• dat \'er ee?
ne onderfcheide boete bepaald wordt op
het doodflaan of vervreemden- vah eens axr-
dêrs Hond, zelfs danj wamieér de boete op
ander vee wordt onbepaald gelaaten aan
de fchatting:-van den Eigenaar, of del uit-
fpraak. vanijalen ;.Regter-.2;:"JM[aax\' \'ik moet
by deeze\' gelegenheid heritóeren , daar ik
in de negende \'zamenfpraak-weder van de
Honden als ^ van\' tamme \' :en nuttige huis-

--•• ■ ^ ■ " \' ..... die-

Zie op M, 57 , van dit Deel. . • . ,

^ 3

ii\'

dieren by den Veebouw der Batamerm
gefproken en teffens aangemerkt heb, dae
dezelve by zommige Volken tot gewoone
fpyze gebruikt worden , zonder daar on-
der de Batavieren te willen betrekken; —•
dat deeze Volken de Honden opgeflooten
houden en gansch anders opkweeken, dan
wy de onze doen, waar door ze voor
hunnen mond een uitgeleezen voedfel vey-
ftrekken, maar ook alle vlugheid en wak-
kerheid verliezen , welke de Honden by
ons bezitten^Dit vindt onder anderen plaats
op de Sand\'üokhs Eilanden, —r« Nog eens:
ik heb in dezelfde zamenfpraak aangemerkt,
dat het vee van ouds de voornaamfte rykdom
uitmaakte , en in alle koop of ruiling voor-
naamelyk in plaats van geld gebruikt wiérd.
Dan dit behoeft niet alleen opgehelderd te
worden met het Latynfche pecunia (geld)
dat van pecus (yee) afftamt. Men kan
\'er byvoegen uit de aantekeningen van de
verdienftelyke Uitgeevers der oude Friefcha
Wetten , dat het Anglofaxifche Fya ("vee)
ook gebruikt wordt voor Geld, en het geen
nog fterker is, dat het oud Fr ie fche Sehet ^
dat oorfpronkelyk Geld betekent, van hec
Moefo\' Gottiscb Skat voor Fee gebeezigd

wordt.

worde. -- Op bl. 256 en 57 Heb ik

gezegd , dat vermoedelyk de Koningen aau
de Batavieren afhandig gemaakt waren door
de Romeinen. Ik moet \'er byvoegen, dat
deezen, fchoon de naam van Koning by
hen gehaat was , zich omtrend andere Vol-
ken zeer onderfcheiden gedroegen , naar
dat het best met hunne oogmerken overeen-
kwam. --- Voorts heb ik de onder-
fcheiding van tacitus tusfchen Edelen,
Vrygeboornen, Vrygelaatenen en Lyfëige-
nen in alle de oude Germaanfche Wetten
bevestigd gevonden. Wanneer ik egter
zeg op bl. 324 van de veertiende zamen-
fpraak , dat by de Batavieren het onder-
fcheid tusfchen mensch en mensch wierd
in het oog gehouden „ overeenkomilig
met de inrigting van den Schepper " moet
men die niet tot het Lyfeigendom , veel
min tot de Slavemy uitftrekken. Ik heb
niy wel voor de Inrigting, die by dé Ba-
tavieren plaats had, in de bres gefield;
maar men verlieze niet uit het oog, dat
dit alleen gefchied is, om de groote be-
vreemding wegens de Lyfeigenen lay myne
Leezers weg te neemen, en dat ik hier
wel

myne Batavisren, maar geenszins zulk

eene

.

eene Beheering in \'t afgetrokkene heb zoe-
.kennte verdedigen. Evenwel is, dit zeker,
dat de goede of kwaade behandeling der
Heeren hier een magtig onderfcheid maakt,
{M : en dat zommigen misfchien in hunne flaa-

, verny gelukkiger zyn , dan zy weezen zou-
den , wanneer zy aan zich 2elfs overgelaa-
ten waren en op vrye voeten ftonden.
Wyl men in Oost-Indien ondervond, dat
veele Vrygelaatenen tot gebrek vervielen ,
of anderen tot overlast verftrekten , dat is
ongelukkiger wierden by hunne Vryheid,
dan zy te vooren waren, heeft men moeten
, beveelen , dat \'er voor het beftaan der

Slaaven by derzelver Vrylaating zorg ge-
draagen wierd.

Eindelyk , ik heb niets verzuimd by te
brengen , het geen kon gezegd -worden
van een beroemd oorfpronkelyk Volk, het
welk verdiende meer \'by ons bekend te wor-
den,- 9.1 hadden wy geen meer betrekking
op hetzelve dan op andere Volken. Nie-
mand , die dit in aanmerking neemt, zal my
befchuldigen, dat, ik my te diep\' in de
overweeging van zommige zaaken hebbe
ingelaaten. Vooral heb ik dit gedaan,

wanneer de Onderv/erpen nog naauwlyks

aan-

aangeroerd, gelyk de Letterkunde; ——
of in dit tydperk van het uiterfte gewigt
waren , gelyk de Regeeringsvorm en de
Krygsoeifeningen der Batavieren, waar ag-
ter natuurlyk eenige bedenkingen tusfchen
vertrouwde vrienden over de Volksregeering
en de Nationaale Wapening vallen moesten.

Ik fluite deeze Voorrede, met eenige Ver-
beteringen van aanbelang op te geeven:
op bl. 71. r.-3. moet al verworpen, en bl.
118. r. 8., \'in plaats van altoos, doorgaands
geleezeil worden.\'— Op bl. 156. r. 5. moet
gêleezen worien, „ (wyl de zoonen der Ede-

lingen-) em aanmerlyk gedeelte van het

gevolg der Vorften plagten uit re maaken;"
en op bl. 166. r. 10. „ insgelyks gaven
zy hunne zoonen niet alleen in gevolg
der Verfien , maar zonden ze ook wel
eens" enz. Op bl. 242. r. 12. is eene
verplaatzing noodig , dat vooral opmerking
verdient , moet onniiddelylc agter zmgtm
geleezen worden. Indien men op bl. 248.
r. 9. van ond. in plaats wm de eerfïe
induciomar , en van\' de laatfte cingetorix
leest, zal de zin duidelyker zyn ; 1 daar-
entegen moet op bh 250. r. 13 en 14.
eerfie en laatfte uitgelaaten en dus ge-
lee-

kezen worden ,

5, men zou zq in c
Boogduitsch Centgraaven, by ons Sche-
penen noemen." En op de volgende
bladz. r. 14. van ond. had ik toe be-^
wys van myn gefielde agter byzeiten kun-
nen laaten volgen, „ dat de naam van
Edelen en Opperflen of Eerllen , Princi-
pes ^ daarom by de oude Schryvers zeer
dikwils met elkander verwisfeld worden : "
het geen ook tot bevestiging verftrekt van
het geen ik in myn Voorberigt voor hec
Eerfte Deel over den Adeldom der Bata-
vieren heb aangemerkt. Op bh apo^ r. 12
en 13. moet men alleen leezen : „ waarvan
Rome z-elf voorbeelden heeft opgeleverd. "
En in \'t begin van de tweede Noot: „ Een
Roomsch Ridder verminkte ^ ten tyde van
AUGUSTUS) de regtehai^en van beide zyne

Zoonen." - \'De byvoeging van een s in

\'t midden van geenszins, van een t by het
laatfte woord van bl. 172. en van een , ageer

konnen op bl. 134. r. 3; -- de weglaating

van het eene om bl. 311. r. 5. en andere
letterfouten, dié door afweezigheid van de
drukpers te veel overblyven, laat ik aan de
verbetering van den befcheiden Leezer over.

N E G END E

ZAMENSPRAAK.

De bezigheden der Batavieren op het Land,
. Hun Akkerbouw. . Deeze wierd wel degelyk
hy hun geoefend., maar minst door de gee-
nen 5 die de wapens voerden. Van hunne
Qraanen en de wyze waarop zy ge-
teeld en gewonnen wierden. Zy had\'
Jen veele hos fchen maar geene
hoven nog tamme vrugthoomen.
Htm vee befiond in koeyen y
paerdsn en klein vee. Ofzy
ook het maaken van boter
en kaas verftonden? Iets
van htm Scheepvaard
en. Koophandel.

E ELHART. Kom VREDEGONDE, laatcn wy
een luchtje fcheppen op het Veld , waar
de Landman druk bezig is om de graanen
in te zamelen, en voor den naakenden win-
ter in zyne fchuuren te bergen.

Vredegonde. Zeer gaarn myn eelhart,
IL deel. A ^ het

fl de landbouw

het aangenaame weer lokt ons uit, maar
dan moesten wy onze machtilde en fre-
derik mede neemen , indien zy -het nKt
hunnen tyd kunnen fchikken.

E. Wy denken, gelyk doorgaans, het zelf-
de, myne vredegonde, en misfchien loopen
uwe gedagten, zoo wel als de myne nog
verder heen.

Vr. Misfchien was myn eelhart voor-
neemens om het gefprek over de Leevens-
wys der Oude Batävieren te hervatten, waar
na myne kinderen zoo wel als ik gereik-
halst hebben. ^

E. Zoo was het juist! Gy weet, dat
veele heletfelen my deeze zaak een gerui-
men tyd hebben doen afbreeken : op het
land zullen wy de beste aanleiding vinden.
Wy gaan eene wandeling doen , frederik ,
MACHTILDE ! verzelt ons.

Vr. Komt myne Kinderen ! wy zullen een
aangenaam tochtje doen , dat uwen geest
zoo wel als het lighaam zal opbeuren. . . .
Daar zien wy van verre reeds het graan
fnyden , in fchoOven binden , op den wa-
gen laaden, naar dat het wat vroeger of
laater klaar is. Ginder wordt de akker om-
geploegd en voor het winter-zaad gereed
gemaakt. Welk eene drukte! alles is hier
in de weer, alles even wel te vrede.
Zouden onze vroege voorouders ook zoo

nyver

DER. BATAVIEREN. sif

nyver den grond bebouwd, en in deezen
arbeid zoo veel zaligheid gefmaatt hebben?
Ik denk van neen 1

E. Naar den tyd en de omftandigheden
waarin zy zich geplaatst vonden, waren hun-
ne bedryven ingerigt. Hun land was voor
\'t grootfte gedeelte met woud en bosfchen
bezet, de Jagt en de wapenhandel namen
veel tyd en waren hunne geliefde bezig-
heden. Zy waren in lang zoo vast niet
gehuisd al? wy , en vonden er dus geene
noodzaakelykheid nog voordeel in , den grond
met alle magt gaande weg te verbeteren.
Dc behoeften w^aren v/einig en elk zorgde
alleen voor zyn eigen noodig onderhoud ,
zonder dat hy door den akkerbouw zich
veele geryllykheden of fchatten wilde bezor-
gen : wat zou hun dus bewoogen hebben
om zich op den zelven als eene hoofdbe-
zigheid hunnes leevens toe te leggen ? Het
ontbreekt zelfs niet , aan zulken, welke. mee-
nen , dat zy van allen landbouw afkeerig
en niet langer dan een Jaar gewoon waren
zich op eene plaats op te houden.

Fr. Hoe kwamen zy tot zulke gedagten?

E. Door de geduurige volksverhuizingen
en liet verkeerd opvatten van fommige uit-
drukkingen der oude Schryveren. Dat zy ,
geheel anders dan de tegenwoordige volken,
.dikwerf van .plaats veranderden , heb ik u
A a reeds

4 . d e l a n d b o u w

reeds \'in onze vierde Zamenfpraak gezegd, dog
daarby aangemerkt, dat geen enkele zwerf-
lust, maar veelal de noodzaakelykheid hun
daar toe aaiizette. De menfchelyke aart tot
gezelügheid -en zamenleeving met die gee-
nen genegen , aan welken men vermaagfchapt
en op den grond waarop men gebooren is,
bewyst dit genoegzaam. Hier van het over-
leg van de eerfte toorenbouwers , dat geens-
zins met de oogmerken der Voorzienigheid
ftrookte en daarom verydeld wierd. En ik
twylFel niet of men moet aan haaren ver-
borgen invloed" de gedmirige verhuizingen
der Volken toefchryven, welke naarniaate de
waereld door hun te meer bewoond raakte
te minder noodzaakelyk wierden: daarom van
-tyd tot tyd afnaamen , en eindelyk geheel
ophielden. Ten tyde van julius c^sar.
waren de meeste Volken in Gallien en Ger-
manien aan vaste verblyfplaatzen verbonden,
zoo lang zy niet door hunne nabuuren ver-
jaagd of door hooger magt verplaatst wierden.
En zouden zy zich toen niet op den ak-
kerbouw hebben toegelegd, waar van zy in
voorige meer onrustige dagen hun werk
reeds gemaakt hebben ? Be Galliërs begeer-
den niet anders van de Clußers en van de
,Romeinen dan land , het geen hun ont-
brak. De Cimbren vroegen naderhand het
zelfde, en niets anders dan dit, waar-
uit

DER. B A T A V I É R E N. 5

uit wy reeds liebben opgemaakt, dat zy wel
degelyk kennis hadden aan den .landbouw.
Dezelve is een "van de oudfte bezigheden ,
welke den mensch in \'t algemeen door zynen
Schepper is opgelegd; hy heeft er eene
roeping toe , waarvan hy zich niet zonder
ongehoorzaamheid ontdaan kan. Het aardryk
heeft het vermogen van vrugtbaarheid, maar
zonder het opzigt en. den vlyt van den
mensch zou hetzelve ras in eene • wildernis
ontaarden. Uitgezonderd eenige weinige vol-
ken , welke alleen van de Jagt en hun vee
verkozen te beftaan, heeft men het oorfpron-
kelyk bevel onder alle Natiën ook opgevolgd;
en het zou vreemd zyn , zoo de Germaa-
nen , by welke de oorfpronkelyke eenvoudig-
lieid en zuiverheid van zeden zoo wel be-
vxraard was , hier van geheel waren afge-
weeken.

Fr. Welke uitdrukkingen der oude Schry-
veren gaven aanleiding tot zulk een mis-
verftand.

E. Verfcheide. CjESAr getuigt, dat de
Germaanen zich niet -op den landbouw toe-
leggen : (agricultura non ftudmtj^ , maar hun
keven met de Jagt of met den Kryg doorbren-
gen. En TACITUS fchryft in zyne uitmuntende

berigten over dit volk: - „ dat men hen

zoo hgt niet, zal overreeden, om het land
As te

^ D E L Ä N D B O U W

te ploegen en den oogst te vervvagten, dan
vyanden uit te daagen, en wonden op te
doen. Het dunkt hun luiheid en laagheid
door zweet te verwerven, het geen voor
bloed te verkrygen was. Zoo dra zy
geen oorlog hebben , brengen zy den tyd
veel met Jagen en nog meer in ledig-
heid door." ■- - strabo maakt het nog
erger, wanneer hy niet alleen van de Brit-
ten getuigt , dat zy van al de deelen van

den Landbouw onkundig waren:--maar

van al de Celten, „ dat zy nog landen
bebouwen nog vrugten inzamelen."

Vr. En zult gy er met dit alles nog
landbouwers van maaken ?

E. Gewisfelyk. Wy hebben uit het ver-
haal van c^SAR meermaalen opgemerkt, dat
hy in Gallisch Belgten onze oude nabuu-
ren in den Oogst bezig vond , en de Gal-
liërs worden elders in \'t gemeen geroemd,
dat zy zich zoo ilcrk op den Landbouw
toelagen, dat men behalven de moerasfen
en bosfchen alles by hun beflagen vondt.
—— Zouden de Germaanen , die met de
Galliërs van een oorfprong waren, en door
het wederzydsch overtrekken der grenzen
veel gemeenfchap hadden , in dit ftuk van
zoo veel gewigt en noodzaakelykheid dan
zoo byzonder geweest zyn ? julius c^sar

ver-

der ,b a.t a v i e r e n. 7

verhaalt zelf iii het vierde boek van zyne
Gedenkfchriften dat de reden van de ver-
huizing der Germaanfche Tenctren en Ufi-
peeten was, om dat zy verfcheidcn Jaaren
van de Sneven gekweld , en in hunnen
Landbouw verhinderd waren. - De Batavieren
hadden buiten twyifel dezelfde reden om te
verhuizen en het vrugtbaar Eiland , dat
naar hun genoemd is , een veilig en tot
den Landbouw wel gelegen oord , met hun
vaderlyken grond te verwisfelen. En van
het oorlogshaftigfle volk van gansch Germa-
nien , de Sneven, ^ verhaald dezelfde c/esx\\r ,
„ dat maar een gedeelte van hun te Velde
trok, een ander gedeelte te huis bleef, om
den Akker voor zichzelven te bebouwen ,
op dat nog de Landbouw , nog de kryg
mogt verwaarloosd worden". Op dezelfde
wys geeft tacitus eenige inrigtingen omtrend
den Landbouw , wel naar zyne gewoonte
kort , maar zoo genoegzaam op , dat wy
in opzigte van de Germaanen in dit geval
niet langer kunnen in twyifel ftaan ; van
welke opgaven wy in \'t vervolg ons gebruik
zullen maaken.

M. Spreeken die Schryvers dan zich zel-
ven niet tegen, myn Vader?

E. Dit fchynt zoo, wanneer men het geen zy
met eenige bepaaling gezegd hebben algemeen
opvat, zonder op den zamenhang te letten,
A 4 zon-

8 de landbouw-

zonder het een met het ander te vergelyken.
Dit heeft veelen ook in ons geval wonderly-
ke begrippen doen\' vormen en een, enkel
bewys, zoo maar uit het verband\' uitge-
rukt en bygebragt , heeft hunne woor-
den te veel gezag . bygezet. Wanneer u
uit tacitus verteld wordt, dat de \'Germaa-
nen niets dan een rok of mantel: om het
naakte hghaam droegen — dat zy -naakt en
ongehavend opwasfen , zoudt ge \' ligt" mee-
nen, dait ikze veel te veel heb gekleed en
opgecierd ; en men heeft zich dezelven daar-
om\' als Wilden voorgefteld , - by welke gee-
ne de minfle welvoeglykheid wierd. in agt
genomen: maar wanneer men tacitus
over de Zeden- der Germaanen \' inziet ,
blykt het , —-r. dat [ het eeifle ; alleen
het, gemeene volk raakte , en wel wanneer
zy zich op eigen hof en haard bevonden,
in onderfcheiding van de aanzienlyken ,
welken hy in den zelfden adem* overvloedi-
ger en ryker kleeding toefchryft: -— en
dat - het tweede alleen gezegd wordt van de
kinderen. Even zoo is het hier, met den
Landbouw gelegen. Dezelve wierdt geenzins
nagelaaten , maar van de Edelen en Vry-
geboornen , van hun wier zaak het was
land en volk met de wapenen te verdedigen,
en van deezen fpreekt tacitus eigenlyk iu
het veertiende en vyftiende Hoofddeel , of

als

DER EATAVIEREN. %

als een bywerk aangemerkt, öf zy bemoei-
den er zich in \'t geheel niet mee. ,, Hoe-
dapperder en beroemder iemand was door de
wapenen, hoe meer hy zich. geregtigd oor-
deelde, om allen vermoeyenden arbeid aan an-
deren over te laaten". Boven-dit alles fpreekt
TACITUS by vergelyking. Hy wil ons be-
duiden , dat deeze ftrydbaare volken veel lie-
ver op den Vyand afgingen , met hoe veel
gevaar dit ook\' mögt vermengd zyn, dan
in het veld arbeidden. Dus vindt men
hier\' het zelfde denkbeeld, het geen fe-
dert zoo veele Eeuwen by allerleye Volken
onder de Edelen voortgeplant is , voßr al
onder zulken , die den kryg volgden. Hier
van , daan is het , dat de, oorfpronkelyke
bezigheid der menfchen, allengskens in klein-
agting geraakt is, naar maate men , zich
van elders den nooddruft en gerieflykheden
des leevens wist te bezorgen , tot dat de
Franfchen en \' Engelfchen door haaren in-
vloed , in deeze Eeuw, de meeste volken
van Europa van deezen verkeerden waan ge-
neezen eu door hun voorbeeld aangemoedigd
hebben, om in het. fpoor der oude Romein
nen te treeden , welke zich geenzins fchaam-
^en den Bevelhebbers-flaf met ds fpade .te
verwisfelen. Die aandagt en agting begint
daar door aan den Landbouw toegewyd te
worden , welke dezelve verdient, zelfs bo-
A 5 ven

10

DE LANDBOUW

ven de Fabrieken en den Koophandel hoff
weinig wy deeze thans ook ontbeeren. kunnen^
Vr. Door wie wierd dan eigenlyk dè
Landbouw waargenomen. - ■ , .

E. Dit Was zeker het voornaame werk
der lyfeigenen , aan welken de Heeren het
land overgaven , met beding van hun jaar-
lyks een zeker getal graan of kleeden , of
beesten te leveren. Zy waren dus hunne
Landhoevenaars, Pagters , Bouwers of Boe-
ren , welke nog in veele landen in geene
andere betrekking tot hunne Heeren ftaan.
Egter hielden de Vrygeboornen en Edelen
elk eenige Akkers voor zich, en deeze
waren het dan, welke meest door de Vrou-
wen en de zwakften van het gezin bearbeid
wierden , welke de Wapens niet konden
voeren, waar door men behalven de vrou-
wen , de oude mannen en kinderen zal moe-
ten verftaan.
M. Hunne vrouwen , en dus ook hunne

dogteren: - ik ben blyde , dat ik in

een gelukkiger Eeuw geboren ben ! De Ba-
tavieren moeten dan wel weinig agting voor
de Sexe gehad hebben !

E. Dagt ik het niet , dat dit machtil-
de niet aan zou ftaan, en egter kon zy
geen ander berigt verwagten , daar wy van
te vooren reeds gezegd hebben, dat al het
huiswerk , het welk wy aan de Vrouwen

heb-

ii ; \' ^

\'■1 !

liANBBOUlV BEJR

DER BATAVIEREN.

hebben toe gefchreeven, maar een gedeelte
van haare kloeke bedryven uitmaakte. Wy
hebben insgelyks voorheen aangemerkt, wel-
ke gedagten de mannen van hunne voor-
naamfte bcftemming hadden, waar om zy
zich van den arbeid doorgaans onttrokken,
Denk egter niet, dat zy hunne vrouwen gee-
ne behoorlyke agting toedroegen, of als haaie
Slavinnen behandelden ; — wy zullen n het
tegendeel doen zien : maar zy geloofden,
en de vrouwen geloofden zelve, dat zy tot
een ander einde gefchikt, en verpligt wa-
ren het leeven van hunne mannen , die
zich by alle gelegenheid ter haarer verde-
diging in de bresfe ftelden, daar voor op
allerleye wyze aangenaam cn gemakkelyk te
maaken. Een getoomd Paard en een kop-
pel Osfen was daarom de voornaamfte bruid-
fchat, welke de bruidegom aan zyne bemin-
de aanbood, en zy rekende zich verbon-
den in den fterkften \' zin hem tot eene hul-
pe te moeten verftrekken. Hierom hadden
deeze gewoonten by verfcheide Volken in
voorige tyden plaats. Wanneer strabo hier-
op doelt, zegt hy in zyn vierde boek:
dat de Galliers den arbeid tusfchen mannen
en vrouwen verdeelden , geheel tegenftrydig met
de Grieken en Romeinen ; na dat hy in
\'t voorige van de Thraders en Scytlmu uit
welke de Germaanen fprooten , aangetekend

had ,

12 D E L A N D P. O U W

had, dat hunire vromven den Landbouw
waarnamen. Dus verbetert strabo dan zich
zelven eenigzins. En wat beroep ik my op
voorige tyden? Nog tegenwoordig handteeren
de vrouwen in Duitschland den Akkerbouw,
terwyl de mannen elders bezig zyn. Het-
zelfde heeft op onze Eilanden plaats. En
zaagt gy niet meermaalen, ziet ge niet hier
voor uwe oogen kloeke vrouwen en kinde-
ren in het hooy of zaad of vlas zoo wel
als de mannen met allen lust be^ig? In
zeer veele Dorpen van Zuid- en Noordhol-
land , Zeeland en Vriesland plagt huis eu
akker des zomers . geheel op dc vrouw te
ftaan , terwyl de man de Zee bouwde; in
den winter m.et haar en haare kinderen een
gedeelte van beider winst verteerde, en een
ander gedeelte voor den kwaaden dag op-
leide. Is zy daarom ongelukkig te fchatten,
wanneer - zy dagelyks haar brood met graag-
te eet, na volbragten arbeid een verkwik-
kelyke ruste geniet, zonder zichzeh^en ooit
te verveelen ? Kan er iets aangenaamer be-
dagt worden, dan dat men eindelyk de vrugt
van eige handen mag inoogften , en daarop
de waardige voorwerpen van onze liefde
mag onthaalen ? Zulk een genoegen kentge
nog niet , machtilde , nog kunnen ooit
zulke vrouwen fmaaken , welke het waare
einde, waar toe zy gefchikt zyn, uit het

DER. BATAVIEREN. sif

oog verliezen. Geloof vry , dat er geen ge-
lukkiger menfchen, dan in een middelbaaren
Staat van den arbeid hunner handen leeven.

M. Vergeef my, myn Vader, onze te-
genwoordige leevenswyze is zoo geheel an-
ders , en het zou , evenwel vrouwen van
rang niet wel ftaan op het\' veld te arbei-
den. Trouwens ik denk ook , dat deeze
by de Batavieren daaivan verfchoond waren;
en in allen gevalle zouden wy meisjes het
niet lang op den akker goed maaken , al
waren wy er nog zoo gereed toe.

E. „ Onze Leevenswys is geheel anders" —
dat is zy ook inderdaad, myn kind! Vee-
le gewoonten , die nu door de heerfchende
mode gewettigd worden , zouden in dien tyd
even zoo zeer als nu het landwerk der
Julfers , en nog met gegronder reden, onder
de Germaanfche vrouwen veroordeeld zyn.
Deeze veranderde leevenswys heeft mannen
en vrouwen , vooral de laaften , veilaft;
maar eene tegenftrydige inrigting maakte de
vrouwen en dogters der Batavieren, fterk
en gehard tegen den arbeid. Ik verbeelde
my dat dé zwakke Sexe , gelykze nu met
reden genoemd wordt, toen zo fterk was
als nu de mannen , waar door zy met het-
zelfde gemak als deezen hun werk verrig-
ten konden, strabo tekent dit aan van
de vrouwen der Gelten^ Tkraciers en

t^ D E L A N D B O U W

irr!

then^ daar hy van haaren Akkerbouw fpreekt.
Het was daarom geen vermoeijende arbeid ,
zelfs niet voor de aanzienlyke vrouwen on-
der haar. Want , fchoon eenigen van den
eerften rang hier van zich mogen onttrok-
ken hebben , zal derzelver getal niet groot
geweest zyn. Wanneer tacitus zegt, dat
de mannen , die de dapperflen en oorlogs-
haftigften waren, zich aan den arbeid ont-
trekken en de zorg van huis, haard en
Aklier aan de vrouwen en elk der zwak-
ften onder het gezin overlaaten, fpreekt hy
eigenlyk van de aanzienlykften, en wy kun-
nen er op aan, dat geen Schryver ooit
meer by zyn onderwerp bleef, dan ta-

■fji!: ciTUS. Hoe veele vrouwen van aanzien

fi;

li\'lf; hielden op haare buitenleevens het maa-

ken van zuivel voor haare uitfpanning ! Ik
denk egter, dat de mannen zelve den grond
voor hunne vrouwen gereed gemaakt heb-
ban , het geen zeker het zwaarlle deel van
den Akkerbouw uitmaakt , of dat zy het
door hunne lyfeigenen hebben laaten doen.
Want uit c^sak. blykt, dat wy het zeg-
gen van tacitus niet algemeener moeten
maaken, dan hy zelf bedoelde. In het
vierde boek van de Gallifche Oorlogen ,
vinden wy deeze aantekening. „ De natie
der Sueven is verre weg de grootfte en
dapperfte vau al de Cermamien. Men zegt,

dar

der batavïeren. Ï5

dat zy liondert groote Anihten C¹) uitmaaken ,
uit welke jaarlyks enkele duizenden gewa-
pende mannen buiten de Grenzen te velde
trekken; de overigen blyven te huis en
bouwen het land voor zich en voor hun.
Deezen zyn op hun beurt het volgende jaar
in de wapenen, geenen blyven\'te huis. En
dus wordt nog de Landbouw, nog het Oor-
logswerk veragterd. " Deeze loflyke gewoon-
te was by verfcheide volken , die nationaa-
le krygsbenden tot verdediging van hun Va-
derland op de been houden , ook in onze
dagen in zwang , en ik denk daarom, dat
wy ze niet alleen aan de .Sueven behoeven
toe te fchiyven. Ten minften van de Ba-
tavieren , die uit dit beroemde Volk af-

ftam-

1  Ik weet voor het woord pagus hier niets beters.
Het wordt gemeenlyk door Dorp overgezet, maar een
Dorp in de gewoone betekenis, kan ZOO veel ge-
wapende matifchap niet uitleveren. In Gelderland
gebruikt men het woord amht van. een ftreek,
waarin verfcheide Dorpen onder een rechtsgebied
gevonden worden , elders fpreekt men van een
Ambacht of Banne, Verfciieide- wyken of gehuchten ,
waar de familieii doorgaans by eiternder woonden, en
Viein geheeten werden, behoorden Qudtyds tot zulk
een pagus , welke pagi zamen eetiö CAvitai, eea
volk of Stam, een Canton uitmaakten.

^ \'\'\' ■

■ . ii i

■ ■ i ■

\' 1 16 d e l a n d b o u w ■

!

ftamden, mogen wy het gerustelyk vastftellen
en dus ontbrak het nooit aan zulke man-
nen , die de vrouwen in het akkerwerk de
behulpzaame hand booden.
. Fr. Dit zal myne Zuster merkelyk gerust

\' ftellen..... Vader fpreekt van het land

te bereiden , op wat wyze hebben zy dat
gedaan ?

E. De oudfte en eenvoudigfte wyze is
het land met houweelen om te hakken, en
deeze konden het allergemakkelykst gemaakt
worden van Volken , die zich met Stee-
nen, of hard hout moesten behelpen, daar
1 wy yzer gebruiken. Hier aan volgt de

||ii ipade , en eindelyk de ploeg, dan of

zy deezen reeds van ouds gekend, dan
i\' -eerst van de Romeinen ontleend ^hebben is

my nog niet duidelyk gebleeken. Het ge-
bruik :van dit eenvoudig, maar nuttig werk-
tuig is toch zeer oud en algemeen. De
Galliërs hadden denzelven in de vroegfte ty-
den , en wy vinden ook meermaalen het
ploegen van de Germaanen gebruikt , zelfs
[ji by TACITUS. Dan, wanneer zy zich van

dit gereedfchap bedienden, hebben zy er bui-
ten twyffel osfen voor. gefpannen. Deeze
toch wierden in dé oudfte tyden in den
Landbouw gebezigd; de Galliërs althans
ploegden volgens vopiscus met Osfen.

Vr»

der Batavieren. Ï7

Vr. Waarom gebruikten zy geene paerden?
E. Niet alleen , om dat zy zeldzaa-
mer waren , maar ook om dat zy de
Osfen beter koop konden krygen en be-
ter onderhouden: daar twee Paerden , zoo
veel voedfel verflinden als - drie Osfen ,
wier mist daarenboven vetter en wier vleesch
veel gcfchikter is tot menfchelyk gebruik.
Het is daarom in allen opzigte voordeeliger
zich van Osfen te bedienen , gelyk in een
opzettelyke prysvraage by de Brusfelfche Maat-
fchappy ingeleverd , onlangs betoogd is, en
het was te wenfchen, dat dit onze boeren te
beduiden was. In Brahand ploegt men nog
met Osfen en in Zwitferland, naar het valt ,
met osfen of met paerden of met beiden tef-
fens. De osfen door den Bruidegom aan zy-
ne Bruid gefchonken , zullen buiten twyifel
voornamelyk op dit gebruik gezien hebben.

Viv. Hoe kwamen onze Boeren dan naar
de markten ?

E. Ook met li unne Osfen : deeze zouden
er hun zoo wel brengen als aan de Kaap,
waar men vyftig en honderd mylen met
deeze dieren aflegd. Kunnen zy zoo hard
Uiet voort, de boer zou te minder tot
plaizierc(,cht3es wwden uitgelokt, en meer

by zyn werk blyven. Waarlyk! -- het

overtollig gebruik van Paerden iii de Steden
en op het platte land is een bederf voor
II. deel. B den

18 DE LANDBOUW

den Landbouw, en was ook daarom onder
Israël afgekeurd ^ In Italien zelf en elders
gebruikt men nog Osfen voor zwaargeladen
wagens.

Vr. Wierd hun land ook bemist ?
E. Hier hadden zy gelegenheid genoeg toe,
egter hadden zy eene fterke bemesting zoo
zeer niet noodig, en deeze ftrookte ook
niet met hunne jaarlykfche verdeeling der
Landen en de inrigting omtrend dezelve.

Vr. Hadden zy dan elk hun eigen land
niet ?

E. Neen : volgens tacitus , wierden de
landen van allen , die tot één volk behoor-
den , naar het getal der geenen die ze be-
•ij^M;;!\' bouwen moesten, by yvyken (*) in bezit

genomen , wélke zy , die tot zulk een wyk
behoorden, aanftonds onder elkander naar de

waar-

!■ a!

li (*) Per vic6%, zoo lees ik liever met cluve-

Rius als per vices , fchoon dit ook plaats inogL-
!! hebben , waar van hy aanftonds fpreekt. Geh\'^k de

ij , fchattingen over de Steden en Dorpen worden ge-

flagen, wierden de landen toen onder de wyken
verdeeld, waarvan elk op de beste wyze naar de
grootte van zyn gezin, of naar de waardigheid
tot welke hy gekomen \'was, zyn befcheiden deel
door de hoofden van zulk eene wyk kon toe-
geweezen worden. CmhK fchynt van eene meer
h !; algemeene, tacitus van eene meer byzondere ver-

b..; i! I \'

deeling te ifpreeken.

M! i-J

der Batavieren. 19

Waardigheid verdeelden. De ruimte van grond
maakte dit verdeden gemakkelyk, zy verwis-
felden de akkers jaarlyks en er fchoot altoos
land over- Dit wordt door c^^èsar be-
vestigd en opgehelderd in het Zesde Boek
van zyne Gallifche Gedenkfchriften. „ Nie-
mand heeft een zekere hoeveelheid gronds
of eige landpaalen, maar de Overheden en
Vorften leggen aan elk volk en elke lb.m,
die byeen woonen , het land toe, zoo veel
\'en waar het hun goed dunkt , en laaten
ze \'s jaars daar aan een anderen grond be-
boiiwen."

Vr. Wat redenen hadden zy toch daar
toe ? My dunkt dat dit van zelfs aanlei-
ding moest geeven, ora den Landbouw flap-
pelyk te behartigen, en aftefchrikken van een
grond te beteren , welke hun niet toebe^^
hoorde, en van wiens gebruik zy niet meer
dan ecu jaar verzekerd waren.

E. Gy hebt gelyk, myn vredegonde ! én
even daarom heb ik het bemesten twyffel-
agtig gefteld, fchoon de Gallen zich er van
bedienden, by welken mogelyk de gewoon-
te der Germaanen geen plaats vond^ ——
Deezen bemestten reeds voor de tyden van
PLINIUS hun grond met Mergel , een foort
van zeer vette aarde , welke hy Marga
noemt , en welke nog in Engeland en el-
ders 5 waar menze aantreft, met zeer
Ba vee!

go DE LANDBOUW

veel voordeel gebruikt wordt , wylze veel-
langer kragt behoudt, dan de mist, indien-
ze in genoegzaame menigte op den akker
wordt gebragt. plinius fpreekt zelfs van
vyftig jaaren. En ik twyffel niet, of dezel-
ve zou hier en daar ook in eenige hoeveelheid
in ons land worden aangetroffen , zoo men
door grondbooringen de behoorlyke nafpoo-
ring deedt , het welk van veel nut zou
" kunnen zyn voor onze onbebouwde heygron-
^ \' den, van\' welker ontginning de fchaarsheid

en kostbaare vervoering van mist elk een

affchrikt. Dan dit tusfchen beiden. - De

Germaanen meenden voldoende reden voor
hunne zask te hebben , welke ook door
CiESAR niet agtergehouden worden, wyl dee-
ze handelwyze zoo zeer byzonder fcheen.
„ Zy zorgden, dat men door de geduuri-
ge gewoonte ingenomen, de zugt voor den
Oorlog aan den Landbouw zou opofferen i
«f—. dat men zyne landpaalen van tyd tot
tyd zou zoeken uhtebreiden , en de mag-
tigen de bezittingen der zwakken zouden zoe-
ken te overweldigen : - dat men zich

door het optrekken van duurzaame gebou-
wen aan het verduuren van koude en hitte
mogte ontwennen , en de begeerte tot
rykdommen onder hun aangekoesterd worden ,
waaruit niet dan partyfchappen en verdeeld-
heden te wagten waren. —— Eindelyk ga^

ven

DÉR BATAVIEREN.

ven zy de landen niet in eigendom uit ,
op dat zy het Gemeen te beter in een
goeden luim mogten houden, wanneer zy
zagen, dat er eene evenredigheid van be-
zittingen tusfchen hen en de Verraogendften
plaats vond."

Vr. Waren deeze de redenen die zy had-
den , ik moet hun gelyk geeven, en my
over de wysheld en braafheid van dit Volk
verwonderen , welke het algemeen belang zoo
zeer boven bet byzondere Helden. Zy oef-
fenden dus de deugd van Zelfsverloochening,
welke zy misfchien by naame niet kenden!

E. Deeze inrigtingen waren buiten allen
tegenfpraak het meest overeenkomllig met
hunne Staats-gefteldheid ; het best gefchikt
otn hunne vryheden tegen alle onderdrukking
der Vermogenden te bewaaren en de ver-
bastering van zeden voor te komen. Hoe
los bleeven zulke menfchen van de waereld,
aan welke wy door het myn en dyn zoo

vast verbonden worden ! --— Intusfchen

kunnen wy uit deeze berigten opmaa-
ken , dat zy niet alleen jaarlyks van akkers
veranderden, het welk zommigen, geheel te-
gen het oogmerk van eene jaarlykfche ver-
huizing hebben verllaan , maar ook on-
bebouwde gronden oveiiieten , zoo ruim
kwamen dezelve om ; en des te min-
der misting hadden zy noodig, wyl de
B 3 ak-

äa DE LANDBOUW

akkers , wauneerze telkens braak liggen, zich
van zelve herftellen, vooral, wanneer er geen
ander koorn op geteeld wordt dan Gerst en
Haver.

M. Bouwden zy dan ook geen Tarwe of
Rogge en ander graan.

E. Zeer v/einig en de redén zult gy daar
van in \'t vervolg hooren. Intusfchen kunt
ge 09k uit dit alles opmaaken , dat de
Landbouw by hun onmogelyk tot die vol-
maaktheid \' kon geraaken , voor welke zy vat-
baar is , en dat daarom c^sar te regt kou
zeggen ; zy maaken van den Landbouw zoo
veel werk niet , te weeten, als wy en andere
Volken, fchoonze by hun ook geoelfend wierdt,
■ M. Wat teelden zy dan al meer ?

E. Niets. De Moestuinen en de Hoven wa-
ren by hun onbekend. Buiten de akkers
moest alles door de hand der natuur bear-
beid worden, welke hun zoo veel kruiden
opleverde , als zy noodig hadden. Hoewel
zy ruimte van vrugtbaar land hadden , fchort-
te hun toch de moeite niet „ om boomgaar-
den aan te leggen , en hoven af te zon-
deren of te bevogtigen". Dit kwam met
hunne gelegenheid en jaarlykfche landverdee-
ling ook niet overeen. De ganfche woud-
lyke flreek , welke elk bewoonde, was hun
een gemeen en bekoorlyk Hof.

Fr. Wisten- zy dan van geene boomvrugten ?

E,

DER EATAVIEREN. %

E. Van geene andere , dan die in \'t
wilde wiesfen. In de bosfchen vond men niet
alleen Wilgen, Beuken, Berken, Ypen, Abee-
len , Populieren , Sparren, Taxis, en die ik
vooral niet vergeeten moest, de Eik; welke hun;
allerleye timmer- en brandhout bezorgden: maar
ook veelerley vragtdraagend geboomte; fchoon
zy dat alles misten, het welk door de kunst
aangekweekt of uit warme luchtftreeken tot
ons overgebragt is : de Abrikoos , de Per-
fik , de Druif, de Moerbefie , de Vyg, be-
nevens de vrugten , welke aan de enting
haare grootte en geurigen fmaak alleen te
danken hebben. In deezen opzigte zegt ta-
citus dat Germanien ongefchikt was voor
Ooftboomen. De natuur als eene milde moeder
had egter haare kinderen niet geheel beroofd
gelaaten van opgaande boomen of ftruiken en
planten , welke hun tot verandering van voed-
fel of tot verkwikking verftrekten, die nog van-
zelfs overal in wouden en bosfchen hier en
in Germanien opllaan, waar onder de wil-
de Appelen en Peeren vooral genoemd wor-
den : zy hadden buiten twyffel ook de Prui-
men- en Krieken- en Mispelen-en Nooten-boom.
De Doorens zelve droegen hun Braamen en
veelerhande bezien : witte , roode en zwarte
Aalbesfenfmiiken groeijen hier op hun natuur-
lyken grond, en wat niet al meer zouden wy
nog kunnen opnoemen, het geen wel juist voor
B 4 eenen

24 de veebouw

nj\' eenen verheven fmaak zoo zeer niet gefchikt

is , maar voor den gezonden en graagen
Batavier eene verfnapering uitmaakte, of ten
:i\'\' minften voor hun vee een gefchikt voedfel

opleverde , gelyk de eikels en heuken-nooten..
\' M. Wat foort vSn vee hielden zy aan?

i\' E. Tacitus gewaagt van Runderen, Paer-

! den en klein vee. De eerfte verfchaften hun

I ~ dagelyks fuivel en vleesch, en dienden hun

i \' telfens in het werk. De paerden hebben zy

min tot vermaak , als tot de jagt en vooral
\' tot den oorlog gebruikt. Onder het klein

vee mag men Varkens , Geiten, maar vooral
Schaapen verftaan, het nuttigfte dier, dat de
Hemel naast het rund aan den mensch se-

\'■ii O

\'; ^ fchonken heeft , wyl alles wat aan het zel-

> ve is en van hetzelve komt of tot voed-

;ir: fel of tot deklel verftrekt. De Gallien be-

f:; zorgden de Romeinen gezouten zwynen-

^il\' ~ vleesch en voorzagenze rykelyk van wol. In

llji-l gansch Germanien en ook hier konden de

■ varkens in de boslchen overvloedig voedlel

ri vinden , gelyk de heigronden door de natuur

voor de Ichaapen gefchikt fchynen. De Frie-
i;: fen moeten zich toen reeds fterk op de

veefbkkery hebben toegelegd. Daarom beval
drusus, dat de Friefen eene maatige fchat-
ting in .osfenhuiden zouden opbrengen ten
i.; gebruike van de Romeinfche legers, fchoon

;\' ■ zy zoo min als hunne nabuuren daarom

den

DER BATAVIEREN.

den Landbouw verwaarloosden. Zy waren
zeer ras in de weer , om de landen den
R-omeinfcben krygsknegt toegeweezen, zoo dra
deeze ledig waren, met wooningen te beflaan
en als hun eigen grond te bezaaijen , tot
dat zy er met geweld op bevel van Kei-
zer nero af geweerd wierden. - Ook hier uit
ziet ge in *t voorbygaan, dat onze voorou-
ders wel degelyk werk van den Akkerbouw
gemaakt hebben. Egter muntte hun vee nog in
groote nog in fchoonheid van gedaante uit.
Het Rtmd had de gewoone ryzigheid niet

nog maakte die vertooning als elders, gelyk
hunne Paarden nog in leest nog in fnelheid
ultftaken , volgens de aanmerking van taci-
i^us. De Friefen konden ook daarom na-
derhand aan den onredelyken eisch van olen-
Nius en de maat van huiden niet voldoen,
welke hun opgelegd wierd , „ nadien hunne
bosfchen wel groote , maar hunne weiden zeer
middelmaatige beesten opleverden."

Vr. Dan had by de Batavieren juist in
de beesten het tegen gellelde plaats , van het
geen Vader omtrend de Menfchen aangemerkt

heeft. -- Wat loopen daar fchoone osfen

\'^eyen in het land 1 en onze melkbeesten!... -

Fr. En onze Friefche paarden 1--Wat

was toch de reden Vader van dit onderfcheid ,
maakten dan de Batavieren weinig werk van
hun heesten I

B 5

© e " v e e b o u w

E. Daar toe trokken zy al te veel voor-
deel van dezelve. In den Oorlog was het
hun beste buit , gelyk gy in het plunderen
van de Menapiers door de Tenctren en Ufi-
peeten gehoord hebt, èn in vrede hunne
beste bezitting: zy waren daarom zeer op
de menigte gezet. Maar gelyk alle menfche-
lyke fchikkingen hun voor- en nadeel heb-
ben , was dit het natuurlj^k gevolg van de
jaarlykfche Verdeeling, waar door niemand
het land als zyn eigendom kon aanmerken;
wyl het den Staat behoorde, en ook nie-
mand zich toeleide , om hetzelve te verbete-
ren. Men vindt Ook daarom in Dtdtschland ^
en in alle onze Provinciën, waar men g-e-
meene weiden aantreft , flegte weiden en
Itlein mager vee , welke met een veragte-
Jyken naam van het gewoone in Zuid.- en
Noordhoïïand onderfcheiden worden.

Vr, Is het niet om deeze reden , dat men
de eigenaars van zulke Meenten op verfchil-
lende plaatzen heeft zoeken te o verreeden,
om liever hun gemeen goed tegen evenre-
dige betaaling onder eigenaars te verdeden ?

E. Het land en het vee zou er zeker
door winnen; maar zy, die hun recht dus
overgaven en vooral hunne nakomelingen, zou-
den by de uitkomst, zoo wel als de
Germaanen ondervinden , dat deeze fchik-
king haare nadeelige gevolgen heeft. Een

on-

DER. BATAVIEREN. sif

onverliesbaar voorrecht voor èlk burger , die
zoo veel by een kan krygen, dat hy twee
of meer koeijen voor zyn huisgezin kan
koopen, om geduurende den zomer dezel-
ve zonder eenige kosten te onderhouden, is
een erfrecht , het welk meer voor hem en
zyiie kinderen waard is , dan een aanzien-
lyke Som, welke ras verteerd of verloren
wordt. De Verdeeling kan dit bezwaar wel
eenigzins, maar niet geheel wegneemen, terwyl
de gemeene weiden zelden zoo veele morgens
uitmaaken, dat elk burger of ingezeten by ver-
deeling daarvan een toereikend iluk zou kunnen
erlangen , en het dan nog in zyne magt blyft
hetzelve te vervreemden. Men ziet dan ook
hier uit , dat men alles wel behoort te
wikken en te weegen , eer men verande-
ring maakt in overoude gebruiken, v/elke
onze Voorouders om duchtige redenen vast-
gefteld hebben , die wy niet altoos doorr
gronden konnen. Of nu de Batavieren ook
hunne paerden en koeijen met vis gevoederd
hebben , welke hun land in overvloed op-
leverde , het geen aellanub van de Belgen
aantekend , en of dit ongefchikt voedfel ook
de onaanzienlykheid van hun vee veroor-
zaalct hebbe , fchoon het alleen in den win-
by geijret van hooi en ftroo, hun voorr
gelegd wierde, durven wy niet bepaalen.

Vr. Wat gebruik maakten zy van de melk
]iunner Koeijen ? E.

1 2s deveebouw

j\'i\' E. Zy gebmiktenze niet alleen , zoo al3

■ de uyer dezelve opgeeft, maar maakten er

\'ij ook , misfchien Kaas, ten rairiften Boter van.

i\'\': C/ESAR zegt mtdrnkkelyk, dat de Germac\'\'.

, benevens de melk en het vleesch, ook
Kaas gewoon waren te eeten. plinius daaren-
tegen —~ „ dat het zeer te verwonderen is dat
de Barbaarfche volken , waardoor hy ook en
wel voornamelyk de Germaanen verftaat, zoo
veele eeuwen het nuttig geryf van de Kaas
of niet gekend of veragt hebben, daar zy"
niet alleen by de melk leefden , maar ook
oezelve tot een aangenaam zuur wisten te
verdikken , of tot vette boter te kneeden."
De uitdrukkingen van beide de Schryveren
zyn zoo beflisfende, dat wy dezelve niet
weeten overeen te brengen. Tacitus fpreekt
alleen van geteemde melk, en kan dus geen
51;; icheidsman zyn. Indien wy strabo raad-

pleegen , zullen wy de aantekening van pli-
\'i Nius te algemeen vinden. Hy fchryft van

•ide Britten , daf zy in veelen met de Gal-
liërs overeenkwamen , in andere opzigten on-
Hi \' \'belchaafder waren; dat zy door onervaren-

heid geen JCaas maakten , fchoon zy over-
vloed van melk hadden. Wy zullen dus
f! ! ■ de Galliërs moeten uitzonderen , misfchien

I:;\' ook de Germaanen. Het zou toch inderdaad

vreemd zyn, daar \'er tot het maaken van
Boter niet minder vernuft en arbeid vereischt

wordt 3

DER. BATAVIEREN. sif

wordt, dat zy van zelfs niet op liet maa-
lden van Kaas zouden gevallen zyn, daar
alle andere gebruiken van de melk by hun in
zwang waren, gelyk zy nog heden ten dage zyn.

Vr. Zy verftonden zich dan op bet maa-
ken van boter? Hoewel die kunst is al
zeer oud , ik las er meermaalen van iii
de gewyde gefchiedenisfen.

E. Zoo is het ook, myne waardile: maar
veelen twyffelen, en niet zonder reden, of
lïien in de tyden van abraham en zyne
nakomelingen wel boter gebruikt hebbe, en
of men daar door geen geftremde melk of
zaan te verftaan hebbe, welke in het\'war-
me Oosten een verkwikkend voedfel en zelfs
een verkoelende drank uitmaakte , waar toe
men de boter niet gebruiken kan. (*) De ^
Boter is in heete landen niet alleen weinig
gefchikt , terwylze daar fchielyk veranderd ,
maar ook niet noodzaakelyk, wyl men zich
van verfche olie van olyven bedienen kan.
Deeze valt daarentegen in het Noorden niet,
en de Boter kan daar lang geur en fmaak
behouden, waaroiü fommigen de eerile uitvin-
ding derzelve aan de Celten toefchryven.
En op dat men niet meene , dat wy hier

ook

(*) Zie Richt. 4: 10. en 5: 25. 2 Satn. 17: 28, sc>.
Job 20: 17. en 6. In welke piaatzen beter dikke
jaielk, dan boter te pas komt.

d e v e e b o u w

ook alleen om dikke melk te denken heb-
ben , waar van tacitus gewag maakt,
hebbe men alleen de naauwkeurige befchry-
ving van plinius in te zien, welke hy in
het tiende hoofdftuk Van zyn XXVIII boek
i | | van het Botermaaken geeft, als van eene

! \' by de Romeinen min bekende zaak.

j; „■ M. Wat zegt hy er van? Ik ben nieuws-

I i i gierig om te weeten, of het toen ook zoo

: in zyn werk ging , als nu.

E. —— „ Uit melk wordt ook Boter ge-
■ i maakt, een zeer beroemd voedfcl der Bar-

haarfche Volken, en het welk de vermo-
genden van het gemeen ondérlcrheidt. De

meesten maakten het uit Koeijenmelk, -

Hj i i maar de vctfte komt van de Schaapen. Ook

j!\' ; \' wordt zy van geitenmelk bereid, \'s Winters

> ^ wordt dezelve warm gemaakt , maar fomers

lip \' alleen gekarnd door het geduurig op en ne-

derwerpen met de Kaifel {f\') in langwerpi-

ll:\' •

\' bi (*) Dus noemen onze boeren het ronde hout

met gaten, dat aan de kamftok vast is en met de-
■ zelve geduurig op en nedergaat, om de fterke roe-
: V ling te veroorzaaken, welke karnen geheeten wordt,

i ■ PLINIUS noemt het cupresfui. — Ik geef deeze

I \' plaats met eenige verzetdng van woorden op , wel-

ke hier volfirekt noodig is, wyl plinius anders van
! P de Zaan zou gezegd hebben, dat op de boter allee«

toepasfelyk is. Anderen zyn my hier reeds in voor
gegaan.

DER. BATAVIEREN. sif

ge vaten , waar de lucht door een enge
opening inkomt, om welke weder het eeit
of ander gebonden is. Men doet er een
weinig water by, op dat het te eer aan
^t werken raake. Dat het meest geronnen
is , dry ft boven in het vat. ~ Wanneer zy
dit er uit neemen en zout by doen, • is het
Boter , die van een fmoutagtigen aart is.
Hoe zuurder dezelve ruikt, hoe voortrefFe-
lyker dezelve geoordeeld wordt. Het overi-
ge maaken zy heet in potten. Het geen
dan meest geftremd is , bevindt zich boven
aan. Dit noemden zy oxygala; wanneer
hetzelve oud geworden is, worden er eeni-
ge zaaken onder gemengd. „ Zommigen
meenen , dat plinius hier van het maaken
van Comynde- of Kruit-Kaas fpreekt, maar
uit het geen volgt, fchynt hy Zaan of Dik-
ke melk te bedoelen." Men mäakt de oxy-
gala ook op eene andere wyze, door een
weinig zuure melk by de verfche te doen,
welke men wil laaten dik worden*"

M. Het is even of plinius de kunst
onze boerinnetjes had afgezien, en het is
nu bulten twylfel, dat de Batavieren zich
op het maaken van boter toegelegd hebben,
welke hy zoo duidelyk van Zaan of dik-
ke melk onderfcheid. hiderdaad plinius
heeft beter, dan ik geweeten, hoe men ^ de-
zelve maaken konde.

E,

5s 13 e v e e B O ü W

; \' ■ f

E. De opmerkende geest van pliniü^\'-j.

gaf op alles agt, en heeft daardoor eene
fchat van kundigheden \'in een kort begrip
voor ons bewaard. In het voorige elfde,
boek had hy reeds gezegd , daar hy van\'
1. ; \' de kaas fprak : ,, de Boter is de fchuim van

J ■ de melk en is Heviger , dan het geen zy

dikke melk noemen". Men moet niet voor-
bygaan , dat in dezelve de kragt van oly
is , en dat al de Bnrhaaren en onze kin-
deren daarmede gefmeerd worden." Dan hier
over zullen wy nader fpreeken.
Fr. Hadden de Batavieren nog ander tam
.1: ^ vee , behalven het geen Vader heeft opge-

iy\' iioemd ?

•ii - E. Ik geloof niet, dat zy Ezels en veel

min Muilezels gebruikt hebben, die in zui-
delyker ftreeken gemeen zyn. Van Koeijen,
\' Paerden, Varkens en Schaapen konden zy

al den dienst en al het voedlel trekken \'
;! dat zy van tam vee konden verlangen, ter-

wyl het wilde , dar zy by de Jagt op- ,
deeden , het overige vervulde. Wy hebben*^
: wanneer wy hier van Ipraken, waarlchynlyk.

■ geoordeeld, dat zy daar toe ook honden ge-

■ , bruikten. Dit getrouwe huisdier, dat veelal

zonder weezenlyk oogmerk wordt aangehouden, ■
, was by zulke volken niet wel te ontbee-

ren , die de Jagt niet enkel als eene hef-
\' \' hebbery , maar als eene voornaame bezighei4 ■

■ \' ■ huil\'

.J

ÖKPw BATAVIEREN

SS

Van beftaan
die in het midden van groo*

te wouden woonden, waar door hunne kud-
den eene geduurige oppasfmg vorderden,, op
dat ze niet mogten verloren raaken of ver-
fcheurd worden van het wild gedierte. Ook
hier toe bediende men zich van ouds by de
Galhn en andere volken van Honden. Men
heeft buiten allen twyffel hier al van ouds
zoo wel als by de Britten., en meer noor-
volken een \'nationaal ras van Honden
gehad. Overal vindt men ze in de
de waereld: de Romeinen troffen
legerplaatzGu . der Cimhren volge^--
honden aan , welke de wagens en bezittingen
van hunne meesters bewaarden , en de Ger-
maanen hadden van vroege tyden af de grootfte
kundigheid, om ze tot de Jagt af te rigten,
"— Men kanze ook tot andere einden ge-
bruiken : veele boeren bedienen er zich van

in de karnmolens ; - anderen om kleine

vragten te trekken en zy mogen daarom
onder de nuttige huisdieren gerekend wor-
den , hoewelze by veelen behoeftigen een
nutteloos bezwaar zyn, wanneer zy hun zo-
beren voorraad met dezelve moeten deelen.
Hier valt my eene aanmerking te binnen van
foster , een der reisgenooten van Capitein
cook , volgens welke men nog grooter nut
van dit dier zou kunnen trekken , wegens
ÏI. deel. C des-

34 D E V E E B O U W

deszrelfs fterke vermenigvuldiging , wanneer men
het tot fpyze gebruikte , gelyk hy en zyne
medegezellen dezelve op het voorbeeld der
Eilandcren dilaverf met finaak gegeeten hadden.
Fr. Ik zie met genoegen, dat Vader ook
: een plaatsje voor den hond inruimd, maar

wie zou van een dier eeten willen, dat
:;, allerleye vuiligheid inflingert ? Dit laat ik

i; voor de Engelfchen over.

|; . E. Onze foldaaten op het eiland Lonthor,

een der Molukkiefche fpeceiy-eilanden, voor
:i ■ het overige onvrugtbaar, moeten er zich

j" veeltyds meê behelpen. Ik geloof egter niet,

\';;l dat men anders, dan door den uiterften

!■nood een algemeenen afkeer zou overwin-
\'i; nen. Doen egter\' de Varkens, welke

r ■ zonder eenig nadenken van ons gegeeten

worden, niet hetzelfde met de Honden ,
■ I\' maar deeze zyn dagelyks onder ons oog,

; waar door wy teffens met eene zekere

neiging aan een dier gewennen, dat zoo
gezellig 5 gehoorzaam eu getrouw is. Dus
hebben)\' zy; eene dubbele beveiliging by
den mensch , die anders vry clespotiek met
zyne medefchepfelen handelt. Omtrent de
Katten , het ander nuttig, maar min gezellig
huisdier, zou men hetzelfde kunnen aanmer-
ken. Deeze werden in het wild in de bos-
fchen ook aangetroffen en zouden zelf^
den Batavieren tot een voornaam Veldteken 9

\'Vi

der BATAVIEREN.

als zinnebeelden der Vrybeid, hebben vei-
ftrekt. Voorts valt my geen gedierte meer
in , van het welk de Batavieren eenig
voordeel trekken konden , of dit moest nog
het tamme land- en watergevogelte geweest
zyn, vooral de Ganzen , Eenden en de
Zwaanen, welke bier te huis hooren en de
laatften wegens hun huis en dons, de eerften
wegens hunne veeren en vleesch met vrugt
zonder eenig bezwaar konden aangekweekt
worden. plinius verhaalt dat de .Morinen,
die in Vlaanderen woonden , de beste gan-
zen te Björnen , en wel te voet al dry-
vende aanbragten: — dat de kleinfte en
witfte foort by de Germaanen Ganza .ge-
heeten wierd, en dat de Ganzen veeren een.
gedeelte van de fchatting uitmaakte, v^elke
zy opbragten.

Fr. Als Vader ons dan niets meer van
de veefokkery der Batavieren heeft mede te
deelen, wenschte ik wel iets van hun fcheep-
vaard te hooren. Of hielden zy zich daar
mede niet op ?

E. In een land, dat aan de eene zyde
?.an de zee grenst, aan de andere kanten
door rivieren omringd wordt en over \'t ge-
heel zeer waterryk is , kan de fcheepvaard
onmogelyk ontbeerd worden. De Galliers ,
de Britten , de Suionen of Zweeden de
oude Saxen waren in de vroegfte tyden be-
C a rugt

1::lP:r

36 de s c h e e p v a a r d

ragt als bekwaame zeeluy en\' de laatflen
gevreesd als gevaarlyke zeefcbuimers. .gan-
nascus de Caninefaat , oeflènde dit baate-
telyk handwerk ook in zynen tyd op dc
* Kusten der Galliërs met de Chaucen, wie?

opvolgers de Saxen naderhand zyn geworden,
cn wy zullen ^zien, dat de Batavieren zich in
een geregelden fcheepftryd tegen de Romeinen
ingelaaten hebben. Zy waren trouwens reeds
de Rivier ter \' fcheep afgekomen naar hun
Eiland : en by de Menapiers hebben wy
ook een menigte vaartuigen gevonden, toen
zy van de Ufipeeten overvallen wierden. De
zeevaard was altoos eene geliefde bezigheid der
Nederlanderen , waarin zy door geene natie
overtroffen zyn. Geen volk is zoo ryk in konst-
woorden, welke op de fcheepvaard betrekking
hebben of in fpreekwyzen , welke daarvan
zyn ontleend, tacitus fpreekt van de af-
beelding van een Lihurne , een foort vaa
kleine vaartuigen , welke als een heiligdom
; r, by de Germaanen bewaard wierd. Hy gist

jji cr uit, dat dit op den dienst van de Go-

Ij: , dinne isis zag , welke onder zulk een zin-

: nebeeld by fommige volken geëerd wierd,

I I Met even goed regt zou men kunnen gis-

i, len, dat dit fcheepje ter gedagtenis van

" zulken opgehangen was, die~ de eerfte een

»H \' verren of aanmerkelyken togt ondernamen, of

f: tot een bewys van hoogagting voor de

, fcheep-

DER. BATAVIEREN. sif

fcheepvaardr ftrekte. Dit verdient ten mins-
ten eenige aanmerking , dat veele Kerken,
vooral op de zeeplaatfen in ons Nederland,
met kleine fcheepjes pronken.

M. Weet men ook waar zy Imnne Vaar-
tuigen van maakten?

E. Hmme fcheepsbouwkunst was ook al
zoo eenvoudig, als\'"het overige. Houten vlot-
ten zyn zeker de eerfte toevlugt geweest ,
maar terwyl dezelve zeer bezwaarlijk zyn
voort te krygen , heeft men bedagt zwaare
boomen nit te hollen , gelyk nog de mees-
te Wilden doen. Deeze wierden weï eens
zoo groot gemaakt by de Germaanen , dat
zy dertig menfchen voeren konden. Dan
zulke boomen uit\' te hollen met zeer on-
gefchikte werktuigen nam veel tyd en ar-
beid ; men bedagt daarom fchuiten te vleg-
ten van ryzen , en dezelve, wanneer zy de
begeerde grootte en gedaante hadden , te
overtrekken met koehuiden. Zu.lke ligte vaar-
tuigen , heeft CiESAPv wel eens gebruikt; en
de- Saxen volbragten er doorgaans hunne
ftrooperyen mee. Eindelyk bediende men
zich van planken, welke aan elkander ge-
naaid en tusfchen de reeten met biezen digt
gemaakt wierden , zoo als nog de kuipers
hun vaatwerk digt maaken. Zoo verhaalt
©ns PLINIUS, van wien wy nieest alle deeze
Cs ^ bc-

38 dé s c ii e e p v a a r d

berigten ontkenen. In \'Gallien maakte meu
een foort van Pik van Berkenboomen.

Fr. Welk was de gedaante van deeze
Vaartuigen ? en hoe beftuurden zy dezelve ?

E- Tacitus tekent van de Suionen aan,
dat hunne fchuiten gefchikt waren , om
voor en agter uit te vaaren , wylze twee
voorftevens hadden en geene zeilen. Uit
deeze uitzondering zou men kunnen bellui-
ten , dat by de andere Gertnaanm , gelyk
als by de Galliërs, de vaartuigen een voor-
en ten agterfteeven hadden, ingerigt, zoo ik
vermoede , naar het maakfel der visfchen of
zwemmende vogelen , en ook met zeiltuig
voorzien waren. De meesten, en onder an-
deren de Saxen gebruikten egter riemen.

Vr. Waren deeze vaartuigen niet klein
en weinig gefchikt voor den Koophandel ?

E. Gy vooronderftelt dus , dat zy Koop-
handel en zelfs te water dreeven, het geen
nog eerst te onderzoeken ftaat. De Ner-
viers althans duldden geene Koopheden op hun-
ne grenzen , vooral niet die wyn of andere
waaren aanbragten, welke tot de weelde
behoorden. Zy oordeelden, dat daar door
de gemoederen verwyfd , en de dapperheid
van een volk gekrenkt wierd. De Sneven
beletteden den invoer van wynen , fchoon
zy anderen handel dulden. Van de overige

Gcr-

DER. BATAVIEREN. sif

Germaanen vinden wy in \'t gemeen aange-
tekend , dat zy eenigen , hoewel geen ge.
regelden handel dreeven met nabmurige vol-
ken ; dog met dit onderfcheid , dat zy, die
het verst afgelegen waren van Italien zich
daar het minst mede ophielden. Het zelfde
had onder de Galliërs plaats-, hy welken an-
ders veel Herker handel gedrèeven wierd.
De Belgen hadden er het minlle deel aan,
zy waren ook het minst verbasterde en dap-
perfte volk der Galliërs^ en men kan hier
opmaaken, dat in Nederduitschland, het
welk hier aan ten Noorden grenst , van
ouds weinig zal omgegaan zyn. Schoon de
Uhlers of Keulenaars al vroeg wegens hun-
nen Koophandel hebben uitgemunt. ■

Vr. Myn eelhart heeft dikwils aangemerkt,
dat deeze Landftreek, wegens haare gunftige
gelegenheid aan den uitloop van verfcheide voor-
iraame rivieren, door de natuur tot een ilapel-
plaats tusfchen het Zuiden en het Noorden
gefchikt fchynt*, hoe ken dezelve in den handel
door andere natiën worden voorbygeftreefd ?

E. De reden is ligt te begrypen; om dat
men zich toen en hier en by de aangren-
zende volken weinig om den handel bekom-
merde. Dit kwam geenfms overeen met den
oorlogszugtigen en woelagtigen geest, welke
de Germaanen bezielde. Déeze reden geeft
c^SAR. zelfs op. „ Zy oordeelden, dat het
C A se-

40 DE KOOPHANDEL

gebruik des Koophan\'dels met de kiygsoeffe-
ningen geenzins ftrookte, want de Kooplie-
den liebben geen zwaaren arbeid , terwyl
zy onder de fcbaduw zitten ; wanneer zy
weelde genieten worden zy magteloos van
geest en van lighaam en daar door onbekwaam
tot de moeijelykheden van\' den Kryg". Zy
kenden en hadden oyk weinig benoodigdhe-
den 5 buiten de geene, die zy uit hun ei-
gen boezem haalden , en waren daar door
te gelukkiger, wyl zy van geene andere na-
tien afhankejyk waren. \'i^eu bewyze hier
van ftrekt, dat volgens de aanmerking
van CiESAR de handel by de Germaanen
meest aangehouden wjerdt , om zich te
ontdoen van de overtolligheden , welke zy
in den Oorlog van andere natiën vero-
verd hadden. Het voornaamfte , dat hun
van elders aangebragt wierd, beftond in de
verwftofFen, waar mede zy hunne klederen
befchilderden tot cieraad, — en zekerlyk ook
in metaalen rot noodig gebruik. Dus
fchynt het, dat hoe gering de handel ook
ware , de balans ten hunnen voordeele door-
gaans overfloeg, en dat zy zelf hunne waa-
ren niet aan de markt bragten, maar van
anderen wierden opgezogt ,• meest van de
Galliërs , welke in dien tyd als eene baat-
zugtige en woekeragtige natie wierden aan-
gemerkt in tegenftelling van de Germaanen,

die

DER. BATAVIEREN. sif

(üe zich naar het getuigenis van tacitus
i" \'t geheel met geen woeker ophielden.

M. ik dagt, dat de Koophandel zoo nut-
tig voor een land, voor onzen ftaat met
te ontbeeren was , en daarom alle -agting
en befcherming verdiende.

E- Zoo is het ook in onzen tyd en
den ftaat waarin zich Europa , en voor-
al wy ons bevinden , die in lang onze
inwooners niet kunnen voeden met de voort-
Wen gfekn, die ons land oplevert. Maar be-
halven , dat ons land merkelyk higekort is,

gelyk ik voorheen getoond heb, en de be-
wooners daarentegen ongelyk m.eerder zyn ,
heeft men de behoeften des levens federt het
verloop van zoo veele eeuwen zoo fterk ver-
menigvuldigd , dat alle landen en volken
moeten byfpringen, om elkander daarvan over
en weer te voorzien ; en daarom wordt
die natie de gelukkigfte gerekend , welke
door den handel zich al wat tot gerief en
genoegen ftrekt ten minften pryze kan aan-
fchaffen , en te gelyk een invloed door haar
vermogen verkrygt op andere volken: maar
is zy niet nog gelukkiger te fchatten, wel-
ke hl zich zeiven alles bezit, wat zy noo-
dig heeft, en daarmee te vreede is; ——
wel te weinig , om den nayver en de be-
geerlykheid van inhaalige Vorften op te wek-
ken , egter genoeg om zich met eige magt
C 5 tegen

DE KOOPHANDEI,

tegen de beledigingen van onrustige nabuu-
ren te verdedigen ? En dit mogt men door-
gaans,, van de Germaanfche Volken, dit mogt
men vooral van de Batavieren zeggen. .

Vr. Dat is. zoo , myn eelhart ?

E. Het geval der Ubiers zal dit beves-
tigen. Zy waren in dit gedeelte van Eu-
ropa de grootfte Handelaars , maar waren
even daarom ook het meest blootgefteld aan
de invallen van hunne magtige nabuuren de
Sueven, om dat de meeste buit by hun
te haaien was , tot dat zy aan hun cyns-
baar wierden. Om zich van dit jok te ont-
doen waren zy de cerften onder de Ger-
maanen , welke zich aan het Homeinfche ge-
bied onderwierpen , ja eerlang tot fchande
van .den Germaanfchen afkomst onder een
■Latynfaken naam in eene Komeinfche bouwftad
veranderden , en dus by al hun vermogen
en handel de dierbaarfte van alle Aardfche
Zegeningen moesten misfen, de Vryheid. —
Wy zullen naderhand bevinden, dat helaas!
onze Batavieren , welke in al hunne ar-
moede deezen fchat nog lang bleeven behou-
den , na dat zy eene handeldryvende natie
waren geworden, — na dat ze by het aan-
wasfen van hunne fchatten uitwendig aan de
plunderingen , der Roovers , cn inwendig aan
de verbastering door de weelde waren bloot
gefteld , een ander ■ treffend voorbeeld hebben
opgeleverd. Fr.

DER. BATAVIEREN. sif

Fr. lioe kan Vader de Batavieren, die
killes hadden , wat zy behoefden, arm noe-
men ?

E. Gy vraagt dit met reden, myn Zoon l Ik
noemze dus in vergelyking met de handeldry-
vende Ubters, volgens het oordeel van den K-
genwooroigen tyd, waarin men elk, die niet
méér heeft, dan tot zyn behoefte noodig is
— die zilver nog goud bezit, arm noemt.
Zoo noemde ook de kwistige c^sAR de
Germaanen arm en behoeftig in vergely-
king van de Galliërs, wellcen door eene meer-
dere nabyheid aan het Romeinfche gebied,
en de kennis aan overzeefche zaaken, veel
tot gebruik, eu overvloed toegebragt wierd.

Er. Waarin beftond dan hun Geld ?

E. Zy hadden eigenlyk gezegd geen Geld
of gangbaare Penningen, die zy zelf gemunt
hadden en bezaten er ook de metaalen
niet toe , waaruit zy moesten gemaakt wor-
den. TACITUS zegt ,, dat de Goden aan de
Germaafïcn , het zy uit gramfchap , het zy
uit gunst, goud en zilver geweigert hadden.
Het kon egter zyii, dat er Mynen in Ger-
manien gevonden wierden , maar men had
er nimmer na gezogt." Dit heeft de uit-
komst ook iu laater tyd in Duitschland
bevestigd; maar meu zou dezelve buiten
tw^\'ffel te vergeefsch in onze laage landen
zoeken. Het goud, dat zomwyl in onze ri-

vic-

44 d -e r v k d o bf

vieren gevonden is , Ivomt wegens de zeld-
zaamheid en de moeite niet in aanmerking.
tacitus fpreekt wel van een Zilvermyn,
welke de Romeinen onder curtius rufus,
een tydgenoot van corbulo , in het land
der Mattiaken vonden, maar die fchielyk tot
blydfchap van den morrenden Soldaat weder
opgegeeven wierd ; dan het is nog niet be-
flist, waar men deeze landftreek zoeken moet.
Volgens tacitus , die de Mattiaken en de
Batavieren over den Rhyn plaatst , de-
zelven insgelyks als bondgenooten van het
Romeinfche Ilyk aanmerkt, enze vervolgens
onder de medelanders in de onderneemingen
van CIVILIS opnoemt, moeten zy hier om-
ftrceks gewoond hebben , al was het fchoon

niet in Zeeland.-- Het. zon kunnen zyn ,

dat de Mattiaken, die in Hesfen woonden
en een gedeelte der Catten uitmaakten , met
de inwooners van het Eiland der Batavie-
ren hun woonplaats verlaten en zich op de
grenzen van Vlaanderen , of in een ander
gedeelte van Nederland gevestigd hebben. —
De gewoone wegen, waar door een Volk aan
eigenlyk gezegde fchatten kan geraaken , zyn:
wanneer men dezelve door den Oorlog van an-
dere volken rooft; wanneer men ze door den
handel voor andere waaren wisfelt of wanneer
eigen grond dezelve oplevert. Schoon nu de
Batavieren met hunne nabuuren in een ge-
duu-

DER. BATAVIEREN. sif

duurigen oorlog waaren , deeden zy by de-
zelve niet anders op, dan zy zelfs bezaten;
onder de handeldryvende natiën konden zy
niet gerekend worden, en zelve hadden zy
geene fchatten in hunnen boezem. Dus kuntge
de rekening ligt opmaaken.
M. Zy hadden dan niets.
E. Zy hadden egter andere fchatten, m
welke in de eenvoudigfte eeuwen de groot-
fte rykdom beftond.
M. Welke wareu die ?
E. Ik hebze u reeds opgenoemd, kunt
gy ze u niet hennneren Machtilde? Hun
groot en klein Vee. Wanneer iemand alles
bezit, waar van hy dekzel en voedzel kan

hebben: -- wanneer de Staat hem het

noodig land verfchaft, en de bosfchen daar-
enboven voor hem open ftaan, om zich van
zoo veel grof en fyn wild te voorzien, als
by verlangt , wat ontbreekt liem dan nog?
wat heeft hy met Goud en Zilver te ftel-
len ? Het vee maakte van ouds de voor-
naamfte rykdom der menfchen uit. Hier in
beftond het groot vermogen der aardsvade-
ren abram , izaak , jacob eu job, en be-
ftaat het nog by de hedendaagfche Arabie-
ren en zelfs by veelen van onze Landlieden,
die maar weinig geld handelen en egter
meer vergenoegd leeven, dan menig Stede-
ling , die er tot over de ooren toe inzit.

En

4ö de r y k d o m

En zy zouden nog minder met het geld
te ftellen hebben, mdien zy meer werk maak-
ten van hun eige kleeding te reeden. Zoo
was het ook by de oude Germaanen.

M. Maar de Aardsvaderen hadden evei>
wel nog goud en zilver, myn Vader!

E. Het was egter by hun niet meer dan
een byvoegfel ; en meentge dat niemand zon-
der het zelve in een volftrekten zin ryk en
gelukkig kan gefchat worden? - de Ger-
maanen hadden het ook by\' geval, wanneer
het hun van de Galliërs of van andere volken
wier gronden en rivieren goud en zilver ople-
verden of als een gefchenk of voor hunne
waareh gegeeven wierdt. Maar zy befchouw-
den het niet hooger dan in de regte waar-
de ; zy lieten zich geenzins door den glans
van hetzelve verblinden. Aanmerkelyk is, het
geen tacitus van hun oorfpronkelyke belan-
geloosheid getuigd. „ Het bezitten en ge-
bruiken van goud en zilver gaat hun wei-
nig ter harten. Men vindt by hun zilveren
vaatwerk, dat aan de Edelen en Gezandten
gefchonken is , het welk zy in geen meer
waarde houden, dan de aarden potten. Zy,
die het digst aan het Romeinfche gebied
gelegen zyn, neemen goud en zilver aan

om het gemak in den handel. -- Nog

zullen zy liever zilver dan goud verkiezen,
niet om dat hun zin er meer op valt ^

maar

der batavierei^» 47

ïtiJiar om dat hun het zilver meer dient
voor, het gebruik, om eenige Ideinigheden te
koopen. " Zie daar de eige woorden van
den Romeinfchen gefchiedfchryver.

Fr. Ik dagt al, zoo zy in \'t geheel geen
goud nog zilver hadden , hoe konden zy
dan handel dryven. Maar al hadden zy dit,
hoe kondenze dan nog met elkander te regt
raaken , wanneer hetzelve niet gemunt was?
Dit -begryp ik niet Vader.

E. Zy hadden zeer wel kunnen handelen
zonder goud en zilver. Men heeft aan dee-
ze metaalen eene zekere waarde gegeeven ,
om te gereeder van elkander af te komen,
maar van ouds gefchiedde de handel en
ook nog by omzetting of ruiling , klein
vee tegen groot vee , en beiden tegen lee-
venlooze waren. Dit was hun groot en
Idein geld dat zy gebruikten , waarom de
Lntymn hetzelve ook Pecunia genoemd heb-
ben van Fecm, het welk Vee betekend. Zy ,
die meer van de rivieren verwyderd waren,
gingen in de enkele gevallen , wanneer de
vreemde Koopheden tot hun kwamen, vol-
gens TACITUS\' dus te werk. Vooral zullen
zy deezen voet onder eikanderen gehouden
hebben. Men behoeft zich in opzigt van de
gewoonte van waaren tegen waaren te ruilen
niet eens tc herinneren , het geen in Oost-
en West\'mcUen zeer- gemeen is. Het heeft

nog

4s d e r y k d o m

nog tegenwoordig plaats by de eenvoudige
landluiden in Overysfel, Drenthe en elders 5
wanneer men van het eene overvloed en
van het andere gebrek heeft vervult men
het laatfte met het geen zyn nabuur mis-
fen kan, en men geeft hem dat geen in
plaats , waarvan hy fehaars voorzien is.
En wat het gebrek aau gemunt geld aan-
gaat , dit baarde in vroege tyden ook ge-
ringe zwaarigheid , men woog malkander het
goud of zilver toe in zulk eene zwaarte, waar
over men het eens was geworden. In laa-
tere tyden heeft men zekere naamen en waar-
de aan gemunte ftukken metaal gegeeven ,
om gemakkelyker van elkander en te beter
de vervalfehing der innerlyke geftalte van
deeze kostbaare metaalen voor te komen.
Voor het overige bedienden zich de Germaa-
nen ook wel van de munten van andere
volken , byzonder van de Romeinen. De
oude Serraten en Bigaten waren het meest
by hun gekend en gewild, waar door men
meent geldftukken te moeten verftaan, die
op den rand in gekarteld of met een waagen

met twee paerden geftempeld waren. -

Hebben myne machtilde en fredrik nog
meer bedenkingen, anders zullen wy er voor
deeze reize van afftappen. Ons gefprek is
ongemerkt verder uitgeloopen, dan ik my voor-
geftcld had.

Vr.

DER. BATAVIEREN. sif

Vr. Zoo nanrtoiids zullen wy te huis zyn.
Hoe kort is my de weg gevallen l

Fr. Hoe ras is dit uurtje omgevlogen..
Ik hoop, dat Vader fpoedig deeze leerzaame
Zamenfpraaken hervatten zal.

M. Ik hen meuwsgierig te weeten, wat
wy dan zullen hehben.

Fi^. Dit zult gy dan wel hooren, mach-
tilde l het is niet altoos goed , dat de toe-
hoorders den text van te vooren weeten.

II. deel.

TIENDE

ZAMEN SP RAAK.

De Spyzen , wellie de Batavieren gebruikten»
Hunne Maaltyden, en de wyze , op welke
die wierden ingerigt. Hun gewoone Dran-
ken. In hoe verre zy zich aan Dronken-
fchap fchuldig maakten. Hunne Qa$t-
vryheid, dte zy onder eikanderen en
met Vreemdelingen oe-jfenden-.

O,

eenen fchoonen Herfs\': - dag kwamen
DiEDERiK en ROOZEMOND , twee nabuuren en
gemeenzaame vrienden van eelhart en vre-
degonde , bun met een bezoek verrasfen ,
gelyk meermaalen gebeurde. Zoo dra eel-
hart hun zag , riep hy, welkom myn
Vriend , welkom myne roozemond ; zult gy
ons deezen dag aangenaam helpen doorbren-
gen ? zult gy onze Gasten zyn ? gy komt
regt van pas , wy zullen u de eerftelingen
van de Jagt voorzetten. Na dat diederik
en zyne Echtgenoote dit aangenomen hadden,
na dat het eeten ópgebragt, en de eerfte

hon-

TAFEL gesprek. 5Ï

honger geftild was ; na dat men volgens ge-,
"vvoonte over de Jagt van het voorige jaar,
en de verwagthig van het tegenwoordige ge-
fproken had , verlangde eelhari- , dat er
een geregeld en leerzaam gefprek mogt aan-
gevangen worden , waar heen ~ hy het door-
gaans by vrienden van zynen flempel naar
den ouden trant zag te rigten. Het duurde
niet lang, of diederik gaf hem er zelf aan-
leiding toe.

D. Zyt gy nog bezig myn vriend met
uw zoon over den alouden ftaat van ons
Land te onderhouden. Hy heeft my, wanneer
ik het genoegen had hem by my te zien,
het een en ander daar van medegedeeld.

E. Ja , WEDERIK ! geduurige beletfelen
ftremmen den gezetten voortgang van deezen
begonnen taak. Maar gy weet misfchien niet,
dat ik nog meer Leerlingen heb gekreegen; —-
mvne dogter machtilde en zelfs myne lieve
vredego^\'de, v/anneer zy het met haar huis-
houden fchikken kan , verkiezen nu en dan
onze gefprekken by te woonen, het welk de-
zelve niet weinig leevendigheid byzet.

R. Ik wenschte , dat ik ook een uwer
leerlingen mögt zyn ; gy zoudt een opmer-
kend toehoordfter in my vinden.

D. Onze afftand is wat ver , om telkens
dat genoegen te kunnen hebben: maar ik weet
er wat op. Laaten wy het geluk hebben,
D 2. om

5a tafel

om in die gefprekken te deelen, wanneer wy
|| buiten by elkander zyn, en eelhart-tyd en

lust heeft? - Ik zie dat myn vriend hier

genoegen in fchept; - wat belet hem om

j| er aanftonds meê te beginnen, in plaats van

\' met een ander Tafelgefprek.
\' R. Eilieve, eelhart!- dat is wel gevon-
den, wat zegt gy er op? kunt gy onze be-
geerte weigeren?

E. Neen, dat kan ik niet! Het genoegen
van myne vrienden, is myn genoegen, -en ik
was juist voorneemens om van daag ons ge-
fprek voort te zetten; maar dan zullen zy
my twee zaaken vergunnen: dat ik den draad
van onze zamenfpraaken volge , daar wy ge-
bleeven zyn volgens het beftek, dat ik my
gevormd had ; en - dat het myne kinde-
ren vergund zy, even of wy alleen waren,
vry uit hunne bedenkingen te maaken en vraa-
gen te doen , welke zy noodig oordeelen ;
terwyl het my aangenaam zal zyn , wanneer
myne Vrienden my zonder eenige agterhouding
voorftellen, wat hun voor den geest komt.

R. Zeer gaarn , myn eelhart ! zeer gaarn,
hoe ver zyt gy gevorderd ?

E. Wy hebben reeds een en anderwerf gehan-
deld over de gewoonten en leevensbedryven
der oude Batavieren. Voor \'t laatst fpraaken wy
van hunnen Land- en Vee-bouw, hunne Scheep-
vaart en Koophandel: het zou nu best voe-

/

O E s P R- E K K E N. 53

gen, dat wy handelden over het Eeten en Drin-
ken , dat zy gewoon waren te gebruiken.

D. Dit is toch de zaak waar het op aan-
komt. Zoo moet men ziel en lis\'haam by el-
kander houden , om tot den arbeid in ftaat
te blyven. Ik denk dat de Batavieren, zoo
wel als wy zeer gaarn een goede Vaderland-
fche maaltyd zullén gedaan hebben.

E. Gy zyt ook in deezen opzigt geenzins
van hun ontaard, myn diederik ; maar tus-
fchen onze en hunne maaltyden heeft nog al
eenig verfchil plaats gehad.

D. Dat denk ik ! hoe veel eeuwen zyn
er tusfchen ons en onze Voorouders al ver-
loopen ! en welk eene verandering is er in dien
tusfchentyd in ons Land al voorgevallen! Wat
aten zy ?

M. Indien ge ons in de vvooningen der
Batavieren verzeld , en al de dagelykfche be-
zigheden liunner nyvre vrouwen bygewoond
had , zoudt gy u geene groote verbeelding van
hunne pottagies maaken , lieer diederik ! Zy
hadden er geen tyd toe.

D. Uit het weinige , dat ik van hun ge-
leezen hebbe, vooronderftel ik , dat het zeer
eenvoudig zal geweest zyn. Ten minften on-
^ Wagenaar geeft er niet hoog van op.

E. De natuur is met weinig te vrede ,
gelyk gy weet, myn diederik ; en deeze
ï^aenfchen leefden meer overeenkoQiftig met de-

D 3 zei-

54, d e S p y z e

zelve, dan \\vy. Zy waren met weinig te vrer
de , en hunne zorg en arbeid gingen niet ver-
der , dan om het noodzaakelyke magtig te
worden, c^sar fpreekt alleen van Vleesch ,
Melk en Kaas, en weinig Koorn. tacitus,
wien wagenaar nevens caesar gevolgd heeft,
en die wy ook beiden voor onze voornaamfte
gidfen houden, fpreekt alleen van wilde Vrug-
ten , versch Vleesch , en gefcremde Melk. Hy
voegt er uitdrukkelyk by , dat hunne fpyzen
eenvoudig waren, dat zy weinig toeftel en geen
werk van lekkernyen maakten, waar door wy
zulke zamengeftelde en uitheemfche fpyzen van
een verheven fmaak zullen moeten verftaan, als
by de Romeinen ten tyde van tacitus in zwang
gingen , maar die hunne Voorvaders in den op-
komst van R.ome zoo min kenden als de onze,

D. Inderdaad, met Koorn, Melk, Vleesch
en Kaas kan men het al ver brengen : die
maaken de quint - esfentle van onze maaltyden
uit ; doen zy niet machtilde?

M. Ja, voor iemant, die alleen van vaste
fpys houdt ; maar Vader heeft ons verhaalt,
dat zy zich niet zoo fterk op den Landbouw
toelagen , en in \'t geheel met geene Hoven
of Moestuinen ophielden : dus hadden zy
geene toefpyzen. ■ .

E. Hoe veelen onder onze Landluiden. zyn
er, die zich hier nog weinig meê ophouden;
die vleesch tot vleesch gebruiken. Gezonde

lig-

DER BATAVIEREN. 55

lighaainen en graage maagen bekomt alles wel,
wanneer zy niet meer gebruiken, dan de na-
tuur vereischt: zy kunnen zulke fpyzen best
verteeren , en er best op arbeiden. Die boe-
ren, welke zich hier aan houden, en het mins-
te toefpys gebruiken , doen hun eigen werk,
terwyl anderen zich van huurlingen bedienen
moeten.

D. Wat voor koorn zaaiden zy?

E. Gerst en Haver worden uitdrukkelyk
gemeld , en meermaalen fpreeken de Schryvers
van Frumentum of Koorn, waar onder men ge-
wbonlyk de Tanve by uitftek verflaat, waar van
zy hun brood voornaamelyk zullen gebakken
hebben, dat zy ook, maar fpaarzaam gebruikten:
hoewel zy ook daar toe Gerst konden bezigen.

R. Gebruikten zy weinig Brood?

E. Dit moet u zoo vreemd niet voorko-
men. Brood , als een algemeene toefpys te
gebruiken is eene gewoonte , die by alle
volken geenfins is aangenomen. Hoe noode
willen er onze khideren fomtyds aan.

D. In Oostindien gebruikt men ryst in
plaats van brood , en ik heb wel gehoord,
dat de boeren in Vriesland met hun volk een
beding maaken van weinig brood te gebrui-
ken , dat wegens de belasting in ons
Land een kostbaar voedfel is voor den ge-
™eenen man en zoo gemakkelyk niet te ver-
teeren, als men zich wel verbeeld; hoewel
D 4 her

56 d e s p y z e

het veel fcheelt van wat graan , en op welIc
eene wVs het bereid is.

D. Men bedient zich daar en in Gronin"
gerland veel van Bry of Pap , welke het volk
twee of driemaal \'sdaags wordt voorgezet, en
eene gezonde voedzaame fpys is , en daar
toe bedienden ■ zich reeds dé Batavieren van
hunne tiaver en Gerst. De Germaanen ge-
bruikten volgens PLINIUS , geen andere Bry.
Verwondert u over dit alles niet. Veele Vol-
ken , vi^\'aar onder de oude Grieken , \' heb-
ben zich niet alleen met Gerst, maar ook
met Eikels , met Kastanges , of met Da-
dels , in plaats- van Brood beholpen , naar
hün land opgaf. De molens om het koorn te
■maaien, waren in R.ome in de eerfte eeuwen
ook geheel onbekend. Zy behielpen zich
met een foort van Pap of Bry , waarom de
Romeinen, ten tyde van plautus nog Bry-ee-
ters bygenoemd wierden.

D. Van welk Vleesch bedienden zy zich?

E. Hier van hadden zy een grooten voor-
raad , en dit zal hun voomaamfte voedfcl
uitgemaakt hebben. Niet alleen wild- maar ook
tam vleesch van allerlcy foort , gelyk stra-
bo van de Galliërs getuigt. De Germaanen
^•ebruikt en weinig graan , volgens c^iEsar
maar leefden van hun vee en van de melk,
en hielden zich veel met jaagen op, het welke
by hun ook wel als eene uitfpanning, maar tei^

fcns

b e r e a t a v i e r e n. 57

fens als een voornaam middel van beftaan moet
worden aangemerkt. En zy konden ap een
goeden vangst ftaat maaken, wyl de bosfchen
en wouden zich bevorens in menigte door
geheel Duitschland en in onze landftreeken be-
vonden , waar door zy behalven een over-
vloed van grof en klein Wild , het welk wy
nog, hoewel veel fpaarzaamer in ons Land
hebben , ook wel andere dieren zullen hebben
opgedaan , die hun tot voedfel of dekfel kon-
den verftrekken , maar welke nu hier geheel
en al opgeruimd zyn.

D. Welke dieren zyn dat geweest?

E. Volgens c^sar wierden er in het noorden
van Duitschland ,. byzonder in het Hercynisch
woud, drieërley foort van dieren van eene
aanmerkelyke grootte en hoedanigheid gevonden,
liet eerfte foort noemt c/rsar Alces j dat,
in gedaante en veelkleurigheid van huid zeer
ïia komende aan een wilde Geit , maar een
weinig grooter, geene geledingen in de poo-
ten zou gehad , en daar door nooit gelegen,
maar alleen tegen de boomen gerust hebben,
waar door men het zeer gemakkelyk vangen
kon door het geboomte , waar by het volgens
het ontdekte fpoor zich ophieldt, te ontworte-
len of byna \'door te zaagen. De Alces , die er
tegen leunde , moest daar door met den boom
vallen , zonder zich weder te kunnen oprigten.
PLifsius fchryft deeze hoedanigheid der pooten

D 5 toe

5$ hetwild

toe aan een dier, dat Iiy MachUs mtrax.., eh
de grootte van een lastbeest heeft. Volgens
het gevoelen der grootlle Natuurkenneren past
dit alles op geen dier beter, dan op den
Eland, welke by zommige Noordfche Vol-
ken het groote dier, by de Italiaanen , gr an
hestia genoemd wordt. Zommigen fchryven
het hoornen , anderen geen hoornen toe , dat
uit het verfchil van de fexe voortfprnit. We-
gens de fynheid van reuk en buitengemeene
fnelheid , waarin zy het Rendier evenaaren ,
kunnen zy niet ligt genaderd of agterhaald
worden. Hunne pooten zyn zoo ftyf, dat
zy geene geledingen fchynen te hebben , het
geen hun noodig is om langs het ys te kun-
nen rennen. Zy hebben daar door zoo veel
kragt in hunne agterpooten , waarin hun
voornaamfte verweering beftaat , dat zy een
boom uit den grond kunnen fchoppen. Niet-
tegenftaande hunne fchuwheid zyn zy zeer
zagtzinnig , en kunnen ligt tam gemaakt wor-
den, wanneer ze nog jong zyn. Zy onthou-
den zich nu meest in de \'noordelyke deelen
van Europa en Afia , in de bosfchen van
Pruisfen^ Poolen en Muscovien. ~— Het ande-
re dier , waar van c/esar. meldt, had de ge-
daante van een hart, by mannetje en wyffe
eeneriey. Dit dier wisten zy ook leevend te
vangen , en tam te maaken.

Fr. Hoe ging dat in zyn werk. Vader?

E.

DER BATAVïEkEN. 59

E. Men groef een groote kuil iu eene
laagte , welke rondom met fterke paaien bezet
wierd. De toegang wierd met natte osfenhui-
den belegd, en het dier derwaards gejaagd.
Zoo dra het door de gladte ftruikelde , ful-
de het in de groeve , waar men het een dag
of 5 zonder eeten liet blyven ; waarna het
gebonden en zoo tam wierd , dat het zich
voor een wagen liet fpannen,

D. Wat was dat voor een dier?

E. CiESAR noemt het alleen een Os in de ge-
daante van een hart: plinius fchynt het zelfde
dier te bedoelen onder den naam van den ge-
inaanden Bifon. Het heeft dus iets gehad
van het Hart, den Os en het Paerd. De een
wil . er een Buffel , de ander het Eland - dier
door verftaan. Zoo het al geen Rendier ge-
weest is, welke misfchien voorljeen ook in Ger-
manien gevonden wierden , konden zy er den
zelfden dienst van hebben , als de Laplanders
van hunne Rendieren. Een allernuttigst beest,
dat zich met weinig voedfel kan behelpen,
en zeer w^el op onze heidevelden had kunnen
beftaan , wyl het meest van mosch eu
bladen leeft. De Laplanders trekken zoo
"^"el hun dekfel als hun voedfel van hetzel-
ve. De meesten worden in Finmarken ge-
vonden , maar men vindtze ook in \'t Sticht
van Bergen in Noorwegen. Naar maate de
bosfchen opgeruimd zyn en het Land meer

be-

h e t w i l d

bebouwd en bewoond is, zyn deeze dieren ver-
der op naar de noordelyke bosfchen en bergen
van Europa verhuisd. Het is toch aanmerke-
lyk , dat c^^ESAn. de bovenkleeden , wei-
te de Germaanen van dierenhuiden maakten,
Rhenones noemt ; eene benaaming, die zeer
veel overeenkomst heeft met het Vv^oord Ren-
dier.

D. My is verzekerd , dat een paar deezer
dieren in de warande van den Markgraaf van
Brandenburg-Schwedt zeer wel paaren en reeds
jongen vcortgebragt hebben. Wie weet wat er
nog gebeurt ! zy zonden op het ys en de
Iheenw, waarop zy ongelooflyk vlug zyn, hier
zeer wel te pasfe komen.

E, Ik kan nog van het een nog van het
ander iets inet zekerheid zeggen. Maar het
laatfte dat in grootte boven allen uitmunt-
te , en voor den Olifant van het Noorden
mogt gehouden worden , was de Urus ,
de Oeros of Averos. c^sar ftelt hem een
weinig beneden den Olifant , maar inder-
daad ging hy de kloekfte Osfen cn Stie-
ren te boven , met welke hy in aart , en
huid, en gedaante meest overeenkomt. Zy
waren wegens hunne üielheid en fterkte de
koningen onzer wouden, gevaarlyk voor dieren
en menfchen. Dit was alleen genoeg om den
moed der Jongelingen op te wekken , welke
hier in den grootften roem behaalden 3 na dat

zy

BER BATAVIEREN. 6t

Êy de meeste van deeze dieren hadden afge-
maakt , en het grootfte getal van hoornen
vertoonen konden. Dit waren dezelfde wil-
de osfen, naar wier grootte olenniüs de hui-
den^ der Friezen wille urgeraeeten hebben,
waar- aan zy. met geene mogelykheid volduen
konden , om dat zy in hunne bosfchen wel
zeer vrugtbaar waren ,van groote dieren ,
(^helluce\') maar by huis alleen middehnaatige
beesten hadden. Uit deeze aantekeningen van
tacitus in zyne Jaarboeken maak ik op,
dat dezelve in oilzc gewesten ook gevonden
wierden.

D. OngetwyfFeld , maar konden zy dezel-
ve ook tam maaken?

E. Zy waren ontembaar , zelfs^ wanneer zy
zeer jong gevangen , en door menfchen op-
gekweekt wierden.

D. Zy hadden evenwel voordeel genoeg
aan hun huid en vleesch. Voorwaar zulk
een beest was wat anders te zeggen, als een
koppel haazen, en wanneer zy dan hier by Ko-
nynen , Haazen , Rheën, Harten , wilde Zwy-
nen op hunne tafels konden zien, hadden zy
al vry wat verfchot.

E. Voeg hier by het vleesch van hunne
Koeifen, Kalven, Schaapen en Varkens, wild
en tam Gevogelte , Melk , en de Kaas,
the zy maakten: - de Visch die de

9 de Rivieren en Meiren. hun in menigte

op»

iifc fo D E S P Y S-B E R E I D I N G

f

II Opleverden : zoo dat c^sar van Eilanders aan

den noordelykllen uitloop van den Rkyn
lil ipreekt, welke van de Visch en het Gevo-

f\'i;? gelte alleen leefden ; en plinius aan de Ger-

\' ^ maanifche Zee volken had aangetroffen die

enkel van Visch leefden. .......

R. Hou op EELHART, al Vootraad ge-
noeg ! zullen wy dan nog vraagen , wat
zulke menfchen aten , die eiken dag veran-
dering van vleesch en van visch konden\'
hebben? Maar hoe gebruikten zy het Vleesch?

E. Volgens MELA aten zy het raauw met
de handen of voeten in huiden van wilde
\' of tamme dieren murw gekneed. Dug

zouden zy met de Tartaaren overeenge-
komen zyn , welke het paardenvleesch on-
ï^l der hunne zadels leggen , tot dat het kort

wordt.

. Vr. Dat was inderdaad op zyn Tart aar sch^

"l?! eelhart , dat had ik _ van de Germaanen

geenzins verwagt.
D. Wy vervallen dikwils tot een ander
•j| uiterfte en eeten het doode lighaam van het

Vleesch (caput mortuufri) , daar al de ziel en
p de zoetigheid uit weggedampt is ; dat een

jjl fmaakeloos en ongezond voedfel is.

jj E. Zoo is het diederik. De Engelfchen

Ihyden het versch geflagte vleesch aan lappen,
II kloppen het murw, en houden het eenige

r oogenbhkken in de vlam , waar door het

toe-

der. batavieren. sif

toefchroeit , en al de fappen behoudt: zoo.
is het fmaakelyk , voedend en veel beter te
verteeren. Dit verkies ik daarom , en zoo
hebben het de Germaanen , misfchien ook be-
greepen. Want andere fchryvers verzekeren
ons dat zy het vleesch gebraaden en gekookt
hebben gegeeten , ja dat zy van het fpit
niet onkundig waren , waar aan zy , volgens
DIODORUS eu ATHENiEus geheele vierendeelen
gewoon waren te fteeken.

D. Dit luidt geheel anders : maar men ver-
telt ook van de Engelfchen , dat zy hun
vleesch half raauw eeten , om dat men het
roode fap hun by mond en vingers dikwerf
ziet neerloopen; zoo zal het ook met de
Germaanen geweest zyn.

M. Hoe kwamen de Batavieren aan zout
daar zy weinig handel buiten \'s Lands dreeven,
of gebruikten zy geen Zout by hunne fpyzen?

E. Gewisfelyk. De Gallen zelfs waren
gewoon het Zwynenvleesch , volgens stra-
BO, in te zouten , en buiten twylFel hebben
de Qermaanen , by wjen het fpek altoos
in fterk gebruik was , en die met de Gallen
in levenswyzen en voedfel zoo zeer , volgens
den zelfden strabo , overeenftemden , dit ook
gedaan. Zy, kenden ten minsten het nuttig
gebruik van het Zout zeer wel. De Catten en
Hermonduuren vatteden zelfs de wapens op, om
een bygelege zoutbron , welke hun door eene

by-

64 K E T z Ö U T.

byzondere gunst der Goden , zoo zy meen-
den , gegeeven was. Zy, die aan Zee woon^
den , konden het door uitdamping van het
: \' zoute water Icrygen , waar uit\' men een half

I;" ons van een pond trekken kan ; of zy groe-

ven een Ibort van moer, dat by kluiten als
het veen onder de oppervlakte lag. i)eeze, die
; ■vast en zwart waren, wierden aan ftukken ver-
deeld , gedroogd, verbrand, en uit de asch in
ijf de pannen wit Zout bereid. Dit noemde

■g men Zelbann\'ng ^ cn maakte vooral de han-

L del van het Eiland Schouwen uit, tot dat

; het Z®ut by het toeneemen van den handel

in overvloed uit Frankryk en Portugal wierd
aangevoerd , en het graaven van Derry of
Darrink , dus wierd deeze moer genoemd,
verboden. Volgens plinius , waren de Gal-
liërs cn Germaanen doorgaans gewoon Zout
water op brandende kooien te ftorten , waar
toe het eiken- en hazelaar-hout best geoor-
deeld wierd , en uit de asfche het Zout te
maaken , dat \' altoos zwartagtig was. Zy
, konden dit doen , die het hout in zulk een

overvloed en voor het haaien hadden.
I ; D. Ik heb u wel van melk en kaas , maar

* niet van Boter hooren fpreeken?

E. Tacitus fpreekt alleen vzn geftremde
melk , maar ik heb myne knideren beweezen
dat zy zoo wel Boter als kaas maakten. Dan
deeze kunst was den oude Scythen reeds

be-

li. ■

deE. batavieren. .iI9

bekend en waarfchynlyk is de benaaming van
bufter of boter eene der oorfpronkelyke ,
Welke de Grieken en Latynen uit het Cel-
ontleend hebben. Want dezelve is
«igenlyk een uitvinding van zulke landen ,
daar geene Olyfboomen groeijen.

R. Zy konden dan zoo wel als wy een
goed Vaderlandsch nageregt opzetten , van
boter, brood en kaas , en wat room of
gellremde melk in \'t midden: nu ontbreekt
Cr de Fruit nog aan.

E. Roozemond discht naar onze wyze
al vry Avel op voor de Batavieren, indien
hunne tavels het maar alles bevatten kunnen
Wat haare gulheid hun wil voorzetten. Zy
Wisten van geene hoven nog boomgaarden,
dan die de natuur voor hun in de bosfen
plantte , waar allerleye boomen Van zelfs
opfloegen. Wilde Peer,en en Appelen hadden
Zy in overvloed.

R. Hoe wrang en onfmaakelyk ! hadden
zy niets anders ?

E. Voor ons zyn de ongeënte vrugten
dus, die aan fyne malfche gewoon zyni
Maar hoe dikwerf hebtgc een boeren jongen
ïiiet graagte een harden half rypen appel
zien eeten. De zoogenaamde fteek-appel en
eenige andere kunnen zonder enten al zeer
groot en fmaakelyk worden. Anderen zyn^,
ik beken het ^ klein en onaangenaam , om

ÏI. DEEit. E . uit

66 H E T O O F T.

uit de hand te eeten; maar deeze zullen
zy waarfchynlyk gekookt en tot toefpys ge-
bruikt hebben , het welk van aloude tyden
hier en in Duitschland de landkost was.

R. Hadden zy niets anders ?

E. Bedenk eens roozemond , welke inlandfehe
gewasfen onze grond opgeeft, die men aan
de wegen en in de bosfchen nog vindt.
De Braam, de blaauw Bes, de Kornoelie,
de Fleer, de Aalbes, de Kruisdoorn, de
Aardbefie, de Kriek, de Noot, de Kroos-
pruim , welke zonder eenige enting of op-
kweeking gezonde , meerendeels zeer fmaa-
kelyke vrugten voortbrengen.

R. Geen kommer! Ik zou het zeer wel
onder de Batavieren hebben kunnen houden,
zoo. wel als by onze boeren. Het eenigfte
dat my by deezen zomtyds hinderde was ,
dat, zy met het opdisfchen en eeten wat
raar in het werk gingen ? Hoe was het
daaromtrend met onze Voorouders gelegen ?

D. Gy zyt voor de orde , rozemond ,
en daarom denk ik, dat het u by de Ger-
maanen of by de Batavieren , dit is het-
zelfde, vry wel bevallen zal. tacitus zegt
cr niet van, dan dat elk zyne byzondere
zitplaats en tavel had. c^^sar nog minder:
maar athen^ieus en diodoor de Sicilïer ,
hebben ons verfcheide byzonderheden omtrent
de oude dischplegtigheden nagelaaten , waar^

DER. BATAVIEREN. 67

üit wy het meeste licht zullen moeten fchep-
pen. Zy bedienden zich van laage taveltjes
öiet drie pooten , van welke zy eene goede
menigte aan de hand hadden. Deeze wier-
den voor elk der gasten ééne .geplaatst, —
des winters rondom den haart, waar een
groot vuur aanlag , dat met geheele Stam-
men van eiken en olmenboomen, om met
viRGiLius te fpreeken , aangeftookt wierdt.
Dus at elk afzonderlyk van het geen hem
wierd voorgezet.

D. Men had dan geen noot, dat men
met een onguuren knaap uit één fchotel
moest eeten of gebruiken, het geen hy in
zyne handen gehad had , dat my by on-
ze boeren wel eens tegenftond. Maar la-
gen zy aan tafel even • als de Grieken en
R-omeiuen , of zaten zy op ftoelen of ban-
ken , gelyk wy ?

E. Men is het niet eens, of de oud-
fle manier is liggende of zittende te ee-
ten. Uit homerus blykt het, dat de ou-
de Grieken zittende gegeeten hebben : zoo
zaten ook de Jooden^ welke zoo men meent
ten tyde van lucullus en pompejus zoo
wel als andere overwonne volken de gewoon-
te van hunne Overwinnaars hebben overge-
nomen , om aan tavel op beddekens te lig-
gen , gelyk de Romeinen, die het weder van
de laatere Grieken en deezen van de Ooster-

E a Uw

<j8 de tafel-gewoonten

Ungen geleerd hebben. Hebt gy wel opge-
merkt in het boek van judith , dat zy
gezegd .wordt zekere vellen van iïagoas ,
den kamerling van holophernes, ontvangen
te hebben, om dezelve te fpreiden cn op te
zitten eeten. Zoo plaatfte homerus zyne gas-
ten op zagte vellen aan het ftrand, en even
zoo zaten ook de Germaanen op het gras
neder, wanneer zy onder den blooten He-
mel aten , ook wel op riet, biezen, boora-
hladen; maar de aanzienlyken op beestehui-
den , by welken in dit zitten ook wel dc-
gelyk op den rang wierd gelet. Hy, die
zich de eerfte in braafheid en dapperheid
rekende, nam de eerfte plaats en. de keuze
uit de eerfte en beste ftukken wierd hem
ook voor anderen eershal ve aangeboden. Elk
plaatfte zich naast hem volgens zynen rang
in het ronde.

M. Dat zou men thans verv/aandheid re-
kenen, wanneer iemand vooraan ging zitten,
zonder dat hem door anderen zyne plaats
wierd aangeweezen.

E. Ik weet niet , of men dit juist als
eene verwaandheid moet aanmerken in een
tyd, waarin de gewoonte dit medebragt. Het
gevoelen van den\' vermaarden Klopftok, dat
elk zoo wel de vermogens van zynen geest
niag kennen als de kragten van zyn lig-
haam , komt my gegrond voor. Elk kan
en mag zyne waarde kennen. Hier kwam

het

DER BATAVIEREN.

\'i\'iet meest op de kragten des Hghaams en
de kloekmoediglieid van geest aan, waar van
blyken by elk bekend waren cn deeze
Waren het tefrens , welke iemand tot het
grootfte aanzien bevorderden, waar door hem
Van zelf de eerfte plaats wierd ingeruimd.
Intusfchen gebeurde het ook wel, dat dee-
ze hem door een ander betwist wierd ,
Wanneer het gefchil doorgaans door de wa-
pens moest beliegt worden. Voorts plaatften
zich in deeze plcgtige maaltyden de Schild-
draagers agter de aanzittende gasten van den
eerften rang; maar die de fpeeren voerden
gingen tegen hun over zitten, elk op zyne
plaats , zoo dat zy te zamen een ronden
kring . uitmaakten. De eerstgemelden • wierden
dus als Schildknaapen of Wapendraagers en
f^e anderen als ■ Medemakkers CommïUtones
aangemerkt , welke daarom nevens de Ede-
len aanzaten , fchoon met eenige onderfchei-
ding. Zoo vinde ik by athen^us van de
iiationaale maaltyden der Gallen aangetekend,
en ik twyfel niet of het zal ook by de
Germaanen^ vooral in hunne maaltyden, die
^y gelegenheid hunner volksvergaderingen ge-
Ïïouden wierd en, op dergelyk een voet toege-
gaan hebben. Het onderfcheid der rangen
iiad toch mede by hun plaats, hoewel vol-
gens eene andere verdeeling, als by de Gal-
liërs, In \'t gemeen hadden gewoonten
E 3 van

fo de tafel-gewoonten.

van beide volleen zeer veel overeenkomst, daar
zy denzelfden oorfprong hadden, al wai-en hunne
denkwyzcn en zedelyke bediyven te dier tyde
reeds zeer verfchillende. Dergelyke dischplegtig-
heden vinden wy van Ae Scythen en Thrnciers
ook aan geteekend , waarom wy ze te veili-
ger aan de Germaanen, hunne afilammelin-

gen , mogen toefchryven. - Wanneer nu

elk dus gezeten was , wierden de fpyzen
op aarden, houten of van teenen gevlogte
fchotels zinlyk aan gebragt , en op de laage
taveltjes voor elk der Gasten van den aan-
zienlykfLen af tot den geringflen toe neer-
gezet. ,, By enkelden trof men ook wel fcho-
tels van metaal, zelfs van zilver aan. Men
begon met vleesch en brood, het geen dan
in een ruimer maate bedeeld en aan elke
portie vleesch vastgemaakt wierd. Niet meer
dan een foort van fpyze teffens wierd er
aangebragt en afgenomen , even als by de
Indiaanen , Arabieren en Moorfche volken,
die nog onveranderlyk by hunne oude ge-
woonten gebleeven zyn, in gebruik is.

M- Zy fchynen dan wel gewapend ge-
weest te zyn. Ik zou zulk een maakj\'d
met fchroom bygewoond. hebben : dan nog
liever by onze vreedzaame boeren,

E. Daar plagt het ook zoo ftil niet toe
te gaan by hunne feesten en gelagen. Ja,
de Germaanen bragten ook hier hunne wa-
pens

DER BATAVIEREI^. 71

pens mede, en de aanzienlyken hielden het
ZAvaard op zyde, dat by den gemeenen
krygsknegt al, onder de Germaanen fpaarzaam
gevonden wierd. Maar de vrouwen , fchoon
zy al de dagelykfche maaltyden bywoonden,
waren by deeze Gasteryen niet\' tegenwoordig.

M. Gebruikten zy ook mesfen, vorken en
lepels , gelyk wy ?

E. Van de laatfte vinde ik niets gemeld,
Verfcheide volken weeten zich zonder dezelve
zonderling te behelpen, en dit zullen de Ba-
tavieren ook gedaan hebben. De ftukken
vleesch wierden aan zoo veel deelen gefne-
den, als er gasten waren, met een mes,
dat daar toe gehouden wierd, en voorts
hadden de meesten een mes of het geen
daar voor dienen kon by hun zwaard han-
gen , waar mede zy het verder kort
maakten.

Vr. Wie bediende hen ?

E. Meest hun eigen zoons en dogters ,
die de kindsheid nog niet hadden afgelegd,
en voorts hunne Schildknaapen of Wapen-
draagers, wier plaats in laater tyd door Lyf-
knegten en by de Vorften, door Pages ver-
vangen is. Deezen waren het ook, welke
Voor de gasten infchonken en hun den drank
aanbragten.

D. Dat is zoo ! wy hebben hier nog
ïiiet om gedagt. By zulke hartige maalty-
E 4 den

7a dedrani.

Ai

den past een goede teug. Wat dronken zy\'i
E. Hun gewoone drank is buiten twyfFel
water geweest , dat de Hemel overal, maar
voornaamelyk hier te lande bezorgd heeft als
het beste en gezondfte middel, om den dorst
te lesfen. Hoe gelukkig zoude het zyn, in-
dien het menschdom zich hier mede te vre-
de gefteld had. Maar de Germaanen zelfs
waren al vroeg op vonden bedagt, om de
eenvoudige en goede beftelling der Voorzie-
nigheid te verbeteren. Water met melk of
wat honing gemengd, waar van zy zich ook
veel bedienden , waren nog niet voldoende
om de zorg van \'t hart te fpoelen en de
■ vreugde op plegtige gastmaalen en vrolyke

byeenkomften te wekken; er moest nog iets
zyn van een verhevener fmaak , het welk
hun tot dronkenwordens toe eene verheuging
kon byzetten.

D. Indien de mensch tot opbeuring zyner
geesten en verfterking der zenuwen dergely-
ke vogten noodig heeft, zyn zy het zeker,
die in de Noordelykfte ftreeken woonen, en
deezen kunnen ook het meest verdraagen.
Wonder zou het dan zyn , daar de Wil-
den in wanner luchtftreeken uit gekauwde wor-
tels en het fap van Klapperboomen hun-
ne verheugende dranken weeten te bereiden,
dat de Germaanen ook niet iets dergelyks
zouden uitgevonden hebben. Wat gebruikten
zy daar toe ? E.»

i.ijis\'

deE. batavieren. .iI9

E. Tacitus zegt ons , dat zy een drank
uit gerst en koorn bereidden. De mecsten
denken, dat dit dezelfde drank geweest is,
welken wy Bier noemen.

R. Is het Bier van zulk een hoogen ou-
derdom ? dat had ik niet gedagt.

E. Benevens den wyn was het Bier by
de aloude volken in het algemeen bekend,
hoewel onder zeer verfchillende benaamingen
van QeVia of Ceria by de SpanjaardsCer-
voife by de Galliërs , waarvan plinius
het Cerevifia der Latyrien of Cervigia der
Italiaanen afleidt. De Deenen en Nooren
/ noemen het Oei, de Slavon\'iers OU, waar
van het Engelfche Ale ; onderfcheiden van
Beer , dat men met een \'Duistch woord
Bier en het Franfche Biére van het He-^
breeuwfche Bar, koorn, of het Egyptifche Bi"
riah wil afleiden. De Ouden hadden zoo veel
met deezen drank op , dat zy volgens dio-
door den Siciller aan osiRis of bacchus
daarvan zoo wel als van den wyn de uit-
vinding toefchreeven in zulke landen, daar
de druiven tot geene genoegzaame rypte kwa-
men , om er wyn van te persfen.

R. Plet Bier is evenwel meer gefchikt om
dorst te lesfen, dan om vrolykheid en dron-
kenfchap te verwekken.

E, Wanneer het oud geworden is, neemt
het toch een dronkenmaakeiidc kragt aan.

E 5 „Maar

74 D e D R a n k

Maar buiten hetzelve zullen zy zich ook
wel van andere meer geurige en kragtige
dranken hebben weeten te bedienen , welke
men by verfchillende volken in eene groote
verfcheidenheid aantreft. Zoo leest men in
de gewyde Schriften niet alleen van Wyn ,
maar ook van fterken Drank. (*) Deezen maak-
te men van ouds ook uit gerst , en was
waarfchynlyk dezelfde, welke by de Egypte-
, l\'i _ naaren Zp-hum of Zythits genaamd wierd. Het

is insgelyks al een oude uitvinding, om van
Iv\' het koorn tweederley drank te bereiden, de

eene door kooking en de andere door fer-
mentatie of gisting. Men weekte en mengde
gerst of tarw met water, tot dat dezelve
I door zekere bederving en gisting zuuragtig

wierd , en een wynfmaak verkreeg , waar
mede men zich wist te behelpen, zoo lang
de kunst, van overhaalen niet bekend. was.
Zoo fpreekt ook AXHENyEus van wyn uit
gerst gemaakt. En het kan wel zyn dat
tacitus geen andere, dan zulke Kooren- of
Mout-vi/yn bedoeld, om dat hy zegt: „ een
vogt uit gerst of koorn, dat een foort van
bederving ondergaat, tot dat het eenige hoe-
^ danigheid van den wyn heeft aangenomen ,

ver-

C) Levit. lo: Num. 6: 3. Rigt. 13: 4. Spr.
2g: i. Luc. i: 15.

deE. batavieren. .iI9

verftrekt hun tot drank." (¹) plinius kan
het zelfde in de natte of geweekte vrugten
bedoeld hebben , waar van hy fpreekt, ten
zy men hier door de Sidre of Cider ^ appel
of peere - dranken verftaan wil , welke ook
al vroeg in gebruik waren, zelfs in de Ne-
derlanden, _ By dit alles kan men nog

de Mede voegen. De alleroudfte gedenk-
fchriften der Noordfche Volken gevvaa-
gen van een drank, die, zy uit hop ,
honing en water bereidden. Zelfs geloof-
den zy , dat de Krygslieden, die zich in
dit leeven alleen by het Bier gehouden
hadden , daar de Mede meer voor de
vrouwen en wellustigen was , in de Val-
haïla of het Paradys geduurig Bier en Me-
de zouden drinken , zoo veel zy lustten.
Wat dunkt u, konden zy het met een en
ander van deeze dranken niet wel ftellen ?

D. Zy hadden aan het Bier alleen genoeg.
Ik beklaag het geduurig, dat deeze oude
Vaderlandfche , en wanneer dezelve wel be-
reid is, gezonde en welfmaakende drank zich
thans in een veel enger kring bepaak van
de Noordfche Ryken , Duitschland, Enge-
land en de Nederlanden.

R.

1  Men meent, dat »tacitus anders het woord
decoSlum met suetonius of cerevifia met plinius
zou gebruikt hebben.

75 d e d r a n k

R. En hoe zeer is het gebruik daarvan
in de Nederlanden zelfs afgenomen zedert
het overraaatig drinken van kolfy en thee !

D. Gy moogt er wel byvoegen van den
AVyn en fterke Dranken. Dranken, welke zoo
veel fchadelyker zyn , als zy de lighaamen
te meer verzwakken , en de harsfenen te
fpoediger op den hol helpen , waar uit men
het verderf der zeden en het verval in on-
ze mannen en vrouwen vóór een groot ge-
deelte kan afleiden. - Waarlyk, ik moet

my zoo dikwerf fchaamen , als ik ons ge-
flagt vergelyke by de welgevoede en welge-
kleurde bierdrinkers van voorige eeuwen.

\' Fr. Hadden de Batavieren ook geen wyn?

E. Wyl de Germaanen eerst eenige eeuwen
naderhand zich op het planten van den wyn-
ftok en den wynbouw hebben toegelegd, en
de Galliërs zelfs toen nog hun Wyn uit
Italien moesten hebben , kan men ligt be-
grypen , dat dezelve in deeze Oorden zeer
zeldzaam was, waar de Galliërs den meesten
liandel dreeven. Zy......

D. Welk eene verandering! Vrankryk en
Duitschland zyn nu de wynkelders van Eu-
ropa.

E. Zoo is het ook, maar yolgens jus-
TiNus hebben de Grieken , die zich in het
153 of i54fte Jaar na het bouwen der ftad
Rome te Marfeille neergezet hebben , het

plan"

deE. batavieren. .iI9

planten en behandelen van den wynftok het
eerst daar overgebragt. Hoe veel tyd was
er niet noodig eer dit algemeen wierd? Na
den dood ,van julius c^sar had men er
nog in de minfte provinciën van Gallien
eenige kennis aan. Ten tyde van strabo
bouwde nien wel wyn in Portugal, maar
zoo weinig, dat van den voorraad op het
-Feest na den wynoogst gebruikt, maar wei-
nig overfchoot. Eerst in de negende Eeuw
na Christus geboorte vinden wy in eene
verdeeling tusfchen de Zoonen van den Kei-
zer lodewyk den vroomen van Wynbergen
in Duitschland gewag gemaakt. Nu kunnen
Duitschland^ Vrankryk^ Spanjen Portugal,
Italien , Griekenland , Madera , de Kaap
en welke niet al meer naauwlyks genoeg
opbrengen om de behoeften, laat ik liever
zeggen de zweïglust der hedendaagfche in-
wooners van Europa te voldoen. Welk een
verlies voor den Landbouw, welk een mis-
bruik 1--maar ik wilde nog iets van

de oude Germaanen zeggen. Zy , die aan
den oever van den Rhyn of andere Rivie-
ren vsroonden, ruilden den wyn wel eens in;
maar by alle Germaanfche volken wierd ze
niet gevonden , en by fommigen in \'t ge-
heel niet toegelaaten. Voor twee eeuwen
was de wyn in de meeste plaatzen van
öns l^d nog zeer zeldzaam, Ten platten

• lande

78 de drinkgereedschappen

lande wierdze in \'t geheel niet , en in
veele Steden, vooral van Vriesland^ alleen in
de artzeny - winkels gevonden , wyl men de-
zelve als een geneesmiddel aanmerkte.

D. Wy waren er niet te ongelukkiger
om. Nu drinkt elk Wyn , en dezelve is
door het ■ misbruik voor\' duizenden een doo-
delyk vergif geworden. Van welke drinkge-
reedfchappen bedienden zy zich ?

E. Men was van ouds niet alleen ge-
woon te drinken uit aarden Kroezen of Kan-
nen , houten Bekers of Nappen, uit wortels
van berkenboomen of uit boekenhout toege-
fteld en daarom Berkenmeyers of Beukenbe-
kers genaamd: maar men bediende zich ook
op plegtige tyden van Hoornen dier wilde
osfen , welke zy in hunne bosfchen gejaagd
en gedood hadden , waar van de rand wel
eens met zilver of ander metaal omzet wierd.
Zoo verhaalen ons c^sar en plinius. Hoe
grooter Hoornen iemand vertoonen kon hoe
meer roem hy behaalde; waarom zy met zoo
veel gevaar gezogd , en met zoo veel zorg-
vuldigheid bewaard wierden. Men vond ze
die tot twee pinten nats konden houden.

D. My ftaat voor van de Drinkhoornen
der Ouden wel geleezen en zelfs afbeeldin-
gen gezien te hebben.

E. Meu heeftze naderhand met groote
kunst van ygoud of zilver nagemaakt, gelyk

in

der. batavieren. sif

in de beroemde Deenfche en Oldenhurgfche
drinkhoorns blyl^t. Dit bleef zoo - gemeen
in de Noordfche landen, na dat het Chris-
tendom er al ingevoerd was , dat men in
de Rhunifche Almanakken de heilige dagen
betekend vindt door een of twee drinkhoorns
met de punten onder tegen elkander en met
het mondftuk omhoog. De oude Scythen en
andere volken waren ook gewoon uit Bek-
keneelen en Harsfenpannen van hunne vyan-
den te drinken , welken zy in een twee-
flryd , of in den oorlbg gedood hadden.
Deeze Bekkeneelen zaagden zy tot de wink-
braauwen af, zuiverden en bekleeddenze,
de geringen met een ftuk van een huid,
de ryken met goud of met zilver. .Deeze
wierden vooral op plegtige maaltyden ver-
toond en gebruikt, maar niemand mogt er
uit drinken, dan die een vyand overwonnen
had. De oude Galliërs waren ook niet ge-
heel vreemd van deeze gewoonte. livius
verhaalt, dat zy het hoofd van den Room-
fchen Veldheer lucius posthumius wien zy
in een veldflag overwonnen , met groote
vreugde en plegdgheid in hun heiUgdom
bragten , het bekkeneel , na dat het gezui-
verd was met goud overtrokken, en tot een
beker voor den Priester-aan hunne Goden wydden.

R. Foei ! dat was vies en wreed, was
men dit by de Batavieren ook gewoon ?

E.

de drinkgeïleedscitappei®

E. Daar men wel van hunne Drinkhooi-
nen en niet van zulke Bekkeneelen, die nog
veel meer van dc gebruiken der Romeinen
afweeken , vind gewag gemaakt, meenen wy
te mogen befluiten, dat zulics by hen geen
plaats had. By de Noordfche volken was
het evenwel in zwang. De oude Deemn
geloofden volgens bartholin en wormus ,
dat hunne Helden, die voor het Vaderland
gefneuveld waren, in de Valhalla met odin,
die niet dan Wyn tot zyn drank en voedfel
gebruikte, bier zouden drinken uit de Bekkenee-
len van hunne verflage vyanden. Dit was het,
waar mede een hunner koningen, die by
zyne flrooperyen in Schotland in een ake-
lige gevangenis aan Slangen en ander on-
gedierte ten prooi was gegeeven , zich
troostte in een gedicht, dat nog voor han-
den is. Dc drinkfchaalen, welke men van
goud en zilver plag te maaken, zweemen
hier eenigzins naar.

D. Een zeldzaame troost waarlyk. ——
Namen zy \'ook eenige plegtigheden by het
drinken in agt ?

E. De voornaamfle van het gezelfchap,
doorgaans de dapperfte, dronk eerst den
hoorn of beker geheel of ten deele uit,
naar het hem goed dagt , en bragt het
den geen, die naast hem zat, deeze gaf
hem weder ingefchonken aan zyn buurman.

Zoo

\\

t) E R BATAVIEREN. Si

200 dat zy allen uit één kroes of hoorn
dronken , tot dat hy rond was. tiet wierd
toch als een fmaad aangemerkt, iemand een
beker , aan te bieden , zonder dat men er
Zelf eerst uit gedronken had. En hoe
meer iemand in dapperheid uitmuntte , hoc
meer het hem vry ftond te drinken.

D. Dronkenze ook Gezondheden ?

E. Zeer waarfchynlyk : de oude Perfen
deeden dit reeds volgens plotarchus , en
dit ftrookte zeer wel met de denkwys der
Germaanen. Deeze gewoonte heeft zekerlyk
tot dronkenfchap en twist dikwerf aanleiding
gegeeven , evenwel kan ikze niet wel geheel
aflcha-ften, wanneer ik my by myne welmee-
nende vrienden .bevindt. De Gezondheid is
toch de grootfte fchat, zonder welke wy
geen genot van eenige aardfche gelukzalig-
heden kunnen hebben , waarom men dezelve
boven alle dingen , tot een blyk van waare
genegenheid elkander heeft willen toewenfchen.
De Grieken en Romeinen dronken hunne Ge-
zondheids-bekers met- nadruk. Ook dron-
ken zy die , ter eere van hunne Helden,
hunne Vrienden en Minnaarcsfen.

D. Ik twylfel niet , of er zal by zulke
maakyden vry wat omgegaan zyn.

E. Geen vv^onder, zulke eeters konden wat
fpys verduuwen. Zy braadden ook daarom ge-
heele ftukken van beesten teffens: deeze wier-

II. deel. F den,

§2 drink-gewoontïn

den, wanneer zy klaar waren, aan klei-
nere brokken gefneden, en aan elk naar rang
omgedeeld, gelyk wy reeds gezien heb-
ben. Zy beeren er fmaakelyk in, en
het zou der moeke waardig geweest zati ,
zulk een graage maaltyd te aanfchouwen. —
HOMERUS laat ook zyne gasten rykelyk fchaf-
fen , en in de Gefchiedenisfen van abra-
ham vinden wy blyken, dat de Oudvaders
fterke eeters geweest zyn. tacitus, fchoon
hy alle lekkernyen en toeftel van de tafels
der Germaanen uitfluit, merkt egter meer -
dan eens aan ^ dat er overvloed was.
Wy mogen daaruit befluiten, dat, fchoon
de Germaanen onze in- en uitheemfche de-
iicatesfen niet kenden , dat zy zich hebben
weeten goed te doen. En even daarom, wyl
hunne fpyzen eenvoudig, zonder eenig fcha-
delyk bymengfel waren zoo als het land ze
opgaf, en in hunne graage maagen Hgt ver-
teerd wierden, bevonden zy er zich wel
by. Het drinken was naar evenredigheid.
Zomtyds duurde het wel den ganfchen dag
en nagt over : dit wierd niemand volgens

tacitus tot fchande gerekend; - of het

duurde zoo lang er iets van den voorraad
voor handen was. Dit bragt de welvoeg-
lykheid mede.

D. Dan zal er wel eens een glaasje of
liever een beker te veel gedronken zyn,

Trou-

der batavieren^ bg

Trouwens daar hadden de Germaanen al lang
den naam van.

E. Zoo hadden zy:— tacitus legt de
dronkenfchap hun ook te laste,; Ik kan er
- hen ■ niet geheel vry van fpreeken; elk volk
heeft toch een heerfchend gebrek: maar pli-
nius toont in zyn uitmuntend hoofdftuk over
het misbruik van den w^yn, en de uitwerk-
felen der dronkenfchap, ik meen het twee en
twintigfte van zyn vyftiende boekj aan, dat de
dronkenfchap by alle oude bekende Volken
plaats badi De oude Romeinen zelfs, vider
maatigheid zoo geroemd wordt, vergistten zich
wel eens , wanneer zy aan den gang wa-
ren , en hunne nakomelingen waren in de
eeuw van tacitus de grootfte zwelgers van
den aardbodem. Hy behoefde dit den Ger-
maanen dus niet met uitzondering toe te
fchryven, by welken egter wegens hun tem-
perament en koude noordelyke landftreeken het
fterk drinken veel meer te verontfchuldigen was»
— Zy hadden er zoo veel gelegenheid niet toe^
het geen gy kunt opmaaken uit het geene
vvy van hunne dranken gezegd hebben. Ik
Itan my toch niet verbeelden^ dat deeze, die
zelfs maakten j zoo veel geest en kragt
hadden; - en zulke fterke en groote lig-
haamen konden wat veelen.- Ook zullen zy
«r buiten hunne maaltyden door den dag geen
gebruik van gemaakt hebben. En wat

F ft

§4 d r i N K-G e W 0 0 N T E N.

den Wyn betreft, het kan zyn, dat zy, die
er de kragt niet van kenden, maar den fmaak
beminden , zich menigmaalen vergist hebben,
wanneer men hun den beker vol op gaf ;
maar dit maakt hun nog tot geene dronkaarts.
Men kan daarenboven al de Germaanen^ die
zoo veele volken uitmaakten, ,in dit geval niet
over eenen kam fcheeren. Wy vinden van de
Nerviërs niet alleen, maar ook van de Belgen
en de Sneven by c<®,sar aangetekend, dat zy
den invoer van den Wyn niet toelieten, om
dat die aanleiding tot weelde en verv/ildéring
van Zeden gaf. Dit verwekt in ons de
gunftigfte gedagte van de onthoudendheid van
deeze volken : en terwyl de Batavieren, de
uitmuntendften onder de Germaanen, van de
Sneven afftamden , en aan de Belgen grens-
den , kan het zeer wel zyn, dat ook zy
aan dit misbruik niet zeer fchuldig waren.

D. Dat is zeer wel mogelyk; ik verbly-
de my zoo zeer, dat onze Voorouders met
zoo veele waarfchynlykheid . wegens deezen
laster kunnen verontfchuldigd Worden , als
ik my bedröeye , dat dezelve by ons
zoo zeer thans de overhand heeft, zèh^s
boven veele andere Natiën , de Fr an fchen ,
de Spanjaards en de Italiaaüen, Wat. wordt
hier niet al wyn verilonden ! Het fterk
drinken gaat wel af op aanzienlyke gast-
iriaalen in groote Steden, maar in andere

gaat

d e r b a t a v i e r e s5

gaat liet nog zeer in zwang, terwyl de
fterke drank, hoe langer, hoe meer onmaatig
gebruikt, als een voorteetende kanker de Na-
tie vergiftigd , en duizend huisgezinnen tot
den bedelzak verarmt.— Heeft myn eelhart
nog meer over de tafel-gebruiken der Get\'
maanen of Batavieren aantemerken ?

E. Ja , nog dit valt my in , dat -zy
zich vi^iesfchen , volgens tacitus , eer zy
aten. Dit kan niet alleen verftrekken tot
verzwakking van den laster van morsfig»
beid , welke men hen heeft aangewreeven:
maar mag mjen ook hier uit niet befluiten,
dat zy geenfins als de beesten hun voed-
fel hebben genuttigd , maar dat er eene
behooiiyke geregeldheid over \'t geheel is in
agt genomen ?

Vr. Dan zyn zy niet zonder bidden aan-
gevallen , nog zonder danken weggeloopen,
elk na dat hy het lyf vol had, gelyk
men thans in de groote waereld pleeg te
doen.

E. Indien het dus by hun ware toege-
gaan zou het veel meer iii te fchikken zyn
geweest , dan van zulken, die onder de ver-
lichte Christenen en befchaafde lieden gere-
i^end worden. Wat hieromtrend by de Ba-
tavieren in agt genomen wierd, kan ik niet
in \'t byzonder bepaalen : maar. dit. kan ik
^ zeggen, dat de verlichfte en befchaaffte
F 3 Hei-

86 DRINK-GEW PONTEN

Heidenen gansch anders op dit ftuk dagten,
quintiliaan zegt crgens. — ,, Wanneer wy
aan tafel gegaan zyn roepen wy de Goden
aan". En arnobtus herinnert de Heidenen,
dat zy hunne maaltyden heilig maakten\', door
het opzetten van zoutvaten -en de afbeel-
dingen hunner Goden , welke tavel-Goden
genaamd wierden. Men was niet alleen ge-
Woon by de OfFermaalen een geheiligden be-
ker te drinken , en een weinig uit den zei-
ven te ftorten op het hoofd van het offerdier of
op den altaar, maar ook aan andere maalty-
den een weinig wyns ter eere van eene of
andere Godheid op tafel te plengen. De Grie-
ken dronken drie plegtige bekers , éénen ter
eere van de Hemel-Goden, éénen ter eere
van hunne halve Goden of Helden, en den
derden ter eere van jupiter.— Waarby dan
nog wel voor den laatften , na het eindigen
van den maaltyd ^ de Beker van den goeden
Geest gedronken wierd. Zoo vernieuwden zy
geene gelegenheid, om aan hunne Afgoden te
denken ; hoe veel te meer moesten wy dan
geene plegtige en gunftige gelegenheid ver-
zuimen, om te denken aan dat Wezen, ^an
het welke wy alles verplicht zyn, om
den Schepper van Hemel en Aarde hulde
cn eerbied te bewyzen !

Vr. Op welke tyden yan den dïg hielden
zy hunne maaltyden?

DER BATAVIEREN.

E. Ik heb hier van weinig of niets aangete-
kend gevonden. De Romeinen onderfcheidden
wel vyf eetenstyden, maar ik denk dat de Ba-
tavieren niet meer dan drie gehad hebben. Des

morgens , des middags en des avonds.---

Deeze zyn toch de algemeenfle. Of zy
moesten het roet twee Maaien hebben afge-
zien, des. \'s morgens (*) en des \'s avonds
gelyk de Laplanders ; een zeer oorfpron-
kelyk volk , van \'t welke ik u, by ge-
brek van andere berigten , een en ander
tavel - gebruik uit scheffer zal mededee-
kn , het welk tot opheldering van eeni-
ge zaaken kan llrekken, die wy reeds heb-
ben aangemerkt. „ Des \'s morgens gebrui-
ken zy zeer weinig Ipys, beftaande uit een
weinig Kaas en gedroogde Visch of een
klein ftukje Vleesch. Het avondmaal is ry-
kelyker; dan eeten zy vleesch en allerleye
fpys. \'s Winters is hun eetplaats binnen dc
deur , maar \'s Zomers daar buiten op groe-
ne zooden. Zy zitten rondom den ketel cn
de haardftede, die in het midden der tent is.
Zy gebruiken nog ftoelen nog banken, maar
zitten - op den grond neder of liggen op een

uit-

C) Zou TACITUS ook dit willen te kennen gee-
> wanneer hy van het flaapen en wasfchen der
^^ffnaanen gefproken hebbende, er aanftonds by-
lauti cibum capiunt. M. G. c. 22.

- F4

83 DE GASTVß-YHEID

uitgefpreide huid of met de beenen fcruisgewys
onder het lyf,. in een ronden kring. ■ Zy Zet-
ir . ten de fjsys niet op de tavel, niaar elk
krygtze op een bord. Zy danken God op
eene plegtige wyze als den Geever alles
goeds volgens zekere formulieren. Na het ein-
digen van den maaltyd geeven zy elkander dc
regtehand, en zetten de een den anaer aan,
om vrecde en vriendfchap te onderhouden."

D. Hielden de Batavieren hunne plegtige
maaltyden dikwerf ?

E. Zeer dikwerf. Er was geen volk, het
welk hier van zoo veel zyn werk maakte,
en zoo veel genoegen in Gasteryen vondt,
volgens TACITUS, als de Germaanen.^ waar-
om ik dezelve ook onder hunne Vermaaken en
Tydkortingen gerekend hebbe. Er had geene
verkiezing vaa Vorsten , geene Oorlogsver-
klaating nog- Vredesonderhandeling plaats ;
meU; hieldt geene Byeeukomst over zaaken
van eenig belang, of dezelve wierden met
eene plegtige vriendelyke maaltyd geopend of
bellooten. Men geloofde, dat de mensch ,
en Vooral de deftige Germaan niinmer" zy-
ne gevoelens, met meer openhartigheid uitte
en beter gefchikt was tot kloekmoedige be-
fluiten, dan wanneer hy door. een frisfen
dronk aan een vrienden tafel - Ycrheugd was.
Een volk, het welk nog argdenkend nog
listig is , opent ;acrgens liever de geheimen

van

PER BATAVIEREN.

vau het\' haft, dan .oj? zulk een-vrye, plaats.
Elk zegt hier zyne gedagten zonder, eenige
veinzery of terughouding.; Eu -dat opmer-
kelyk is, HERODOOT tekent hetzelve van de
Peffen aan , die men met dc CeJuy. , tot
Weiken de Qermaanen en Batavieren be-
hoorden , van eenen oorfprong rekent. Maar
behalven -deeze Nationaale vergaderinge» cn
Maakyden , welke even als by de Israëli^
ten veel toebragten tot onderlinge liefde en
verllandbouding, waren er. buiten twyffel nog
yeele andere, by de onderlinge Verzoening van
vyanden, bet Sluiten ^van eene Echtverbinte-
nis , de Ukvaart der Overledenen, of tot
enkele Wedervergelding en onderhouding van
V\'riendfchap , welke de Batavieren opder el-
Jkander plcegen te houden.

Vr. Terwyl er dikwerf gewigtige zapkcn
op die groote maaltyden verhandeld wierden j
daarze a!Ie gewapend waren, zullen er wel
eens onaangenaamheden voorgevallen zyn, waur
neer tegenflrydige gevoelens, met hevigheid
wierden ftaande gehouden, vooral wanneer
het gezelfchap door den drank verhit was.

E. Dit kau niet wel anders weezen, of
zulk een maaltyd moest by eene vrye oor-
^ogszugtige naiie wel eens in een Poolfchen
%sdag verkeeren. Zy hielden zich, volgens
^^et berifft vau tacitus niet lang met fcheld-

O

■Woorden op , • maar kwauieu ras tot daade-
F 5 lyk-

9© de gastvrvheid^

lykheden , ja dikwerf tot uiterften ? Schrik
niet ROZEMOND , de meeste, verre de mees-
te hunner maaltyden liepen vrolyker af. Men
onderhieldt elkander over de braave daaden
der Voorouderen; — vertelde de gevallen, die
men zelfs ondervonden had: of men vereeuwigde
de gedagtenis der Helden met het zingen
van liederen. En By deeze gelegenheid was
het vooral, dat men eenige Jongehagen, daar
toe afgerigt, naakt tusfchen fcherpe geweeren
liet fpringen of fpiegelgevegten houden, waar-
by elk zyne kragten en vaardigheid toonde,
en alles toebragt om het gezelfchap te ver-
maaken.

D. Waren zy ook zoo gul voor eenen
Vreemden als voor eikanderen ?

E. O ja, fchoon onbekend , noodigdcn
zy hem in hunne wooningen, en booden
hem aan, het geen zy hadden. Elk zogt
om flryd de eer te hebben van herberg-
zaamheid te mogen oeffenen, tenvyl zy het
daar voor hielden , dat de zulken als be-
guniligden des Hemels moesten aangemerkt
worden, waarom zy ook eene mishandehng
aan den Vreemdeling gepleegt hooger opnamen,
dan of ze eenen Inboorling was aangedaan.

D. Indien dat zoo was, gaven zy de
Aartsvaderen in herbergzaamheid niets toe.

E. Ik heb u niets verhaald, myn vriend,
luiten het geen gy by diodoor den Sict-

Ikr

deE. batavieren. .iI9

ihr vinden kunt: maar behalven dat, lleun
ïk op het gezegde van mynen tacitus over
de Zeden der Germaanen. Laat ik u dit
gedeelte eens voerleezen , ik heb hem hier
by de hand. ,, Er is geen volk het welk
ïneer werk maakt, van met elkander in ge-
zelfchap te eeten en herbergzaamheid te oef-
fenen. Iemand der Stervelingen niet onder
zyn dak ie Mnllen neemen, wordt als een
Qndaad (jiefas) aangemerkt. Elk ontvangt
hem naar zyn vermogen aan een welvoor-
Zienen i disch. Wanneer de voorraad ont-
breekt , wordt hy, die zoo even de gast-
heer was, de aanwyzer van een herberg en
leidsman van den Vreemdeling. Zy gaan
ongenoodigd naar het naaste huis, het kan niet
Verfcheclen waar , want zy worden overal met
dezelfde beleefdheid ontvangen. Niemand fielt
er eenig onderfcheid in , of iemand bekend
of onbekend is , voor zoo veel het recht
Van gastvryheid aangaat. Indien gy van hem ,
die vertrekt iets vraagt , is het de gewoon-»
te , het zelye toe te ftaan : maar het ftaat
hem insgelyks vry iets te verzoeken." Dus
êefchièdde deeze herbergzaamheid geenzins uit
baatzugt, want dc gefchenken wierden hier
en weer verwisfeld. Men . moet het
aanmerken als een teken van aandenken of
pand van vriendfchap, die Waard en Gast
alkander, met dezelfde welmeenende gulheid

af.

pa de G A S t v r y ii e i d

afvroegen. Daarom voegt tacitus er nog
by. „ Zy houden veel van gefchenken te
geeven en te ontvangen : maar het eerfte
rekenen zy niemand aan , en door het laat-
fle houden zy zich geenzins verphgt, of
afhankelyk."

D. Genoeg, eelhart genoeg! ik ben ten
vollen overtuigd van de edelmoedige denk-
vvyze van de Batavieren. Dit verfh-ekt een
nader bewys, dat zy geenzins bekrompen cn
bekommerd leefden. Ik ben. . . .
•• E. Laat ik u ten overvloede het berigt
van c^^SAR hl zyne Gallifche Oorlogen ,
myn ander handboek, . nog voorleezen. „ Zy
houden het ongeoorloofd Vreemdelingen te
mishandelen. Elk die tot hun komt , om
welk eene oorzaak het ook zy, befchermen
tegen alle ongelyk en houdenze voor
heilig. Elk huis ftaat voor hun open en
alle leeftogt is met hun gemeen."

D. Zyt gy nu te. vrede , myne rooze-
MOND ? ik ben het dubbel. ^

R. Ik blyf myn eelhart ten hoogften
verpligt voor het onuitfpreeklyk genoegen, dat
hy ons heeft\' gelieven aan te doen. Ik heb
nu het vermaak gehad van niet alleen met
myne beste ;-vrienden , maar ook met de
Batavieren te eeten en te drinken, en daar
doof eenè\'.zoo onverwagte gelegenheid, om dit
braave volk: meer van naby te leeien ken-
nen.

derbatavieren. 9

îîen. ïk zou v/el haast jaloers op u worden,
myne vredegonde , dat ïk niet telkens dit
geluk met u kan deelen. Welk eene eer
zou ik het rekenen , indien ik verzekerd
kon zyn , dat ik uit dît edelmoedig volk
afftamde. Ik zal hun ten minllen daarin zoo
Veel zoeken natevolgen, als in myn vermogen
is, want om het hi den fterliften zin te dóen,
kan ik niet. Is het niet, zoo , myn die-
derik ?

D. O ja , dan zoudt ge thans alle ReizÏ-
zigers en alle Landloopers in uw huis en aan
Uwe tavel moeten brengen: de omftandigheden
der tyden zyn ook hier omtrend zeer v-er-
anderd. Stel u intusfchen zeer gerust, myn
Lief, uw huis en hart ftaat voor elk goed
mensch open , gy gedraagt u als eene regt-
geaarde Gelderfche gélyk gy zyt en zoo
er nakomelingen der Batavieren zyn , moet
menze hier onder zoeken.

E. In opzigt van de Gastvryheid, Ja !
maar in \'t gemeen munten de bewooners
onzer Landprovinciën hier vry wel in uit.

D. Laaten wy ter nagedagtenis van de
Batavieren eens een boordevolletje neemen :
maar dan moet de beker ook op hunne
Wyze rond gaan. eelhart zal er voor
bedanken , wy zullen hem vervolgßus bedan-
ken voor alles goeds: — onze tyd kort op.

a f s p r a a ki

f\' -

R. Wanneer zullen wy de vrienden eens
by ons zien ? hoe eer hoe liever 1 maar
mogt ik dan weder iets van de Batavieren
hooren , — mogt ik hunne Vrouwen eens
van naby leeren kennen!

E. Ik neem het aan, roozemond ! Ik heb wel
I;\' reeds de Mannen en Vrouwen in \'t gemeen

; befchreeven. Wooningen voor hun gebouwd ,

Bezigheden en Kostwinningen aangeweezen, en
heden allerleye Voorraad opgedaan : nu kun-
nen wyze laaten trouwen , cn zien hoe de
Vrouwen zich omtrend haare mannen en kin-
deren gedraagen." Dus kan zich dit zeer
wel met myn plan fchikken. —- Laaten wy
den Hemel danken , en dan eene wande-
ling doen.

"F

!

\'V
f

ELF-

elf D E
ZAMENSPRAAK.

De Kuisheid was eene van de Hoofddeugden der
Batavieren, zoo in als huiten het Huwelyk»
Voor deeze inflelUng betoonden zy den groot-
ßen eerbied. De naauwkeurigheid en ftand-
vastigheidwaar mede dezelve wierd gehou*
den. De mans namen zelden meer dan
eene vrouw. De vrouwen maakten zich
zelden aan overfpeJ fchuldig. Zy traden
niet in het Huwelyk , voor en aleer
zy volwasfen waren. Zy gaven in
alles zoo veel mogelyk op de gelyk-
heid agt. De wederzydfche hruid-
fchat en verhindtenis in den Echt. *
De Vrouwen maakten zich nood-
zaakelyk en verdienftelyk doer
het nut ^ dat zy deeden en
getrouwheid , die zy haare
mannen tot in den dood be-
toonden. De hoogagting,
die de vrouwen door haa-
re mannen beweezen wierd ^
enz. enz*

lOERiK. Van harten welkom! wy heb-
ben

pö de bataapsche\';

ben de vrienden een (luk weegs te gemoed
willen gaan , om zoo veel te eer en te
langer, hun aangenaam gezelfchap te kuuucii
genieten. . • •

Vr. Gy verpligt ons zeer!

R. En om zoo veel te vroeger en te
meer van de Batavieren te kunnen hooren.

■E. Zea" .goed myne rozesiond ; ik zal
naar myn vermogen aau uwe nieuwsgierig-
heid zoeken te voldoen.

R. Hoe eerder hoe liever.-— Laaten wy
van agteren de laan ingaan naar de Koepel,
daar heb ik alles laaten gereed zetten , op
dat wry voor den eeten nog wat zouden
afdoen.

D. Welk eene nieuwsgierigheid!\' niet waar
vredegonde : maar dit is de vrouwtjes
eigen.

R. En de mannen niet minder. Is het
in my te berispen , dat ik verlange de
dogters en vrouwen te kennen , uit welke

wy misfchien gcfproten -zyn? - Maar gy

zyt er niet minder nieuwsgierig na, dan ik
diderik!

D. Die geflagtrekeniiig zou zeer moeyelyk
op te maaken zyn, en gy zoudt er mis-
fchien zoo zeer niet mee in fchik weezen
als gy u wel verbeeld , want ik wil het
niet ontveinzen , eelhart heeft my gaande
gemaalvt, om ook injTie Ameuren na te

zien ,

vrouwen. 517

^ien , om meer van de Batavieren te wee-
^n: maar zoo het waar is, het geen zy
er van vertellen , wil ik geen borg ftaan
Voor de eerlykheid van haare dogters en
Vrouwen , want de gelegenheid maakt die-
ven. Ik gcloove veel eer , dat men , even
als op het berugte Eiland otahiti de drift
der natuur heeft opgevolgd zonder de rege-
len van welvoegzaamheid, die by de befchaaf-
de Volkeren plaats hebben, in agt tc neemen.

E. Gy zult verfcheide Schryvers aantref-
fen , die de Germaanen en Batavieren met
de Wilden gelyk ftellen, en daartoe ver-
voerd zyn, door den naam van Barbaar en,
Welke men aan elke Natie , die niet tot de
Grieken en Romeinen behoorde, van ouds plagt
te geeven; — en door een verkeerd beOuit ,
dat zy uit deeze en geene berigten getrok-
ken hebben. Ik wil niet Ontveinzen, dat
ikze van te vooren ook in een ander licht
befchouwd hebbe , maar kan nu betuigen,
dat myne agting voor hun begint te lyzen,
Raar maate ik hen meer van naby leere ken-
den, En vooral verdient de gedagtenis der
bataaffohe vrouwen alle eer, voor zoo verre
niet alleen in haaren kring zoo nuttig,
cn Werkzaam waren, als in haar vermogen
\'^^\'as , ggjyi- jj. j^^ype kinderen reeds ver-
haald beb , maar ook onfchuldig aan zekere
ïïnsbruiken, van welke wy de mannen niet
deel. G ge-

ps de b a t a a f s c h e

geheel kunnen vryfpreeken:- Wy hebben

ten minllen genoegzaam niet anders van de
Sexe aangetekend gevonden, dan het geen tot
haaren lof ftrekfC Maar wat heeft myn di-
derik van haar geleezen ?

D. Dat jongetjes en meisjes naakt liepen
tot datze byna volwasfen waren; — dat zy
zich met en onder elkander in de Rivieren
gewoon waren te baaden, —— en dat zy
ouder geworden zynde zeer onagtzaam ge-
kleed waren.

E. , Schoon er , nog een aanmerkelyk on-
derfcheid was tusfchen den een en den an-
der ; — fchoon tyd en plaats verfchil maak-
ten , kan ik u dit alles in \'t gemeen toe-
ftemmen ? maar zult gy my dan ook niet
moeten toegeeven , dat de kuisheid en ont-
houdendheid zoo veel te hooger te fchatten
waren in een volk, het welk zoo veel
gelegenheden had, om daar tegen te zon-
digen ?

D. Zeer gaarne , myn eelhart ! en ik
zal, om de waarheid te zeggen, btyde zyn,
wanneer gy deeze verdenking met zoo veel
waarfchynlykheid zult kunnen tegengaan, als
gy de Batavieren van den blaam van dron-
kenfchap ontheven, ten minften denzelven zeer
veel kragt benomen hebt. Dit doet my de
eerbied zeggen, welke ik de Sexe toe-
draag.

V R O U W E isr. 99

M. Uw Dienaaresfe, myn Heer, de uwé
is er ook mee gemoeid.

R. Onze zaak is in zeer goede Iianderi,
RiACHTiLDE , wees maar gerust.

E. Tacitus lieeft de bedenking al ge-
voeld , welke op zyn berigt- in het hart
zyner leezeren zou opkomen. Hy had ver-
haald , ,, dat de Germaanen alleen eert
mantel tot dekfel gebruiiïten, en voor het
overige ongedekt geheele dagen by den haard
en het vuur doorbragten, waarna hy van de
ryker en overvloediger kleeding der Aanzien-
lyken fpreekt. Hy voegde er by „ dat de vrou-
wen geene andere ftoffen tot kleeding ge-
bruikten dan de mans, behalven dat zy zich
van linnen gewaaden bedienden , welke zy
met eene purper kleur befchilderden; - dat zy
het bovenfte gedeelte van het kleed niet uit-
ftrekten tot mouwen, maar de armen tot aan
de fchouders en dat gedeelte van den borst,
welk daar naast aan is, bloot hebben:" zoo
dra hy dit verhaald heeft,kat hy er op volgen:
„ alhoewel de huwelyken daar geftreng onder-
houden worden. Geen deel hunner zeden zoudt-
ge meer pryzen." -— Hierop geeft hy naaf
^yne gewoonte korte, maar zeer voldoen-
de berigten, waaruit men kan opmaaken ,
dat zy, wel verre van het inft\'mSi der na-
tuur op eene wettelooze wyze op te volgen
Ga al-

f; lOO BE INSTELLING

I

allen eerbied voor de inftelling des Huwe-
I • lyks , zoo nuttig en noodig voor de men-

Ichelyke Maatfchappy, betoond hebben.

R. Dit maakt een goed begin : maar waar
van daan hadden zy deeze Inftelling?

E. Onder de bewyzen van den algemee-
nen oorfprong der menfchen uit eenen flam,
en de overblyffelen van een hooger wetgee-
ving moet zekerlyk het Huwelyk geteld wor-
den. Men vindt er de fpooren van by alle
; Volken , fchoon zy , naar eene meerdere of.

mindere verbastering , verder zyn afgeweeken
3 van de oorfpronkelyke inrigting, die met de

oogmerken van het Huwelyk en de God-
delyke huishouding met het menfchelyk gc--

flagt geheel overeenftemt; of- digter by

dezelve zyn gebleeven. Onder het gering
I ^ getal der laatften moeten zeker de Germaanen

1 gerekend worden : want — daar by zommi-

ge ^Nariën verlclieide mannen zich met eene
jj^ vrouw behielpen ; —- daar de meesten zoo

p\' \' veele vrouwen namen , als hun goeddagt en

I dezelve om de minfte beuzeling weder weg-

li zonden , waren zy de eenigften onder de

Barhaaren, zegt TACITUS , welke zich ffiet
ééne vrouw vergenoegden, uitgezonderd eenige
1 zeer weinigen , welke zich, niet uit wellust

maar tot vermeerdering van hun aanzien met
meer dan ééne in den Echt verbonden. Zoo

vindt

I

v a n d e n e c r t. loï

vindt men onder anderen van ariovistus
aangetekend, dat liy twee vrouwen had.
De Germaanen verdienden dus in dit ftuk
geen minder lof, dan de Grieken en Romei-
nen , en gedroegen zich als echte nakome-
lingen van japhetii. Zelfs, ging hunne
kieschheid zoo ver , „ dat by fommige vol-
ken onder de Germaanen geene andere dan
Maagden in het Huwelyk traden , waar
door de hoop en wensch om huisvrouw te
zyn met eens voorby ging. Zy kreegen
maar één man, gelyk zy maar één lyf en
één leeven hadden , op dat haar hoop en
begeerte zich niet verder mogte uitftrekken
en zy niet alleen den man, maar als \'t ware
den Echt mogten beminnen. " Zoo dat de
weduwen daar nooit hertrouwden : dan of
dit by de Batavieren ook zoo ftrikt gehou-
den werdt , kunnen wy niet zeggen. Zy
waren toch, en dit moet men geduurig on-
der het oog houden , de voortreiTelykften
onder de Germaanen.

Vr\\ Mag men hier uit niet befluiten ,
daf zy zich heilig hielden aan eene Verbind-
ïenis, die zoo onverdeeld wierd aangegaan,
^^ zelfs na den dood geëerbiedigd ?

E. Gewisfelyk! dan hier zyn nog andere
bewyzen voor. Maar zeer zelden , maakte
Zich iemand aan Echtbreuk fchuldig. Volgens
Tacitus , wierden de Huwelyken ftreng on-
G 3 der-

loa de kuisch he id

derbouden en de Ovcrfpelen waren onder
zulk een talryk volk allerzeldzaamst, welke
op beeter daad, en wel door den man zelfs
geftraft wierden: daar had hy vryheid toe,
In tegenwoordigheid van haare bloedverwanten
zette hy zyne vrouw naakt, met afgefnede hai-
ren ten huize uit, en dreefze al geesfelende
door al de wyken voort. Schoon andere
tnisdaaden door eene boete konden afgemaakt
worden ; voor eene gem.een gemaakte kuis-
heid was by hun geene vergiffenis. Zeer
opmerkelyk, zeer vernederende voor de Ro-
meinen , en ik ^mag er wel by voegen voor
onzen tyd zyn de aanmerkingen , welke ta-
citus hier op laat völgen.—— „ Geene
fchoonheid, geene jeugd, geene rykdommen
konden haar aan eenen man helpen. Nie-
mant lagt daar om de ondeugden. Te be-
derven en bedorven te worden pleegt men
daar de Waerèld (de mode) niet te noemen."
Wat zegt gy hiervan diderik ?

D. Ik fta verbaasd over zulk een loflyke
getuigenis van een volk , dat men blinde
Heidenen noemt , maar ik ben teffens be-
fchaamd over ons Christendom, dat de God-
delyke inflelling van bet Huwelyk, het ftreng
verbod tegen de Egtbreuk weet, en nog-
thans dezelve thans veelal voor eene galan-
terie , een bagatel durft aanzien. Maar wa-
ren zy buiten den Echt even kuis ? my

dunkt

deE. batavieren. .iI9

dunkt, by zulk eene verkeering tusfchen jon-
gens en meisjes, was dit niet wel mogelyk.
ïk las ook in de reizen naar de Zuid-
zee, waar men het menschdom thans het
meest naby den oorfpronkelyken ftaat heeft
aangetroffen, dat de Eilanders wel zorgvul-
dig waren omtrend hunne vróuwen , maar
zonder eenige agterhoudendheid hunne jonge
dogteren ten beste gaven , die zich dit ook
gaarne voor eene beuzeling lieten welgevallen.

E. Ik heb dit verhaal ook met ergernis
geleezen, maar heb reden om het tegendeel
van onze Bataaffche jeugd te vermoeden.
Daar de befchryvers van cooks tochten,
fchoon gefchikte lieden, niet; hebben kunnen
nalaaten , dit telken reize te melden, zou
men dan niet uit het ftilzwygen van taci-
tus , van cj2sar en andere Schryvers een
gunftig befltiit ten opzigte der Batavïeren mo-
gen opmaaken ? of meentge, dat dit gevolg
niet doorgaat ? dan is het opmerkelyk zeg-
gen van TACITUS voldoende: ,, men lagt daar
niet om de ondeugden ; — verleid te wor-
den en te verleiden, heet men daar de mode
niet. Gy weet zoo wel als ik diderik, dat
eene bedorve jonge Dogter zeer bezvvaarlyk eene
fierbaare getrouwe Echtgenoote kan worden. By
zulke volken , daar de weduwen niet her-
trouwden , en alleen Maagden tot het Hu-
"^elyk wierden toegelaaten , ^yierden althans
G 4 ze-

104 ü e k u 1 s c h h e i d

zeker \' de wetten van Kuischheid ook buiten
het Huwelyk in agt genomen , cn waar-
om zou men van de andere Natiën , by
welke dit gebruik geen plaats had , ook
niet betzelfde mogen vooronderflellen ?

D. ISlisfchien traden zy, om alle ontydi-
ge gemeenzaamheid voor te komen, zeer jong
in het huwelyk.

E. Geenzins , niet voor en al eer zy vol-
wasfen waren. Dezelfde c,«sar, die ons ver-
haalt , dat jongens cn meisjes naakt onder
eikanderen baadden en fwommen , tekent ook
aan , dat het eene fchande by hun gerekend
wierd, beneden het twintigüe jaar een meisje
bekend te hebben ; zie daar , een nieuw
bewys voor hunne\' kuischheid ! --— dan
maakte men fchikking tot het Huwelyk, het
welk ook algemeen onder hun zal geweest
zyn, terwyl er zoo veele oorzaaken als
tegenwoordig niet waren voor het nalaaten
van deezen plicht, elk mensch, die er eeni-
ge gelegenheid toe heeft, opgelegt.

M. Waarom wagtten zy toch zoo lang
met trouwen ?

E. Zy konden vry gemakkelyker en eer-
der als nu de neiging der natuur opgevolgd
hebben , nu cr veel meer zwaarigheid \'is
om met vrouw en kinderen aan de kost te
komen: — nu \' veele vrouv/en maar enkel
weeten van zich op te eieren en den tyd

op

deE. batavieren. .iI9

op eene vermaakelyke en verkwistende wyze
door te brengen , het welk veele Jongelin-
gen , vooral Jongelingen die men onder de aan-
zienelyken nog gewoon is te tellen, van het
Huwelyk affehrikt, en tot een ongebonden
leeven doet overllaan , waar toe zy maar
al te veel gelegenheid hebben. — Maar zy ver-
kozen het egter anders. Uit den eerbied, dien
zy voor het Huwelyk hadden, zullen zy gee-
ne kinderen met eikanderen hebben laaten
trouwen ^ eer dezelve in ftaat waren , om
het huishouden wel te bellieren , en hunne
kinderen op te voeden: maar zy hadden er
nog eene andere reden toe.

R. Ik verwagt, dat deeze meer zal af-
doen , dan de eerfte. Ik ben altoos van
begrip geweest, dat het vroeg trouvven het
beste .middel is om ongeregeldheden voor te
komen en de jonge luiden te beter zich
naar den anderen te doen fchikken. Als
een van beiden maar oud en wys genoeg
is om de zaaken te beftieren , en de agt-
baarheid van \'t Huwelyk op te houden, is
het immers genoeg. Men heeft my wel ge-
zegd , dat men by geene gezindheid onder
ons jonger trouwt dan onder de Doopsge-
zinden , en, egter waar vindt men meer ge-
fchiktheid in het huisfelyk beftuur , dan
by hun.

E* Vergeef het my , myne roozemond !

G 5 er

Ï0(5 DE KUISCHHEID

er is geene regel zonder uitzondering. Wan-
neer de mannen zeer jong trouwen aan
vrouwen , die ouder zyn dan zy, en wys
genoeg om dezelven als hunne kinderen te
beftuuren, is het nimmer goed te keuren; maar
wanneer jonge dogters zeer vroeg voiwasfen
zyn, en het verftand een zekere rypte heeft,
kan het zeer wel gaan, wanneer zy in den
ouderdom van zestien of zeventien jaaren
trouwen aan mans, die boven de twintig zyn,
gelyk uw geval was. De uitkomst heeft dit
meermaalen gewettigd. — Maar wat het voorr
beeld der Doopsgezinden betreft: ik erken hun»
ne geregelde leevenswyze , fchoon die ook al
merkelyk van die der Ouden afwykt, maar
het is teffens waar , dat hunne huwelyken
zelden zeer vrugtbaar , zelden met fterke
gezonde kinderen gezegend zyu , zulken, als
men no\'g Batavieren gewoon is te noemen.
En dit bevestigd juist het oogmerk der Ger-
maanen in het verhinderen van al te vroege
huwelyken , zy waren niet alleen op veele
maar ook op gezonde fterke kinderen gezet.
Dit bereikten zy , wanneer zy de Jongelin-
gen fpade in het Hüwelyk lieten gaan , en
met de dogters niet veel haast maakten,
want daar door „ waren de jeugdige krag-
ten niet - uitgeput."

D. Een niemv bewys voor de ingetogen-
heid der jonge . Batavieren want eene on-

ty-

DER BATAVIEREN. lof

tydige ongeregelde vermenging put nog meer
de kragten uit dan de vroege huwelyken.
Is myne roozemond zoo wel voldaan als
ik door onze eelhart ?

R. Ten vollen , ik ben wat al te voor-
baarig geweest: —— maar eelhart weet,
dat het geen by my op het hart ligt er uit
ïiioet, en hy zal my dit niet kwalyk neemen.

E. Geenzints, ik ken uwe gulheid: maar
Rozemond weet ook, dat ik zoo min ge-
neigd ben , om myne vrienden opzettelyk
te beledigen , als om de zaaken in een an-
der licht voor te ftellen, dan ikze befchou-

\\ve. - Laat ik er tot flot nog bydoen,

dat de Germaanen zelfs tegen alle gelegen-
heden van verleiding van getrouwde en on-
getrouwde vrouwen op hunne hoede waren.

Zy leeven in eene omheinde kuisheid,
zegt tacitus , en worden door geene ver-
lokfelen der Schouwfpelen nog door aanprik-
kehngen der Gastmaalen bedorven , mannen
zoo min ais vrouwen weeten van de ge-
heimen der "^mne-hrieven (*). " Dit laatfte
hebben veelen wel tot een bewys willen
öybrengen , dat de Germaanen , geene let-
terkunde hoe ook genaamd bezaten, maar zy
hebben dan op den zamenhang geenzins agt
gegeeven. Uit het geen tacitus laat voor-
afgaan , en het geen er opvolgt van de

CO Secreta Litttrarum.

i08 de vryadie

zeldzaamheid der Echtbreuken en de ftralFen
die ■ er over geoelFend wierden , blykt het,
dat hy alleen het oog heeft op die gehei-
me kunstjes , waar by de geheven, voor al
de getrouwden , door Tekens, Charakters of
het Spreeken op de vingeren elkander ver-
ilonden , en affpraak maakten tot het fchen-
den van de voorfchriften der kuischheid; ■
met één woord , hy verftaat er niet anders
door dan allerleye Minnctreeken, welke in zyu
tyd in het wellustig Romen in zwang gin-
gen , en waar van ovidius gewag maakt
in zyne kunst van te Minnen.

Vr. Weet Vader ons niets te berigten
van hunne Vryadien ? die zullen zeer een-
voudig geweest zyn.

E. Eu even daarom te beter. Staatkun-
dige Huwelyken , of die enkel aangegaan
wierden om zich te verryken , kwamen met
hunne denkwyze weinig overeen. De onderlinge
trek en eensgezindheid, die de ziel van een
gelukkig Huwelyk uitmaaken, zullen toen de-
zelve voornaamelyk hebben aangebonden. Daar
men weinig behoeften kende en deeze be-
hoeften ook gemakkelyk voor een talryk
kroost konden vervuld, worden, was er wei-
nig reden om de taal van \'t hart te fmooren .

of aan dezelve gehoor te weigeren:- te

minder, om dat de groote eenpaarigheid vau
i\'ermogen een ruim veld voor elk opende,

\' oin

d e s. b a t a v i e r e n. I09

Om raar zyn rang een voorwerp zyner lief-
de, eene gezellinne zyner leevens op te doen,
met welke hy zyi^ ^ot voor altoos wenschte
te deelen. En ik twylfel niet, daar de
liefde Dichters maakt, en de Dichtkunde
onder de oude Germaanen geenfins vreemd
Was , of er zal menig verliefd dichtfluk in
de Batavifche Velden opgefneden of gezon-
gen zyn , zoo wel als door de Barden
in het nabunrig Brittmnien.

F. Kon dan elk Jongman maar zulk een
meisje neemen , als hem behaagde ?

E. Er moest ten minften nog by: —— en
als hem volgen wilde: maar dit is ook nog
niet genoeg. Wy vinden wel zeer weinig
over dit ftuk aangetekend, maar wy vinden
genoeg om te beüuiten , dat de jonge lui-
den niet enkel aan zich zeiven wierden over-
gelaaten, maar dat de Ouders en naaste
Maagen wel degelyk in dit fluk het grootfte
beftier hadden en zorg droegen, fchoon de
wederzydfche genegenheid voor alles in \'t oog
gehouden wierd , dat elk naar zyn ftand
en vermogen wierde uitgehuwelykt. In oude
tyden gaven de Ouders toch hunne zoonen
^n dochteren ten huwelyk uit en maakten
Wederzydsch de zaaken klaar. Hier aan moet
men het vooral toefchryven, dat niemand on-
der de Germaanen zich ontydig ïn den Echt
^^gaf. Onder overftaan van \' de wederzyd-
fche

ïïü HET É E L E ï D

fche Bloedverwanten wierden ook de huwe-
lykspanden overhandigd, en de zeldzaame
ftraf over de overfpeehge vrouw door ■ haa-
ren man uitgeoelFend; hoe is het dan te
hegi-ypèn , dat de jonge luiden zonder hun
kennis en toellemming de hoofdzaak eerst
zouden hebben mogen beginnen ? Er is ge-
wisfelyk geen geval van meer gewigt te be-
denken , waar van het toekomend geluk of
ongeluk der kinderen afhangt , en waarin
het gezag en de raad van de Ouden beter
tc pas komt, dan het Huwelyk:- te meer,
om dat het oordeel der kinderen nooit meer
is te wantrouwen , dan wanneer de liefde
hun beheerscht. Het. is daarom van de
wysheid der oude Germaanen geenfins te
vermoeden , dat zy zich niet van een recht
zouden bediend hebben , het welk hun on-
iwylfelbaar toekwam.

Vil. Zouden zy ook op den onderfchei-
den Rang in het aangaan der Huwelyken
agt gegeeven hebben ?

E. Ik denk van ja ,• want dit brengt
dikwerf veel toe tot een gelukkig Huwelyk.
Zyn er wel volken , de Finnen en dc
Lappen zelfs niet uitgeflooten, waar dit niet
min of meer in \'t oog gehouden wordt ?
Zy neemen onder anderen wel degelyk het
getal der Rendieren op, dat iemand mee
ten huwelyk ftaat te krygen: - en by de Gtr-

maa-

DEK. huwelyken. "ïli

inaanen wierd „ de bruidfdiat door de ou-
ders en maagen in oogenfchyn genomen en
beproefd.\'\'\'\' Wat meer is, zy gaven zelfs agt
op de gelykheid van jaaren en grootheid
van geftalte , en onder het woord pares,
dat tacitus bezigt, kan men allerleye Gelyk-
heid tusfchen de jonge lieden, verftaan.

M. Dit had ik gansch anders verwagt.
By een volk het geen den oorfpronkelyken
ftaat van den mensch zoo naby kwam , als
Vader ons geleerd heeft , dagt ik, dat men
weinig bedenking zou gemaakt hebben om
de natuurlyke neiging der Gelieven altoos
op te volgen.

E. Zoo verbeelden zich dc jonge luiden
doorgaans, dat het weezen moet. Zoo was het
in de gouden eeuw en zoo is het nog in meest
alle Romaneske liefdes gevallen, niet waar mach-
tilde? maar men begrypt niet, dat dit alles
te ver getrokken is. Zoo lang er onderfcheid
Van menfchen en van rangen in de waereld
plaats vind,moet ook hier op agt geflagen wor-
den. Zoo zullen het de Germaanen begreepen
hebben, en zy begreepen het wel. Schoon zy
niin op het onderfcheid van bezittingen, en
tuinder als nu agt gaven, oordeelden zy egter,
dat er voor het overige niet te veel gelykheid
kon plaats grypen tusfchen jongelieden, die als
^én vleesch en één geest moesten worden ,
twee geflagten moesten vereenigen en zamen lee-
ven

112. h e t b e l e i d

ven , tot dat de dood dien naauwen band
verbrak. Maar zy hadden nog eene reden
voor die naauwljeurigheid , welke tacitus
opgeeft. 5, Dezelfde jeugd, dezelfde ryzig-

heid, - zy die elkander gelyk, gezond

en kloek zyn, worden in den echt veree-
nigd , en brengen kinderen voort die even
fterk zyn als de ouden." Zoo zorgvuldig
waakten zy , dat het geflagt niet mogt ver-
basteren. Men zou hen dus niet hgt heb-
ben kunnen beweegen , om hunne zoonen
om voordeels wille aan eene ziekclyke of
wanfchaape bruid te koppelen of hunne dog-
ters om dezelfde redenen aan een zwak en
veragtelyk man te geeven : neen ik geloof,
dat zoo er iets was, het welk hun den Rang
deed over het hoofd zien, dit beftaan heb-
be in de overreding , dat er eene braave
ziel in een ryzig welgevormd lighaam huis-
vestte , waar uit men eene uitgeleezen kroost
verwagten kan. Gelyk ook zulke jongelingen
veel vooruit hadden by de Ouders en de
jonge dogters , welke van de dapperheid ,
die hun bezielde, en van hunne vaardigheid
in den Wapenhandel, boven anderen, blyken
hadden gegeeven. Met één woord: — de-
zelfde zorg, die men in befchaafde Eeu-
wen voor een goed ras van Paerden en
Honden gedraagen heeft, befteedden de Ba-
tavieren liever aan Wezens van onvergelykeiyk
hooger waardy. Fr.

dek. h u w e l y r e n. ii \'S

T-

D. Sdiooten er dan niet veelen\' over ?

E. Zy hadden gewis niet allen even ge-
zonde zielen in gezonde en fterke lighaamen:
maar terwyl men in het algemeen ongelyk
meer zorg droeg tegen de verbastering van het
nakroost , het welk een van de redenen is
Van de kloekheid en fterkte der Germaan-
fche Mannen en Vrouwen, waar van wy
in den beginne gefproken hebben, zoo ge-
loof ik, dat men er weinigen aantrof, welken
men voor geene leverbaare waar kon hou-
den. Men kende toen geene Ouders , die
zich door overdaad en andere ongeregeldhe-
den bedorven hadden , en niet dan zwak-
ke

kinderen konden voortbrengen. De kin-
^tx-pokjes , zoo ver ik weet, rigtten toen
haare afgryzelyke verwoeftingen in deeze

oorden nog niet aan: - ten minften was

die affchuwelyke ziekte, welke men met
diergelyken naam heeft gelieven te benoemen ,
en welke nu zoo veele ongelukkige ftagtof-
fers al hun leeven onder de gevolgen van
eene buitenfpoorige wellust doet kwynen,
liier geheel onbekend. —— Zeker waren
Onder de Germaanen menfchen van een min-
clasfe , en deezen zullen zich -met min-
foort hebben moeten vergenoegen; want
^^ herhaal het nog eens , er waren geene
^sdenen altoos, waarom men van het Huwe-
deel. H lyk

ïï4 h ë t beleid

lyk zoude hebben afgezien onder een volk,
by het welk gelukkig geene gelegenheid was
tot eene onwettige vermenging, het welk
egter de driften der natuur voldoening moest
geeven , en het welk zoo zeer gezet was
om zich zelf te vereeuwigen door eene na-
komelingfchap , die zy zoo gemakkelyk een .
beftaan konden bezorgen. Men behoefde daar-
om by hun door bedreigingen of beloonin-
gen het Huwelyk geenzins aan te moedi-
gen , gelyk by de Romeinen ten tyde van
AUGUS-TUS cuj, naderhand plaats had. Het
is der moeite waard eene redenvoering by
Bio ■cassiüs te leezen, v.-elke die Keizer
over dit onderwerp gehouden heeft.

R. Wierd er ook op graden van Bloed-
vcrwandfchap by hun agt gegeeven?

E. Wat zal ik daarop antwoorden ? gy
weet hoe het in *den eerften oorfprong
van het menfchelyk gefiagt geweest is , en
welke fchikkingen er onder Israël door den
besten Wetgeever gemaakt zyn. Daar meu
het egter tot nog toe niet eens heeft kun-
nen worden over de voldoende redenen en
gronden , waarop de huwelyken tusfchen de
geenen , die elkander te na in den bloeden
beftoiiden , vei-bod^n zyn , is het geen won-
der , dat by veelen , zelfs by de befchaaffte
volken dezelfde kiesheid niet is in agt ge\'
nomen. De Perjiaafien , de Grieken en de

der H u w e l v k e n. ii5

Egyptenaars maakten geene zwaarigheid om
hunne Zusters te trouwen. By de Egyp-
tifche Koningen _was dit een ftandvas-
tig gebruikindien zy Zusters hadden. De
Magi by de Perfiaanen trouwden zelfs vol-
gens DIOGENES LAëRTius aan, hunne moe-
ders en dogters, het geen theodoretus
aan dé Perfiaanen in het algemeen te las-
te legt. Maar daar diergclyke huwelyken
by de Romeinen ongewoon en verfoeid wa-
ren , zouden tacitus en c/esar er wel
eenige melding van hebben gemaakt, indien
ook de Germaanen van hunne gewoonten
in deezen afwceken. tacitus had er ge-
noeg aanleiding toe, wanneer hy van hunne
naauwkeurigheid in het zamenvoegen der paa-
ren fpreekt , en er op laat volgen: zusters
kinderen worden op dezelfde wyzen by hun*
Uen Oom geëerd als by hun Vader. En
daar c^sar van de Britten verhaalt , dat
Zy met hun tienen of twaalven eene vrouw
namen , zou hy er niet iets van gerept
hebben , indien de Germaanen in \'t ftuk
Van het Huwelyk een anderen regel volg-
den , als de Romeinen ? ik denk van ja.

^\'1. Ik heb Vader van een bruidfchat hoo-
fpreeken : waar in beftond die toch ?

■K\' Uit het geen gy reeds van de Ger-
^^aanen en Batavieren weet , zult gy Ug-
kunnen opmaaken , dat hier weinig
H 2 vaa

ii6 de bruidschat

van kleinodien en kostbaare kleederen zal in

aanmerking gekomen zyn.- Maar het is

der moeite waard, dat ik hier het gezel-
fchap de woorden van mynen Auteur, — van
tacitus voorleeze. „ De Vrouw brengt
geen liuwelyksgoed aan den Man, maar de
man aan den vrouw. De Ouders en de
Naastbeftaanden zyn hier by tegenwoordig en
keiu-en die Bruidfchat. — Eene Bruidfchat,
niet gefchikt tot vröuwelyke vermaaken, nog
met welke de nieuwgehuwde opgepronkt
wordt-, maar Osfen en een getoomd Paerd,
— een Schild met een Framee en een
Zwaard."

M. Dat is eene vreemde Bruidfchat! wat
moest de jonge vrouw toch daar mee uit-
rigten ?

E. Ik zal TACITUS verder laaten fpree-
ken. „ De Bruid geeft op haare beurt, (en
dit zal u niet min vreemd voorkomen,) ee-
nige wapenen aan haaren aanmaanden Man.
Dit houden zy voor den grootften Band; dit
rekenen zy eene heihge Verborgenheid, deeze
de huwelyks-Goden te weezen. Op dat de vrouw
niet waanen mogt, dat het denkbeeld van
Vroomheid, en de lotgevallen van den Oor-
log haar niet aangingen , wordt zy by de
inzegening van het aan te vangen Huwelyk
vermaand , dat zy by den Man komt als
eene medgezellinne van arbeid en van ge-
vaar 9

deE. batavieren. .iI9

vaar, die het zelfde met hem in vrede, hetzelf-
de in den Oorlog moest lyden en onderneemen.
Dit geeven de gekoppelde Osfen, dit het
getoomd Paerd, dit de gefchonke Wapenen te
kennen , dat men zoo moest zamen leeven,
zoo fterven: dat de bruid ontving , het
geen zy ongefchonden en des waardig,\' eens
moest wedergeeven, op dat haare Schoondog-
ters het zoo mogten ontvangen, en aan haa-
re Naneeven overhandigen." —- Dat het Huw-
lyks-goed alleen of genoegzaam alleen door
den man wierd aangebragt , is eene over-
oude gewoonte, die nog in \'t Oosten plaats
vind ; zelfs worden er wel gefchenken voor
de Ouders der Dogteren bygevoegd.

Vr. Dat de Vrouwen gelyk aan den ploeg
moesten met de Mannen, welke den Land-
bouw voor een groot deel aan haar over-
lieten hebt gy ons voorheen berigt , eel-
hart , en daar was reden voor, om dat de
mannen het land moesten verdedigen , en
zich onledig houden met alles wat de kiygs-
zaaken betrof; maar daar hadden immers de
-Vrouwen niet mee te ftellen.

E. Al droegen zy de wapenen niet , al
Vogten zy niet nevens de mannen , deelden
zy egter niet in het lot des Oorlogs, wan-
t^eer hunne mannen ten ftryde trokken? kon^
^en zy door haaren invloed niet veel toebren-
gt^ 5 om de mannen daar van af te -hou-
PI 3 den ,

lls de bruidschat

den, of een hart onder den riem te ftee-
ken, vooral wanneer zy mee te velde gingen.

Vr. Dat deeden zy immers niet.

E. Dat deeden zy zeker; wy vinden de
Vrouwen niet ver van de hand , Wanneer de
Cimbren en Teutonen tegen de Romeinen vog-
ten : maar deezen, ziilt gy zeggen, waren in den
oprogt en zogten een ander Vaderland; altoos
had deeze gewoonte by de Germaanen plaats,
dat zy in de nabyheid en als het voeg-
zaam gefchieden \' konde onder het oog van
hunne Vrouwen en kinderen ftreeden , op
dat zy te meer zich in de agting en ge-
negenheid van de eerften mogten vestigen
en de laatften by tyd en wjde mogten na-
volgen het geen zy hunne Vaders hadden
zien verrigten.

Vr. Jslynes bedunkens mocït het denken,
laat ftaan het aanfchouwen van zulke gelief-
de panden, de mannen meer befchroomd
voor hun leeven. , . .

E. Meer vuurig in den ftryd maaken ;
zy herinnerden zich des te. fterker, wat zy
te verhezen , wier vryheid en rechten zy te
verdedigen hadden. Zy verkoren daarom
,, hunne lieffte panden zoo naby te hebben,
dat zy van daar het geween der Vrouwen
en het gefchrey der kinderen konden hooren.
•Deeze waren voor elk der ftryderen de hei-
ligfte Getuigen, de grootfte Lovers." Zy

fpoor-

deE. batavieren. .iI9

fpoorden de vegtenden aan. Daarom plaatfte
civilis zyne moeder en zusters nevens alle
\'Vrouwen en kleine kinderen agtei\\ de ftry-
dende Batavieren., op dat zy lum bt de
overwinning zouden aanmoedigen of uit
fchaamte beletten te vlugten; terwyl „ de flag-
orde een zonderlingen weerklank verwekte ,
door \'t gezang der mannen en \'t gehuil
der kinderen. Zelfs ontbrak het niet aan
Voorbeelden, dat de flagordens, die reeds be-
gonnen te zwigten en aan \'t glyen waren
door de ftandvastigbeid der vrouwen herfteld
zyn, op haar aanhoudend bidden, het ver-
toonen van haare ontbloote borden , en het
aanwyzen van de flaverny , die haar over \'t

hoofd hing." - Wat dunkt u van zulke

Heldinnen ? Hadden zy dan niet met de
krygszaaken te ftellen?

Vr. Ja wel degelyk. Geluldiige -.Batavie-
ren , die zulke Vrouwen , gelukkige kinde-
ren die zulke Moeders hadden wat dunkt
u rozemond , zouden wy wel zoo . veel
hart hebben om onze mannen en kinderen
aan te fpooren ? zouden v/yze niet liever
te huis en van \'t gevaar het verst af-
houden ?

R. Wy zouden dan toch niet wel han-
delen , myre vredegonde. Met het Vader-
land is alles verloren, en wie zal het ver-
dedigen , iiidien zy zich niet aan de fpitze
H 4 fiel-

i20 de bruidschat

flellen, die er liet meest by te verliezen
hebben. My dunkt , als de nood aan den
man komt , zou ik myn diederik , hoe
lief ik hem heb , nog aanfpooren, om het
zweerd op zyde te gorden , —- veel liever
dan zich maar zoo gewillig over te geeven.

E. In de oude Gefchiedenis der Gothen wordt
verhaalt: dat, wanneer de Vrouwen berigt kree-
gen van een voorgenomen heirtocht, zy, wel
verre van zich te beklagen over het fcheiden
van de voorwerpen haarer liefde , en over
het gevaar, waaraan deezen zich bloot. Hel-
den, haare mannen op allerleye wyze aanmoe-
digden ; het geen van zulk eene uitwerking
was, dat maar zeer weinigen verkoren te
huis te blyven , en er geene Vaartuigen ge-
noeg waren , om de VrywiUigers over te
voeren. In een ander gevnl gingen de
Vrouwen , met agterllelling vau de broosheid
haarer fexe zelfs mede en vielen nevens haa-
re Mannen met zoo veel geweld op den
vyand, dat zy hem, ongewoon tegen zulke
vyanden te flryden, in verlegenheid bragten

en op de vlugt dreeven. - De Vrouwen

der oude Deenen gingen, volgens saxo gram-
maticus , nog verder : er waren zeer vee-
len onder haar, welke een manlyk gewaad
met het haare verwisfelden, en al heur tyd
aan krygsoeifeningen bedeedden. Veele Jong-
vrouwen Avilden zich , als andere amazo-

3men,

deE. batavieren. .iI9

tJEN , uit zugt voor den krj^g, in geen
huwelyk begeeven , of alleen met zul-
ke mannen trouwen , welke door de groot-
He blyken van heldenmoed getoond hadden,
dat zy haarer waardig waren. Zommigen

zelfs , wie zou dit van de Sexe hebben

\\

durven denken? gaven zich ~ over aan ^ de
Zeevaard en Zeeroovery, waar uit de oude
Deenen hun voomaamfte beftaan hadden.

D. Het zou dus niet geheel buiten voor-
beeld geweest zyn , wanneer men eenige
Schepen met Vrouwen op de Ettgelfchen had
afgeftuurd , gelyk zommigen wilden, daar de
mannen te kort fchooten of niets uitvoerden.

E. Het is nog zoo heel lang niet geleeden
dat onze Moeders, de Zeedienst en al het bui-
tenfpoorige uitgezonderd, ook zoo dagten als de
Vrouwen der Gothen en Deenen^ en het is te >
hoopen, dat haare dogters niet geheel ontaarden
Zullen. Al treden zy juist niet in het fpoor van
KENAU" HASSELAAR en andere beroemde Vrou-
wen in de belegeringen van Haarlem en Alk-
maar , zy kunnen den weidenkenden aanmoe-
digen , en her den kwalykgezinden , den
bloohartigen zoo bang maaken , dat hy on-
der haar oogen niet verfchynen. durft. — -
En dit was het nog niet al, dat de Vrou-.
^en in het veld verrigtten. Men kende toen
200 min Leger-heelmeesters als Zoetelaars; de
Vrouwen en Moeders namen de post van
beiden waar. „ De ftrydenden bragten hunne

H j won-

laa de voltrekking

wonden tot hunne Moeders en Vrouwen, en
deezen fchroomden niet dezelve te tellen of
uit te zuigen. — Zy voerden ook de fpyzen,
en met dezelve de aanmoedigingen aan de
fti-yderen toe."

Vr. Het is goed , dat gy van fpyze
fpreekt, wy zouden het eeten en alles ver-
geeten : het word al laat en men zal naar
ons wagten.

R. Ik heb met gaapenden monde toege-
luisterd en dagt om eeten nog drinken.
Pleb ik het niet gezegd machtilde , dat
onze zaak in goede handen was.

D. Dat waren Vrouwen ! Ik herroep mjm
gezegde eelhart , en het fpyt my, dat ik
al gekfcheerende haare nagedagtenis eenigzins
beledigd heb.

E. Dat mag geen kwaad myn Vriend !
ik heb my daar door te meer er op toe-
gelegd, om haare kuisheid en eer boven alle

verdenking te verheffen.--Het is my

zeer aangenaam, dat ik myne Vrienden heb kun-
nen voldoen : dan er fchiet nog een gcvvigtig
Huk over, waar van ik eenigzins afgeleid
ben , maar het geen wy onder het gaan
naar onze wooniiig wel kunnen _^afdoen, om
dat ik er zeer weinig van aangetekend ge-
vonden heb.

D. Wat is dat ?

M. Ik wed\', dat ik het raade. — D&
voltrekking van het Huwelyk.

E.

v a n h e t h u w e l y k. i23

E. Juist, en het is wonder, dat myne
Machtilde daar niet eer om gedagt heeft.
Dan of zy dit ook als. eene Godsdienllige
of alleen ais eene Burgerlyke Plegtigheid_ aan-
gemerkt hebben, kan ik niet bepaalen. In-
dien ik my niet bedriege, heeft tacitus
in de aanmerkelyke plaats, welke ik u voorge-
leezen heb het voornaame daar van aangehaald:
ten minften het geen er hem van bekend
Was. Dit maak ik niet - alleen op uit het
gewigt , het welk hy door zyne breede aan-
merkingen aan zyn verhaal byzet , maar uit
zyne uitdrukking: „ op deeze gefchenken van
den Bruidegom wordt zy tot huisvrouw ont-
vangen , en brengt op haare beurt eenig wa-
pentuig aan den man." —— Dit hielden zy
voor de grootfte verbindtenis of de voor-
naamfte plegtigheid, waar mee het Huwelyk
gelloten wierd,\' — deeze waren de heihge Ver-
borgenheden ; deeze de Hüwelyks-Goden ,
voor welke men by de Romeinen den Echt
plagt te voltrekken. Men moet daar uit beflai-
,tcn, dat wanneer de wederzydfche Ouders
hunne toeftemming gegeeven hadden en de
jonge heden het eens geworden waren, op
een beftemden dag beider geflagten wier-
den by een geroepen en de huwlyksgaven
^aar elks vermogen aangebragt. Deeze\'wier-
den door de Ouders en Maagen befchouwd
lia derzelver goedkeuring,: wierd de Bruid

aan

ia4 de voltrekking

aan den Bruidegom overgegeeven. — Haare
aanbieding van eenige wapenen, als een vry-
willig gefchenk, was daar de leuze van. De
Bruidegom namze daarop als zyne vrouw
aan , en na deeze plegtige uitwisfeling der
Huwlyksgaven wierd de Echt geoordeeld
voltrokken te zyn !

M. Deeze Plegtigheden hadden niet veel
te beduiden ?

E. Zy waren zeker naar hunne eenvou-
dige leevens- en denk-wyze gefchikt, en ik
kan niet zien, datze minder betekenen dan
de hedendaagfche trouwplegtigheid, waar van
zich de fatzoenlyke lieden zomtyds bedienen,
wanneer\'zy in hunne gewoone gewaaden, buiten
iemands kennis, als ter fluiks ter trouw loopen
of zich door het Gerecht een kort formu-
lier laaten voor-rabbelen. —— Hier was de
ganfche Maagfchap als getuige tegenwoordig.
De welgekooze en veel betekenende Huw-
lyksgaven wierden uitgewisfeld, welke de
Vrouw fteeds herinneren konden — het redelyk
Beftuur waaraan zy zich onderwierp, waar
na zy te luisteren had, even als een ge-
toomd Paard na zynen Beryder; •— den Arbeid
welke zy met haar Man tot onderhoud van
het huisgezin te verrigten had , even als
een koppel Osfen , die famen den ploeg
trekken: en eindelyk — het Gevaar, dat zyzoo
wel als de lusten met hem te deelen had,