dook

P. J, KROMSIGT,

Pmlihant ie Sdi^q-y^isse.

Utrecht,

A B TEN BOKKBL H IJ IN IN K.
1895.

JOHN KNOX ALS KERKHERVORMER,

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

0474 2064

I OH ALS OBOKTOiEB,

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN

Doctor in de (rodgeleerdlieid

aan de Rijks-Universiteit te Utreclit,

NA MACHTIGING VAN DEN RECTOR-M.VGNIFICUS

Df. H. C. DIB BITS,

Ilooglüoraar in de Faculteit der Wis- eu Natuurlviindo.

VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT

TEGEN DE BEDENKINGEN VAN

DE FACULTEIT DEE GODCtELEEEDHEID

TE VERDEDIGEN

op Woensdag- den Sde« Juli 1895
des namiddags te 3 ure

DOOR

PIETER JOHAÏÏÏÏES KROMSIGT, ■

geboren te WIJK bij Heusden.

ÜTUI\'XUIT ,

A. 11. TEN BOKKEL HUININK.
1895.

Snelpersdruk — M. C. Bronsvelu — Wageningen.

AAN

MIJNE OUDERS

EN

MIJNE SCHOONOUDERS.

Bij de voltooihig van dit proefschrift is het mij eene diepgevoelde
behoefte aan U, Professoren der Theologische Faculteit en Kerkelijke
Iloogleeraren^ mijn dank en erkentelijkheid te betuigen voor het onderwijs,
dat ik van U mocht genieten. De tijd, die er reeds ligt tusschen het heden
en het oogenblik, waarop ik Utrechts Academie verliet, en mijn verdere
wetenschappelijke arbeid hebben mij slechts temeer leeren waardeeren,
hetgeen ik van U mocht ontvangen. Met weemoed gedenk ik hierbij ook
hem, wien, helaas, dit woord van dank niet yneer bereikt, mijn zeer ge-
eerden leermeester, wijlen Professor Cramer, wiens aandenken bij mij in
gezegende herinnering blijft.

In zeer bijzondere mate geldt die dank en erkentelijkheid U, mijn
hooggeschatte Promotor, Hooggeleerde Kleyn. Ik ben mij bewust ü zeer
veel verschuldigd te zijn. Ik zal daarom niet trachten dit in vele woorden
te omschrijven. U op mijnen weg te hebben mogen ontmoeten reken ik
tot de bijzondere voorrechten mijns levens. Dat God ü nog weldra wederom
de oude krachten moge hergeven eii U alzoo nog stellen tot een rijken
en langdurigen zegen voor Utrechts Hoogebchool, is een wensch, die mij
diep in het hart ligt. Ontvang thans ook inzonderheid mijnen dank voor
de zorg, waarmede gij mij bij de voltooiing van dit geschrift hebt willen
leiden.

En Gij, mijne vrienden van vroegeren en lateren tijd, ontvangt met
dit geschrift mijn dankbaren groet, valete et favete!

s- i v tf\'-^!-V/f^n À\'-nf

Wà

M-aiav.lc •:.„ v a: . ■ .t

I ïï H O U D,

Inleiding-................

Beteekenis der hervorming voor Schotland, 1; achterlijkheid der Schotsche
beschaving, de leenstaat, decentralisatie, 3; eerste reformatorische bewegingen,
de Lollarden van Kyle, 7; Patrick Hamilton, wet en evangelie. Lutheranisme.
8; politieke toestand, verhouding tot Frankrijk en Engeland, 11; uitbreiding
der reformatie, school te Montrose, 14; George Wishart, nieuwe banen,
invloed op het volk, het Gereformeerde Protestantisme, beteekenis van het
Schriftbeginsel, 15; prediking van Wishart, „the woord of peace", zijn dood,
17; het beginsel van recht, 30; val van Beaton, 31; plan van dit geschrift,
bronnen. 33.

HOOFDSTUK I.

Eerste optreden van Knox.........23— 40

Zijne opleiding te Haddington en te Glasg-ow, 33; John Major zijne begin-
selen. recht van weerstand, 34; Knox als huisonderwijzer, als priester, 37;
ontmoeting met Wishart, diepe indruk hiervan op Knox, 38; het kasteel van
St. Andrews een toevluchtsoord voor vervolgden. Knox\' plannen, hij begeeft
zich naar St. Andrews, 30; roeping tot het predikambt, waardeering van het
ambt, 31; eerste preek, 33; dispuut met Winram en Arbuckle, 35; betee-
kenis van „the expressed word of God" bij Knox, 38; inname van het kasteel
van St. Andrews, wegvoering der gevangenen, 40.

HOOFDSTUK II.

Verblijf buiten Schotland.........41-128

§ 1. Gevangenschap............41— 49

Knox op de galeien, ,,a merry fact", 41; de galeien voor St. Andrews,
Knox geloofsvertrouwen, Knox trooster en prediker ook in de gevangen-
schap, 42; Baluaves of Halhill, zijn Treatise m Justification hj Faith, ver-
gelijking met Hamilton, 44; Balnaves leerling van Knox 48; vrijlating, 49.

§ 2. Verblijf in Engeland..........49 - 98

Knox ter Berwick, vrijheid ten opzichte der liturgie, The practies of the
Lorde s Supper yetvsed in Bervihe-upon-twyed, 50; Summar;/ on the Lord s
Supper, invloed VtUi Calviju, 53; dag*vaardiiig^ te Newcastle, Conje&siown-why

X OHOUU.

Biz.

he affir med the Masse Idolatrie, formeele maatstaf, materieele maatstaf. 55: verge-
lijking met Calvijn, het formeele op den voorgrond, litterarische afhanke-
lijkheid van Calvijn, Kuox leerling van Calvijn reeds vóór zijn verblijf te
Geneve, het gewone argument tegen de mis. ontleend aan de transsubstan-
tiatie, bij Knox gemist, oorzaak daarvan, 61; Declaration on the true nat^ire and
olject of Prayer, praktisch en persoonlijk karakter van dit geschrift, afhan^
kelijkheid van Calvijn, 6B; vei-houding tot Mrs. Bowes. 70; verloving met
Marjory Bowes. 73; Knox te Newcastle, ritus bij het avondmaal. 73; Xcïto\'
to the Conqrer/atioun of Bervih., zijne prediking. Luthersch en Gereformeerd.
O. ïiscli karakter zijner prediking, 74; de ceremoniën als ,,thinges of smaller
weight," 78; hoogstelling van het gezag der overheid, 79; Knox kapelaan,
reis met jSTorthumberland. verblijf te Londen, Knox\' invloed op het Book of
common pray er. preek tegen het knielen bij het avondmaal, brief van Cranmer,
„the error of the Anabaptists", Confession on XVïeefówy, resultaat, 80; Knoxiu
vertrouwden kring, voorspellingen, 85; afwijzing van het bisdom Rochester,
86; moeilijkheden te Newcastle. 87; Knox\' studie en intieme leven. 87;
nieuwe moeilijkheden, 88; preeken voor het hof. 88; afwijzing van de
predikantsplaats Allhallows. Knox voor het Frivy Council, zijn tweestrijd,
93; dood van I^duard VI, Knox getuige van de krooning van Maria,
profetiën, gebed voor Maria, 94; onderhoud met Robert Bowes, vlucht uit
Engeland, 96.

§ 3. Verblijf op het taste land........98- -128

Knox te Dieppe, JScoposi-tion tippon the syxt Fsalme of David, 98; Godly
Letter to the fayethfull in London. Kewcastell and Barwyke, 99; profetische
toon van Knox\'\' schrijven, theocratische beginsefen. 105; bezoek bij Calvijn,
Viret en Bullinger, Quesfiones, antwoord van Bullinger. brief van Calvijn,
106; Knox niet geheel bevredigd, 110; terugkeer naar Dieppe. An ISpistle
to his afflicted brethren in Jf^iiyland A comfortalU Lpistell,
111; A faithfiUl admonition unto the professoiirs of Gods trutlie in JSnyland.
113; Knox O. ïische vorming, gevaarlijke beginselen, verschil met Cal-
vijn, 130; Knox predikant te Frankfort, twisten over de ceremoniën, Cal-
vijns advies. Order of Geneva, Coxe. Knox van majesteitsschennis beschul-
digd, 130; Knox en een deel der Frankfortsche gemeente wijken uit naar
Geneve, positie van Calvijn te Genève, brieven uit Schotland en van Mrs.
Bowes, vertrek naar Schotland, 124.

HOOFDSTUK III.

Tweede optreden van Knox in Schotland. Voort-
gang der reformatie............129 U5

ïoe!3tand van Schotland na 1547, 129; Knox te Edinburg, 132; ontmoe-
ting met James Stuart, oppositie tegen halfslachtige praktijken, 133; Kuox
gedagvaard. 135; Letter to the Queen Regent., bezadigde toon van dit schrij
ven, „their victory standeth in suffering", 136; Exposition upon Chrisfs
temptations in the wilderness, 139,• Answers to some questions concerniny Bap-
tism, etc., dwalingen der Anabaptisten en der verachters der sacramenten, de
tienden, 140; A Letter of wholesome counsel, een laatst vaarwel, de ge-
meente het lichaam des Heeren, gemeenschap der heiligen, onderzoek van
„the hole body of the Scriptures", 141; beteekenis van dit verblijf van
Knox iu Schotland, vertrek naar Genève, 144-

INHÖüD

HOOFDSTUK" IV.
Tepug-keer naar het vasteland........

De Engelsche gemeente te Geneve, hun Forme of prayers, vergelijking
met de Forme des Prieres van Genève, 146; Knox te Geneve, zijn „quyet
studie", verlangen naar Schotland, 149; brief vau de Schotsche edelen, ver-
trek naar Dieppe, teleurstelling, brief aan de edelen, 151; het eerste „cove-
nant" der Protestantsche edelen, 155; Knox te Dieppe, te La Eochelle en te
Lyon. An Apology for the Protestants at Paris, Letter to his brethren in
Scotland, Anabaptisten, Letter to the Lords, „attempt the extreamitie", 157;
terugkeer naar Geneve, motieven, „Chryst the author of peace", 161; de
vreedzame weg onmogelijk, First Blast of the trumpet against the monstruoiis
refjiment of women, 163; oordeel van Calvijn, brief van Knox aan Foxe, 167;
vermeerderde uitgave van de Letter to the Queen, „Christ Jesus not com-
men to send peace but a Sworde", 169; The Appellation of John Kma>e to
the Nohilitie and Estates of Scotland, zijn voornaamste godsdienstig-politieke
geschrift, inhoud, handhaving van den waren godsdienst de plicht van de
overheid (den adel), 173; Letteer to the Communaltie of Scotland, 188; Knox.
Calvijn en Major, 193; uitwerking van Knox\' brieven, het gevoel voor recht.
Knox in afwachting, brief van Calvijn aan den graaf van Arran, de roep-
stem, 193; On Predestination, invloed van Calvijn, nominalisme en realisme,
de eere Gods. Knox geen dogmaticus, 196; Fpistle to the Inhabitants of New-
castle and Berwick, 205; dood van Maria, Fxhortation to Fngland, program
van reformatie, 307; afscheid van Genève, het O. T. als handboek voor staat-
huishoudkunde, het volk Gods, het verbond, 313; Knox te Dieppe, brief aan
Mrs. Locke, oordeel over het Book of common prayer, brief aan Cecil, Cal-
vijn en Elizabeth, oordeel over Knox te Dieppe, 313.

HOOFDSTUK V.

Laatste optreden van Knox in Schotland. Vesti-
g-ing dep refopmatie.......... . .

Toestand van Schotland sinds 1556, 317; aankomst te Edinburg, „in the
brunt of the battell", de gedagvaarde predikers te Dundee, voorttrekken naar
Perth, 331; onderhandelingen, de predikers tot rebellen verklaard, beelden-
storm te Perth, 333; brief aan de regentes, aan het Fransche leger, aan de
edelen, aan de prelaten, de poorten van Perth voor de regentes geopend.
333; schending van het verdrag door de regentes, James Stuart en Argyle
voegen zich bij de „Congregation", beteekenis van James Stuart voor de
Schotsche reformatie, 338; reformatie te St. Andrews, Perth ingenomen.
Stirling en Edinburg gereformeerd, het hoogtepunt, 339 ; moeilijker dagen.
Leitli geeft zich aan de regentes over, verdrag van Leith, brief van Knox
aan Calvijn, vragen over den Doop, terugtocht uit Edinburg, Knox de ziel
der beweging, 333; Knox\' beteekenis voor de toenadering tusschen Schotland en
Engeland, brief aan Cecil en aan Elizabeth, antwoord van Cecil. ..difficulties
of the tyme", 338; onderhandelingen met den hertog van Chatelherault, hij
gaat tot de reformatorische partij over, nieuw stadium vau den strijd, 343:
afzetting der regentes, 346; regeeriugsraad met den hertog van Chatelherault
aan het hoofd, Maitland of Lethington, verdrag met Engeland, 348; dood
der regentes, vrede van Leith, 353; aanneming van de Confession of Faith
door het Parlement, acte tegen de mis en tegen de jurisdictie van den paus.
de Goi-eformeerde Kerk al,\'^ Staatskerk gevestigd, inhoud ilcr eoiifossie. 25 I,: liet

xn inhoud

Blz.

First Book of discipline, inhoud, strijd met den adel, 361; dood van Knox\' vrouw,
brief van Calvijn aan Knox, 370; komst van Maria Stuart, 373; eerste gesprek
van Knox met haar, 373; brief van Knox aan Calvijn, 375; invloed van Maria
op de Lords, 375; tweede gesprek van Knox met Maria, 377; dispuut met
den abt van Crossraguel, 378; derde gesprek met Maria, 379; preek van
Knox, laatste gesprek met Maria, 381; Knox voor het Brivy Council,
„womanly gravity", „not in the pulpet", 384; Knox\' tweede huwelijk. 385:
dispuut tusschen Lethington en Knox over het recht van weerstand,
386; Maria huwt Darnley, opstand van Murray, houding van Elizabeth,
388; preek van Knox voor Darnley, 389; moord op Rizzio, Knox
gaat naar Kyle en naar Engeland, 390; moord op Darnley, Maria
doet afstand van de regeering, Knox keert terug, krooning van James
VI, 393; Murray regent, de parlementsacten van 1560 geratifieerd,
periode van bloei voor de Kerk, de Puriteinen in Engeland, Knox\' verhou-
ding tot hen, Murray vermoord, 304; politieke en kerkelijke toestand na
Murray\'s dood, 197; Knox door een aanval van beroerte getroffen. 300;
pamfletten tegen hem, zijne verdediging, aanslag op zijn leven, 300; vertrek
naar St. Andrews, twist met de universiteit, 303; simonie, Morton, brief van
Knox aan de Assembly, brief van Erskine, 304; concordaat van Leith, 308;
brief van Beza, Answer to Tyrie, laatste brief van Knox aan de Assembly,
interim, de „Tulchan-bishops", 313; Knox naar Edinburg teruggeroepen,
Lawson door hem als predikant van Edinburg bevestigd, 316; laatste ziek-
bed, afscheid van den Kerkeraad, aanklacht van Maitland, boodschap aan
Grange. 319; afscheid van Morton, laatste woorden, begrafenis. 331.

HOOFDSTUK VI.
Terugblik. Knox\' refopmatorisehe beginselen . . 324—360

Het Woord Gods bij Luther, bij Calvijn, bij Knox, ,.the playn Word of
God", 334; het formeele op den voorgrond, geen adiaphora, beteekenis van
„religion" en „idolatrie" bij Knox, verschil met Calvijn, radicalisme. Purita-
nisme, 326; theocratisch karakter der Schotsche hervorming, theocratische
beginselen bij Calvijn en de andere hervormers, verbinding van Kerk eu
Staat, gewetensvrijheid in den modernen zin van het woord hun vreemd,
338; verschil met Calvijn ten opzichte van de mate van toepasselijkheid van
het O. T., gemis aan historischen zin bij Knox, directe overbrenging van
O. Tische geboden, 333; de groote menigte en het individu. Anabaptisten
en Gereformeerden, kinderdoop, „het volk Gods\'\', 333; de leer der individueele
verkiezing en de verbondsgedachte, wedergeboorte en bekeering. 334; het
idealisme der Gereformeerde Kerk, vereenzelviging van zichbare en onzicht-
bare Kerk, tucht, 337; individualisme en solidariteit. Anabaptisme, Luther,
Calvijn, 839; de verbondsgedachte bij Knox op den voorgrond, de „league
and covenant", 340; scheiding van Kerk en Staat, vrijheid der Kerk, 341;
eenheid der Kerk, afscheiding, 342; jurisdictie der Kerk, tucht, 344; strijd
om de staatkundige vrijheid, het recht tot weerstand, verschil met Calvijn,
345; invloed van Major, 346; „mutuall contract", recht van afzetting. 347;
onderscheid tusschen de ordinantie Gods en de personen. 349; recht van den
adel, 351; van het volk, 353; van het enkele individu, 353; Knox en Calvijn,
de profeet en de man van wetenschap, 354; het duldende element en het
militante element, het Anabaptisme en Knox, 356; Knox als profeet, zijne
beteekenis voor Schotland. 357.

X-NX^JB2XlDXl<r Or.

Algemeene toestand van Schotland vóór het optreden
van John Knox.

Met den naam van John Knox is eene nieuwe periode in Sehotlands
geschiedenis Terbonden. Hij toch is de man geweest, die in Schot-
land voor goed de reformatie heeft gevestigd. En gelyk overal elders
zoo duidt ook hier de vestiging der reformatie een keerpunt aan in
de geschiedenis van het geheele volk. Ja, hier vertoont zich misschien
de scheiding der twee geschiedperioden scherper dan bij eenig ander
volk, dat de reformatie aannam. Het beeld, dat wy ons vormen van
het Schotland vóór Knox, is een geheel ander dan dat zich aan ons
voordoet, wanneer wij denken aan het Schotland na hem. De zegen, dien
de door Knox met zooveel kracht doorgezette reformatie voor Schot-
land aanbracht, kan moeilijk hoog genoeg worden geschat.

Vóór hem verkeerde Schotland feitelijk in een toestand van
regeeringloosheid. De immer door onderlinge veeten verdeelde adel
met zijn koning, die als «primus inter pares» nauwelijks koning
heeten mocht, verhinderde het volk zijn ware kracht te ontwikkelen.
Evenmin als het naburige, even onrustige, op denzeifden lagen trap
van ontwikkeling staande Ierland, nog heden door een geschiedschrijver
van naam i) genoemd «the despair of the statesman, the prohlem
of the moralist», kon Schotland in die dagen meetellen onder de
volken. Doch nadat door Knox de reformatie er was ingevoerd en
de Schotsche Gereformeerde Kerk voor goed was gevestigd, heeft de
Schotsche natie in die Kerk hare eenheid gevonden. De reformatie
heeft het Schotsche volk gebracht tot het bewustzijn van zijne eenheid

1) .T. A. Froude. Ristory of Fy;!,-/land. Loiidon. vol III. p. 897.

en zyne kracht en niet het minst heeft daartoe medegewei\'kt de
eigenaardige theocratische kleur, waarin Knox zijn volk de reforma-
torische denkbeelden overleverde, en waardoor hij een karakteristieken
stempel drukte op de Schotsche hervorming en de Schotsche Gere-
formeerde Kerk. De reformatie werd in het midden der zestiende
eeuw het groote belang, waaromheen als om het groote vereenigings-
punt zich adel en volk hoe langer hoe meer schaarden tegenover de
kroon en den clerus. Het godsdienstig belang bracht alzoo ten slotte
de in Schotland zoo noodige en te lang ontbeerde blijvende eenheid
teweeg, waardoor wel is waar in den beginne een conflict met de
kroon, toen deze de reformatie niet wilde, onvermijdelijk werd, maar
tevens voor het vervolg eens voor al aan den toestand der vroegere
anarchie een einde werd gemaakt, waardoor dus ook straks eene
geregelde ontwikkeling van het Schotsche volk mogelijk werd. In
den aanvang echter van zulk eene geduchte, kerk en staat refor-
meerende beweging had men in Schotland meer dan ergens elders
eenen «leader» noodig. De eindelooze twisten en veeten van den
adel onderling maakten het noodzakelijk zulk eenen «leader» te
hebben, die hen telkens weer op het ééne, groote doel zou wijzen, en
zoo noodig ook tot de orde zou weten te roepen i). Die «leader» werd
John Knox. Vandaar dat met zijnen naam de reformatie, en dus
de groote, nieuwe periode in Schotlands geschiedenis, voor goed ver-
bonden is.

Zooals reeds gezegd is, was het Schotland, waarin hij optrad, een
land van regeeringloosheid, en wij kunnen er wel bijvoegen, van
barbaarschheid en verwildering. Schotland was in zijne beschaving
bijzonder ten achteren Allerlei oorzaken hadden daartoe mede-
gewerkt. Het woeste en onherbergzame van een groot deel des lands,
waardoor het den adel gemakkelijk viel op eene of andere ongenaak-

1) Men denke b.v. aan den brief van Mei^-559, waarin de adel met excommunicatie
werd g-edreig-d. JForh of John Know, edited by David Laing, Edinburgh 1864. vol. I.
p. 339 sq.

3) Buckle [Histonj of Oimlkation in Ungland. London 1861. vol. II. p. 173.) deelt ons
zelfs mee, dat er nog in de 14e eeuw kannibalen in Schotland gevonden werden: „There
were cannibals in the land, and we have it on contemporary authority, that a man and
his wife, who were at length brougth to justice, sub.sisted during a considerable period on
the bodies of children, who they caught alive in traps, devouring their flesh, and drinking
their blood." Als getuigenissen haalt hij aan Lindsay of Piscottie, Chronicles of Scotland,
1814, vol. I, p. 163; Hollinshead, Scottish Chronicle, 1805, vol. II, p.p. 16,99; Pordun.
Seotichronicon, vol. II, p. 331.

3

bare rots zijne roofburcliten te vestigen. Voorts het daarmee samen-
hangend gemis van het iirachtig bestuur van eenen Isoning, die zoo
noodig zijne vasallen iion dwingen tot gehoorzaamheid. Eindelijk
zijne afgelegene ligging en de vijandschap, uit vrees voor overheer-
sching 1) geboren, waardoor het zich al sinds onheugelijke tijden had
afgezonderd van hen, die zijne natuurlijke bondgenooten hadden
moeten zijn, de «Southrons» aan de overzijde van den Tweed. Zoo
verkeerde Schotland in een toestand in menig opzicht gelijk aan
dien van het zoozeer misdeelde Ierland, waarover de donkere midden-
eeuwen het langst hunne schaduwen bleven uitbreiden 2).

Het land was verdeeld onder de groote edelen 3), die het volk,
dat onder hun gebied woonde, ongeveer als lijfeigenen beschouwden.
De koning was onder deze edelen niet veel meer dan «primus inter
pares.» Centralisatie van gezag, zooals b. v. iu Frankrijk door de
koningen was doorgevoerd, had nog geen plaats gevonden. Zoo werd
het volk door den adel uiteen gehouden in verschillende partijen,
die bij de eindeloos voortdurende twisten zich schaarden om hunne
verschillende elanhoofden of leenheeren. Wel hadden sommige koningen
op het einde der middeneeuwen beproefd hun gezag beter te vestigen,
doch het was hun niet gelukt 4\'). By het begin van de hervorming

1) ,,The English hated Scotland, because Scotland had sucoessfullv defied them: the
Scots hated Eng\'land as an enemy on the watch to make them sla ,.For twenty
miles on either side of the Border there grew up a population who were trained from
their cradles in licensed marauding." Froude. 1. c. vol. III. p. 3i6.

3) .Jn extent Scotland and Ireland were nearly equal to each other, and were together
nearly equal to England, but were much less thickly peopled than England, and were
very tar behind England in wealth and civilisation. Scotland had been kept back by the
sterility of her soil; and, in the midst of light, the thick darkness of the middle ages
still rested on Ireland." Macaulay. History of ISnjland. New-York 1860. vol. I. p. 49.

S) Bij de troonsbeklimming van James VI telde men er 53, die tot de ,,Lords" behoor-
den. Rudloif. Geschichte der Reformation in Schottland. Berlin 1847. Bd. I. S. 25.

4)) De barbaarschheid dier tijden kan ook blijken uit de weinig kieskeurige manier,
waarop de koningen hun doel zochten te bereiken. In 1440 werd de graaf van Douglas,
toen 15 jaar oud, en zijn nog jongere broeder, door den koning aan het hof verzocht
te Edinburg. Daar aangekomen werden zij op last van den kanselier gegrepen, aan
een gefingeerd verhoor onderworpen, schuldig verklaard en onthoofd. Dit ge.schiedde tijdens
de minderjarigheid van den koning. Doch in 14\'53 werd de graaf van Douglas, eeu neef
van de twee genoemden, door James II uitgenoodigd aan het hof te Stirling te verschij-
nen. De graaf aarzelde, doch James zond hem een vrijgeleide voorzien van de koninklijkL»
handteekening en het groote zegel. Douglas verschijnt hierop te Stirling. Na het gebruik
van het avondeten begint plotseling de koning hem met verwijten te overladen en stoot
hem zelf den dolk in de borst. De andere edelen snellen toe en ,,to show their affection
to the king-, gave him every man his blow after he was dead." Hume, Hrmse of Douglas.
vol. I p. 3.-53, aangehaald bij Buckle. 1. c. vol. II. p. 203,

waren de toestanden in dit opzicht in Schotland nog geheel midden-
eeuwsch. In het onherbergzame Noorden, de Hooglanden, heerschte
nog het aloude clansysteem, waardoor de onderhoorigen van een of
ander graafschap zich met hunnen heer tezamen tot ééne stam of
clan verbonden gevoelden, zoodat er nog eene zekere natuurlyke
betrekking bestond tusschen hen en hun stamhoofd, wiens bestuur
daardoor een min of meer patriarchaal karakter droeg. In het Zuiden
was door den invloed der Normandiërs het feudale stelsel in zwang
gekomen, waardoor de onderhoorigheid hier meer het karakter droeg
van lyfeigenschap. In de verhouding tot den koning maakte intusschen
het eene of het andere stelsel niet veel verschil. Hij kon tegenover zijne
machtige leenheeren of clanhoofden, die soms rijker waren dan hij
zelf, niet veel beginnen. Hij kon tegenover hen niet veel anders doen,
dan volgens den symbolischen raad handelen, dien bisschop Kennedy
eens aan James II gaf, toen hij een bundel pijlen nam en den koning
toonde dat hij ze niet tezamen, maar wel één voor één kon bi-eken.
Aanleiding tot onderlinge verdeeldheid behoefde de koning zelf niet
eens te geven; die bestond er natuurlijk onder zoovele edelen, die
om den voorrang dongen, reeds overvloedig. Zoodoende bleef echter
Schotland het tooneel van gedurigen stryd, terwijl het den koning
mede door de natuurlijke gesteldheid des lands niet gelukte den adel
te bedwingen en eene blyvende, krachtige koninklijke heerschappy
te vestigen. Inzonderheid echter gedurende de wegens de bloedige
binnenlandsche twisten telkens voorkomende mindei\'jarigheid der
koningen was het land aan de treurigste wanorde en verwoesting-
ten prooi. De regent, die dan aangesteld moest worden, werd van
alle zijden met vijandige, jaloersche blikken aangezien. De eene re-
gent verdrong den anderen, waarbij men dan vooral gebruik maakte
van het middel om den jeugdigen koning te ontvoeren om zoodoende
het regentschap te brengen in handen van die partij, die den koning
feitelijk gevangen hield, 2) eene gevangenschap waarbij menigmaal het
leven van den vorst ernstig gevaar liep.

Om een denkbeeld te geven van de groote macht van sommige

1) Buckle.,1. c. p. 203.

2) Zoo wist b. V. James V in 1528 met hulp van den aartsbisschop Beaton te ontsnap-
pen uit een dergelijke gevangenschap, waarin de machtigste familie van het rijk, de
Douglases, hem gevangen hield en nam toen op zestienjarigen leeftijd zelf de teugels van
het bewind in handen, natuurlijk geheel onder den invloed van den clerus staande bij
zijn verdere regeering tot 1542,

edelen kan b.v. dienen, dat by gelegenheid van het huwelyk van
James II het hoofd van het machtigste adellijke huis Douglas, de graaf
van Angus, naar de gewoonte van de edelen in die dagen aan het
hof verscheen met een gevolg, bestaande uit 5000 personen i). Ook
hy processen, die men zelf te voeren had of v^aarhy gunstelingen
waren betrokken, was het gewoonte zulk een gevolg mede te brengen,
zoodat het ons niet behoeft te verwonderen, indien de rechtspraak in
Schotland in die dagen niets te heteekenen had en eigenlyk geen
rechtspraak kon genoemd worden. Feitelijk gold alleen het recht
van den sterkste.

Onder zulke omstandigheden kon natuurlyk ook van eene geregelde
ontwikkeling van den derden stand, die b.v. in Engeland in de 14e
eeuw zoo hooge vlucht nam, geen sprake zyn. De steden konden
zich niet uitbreiden S), want handel en industrie konden geen voort-
gang hebben en werden telkens weer belemmerd of vernietigd. De
middelen van verkeer waren zeer gering, de wegen uiterst slecht.
Het reizen was zeer onveilig. Moest iemand eene reis naar de Hoog-
landen ondernemen, dan maakte hy tevoren zyn testament. Inverness
werd in de vijftiende eeuw tot tweemaal toe in brand gestoken en
geheel verwoest; ook Aberdeen stond aan herhaalde aanvallen van
de Hooglanders bloot De steden waren dan ook by Engeland
vergeleken veel minder bevolkt dan daar, waar in verbinding met
Vlaanderen zich een levendige handel had ontwikkeld.

De koning had dan ook tevergeefs getracht hy den burgerstand
steun te vinden tegenover den adel. Door de voortdurende binnen-
landsche twisten had geen krachtige burgerstand zich kunnen ont-
wikkelen. De burgers stonden geheel onder den adel. ■ Ja, het was
voor den eenvoudigen Schot, die geen aanspraak kon maken op eenigen
titel, zelfs geraden zich ter wille van zijne veiligheid hy de «retainers»
van den eenen of anderen Lord aan te sluiten 5). In het Parlement

1) Buckle. 1. C. vol. II p. 201.

2) Sprekende over het begin der 16e eeuw zegt Fvoude {Mistori/ of H/Mjland. vol. Ill
p. 3ya): ,Jt wa.? a time vi\'hen there was neither law nor order when the strong trampled
ou the weak, and the ruling powers of the Chui\'ch were happy iu their adulteries, and
there was no justice but to the strong."

3) Buckle, 1. c. vol. II.\' p. 175 sq.

4) Buckle, 1. c. vol. II p. 179.

5) Buckle, 1. c. vol. II p. 201. „The servitude was a willing one, and was essential to
the national manners. Then [15de eeuw], and long afterwards, it was discreditable, as
well as unsafe, not to belong to a great clan; and those who were so unfortunate as to

i

liadden wel is waar ook eenige weinige vertegenwoordigers der grootste
steden zitting, docli de eenvoudige poorters maakten sleclits eene
povere figuur tegenover de machtige Lords en den voornamen, rijken
clerus 1). Bovendien waren die burgers meestal geheel afhankelijk
van den edelman, die het kasteel nabij de stad hunner inwoning be-
woonde. Toch school in dien burgerstand Schotlands toekomstige
kracht. Op hem zou de reformatie haar grootste beslag leggen. De
burgers zouden trouw blijven in tijden van afval van de aanzienlij-
ken 3). Doch dat hoogere belang moest eerst komen om hen op te
heffen eu te vereenigen. Een hooger beginsel alleen kon hen tot de
noodige krachtsinspanning bezielen. S)

Om zijne positie tegenover den adel te versterken was de koning
op de geestelijkheid aangewezen, en hij sloot zieh dan ook aan haar
hoe langer hoe nauwer aan. Dit verbond van koning en clerus kwam
intusschen de reformatie ten goede, daar hierdoor de adel meer geneigd
was zich aan de zijde der hervormers en der hervormingsgezinde
burgerij te scharen. De clerus vormde wel is waar wat uitwendige
macht betreft een groot tegenwicht tegen den adel, doch zonder
innerlijke, geestelijke kracht, zoodat, toen het volk en een gedeelte van
den adel, door hooger beginsel gedragen en tezamen verbonden, tegen
hen optraden, zij weldra het onderspit moesten delven.

Dat bij het algemeene, overbekende, lage peil van kennis en zede-

be unconnected with any leading family, were accustomed to take the name of some
chief, and to secure his protection by devoting themselves to his service."

1) Het Parlement was samengesteld uit den hoogeren Clerics (de geestelijke .;Lords"),
de ..Koiility" of hoogeren adel („Lords" en ,.Nobles" genoemd), en de „Gentry", den
lageren adel (waartoe behoorden de ,,barons", de ridders, en de grondbezitters of ..lairds"),
benevens enkele afgevaardigden uit de voornaamste steden. Zie Eudloff, 1. c. vol. I. p. 35.

3) Den 3den October 1561 schrijft Knox aan Mrs. Locke: ,,Iiemedie there appeareth
none, unless we would arme the hands of the people in whome abideth yitt some sparkes
of God\'s feare. Our jSTobilitie (Iwrite with dolour of heart) beginne to find ease good
service of God." Works, vol. VI p. 130.

3) Froude. IIL p. 399. ,;But authority, unequal to the protection of men\'s lives and
properties, could rouse itself in defence of their sonhT

4) Zij bezaten volgens berekening van Kobertson [History of Scotland) ongeveer de helft
van het nationale vermogen. Menig edelman was pachter of vasal van een geestelijke, of
gevoelde zich afhankelijk van den clerus, door de inkomsten van beneficiën, hem door hoo-
gere geestelijken geschonken.

5) Als eigenaardig staaltje, wat de algemeene ontwikkeling in Schotland betreft, moge
dienen, dat tot Iaat in de lée eeuw geen Schotsch baron zijn eigen handteekening kon
zetten. „From the accession of Alexander III to the death of David II (1370), it would
be impossible, I believe, to produce a single in.stance of a Scottish baron who could .sign
his own name." ïytler, History of Scotland, aangehaald bij Buckle, 1. c. II. p. 193.

lykheid bij deu clerus vóór en tijdens de reformatie Schotland niet
uitblonk, behoeft na het bovenstaande niet meer met vele woorden
te worden betoogd. Juist door zijne afgelegenheid en achterlijken
toestand had in Schotland de geestelijkheid nog meer dan elders vrij
spel. 1) Daarbij kwam haar groote rijkdom, dien zij zich had ver-
worven, vooral sinds de koningen, een tegenwicht zoekende tegen den
adel, haar velerlei voorrechten hadden gegeven. Voor Schotland gold
nog meer dan voor andere landen, wat Froude zegt van de geeste-
lijkheid in het algemeen in \'t begin der zestiende eeuw: «The world
went smoothly with the Church for the first quarter of the century.
The bishops and abbots ate, and drank, and sinned, and married their
children, and believed their houses would continue for ever.»

Doch Luther stond op en met dezelfde verrassende snelheid
als elders drong ook in Schotland reeds zeer spoedig iets door van
de groote beweging, die van hem zijn oorsprong neemt Ook in
Schotland was intusschen de groote beweging reeds voorbereid. Knox
deelt ons mede in zijne History of the reformatioun of religioun
within the realme of Scotland dat reeds in 1422 en 1431 twee mannen
werden verbrand wegens kettersche gevoelens 5). De laatste was een
Eoheem en werd veroordeeld als aanhanger van Mus en Wiclif. Dat
de leerstellingen van Wiclif in Schotland meer ingang vonden, bleek
inzonderheid in 1494, toen 30 personen, allen uit het zuid-west slijk
gelegen graafschap Kyle, werden gedaagd door den bisschop van
Glasgow om dcli te verantwoorden voor den koning en zijn grooten
raad. Zy werden genoemd de Lollarden van Kyle, en behoorden tot eene
sekte, die in hoofdzaak Wiclif volgde, en voorts volgens de stellingen, die
Knox ons van hen meedeelt, overeenkomst had met de latere Anabaptis-
ten. Behalve nl. dat zij opkwamen tegen de transsubstantiatie en het ver-
eeren van beelden en reliciuiën, beweerden zy ook, dat liet niet geoorloofd
was te strijden en vooral niet het geloof met de wapenen te verdedigen,
dat er geen verlof gegeven mocht worden om tegen de Saracenen te strij-
den, dat het in geen geval geoorloofd was een eed te doen, dat de Kerk

1) Loi-imei\'. Patrick Rauiilton. Edinburgh 1857. p. 77. ;Jn truth, there was no other
country in Europe where the abuses of the Church had reached such a height as in the
Scottish kingdom.\'\'

2) Froude. 1. c. vol. Ill p. 399.

3) In 1525 reeds moesten bij Parlements-acte de geschriften vau Luther verboden worden.
Lorimer 1. c. p. 67.

4) Works, vol, I en II.

5) Works, vol. I. p. 8 sip

geen huwelyk mocht ontbinden, dat de excommunicatie niets betee-
kende, dat Christus alleen aan. Petrus macht gegeven had te binden en te
ontbinden in de Kerk, dat de koningen geen recht hadden in geeste-
lyke zaken te oordeelen, dat de tienden niet aan de geestelijkheid moes-
ten worden gegeven, dat alle geloovigen priesters zijn, dat alle ware ge-
loovigen dagelyks het lichaam van Christus ontvangen, - dat men niet
moest bidden tot Maria, maar tot God alleen, en voorts: «That the
Pape is not the successour of Petir, but whare hesaid: «Go behynd
me, Sathan.» i) Dit proces werd echter ten gunste van de beklaagden
beslist. Een zekere Adam Reid wist zich zoo goed en geestig te kwijten
van zijne verdediging, dat, zooals Knox ons meedeelt, de bisschoppen
geheel in de war werden gebracht en «the greatest part of the ac-
cusatioun was turned to lawchter», waarmee de koning goed vond
de zaak te laten afloopen zonder slechte gevolgen voor één van de
beschuldigden.

Weldra echter zouden de processen op ernstiger wijze worden ge-
voerd, hoewel nog telkens weer ook bij de ernstigste processen een
trek van dien frissclien humor voor den dag komt, die ons zulk een
eigenaardigen blik geeft op het Schotsche volksleven van dien tijd.
Patrick Hamilton was de eerste, die, op het hooren van de groote
dingen, die in Duitschland waren, geschied, naar het vasteland ging
«to see that great sight». Hy studeerde eenigen tijd te Marburg, sprak
Luther en Melanchton zelf en keerde terug naar zijn vaderland vol
ijver en geestdrift voor het nieuwe geloof. Niet lang echter werd het
hem gegeven te werken in zijn vaderland. Toch lang genoeg om in
zijnen kring grooten indruk te maken, een indruk straks nog ver-
sterkt, toen hij zijn geloof met den max\'teldood bezegelde. Die dood
van den jeugdigen en aanzienlyken Patrick Hamilton bleef een ge-
tuigenis, niet meer uit te wisschen in Schotlands geschiedenis.
Door zijn voornamen stand — hy behoorde tot den hoogsten adel en
was een neef van den lateren regent, den graaf van Arran — viel
hij aanstonds in het oog. Daarom deed dan ook de geestelijkheid
terstond haar best om den strijd tegen hem tot het uiterste door te
voeren. Zoo kon hy dus niet lang werken, maar de indruk, dien zijn
getuigenis maakte, was ook des to dieper vooral ook op den adel,
die nu niet meer eenen van het eenvoudige volk, maar eenen uit
hunnen kring wegens ketterij den marteldood zagen sterven. In het

1) Works. Yol. I. p. 8. sq.

9

najaar van 1527 vras liy in Schotland teruggekomen eu den 29sten
Februari 1528 stierf hy reeds op den brandstapel.

Knox heeft ons in zyne History eene korte verhandeling van Ha-
milton over wet en evangelie bewaard 2), waarin wy terstond den
leerling van Luther herkennen. Wet en evangelie vporden hierin
tegenover elkander gesteld. Berst wordt de wet behandeld en aange-
toond, dat het niet in de macht van den mensch staat die wet te houden.
Daarom is de conclusie: «The law was gevin to schaw us our synne.»
«Thou wilt say, « Whairfor doith God command us that which is impos-
sible for us», r ansuere, «To mack thee know thatthow arte hot evill,
and that thair is no reamedy to save thee in thine awin hand, and that
thow mayest seak reamedy at some uther; for the law doith nothing butt
command thee.» Daarop wordt over het evangelie gesproken, dat
goede tijding bevat n.1: «Christ is our rychteousness, Christ is oure
wisdome, Christ is our sanctification, Christ is our redemption, The
i Father of Heavin hath forgevin us for Christis saik», en voorts al zulke

uitspraken «as declair unto us the mercyes of God.» Dan worden nog
eens kortelyk wet en evangelie tegenover elkander geplaatst in de
volgende tegenstellingen: «The law shawith us our synne, our con-
i demnatioun, is the word of ire, is the word of dispair, is the word

of displeasure; The Gospell schawith \'us a reamedy for it: Oure re-
demptioun; is the word of grace, is the word of conforte, is the word
of peace»; en in «A disputation betuix the law and the gospell: The
law sayith: paye thy debt, thou art a synnar desperat, and thow
shalt die. The Gospell sayith: Christ hath payed it, thy synnes ar
forgevin thee, be of good conforte, thow shalt be saved. The Law
sayith: mack amendis for thy synne, the Father ot Heaven is wraith
wyth thee. Quhair is thy rychteousnes,\' goodnes, and satisfaction?
Thou art bound and obligat unto me, to the devill, and to hell. The
Gospell sayith: Christ hath maid it for thee. Christ hath pacefeid
him with his blood. Christ is thy rychteousnes, thy goodnes, and
satisfactioun, Christ hath delivered thee from thame all». Daarop
volgt de uiteenzetting van de leer der rechtvaardigmaking door het

1) Vóór zijnen dood vertoefde Hamilton geruimen tijd te St. Andrews, waar hij met.
verschillende personen disputeerde, totdat eindelijk de geestelijkheid gelegenheid vond om
hem in hechtenis tc doen nemen. O. a. de beroemde Alexander Alesius werd in dien tijd
door hem voor de leformatie gewonnen. Hij ging tot Hamilton om hem van dwaling ta
„ overtuigen, zooals hij ons zelf meedeelt, doch mot het gevolg „ut ex ipsius colloquio meum

errorem cognoscerem." Lorimer, 1. c. p. 13é.

3) Works. vol. I p. 31—35.

10

geloof, meestal weer in korte stellingen en teksten tezanieiigevat,
eindigende met eene vergelyking tusschen geloof en ongeloof. Het ge-
heel wordt dan besloten met een hoofdstuk over goede werken,
waarin dit de hoofdstelling is: «Good werkis maik not ane good
man, nor evill werkis ane evill man. But a good man makith
good werkis, and ane evil man evill werkis. Good fruct maketh not
the tree good, nor evill fruct the tree evill: But a good tree bearith
good fruict, and ane evill tree ane evill fruict», terwyl de ontwikke-
ling van deze stelling het einde vormt: «He that thinkith to be savid
be his werkis, calleth himselve Christ.» Zoo bracht Hamilton op een-
voudige, krachtige, frissche wijze zijn evangelie, dat Luther hem had
leeren kennen. Men kan het duidelijk bemerken, de reformatie ver-
keert nog in haar eerste stadium. Het is nog eenvoudig de blijde
boodschap van het jubeljaar des Heeren voor de dienstknechten onder
: de wet. De verdere toepassing en nadere dogmatische ontwikkeling
van den inhoud des evangelies en van de verhouding van wet en
evangelie, m. a. w. van den totaalinhoud des bijbels blijft nog tot
later bewaard.

Hoewel door het leven en niet het minst door den dood van Pa-
trick Hamilton reeds eene geduchte geestelijke beweging in Schotland
was ontstaan vooral onder zijne adellijke nabestaanden en vrienden,
zoo was toch de tyd nog niet daar, dat de reformatie in Schotland
waarlijk tot doorbreking zou komen. Daartoe moest eerst de bodem
nog veel meer worden voorbereid. Daartoe was Hamiltons werkzaam-
heid ook te kort geweest. Toch werkten de reformatorische begin-
selen intusschen in stilte voort. Kort na Hamilton werd er weer ie-
mand ten vure vei\'oordeeld, omdat men een .,N. T. bij hem gevonden
had. 1) Daarop volgde een periode van ongeveer tien jaar van betrek-
kelijke rust voor de hervormingsgezinden. In dien tijd toch werd het
land verscheurd door hevige binnenlandsche twisten tusschen koning
en clerus aan den eenen kant en den adel aan den anderen kant.
Kort na Hamiltons dood was het den koning James V gelukt met hulp
van Beaton, aartsbisschop van St. Andrews, te ontsnappen uit de ge-
vangenschap, waarin de Douglases, toen de machtigste Schotsche fa-
milie, hem hielden. Het gevolg was geweest, dat het hoofd der Dou-
glases, de graaf van Angus, was verbannen en de wijk had genomen

1) In 1535 had ïyndale eene Engelsche bijbelvertaling uitgegeven, die spoedig daarop
in Schotland werd ingevoerd door handelaars, die haar kochten op de markten in Vlaan-
deren. Lorimer, 1. c. p. 80.

11

uaar Engeland. Vandaaruit bleef liij natuurlijk voortdurend intri-
geeren in Scliotland, zoodat James V in die dagen geene gelegenheid
had om nog bovendien de hervormingsgezinden te vervolgen.

De graaf van Angus werd intusschen door Hendrik VIII, die daar-
door hoopte steeds meer invloed in Schotland te zullen verkrygen,
goed ontvangen. Reeds Hendrik VII had getracht met Schotland op
goeden voet te komen en had aan James IV zijne dochter Margaretha
tot vrouw gegeven. Doch zoo spoedig was de oude vijandschap tus-
schen Schotland en Engeland niet weggenomen. Toen Hendrik VIII
zijn vader in 1509 was opgevolgd en zich weer al te veel in Schot-
land wilde doen gelden, had James IV weer hulp gevraagd bij Schot-
lands ouden bondgenoot tegenover Engeland, Frankrijk. Dit had
aanleiding gegeven tot eenen oorlog met Engeland, die voor Schot-
land een treurig einde had genomen in den ongelukkigen slag van
Flodden in 1513, waar James IV met de bloeui van den Schotschen
adel was gesneuveld. James V was toen nog slechts twee jaar oud
en kwam dus onder regentschap van de koningin-weduwe Mar-
garetha, de zuster van Hendrik VIII. Zoo kreeg Engeland weer
veel invloed aan het Schotsche hof. In dien tyd huwde Marga-
retha den graaf van Angus, doch tegenover hem en den invloed
der Engelsche partij, zocht een deel van den adel in verbond met
den clerus weer hulp bij Frankrijk. Margaretha liet zich intusschen
scheiden van den gi-aaf van Angus om Lord Methven te kunnen
huwen, die weer op de hand van den aartsbisschop Beaton was,
zoodat Margaretha ten slotte party koos tegenover haren broeder. Iu
1528 was de macht van den graaf van Angus voor goed gebroken-
Hij moest vluchten naar Engeland en voor geruimen ^tijd was nu
Beaton, de aartsbisseliop van St, Andrews, wien de paus den titel
van kardinaal gaf, de man, die in Schotland alles te zeggen had.
Met hem zegevierde das weer een tijdlang de geestelykheid en de
Praijschgezinde jjolitiek, terwyl James zelf zijne verbroedering met
Frankrijk te kennen gaf door in 1538 te huwen met Maria Guise,
^an Engeland uit trachtte men intusschen voortdurend den verloren
invloed te herkrijgen. Nadat Hendrik VHI in 1532 de Engelsche kerk
aan het bestuur van den paus had onttrokken, verzocht hij James V
ook in Schotland eene dergelijke hervorming te beginnen. Doch James,

1) „ïhe nucleus of a Southern party was formed at the Court which never after was
wholly dissolved." Froude, 1. c. vol. III. p. 348.

12

gelieel onder den invloed van Beaton staande, weigerde natuurlijk,
terwijl liij voortging de geestelykheid hoe langer hoe meer macht te geven.

Eindelyk, na tal van onderhandelingen, brak in 1542 op nieuw
een strijd met Engeland uit. Daar echter voornamelijk op aandrijven
van de geestelijkheid en met behulp van haar geld deze oorlog onder-
nomen was, weigerde plotseling de adel in 1542 bij Solway Moss den
strijd. Het gevolg was, dat, toen de omstandigheden hen ten slotte
toch noopten te stryden, een kleine Engelsche bende, gebruik
makende van de wanorde in het Schotsche leger, hunne veel grootere
legermacht geheel versloeg, en vooral door den ongunstigen toestand
van den bodem tal van krijgsgevangenen maakte, waaronder van de
aanzienlijkste edelen, zoodat te Solway Moss door Schotland eene
minder bloedige, maar meer smadelijke nederlaag werd geleden dan
bij het nog niet vergeten Flodden. i) James V overleefde den smaad
niet lang en stierf nog in hetzelfde jaar.

Beaton had intusschen gebruik gemaakt van den toorn des konings
tegen de edelen, toen deze geweigerd hadden te strijden. Hij had den
koning by vernieuwing, nu voor de tweede maal, eene lijst aange-
boden met de namen van ongeveer honderd edelen, die hij als ketters
beschouwde, en van wie hij zeide, dat zij het land aan Engeland
wilden verkoopen. Die lijst werd na James\' dood gevonden. Vandaar
dat de graaf van Arran, wiens naam ook op die lijst stond, zich
eerst geheel tegen Beaton en de geestelijkheid keerde, zoodat er na
dea dood van James een betere tijd voor de hervormingsgezinden
scheen aangebroken te zijn. De graaf vau Arran was nl. regent ge-
worden over de slechts weinige dagen oude dochter des konings, Maria
Staart. Wel is waar was een testament des konings gevonden, waarby
o. a. Beaton in het regentschap werd benoemd. Doch men mompelde
spoedig van bedrog. Hoe dit zij, de edelen benoeaiden Arran in plaats -
van Beaton tot regent. A iTan begon inet voor de Protestanten gunstige
maatregelen te nemen. Thomas Williams 2) eu John Rough 3) twee her-

ij ..Never, in all the wars between England and Scotland, had there been a defeat more
complete, more sudden and disgraceful. More lives were lost at Flodden; but at Flodden
two armies had fairly matched, and the Scotch had fallen with their 6ices to their enemies.
At Solway Moss ten thousand men had fled before a few hundred farmers, whom they .
had surprised in their homes." Froude. 1. c. vof. III. p. 531.

3) Hij was een Dominicaan, en de eerste, door wien Knox de dwalingen der Koomsche
Kerk begon in te zien. Zie beneden hl. 37.

3) Een monnik uit Stirling, die in 1557 in Engeland op den brandstapel stierf. Zie be-
neden bl. 38 en 31.

m

13

vorniingsgezinde predikers, stelde liij aan tot kapellaans aan zijn hof. In
1543 werd zelfs een Parlementsbeslnit genomen, waarbij het lezen der H.
S. in de volkstaal werd veroorloofd. Een direct gevolg van de verande-
ring in het bestuur was ook, dat de Douglases na vijftienjarige bal-
lingschap weer in Schotland mochten teragkeeren. Met hun hoofd,
den graaf van Angus, kwam mede een gezant van Hendrik VIII,
Sadler, die namens zyn vorst met Arran begon te onderhandelen
over een toekomstig huwelijk van Maria Stuart met Hendriks zoon,
Eduard. Het huwelijkscontract kwam zelfs reeds tot stand, zoodat de
woede der franschgezinde partij van kardinaal Beaton en Maria
Guise geene grenzen kende. Doch voor de zooveelste maal zou er weer
eene verandering komen in de Schotsche regeeringspolitiek.

Beaton en de zijnen zaten natuurlijk niet stil. Daar kwam hulp
uit Frankrijk opdagen. Twee bisschoppen in deftig ornaat betraden
Schotlands kust. De eene was John Hamilton, een broeder van den
regent, abt van Paisley. Hij wist al spoedig zulk een invloed op
zijnen broeder uit te oefenen, dat deze aan Williams en Rough het
bevel gaf het land te verlaten. Dat was het begin van eene nieuwe
omkeering. Verschillende reformatorisch gezinde edelen moesten
het «Privy Council» verlaten. Ook de Hamiltons, de aanzienlijke en
machtige famihe, die vooral de belangen der katholieke party in
Schotland behartigde, kwamen nu weer «as ravens to the carrion» naar
het hof. Intnsschen werden door Beaton in verbond met de graven
van Argyle, Huntley en Bothwell de koninginmoeder en Maria Stuart
ontvoerd en Arran gedwongen het gesloten huwelijkscontract nietig
te verklaren. Daarop werd de koningin gekroond en het verhond
met Frankrijk vaster dan ooit gevestigd. Beaton hield intusschen den
oudsten zoon van Arran in gijzeling in het kasteel van St. Andrews.
Feitelijk regeerden nu Beaton en de abt van Paisley het land. Sadler
vroeg opheldering aan Arran, doch Arran waagde het niet krachtig
op te treden. Hendrik VIII riep daarop Sadler terug en verklaarde
Schotland opnieuw den oorlog. Eene poging van den graaf van
Lennox, wiens familie een oude veete had tegen de Hamiltons, om
eene engelschgezinde partij, bestaande uit de graven van Angus,
Glencairn, Cassilis, de Lords Maxwell, den Laird van Drumlandrig
en den Sheriff van Ayr, aan het roer te brengen, mislukte. Lennox
moest vluchten.

Intusschen had dus de kardinaal vrij spel en de vervolgingen tegen de
ketters werden met vernieuwde woede voortgezet. Niettegenstaande

14

het gestrenge optreden tegen Hamilton toch hadden de reformato-
rische beginselen zich in Scholtand hoe langer hoe meer uitgebreid
vooral ook door middel van kooplieden en visschers, die het meest
in den vreemde met de nieuwe leer in aanraking kwamen i).
De tijd van verwarring en binnenlandsche twisten, die volgde kort
na den dood van Hamilton, had men zich ten nutte gemaakt.
John Erskine of Dun had zelfs in 1534 te Montrose een school op-
gericht, waar het Grieksch werd onderwezen en het N. T. in de
grondtaal werd gelezen. In 1538 echter, toen de koning gehuwd was
met Maria Guise en de Fransche invloed zeer sterk was aan het hof,
waren de vervolgingen weer met meerdere heftigheid begonnen. Doch
de beweging was niet meer te stuiten. Vooral in Dundee en Leith
en in het graafschap Kyle, de oude verblijfplaats der Lollarden,
maakte de ketterij grooten voortgang. Velen bezegelden daar hun
geloof met den marteldood, terwijl een groot aantal vluchtte naar
Engeland. Zelfs in tegenwoordigheid van den koning trad een monnik
in een passiespel op tegen de prelaten, hetgeen hij echter met ver-
scheidene anderen met den dood op den brandstapel moest boeten
Ook de beroemde Schotsche humanist en hervormer George Buchanan 3)
moest in dezen tijd de vlucht nemen wegens een satyrisch gedicht
op de Franciscanen, terwijl andere Schotsche geleerden, Alexander
Alesius, John Fife en Machahaeus hem reeds voorgegaan waren.
In 1542 toen Arran pas aan de regeering gekomen was, was er een
tijd van verademing gekomen voor de Protestanten. Het zoo lang
verboden boek mocht toen vrij worden gelezen. «Ther mycht have
bene sein the Byble lying aluiaist upoun everie gentilmanis table.»
Doch helaas, die tijd duurde niet lang en toen Beaton weer de macht
in handen had gekregen, woedde hij feller dan ooit. Vooral Perth
moest het ontgelden, velen werden daar van ketterij beschuldigd en
verscheidenen gedood. Anderen werden verbannen of in de gevang-enis
geworpen.

Doch in deze dagen trad een man op, die niet alleen een krachtigen
stoot zou geven aan de reformatorische beweging in Schotland en

]) Knox. Works. vol. I. p. 61. „Butt cheaflie by nierchantis and niarinaris, who, frequenting-
other cuntreis, heard the trew doctrin affirmed, and the vanitie of the Papisticall religioun
openlye rebucked."

2) Knox. Works, vol. I. p. 63.

3) P. Hume Brown. Georr/e Buckaimu. hmmnist «»f/»•f/ww?«\'. Edinburgh 1890. p. 100. sq.
4.) Knox. Works, vol. I. p. 5.";.

a) Knox. Works, vol. I. p, 100.

15

haar in nieuwe banen zou leiden, maar wiens dood ook de oorzaak
zou worden van Beatons val. Deze man was Georgé Wishart.

George Wishart was de zoon van een Schotschen grondbezitter,
den Laird van Pittarrow. Gedurende eenigen tijd gaf hij les in
het Grieksch aan de door Erskine of Dun opgerichte school te
Montrose waar de reformatie al spoedig vele aanhangers telde.
Op die school leerde hij zijne leerlingen het Grieksche N. T.
lezen en werd daarom in 1538 door den bisschop van Brechin van
ketterij \' beschuldigd. Daarop vluchtte hij naar Engeland, waar hij
te Bristol predikte tegen de vereering van Maria. Hij werd echter
gedwongen in het openbaar te herroepen, doch spoedig daarop ging
hij naar Duitschland en Zwitserland om daar steeds dieper inzicht te
verkrijgen in de reformatorische beginselen. De Zwitsersche hervorming
trok hem het meest aan, zooals blijkt uit zijne vertaling van de Con-
fessio Ilelvetica prima, die eenigen tijd na zijnen dood werd uitgegeven.
Slechts weinig is ons echter van dit zijn verblijf in het buitenland
bekend. In 1543 was hy weer in Engeland teruggekeerd en gaf daar
in dat jaar onderwijs aan de universiteit te Cambrige, waar hij door
zijne bijzonder aantrekkelijke persoonlijkheid zijne leerlingen nauw
aan zich wist te verbinden. Gelouterd en gesterkt in zijn geloof
keerde hij in 1544 weer naar Schotland terug om daar krachtiger
dan iemand tevoren te getuigen door zijn woord en door zyn gansche
leven en straks door zijnen dood voor die beginselen, die hy nu met
zijn gansche hart had omhelsd, en om in Schotland de reformatorische
beweging zelf in nieuwe banen te leiden. Was Hamilton de man ge-
weest die door zijne voorname positie vooral invloed had uitgeoefend
op den adel. Wishart zou door zijne buitengewone welsprekendheid
en door de aantrekkelijkheid zijner persoonlijkheid vooral veel invloed
oefenen op het volk. 3)

1) Zie over deze school M\' Crie, Life of JoM Knox, 5th ed. London 1831, vol. I, p. 34<3 sq.

3) Een zijner leerling-en schrijft van hem, dat hij was: „courteous, lowly, lovely, glad

to teach, desirous to learne, and well travailed.....hee was a man modest, temperate,

fearing God, hating covetousnesse; for his charity had never ende, night, noon, nor

day..... his learning no lesse sufficient than his desire......if I should declare his

love to me and all men, his charitie to the poore in giving, relieving, caring, helping,
providing, yea, infinitely studying how to do good unto all, and hurt to none, I should
sooner want words then just cause to commend him." Zie Laing, Wm^JiS of Kmos, vol.
VL p. 671 sq.

„It was an aristocratic before it became a democratic movement." Lorimer. Fatrich
Hamilton, p. 107

16

Dooi\' zijne vurige welsprelsendlieid en ongeveinsde vroomheid wist
hij het volk voor goed voor de reformatie te winnen. Door hem legde
de reformatie eens voor altijd beslag op het volk. En daardoor was
aan de reformatorische beweging in. Schotland nieuwe kracht ge-
geven. Een nieuw, krachtig element was aan het oude toegevoegd.
En waar nog menigmaal de adel uit tijdelyke belangzucht aarzelend
zou optreden, of ook zich geheel terugtrekken, daar zou het dau het
volk zijn, dat den doorslag gaf. Als straks Knox\' «Appellation to the
Lords» niet hielp, dan zou zijn «Appellation to the Commonalty and
the People of Scothind» niet vruchteloos blyven.

^ Zoo werd Wishart een uitnemende wegbereider voor Knox. Ook
nog in een ander opzicht. Hij bracht in Schotland de eerste Zwit-
sersche confessie en introduceerde daarm.ee het Zwitserscha Protestan-
tisme, dat weldra in Schotland de plaats van het Luthersche van
Hamilton zou innemen. Niet alsof in Schotland het onderscheid der
beide leertypen bij de hervormingsgezinden reeds tot hun bewustzyu zou
zijn gekomen. Want Hamilton had alleen gesproken over de
rechtvaardigmaking door het geloof, over het avondmaal sprak hij
zich noch iu Lutherscheu, noch in Zwitserscheu geest uit. A.lleen
maar was hij opgekomen tegen de mis. i) De periode na Wishart
vormt geene tegenstelling met die van Hamilton, maar zij vult aan,
zij verbreedt eu verdiept. Deze verbreeding en verdieping geschiedt
door het op den voorgrond stellen van het Schriftbeginsel. Van nu af
aan moet het geheele Woord gelezen en onderzocht worden. Hamilton
zag niet anders dan die ééne tegenstelling van Wet en evangelie.
Zijne dogmatiek bestond eigenlijk slechts uit één dogma: de recht-
vaardigmaking door het geloof. Nu wordt dit anders. De dogmatiek
wordt rijker.

Men begeeft zich tot steeds diepere Schriftstudie. Straks, als Knox op-
treedt, of ook nu reeds misschien, komt in plaats van Hamiltons «Disputa-
tion betwixt the law and the evangill» Oalvijns breed opgezette, van ern-
stigen arlieid en diepe studie getuigende «Institutio religionis christi-
anae.» Dan is de enkele, krachtige, welsprekende prediking niet genoeg

1) Loi\'imer. 1. c. p. 164. ,,I1 does not appear that Hamilton has promulgated any doctrine
on that head, either Lutheran or Helvetic, save in the negative form of a rejection of the
Roman dogmas of the mass and baptismal efficacy. And as the same remarkable silence
is preserved in the answers of Borthwick, we may regard this as good evidence that
Hamilton\'s theological teaching had continued to give type to the doctrine of the
Scottish Reformers down to 1540."

11

mam

meer. Dan begint men eene Kerk te organiseeren, recliten van die Kerk
te handhaven, universiteiten op te richten en scholen te bouwen, i)

Door zijne prediking, waarin hij de duidelykste kenteekenen ver-
toonde, bij welke leermeesters hy was ter schole gegaan, bereidde
Wishart het werk van Knox voor. Had hij vroeger in Montrose den
stoot gegeven tot een ernstig onderzoek van het N. T. in de oorspron-
kelijke taal, nu irok hij al predikende het geheele land door. Nu eens
vinden wij hem te Montrose, dan weer te Dundee, waar hij druk-
bezochte voorlezingen hield over den brief aan de Romeinen, dan weer
in het westelijke graafschap Ayrshire, eindelyk in Leith en in East-
Lothian, de landstreek in de nabyheid van Edinburg. En waar hij
kwam, vooral viel zijn woord in goede aarde. En niet alleen door
zijne woorden, maar ook door zijne daden verwierf hij zich eene plaats
in het hart zijns volks.

Toen hy in Dundee geruimen tijd had gepredikt, werd hem ten
laatste op aandringen van den kardinaal Beaton het verblijf in de stad
ontzegd. Met ernstige vermaningen tot hem, die hem dat bevel bracht,
had hij daarop de stad verlaten, zeggende: «I have offered unto yow
the woorde of salvatioun, and with the hazarde of my lyef I have
remaned amanges yow. Now ye your selves refuise me, and tharefoir
man [must] I leave my innocencye to be declared by my God. Yf it
be long prosperus with yow, I am nott ledd with the Spreitt of
treuth. Butt yf truble unlooked for apprehend yow, acknowledge the
cans, and turne to God, for he is mercifull. But yf ye turne not at
the first, he shall viseitt yow with fyre and sword.» Daarop had hij
zich naar Ayr begeven, waar hij eveneens in de kerk had gepredikt.
Wederom beval Beaton den asrtsbisschop van Glasgow hem dit te
verhinderen, hetgeen ook geschiedde. De aartsbisschop zelf trad op in
de kerk en Wishart verzamelde intusschen zyn gehoor op de markt.
Omtrent de preek van den aartsbisschop, voor Avien dit wei\'k zoo

1) Zie het uitvoerige plan voor het onderwijs in Knox\' First Book of disci]}line
[TForks, II, p. 208—221); vg. wat Dr. A. Kuyper zegt van Calvijn in tegenstelling met
a Lasco [Jocmnis Calvini et Joamiis a Lasco de ecclesia sententicirum inter se compositio,
Amstelodami 1803, p. 179): „Calvini Ecclesia doctrinale institutmn; Lasci moralis societas
potius est habenda."

2) „Wishart was a theologian and reformer in the sense of the Helvetic Confession. He
had visited the reformed churches of Switzerland, and agreed so thoroughly with their
First Confession, that he executed a translation of it for the benefit of his countrymen:
and the accounts which have come down to us of his preaching, disclose how earnestly
and fully he taught the Swiss doctrine of the sacraments.\'\' Lorimer, 1. e. p. 103.

9.

ganscli ongewoon was, deelt Knox ons mee: «The surame of all his
sermon was: «Thei say tüat we shuld preach; why nott? Bettir late
thrive then never thrive: had [hold] us still for your Bischop, and we
shall provid better for the next tyme. This was the begynnyng and
the end of the Bischoppis sermon who with haist departed the toune,
butt returned nott agane to fulfill his promisse.» Het volk te Ayr en
de graaf van Glencairn wilde, toen de aartsbisschop de stad had verlaten,
met geweld Wishart op den kansel brengen, maar hij wilde van geweld
niets weten, zeggende: «It is the woord of peace that God sendis by
me; the blood of no man shalbe sched this day for the preaching of it.»

Te Ayr zynde, kwam hem het gerucht ter oore, dat te Dundee
de pest was uitgebroken en in hevige mate woedde. Aanstonds
stond zyn besluit vast. «They ar now in truble, and they nead
conforte,» zoo sprak hij, «Perchance this hand of God will mak
thame now to magnifie and reverence that woord, which befoir (for
the fear of men,) thei sett at light price.» Te Dundee werd hy met
de grootste blijdschap ontvangen. Onder grooten toeloop van alle
kanten predikte hij en trouw bezocht hij de kranken in hunne wo-
ningen om hen vertroostend toe te spreken. Zoolang de pest duurde,
bleef hy te Dundee. Daarna keerde hij naar Montrose terug.

Intusschen stelde Beaton alle pogingen in het werk om eenen zoo
invloedrijken prediker als Wishart uit den weg te ruimen. Te Dun-
dee werd zelfs door een vermomden priester een aanslag op zijn leven
gepleegd, die echter door Wishart zelf werd ontdekt en alzoo verijdeld.
Te Montrose ontving hij op zekeren dag een brief van een vriend, naar
het scheen, die ziek was geworden en hem wilde spreken. Hij begaf
zich op weg. Doch plotseling zeide hij tot eenige vrienden, die met
hem voortreden: «I will nott go: I am forhiddin of God: I am
assured thare is treasone. Lett some of yow go to yonder place,
and tell me what ye fynd.» De vrienden onderzochten en vonden
achter den heuvel een door Beaton daar geplaatste hinderlaag,
gereed om Wishart gevangen te nemen.

Niet lang meer echter zou Wishart het werk, dat hij met
zooveel geestdrift en yver vervulde, voortzetten. Hij zelf had er een
voorgevoel van. Na het boven verhaalde voorval zeide hij, dat hy
wist, dat hij zyn leven in de handen van dien hloeddorstigen man
zou eindigen, maar niet op zulk eene wijze. En later sprak hij de
merkwaardige woorden: «I will tell yow, that I am assured that
my travail is neir ane end; and tharefor call to God with me, that

r

19

now I shrink not when the batteU waxis moist hoote», en hij Toegde
er aanstonds aan toe: «God shall send yow conforte after me. This
realme shalbe allnminated with the light of Christis Evangell, as
clearlie as ever was any realme sence the dayis of the Apostles.
The house of God shalbe builded in to it. Yea, it sail not lack,
(whatsoever the ennemye imagyne in the contrare), the verray cope
stone» (meanyng that it shuld anes be browght to the full perfecti-
ouu); «Neither shall this be long to; Thare shall nott many suffer
after me, till that the glorie of God shall evidently appear, and
shall anes triumphe in dispyte of Sathan. Butt, allace! yf the people
shall after be unthankfull, then fearfull and terrible shall the plagues
be that after slial follow»

Van Montrose begaf hij zich naar East-Lothian in de nabijheid
van Edinburg, waar hij in nauwere verbinding kwam met deu man,
die zijn werk zou voortzetten en voleindigen, John Knox. Aanstonds
maakte Wishart op Knox een onvergetelijken indruk. Van, het eerste
oogenblik af aan, dat Knox hem persoonlijk leerde kennen, week hij
niet meer van zijne zijde. Zelf droeg hij het zwaard om Wishart
tegen mogelijke aanvallen te beschermen, totdat eindelijk Wishart
■ zelf, voordat hij naar Ormiston vertrok, Knox beval terug te keeren,

zeggende: «One is sufficient for one sacrifice.» Knox gehoorzaamde
en Wisharts woorden werden maar al te spoedig bevestigd. Op het
landgoed van den laird van Ormiston gekomen, leidde hij des avonds
nog de huisgodsdienstoefening en dienzelfden nacht werd het kasteel
overrompeld door den graaf van Bothwell, den lateren echtgenoot van
Maria Stuart, W^ishart gevangen genomeri en aan Beaton overgeleverd,
die hem te St. Andrews in\'de gevangenis wierp.

Daar werd hij voor eene vergadering van bisschoppen en prelaten
gerpepen en vau verschillende ketterijen beschuldigd, voornamelijk,
,d.at;.hy tegen de mis, de biecht, het vagevuur, de vereering van
MfU\'ia ren de heiligen gepredikt had. Het einde was dat hij veroor-
deeld werd tot den brandstapel. Arran zelfs trachtte uog, naar
i^is(X)ttie 3) ons meedeelt, tusschenbeiden te komen en schreef aan
|tiv • , Beaton: «to continue [postpone] the accusatioun of Maister George

iWischart quhyll he and he spoke togidder and if he wold not, his

1) Worlis of Xnox, vol. I, p. 183.

3) Piscottie, Histortj o f the Scottish Reformation, aangehaald bij Laing. Works of Knox
vol. I. p. 145, note 1.

äo

awin blood be tipon bis awin bead, for he would not consent that
any man sould suffer persecutioun at that tyme.» Doch Beaton
wist, wien hy aan Arran had. Meer vreesde hy het volle,
welks gezindheid tegenover Wishart hij kende. Buitengewone maatre-
gelen werden daarom tegen den dag van de voltrekking van het
vonnis genomen. Alle kanonnen van het pas versterkte slot van St.
Andrews, waar de aartsbisschop zijn verblyf hield, werden op de stad
gericht. Beaton zelf zag van uit een vertrek van zyn kasteel toe op
het schouwspel, waarnaar hy zoo lang ,had gehaakt. .Nog van den
brandstapel vermaande Wishart het volk, spoorde het aan tot volhar-
ding, en stierf alzoo den Isten Maart 1546 den marteldood.

Zoo had Beaton dan overwonnen, maar het was eene overwinning, die
hem slechts nader bracht by zijnen val. De maat was nu volgemeten.
Van het oogenblik van Wisharts dood af aan begon men zich met on-
verwrikbare vastberadenheid tot weerstand voor te bereiden. IJad men
in Ayr reeds met geweld een weg Vf\'illen banen voor Wishart naar
den kansel, die hem was ontzegd, maar was men toen door zijn uit-
drukkelijk verlangen, omdat hij hun verkondigde «i/ie woord o/peace,»
daarvan teruaofehouden, nu zou er weldra een ander komen, die niet alleen

OD \' \'

als prediker, maar ook als leider der geheele reformatorische beweging-
in Schotland zou optreden, die met kracht het recht van weerstand zou
verdedigen, ja, die zelf, geboren «leader» als hij was, dien weerstand zou
organiseeren eu tot zijn doel voeren. Hy zou adel en volk beiden doen
verstaan, dat de tijd van dulden voorby was en de tijd van handelend
optreden gekomen, dat er naast het beginsel van genade ook een
beginsel van recht was, dat de ware godsdienst ook zijne rechten had,
die gehandhaafd moesten worden, dat ook het Schotsche «Sion door
recht zou worden verlost.» i)

Het zou echter nog verscheidene jaren duren, eer de bodem in
Schotland genoeg was voorbereid om zulk eenen «leader» te^-kunnen
ontvangen. Doch na Wisharts dood begint zich algemeen de over-
tuiging te vestigen, dat weerstand onvermijdelijk, dus noodzakelyk ia^;
Die overtuiging sprak zich drie maanden na Wisharts dood uit in i
eene daad, die wij ecliter daarom nog niet met Knox «a godly
fact» zouden willen noemen. Eenige edellieden namelijk, vertoornd

1) Jes. 1 : 27.

2) Toen Knox dan ook in 1556 zag, dat hij nog niet handelend genoeg kon optreden,
keerde hij voorloopig weer naar Genève terug „unto such tyme as God should geve"
unto us grettar libevtie\'\' xWorks, vol. I, p. 253). Zie beneden, hoofdstuk III.

21

over deu dood van den door allen zoo zeer beminden Wishart, be-
sloten dien dood te wreken. Zy vormden daartoe eene samenzwering-
en den 29sten Mei 1546 drongen zij plotseling in stilte het bisschop-
pelyk kasteel binnen, overrompelden de wacht en drongen tot de
kamer van den kardinaal door. Tegenstand was vruchteloos en onder
de kreten van Beaton: «I am a preasfc, I am a preast, ye will not
slay me», stootte James Melville hem het zwaard in de horst. Het lijk
van den kardinaal werd van uit het vertrek, vanwaar hij den dood
van Wishart had gadegeslagen, voor het samengestroomde volk ten
toon gesteld. Niemand nam het voor den gehaten Beaton op, zoodat
de samengezworen edelen na hun volbrachte werk ongehinderd het
sterke slot van St. Andrews in bezifc konden houden, waarin zy zich
met hunne inmiddels toestroomende manschappen verschansten tegen
den weldra te verwachten aanval van den regent Arran.

Zoo viel David Beaton, de groote steunpilaar van het Katholicisme
in Schotland, als het zoenoffer voor zyn eigen overwinning op Wishart.
En Beatons val wederom werd indirect de aanleiding tot het eerste
openlijke optreden van den man, die ten laatste in Schotland met zoo
buitengewone kracht in korten tijd de reformatorische beweging ter
overwinning heeft geleid en alzoo voor goed het Protestantisme in zijn
vaderland heeft doen zegevieren, John Knox.

Dezen man met de hem eigene beginselen in zijne beteekenis als
hervormer te schetsen is het doel van dit geschrift, waarby we inzonder-
heid zijne betrekking tot zijn grooten leermeester Calvijn willen trachten
in het oog te vatten. Vooral nu door den onvermoeiden arbeid van
Dr. David Laing te Edinburg eene volledige uitgave van Knox\' werken,
van nauwkeurige aanteekeningen en inleidingen voorzien, het licht heeft
göïienr^ZYie ivorks of John Knox., 6 volumes, Edinburgh, Stevenson,
^^«iroitr Society, 1846 —1864), is deze taak ook voor den vreemdeling
gemakkelijker gemaakt, i) Wel is waar verscheen reeds in 1814 eene
biographie van Knox van de hand van Dr. Thomas M\'crie
[Lilie ïof John Knox, 2 volumes, London), doch behalve dat hij de sa-

.he 1;
- Ïö1t0------------

Van deze editie bestaan twee oplag-en. waarvan de eene slechts een zeer beperkt
aawul exemplaren bevat, gedrukt uitsluitend voor de leden der Bannatyne C/wiJ; de andere
opihg-e, voor algemeen gebruik bestemd, werd gedrukt namens de Wodrow Society. ïhans
is liet werk alleen antiquarisch te verkrijgen (door mij verkregen bij Mac Millan te Londen).

In 1831 werden eenige van de voornaamste werken van Knox uitgegeven door M\' Gavin
{The History of the Reformation of Heliyion in Scotland, hy John Knox, to which (ire
appended seteral other pieces of his writiny, Glasgow and Edinburgh).

2

09,

menstelliiig van dit werli van verschillende geschriften van Knox nog
geen gebruik kon worden gemaakt, sloot toch ook genoemd werk, dat
eene biographie in den eigenlijken zin des woords bedoelde, een
meer bepaald onderzoek naar de beginselen van Knox als hervormer,
inzonderheid in hunne verhouding tot die van Calvyn, niet uit.

We wenschen dan, nu deze inleiding ons op het terrein van Knox\'
werkzaamheid heeft georiënteerd, hem eerst te schetsen in zijne eerste
ontwikkeling, naar de zeer schaarsche berichten, die ons daaromtrent
zijn overgebleven, en vervolgens in zijn eerste optreden, waartoe het
samenscholen der verbonden edelen te St. Andrews de aanleiding
werd. Daarna volgen wij hem in zijne gevangenschap, oj) zijne
zwerftochten door Engeland en op het vasteland, zijn kortstondigen
terugkeer naar Schotland, en eindelyk zijn laatste, rustiger en lang-
duriger verblyf te Genève, om hem ten slotte weer in zijn vaderland
te zien optreden, nu om er voor goed de reformatie door te zetten
en de Gereformeerde Kerk in Schotland te vestigen. We zullen dan
gelegenheid hebben om, bij het bespreken zijner uitwendige lotgeval-
len, telkens meer bepaald bij zijne verschillende geschriften en de be-
ginselen, daarin neergelegd, stil te staan, om dan ten slofte in een
Terugblik de reformatorische beginselen van onzen Hervormer zooveel
mogelijk in een overzicht samen te vatten en met die van Calvijn te
vergelijken om alzoo des te duidelijker voor oogen te hebben den ei-
Q-enaardiö-en vorm, dien het Gereformeerde Protestantisme in Schot-

O O - \'

land aannam.

Wat de bronnen betreft, moet nog worden opgemerkt dat het
werk van Dr. Laing voor de Eugelsche periode van Knox\' leven eene
belangrijke aanvulling ontving door de uitgave van John Kuom. and
the Chiirch of England^ by P. Lorimer (London 1875), wè
4 door Lorimer ontdekte stukken en brieven van Knox of 02>^
trekking hebbende werden gepubliceerd.

HOOFDSTUK T.

Eerste optreden van Knox.

De val van kardinaal Beaton, den grooten steunpilaar van liet
Katholicisme in Schotland, werd de aanleiding tot het eerste openlyke
optreden van John Knox, dat echter slechts van korten duur was.
Verscheidene jaren zouden nog verloopen, aleer hij voor goed aan het
openbare leven in zijn vaderland deel zou nemen, om dan ook in zeer
korten tyd met een kracht, als in geen ander land werd ontwikkeld,
in Schotland de reformatie door te zetten. Van de periode zijns levens,
die aau dit eerste optreden voorafgaat, is ons, helaas, slechts weinig be-
kend. Hij werd geboren in 1505 te Haddington, eene stad in de zuid-
oostelijk gelegen Schotsche provincie Lothiau. Zijne ouders behoorden
waarschijnlijk tot den gegoeden burgerstand, daar zij in staat waren
hunnen zoon, dien zy voor het priesterschap bestemden, eene goede op-
leiding te doeu genieten. Nadat Knox zijn eerste onderricht had ge-
noten op de grammarschool te Haddington, ging hij in 1522 i)
naar Grlasgow om op de universiteit aldaar onder den toenmaligen

1) M\' Gavin noemt voor Knox\' vertrek naar Glasgow het jaar 1530 in de voorrede vau
zijne uitgave van de voornaamste werken van Knox (Glasgow 1831, p. XXXIIL): „There
is a fact -/wt mentioned by any of his biographers, except by the writer of this in a note to
the late edition of the Scots Worthies: „In the records of the university of Glasgow, «ww
1530, John Knox appears in the list of matriculated students, when, if it was our Reformer,
he must have been fifteen years of age, a proper enough time for his appearing in that
character." Deze opgave berust echter waarschijnlijk op eene foutieve lezing van het des-
betrefiEendc jMs.; vg. de eveneens in 1831 verschenen 5de uitgave van M\'Crie\'s ii!/<?q/<7(?/«»
Knox, vol. I, p. 339: „In the „Annales Universitatis Glasgowensis" the name „Johannes
Knox" occurs among the Incorporati, or those who were matriculated, in the year 1533",
waarbij hij dan een afschrift uit de annales voegt met den datum: In festo Sanctorum
Marthirum Crispini et Crispiniani. Anno Domini Millesimo guingentesimo Vicesimo secundo.

24

Principaal Jolin Major (of Mair) zijne verdere opleiding te ontvangen.

John Major was een man van groote vermaardheid in zijn tijd.
Geboren in 1470 te Norfch-Berwick, had hij gestudeerd te Oxford,
Cambridge en Parijs, waar hij in 1505 doctor in de theologie werd
en doceerde tot 1518. Een dankbaar leerling zegt van hem in den
eigenaardigen stijl dier dagen : «Het echte Gorgoonsche paard is Pegasus,
en Pegasus is die onvergelijkelijke meester in de schoone kunsten en de
philosophie, dien ik niet in staat ben naar verdienste te pryzen, mijn
leermeester John Major, die met zijne eigene vleugels hooger vliegt
dan de vleugels van den wind hem zouden kunnen dragen, totdat
hij alle andere geesten in verhevenheid overtreft.» i) In 1518 was hij
met den aartsbisschop James Beaton, den voorganger van David Beaton,
meegekomen uit Parijs om te Glasgow liet ambt op zich te nemen
van Principaal der universiteit, waar hij tot 1523 bleef en onderwys
gaf in philosophie en theologie. Toen James Beaton aartsbisschop van
St. Andrews was geworden, werd Major den D^en Juni 1523 hoog-
leeraar aan de universteit aldaar en bleef dit tot zijnen dood in 1550.

Major behoorde wat de richting en ontwikkeling van zijn geest
betreft tot de scholastiek. Hoe hoog de mannen der oude studie hem
stelden, maar tevens hoezeer hij daarom ook door de nieuweren,
huuianisten en hervormers beiden, werd veroordeeld, kan ons b.v.
blyken uit het verweerschrift van Melanchthon tegen de Sorbonne,
toen deze Luther veroordeeld had. Om zijn grooten naam te Parijs
neemt Melanchthon hem als type van de Parijssche theologen en
zegt dan van hem: «Ik heb de commentaren gezien op Petrus Lom-
bard us van John Major, een man, zoo zegt men mij, thans de vorst onder
de Paryssche godgeleerden. Lieve hemel! Wat een wagenladingen
van beuzelarij! Wat een bladzijden schrijft hij vol met bespiegelingen,
of er ook rijkunst kan zyn zonder paarden, of de zee zout was, toen
God haar schiep — om niet te spreken over al de goddeloosheden,
die hij heeft geschreven over de vryheid van den wil, niet alleen in
tegenspraak met de Schrift, maar met al de scholastieken bovendien!
Als hij een type is van de Paryzenaars, geen wonder, dat zij allen
vyanden van Luther zijn.»

Knox zelf laat zich over zijn leermeester niet uit en memoreert
alleen den grooten roep van geleerdheid, waarin hij stond bij zijne
landgenooten: «Maister Johnne Mair, whose wourd then was holden

1) P. Hume Brown, JSitchmmt, Jinmanist and reformer, Edinburgh 1890, p. 40.

3) Aangehaald bij Lorimer, Patrick Hamilton, p. 43.

25

as ane oracle in inateris of religioun» i). Moge Knox intusschen
al geene reformatorische denkbeelden in den eigenlijken zin des
woords aan Major te danken hebben, zoo is toch ongetwijfeld Majors
onderwijs voor hem ook als toekomstigen hervormer yan Schotland
niet onvruchtbaar geweest. Niet tevergeefs toch had Major langen tijd
te Parijs vertoefd, waar toen nog de geschriften van Gerson en Pierre
d\' Ailly, die met zooveel nadruk de suprematie der concilies boven
den paus hadden geleerd, den toon aangaven. Hunne leeringen aan-
gaande de rechten der concilies tegenover den paus en al wat daar-
mee samenhing, waren bij hem, den vrijheidlievenden Schot, in goede
aarde gevallen. Ja zelfs had hij de stelling verdedigd, dat de bisschop
van Rome geen wereldlijke suprematie bezat en geen recht had om
vorsten te kroonen of af te zetten, en voorts dat de pauselijke ban niet
van kracht was, als hij op onwettige gronden was uitgesproken.
Zoo kwam Knox dus reeds vroeg zoo al niet met reformatorische,
1 dan toch met meer vrijzinnige denkbeelden in aanraking, dan bij het

L gros der geestelijkheid gangbaar waren.

» Doch inzonderheid wat zijne politieke denkbeelden betreft, herkennen

we in Knox aanstonds den leerling van Major. Ook op politiek gebied
toch stond Major dergelijke opinies voor aangaande het gezag van den
vorst als op kerkelijk gebied aangaande dat van den paus. Het gezag van
den vorst was volgens hem evenmin absoluut als dat van den paus.
De yorst ontleent zijn gezag aan het volk en kan daarom in bepaalde
gevallen door het volk worden afgezet, ja zelfs ter dood gebracht. S) Ook
op dit punt leerde Major intusschen niets nieuws, maar sloot zich slechts
j aan bij een bepaalde reeks van denkers uit vroegere eeuwen. De ge-

j heele middeneeuwen door toch laten zich mannen aanAvijzen, die dezelfde

1) Works, I, p. 37.

2) Thomas M\'Crie., Life of John Knox, 5th ed. Edinburgh 1831, vol. I, p. 8.

3) ,,Similiter in regno: et in toto populo libero est snprema, fontalis potestas inahrorjabilis ;
in rege vero potestas mysterialis [ministerialis?] honesto ministerie. Et sic aliquo modo
sunt duo potestates; sed quia una ordinetur propter aliam, potest vocari una effectualiter:
et oasu quo regnum rex in tyrannidem convertat et etiam incorrigibilis, potest a populo
deponi, tanquam a superiore potestaté\' ÇEicpos. Mattk. fol. 71. a. c. Paris 1518). En elders :
,,Rex utilitatem reipublicae dissipans et evertens incorrigibilis, est deponendus a communitate
cui praeest. Eex non habet robur et auctoritatem nisi a regno cui libéré praeest" (ibid. fol.
69. c). En eindelijk, sprekende over het afsnijden van een ziek lichaamsdeel: „Cumlicentia
totius corporis veri tollitur hoc membrum; etiam tacultate totius corporis mystici, tu,
tamque minister communitatis. potes hunc tyrannum occidere, dum est licite condemp-
natus." [In tertimn sententiarmu commentariiis, fol. 139. c. d. Paris 1517). Vg. voor deze
citaten M\'Crie, 1, c. p. 347.

2t)

politieke geclaehten uitspreken, die wij bij Major vinden. Waar echter
een man van de daad als Knox zich deze gedachten eigen maakte, daar
waren zij niet bestemd om als in de middeneeuwen in den vorm van
eene «qnestio» met «solutio» opgenomen te worden in een of ander
lijvig boekdeel, maar daar zouden ze spoedig van de theorie in de
praktijk worden overgebracht. En deze politieke beginselen van Major
zyn wel zeer diep bij Knox doorgedrongen. Op welk punt hij ook in
lateren tijd de lessen van zijn nieuwen leermeester Calvijn moge gesteld
hebben boven die van Major, niet op het punt, dat handelde over het
gezag van den vorst in verband met het recht tot weerstand van het
volk. Op dit punt bleef hij steeds in zijn hart de getrouwe leerling
van Major, ook al nam Majors leer by Knox in verband met zijne
theocratische beginselen eene meer godsdienstig getinte kleur aan. 3)
Of Knox zijnen leermeester Major naar St. Andrews gevolgd is,
is niet met zekerheid te zeggen. Dat hij te St. Andrews den titel
van «Master of arts» zich zou hebben verworven en aan de univer-
siteit aldaar zou hebben gedoceerd, zooals latere berichtgevers mee-
deelen, blijkt niet. Zijn tijdgenoot Archibald Hamilton, die vyf

1) Reeds in de 6e eeuw schreef Isidorus van Sevilla: „Koningen worden koningen ge-
noemd, omdat zij goed handelen. Zij behouden dien naam, zoo lang zij goed handelen;
wanneer zij verkeerd handelen, verliezen zij hem." In de 8e eeuw verklaarde een bisschop
van Verona, „dat alle menschen van nature gelijk zijn, en dat de menschen de ongelijk-
heid niet behooren te erkennen, die dikwijls ten gevolge heeft gehad, dat men de besten
plaatste onder de heerschappij van de slechtsten." Een schrijver uit de 10e eeuw zegt
personen te kennen ouder zijne tijdgenooten, „die gelooven, dat het koningschap zijn oor-
sprong niet heeft van God, maar van goddelooze menschen, die bij den aanvang der wereld
door inblazing van den duivel de blinde eerzucht en de onuitsprekelijke vermetelheid heb-
ben gehad om zich koning te maken over andere menschen, die hunne gelijken waren.\'\'Onver-
holen werd het in de 12e eeuwuitgesproken door Johannes van Salisbury: ,.Als de koning het
ware beeld is van God. dan behoort hij bemind, vereerd en gehoorzaamd te worden; als hij het
beeld is van al wat slecht is, dan behoort hij in de meeste gevallen ter dood gebracht te
worden." Door Duns Scotus wordt met kracht de stelling verdedigd, dat het volk de eenige
bron is van het gezag iu den staat. Gerson eindelijk, wiens naam zoo hoog gehouden werd door
de Sorbonne, drukt zich zoo kras mogelijk uit: ,, Als koningen in hunne plichten tegenover
hunne onderdanen te kort schieten, als zij zich onrechtvaardig gedragen, bovenal, als zij vol-
harden in hun wanbestuur — dan is dit juist een geval, waarin de wet der rechtvaardigheid
moet worden toegepast, dat het geoorloofd is geweld met geweld te keer te gaan. Heeft
Seneca niet gezegd, dat er geen aannemelijker oifer is voor God dan een tyran?" Zie voor
deze citaten P. Hume Brown, Buchamn, lamimikt and ä-eyor««\', Edinburgh 1890, p. 273 sq.

2) Vg. Carlyle, On heroes, hero-worship and the heroic in history, London Chapman 1889,
p. 137: „This Knox cannot live but by fact."

3) Zie beneden, hoofdstuk VI.

é) Alle nasporingen dienaangaande vau M\'Grie in het academisch archief te St. Andrews
waren vruchteloos. Zie zijn Jjife of John Knox, I, p. 83!) sq. Vg. Laing, Works of
Know, VI, Preface, p. XX.

27

jaren na zijnen, dood eene (wel is\' waar vijandige) levensbeschrijving
van hem uitgaf, zegt alleen, dat hij een tijdlang les gaf in de be-
ginselen der volkstaal bij private families. In die hoedanigheid van
privaat onderwijzer treffen wij hem dan ook later aan, wanneer hij
ons zelf in zijne History zijne ontmoeting met Wishart meedeelt in
1545. Dat Knox intusschen de ordening tot priester had ontvangen,
waarschijnlijk omstreeks 1530, toen hij den vereischten leeftijd van
25 jaren had bereikt, blijkt uit eenen brief van een Roomsch geestelijke,
Ninian Winget, aan Knox geschreven in 1561, waarin hij zegt: «Ye
renunce and estemis that ordinatioun null or erar wikit, be the quhilk
somtyuie ye war callit Schir Johne.» i) In de archieven van Hadding-
ton komt zyn naam driemaal voor in verband met rechtszaken in
1540, 1542 en 1543, ééns als «Schir John Knox.» Bovendien is nog
door Laing, deu uitgever van Knox\' werken, een notarieel stuk ge-
vonden, gedateerd 27 Maart en geteekend: «John Cnox, notary,»
waarin Knox zichzelven noemt «Joannes Knox Sacri altaris minister
Sanctiandraeae dioceseos auctoritate appostolica noiariws», waaruit dus
blijkt, dat Knox in 1543 nog optrad in zijn karakter van priester
en krachtens pauselijke autoriteit de functie van notaris mocht ver-
richten. Dit stuk heeft betrekking op een zekeren James Ker of Samu-
elston. W^aarschijulijk was dus Samuelston, eene plaats in de nabijheid
vau Haddiugtou, in dezen tijd Knox\' woonplaats, waar hij liet ambt
vau kapelaan of «Rood priest» kan hebben bekleed bij de St. Nico-
laaskapel aldaar, daar hij niet tot de reguliere, maar tot de wereld-
lyke geestelijkheid behoorde en dus wel de ordening, maar niet de
jnrisdictie van priester bezat. 2)

In 1543 stond Knox dus nog in betrekking tot de Roomsche Kerk,
doch in ditzelfde jaar moet hij den persoon hebben ontmoet, die vol-
gens Calderwood 3) de eerste was «to give Mr. Knox a taste of the

1) Hieruit blijkt tevens, dat Knox te Glasgow of te St. Andrews geen ,.Master of arts"
geworden is, daar Schir of Dominus de gewone titel was van priesters, die niet den hoo-
geren graad van Magister bezaten. Zie Laing, Wo\'rhs of Knox, VI, Freface., p. XX. Vg.
ook wat Knox\' ordening tot priester betreft, M\' Grie, 1. c. I, p. 348.

3) Laing, VI, Freface, p. XXI. Vg. Nicol Burne\'s Disputation, aangehaald bij M\' Crie,
1. c. I, p. 349: ,,ïhe powere of ordere is not sufficiënt to ane man to preache, bot heman
[must] have also jwisdictione over thame to whome he preaches, Johann Kmnox resavit
never sic jurisdictione fra the Eoman kirk to preache in the realme of Scotland: thairfbir
suppoise he receavit from it the ordre of priestheade, yet he had na pouar to preache, nor
to lauchfullie administrai the sacramentes."

3) David Calderwood ( 1658) liet in Ms. na:-eene Ilistor;/ of the Kirk of Schotland,
later gedeeltelijk uitgegeven, aangehaald bij Laing, p. XXII.

28

trutli,» nl. Thomas Guillaume. Guillaume, ook Williams genoemd,
kwam uit dezelfde landstreek als Knox, Lothian, was provinciaal ge-
worden. van de orde der dominicaners, en iu 1543 door Arran tot zijn
kapelaan aangesteld, hetgeen hy echter slechts bleef, zooals we boven
zagen, tot 1544. Van dezen Guillaume is ons weinig bekend. De
indruk, dien Knox van hem ontving, schijnt ook niet zeer diep te
zijn geweest. Althans hij wijdt niet over hem uit en teekent slechts
aan: «The man was of solid judgement, reassonable letteris (as for
that age), and of a prompt and good utterance: his doctrine was
holsome, without great vehemency against superstitioun», terwijl hij
blijkbaar John Rough, die tegelijk met hem kapelaan werd aan
Arrans hof, hooger stelde, daar hy volgen laat: «Teached also
souietymes Johnne Rowght albeit not so learned, yet more sempill,
and more vehement against all impietie»

In 1544 echter, juist toen Arran de reformatie weer ging tegen-
werken, kwam in Schotland de man terug, die een blij venden invloed
op Knox zou uitoefenen en die richting aan zyn leven zou geven,
waardoor hij Schotlands groote hervormer zou worden, nl. George
Wishart. Wij hebben boven gezien, hoe Wishart, zich niet be-
kommerende om de anti-reformatorische maatregelen van Arran, al
predikende het land was doorgetrokken, waardoor ook Knox hem
had leeren kennen. Het kon niet anders, of iemand als Wishart
moest, zoodra hij met Knox in aanraking kwam, diepen indruk op
hem maken. Een levende, krachtige persoonlijkheid alleen, niet de
studie, zelfs van een Augustinus of Hieronymus, twee schrijvers, door
Kuox meermalen genoemd, en die ook in dezen tijd zeker door hem
zullen gelezen zyn, kon Knox tot den beslissenden stap brengen.
En zulk een persoonlijkheid ontmoette hij in Wishart. Wishart
alleen kon op den toekomstigen hervormer van Schotland beslissend
werken. Vooral zijne innige vroomheid overtuigde eenen oprechte
als Knox van de waarheid der reformatorische beginselen. Hij zag
ze in Wishart in hunnen zuiversten vorm als het ware belichaamd.
En dat was hefc, wat Knox, de man van het concrete handeleu eu
niet van het abstracte denken, bovenal noodig had.

Wisharts leven was één stuk leven. Hetzij hij onderwys gaf in de taal

1) Zie boven,, bl, 13.
3) Works, I. p. 9G.

Van liet N. T. te Montrose, hetzij hij het evangelie bracht aan het volk,
of in den huiselijken kring zich onderhield met zijne vrienden, of verant-
woording gaf voor zijne rechters, zijn leven was ééne vervulling van
het: «Wandel voor Mijn aangezicht en zijt oprecht.» Zijn wandel
was waarlijk een wandelen met God. Zijn leven was ééne prediking.
En deze prediking was niet ijdel, ook niet voor Knox, «who had
awaited upoun him carefullie from the tyme he came to Lotheane»
Knox kon zich van hem niet losmaken, hij moest hem volgen, en
ieder van zijne woorden drong bij hem door tot het diepst zyner
ziel. Geheel de uitvoerige en levendige beschrijving in Knox\' History
van het optreden van «that blissed Martyre of God» draagt daarvan
de duidelijkste kenteekenen. Geheele stukken van preeken van
Wishart worden aangehaald en gesprekken meegedeeld. Knox beschrijft
hem als «a man of such graces as befoir him war never hard within
this realme, yea, and are rare to be found yit in any mau, nocht -
withstanding this great lyght of God that sence his dayis hes schyned
unto us. He was not onlye singularlye learned, alsweall in godlye
knowledge, as in all honest humane science; hot also he was so
clearlye illuminated with the spreat of prophesye, that he saw nott
only things perteanyng to himself, but also such thingis as some
Tounes and the hole Realme afterwards felt, which he foir-spak,
nott in secreat, but in the audience of many, as in thare awin places
shalbe declaired» Van den tijd af aan, dat hij Wishart leerde
kennen, was Knox gewonnen voor de reformatie. Wishart gaf bij
hem den laatsten stoot, van nu af aan schaarde hij zich openlijk aan
hare zijde door Wishart onafgebroken te volgen.

Knox was in dezen tijd, zooals hij zelf in zijne History meedeelt,
gouverneur van de twee zonen van Hugh Douglas of Langniddrie
en van den zoon van John Cockburn of Ormiston, twee edellieden van
East-Lothian, die de hervorming waren toegedaan. Ook de godsdienstige
opvoeding dezer knapen was hem opgedragen en dit onderricht ge-
schiedde in het publiek, zoodat hierbij ook de overige familieleden
tegenwoordig konden zijn benevens het volk uit de nabuurschap. Behalve
het gewone catechetisch onderwys, dat hij hun gaf, las en verklaarde
Knox ook op bepaalde uren een hoofdstuk uit den bijbel. De kapel
te Langniddrie waar dit placht te geschieden en waarvan de ruïnen

1) TVm-ks. I. p. 137.
3) Works. I. p. 13.5,

30

nog over zijn, werd in de volkstraditie genoemd «John Knox\'s Kirk» ^j.

Intusschen naderde de tijd, dat Knox zelf meer openlyk zou op-
treden. Nadat hij Wishart geruimen tijd op zijne tochten had ver-
gezeld, keerde hij, zooals we boven zagen, even vóór Wisharts ge-
vangenneming op diens uitdrulckelijk verlangen terug tot zijn gewone
werk. Met Hugh Douglas of Langniddrie ging hij naar diens land-
goed om daar de opvoeding zijner drie papillen voort te zetten.
Weldra bereikte hem daar de treurmare van Wisharts gevangenne-

o O

ming. Welke gevolgen Wisharts marteldood spoedig na zich sleepte,
is boven reeds verhaald geworden. Het gelukte echter na Bea-
tons dood den i\'egent Arran niet de samengezworen edelen, die door
Hendrik VIII werden ondersteund, uit het sterke kasteel van St. An-
drews, dat zij steeds bezet bleven houden, te verdryven. Onderhan-
delingen over de overgave werden wel gevoerd, doch weder af-
gebroken. Zóó werd inmiddels St. Andrews een welkom toevluchts-
oord voor alle vervolgden in den lande, die daar vryheid van
godsdienstoefening konden vinden. Knox evenwel, die reeds lang een
mikpuut was geweest voor de vervolgingen van David Beaton en nu
evenzeer voor die van zijnen opvolger John Hamilton, een natuur-
lij keu broeder van Arran, was eerst niet van plan zich bij de edelen
te St. Andrews te voegen. Hij was voornemens Schotland te verlaten
om naar Duitschland te gaan om daar verschillende universiteiten te
bezoeken. Naar Engeland wilde hij niet gaan, zooals hij ons meedeelt,
«be reassone that the Paipes name being suppressed, his lawes and
corruptionis remaned in full vigour.» 2) Op het herhaalde aandringen
echter van Douglas of Langniddrie en Cockburn of Ormiston liet
hij zich bewegen van dit plan af te zien ter wille van het ver-
dere onderricht hunner zonen en zich naar het kasteel van St. An-
drews te begeven, waar hy vrij zou zijn van vervolging. Zoo begaf
Knox zich dan met Paschen (10 April) van het jaar 154-7, tien maan-
den na den dood vau Beaton, naar het kasteel van St. Andrews. Iu
plaats van zich rustig te kunnen gaan wijden aan de studie aan
vreemde universiteiten, zooals hij eerst gewild had, zou hij nu terstond
in het openbare leven mee betrokken worden. St. Andrews zou hem
een gewichtigen stap nader brengen tot het groote werk, dat hem
wachtte.

I) M\' Orie. 1. o. p. 43.
3) Works. I. p. 185.

31

Te St. Andrews ging hy voort zijne leerhngen op de gewone
wijze godsdienstonderwijs te geven, nh in het pnWiek in de paro-
chiekerk. Daar het hij hen antwoorden volgens een catechismus;
welken, zegt hij niet, misschien reeds de Catechismus Genevensis,
daar hij ongetwijfeld in dezen tijd de geschriften der Zwitsersche her-
vormers, waarop Wishart hem waarschijnlijk gewezen had, met name die
van Calvijn i), reeds yverig zal hebben gelezen. Bovendien las hij nog
in de kapel van het kasteel het evangelie van Johannes met hen.
Door deze oefeningen werd men opmerkzaam op zijne groote talenten,
inzonderheid Mr. Henry Balnaves en John Rough, de vroegere kape-
laan van Arran, die toen op het kasteel vertoefde, en men besloot
hem het predikambt op te dragen. Deze voor Knox zoo beslissende
gebeurtenis moge hij zelf ons in zyn eigenaaardigen, levendigen stijl
verhalen. «Thei of the place», zoo schrijft hij in zijne History, «hut
especiallie Maister Henry Balnaves and Johne Rowght, preachear,
perceaving the maner of his doctrin, begane earnestlie to travail with
him, that he wold tack the preaching place upoun him. But he
utterlie refuissed, alledging «That he wold nott ryne whare God had
nott called him-»-, meanyng that he wold do nothing -wiihovii alauchfuU
vocationn. Whareupone thei prively amonges thame selfis advising,
having with thame in counsall Schir David Lyndesay of the Mont,
thei concluded, that thei wold geve a charge to the said Johnne, and
that puhlictlie hij the mouth of thare preachear. And so upoun a
certane day, a sermone had of the electioun of ministeris. What
power the congregatioun (how small that ever it was, passing the
nomber of two or three) had above any man, in whome thei sup-
posed and espyed the giftes of God to be, and how dangerous it was
to refuise, and not to hear the voce of such as desyre to be instructed.
These and other headis, (we say), declaired, the said Johnn Rowght,
preachear, directed his wordis to the said Johnne\' Knox, saying,
«Brother, ye shall not be offended, albeit that I speak unto yow that
which I have in charge, evin from all those that ar hear present,
which is this: In the name of God and of his Sone Jesus Christ,
and in the name of these that presentlie calles yow by my mouth,
I charge yow, that ye refuise not this holy vocatioun, but that as ye
tender the glorie of God, the encrease of Christ his kingdome, the
edificatioun of your brethrene, and the conforte of me, whome ye

1) Zio beneden, hoofdstuk II, § 3.

32

understand weill yneucli to be oppressed by the multitude of laubouris,
that ye tack upouu yow the publict office and charge of preaching,
evin as ye looke to avoid Goddis heavye displeasur, and desyre that
he shall mnltiialye his graces with yow». And in the end he said to
those that war present, «Was not this your charge to me? And do
ye not approve this vocatiouu?» Thei answered, «It was; and we
approve it.» Whairat the said Johnne abashed, byrst fnrth in moist
abundant tearis, and withdrew himself to his chalmer. His conteanance
and behaveour, fra that day till the day that he was compelled to
present him self to the publict place of preaching, did sufficiently
declair the greaf and truble of his hearte; for no man saw any sign
of myrth of him, neyther yitt had he pleasur to accumpany any
man, many dayis together.» i)

Uit dit voorval blykt ons Knox" hooge waardeering vau het ambt
als zoodanig, dat hy niet op zich durfde nemen op eigen initiatief
of zelfs op het aandringen van geachte vrienden, maar alleen na
daartoe op wettige wyze door de gemeente, hoe klein dan ook, ge-
roepen te zijn. Hier treedt reeds bij Knox in onderscheiding van
zijne vrienden dat kerkelijke element voor den dag, dat aanstonds na
zyu optreden zich steeds krachtiger in de Schotsche reformatorische
beweging begint te doen gelden, en waarin Knox straks tijdens zijn
verblyf te Geuève zoo groote sympathie vond bij Calviju en alzoo
ook nog te meer werd versterkt. De roeping en ordening tot het
ambt wilde Knox niet aan de iudividueele willekeur overgelaten zien.
Waarschijnlijk is dit door Knox zoo vroegtijdig op den voorgrond
plaatsen van het kerkelijke element in de Schotsche reformatie mede
een voorname oorzaak ervan, dat we in Schotland bijna niets bespeuren
van anabaptistische invloeden. Dat Knox na zijne roeping door de
gemeente nog aarzelde die roeping aan te nemen, mag niet daaraan
worden toegeschreven, dat hij zou getwijfeld hebben aan hare wettig-
heid, hetgeen voldoende blijkt uit de wijze, waarop hij alles meedeelt.
Maar hij gevoelde al het gewicht en de moeilijkheid van het ambt,
waartoe hij werd geroepen. Hy zag duidelijk den tweesprong in zijn
leven. Hij begreep het beslissende van het oogenblik. Dat bracht
hem iu zoo heftige beroering. Dat deed hem zich dagen lang afzon-
deren uit den kring zijner vrienden. Hij was nu wettig geroepen,
zijn persoonlijken stryd had hij alleen te stryden.

1) TForks. I. p. 186 sq.

33

I Nog was liij niet tot eene beslissing gekomen, toen een voorval

/ in de kerk te St. Andrews hem daartoe den laatsten stoot gaf. Een

zekere John Annand, een man Tan beteekenis aan de universiteit
I van St. Andrews, Principaal van het St. Leonard\'s College, had

I reeds lang John Rough, den prediker, gehinderd hij zijne pre-

■ diking door tegenwerpingen te maken. Knox had daarop An-

^ ■ nand in geschrifte aangevallen. In eene daarop volgende woorden-

1 wisseling met Knox in de kerk van St. Andrews nam Annand

ten laatste zijn toevlucht tot de autoriteit van de Kerk en
weigerde verder te disputeeren, daar de Kerk alle Luthersche
ketterijen reeds had veroordeeld. Knox ontkende hierop, dat de
Roomsche Kerk de ware Kerk was, daar zij de kenmerken der ware
Kerk miste. «Yea, I offer my selve», zeide hij ten slotte, «by
word or wryte, to prove the Romane Church this day farther dégé-
nérât from the puritie which was in the dayis of the Apostles, then
was the Church of the Jewes from the ordinance gevin by Moses,
when thei _consented to the innocent death of Jesus Christ.» Toen
riep eensklaps het volk: «We can not all read your writtingis, butt
we may all hear your preaching: Tharefore we requyre yow, in the
name of God, that ye will lett us hear the probatioun of that which
ye have afhrmed ; for if it be trew, we have bene miserable deceaved» J^).

Dit was voor Knox als het ware een tweede roeping «in the
name of God» tot het predikambt. En hij bleef niet langer
besluiteloos. Den volgenden Zondag hield hij in de kerk te St. An-
drews zijn eerste preek over Dan. 7 : 24^ en 25. Na eene
korte inleiding over de goedheid Gods om zoovele jaren tevoren te
waarschuwen voor gevaren, die komen zouden, en over den toen-
maligen toestand der Israëlieten in de Babylonische gevangenschap
besprak hij in het kort de vier rijken: het Babylonische, Pertische,
Grieksche en Romeinsche rijk, en toonde aan, hoe uit de verwoesting
van dat laatste rijk «rase up that last Beast, which he affirmed to
be the Roman Church», want al de kenmerken van dat beest waren
volkomen toepasselijk op de Roomsche Kerk. Doch voordat hij
verder uitwijdde over de misbruiken dier Kerk, gaf hij eene definitie
van de ware Kerk, «shew the trew notes of it, whairupon it was
buylded, why it was the pillare of veritie, and why it could nott

I\' Works, vol. I.\' p. 189.
3) Wo\'rks. vol. I. p. 189 sq.

Ö4

err, to witt «Becauw it heard the voce of the awin pastor, Jesus
(jhrist, wold not hear a strangere, nether yitt wold be caryed about
with everie kyiid of doctrin.» Nadat hij de kenmerken van de ware
Kerk had toegelicht, behandelde hij het tegenovergestelde, nl. de
kenmerken van de valsche Kerk, toonde aan, dat de in den tekst
bedoelde koning dezelfde was, als die in het N T. genoemd werd «de
man der zonde», «de antichrist», «de hoer van Babyion», en dat
hiermee niet bedoeld werd een enkel persoon, maar «a body and a
multitud, having a wicked head, which should not only be synefull
himself, butt that also should be occasioun of syne to all that
should be subject unto him (as Christ Jesus is caus of justice to
all the membres of his body) ; and is called the Antichrist, that is to
say, cue coutrare to Christ, becaus that he is contrare to him in
lyeff, doctrin, lawes, and subjectes.» Hij toonde aan hoe in deze laatste
vier punten de Roomsche Kerk geheel de kenmerken van dien An-
tichrist vertoonde. Op het punt van de leer wees hij op hare afwij-
king van de leer der rechlvaardigmaking volgens de Schriften «which
teach that man is «justifyed bij faith only» ; «that the blood of Jesus
Christ purges us from all our synnes.» Wat de wetten betreft wees
hij op het houden van dagen, onthouding van spijzen en van het
huwelijk, hetgeen Paulus genoemd had ««the doctrin of devilles.»»
Wat betreft de kenmerken van dat beest iu den tekst wees hij vooral
op de groote en godslasterlijke woorden, die het spreken zou, «for yf
these, (said he), be not great woordis and blasphemous, «the Suc-
cessor of Petir,» «the Vicare of Christ», «the Head of the Kirk»,
«most holy», «most blessed,» «that can not err» ; that «may maik
rycht of wrong, and wrong of rycht» ; that «of nothing may make
somewhat» ; and that «hath all veritie iu the schryne of his breast» •
yea «that hes power of all, and none power of him» ; Nay, «not to
say that he dois wrong, althought he draw ten thowsaud millioun of
seules with him self to hell» ; Yf these, (said he), and many other,
able to be schawin in his awiu Cannone Law, be not great and blas-
phemous woordis, and such as never mortall man spak befoir, lett
the world judge.» Maar het allerduidelykste kenmerk was nog dat uit
de Openbaring vau Johannes, waarin o. a. als de koopwaar dier Ba-
bylonische hoer wordt genoemd: «de lichamen en zielen van men-
schen» ; «Now, lett the verray Papistes thame selfis judge, yf ever
any befoir thame took upoun thame power to relax the paines of
tliame that war in purgatorie, as thei affirme to the people that daily

35

tliei do, by tlie merites of thare Messe, and of thare other trifilles.»
Ten slotte verklaarde hi] zich bereid om met iedereen, die tegen zijne
aanhalingen uit Schrift, kerkvaders of geschiedenis iets in te brengen
had, over de betwiste punten openlijk te disputeeren.

Deze eerste prediking van Knox maakte een geweldigen indruk.
Zelfs Wishart had. zoo niet gesproken; «Maister George Wishart
spak never so plainely» i). «Others sned [hewed] the branches of the
Papistrie, but he stryckis at the root, to destroy the hole,» zoo
hoorde men spreken. De Lard of Nydie zeide: «The tyranny of the
Caidinall maid nott his cause the bettir, nether yitt the suffering of
Goddis servand maid his cause the worse. And tharefoir we wold
counsale yow and thame, to provide bettir defenses then fyre and
sweard: for it may be that ellis ye wil be disappointed: men now
have other eyes then thei had than.» Nu, de prediking van iemand als
Knox was dan ook wel geschikt om de oogen te doen opengaan.
Aanstonds in het begin waakte hij er wel voor, dat op hem niet
van toepassing zou zijn, wat hij schreef aangaande de prediking van
Guillaume: «not sempill» en «without great vehemency against super-
stitioun.» De Roomschen zelf gevoelden, dat hunne zaak hachelyk
begon te staan. Het gerucht van Knox\' prediking had zich spoedig
verbreid en de gekozen maar nog niet ingezegende bisschop van St.
Andrews, John Hamilton, abt van Paisley, schreef aan Winram, den
sub-prior van St. Andrews, die echter in zijn hart de reformatie
niet vijandig was, dat hy toch zulk een kettersche prediking zou
tegengaan.

Hierop werd door Winram in St. Leonard\'s College eene verga-
dering belegd van Franciscanen en Dominicanen, en Rough en Knox
ter verantwoording geroepen. De artikelen, waarvan men verantwoor-
ding wenschte, werden hun voorgelezen. De voornaamste daarvan
Waren, dat de paus de antichrist was, dat de Sacramenten van het
N- T. moesten worden bediend in hunne oorspronkelijke zuiverheid,
dat de mis afschuwelijke afgoderij was, dat er geen vagevuur was,
dat er geen bisschoppen mochten zijn, die niet zelf preekten, en dat
de tienden volgens Gods wet niet noodwendig aan de geestelijken
toekwamen. Knox voerde voor hen beiden het woord, eerst tegenover
Winram, daarna tegenover Arbuckle, een Franciscaan. In den eersten
ontmoette hij een handigen tegenstander, die echter spoedig de taak

1) Woi\'/is. vol. I. p. 193.

36

van het dispuut overdroeg aan den laatste, een dommen monnilc, die
weldra door Knox geheel in verwarring werd gebracht. Knox verzocht
Winram hem aan te toonen, dat de stellingen, die men hem te laste
legde, waren «contrarious to the treuth of God,» maar ook, indien
hy dat niet kon, ze in bescherming te nemen, opdat «by your
authoritie, the people may be movecl the rather to beleve the trewth,
whareof many dowbtes be reassoue of our yowght [youth].» Doch
Winram ontweek dit dilemma wyselyk en zeide, dat hij niet gekomen
was als rechter, maar alleen om er eens vriendschappelijk over te
spreken, en dat hij dus niets wilde beslissen. Hij begon daarom met
de vraag: «Why may not the Kirk, for good causes, devise Ceremo-
nies to decore the Sacramentis, and other Goddis service ?» Knox ant-
woordde hierop, dat de Kerk niets mocht doen dan uit geloof, en dat
iets uiet uit geloof was, als het het getuigenis van Gods ivoord uiet voor
zich had, volgens het Paulinische: «het geloof is uit het gehoor, het
gehoor door het Woord Gods» en dat Winram dus te bewijzen had,
dat God «in expressid tvordis» de ceremoniën bevolen had, daar zij
anders niet uit geloof konden zijn, en immers de apostel had ge-
zegd: «al wat uit het geloof niet is, is zonde.» Wim-am vatte hem
op dat «expressid ivordis» iu verband met het meer algemeene be-
ginsel, dat iu dit Paulinische woord wordt uitgedrukt, en waaraan
Knox ten onrechte door het naast dat andere woord van den apostel te
plaatsen een meer beperkten zin wilde geven. « Will ye byud us so strait,»
zeide hij, «that we may do nothing without the expresse word of God?
What! and I ask a drink? think ye that I synne? and yitt I have nott
Goddis word for me.»

Hierdoor gaf Winram eene hem gunstige wending aau het
dispuut, waardoor hij het eerste gedeelte ervan als geeiudigd
kon beschouwen en het dus met fatsoen verder aan Arbuckle
kon overdragen. Knox bestrafte hem over zijne scherts en zeide, dat
hij de waarheid wilde ontduiken door sophisterij, maar dat hij zelf
zich toch nog wel kon verdedigen met den tekst: «alle schepsel Gods
is goed en er is niets verwerpelijk, met dankzegging genomen zijnde» ;
als Winram slechts zooveel wist aan te voeren voor zijne ceremoniën, dan
zou hy hem gelijk geven. Intusschen ziet Knox dau zelf van zijne j

eerste bewijsvoering verder af, en begint nu de kwestie opnieuw, thans
in juisteren vorm, te stellen, als hij zegt: «ïhe questioun wes not
nor is nott of meat or drynk, whairiuto the kingdome of God con-
sistis nott; butt the questioun is of Goddis trew ivirschiping, without

87

the quhilk we can have no societie with God. And, hear it is dowb-
ted, yf Ave may tack the same freedome in the using of Christis
Sacramentis, that we may do in eatting and drinking.» En dan stelt
hi] als regel voor de Kerk het woord van Mozes tot het volk Israël:
«All that the Lord thy God commandis thee to do, that do thoAV to
the Lord thy God; add nothing to it; diminyshe nothing from it»
(Deut. 12 : 32). Winram echter, die de gelegenheid om het dispuut
over te geven op het voor hem gunstigste oogenblik niet wil laten
voorbygaan, ziet op de meest vriendschappelyke wijze van verder
dispuut af met de woorden: «Forgeve me; I spak it but in mowes,
and I was dry. And now. Father [tot Arbuckle], follow the argument. Ye
have heard what I have said, and what is answered unto me agane.»

Arbuckle neemt dan met ijver de moeilijke taak op zich om te be-
wyzen, dat alle ceremoniën der Kerk door God zijn verordend. Knox
zal gaarne luisteren. Arbuckle meent dit gemakkelyk te kunnen doen
met Paulus\' Avoord, dat sommigen op het fundament, dat gelegd is,
bouwen goud, zilver en edelgesteenten, anderen hout, hooi en stoppe-
len ; welnu, dat goud, dat zilver en die edelgesteenten zijn de ceremoniën
dei\' Kerk. Knox meent, dat ze door het vuur moeten kunnen beproefd
worden en dus door het Woord van God. Arbuckle geeft dit toei
doch ontkent Knox\' stelling, «that our Ceremonies may not abyd the
tryall of Goddis Avoord». Ook Knox kan nu op zijne beurt niet laten
te schertsen en die eigenaardige «vein of drollery» i) in zijn karakter
komt te voorschijn, als hij antwoordt: «As the theaf abydis the tryall
of the inqueist, and tharby is condempned to be hanged, evin so may
your ceremonies abyd the tryall of Goddis word: hut nott ellis.»
Neen, Gods Avoord veroordeelt de ceremoniën «for ihe plaine and strata
commandiment of God is: «Not that thing which appearis good in
thy eis, shalt thow do to the Lord thy God, but what the Lord thy
God hes commanded thee, that do thow; add nothing to it; diminish
nothing from it.» Now onless that ye be able to prove that God hes
commanded your Ceremonies, this his formar commandiment will
dampne boyth yow and thame.» De arme monnik Aveet nu geen uit-
weg meer. Zijn toestand wordt ons door Knox recht plastisch be-
schreven: «The Freir, someAvhat abased [abashed] what first to ans-
Aver, Avhill he wanderis about in the myst, he falies in a fowll
myre.» Hij gaat nu nl. beweren, dat men niet zoo gebonden

1) Carlyle, 0/< herrien. keroworskip and the heroic in history, Londou 1889, p. 13\'J.

38

is aan liet Woord, want «that the Apostles had not receaved
the Holy Ghost, when thei did wryte their Epistles; but after thei
receaved him, and then thei did ordeyn the Ceremonies.» Nu werd
het al te dwaas en Winram kwam tusscheubeiden: «Father, what
say ye? God forbide that ye affirme that; for then fayre weall the
ground of our fayth.» De monnik deed nu zijn best om zyu fout
te verbetereu, maar het gelukte hem niet en ten laatste zocht hy
maar zijn toevlucht by de autoriteit vau de Kerk. Doch Knox hield
vol, dat de Kerk geen macht had «agamst the word of God.» «Yff
so be, ye will leave us no Kirk», riep de mouuik toen uit, waarop
Knox hem op zijne sarkastische wijze ten antwoord gaf : «ludead,
iu David I read that thare is a church of the maliguantis, for he
sayis, Odi ecdesiam molignantium. That church ye may have, without
the word, and doiug many thingis directly feghtting against the
word of God. Of that church yf ye will be, I eau not impead yow.
Bott as for me, I will be of none other church, except of that whicli
liath Christ Jesus to be pastor, which hearis his voce, aud Avill not
hear a strangeir» i).

Knox deelt ons mee dat de monnik, die na zijne grove vergis-
sing niet meer goed op zyn verhaal kwam, nog meer dwaasheden
debiteerde, dat hij o. a. voor het vagevuur geen betere autoriteit
kon aanhalen dau het zesde boek van Vergilius\' Aeneïs, en dat «the
panes thareof to him was ane evill wyflf.» Hoe Knox een en ander
beantwoordde, deelde hij mee in «a treatise, that he wrote in the
gallayis, conteanyug the some of his doctrine, and Confessioun of his
fayth» 3).

We gaven eeu meer uitvoerig verslag van dit eerste dispuut van
Knox, omdat we daaruit reeds vry goed eeu indruk van zijne per-
soonlijkheid kunnen ontvangen. We zien hier den vluggen, scherpen !
dialecticus, den goeden leerling van Major, die het dispuut goed weet f
te leiden en tot zijn doel te voeren, maar tegelijk merken wij op een
zekere geborneerdheid, eene uieer uiterlyke, dan innerlijke logica.
Er is een zekere uiterlyke logica, een logica op den klank af, in de
naast elkander zettiug van die teksten: «Al wat uit het geloof niet |
is, is zonde», en «Het geloof is uit het gehoor, het gehoor door het
Woord Gods» en dan in dien overgang van «het Woord Gods» op ;

1) Works. I, p. 193—300.
3) Zie beneden, bl. 43.

39

die «enpressid wordis.» Geen wonder, dat Winram die leemte gewaar
werd zonder haar echter duidelijk te formuleeren, en haar daarom
ook door een voorbeeld aan Knox deed gevoelen. Bovendien is er
nog iets karakteristiek voor Knox in dit dispuut, iets, waarin zich
ook weer dat geborneerde, dat citeeren op den klank af, open-
baart, nl. zijne overbrenging zonder meer van O. T.ische geboden
op de N. T.ische bedeeling. Elier openbaart zich dus reeds die
eigenaardige beschouwing van Knox aangaande de verhouding van
het O. en het N. Verbond, waarvan hij ook later bij de doorzetting-
der reformatie uitging, en die aan de Schotsche reformatie dat theo-
cratische karakter heeft gegeven, waardoor zij zich inzonderheid
onderscheidt. Tevens zien we een enkele maal in dit dispuut dat
eigenaardig humoristische, dat soms in sarcasme kon overslaan, te
voorschijn komen, dat ook in zijne History meermalen doorbreekt
en dat aan zijn karakter zulk een andere kleur geeft dan men, op
de gewone voorstellingen van zijn persoon afgaande, zou Verwachten.
Nog moeten wy opmerken, dat dit dispuut zich geheel tot het
formeele en het algemeene, de vraag over het al of niet geoorloofd
zijn van ceremoniën bepaalt, terwyl Knox ook alleen het formeele
beginsel in deze, Gods Woord als richtsnoer, op den voorgrond stelt.
Eigenaardig is, dat du? reeds in dit eerste dispuut het formeele zoo-
zeer op den voorgrond trad, «the expressed word of God,» zooals we
zoo menigmaal bij Knox lezen, dat ook in het vervolg èn de refor-
matie èn de latere Schotsche kerkgeschiedenis bleef beheerschen blij-
kens den herhaalden strijd over liturgie en kerkregeering.

Het verwondert ons volstrekt niet, als we na het verhaal van het
dispuut lezen: «After this, the Papistes nor Prearis had not great
heart of farther disputatioun or reassonyng.» Intusschen trachtte
Uien Knox het preeken te verhinderen door te bepalen, dat iederen
Zondag één der geestelyken van de abdij of van de\' universiteit in
de kerk zou optreden, te beginnen met Winram. Doch Knox preekte
nu eenvoudig op de weekdagen, en wij lezen: «God so assisted his
weak soldeoiir, and so blessed his labouris, that not onlye all those
ot the castell, but also a great nomber of the toune, openlie professed,
by participatioun of the Lordis Table, in the same puritie that now
it is ministrat in the Churches of Scotland, Avyth that sauie doctrin,
that he had taught unto thame.» i)

L) Works,, vol. I, p. 301. Dit gedeelte, Book I. van zijne Historij schreef Knox iu 1566,

40

Terwijl intusschen de bevolking van St. Andrews meer en meer
voor de reformatie werd gewonnen, zat de regeut niet stil. Alleen
was hij echter niet machtig genoeg om het sterke kasteel van St.
Andi\'ews in te nemen, daar hij het alleen van de landzijde kon aan-
vallen, en van Engeland uit voortdurend over zee krijgsvoorraad werd
toegezonden aan de belegerden. Doch eindelijk kwam Frankrijk hem
op zijn herhaald aandringen met een vloot te hulp. De Fransche
galeien sloten het kasteel nu ook van de zeezijde in eu dwongen
het alzoo den SOste^ Juli 1547 tot de overgave. Bij het verdrag van over-
gave werd bepaald, dat het leven van allen binnen het kasteel, zoo-
wel Engelsehen als Schotten, zou gespaard blijven, dat zij naar Frank-
rijk zouden gebracht worden eu daar, of in welk land men wilde
behalve Schotland, vau de gevangenschap zouden worden ontslagen.
Knox werd dus mede op de galeien naar Frankrijk gevoerd, doch
niet in vrijheid gesteld evenmin als de anderen. «Then was the joy
of the Papistis boyth of Scotland and France evin in füll perfectioun;
for this was thare song of triumphe:

Preastis content yow now; Preastis content yow now;

For Normoud i) and his cumpany hes filled the gallayis fow.»

1) Bedoeld is Norman Lesley, het hoofd der samengezworen edelen.
3) Works, vol. I, p. 306.

H O O F D S T ü K II.

Verblijf buiten Schotland.

§ l. Gevangenschap.

Zoo was Knox dan nu Fransch krijgsgevangene. Een harde tijd
van 19 maanden wachtte hem. De aanzienlijkste gevangenen werden
op verschillende plaatsen gevangen gezet, de overigen, waaronder ook
Knox, moesten den dienst van galeislaven vervullen. Knox deelt ons
mede, dat uit Schotland een geestelijke, met brieven tot den koning
van Frankrijk en tot den kardinaal van Lotharingen werd gezonden
om te verzoeken, dat de mannen van het kasteel van St. Andrews
toch streng zouden worden behandeld.

Nadat de galeien te Rouen eenige gevangenen, waaronder ook Henry
Balnaves of Halhill, hadden afgezet, voeren zij naar Nantes, waar zij
dien winter op de Loire bleven liggen. Herhaaldelijk werden po-
gingen aangewend om de gevangenen tot afval te bewegen. Missen
werden telkens aan boord of dicht in hunne nabijheid op het land ge-
zongen, waarbij zij werden gedreigd met de pijnbank, indien zij geen
eer bewezen, doch zij weigerden standvastig; integendeel plachten zy,
naar Knox ons meedeelt, hunne hoofden te dekken, wanneer Zater-
dagavonds het Salve Regina werd gezongen. Knox verhaalt ons een
«merry fact» bij zulk een gelegenheid voorgevallen, waarbij hij zelf
waarschijnlijk de hoofdpersoon was, doch uit bescheidenheid zijnen
naam verzwijgt. Wij deelen het liefst met zijne eigene woorden mede.
«When that otheris war compelled» zoo schrijft hij, «to kyss a payn-
ted brod, (which thei called «Nostre Dame») thei war not preassed
after ones; for this was the chance. Sone after the arrivall at Nan-
ces, thare great Salve was song, and a glorious painted Lady was
brought in to be kissed, and, amongis otheris, was presented to one
of the Scottishmen then clieyned. He gentillye said: «Truble me nott;
suche ane idole is accursed; and thairfoir I will not tuich it.» The
Patron and the Arguesyn, with two officeris, having the cheaf chareg

42

of all such materis, said: «ïhow salt haudill it»; and so thei vio-
lentlie thrust it to his face, aud putt it hetuix his handis, who seing
the extremitie, tooke the idole, and advisitlie looking about, he caist
it in the rivare, and said: «Lett our Lady now saif hir self: sche is
lycht aueuch; lett hir learne to swyme». A.fter that wis uo Scotish-
man urged with that idolatrie.» i)

Merkwaardig was Knox\' vaste vertrouwen ook in de donkerste tij-
den, dat hij nog eenmaal in -Schotland het evangelie zou verkondigen.
Eeus, toen de galeien voor de tweede maal naar Schotland terugkeer-
den (waarschijnlijk in Juni 1548) en zij ankerden tusschen Dundee
en St. Andrews, vroeg een medegevangene aan Knox, die toeu hevig
ziek was, of hij het land wel kende, dat voor hen lag. En zyu, ant-
woord was: «Yes, I knaw it well; for I see the stepill of that place,
whare God first in publict opened my mouth to his glorie and I am
fiillie pei\'suaded, how weak that ever I now appear, that I shall nott
departe this lyif, till that my touug shall glorifie his godlie name in
the same place.» Blijkbaar dacht Kuox later aau zulke oogenblikken
terug, toen hij schreef in 1553 iu zijn Declaration of the true nature
and object of Prayer: «I, the wrj^tter heirof, (lat this be said to the
laude aud prais of God alloue) iu anguische of myud aud vehement
tribiilatiouu and afflictiouu, called to the Lord when not oulie the
Uugodlie, but evin my faithfull Brether, yea, and my awn self, that
is all naturall understanding, judgeit my cause to be irremeadable:
And yit in my greatest calamitie, aud when my pains wer most
cruell, wold His eteruall wisdome that my handis suld wryt far con-
trarie to the judgement of caruall reason, whilk E is mercie hath pro-
ved trew. Blissit be His halie name! And thair foir dar I be bold,
in the veritie of Godis Word, to promeis that notwithstanding the
vehemencie of trubill, the lang contiuewauce thairof, the dispera-
tioun of all men, the feirfulues, danger, dolour, and anguische of
oure awn hartis yit yf we call constautlie to God, that beyond ex-
pectatioun of all men he sail delyver.» 3)

Sommige gevangenen maakten het plan om te ontvluchten, doch
wilden eerst Kuox\' oordeel weten en vroegen hem, of zy met eeu
gerust geweten hunne gevaugeuis konden verlaten. En zijn antwoord
luidde: «That yf without the blood of any sched or spilt by thame
for thare deliverance, thei mycht sett thame selfis at fredome, that

1) Works, I, p, 337.
3) Works, vol, III, p. 90.

43

tliei mycht saiüye tak it; bat to sched aiiy nianes bloode for tliare
fredome, tliairto wold lie never consent» i). Eén der aditerblijvende
gevangenen wilde het plan ontraden, daar hij bang was, dat zij dan
aan slechtere behandeling zouden bloot staan, doch die vrees werd
door Knox zeer beslist veroordeeld als voortkomende «nott from
Goddis Spreat, but only from aue blynd luif of the self.» Zoo bleef
hij ook in de gevangenschap hun prediker, raad gevende, vermanende,
vertroostende. Zelf voorgaande, vermaande hij hen bovenal tot be-
rusting in Gods wil eu om toch op God en niet op menscheu liun
vertrouwen te stellen, hun telkens herinnerende, «that he was assured
that God wold deliver thame and the rest of that cumpany, evin in
the eis of the world, but not by such meanes as we had looked for,
that was by the force of friendis, or by thare other labouris.» i)

Intusschen bleef hij zijn oog gericht houden op zyn vaderland
en schreef, zooals hij ons meedeelt, voor zijne vrienden aldaar eeu
geschrift, bevattende «the some of his doctrin, and Coyifessioun of
his faylh», waaraan hij eene ernstige vermaning toevoegde om toch
te blijven volharden iu het eens beleden geloof ook niettegenstaande
wereldsche schade eu verdrukking. Later als hij voor den bisschop
van Durham geeft «his Confessioun, ivhy he affirmed the Masse Ido-
latrie», zinspeelt hij erop in deze woorden: «Let no man think,
that because I am in the Realme of Ingland, that thairfoir so
boldlie I speak agauis this abomiuatioun. Naye, God hath takiu
that suspiciouu frome me, for this bodie lyiug iu maist pauefall
bandis, amaugis the middis of cruell tyrantis, his mercie and gud-
nes provydit that the hand suld loryt, and heir loitness to the
Confessioun of the heart more abundantlie than ever yet the toung
spoke.» 2)

Waarschijnlijk heeft Knox hiermede een geschrift op het oog, dat
oorspronkelijk werd opgesteld door zijuen medegevangene vau Roueu,
Hbnry Bahiaves of Halhill, doch dat door Knox werd herzien en
waaraan hij eene korte inhoudsopgave en eeu aanbevelend schrijven,
tevens de bedoelde vermaning bevattende, toevoegde. Balnaves had
namelijk in zijne gevangenis geschreven eene verhandeling «On Jiis-
tification hy Faüh,» eu had die Knox ter goedkeuring toegezonden.

1) TFofks, vol. I. p. 339.

2) Works, vol. I, p. 300.

3) Works, vol. Ill, p. 69.

44

Deze wa« zeer met liet werk ingenomen en bescliouwt liet wegens
zijne algelieele instemming ermede tevens als een «Confession» van
liemzelven blijkens den aanbevelenden brief, waarin bij zegt: «O,
blessed bee tbou, Eternall Father! which by thy only mercy hast
preserved us to this day, and provided that the Confession of our
Faith (which ever wee desired all men to have knowen), should by
this Treatise come plainely to light.» i)

Deze Henry Balnaves of Halhill 3) was een man van goede ont-
wikkeling, die in Schotland een tijdlang iemand van grooten invloed
was geweest. Na buitenslands te hebben gestudeerd werd hij in 1526
te St. Andrews bij het Salvator\'s College als «Master of Arts» inge-
schreven. In 1538 werd hij benoemd tot lid van het voornaamste
gerechtshof in Schotland, dat in 1532 was opgericht, «the Court of
Session», en in 1543 werd hij tot het invloedrijke ambt van Staats-
secretaris bevorderd. Geruimen tijd was hij lid van het Parlement
en pleitte daar voor de in 1543 door Lord Maxwell voorgestelde
acte, waarbij het gebruik van de H. Schrift in de volkstaal werd
veroorloofd. 8) In hetzelfde Parlement werd hij benoemd tot lid van
het gezantschap, dat met Hendrik VIII zou onderhandelen over het
huwelijk van prins Eduard en Maria Stuart. By deze gelegenheid
schijnt hij een krachtig begunstiger geworden te zijn van de Engel-
sche partij in Schotland. Na de verandering van Arr.ans politiek ten
opzichte van de reformatie en van Engeland, werd aan Balnaves de
betrekking van Staatssecretaris ontnomen en werd hij zelfs in November
1543 tijdelijk gevangen gezet. Daarna nam hij echter zijne gewone
rechterlijke plichten weer waar. Hoewel hij waarschijnlijk bekend
Avas met het op aandrijven van Hendrik VIII ondernomen plan om
Beaton uit den Aveg te ruimen, behoorde hij toch niet tot de samen-
gezworenen en voegde zich integendeel pas veel later bij hen. Nadat
de moord had plaats gehad den 29sten Mei 1546, nam hij uog in
.Juni en Juli herhaaldelijk zitting als lid van het «Privy Council» en
als «Lord of Session.» Ook den dag vóór en na 30 Juli, op welken
datum eene acte van het «Privy Council» werd gericht tegen de
samengezworenen, had hij zitting als lid van dit Council. Daar zijn
naam na 13 Augustus niet meer voorkomt in de notulen van het
«Council of Session,» kunnen Avij veronderstellen, dat hij omstreeks

1) Woi-h, vol. III, p. 9.

3) Zie een uit-voerig- levensbericht van hem bij Laing-, Works of Knox, vol. III, p. 405—418.
3) Zie hoven, bl. 13.

45

dien tyd, na zyn ambt als «Lord of Session» te hebben neergelegd
of daarvan te zijn beroofd, zich bij de mannen van St. Andrews heeft
gevoegd, hetzij uit politieke, hetzij nit godsdienstige beweegredenen,
in elk geval met opoffering van wereldlijke eer en voordeel. Hij be-
hoorde, zooals we boven zagen, tot degenen, die te St. Andrews het
eerst Knox hadden trachten te bewegen het predikambt op zich te
nemen. Tweemaal maakte hij van St. Andrews nit een reis naar En-
geland om de onderhandelingen der edelen i) eerst met Hendrik
Vni en daarna met Somerset te leiden, betreffende het voorgestelde
huwelijk van Eduard en Maria Stuart en de eenheid van Engeland
en Schotland. Toen hij na de inname van het kasteel van St. Andrews
naar Frankrijk was gevoerd en te Rouen gevangen gezet, deed nieil,
zooals Knox ons meedeelt, zyn uiterste best om hem tot afval te be-
wegen door verschillende geleerde mannen tot hem te zenden om met
hem te redetwisten, doch tevergeefs.

Daar in de gevangenis te Ronen dan schreef hij zijn «Treatise on
Justification by Faith.» Deze vei\'handeling laat zich in drie deelen
verdeelen. Na eene inleiding (chapter 1 — 6) over het nut der ver-
drukkingen, die den mensch leeren op God alleen zijne hoop te
vestigen, wordt het leerstuk zelf ontwikkeld aan de hand der ge-
schiedenis van Gods Kerk onder O. en N. T. (ch. 7—21), terwijl
eindelijk wordt besloten met de beschrijving der goede werken als
vruchten des geloofs (ch. 22—28), waarby inzonderheid wordt ont-
wikkeld de verschillende roeping, die de verschillende leden van het
ééne lichaam hebben te vervullen, nl. de roeping van de vorsten of
magistraten, van de bisschoppen (evangeliedienaren), van de vaders
tegenover hunne kinderen en omgekeerd, van meesters tegenover hunne
knechts en omgekeerd, van de onderdanen tegenover de overheid 3).

Het geheele geschrift is meer van praktischen, paraenetischen dan

1) Hoe -ver hunne Bngelsche sympathieën gingen be-wijst hun contract van 9 Itfaart
154*7, -waarin zij zich noemen „ever dedicate to the service of our late Maister the Kynges
Majestic that dead ys, Henry the Myht". Laing, Wo\'rks of Knox, III, p. 410.

2) Het is als appendix mede opgenomen in Laing, vol. Ill, p. 437—543.

3) Wat dit laatste punt betreft, verdient opmerking, dat we hier het standpunt van
Calvijn vinden. Balnaves schrijft, dat men de vorsten moet gehoorzamen „in all thinges
not repugning to Gods command", voorts: „Give to thy prince and superiour his duetie:
or what ever he chargeth thee with concerning temporall riches; inquire not the cause:

for that perteineth not to thy vocation".....Looke not to his faultes or vices, but to thy

owne. Disobey him not; howbeit he bee evill and doe the wrong (which becometh him
not in his olFice): grudge not thereat, but prav for him; and commit thy cause to God."
p. 540.

46

van dogmatiselxen aard. Het is niet het geregelde rustige betoog
van deu geleerde, maar de eenvoudige praktische verklaring van het
bedoelde leerstult door deu ontwikkelden leek. Het geheel draagt
een zeer bijbelsch karakter; de schrijver houdt zich geheel aau wat
hij in het begin zijner verhandeling zegt nl., dat meu met zijne be-
spiegelingen uiet verder gaan moet dan de Schriften. Waar hij het
leerstuk der rechtvaardigmaking toelicht, doet hij dit vooral door te
wyzen op de geschiedenis zoo in O. als iu N. T., door het menig-
vuldig aanhalen van bybelplaatseu eu door uitvoerige exegese te geveu
van de belangrijkste teksten, die op zijn onderwerp betrekking hebben.
Verscheidene citaten van Augustinus toonen, dat hij met diens geschriften
bekend was. Ook Bernard van Clairveaux en Chrysostomus worden
éénmaal aangehaald. Verder vinden wy geene citaten dan alleen uit
den bijbel, hetgeen ous zeker niet zal verwonderen, als wij denken
aan de ongunstige positie, waarin Balnaves zich bevond, toeu hy
zijn stuk schreef. Dat Baluaves echter met de reformatorische geschriften
vau zyue tijdgeuooten bekend was, blykt uit hetgeen hij zegt,
als hy spreekt over de werken der Roomsche Kerk: «Blessed be
God, the matter is so patent and plainely set forth in these day es,
concerning the said vaiue workes invented by man, to the confusion
thereof, by the godly men which laboure day and night in his Scrip-
tures, to the edification of Christ\'s chosen little flocke, that it is not
needful to abide long upon the discussing of these uiatters; but
onely to remit yow to the Scriptures, and the saide godly declarations
made thereupon» i).

Reeds de titel van dit geschrift wyst ons naar de Luthersche reformatie.
De rechtvaardigmaking door het geloof, het groote geloofsartikel van
Luther, wordt hier als «the groundstoue of Gods Church» \'2) op den
voorgrond geplaatst, eu in het licht daarvan wordt de geheele geschiedenis
dier Kerk onder oud en nieuw verbond bezien. De strijd van de ge-
loovigen wordt voorgesteld als één voortdurende strijd om dat artikel te
behouden. Zoo treedt bij Baluaves de leer der rechtvaardigmaking door het
geloof geheel en al in het centrum. Het geschrift van Balnaves kau dus
nog tot de eerste, Luthersche, periode der Schotsche reformatie gere-
kend wordeu. Toch hebben zich blykbaar ook reeds andere invloeden,
van Wishart en Knox, doen gelden. Voor Balnaves is «the Word of

1) p. 519.
3) p. 454i.

47

God-» reeds meer dan voor Hamilton. Het is voor hem niet meer uit-
sluitend, «the Gospell,>y bestaande iu de leer der rechtvaardigmaking
door het geloof, ueen, maar liij verstaat daaronder deu geheelen openba-
ringsinhoud der H. Schriften. Bij hem is de tegenstelling van «the
Law and the Gospell» niet zoo het eenige thema als bij Hamilton, i)
Hij wijdt ook een groot deel zijner verhandeling aan de beschrijving
vau het leven van deu geloovige als eeu leven iu goede werken,
waarbij inzoudei\'lieid ieders bijzondere roeping ter sprake komt. Ook
ziet hij niet alleen op het eukele individu, maar op de Kerk in haar
geheel, zoo onder O. als N. Verbond. Balnaves\' dogmatiek is rijker
geworden. Hij vond uog meer in zijueu bijbel dan de genoemde te-
genstelling. Hy wilde echter tevens vóór alles zich zoo dicht moge-
lijk houden aan de Schrift in zijne voorstelling van die waarheden,
die hij daariu voud. Herhaaldelijk legt hij er daarom den nadruk op,
dat men toch niet te veel moet speculeeren over de geloofswaarheden.
Vandaar zyne vele bijbelsch-historische meer dan dogmatische beschou-
wingen (eene eigenaardigheid, die we trouwens ook in Knox\' geschrif-
ten vinden) eu zijn voortdurend citeeren vau bijbelteksten zoo uit

1) Zie boven. bl. 9.

3) Knox zelf zeg-t in de voorrede voor Balnaves\' geschrift: .,Considder, Brethren, it is no
spemdative Theolof/ which desireth to give _you courage, but even j\'our Brother in afflic-
tion" (III, p. 10). Balnaves waarschuwt er uitdrukkelijk tegen om toch niet te veel te
willen vragen: .jvherefore did God this or that thing?" want dat doet de duivel ook ; ,,in-
quire ye nothing of the workes of God, and of his secret judgementes, hnt as Ms mordo
teacheth you: and seeke no cause of his workes more then of his divinitie, but be content
to kiiowe those thinges, which are in your capacitie, and under judgement of the reason
of man" (III, p. 4Ö9). Zoo ook zegt hij, sprekende over het leerstuk der Triniteit: Ascend
no UyJier in the speculation of the Trinitie, than thou art teached in the Scriptures of God.
If thou milt have hiomledye of the Father, seek him at the Sonne. If thou mlt hiow the
Sonne, seek him at the Father: For none knoweth the Sonne but the Father, and none
may come to the knowledge of the Father but by the Sonne. And also Christ being de-
sired of Philip, one of his Apostles, to show them the Father (answeared), „This long
time I am with you, and ye have not knowen mee, Philip! He who has seene me hath
scene the Father; beleevest thou not that I am in the Father, and the Father in me?"
(P- 440) Eigenaardig is, dat Knox bij dit ,,Seek him at the Sonne" de aanteekening voegt:
"That is. Give credit to the doctrine which Jesws the Sonne of God hath teached\'\'.zëkQ\'^ m&ev
mtellectualistisch dan Balnaves bedoelde. Over het geheel treedt het ethische in Balnaves\'
geloofsbegrip in dit geschrift op den voorgrond, ook waar hij bv., sprekende over het be-
derf in de Roomsche Kerk en hoe de duivel daar is binnengedrongen en zich voordoet als
een engel des lichts, zegt: „for hee can well disguise him in workes, with pride, vaine
glorie hipocrisie, diffidence, dispaire, idle faith, as to helieve the historic onely, presumption
of the owne merites, etc. But in perfte faith, which is the yroundstone of this article of
justificatiou he can never enter." p. 4,09.

48

O. als uit N. T. Hy bestudeerde niet alleen het N. maar ook het
O. T., en trachtte het verband vau de oude en de nieuwe bedeeling
te verstaan. Er is bij hem meer studie van de Schrift in haar geheel. Hierin
bespeuren wij dus den invloed van Wishart en Knox, m. a. w. van
de Zwitsersche reformatie, die den openbaringsinhoud der Schrift niet
in de leer der rechtvaardigmaking deed opgaan, maar, waar zy op deze
leer tegenover Home sterken nadruk legde, teveus bleef aandringen op
studie der Schrift in haren geheelen openbaringsinhoud.

Als leerling bepaaldelijk van Knox doet Balnaves zich echter in-
zonderheid kennen, waar hij de ceremoniën der Roomsche Kerk be-
strijdt, als hij b.v. schrijft: «The greatest punishment is sent by God,
for doing of the most excellent work, after the judgement of man,
becaus it was not commanded by God.» i) Evenals bij Knox wordt
dan op Deut. 12 : 32 dei| volle:ij nadruk gelegd tegenover hen, die
zouden willen spreken van «good zeale and good intention» : «Nowe,
my hartes, where will yee finde your «good zeale and good inten-
tion»? either is it evill of the self, or else God is false, the whiche
can not bee. Yee may call it «good», but God, who hath better
knowledge thereof then ye have, . by his Word testifieth all that
is in you to be but evill, as he hath declared by the mouth of Moy-
ses, commanding that we do not that thing which wee think good;
but that thing which hee hath commanded us to do, that should
we do; and neither adds to his Word, nor take therefrom, but wallc
in the way the which the Lord hath commanded» 2). In deze laatste
woorden hooren wij den opponent van den monnik Arbuckle, en wat
die «good zeale and good intention» betreft, waarover Balnaves. ta-
^ melijk lang uitw^dt, het is eigenaardig dit eens te vergelijken met
verschillende gedeelten uit de rede, die Knox later hield voor den
bisschop van Darham, bv. met deze uitspraak: «Disobedience to God-
dis voyce is not onlie when man doith wicketlie contrarie to the pre-
ceptis of God, hut also when of gud zeaü, or gud intent, as we
commonly speak, man doith any thing to the honour or service of
God not command.it hy the express Word of God.» 3) We zien het.

1) p. 531; vg\'. ook p. 358, waar gezegd wordt tot koningen en magistraten, dat zij moe-
ten ternederwerpen, „all fiilse worshippinges and superstitions, conlrarie to the Word of
God and mt commaiuled therein".
3) p, 517.
3; III, p. 37.

49

het is geheel dezelfde geest, die zich hier uitspreekt hij Knox en bi]
Balnaves i).

Geen wonder, dat Knox aan een werk als dit zijn volle sympathie
kon schenken en het zelfs als zyne eigene geloofsbelijdenis beschouwde
blijkens de boven reeds aangehaalde woorden uit de voorrede, die
hy by deze verhandeling schreef en die hij besloot met deze vurige
bede: «Continue, O Lord! and graunt unto us, that as now with
pen and ink, so shortly wee may confesse with voice and toung
the same before thy Congregation; upon whome looke, 0 Lord God,
with the eyes of thy mercy, and suffer no more darkness to prevaile.»

Deze bede zou niet onverhoord blyven, al was het ook, dat Knox
eerst nog verscheidene andere gemeenten zou dienen, voordat hij het
groote werk in zijn vaderland zelf, waarnaar zijn hart toch het meest
uitging, zou kunnen voortzetteu. Langzamerhand werden de Schotsche
gevangenen, sommigen vroeger, anderen later, vooral door bemiddeling
van Eduard VI 2) op vrije voeten gesteld. Ook Knox herkreeg ten
laatste na eene gevangenschap van 19 maanden omstreeks Februari
1549 zyne vryheid.

§ 2. Verblijf in Engeland.

Nadat Knox was vrygelaten, begaf hij zich naar Engeland, omdat
Schotland voor hem in dezen tyd nog te onveilig was, daar de
reformatorische partij aldaar nog te zwak was en het voor een man
als Knox onmogelijk zou geweest zijn lang onbekend te blyven in
zijn vaderland. Ook deze periode van Knox\' leven echter is ons niet

1) Het is niet onwaarschijnlijlc. dat juist dit gedeelte van de hand van Knox zelf is.
vooral als wij bedenken, dat Knox. verslag gevende in zijne Sistorij van het dispuut in
het Leonharu\'s College, schrijft: „Hom Johne ICnos; answered that and many other thinyis,
liiin self did witness in a treatise that he wrote in the gallayis. conteaning the some of
his doctrin, and Confessioun of his fayth, and send it to his farniliaris in Scotland; with
his exhortatioun that thei should continew in the trewth" [Works I, p. 300), welke woor-
den, zooals boven reeds is opgemerkt, waarschijnlijk slaan op deze „Treatise" van Balnaves.

3) John Masone, Engelsch gezant aan het Fransche hof, schrijft den lOden Juni 1550:
„Touching the Scots at St. Andrews he [de Connétable de Prance] told me that the Lord
Grange and his brother are flown he wist not whither, and two others were already set
at liberty: and that the rest, at the kiny [JSdmard VI] my master s contentation, should out
of hand be put at large." Tytler, Hdnard VI, vol. I. p. 39.ï. aangehaald bij Laing. vol.
I. p. 330.

50

üauwkeurig bekend. Knox zelf beschrijft haar in zijne History slechts
in een enkelen volzin: «The said Johne was first appointed preachar
to Berwik, then to Newcastell; last he was called to London, and
to the sowth partes of England, whare he ramaned to the death of
King Edwart the Sext» i). Onze overige bronnen voor deze periode
bestaan uit enkele geschriften vau Knox en verscheidene brieven aan
Mrs. Bowes, die later zijne schoonuioeder werd, beuevens verschillende
gegevens van elders, meestal aan de correspondentie vau tijdgenooten
ontleend, waardoor wij in staat worden gesteld ous althans in groote
trekken het leven van Knox iu dezen tijd voor te stellen

Door aanstelling van het Privy Council van Eduard VI kwam
Knox als prediker te Berwick. Hij komt voor op een ongedateerde
lijst van 80 personen, die vergunning kregen tydens Eduard VI om
in Engeland te preeken, het eerst gevonden eu gepubliceerd door
Laiug 3), waarop verscheidene bekende namen voorkomen, o. a. ook
«John Willocke», later predikant te Edinburg gelijktijdig met Kuox,
eu «John Ruthe, Scottishmau» waarschyulijk dezelfde als John Rough,
Kuox\' vroegere ambtgenoot te St. Andrews.

Berwick is eene grensplaats tusschen Engeland eu Schotland, waar
in dezen tijd veel garnizoen lag wegens de voortdurende vyaudelijk-
heden tusschen de beide landen, iuzouderheid nadat de bloedige
nederlaag der Schotten bij Piukey Cleugh, deu 10\'^™ September 1547,
weer voor geruimen tyd alle toenadering tot Engeland onmogelyk
had gemaakt Gunstig was de toestand uiet, toeu Knox er kwam,
zooals blijkt uit hetgeen John\' Breude «Master of the Musters»
schreef aan Somerset: «there is better order among the Tartars than
in this town. No man can have any thing unstolen; none but

I) JForh, I, p. 331.

3) "Voor deze periode van Knox\' leven zijn zeer belangrijk vier door Laing niet uitge-
geven stukken, die later door P. Lorimer zijn gevonden en uitgegeven als Appendix van
zijn werk John Knoa: and the Church of JSngland, London 1875, n.1.: 1) Eeu van Knox
aan de gemeente van Berwick in 1553 (p. 351—365); 3) Memorie of ^fionfession on Knee-
linf, gericht tot het Trimj Council van Eduard VI, van 1553 (p. 367—374); 3) „2%«
Fracties of the Lord\'s Supper yemsed in Barvich-ujMn-Tmyed Mj Johne Knocce, preche\'r to
that eonyreyation in the Chnrche there" (p. 390—393); 4) Een brief, geschreven aan Knox
in 1566 vail uit Londen (p. 398—300).

3) Vol. VI, Preface, p. XXVII.

4) „The disastrous victory of Pinkie Cleugh opened the wounds of centuries and united
Catholic, and Protestant. Lowlander and Highlander in defence of their common freedom. "
Proude, History of Enyland. vol. VI, p. 318.

51

Scots can be harboured [allowed to lodge in the town] except by
force; the price of victuals is excessive: the sick soldiers from
Haddington, etc. are shut out of houses and die of want in the
streets. The whole picture of the place is one of social disorder
and the worst police. It will require a stern disciplinarian in the
pulpit as well as a stirring preacher, to work out a moral and
social reform» De haat tusschen de Engelschen en de Schotten
droeg er niet toe bij om het leger te Berwick .gunstiger te stemmen
tegenover hunnen nieuwen Schotschen prediker.

De taak, die Knox aanvaardde, was eene zeer moeielijke. Evenwel
gelijk vroeger tegenover de bezetting van St. Andrews, zoo wist hij
zich ook hier te bewijzen de rechte man op de rechte plaats, «a stern
disciplinarian as well as a stirring preacher.» Met goeden moed
ving hij zijnen arbeid aan en waar een Icrachtige persoonlijkheid,
een geboren «disciplinarian» als hij, optrad, daar kon het niet anders,
of zelfs in een stad als Berwick moest zich spoedig de goede invloed
daarvan doen gevoelen. En later kon hij dan ook tegenover Maria
Stuart, die hem van oproer zaaien beschuldigde, getuigen: »1 aschame
not, madam, farther to affirme, that God so blissed my waik labouris,
that in Berwick (whair commonlie befoir thair used to be slauchter,
be ressone of quarrelles that used to aryse amongis soldartis) thair
was as great guyetnes, all the tyme that I remaned thair, as thair
is this day in Edinburgh» 2).

Maar Knox\' reformatie te Berwick was niet alleen «a moral and
social reform», maar ook en in de eerste plaats eene religieuse her-
vorming. Met dezelfde kloekheid en vastberadenheid als in St. Andrews
greep hij ook hier de misbruiken der Roomsche Kerk in leer en
eeredienst aan. Hij zelf spreekt in zijn door Lorimer uitgegeven
brief aan de gemeente van Berwick van de «ruide boldness as some
tyme I used unto your faces» s). Ook op het gebied van den eere-
dienst accommodeerde hij zich niet in het land van Cranmer. De
wijze, waarop hij het avondmaal in zijne gemeente placht te bedienen,
bewijst dit. Daaruit blijkt tevens, dat hij een tamelijk groote vrijheid
genoot en dat het Privy Council ten opzichte van een prediker als

1) State Papers — Domestic — Edward VI, Nov. 14. 1.548 (aangehaald bij Lorimer
John Know and the ChAtrch of Fnfjland, p. 18).
3) Works., II, p. 380.
3) Loi\'itner. 1. c, p. 304.

t/2

Knox wel iets door de vingers wilde zien. De door Cranmer opge-
stelde «Order of the Communion» van Maart 1548 was in dezen
tijd nog niet in het noorden van Engeland ingevoerd. De bisschop
van Durham, Cuthbert Tonstall, die meer Roomsche dan reformato-
rische sympathieën had, zooals later ouder Maria duidelijk bleek, had
de invoering ervan tegengehouden en het «Council of the North
for Public Affairs» had die waarschijnlijk niet willen doorzetten om
den vrede te bewareu. Weinig had hij er zeker op gerekend,
dat deze omstandigheid de aanleiding zou worden, dat een tijd
lang althans in Berwick eene veel radicalere reformatie kou zege-
vieren, want doordat de kerkelijke zakeu er nog zoo weinig geregeld
waren, had Kuox er nu de handen meer vrij. Knox zelf schrijft omtrent
de bediening van het avondmaal te Berwick in zijnen brief aau die
gemeente van 1552 het volgende: «In ceremonies and rites which
I used in ministratioun of Christe\'s sacraments, as I did observe the
preceptes and practice of Christ and his apostilles .so nye as the
Holye Gost did opiu unto me, so this day do I nothing repent of
my interprise, and of your obedience; beseeching God, for Christ
his Sones saik, that so the harts of magistrates may be inclined to
mercye, that what the impyre of Godd\'s most sacrate worde did
worke in your harts, without precept or law appoynted by man, be
not now hiudred and pulled aback againe by rigour of a law»
Daarom was Knox ook afgeweken vau het algemeene gebruik in
Engeland en het voorschrift van Craumers «Order of the Communion»,
in Maart 1549 ook in het toen ingevoerde «Book of common prayer»
opgenomen, om het avondmaal iu knielende houding te outvaugeu.
«Kneeling in that actiouu, apperiug to be joyued with certau daugears
no less in mauteyning superstitioun than in using Christ\'s holy
institutioun with other gestures than either he used or commanded
to he used, I thought good amongst you to avoide, and to use sitting
at the Lord\'s Table, which ye did not refuse, but with all reverence
and thanksgiving unto God for his treuthe, knowing, as I suppose,
ye confirmed the doctrine with your gestures and confessioun»

Mei\'kwaardig is het stuk, door Lorimer gevonden gelijktijdig met
bedoelden brief, eu dat ons een denkbeeld geveu kau van de eeu-

1) Lorimer, p. 359.

3) Lorimer, p. 361. Lorimer -vindt hierin de eerste sporen van Puriteinsche praktijk in
de Engelsche kerk: „Here, then was the very beginning of Puritan practice in the Church
of JSiigkmd in the administration of the Lord\'s supper," p. 31.

53

voudige, van het Book of common prayer geheel afwijkende liturgie,
door Knox te Berwick gevolgd. Het stuk is getiteld: «The practies
of the Lorde s Supper yewsed in Bervike - upon - Twyed hy Johne
Knoxe, precher to that congregation in the Churehe there.» Onge-
lukkigerwyze echter is dit stuk slechts een fragment, waaraan een
belangryk gedeelte ontbreekt. De liturgie is zeer eenvoudig. Na
eene preek over Joh. 13—16 wordt door «the principali mynester»
het votum uitgesproken: «In the name of the Father, and of the
Sonne, and ol the Holye Gost. Amen.» Dan wordt een formulier-
gebed gedaan, waarna gelezen wordt het toepasselijke gedeelte van 1
Cor. 11 «with the declaration of the Apostell\'s mynd upon the same
place, for certylfynge [certifjdng] the consciences of suche as shall
use the Lord\'s Table without supersticion.» Daarop wordt «declared,
what persons be unworthy to be partakers thereof», waarna een ge-
meenschappelijk formuliergebed volgt in den vorm eener schuldbelij-
denis. Vervolgens wordt een gedeelte van het evangelie gelezen,
waarin Gods genade het duidelijkst op den voorgrond treedt, «and
therafter ought the minester openlye prononce to suche as unfaynyd-
lye repent and belyve in Jesus Christ, to be absolvyd from all damp-
nacion, and to stand in the favor of God» ; tevens moeten dan door
den prediker gebeden worden gedaan niet alleen voor hen, maar ook
voor anderen. Daarop volgt dan een formuliergebed voor de ge-
meente, waarin voornamelijk wordt gebeden, dat God hen bevryden
moge van «wolves and hyred servants» en hun geven «good and
faithfull mynesters.» Daarop volgen de woorden «A Prayer for the
Queen\'s [schrijfPout voor «the King\'s»] Majestie» en hiermee breekt
het fragment plotseling af. Opmerkelijk is, dat in deze gebeden niet
de minste overeenstemming heerscht met die van het Book of common
prayer, dat Knox toch te Berwick goed moet hebben gekend. Waar-
schijnlijk is dit formulier dus het reeds vroeger door Knox opgestelde
formulier ten gebruike bij het avondmaal te St. Andi-ews.

De hypothese van Lorimer, dat de ook reeds door Laing in
1550 geplaatste «Summary on the Lord\'s Supper» i) van Knox de
«declaration» is, die op het voorlezen van 1 Cor. 11 moest vol-
gen, is niet onwaarschijnlijk en wij willen het daarom ook in

1) Works, III, p. 73—75. Laing plaatst het stuk in 155Ü. omdat het zoowel in het
manusci-ipt van jM\' Grie, dat hij gebruikte, als in het oudste gedrukte exemplaar voorkomt
verbonden met de in 1550 door Knox gehouden rede Vindication that the Mass is idolatry.

54

Jit verband bespreken. In dit stuk, lioewel liet uiet uitmunt
door helder beid, is de invloed van. Calvyu duidelijk te bespeu-
ren. Van Christus v^ordt gezegd, dat Hij in het avondmaal
«gives uuto us him self, to be receaveit with faith, aud not ivith mouth,
uor yit by transfusion of substance. But so through the verteiv of the
Halie Gaist, that we being fed with his flesehe, and refreicheit ivith
his blicde, may be renewit both unto trew godlines and to
immortalitie.» Merkwaardig genoeg eehter wilde Kuox op het punt
van het avondmaal het gevoelen vau andersdenkenden niet bepaald
veroordeeien. Feitelijk toch kiest hij geen party noch tegenover de
Lutherscheu, noch, ongetwijfeld tegen zijne bedoeling, tegenover de
Roomschen, als hy zegt: «Aud as concerning theis wordis, Hoe est
corpus meum, «ïhis is my bodie», ou whilk the Papistis depeiidis
so much, saying. That we must neidis beleive that the breid and
wyue be traussubstautiated into Chrystis bodie and blude; We ack-
nowledge that it is no artikill of our faith ivhilk can saif us, nor whilk
we ar bound to beleive upon pane of eternall dampnatioun. For yf
we suld beleive that his verie naturall bodie, both flesehe and blude,
wer naturallie in the bread and wyne, that suld not save us seing
many beleif that, aud yit receave it to thair dampuatioun. For it is
not his presence iu the bread that can save us, but his presence iu
our hartis through faith in his blude, whilk hath waschit out our
synnis, and pacifeit his Fatheris wraith towardis us. And again, yf
we do not beleive his bodilie presence iu the bread and wyne, that
sail not dampu us, but the absence out of our hart throw uubeleif»
Deze woorden klinken ons zeker zonderling uit den mond vau deu
geduchteu bestryder van de mis. Wat er uit blijkt is, wat we ook
straks nog nader zien zullen, dat bij Knox de formeele reden, waarom
hij de mis als afgoderij bestreed, nl. dat zy niet was bevolen in de
H. Schrift, zwaarder woog dan de materieele reden, waarom zij door
de overige hervormers voornamelijk bestreden werd, nl. dat zij was
creatuur vergoding. Waarschijnlijk zag zich ook de man van de letter,
van «the plain Word of God», juist op dit punt door de Roomsche
tegenstanders het meest in moeilijkheid gebracht. Hij gevoelt dan
ook terstond de tegenwerping, die zij makeu zulleu, en laat daarom
volgen: «N"ow, yf thai wald heir object, that though it be trewth,
that the absence out of the breid culd not damjiu us, yit ar we
bound to believe it because of Godis Word, saing, «This is my
bodie», whilk who beleiveth not as muche as in him lyith, maketh

55

üod a lier; and thairfoir, of ane obstinat mynd not to beleive his
Word, may be oure dampnationn.» To this we answer. That we
beleive Godis Word, and confess that it is trew, but not so to be
understand as the Papistis grossUe afiSrme. For in the Sacrament
we receave Jesus Christ spiritiualle, as did the Fatheris of the Old
Testament, according tot St. Paulis saying.» Knox wil dus blijkbaar
op de exegetische kwestie niet ingaan, verklaart de exegese der
Koomsclien eenvoudig voor onjuist, maar gaat terstond tot de dog-
matische omschrijving over.

Intusschen zou het ons wel zeer moeten verwonderen, indien men
een radicalen hervormer als Knox te Berwick maar kalm zijn gang-
had laten gaan. Dit geschiedde dan ook niet. In het begin van
1550 werd Knox door Cuthbert Tonstall, den bisschop van Durham,
gedagvaard voor het «Council of the North for Public iklfairs» om
verantwoording te doen van zijne bestrijding van de mis als afgodery.
Hij verscheen daarop voor genoemd gerechtshof in Newcastle, en
hield daar den 4den April 1550 «in presence of the Consale and
Congregatioun, amangis whome was also present the Bisschops of
Dureham and bis Doctouris» eene verdedigingsrede, «hts Confessioun
lühy he affirmed the Masse Idolatrie» i).

Men zou hier licht de bij de hervormers gewone bestrijding van
de mis, als aanbidding van hetgeen geen aanbidding verdient en dus
afgoderij, verwachten, doch ten onrechte. Ook hier vinden wij weer
hetzelfde standpunt als in Knox\' dispuut te St. Andrews, dat we ook
bij zijn leerling Balnaves waarnamen. De formeele maatstaf ter be-
oordeeling, of iets afgoderij is, nl. de vraag, of het al of niet ex-
presselijk door God in Zijn Woord is bevolen, staat ook hier op den
voorgrond. Aanstonds bij het begin zijner rede spreekt Knox zijn
formeel beginsel ten aanzien van alle afgodery uit in eene duidelijk
geformuleerde stelling, die hij dan ten grondslag neemt voor zijn
eerste syllogisme, waardoor hy hoopt te bewijzen, dat de mis afgoderij
is : «AU wirschipping, honoring, or service inventit by the brain of man
in the religioun of God, loithout his own express commandment,
is Idolatrie: The Mass is inventit be the braine of man, without
any commandement of God: Thairfoir it is Idolatrie» a). Om zijne
eerste stelling te bewijzen gaat hij dan weer evenals te St. Andrews
eenvoudig uit van het O. T.ische ; «IJixto my Word sali ye add

1) Zie deze rede Works, III, p. 33—7ü.

■2} p. 34.

56

nothiug; nothing sall ye deminisehe thairfrom, that ye mycht observe
the preceptes of your Lord God» (Deut. 12 : 32), waaraan dau ex-
presselyk de vermaning wordt toegevoegd: «Whilk tuordis ar not
io be understand of the Decalogue and Law Morall onlie, but of
statutis, rytis, and ceremonies; for equall obedieuce of all his Lawis
reqayreth God» Dit wordt dau uitvoerig geïllustreerd door de
voorbeelden van Saul, die, hoewel hij geen Leviet was, toch olferde
te Gilgal en daarom niettegenstaande. zijn «gud zeall or gud intent»
werd gestraft, eu vau Nadab en Abihu, die vreemd vuur op het
altaar brachten, hetgeen de Heer huu niet bevolen had. De tegen-
werping, dat de Kerk toch wel macht heeft om een eeredienst in te
richten, zooals zij het geschikst acht voor deu dienst vau God, be-
teekent niets, want Kuox zou gemakkelijk genoeg kunnen bewijzen,
dat wat de Papisten de Kerk noemen niet de ware Kerk is, maar
nu wil hij alleen vragen of de Kerk dan uiet gebonden is «to this
perpetuall precept.» En als men antwoordt van neen, dan wil hij
weten, wie het dan heeft afgeschaft. Immers, Jezus Christus zelf
heeft het bevestigd door te zeggen: «Mijue schapen hooren Mijne
stem en eeueu vreemdeling zullen zij geenszins hooren, maar zullen
vau hem vlieden», en wat wil dit anders zeggen dan: «to admit
none uthir doctrine, worshipping, nor honoring of God than hath
proceidit furth of his awue mouth; as he him self testifieth, saying,
«All that is of the veritie, heir my voyce.» And Paule sayith, «The
Kirk is foundit upon the fuudatioun of the Prophettis aud Apostilis» ;
whilk fuudatioun, uo doubt, is the Laio and the Evangüe. So that
it may command nothing that is uot coutanit in ane of the tivo; for
yf so it doith it is removit from the onlie fuudatioun, and so ceasseth
to be the trew Kirk of Chryst» 3). Daarbij wordt dan onder meer
gewezen op het voorbeeld van Mozes zelf, die, hoewel hij zoo hoog
stond, toch geen enkele ceremonie mocht voorschrijven, die hem niet
bevolen werd, terwijl ook het woord tot de gemeente vau Thyatira
(Openb. 2 : 24 en 25) in herinnering wordt gebracht. Het koning-
schap vau Jezus in zijue Kerk wordt ontwikkeld geheel in den zin
der O. T.ische theocratie. Vol verontwaardiging vraagt Knox, of
Jezus Christus dan geen Koning is iu Zijne Kerk. Dat zal immers
niemand outkenueu. Welnu, maar dan is het ook Zijn ambt niet

1) p. 38.
3) p. él.

57

alleen Zyne onderdanen te beschermen, maar ook om wetten vast te
stellen, welke wetten Zijne onderdanen alleen hebben te bewaren en
niet die van vreemde vorsten. Daarom is het de plicht der Kerk op
Zijn Woord te letten «and ivhair he maketh end cf speiking or law
giving here to rest» i).

Hier oppert Knox echter de voor hem moeilyke tegenwerping, dat
de Kerk toch wel macht heeft om wetten te maken blijkens hetgeen
geschied is op het apostelconvent te Jeruzalem. Doch als men de
daar gegeven geboden maar goed beschouwt, dan zal men spoedig
bemerken, zoo meent Knox, dat de apostelen wel degelyk voor hunne
handelwyze een «express commandement of Jesus Chryst» hadden.
Immers het was slechts een gebod «for a time.» Por that itwernot
a perpetuall precept declareth this day, when no man holdeth the
eatting of suche thingis sin.» En het geschiedde om de Joden en Heidenen
tot meer vriendschappelijken omgang te brengen en omdat men toch
begreep, dat de Joden niet gemakkelyk zouden inzien, dat het eten van
die bepaalde spyzen geene zonde was, «for difficill it is to pull furth of
the hairt that ivhilk isplantit by Godis aivn Word». En het «express com-
mandement» voor deze handelwyze der apostelen was immers het laatste
en nieuwe gebod, dat Jezus Zijnen discipelen gegeven had, nl. «dat zij
elkander zouden liefhebben, gelijk Hij hen lief gehad heeft.» Maar
bovendien «greatlie, it is to be mervalit that men do not advert,
that the buke of Godis Luw, that is, of all his Ordinances, Testament,
Promeis, and exhihition thairof, was seallit and confermit in the
dayis of the-ApostilUs: the effect and contentis iliiiiYof promulgat and
\'puhlischit; so that maist extreame impietie it is to make any altera-
tioun thairin.» 3) Want immers de Roomsche priesters hadden toch
niet den Geest der wijsheid en der kennis in dezelfde mate als de
apostelen, en de Kerk van Christus was toch niet «left imperfyt» na
de dagen der Apostelen?

Vervolgens gaat Knox dan aanwyzen, dat de Mis niet in Gods
Woord bevolen is, hetgeen dan in\' het kort uit de geschiedenis wordt
aangetoond. Hun Canon Missae is niet van de apostelen zooals zij
beweren, want Knox zal gaarne bewyzen, dat daarin voorkomen
«imperfectioun of sentences, ungodlie invocations, and diabolicall
conjurations». «O! it was so holie, it mycht not be spokin planelie

1) p. J.1.
3) p. 45.
8) p. 46.

58

as tlie rest, but seeretlie it belioved to be wliisperit! Tliat was not
evill devysit, for yf all men bad hard it, meu wold have espyit the
vanitie thairof.» i) En dan wat de «wijdingswoorden» betreft, uoch
Jezus, noch de apostelen hebben ooit de woorden, die Hij sprak, «wy-
dingswoorden» genoemd. En zelfs deze woorden hebben zy veranderd,
want zij zeggen: «Accipite et maudicate ex hoe omnes. Hoe est enim
corpus meum,» etc.

Hiermee is dan het eerste en voor Kuox het voornaamste syllogisme
afgehandeld. Pas in de tweede plaats wordt uu de mis naar eeu
minder formeelen maatstaf beoordeeld en een tweede syllogisme op-
gesteld : «All honoring or service of God, ivhairunto is addit a loiekit
opinioun is abominatioun. Uuto the Masse is addit a wickit opinioun.
Thairfor it is abominatioun.» ^)

Wij lezen bij de profeten, dat God de offers van het volk haatte.
En toch waren die offers de «verie commaudemeuts of God.» Waarom
haatte God ze dan ? Jesaja geeft er de reden van op, als hy zegt:
«Thay haif chosiu thame in thair awn loayis.» Whairby the Prop het
meant and understude, that thei had addit unto theme ane opinioun,
ivhilk maid thame to be abominable befoir God. This opinioun was,
as iu the same Prophet and diverse utheris may be spyit, That be
working of the externall ivork, thai mycht purehese the favour of God,
and mak satisfactioun for thair synnis by the same sacrifices.» Eu
de profeten getuigen juist, dat geen uitwendig werk van zonde reinigt,
daarom is het duidelijk dat «a wickit opinion,» gevoegd bij eenige
cerenionie, haar maalit tot afgoderij. Want — en iu deze stelling
geeft Knox dan een materieelen maatstaf aan —: Idolarie is not
onely to wirschip the thing whilk is not God, but also to trust or
leane unto that thing whilk is not God, aud hath not iu it self all
sufficiencie.» Daarom noemt ook Paulus gierigaards afgodendienaars,
omdat zij hun vertrouwen stellen op hunne rykdommen.

De «wickit opinioun» uu, die aan de mis is verhouden, is «that
the Masse is a Sacrifice aud oblatioun for the synnes of the quick
and the deid; so that remissiouu of syuuis undoubtedlie was belevit
by that same actioun aud work preseufclie done by the Preist.» Dit
wordt dau weerlegd vooral door aanhaliuff vau Hebr. 10 : 14, «met

O O \'

ééne offerande heeft Hij in eeuwigheid volmaakt degenen, die ge-

il p. 49.
3) p. 51.

59

lieiligd worden», en van vs. 26. Daarna wordt de tegenwerping,
dat het hetzelfde offer is, maar «iteraiit and renewit», met denzelfden
brief weerlegd, daar in dit geval Chiistus\' dood niet zon zijn
«the onlie and sufficient sacrifice» voor de zonden. Tegenover het
«memorial sacrifice» plaatst Knox het woord van Paulus in Rom.
8 : 34. En bovendien, kan er wel een grootere godslastering zijn,
dan te zeggen dat Grod de weldaad, die Hij in Zijnen Zoon aan de
menschheid gaf, zou hebben vergeten ?

Nog eene andere tegenwerping wordt geopperd, nl. dat de mis zou ^
zijn «sacrificium applicatorium, a sacrifice whairby thay do and may
apply the merittis of Ghrystis passion unto synneris». i) Dat is al een
zeer trotsch gelegde, want, «then may ye mak peace with God at
your pleasure». Doch Gods Woord getuigt het tegendeel, dat het
alleen van God afhangt. Meermalen verbiedt God zelfs zijne profeten
voorbidding te doen voor het volk, daar het in afgoderij leeft, «and
he manifestlie shewith, that nothing may appease him but trew re-
pentance and conversion agane unto God.» Maar daarover hebben de
priesters nooit gesproken. Zij hebben altijd maar gezegd : «Kom naar
de mis en koop u met uw geld en goed de vergeving uwer zonden.»

Ten slotte wordt nu nog een argument uit het ongerijmde bijge-
bracht. Knox wil dan een oogenblik veronderstellen, dat de mis wel
een offer is, maar «if in your Masse ye offer Jesus Chryst for sin,
than necessarilie in your Masse must ye neidis kill Jesus Chryst,»
want immers de vergeving der zonden wordt in de Schrift soms aan
het vergieten van Zijn bloed toegeschreven, soms aan Zijnen dood,
en soms aan het geheele offer, dat Hij door Zijn lijden bracht. Zoo
maken zij dan zichzelven volgens hunne leer tot «slayeris of Jesus
Chryst.»

lu de derde plaats zal Knox nu nog aantoonen, dat men niet mag
voorgeven, dat de mis hetzelfde is als het avondmaal des Heeren.
Integendeel, hij zal bewijzen, dat het is «express contrarie to it» en
«blasphemous to the death of Jesus Chryst.»

Vooreerst «contrarie in institution,» want het avondmaal is inge-
steld tot eene herinnering aan de weldaden, die wij door Jezus
Christus en door zijnen dood hebben ontvangen, m. a. w. aan Gods
genade in Jezus Christus, Zijnen Zoon. Daarentegen de mis is een

I) p. 58.
•2) p. 03.

60

offer «for doiug of the whilk sacrifice, God is hound uot ouhe to
remit our synnis, but also to gif unto us whatever we will ask.
And that sail testifie dyvers Massis celebratit for dyvers caussis: sum
for peace in tyme of wars, sum for raiue, sum for fair weather; yea,
and (allace, my hart abhorreth sic abominatiouu) sum for sickness
of bestiall.» «The supper of the Lord is the gift of Jesus Chryst, in
whilk we suld laude the infinite mercie of God. The Masse is a
Sacrifice whilk we offer unto God, for doiug whairof we alledge God
suld love aud commend us.» In het avondmaal belijden wij, dat wij
schuldenaars zijn tegenover God en niet in staat Zijue oneindige
weldaden te vergelden. Bij de mis daarentegen beschouwen wij God
als eeu schuldenaar tegenover ous voor het offer, dat wij Hem
aanbieden.

Verder wordt gewezen op het verschil iu de bediening vau het
avondmaal en vau de mis. Zoowel wat het zitten van alleu aau ééue
tafel en de kleeding van den priester betreft, als ook wat het gebruik
vau brood en wijn door allen aangaat.

Daarua resumeert Knox uog éénmaal alle genoemde verschilpunten
tnsschen het avondmaal en de mis, en vat daarop ten slotte zijne
geheele rede samen in deze woorden: «Cousidder now, belovit Brethren,
what hath the frutis of the Masse bene, evin iu his greatest
puritie. The Masse is nothing; but the inventioun of man, set up
without all authoritie of Godis Word, for honoring of God; and
thairfoir it is Idolatrie. Uuto it is addit a vaue, fals, deceavable, and
maist loickit oyinioun -, that is, that by it is obteauit remissioun of
syuuis: Aud thairfoir it is. abouiiuatiouu befoir God. It is contrarious
unto the Supper of Jesus Chryst, and hath takiu away boith the rycht
use aud rememberance tliairof, and thairfoir it is blasphemous to
Chrijstis death. Mautaue or defend the Papisticall Masse who so list,
this honour and service did all whilk useit the same.» i) En hij
eindigt zijne rede met de ernstige vermaning om toch «to flie from
that Idolatrie, rather than from the present death.»

Gaarne zou hij nog gesproken hebben over de «diversitie of Sacrifice»,
nl. over de dooding van het vleesch, waarvan Paulus spreekt, eu
over het priesterschap aller geloovigen, doch de tijd en de «wickeduesse
[feebleness] of myne owne flesh» verhinderden hem dit te doen.

Wanneer wij deze rede van Kuox vergelijken met Calvijns bestry-

1) p.

61

fling van de mis in zijne Institutie, dan treft ons zoowel een eigen-
aardig verschil als eene sterke overeenstemming. Het verschil merken
wij op in het eerste gedeelte van Knox\' rede, de overeenstemming
in het laatste. Wij wezen er reeds op, hoe juist het eerste gedeelte
het meest karakteristiek is voor Knox, hoe we daarin hetzelfde
beginsel op den voorgrond zien treden als bij zijn eerste optreden in
St. Andrews, het beginsel van de letter van Gods Woord, zooals
Knox het uitdrukt: «the express Word of God» of «the plane Word
of God.» Op het formeele valt hier de nadruk, de formeel zoo zuiver
mogelyke overeenstemming met Gods Wooi\'d. En dat is het ook, wat
Knox maakt tot dien krachtigen, radicalen Hervormer. Daardoor was
een maatstaf aan de hand gedaan, die ook niet het geringste schikken
of plooien duldde. Waar die maatstaf werd aangelegd, moest het wel
liomen tot de meest radicale reformatie. Maar tevens ligt in dit be-
ginsel eene zekere bekrompenheid, die hare schaduwzijden had voor
het karakter der Schotsche hervorming. Op deze wijze tocli werd
alles even belangryk en even principieel. Eeredienst en kerkregeering
kregen even groote beteekenis als de leer. Voor indifferentia was
hier, in onderscheid met Calvijn, geene plaats. Het uiterlijke trad
daardoor van zelf naast het andere teveel op den voorgrond. Zoo
moesten wel door dit puriteinsche beginsel van de volstrekte ontkenning
van een gebied der indifferentia de vele latere afscheidingen worden
voorbereid, alsook de heftige strijd, die al spoedig de Schotsche Kerk
beroerde, over liturgie en kerkregeering. Ook in de Schrift zelf stond
alles op ééne lyn. Het perspectief ontbrak. Men miste het historische
inzicht. Het onderscheid zoowel als het rechte verband tusschen de
oude en de nieuwe bedeeling werd niet verstaan, en zoo kwam men
er toe om O. T.i®ohe toestanden en voorschriften eenvoudig over te
brengen op de nieuwe bedeeling. De Schrift werd als wetboek tegen-
over den mensch gesteld. Hierdoor kreeg de Schotsche reformatie
dat theocratische en eenigszins wettische karakter, dat de Schotsche
Kerk steeds bleef kenmerken.

Dat bij Calvijn het Schriftgezag in anderen, ruimeren zin werd op-
gevat, behoeft geen betoog. Zijne verhouding tot de Engelsche Kerk
is bekend. Hij erkent een gebied der indifferentia in zake den eeredienst

1) „The huke of Qodis Lam, that is of all his Ordinaiicis, Testament, Promeis. and
exhibition thairof. was seallit and confermit in the dayis of the Ayjostillis." III. p. 4.6. Zie
boven. bl. 57.

62

en de kerkregeering. Een enkel voorbeeld, dat bij in dit opzicht vrijer
dacht dan Knox, moge dit toelichten. Het is aan ons onderwerp ont-
leend. Calvijn zegt, sprekende over de bediening van het avondmaal:
«Caeterum quod ad externum actionis ritum spectat, in mauum acci-
piant fideles, necne: inter se dividant, aut singidi, quod sibi datum
fuerit, edant: ealicem in diaeoni manu reponant, an proximo tradant\',
panis sit fermentatus, an azymus; viuum rubrum au album; nihil
refert. Haee indifferentia simt et in ecclesiae libertate posita. Quamquam
certum est, veteris ecclesiae ritiim fuisse ut omnes in manu accipereut.
Et Christus dixit: Dividite inter vos.» Dit zou Knox volgens zyu
eerste syllogisme niet hebben kunnen ouderschrijven. Gelukkig kon
hij toen iu zijne editie van Calvyns Institutie deze woorden nog niet
lezen. Het is dan ook volkomen in overeenstemming met Kuox\' be-
ginsel, als wij lezen iu de later mede door Knox opgestelde «Forme
of prayers and ministration of the Sacramentes used in the Englische
Congregation at Geneva» in het gedeelte, dat over het avoudmaal
handelt: «This done, the Minister breaketh the breade, aud delivereth it to
the people, ivho distribute and devide the same amongst theimselves,
accordinge to our Saviour Christes commandement, and iu likewise
geveth the cuppe.» 3)

Merkten we in het eerste gedeelte van Kuox\' rede, dat handelt
over den formeelen maatstaf ter beoordeeling van de mis als afgo-
derij, geenerlei overeenstemming met Calvijn op, in het tweede ge-
deelte, waarin de materieele grouden worden aangevoerd, des te meer.
Ja, hier vinden we uiet alleen sterke overeenstemming van gedachten,
maar ook zeer bepaald eene opvallende litterarische afhankelijltheid,
van Calvyus Institutie. De wijze van argumeuteereu bij Kuox iu dit
gedeelte en bij Calvijn is geheel dezelfde. Dezelfde tekst uit deu
brief aan de Hebreeën (9 : 26) wordt in hetzelfde verband als be-
wijsplaats aangehaald. Het meest opvallend is wel de redeneering
over het dooden van Christus bij de mis, die wij evenzoo bij Calvijn
vinden, soms bijna letterlijk. Knox zegt: «If in your Masse ye offer
Jesus Chryst for sin, than necessarilie in your Masse must ye neidis

kill Jesus Chryst»..... «Advert to what fyne your awu desire sali

bring yow, evin to be slayeris of Jesus Chryst. Ye will say, ye uever
prentendit sie abominatioun. I disput not what ye intendit, hut I onlie

1) Calviiii Institution Lib. IV, cap. XVII. 43.

2) Works, IV, p. 190.

63

schaw what absurditie doith follow upon your awne doctrine.» 1)
Calvyn zegt in de edities zijner Institutie van 1539—1554: «Si
Christus singuhs missis sacrifatur, eum singulis momentis mille in
locis criideliter interfici oportet» .... An ipsum interßcere instituant,
non respicimus; tantum ostendere animus est, quale absurdum con-
sequatur ex impio ac scelesto eorum dogmate.»\'^) Men vergelyke ook:
«But the Masse singeth ane other song, whilk is, that every day, by
that oblatioun offerit by the Priestis, is sin purgeit and remission
obteanit,» met: «Missae sacrificium longe aliam cantilenam canit:
Christum oportere quotidie sacrificari, ut aliquid nobis commodet.»
Ook de offerande van de dooding des vleesclies en het priesterschap
aller geloovigen wordt door Calvijn in dit verband op dezelfde wyze
besproken als door Knox, bij beiden met verwijzing naar den brief
aan de Romeinen, terwijl beiden er ook den nadruk op leggen, dat
zij de mis in haren besten vorm bestrijden en niet de misbruiken als
b.v. «het verkoopen van missen.» Bij beiden wordt er verder op ge-
wezen, dat God geen priester aanneemt, dan die door Hern is ge-
roepen, zooals Aäron. Nog is een sterk punt van overeenstemming
de geheele ontwikkeling van de tegenstelling van Mis en Avondmaal
als gift yan den mensch en gift van God, door Calvijn aldus gefor-
muleerd: «Quantum interest inter dare et accipere, tantum a Sacra-
mento coenae sarificium differt,» ter wijl hij geheel in den zin van
Knox laat volgen: «Atque haec quidem miserrima hominis iugratitudo
est, quod ubi agnoscenda erat divinae bonitatis largitas, gratiaeque
agendae, in eo Deum sibi debitorem facit.»

Uit deze gegevens, die nog met andere kunnen worden vermeer-
derd, zien we dus, dat Knox blijkbaar niet pas later na zijn verblijf
te Genève onder Calvyns invloed is gekomen, maar dat hij reeds aan-
stonds bij het begin yan zijne reformatorische loopbaan een leerhng
yan Calvijn is geworden. Wishart heeft hem waarschijnlijk op de
geschriften van den Zwitser sehen hervormer gewezen. En Kuox heeft
de Institictie niet alleen gelezen, maar aanstonds, zooals we na be-
merken, ijverig bestudeerd. Die Institutie bleef voor hem de groote

1). Wm-ks, III, p. 62 sqq.

3) Corpus Heformatortm, Cahini Opera, vol. I. p. 1036 sqq. (Vg. de editie van
1559, Lib. IV, cap. XVIII, 5). \'

3) p. 8C.

4) C. E. I, p. 1037 (cf. Lib. IV, cap. XVIII, 7).

5) C. K. I. p. 1037 (cf Lib. IV. cap. XVIII, 7).

64

bron, waaruit hij zijue kennis aangaande de reformatie putte. Ter-
stond had Calvijns machtige geest, die in zoo menig opzicht met
Kuox\' geestesrichting overeenstemde, beslag op hem gelégd en deed
van het begin af aau zijueu invloed gevoelen. Toch was Knox eene
te krachtige persoonlijkheid om niet, naast al wat hij vau Calvijn
leerde en overnam, toch zyue persoonlijke eigenaardigheden te be-
houden en daarvan ook aau de Kerk, die hij reformeerde, iets mee
te deeleu.

Merkwaardig is het, dat in dit tweede gedeelte vau Knox\' rede,
waarin toch de materieele groudeu tegeu het misoffer worden aange-
voerd, zelfs met geeu enkel woord de leer der transsubstantiatie wordt
aangevallen. Dit was de meest voor de haud liggeude bestrijding ge-
weest vau de mis als afgoderij. Dit toch was eigenlijk het groote,
cardiuale puut, waarom de hervormers altijd spraken vau de mis als
afgoderij, veel meer dau de formeele grond door Kuox aangevoerd.
Daarom moet het ous wel zeer verwonderen, dat Kuox daarvan zelfs
volstrekt geeu gewag maakt iu een expresselijk gehouden rede om
de afgoderij der mis aau te tooueu. Het is ons een vernieuwd bewijs,
hoezeer voor Kuox\' bewustzijn in deu strijd tegen Rome aanstonds
het formeele op deu voorgrond trad. De formeele overeenstemming
met Gods Woord, dat was de eerste maatstaf ter beoordeeling vau
de Roomsche Kerk, die Knox aangreep. Dat was eeu gemakkelijke,
duidelijke maatstaf, geschikt voor deu man vau de daad, voor deu
i-adicaleu hervormer. Het formeele beginsel der hervorming, het be-
ginsel vau het Schriftgezag, hem waarschijnlijk door Wishart, die
ouder den invloed der Zwitsersche reformatie stond, vooral ingeprent,
had zich geheel van hem meester gemaakt, zoodat de materieele be-
ginselen daarbij op deu achtergrond traden. Hij had dit beginsel
overeenkomstig zijn aauleg tot ziju uiterste consequentie ontwikkeld eu
op de spits gedreven, eu reeds bij zijn eerste dispuut te St. Andrews zien
wij hem het Schriftgezag opvatten in den zin van het gezag der «expressit
wordis». En ook nu in zijne rede te Newcastle gaat hij er weer van
uit. Het eerste, geheel zelfstandige deel zijner rede is geheel aan
de ontwikkeling van dit beginsel gewijd. Pas in de tweede plaats voert
hy de materieele groudeu aau eu bestrijdt hij de «iviekit opinioun»
met de mis verbonden, waarby echter zelfs met geeu enkel woord
wordt gerept van het voornaamste materieele argument der hervormers
tegeu de mis, uL de creatuurvergoding bij de aanbidding der hostie.

Terwijl bij Luther het materieele beginsel beslist de overhand had,

65 ■

I bij Calvijn formeel en materieel beginsel in evenwicht met el-

< kan der stonden, trad bij Knox het formeele beginsel zeer beslist

j op den voorgrond. Hierin ligt een voornaam verschil tusschen

hem en Calvijn. Calvijn staat vrijer tegenover de Schrift, omdat
; hij zich bindt aan den inhoud, niet aan de letter. Daardoor staat

\' hij ook vrijer tegenover de verschillende openbaringen der refor-

matie. Zyn blik is ruimer. Hy kan verdraagzaam zijn tegenover de
Lutherschen en mild in zijn oordeel over de Engelsche Kerk.
\'\' Zoodra het formeele het wint van het rnaterieele, kan dit niet.

Vandaar dat Knox krachtens zijn beginsel zeer onverdraagzaam
moest zijn, hetgeen in den aanvang de reformatie in Schotland ten
goede kwam, daar zij nu plotseling radicaal werd doorgevoerd, doch
in lateren tijd leidde tot menigen onnoodigen strijd en herhaalde afschei-
dingen van de Kerk. Opmerkelyk is dan ook, dat juist het tweede,
rnaterieele gedeelte van Knox\' rede over de mis bijna geheel door
Calvijn is geïnspireerd, terwijl alleen het eerste, formeele gedeelte ge-
, heel zelfstandig is.

Dat Knox in deze geheele rede het gewone argument tegen de
mis als afgoderij wegens de aanbidding der hostie zelfs met geen
^ enkel woord noemt, zal ook wel daarin zijne oorzaak vinden, dat hij

i zich op dit punt tegenover Rome het zwakst gevoelde krachtens zijn

eigen beginsel van het letterlijke woord. Evenals in zijn «Sum^nary
011 the Lord\'s Supper», zoo ook hier, in deze exegetische kwestie sprak
: hy zich liefst niet uit.

I De afloop van deze verantwoording van Knox, die men echter

i geen verantwoording in den gewonen zin kan noemen, daar zij vol-

gens Knox\' bericht plaats had voor de «Congregation», was eer gun-
stig dan schadelijk voor hem. Althans men liet hem verder rustig
zyn gang gaan in Berwick en er werden hem geene nieuwe hinder-
palen meer in den weg gelegd. Integendeel, deze verantwoordings-
rede, gehouden in tegenwoordigheid van de hoogst geplaatste per-
j sonen in het noordelyk gedeelte van Engeland, werd de oorzaak, dat

\\ de aandacht meer op hem werd gevestigd en hij als krachtig be-

strijder van de Roomsche dwalingen steeds meer naam begon te krij-
gen. In het volgend jaar werd hij door het «Privy eouncil» als
prediker aangesteld in dezelfde stad, waar hij zich nu had ver-
antwoord.

^ Uit den tijd van Knox\' verblyf te Berwick dateert waarschijnlijk

nog een ander geschrift van hem, nl.: «A Declaration of the true na-

5

66 ;

ture and object of Prayer», i) Dit is geheel een praktisch, geen dog-
matisch geschrift. Waarschijnlijk is daarin de korte inhoud van •
preeken, door Knox te Berwick gehouden, weergegeven. Knox had
meer de gewoonte zijne preken, die hij improviseerde, daarna op te
schrijven eu dau uit te geven, zooals ook uit een ander geschrift,
zijn «Exposition upon Christ\'s temptations», blijkt.

Deze verhandeling draagt uit deu aard der zaak een geheel auder •

karakter dau de vorige eu is daarom uitnemend geschikt om het
beeld, dat wij ous van Kuox\' persoonlijkheid vormden, aan te vullen.
Hierin zieu wij Kuox uiet tegenover zijne tegenstanders, maar ouder
zijne vrienden, ouder degenen, die met hem eenzelfde geloof beledeu.
Hier treedt niet de polemicus op, maar de «minister of the small
aud dispersit flock of Jesus Chryst.» Hier slaan wij eeu blik in zyn
iunerlijken mensch, in dat rijke, vrome gemoedsleven vau Kuox. Hij
verkondigt geeue waarheden, die buiten hem staan, maar in wat
hij zegt, leeft zyne ziel. Meu gevoelt het, Knox had recht om te \'\'

schrijven «A Declaration on the true nature and object of Prayer.» *

De grondtoon van dit geschrift is diepe ernst eu innige vroomheid,
gelijk die van alle dergelijke geschriften van Knox. Eigen ryke
levenservaring en een vroom overdenken der H. Schrift deden Kuox >

schrijven, gelijk hij schreef. Kuox was geen groot deuk er als Calvijn, geen
theoloog. Hij was de man van de daad, van wien Carlyle zoo terecht schrijft:
«This Knox cannot live but by fact.» Daarom zijn ookbyua al zijue ge-
schriften vau praktischeu, paraeuetischeu aard. Tu het eeuige dogmatische
geschrift, dat hij schreef, «On predestination», is hy uiet iu ziju ware
kracht. Hij treedt daarin niet zelfstandig op, maar geeft eenvoudig terug,
wat hij vau Calvijn heeft geleerd, dien hij dau daarin ook telkens citeert.
Om Kuox\' persoonlijkheid te leeren keuuen leze meu niet zijn « On Predes-
tination», maar zijne iu forscheu toon gestelde zendbrieven tot opwekking
eu aansporing aan Schotland eu Engeland en zijne stichtelyke stukken,

1) De oudste editie, die overbleef, is van 1554, toen het uitgegeven werd tegelijk met
„A confession or Prayer\'\' na den dood van Eduard VI en ,,A yoclly Letter to the Faith-
full" Lorimer {Knox and the Church of Fnyland, p. 33) plaatst het echter in 1549 of 1550,
daar er volstrekt geene toespelingen in voorkomen op den dood van Maria, terwijl die in
zijn .^fiiodly Letter" jnist zoo menigvuldig zijn. Bovendien zijn Knox\' woorden: „O
England, let thy intestine battle and domestical murder provoke thee to purity of life"
alleen toepasselijk op de jaren 1549 en 1550, toen er iu de westelijke en oostelijke dis-
tricten opstanden uitbraken.

3) Oarlyle. On heroes, hero-worship and the heroic in history, London Chapman. 1889.
p. 137.

67

bestaande uit vroeger gehouden preken. Kuox las zijnen bijbel uiet in de
1 eerste plaats als dogmaticus, maar eenvoudig als christen. Hij wist uitne-

mend bijbelsche verhalen praktisch te verklaren eu toe te passen op zich-
zelven en zijne hoorders. Hij wist altijd in zijnen bijbel analogiëu te
vinden voor de gebeurtenissen van zijuen tijd. De Psahueu en de
krachtige redeueu der profeten waren uaast de evangeliën zijue ge-
f liefkoosde lectuur. Vooral voor deze Declaralion waren de Psalmen

zyn leerboek, zooals hij zelf zegt.

Het geschrift is gericht: «üuto the small and dispersit flock of
Jesus Chryst.» Het begiu karakteriseert reeds deu aard vau het ge-
schrift, zoowel als de persoonlijkheid vau den schryver: «How necessarie
is the rycht Invocation of Godis name (other wyse called perfyt Prayer)
becumeth no Christian to miskuaw, seiug it is the verie branche whilk
springeth furth of trew Faith, whairof yf auuy mau be destitute, not-
withstanding he be iudewit with whatsoever other vertewis, yit iu
the presence of God is he reputit for no Christiaue at all.» Want
f eveumiu als vuur zouder hitte kan ziju, uoch een brandende lamp

zonder licht, zoo min kan waar geloof ziju zonder vurig gebed. Doch
velen noemen gebed, wat iu de oogeu van God geeu gebed is. Dat
i is de redeu, waarom hij over het gebed wil haudeleu. Wat waar

gebed is, omschrijft hij dan aldus: «Who will pray, must knowe and
understand that Prayer is ane earnest and familiar talking ivith God,
to whome we declair oare miseries, whois support and help we im-
plore aud desyre iu our adversities, and whome we laude aud praise
for oure beuefittis receaved. So that Prayer conteaueth the exposition
of our dolouris, the desyre of Godis defence, aud the praising of his
magnificent uame, as the Psalmis of David cleirlie do teache.»

Voor Kuox wareu de Psalmeu waarlyk eeu spiegel van ziju eigen
leven. De volgende aanhaling moge hier dienen als proeve vau ziju
\' praktisch Schriftgebruik eu van het persoonlijk karakter, dat zijue

prediking droeg, hetzij hij het direct uitsprak of uiet: «The fourth
Rule necessarie to be followit iu Prayer is, A sure hoip to obteue

what we ask...... As David, iu the vehement persecutiouu of

Saule, huutit and chasit from everie hold, fearing that ane day or
uther he suld fall into the haudis of his persecutouris, efter he had
I complainit that no place of rest was left to him, vehemeutlie prayit,

saying: «0 Lord! whilk art my God, in whome I ouhe trust, save
^ me frome thame that persecut me, aud delyver me frome my euemyis.

Lat uot this mau (meauyiug Saule) devoure my lyfe, as a lyouu

(38

doith his prey; for of none seik I confort but of thee alone.» In the
uiidst of their anguishes the gudness of God susteanit him, that the
present tribulation was tollerabill, and the infallibill promises of God
so assured him of delyverence, that feir was partlie mitigat and
gone, as planelie appeareth to suche as diligenlKe marketh the process
of his prayeris. For eftei" lang menassing and threatnying maid to
him of his enemie, he Qpueludeth with theis wordis, «The dolour
whilk he intendit for me sail fall upon his own pate and the violence
whairwith he wold haif oppressit- me sail cast down his awn heid.
But I will magnifie the Lord according to his justice, and sail praise
the name of the Most Hiest.» This is not ivritten for David onlie,
hut for all suche as sail suffer ti-ibulatioun to the end of the ivorld.
For I, the wrytter heirof (lat this be said to the laude and prais of
God allone), in anguishe of mynd and vehement tribulatioun and
afflictioun, called to the Lord, when not only the Ungodlie, but evin
my faithfull Brether, yea, and my awn self, that is all natural un-
derstanding, judgeit my cause to be irremeadable: And yit in my
greatest calamitie, and when my pains wer most cruell, wold His
eternall wisdome that my handis suld wryt far contrarie to the
judgement of carnall reason, whilk His mercie hath proved trew.»

Hi] laat zien, hoe God aan Zijne bevelen Zijne beloften verbindt,
inzonderheid aan het bevel om te bidden. «To this commandement
he addeth bis maist undoutit promess in many places.» Hierbij wordt dan
op de overeenstemming van O. en N. T. op dit punt gewezen en aangetoond,
hoe dezelfde lijnen door de gansche Schrift heenloopen, terwijl telkens
weer de nadruk erop wordt gelegd, dat men de Schrift toch te
lezen heeft met toepassing op zichzelven: «Theis most comfortable
wordis doith the Lord speik not to carnall Israeli onlie, but to all
men soir oppressit, abyding Godis delyverance.»

Elders komt weer sterk het persoonlijk kaï-akter zijner prediking
uit en men gevoelt er iets van, hoe hard de leerschool des gedulds
op de Fransche galeien was geweest voor eenen vurige van geest als
Knox, wanneer hij spreekt over de berustiug in Gods wil bij het
gebed: «O Chi\'istiane Brethrene, I wryt be experience, but the Spreit
of God calleth back the mynd to obedience, that albeit it doith desyre
and abyd for delyverance, yit suld it not repyne aganis the gudwill of

1) p. 89 sqq. Vg. boven, bl. 42.

2) p. 92.

69

(iod, but incessantlie ask that it may abyde with |)acieiiee: How hard
this battell is, no man knawith but he whilk in himself hath sufferrit
tryell.» i) En wederom: «The cause that I am so long and tedious
in this matter is, for that I knaw how hard the battell is betwix
the spreit and the Plesche, under the heavie cross of alflictioun, whair
no worldlie defence, but present death doith appear. I knaw the grud-
geing and murmuring complayntes of the flesche; I knaw the angir,
wraith, and indignatioun whilk it consavith aganis God, calling all
his promissis in doubt, and being reddie everie hour utterlie to fall
frome God. Aganis whilk restis onlie faith, provoking us to call
ernistlie and pray for assistance of Godis Spreit; whairin if we con-
tinew, oure maist desperat calamities sail he turne to gladness, and
to a prosperous end. To thee, o Lord, allone be prais, for with ex-
perience I wryte this and speak.»

Ook nit dit geschrift blijkt ons intusschen, hoe nauw Knox
zich reeds in dezen tijd bij Calvijn aansloot en hoezeer hij bij
zijn schryven door Calvijns Institutie werd geïnfluenceerd. Men
vergelijke slechts de exegese, die Knox geeft van Ps. 86 : 2 en van
Jes. 38 : 3 met die van Calvijn in het hoofdstuk zijner Institutie,
getiteld: «De Oratione». Knox zegt: «Theis wordis ar not spoken of
men glorious, neither yit trusting in thair awn workis. But heirin
thai testifie thame selves to he the sonis of God, by regeneratioun;
to whome he proinisseth alwayis to be mercifidl, and at all tymes
to heir thair prayeris.» 3) Bij Calvyn lezen wy: «talibus loquendi
formulis nihil sibi aliud volunt, quam ex ipsa regeneratione, servos
Dei se ac filios testari, quibus ipse fore se propitium recipit.»
Over het geheel is er vooral in het eerste gedeelte van dit geschrift
van Knox eene sterke overeenkomst met bovengenoemd hoofdstuk
van Calvijn, althans wat den inhoud betreft, de uitwerking draagt
geheel den stempel van Knox\' individualiteit. Zoo zijn bv. de vijf
«Rides, necessarie to be followit in Prayer», door Knox genoemd, alle
te vinden bij Calvijn, hoewel in eenigszins andere volgorde. De
plaats uit Ambrosius, door Knox aangehaald, is door hem blijkbaar
van Calvijn overgenomen. Knox heeft het plan gehad aan het einde

1) p. 100.
2) p. 101.
3) p. 88.

\'t) Corj], Ref. Op. Cah. vol. L p. 906. ef. Calviui iis^itef/o, ed. 1559, Lib. III, cap. XX, 10
5) p. 97. cf. Inst. Ill, XX, 31.

70

van dit geschrift, evenals Calvijn aan het einde van zijn hoofdstuk
«De Oratione», eene verklaring te geveu vau het Gebed des Heeren.
Hij zegt, sprekende over het ernstige verlangen om datgene te verkrygen,
waarom men bidt: «And in sic cassis do a great number olïend,
priucipallie the mychtie and ryche of the earth, who, for a common
custome will pray this part of the Lordis Prayer, «Give us this day
our daylie breid», that is, a moderat and reassonable susteutatiouu;
aud yit thair awu hartis will testifie that thai ueid not so to pray,
seing thai abound iu all worldlie solace aud felicitie. I meaue uot that
ryche man suld not pray this part of prayer, but I wold thai understude
what thai aught to pray iu it, (whairof 1 intend efter to speik,) and that
thai ask nothing whairof thai felt not thame selves mervellous indigent
and ueidfull.» i) Wij vinden echter in dit geschrift verder niets over
deze bede, maar bij Calvijn wordt zij juist uit dat oogpunt toegelicht.
Evenals zijn Exposition upon Psalm VI, door Knox in twee gedeelten
geschreven, was dus ook dit geschrift bestemd om nog door eeu tweede
stuk gevolgd te worden. Dit plan kwam echter uiet tot uitvoering.

Nog terwijl Kuox prediker was te Berwick, kwam hij iu keunis
met eene Engelsche familie, waarmee hij later iu zeer uauwe betrek-
king zou treden, de familie Bowes. Terwijl Richard Bowes of Aske
kapitein was van het dicht bij Berwick gelegen Norham Castle, hield
zyue vrouw en zijne overige familie menigmaal verblijf in Berwick. En
zoo kwam Knox met Mrs. Bowes, die reeds vóór dien tyd de refor-
matorische gevoelens was toegedaan, in aanraking. Knox, die later
haar schoonzoon werd, bleef gedurende zyu gansche leven tot haar
in de meest intieme betrekking staan en wij danken daaraan eene
correspondentie, die een verrassend vriendelyk licht werpt over het
karakter van dezen geweldige ouder de hervormers. Wy kunnen
hare persooulijkheid en Knox\' verhouding tot haar niet beter schet-
sen dau met zyue eigene woorden in de voorrede vau eeu brief aan
haar, dieu hij kort ua haren en eveu vóór zyu eigen dood uitgaf:

«The caus that I adde this uuperfyte letter to the former discourse
is. That they, whome Sathan hath uot blinded by iuvy, may see and
understand what a troubled conscience craves into the day of battell.
Becaus that God now in his mercy hath put end to the battel! of
my deare uiother, Maistress Elizabeth Bowes, before that he put end
to my wretched lyfe, I could uot cease but declare to the worl-
de what was the caus of our great familiaritie and long acqueutauce;

1) p. 89.

71

whiche was nether fleshe nor bloode, but a troubled conscience upon
hir part, whicli never suffered lier to rest but when she was in the
company of the faithful, of whome (fra the first hearing of the word
at my mouth) she judged me to be one.

Now., seing her battell is ended, and I am upon the point shortly
to follow, this I leave to the posteritie for discharge of my conscience,
and to the instruction of her children; That in Scotland, Ingland,
France, and Germanie, I have heai\'d the complaintes of divers that
feared God, but of the lyte conflict as she susteyned, fra the tyme
of hir first acquentance, and long before (as her owen mouth, ofter
then once confessed to me), till this hour, I have not knowen. For
her tentation was not in the fleshe, nor for anything that apper-
teyned to fleshe (no, not when she was in greatest desolation), but
it was in spirite; For Sathan did continually buffette her, that remis-
sion of sinnes in Christ Jesus apperteyned nothing unto her, be
reason of her former idolatrie and other iniquities ; for the which,
notwithstanding any worldlie comfort, I have sene her (not for a
starte, but in long continuance) powre furth teares, and send to
God dolorous complaints, ofter then ever I heard man or woman in
my lyfe. Her company to me was comfortable (yea, honorable and
profitable, for she was to me and myne a mother); but yet it was
not without some croce; for besydes trouble and fasheiie of body
susteyned for her, my mynde was seldome quyet, for doing somewhat
for the comfort of her troubled conscience-, wherof this rude letter is
the least, and of basest argument, amongs many which ly besyde me,
and so must do be reason of my inabilitie in mo sortes then one.» i)

Knox was de voortdurende raadsman en trooster dezer vrome, maar
zwakke en twijfelmoedige vrouw. Met al hare nooden en al hare zorgen
kwam zij bij hem. En altijd had hij een vriendelijken raad of een bemoe-
digend woord. Nooit was het hem te veel. Altijd hoorde hij weer met het-
zelfde geduld en dezelfde belangstelling naar de klachten dezer stille
in den lande over haren inwendigen, geestelijken strijd, die maar
niet wilde wijken. Daar is een stille sympathie tusschen deze twee zoo ver-
schillende personen, wonderlijk, intuïtief, «fra the first hearing of the
word at my mouth.» Deze betrekking was «netlier fleshe nor bloode, hut a
troubled conscience upon hir part» ; en ook voor hem was die vriendschap
«honorable and profitable, for she was to me and myne a mother.»

1) Works, vol. VI. p. 513 sqq.

72

Het is een lieflyk beekl in de gescliiedenis van Scliotlands hervormer,
wanneer wij hem, den door allen geduchten stryder, temidden van
zijn groote reformatiewerk telkens weer zien staan aan de zijde van
deze neergebogene ziel om met de teederste sympathie te luisteren
naar hare bekommernissen en uit den schat zijner eigene vrome
levenservaring haar altijd nieuwen troost te bieden. Als hij niet per-
soonlijk by haar was in zulke dagen van beproeving, dan waren zijne
gedachten bij haar. Hij, de krachtige man, Schotlands onvertsaagde
stryder, leed met haar mede met al de fijngevoeligheid eener vrouw.
Een enkele brief moge van deze teedere betrekking tusschen hem en
Mrs. Bowes getuigenis geven. Den isten Maart 1553 schreef hy
haar van uit Londen: ,

«Grace and Mercy.

«Deirlie belovit Mother, with my verie hartlie commendatioun: This
last of Februar bypast I ressavit fra yow and fra my deirest Spouse
letteris, whilk, when I read, partly did trubill me, knawing your con-
tinewall anguische. But, Mother, thair is no danger of everlasting-
death; Ye lack not faith, as divers tymes I have written unto
yow; but now is weak and infirme in faith, whilk God permittis
into yow of verie love, for greatter caussis than our carnell judge-
ment can understand. But ane thing I will baldlie speik; not flat-
tering yow, that your infirmitie has bene unto me occasioun to serche
and try the Scripture moAr neir than ever I cidd do for my aivn
caus, and yit I have susteanit trubill baith in saule and bodie. Fear
not, Mother, that the cair of yow passis fra my hart.

«Na! He to whome nothing is secreit, knawith that I never present
my self be Jesus Ghryst befoir the throne of my Fatheris mercie,
but their also I commend yow; and seldome it is that utheriswys
ye pass fra my remembrance. The verie instant hour that youre
letteris was presentit unto me, was I talking of yow, be reassone
thrie honest pure wemen wer cum to me, and compleanying thair
great infirmitie, and wes schawing unto me the greit assaltis of the
enemy, and I was opinnyng the cause and commodities thereof,
whereby all oure eis wypit at anis [weeped at one time], and I was
praying unto God that ye and some utheris had bene thair with me
for the space of twa hours, and evin at that instant came youre
letteris to my handis; whairof ane part I red unto thame, and ane
of thame said, «0, wald to God I mycht speik with that persone,
for I persave that thair be ma tempted than 1.» I wryt na lie unto

73

yow, but the verie treuth of oure comuiuuicatiouu what tyme I
ressavit youre letteris.

«Ilejois, Mother, aud abyd pacieuthe the day of oure finall delyverauce,
when all bitterness salbe removeit, aud we possessit in the fruitiouu
whairfoir now we groue and thrist. Cum, Lord! and tarie not.

«At Loudoun, the 1 of Marche 1553.

«Your Sone,

«Johne Kuox.» i)

Nog voordat Knox Berwick verliet, verloofde hij zich luet de
dochter van Mrs. Bowes, Marjory, die echter waarscbynlijk door te-
genstand van haren vader pas zes jaren later zijne vrouw werd. In
Mei of Juni 1551 vertrok Kuox naar Newcastle, waar hij als predi-
ker werkzaam bleef tot het voorjaar vau 1553, evenwel met tamelyk
lange tusscheupoozen wegens verblijf iu Londen aan het hof van
Eduard VI of iu andere gedeelten vau Engeland, waar hij als pre-
diker heengezonden werd.

De voornaamste bronnen voor Kuox\' verblijf te Newcastle zijn de
door Lorimer ontdekte «Letter to the Congregatioun of Bervik» v&n
1552 eu de «Epistle to the Inhabitants of Newcastle and Bariuike»
van 1558, door Kuox geschreven te Geuève.

Uit dezen laatsten brief blijkt, dat Knox ook te Newcastle voort-
ging het avondmaal te bedienen volgens deu eeuvoudigen ritus vau
St. Andrews en Berwick. «How oft», zegt hij, «have ye bene par-
takers of the Lord\'s Table, prepared, used, and miuistred iu all sim-
plicitie, not as man had devised, neither as the King\'s procedings
dyd cdowe, but as Chryst Jesus dyd institute, aud as it is evident
that Sainct Paule did practise?» 4)

Wat zyu wandel onder hen betreft, eveumiu als eeu Paulus tegen-
over de Coriuthiërs, ontzag hij zich te verklaren, dat ziju geweten
tegenover hen vrij was, dat hij zich vau geen diug bewust was, al
beleed hij ook, dat hij daardoor uiet gerechtvaardigd was: «God is
wituesse, aud I refuse uot your own judgementes, how simplye aud
uprightly 1 conversed aud walked amongst you: thogh iu his pre-
ceuce I was and am nothing but a masse of corruption, rebellion,

1) III, p. 870.

3) Lorimer, p. 351—265.

3) Works, V, p. 4.75—494.

4) V, p. 480.

74

and hypocrisie; yet as concerning yow and tlie doctiine taught
amongst yow, as tlien I walleed, so uowe do I write iu the presence
of Him who onely knoweth, aud shal reveale the secretes of all
hartes, that neither for feare dyd I spare to speake the simple truthe
unto yow; neither for hope of worldly promotion, diguitie, or honour,
dyd I willingly adulterate any parte of God\'s Scriptures, whether it
were iu exposition, iu preaching, contention, or writing.» i)

Knox\' prediking iu dezen tyd kunueu wy leereu kenueu uit den brief,
dien hy op het einde vau 1552 schreef aau de gemeente vau Berwick.
Hij noemt daarin de hoofdpunten zijner leer op, daar er verschillende
geruchten iu omloop waren gekomen, dat hij op sommige puuteu zou
zijn veranderd, üit dien brief kunnen wij dus zien, wat iu Kuox\' predi-
king in dezen tijd vooral op den voorgrond stond, wat hij beschouwde
als de «chief aud priucipall poyntes» der reformatorische leer. De eerste
drie puuteu, die hij uoemt, het vooropstellen vau de genade Gods, de
Christologie eu de rechtvaardigmaking door het geloof, heeft hij zoowel
met Luther als met Calvijn gemeen. Daarop volgt echter een puut,
waarin wij deu leerling der Zwitsersche reformatie herkennen.

Kuox stelt nl. mede op deu voorgrond «a holye and godlye
conversatioim,» eu spreekt expresselijk het anathema uit over de
tegenovergestelde leer: «i[ anye denye goode warkes to be profi-
table, as not necessar to a trew Christiane professioun.» Niet alsof
Luther dat puut niet volgaarne zou hebben onderschreven, maar het
op deu voorgrond stellen ervan is karakteristiek voor de Zwitsersche
reformatie. De Gereformeerden waakten er voor, dat naast de leer
der rechtvaardigmaking die der heiligmaking uiet iu de schaduw trad.
Naast religieuse werkten bij de Zwitsersche reformatoren ook krachtige
zedelijke motieven. Vandaar iu de Gereformeerde Kerken in ouder-
scheiding vau de Luthersche eene strenge handhaving der tucht. 3)
Vandaar het erkennen door de Gereformeerdcin tegenover de Luther-
scheu vau deu usus didacticus, niet alleen elenchicus, van de wet.

1) V, p. 480. 3) D. Ohaiitepie de la Saussaye. De godsdienstige bewegingen mn dezen
tijd in haren oorsprong geschetst, Rotterdam 1863, bl. 37, 45, 115 en vv.

3) Dat Knox ook op de tucht in dezen tijd reeds strengen nadruk wenschte te leggen,
hoewel die in de Engelsche Kerk zeer veronachtzaamd werd, blijkt ook uit dezen brief,
waar hij schrijft: „Latt manefest contempnars of God and of godlines be rebuked of yow,
and convicked by tho.se that beare authoritie, lest, by permissioun and sufferance, at length
iniquitie become so familiar that God espye it to he the sin of the eitie. and so poure
doun plagues without meosor in his hot di.spleasor, because none is found that unfeynedlie
regardeth the Lords indignatioun.\'\' Lorimer, I.e. p. 264.

4) Vg. bv. de tweeërlei behandeling van de wet als henhron der zonde en als regel wor
het christelyke leven in het eerste en in het derde deel van den Heidelbergschen Catechismns.

75

Dat Kuox hier dit punt als vierde hoofdpunt van zijne evangelie-
prediking opnoemt, is niet aan toevallige locale omstandigheden te
danken. Integendeel, het is een karakteristiek punt van Knox\' prediking
en van zijne geheele reformatie. Het leven overeenkomstig Gods wil
wordt door hem in al zijne geschriften sterk op den voorgrond ge-
plaatst, al bestrijdt hij daarnaast even sterk al wat aan de Roomsche
leer der goede werken zou kunnen doen denken. Hij laat het evangelie
niet opgaan in de leer der rechtvaardigmaking door het geloof, zooals
Hamilton gedaan had. Hy spreekt niet als Hamilton uitsluitend van
«the Gospel» in engeren zin als zijnde de inhoud van «the Word of
God» 1) maar van «Godds holie laio and testament.» Evenwel plaatst
hij die twee vaik min of meer «unvermittelt» naast elkaar, en loopt
zijn godsdienst juist door dit »unvermittelte» gevaar wettisch te worden.

Er is in Knox\' prediking iets, dat sterk herinnert aan de profeten
van het O. Testament. Gods heiligheid, die geene zonde ongestraft
kan laten, staat sterk op den voorgrond. Rampen worden aangekondigd,
indien men van Gods geboden afwykt. Indien een ongeluk het land
treft, dan is het, omdat men gezondigd heeft. Knox\' strijd gaat bovenal
tegen de zonde als zoodanig. Uit alle lijden, ook uit het lyden van
Christus en van de uitverkorenen heeft men te leeren «.how odious
syn is in the sycht of our hevinlie Father, whose justice is so invi-
olable yat it most nedes require a satisfactioun of all fleshe whair
offence is committed.» 3) Want immers \'de zonde is «the onlye cause
expressed by his holie worde of all calamities that apprehended all
fleshe.» 4) En van de uitverkorenen zegt hij: «if thair syns be ma-
nifest, most commonlie they are called to manifest repentance, and
do suffer in the fleshe punishment and plagues; which plagues, albeit
they be no wyse satisfactorye for man\'s iniquitie (for yat is propire
only to the passioun of him that never offended), yet do they teaclie
us how sevierlye God doth punislie syu, evin in his elect and chosen
vessellis, that by thair examplis admonished we may also lerne to
haitt in ourselves the crymes and vicess which God haith declared

1) Zie boveii, bl. 9. Vg-. bl. 47.

3) ,,I never teached unto yow nor unto anye others my auditory that doctrine, as necessary
to be beleved. which I did not fynd written in Godds holie lam and testament\' (Lorimer, p.
257). Vg. in zijn Vindication on Mass: „whilk fundatioun, no doubt, is the Lam andtlielSvanfjile\'\'
(zie boven bl. 50) en de uitdrukking ,.hv,hc of Godis Law, that is, all his Ordinances, Testament,
Promeis, and exhibition theirof" (zie boven bl. 57). Vg. ook de telkens in Knox\' geschriften
voorkomende uitdrukking: „strict commandement\'\'\' oï,.cxjyresscommandement"oi,.playnep\'eccpt".

3) Lorimer, p. 353.

4) p. 354.

76

liimself to liait in his most especiah servants. Platter not yourselves,
beloved brethren, Grod is immutable, and vi^hat he hes punished in
one age, realme, natiouu, citie or person, this same most his just
judgments hait and punish iu everye realme, uatioau, or person that iu
like manner offended or transgressed. Knowledge of godliness ivithout
will to live a godlie life is a testimonie and seale of just condem-
nation.» i) Zoo is de grondtoon vau Knox\' prediking en uit dit oog-
punt bezag hij voortdurend de tijdsomstandigheden, op dezelfde vfijze
als de profeten van Israël, die hij ook bij voorkeur hierbij aanhaalde.

Nadat Knox de hoofdpunten zijuer leer, zoowel te Berwick als te
Newcastle heeft opgenoemd, spreekt hij ook uog over de ceremoniën.
Dit gedeelte van deu brief is vooral belangrijk, omdat eruit blijkt,
dat Kuox zelf gevoelde, dat zijn beginsel van het Schriftgezag toch
teu slotte niet zoo absoluut kou ziju, als hij het in zijue Vindication
on Mass had voorgesteld, dat er ten slotte iu deu eeredienst toch wel
«thinges of smaller -weight» bestonden. Hij had daarom te Newcastle
in dit opzicht iets toegegeven en zich uitgesproken iu den zin, waarin
hij nu aau de gemeente te Berwick schreef. Meu had hem verweten,
dat hij uit vrees toegegeven had eu hiertegen verdedigt hij zich nu.
Hij had het alleeu gedaan om de eenheid der Kerk te bewareu, den
band der liefde tot de broeders uiet te schenden eu om cfeen conflict
uit te lokkeu met de overheid, waar hiertoe geen onoverkomelijke
noodzakelijkheid bestond. Blijkbaar geeft Kuox echter zeer met tegenzin
en slechts «for a tyme» toe, en ongetwijfeld openbaart zich juist hier
weer de groote invloed van Calvijn, die alleeu eeu man als Knox er
toe brengen kou op dit puut althans eeu weiuig van ziju beginsel
af te wijken. De redeneering toch, die Kuox hier volgt, die hij later
echter wel nauwelijks meer zou hebben overgenomen, is geheel iu
deu geest vau Calviju gesteld.

«Bot as for ceremonies or rites,» zoo laat hij zich hooren, «thinges
of smaller iveyght I am not \'minded to move contentioun, so yat
luith conscience, and without reproche of my former doctrine, I may
avoid the same. To tueche the poyut, kneling at the Lord\'s Supper
I have proved by doctrine to be uo couveuient gesture for a table, which
has been geviu in that actiouu to suche a j^resence of Christ as uo
place of Godd\'s Scriptures dothe teache unto us. Aud thairfor kueliug
iu that actiouu, apperiug to be joined with certan dangears no less

I) Lorimer, p. 353.

2804

in manteyning superstitioun than in using Christus holye institutioun
with other gestures than eithêr he used or commanded to be used,
I thought good amongst yow to avoid and to use sitting at the
Lord\'s Table, which ye did not refuse, but with all reverence and
thanksgiving unto God for his treiithe, knowing, as I suppose, ye
confirmed the doctrine with your gestures and confessioun. And this
day yet, with a testimonie of good conscience, I signifie unto you that as I
nother repent nor recant that my former doctrine, so do I (for divers
causes long to reherse) muche preferre sitting at the Lord\'s Table either
to kneling, standing or goyng at the actioun of that mysticall souper.
But because I am but one, having in my contrair magistrates
commone order, and judgements of manye lerned, I am not mynded
for maintenance of that one thing to gainstand the magistrates, in
all other and chief poynis of religioun aggreing with Christ and
with his true doctrine, nor yet to break nor truble common order,
thought meet to be kept for unitie and peace in the congregatiouns
for a tyme. And least of all intend I to dampne or lyghtlye regarde
the grave judgments of suche men as unfeignedlie I feare, love and
will obey in all things by them judged expedient to promote God\'s
glorie — these subsequents granted unto me», en dan volgen ver-
schillende voorwaarden. Vooreerst, dat de magistraat zou verklaren,
dat het knielen niet om eenige bijgeloovige reden geschiedde, «as that
they have done», voegt Knox erbij, «if ministers were willing to do
thair dewties,» i) en dat het slechts zou geschieden «for a time.»
Voorts, dat men het knielen alleen zou beschouwen als eene ver-
ordening van menschen en niet noodzakelijk by het avondmaal be-
hoorende. En eindelijk, dat «my fathers, whome I feare and honor»
zijn geweten niet zouden bezwaren door het hem ten kwade te dui-
den, dat hij bij de bediening van het avondmaal meer getracht had
Christus na te volgen dan wat eenig mensch later had bevolen
te doen. 2)

Als men hem deze voorwaarden toestaat, dan zal hij «with patience
beare that one thing; daylie thirsting and calling unto God for
reformation of that and others.» Het is geen vrees voor straf, die
hem ertoe brengt om op dit punt wat toe te geven, «hut the onlye

1) Dit ziet ongetwijfeld op de bij de 3de uitgave van het Book of cormnon prrnjw ge-
voegde ,,Declamtio>i on Kneelinrf \'. Zie beneden.
3) p. 201 sq.

78

feare, that Christian charitie be violated and brolien.» Want, hoe-
veel hy gemakkelyk zou kuuueu aautooueu, dat zitten bij het avoud-
maal de voorkeur verdient boven knielen,^ zoo zou er toch, als de
overheid, die geen overtreding vau «a common order» mag dulden,
hem naar de Avet zou straffen, tegen de «Christian charitie» worden
gezondigd, «other by me that for so smal a mater obstinatlie wuld
gainstaud suche magistrates as professes themselves earnest promoters \'

of Christs gospel, or elles by them that, persuaded by some maulye ^

rasons of certain danger to follow if common order should uot uuiver- ■

sallie be kept iu the realme, should trouble the bodie or stope the
mouth of him that to his knowledge hath spoken nothing but Christis
plane veritie.»

Bovendien kan hij ook nog ter geruststelling vau de gewetens van
zijne oude gemeeteledeu te Berwick aanvoeren, dat zy wel, indien zij
Avordeu «compelled by rigour of a law» om de eenvoudige ritus vau ^

het avoudmaal op zij te zetten, daariu kuuueu toegeven zonder \'

daarmee hunne vroegere handelwijze te veroordeeien, «for wheu ye <

followed aud received Christis sempiil institutiouu sitting at table,
thair was no law (except the statute of that Roman Antichrist),»
Daarom als zy nu door eeu «especiall commandement of your uppar ?

powars» worden gedwongen om de «commoue order» te volgen, dan
mag niemand hen deswege van afval vau Christus beschuldigen, nl.
«if, first ye rejoiss not that ye are called back agaiue to a gestuir
that is joyued with dangers iu that actioun. Secoudlie, if oppenlie
ye professe that what ye do uow, as it proceedeth uether of your
will pleasure nor electiouus, so do ye uot appear or allow the same,
but oulye doith hear and suffer it for obedience unto magistrates, aud
peice be kept amongst the congregatiouns; thristiug aud praying, in
the mean season, that God of his great mercy for Chryst his Sous ^

saik please so to move aud illuminatt the harts aud ees of magistrates ?

aud rulers that they mott understand and see Christis iustitutiouu i

to be most perfitt and mens devises and wisdom in maters of reli-
gioun ever to have displeased God; that by contemplation thereof 4

they may studie to eradicat and pull out all such plants as the j

hevinlie Father hath not planted. And, lastly, yf hating in your harts
all superstitioun and ydolatry, ye likewise oppinlie protest.» :

Toch smart het Kuox zoozeer, dat meu de oude ritus van heu
wil wegnemen, dat hij, als hij daardoor «that order which Godd\'s v

treuth hath planted among yow» zou kunueu bevestigen, liever den

i

dood zou willeu oudergaau, dau dat zij iu huuue geweteus zoudeu
wordeu veroutrust. Maar ziende, dat door zijueu tegestaud de magis-
traat veeleer tegen lieu zou wordeu aangezet, zoo getuigt «the cousail
of all godliye» en ook «the testimouie of my owin conscience», dat
het beter is dit ééue te dragen dan den magistraat te weerstaan.
Maar iu elk geval moeten zij wachten met iets te veranderen, totdat
zij zulleu zijn «especiallie commanded hy such as hailh authoritie.» i)
üit dit gedeelte vau Kuox\' brief blijkt reeds, hoezeer hij iu dezen
tijd het gezag vau de overheid hoog hield. Nog beter moge zijn ge-
voelen iu deze blijken uit wat hij zegt op eeu audere plaats van
dezen zelfden brief. Deze plaats is eenig iu de geschriften van Knox.
Het is moeilijk er hem in te herkennen. De groote invloed, dieu
Calvijns Institutie op dit puut zelfs op eeu mau als Knox iu die
dagen nog uitoefende, blijkt hier met verrassende duidelijkheid. Later
echter, na slechts weinige jaren, zou op dit punt althans de > leerling
van Major het bij Kuox met beslistheid van den leerling vau Calvyu wiu-
ueu. Kuox herinnert daar de inwoners vau Berwick opzettelijk eraan, dat
zij gehoorzaamheid verplicht zijn aau de overheid, zelfs aan slechte
overheden: «Remembering alwayes, beloved bretherue, that dew obe-
dience be giveu to magistrates, reulers and -princes, without tumult,
grudge or seditiouu: for, how wicked yat evir themselves be in life,
or how ungodlie that evir thair precepts or commandements be, ye
yyiost obey thame for conscience saike ; except in cheif poynts of religioun;
and than aught ye rather to obey God uor [than] mau; not to pretend
to defend Godds treuthe or relligioun [ye being suhgetts) hy violence
or sweirde, but patiently suffering what God shall please be laid
upon yow for constante confessioun of your fayth and beliefe.» 2)
Hier wordt dus het recht tot opstand, zelfs om der wille vau deu
godsdienst, beslist ontkend. Kuox poueert hier een geheel auder be-
ginsel dau hij iu zijue latere geschriften en tegenover Maria Stuart zou
verdedigen. Het is hetzelfde beginsel, dat wij ook vonden bij Balnaves
iu ziju Treatise on Justification, 8) en dat ook door Calvijn met zooveel
nadruk in zijne Institutie is ontwikkeld.

De verplaatsing van Knox vau Berwick naar Newcastle bracht
eene groote verandering iu zijue positie. Terwijl hij iu de grensstad

1) p. 263.

2) p. S.^i).

3) Zie boven. bl. 45. noot 3\'

öo

een meer beperkten kring van werkzaamlieid had gehad, kwam hij hier
meer in aanraking met het openbare leven. Het duurde dan ook
niet lang, of de aandacht van Eduard VI werd op hem gevestigd
en reeds op het einde van 1551 werd hy tot kapelaan des konings
benoemd. Het gevolg van deze benoeming was, dat ook hij op zijne
beurt meermalen voor het hof moest preeken en zoodoende ook
voor de Engelsche Kerk een man van invloed werd, waarvan nog,
gelijk wij zien zullen, de sporen zijn te vinden in het Book of com-
mon prayer, terwijl hij tevens nu en dan als reizend prediker werd
uitgezonden om verschillende plaatsen van Engeland te bezoeken.

In den zomer van 1552 vergezelde hij waarschijnlijk den hertog
van Northumberland op diens reis door het Noorden van Engeland
in zijne hoedanigheid van «General Warden of all the Marches
towards Scotland». Knox verhaalt ons namelijk in zijn «Godly Letter to the
Faithful in London, Newcastle, «nd fierwicfe», dat hij voor hem preekte
«in mo places nor one.» En hoewel hij tegenover hem evenmin als
tegenover de andei\'en verzvfeeg, wat hij meende te moeten zeggen,
ook aangaande den dood van den hertog van Somerset, bleef hij toch
in dezen tijd op goeden voet met Northumberland, die hem later aan-
beval voor het bisdom van Rochester, welke zaak echter aanleiding
gaf, zooals we later zien zullen, tot eene minder goede verstandhou-
ding tusschen deze twee mannen. In den herfst van 1552 moest
Knox voor het eerst zijne preekbeurten vervullen voor het hof.

Dit verblijf van Knox te Londen is zeer merkwaardig geworden
om den invloed, dien hij toen heeft uitgeoefend op den vorm van
een bepaald gedeelte van het Book of common prayer, dat velen aan-
stoot gaf. 3) Juist in dezen tijd toch was de tweede druk van het
Book of common prayer ter perse, maar nog niet in het licht ver-
schenen. Volgens Pai\'lementsbesluit zou het den Is^en November
in werking moeten treden. In verband met deze voor de Engelsche
Kerk zoo belangrijke gebeurtenis hield Knox in deze dagen voor
Eduard VI en zijn hof een preek tegen het in het Prayerbook voor-
geschreven knielen bij het avondmaal. Uit een brief van Cranmer
aan het Privy Council, gedateerd 7 October, blijkt, dat Knox\' preek

1) Eduard VI benoemde zes kapelaans, waarvan er om beurten twee aan het hof moes-
ten zijn, terwijl de vier anderen naar verschillende streken werden gezonden om te pree-
ken. Zie Strype, JScclesiastical Memorials, vol. II, p. 531 (aangehaald bij Lorimer, I.e. p. 79).

3) Het is de verdienste van Lorimer in zijn bovengenoemd werk de desbetreffende
feiten het eerst aan het licht te hebben gebracht. Zie aldaar p. 98—137.

81

indrut geuiaatt liad, zoodat sommige leden van dien raad zelfs ver-
langd hadden, dat Oranmer alsnog zou raadplegen met den bisschop
van Londen, met Petrus Martyr en anderen «and weigh the said
prescription of kneeling, whether it be fit to remain as a command-
ment, or to be left out of the Book.» Cranmer zegt dan, dat hij aan
het bevel des konings zal gehoor geven, hoewel hij doet opmerken,
dat die zaak bij het opstellen van het boek reeds voldoende is over-
wogen en dat het boek ook reeds is goedgekeurd door het Parlement,
zoodat hij den raadsleden in overweging geeft te bedenken, wat het
zegt, nu weer «without Parliament» daarin veranderingen te gaan
brengen. Hij hoopt ook, dat zij zich niet zullen laten leiden door
«these glorious and unquiet spirits», die niets dulden, dat niet naar
hun eigen zin is. Want als men naar hen wil luisteren, kan men
elk jaar het Book wel herzien.

Wel zeggen zy, te knielen wordt niet bevolen in de Schrift «and
whatsoever is not commanded in the Scripture is against the Scripture,
and utterly unlawful and ungodly.» Doch deze stelling wordt door
Cranmer afgewezen: «But this saying is the chief foundatioun of
the error of the Anabaptists and of divers other sects. This saying
is a subversion of all order as well in religion as in common policy.»
Want als dat waar is, dan kan er geen enkele «form of service»
worden vastgesteld, omdat alles reeds voorgeschreven is in de Schrift.
Cranmer zal gaarne tegenover zoo iemand bewijzen, dat zijne leer
onwaar is, en niet alleen onwaar, «but also seditious, and perilous to
be heard of any subjects, as a thing breaking the bndle of ohedietice
and loosing them from the bond of all princes\' laws» i).

Cranmer wees hier met juistheid de verkeerde strekking van Knox\'
beginsel aan, indien het tot zijne uiterste consequentie werd doorge-
voerd. Doch naast dit beginsel leefde in Knox, nog versterkt door
de studie van Calvijn, een even krachtig, kerkelijk beginsel, dat zich
reeds aanstonds bij zijne roeping tot het predikambt 3) had geopen-
baard, en dat een heilzaam tegenwicht bood tegen het eerstgenoemde
beginsel en hem er voor bewaarde dit in Anabaptistischen zin door
te voeren. Hoe deze twee beginselen in Knox met elkander in heftigen
stryd konden komen, kunnen wij zien uit den boven geciteerden

1) Lorimer, p. 103.
3) Zie boven, bl. 31 vv.

brief aan de gemeente van Berwick en uit de houding, die Kuox
zelf ook daarna aannam tegenover de Engelsche Kerk ten opzichte
van hare ceremouieele gebruiken.

Intusschen had toch de actie van Knox tegen het geïncrimineerde
voorschrift vau het Prayerhook ten gevolge, dat de uitgave ervan voor-
loopig werd gestaakt. Tevens deed zich voor Knox eene uieuwe
gelegenheid voor om nogmaals al zijn invloed te doeu gelden tegen
bedoeld voorschrift. Den 20sten October nl. werden Knox eu eeuige
andereu door het Privy Council verzocht de door Cranmer opgestelde
Confessie ua te zien. Kuox maakte van de gelegenheid gebruik om
met medewerking zijner vrienden, zoo spoedig mogelijk, vóór deu
Isten November, tegen één artikel dier confessie, getiteld «De Libro
Ce/remoniarum Ecclesiae Anglicanae», zijne bezwaren aau het Privy
Council bekend te maken. Hij deed dit in epu stuk, dat door Lorimer
is ontdekt en uitgegeven i), en dat wel is waar uoch datum, noch
ouderteekeuing draagt, doch waarvan de inhoud blykbaar aau Knox,
als den voornaamsten auteur althans, doet deuken terwijl het stuk
zelf door Lorimer ook werd gevonden bij andere geschriften van Kuox.
Blijkens het begiu is het eeu antwoord op deu brief vau het Privy
Council aau Knox van den 20sten October, tevens met toespelingen,
naar het schijnt, op den boven geciteerdeu brief vau Craumer.

Iu dit stuk, door Lorimer «Confession on Kneeling» betiteld, wordt
eene opzettelijke verontschuldiging aangevoerd, dat men nog slechts
ééu artikel van de confessie had behandeld, omdat meu met het
aïdere stuk, dat over de andere artikelen zou handelen nog niet
was klaar gekomen. Wegens het belang van het onderwerp zoud
meu echter deze «Confession on Kneeling» reeds vooruit. Blykbaar
had men dus de bedoeling door dit stuk, zoo mogelijk, nog verandering
te brengen in het bedoelde artikel van het Prayerhook, dat den
Isten November reeds in werking zou moeten treden.

De bestrydiug iu dit stuk van deu door het Prayerhook voorge-
schreven ritus komt in hoofdzaak neer op hetgeen Knox over deze
zelfde zaak een paar weken later schreef aau de gemeente van
Berwick in deu boven reeds geciteerdeu brief. Ook hier wordt de
nadruk er op gelegd, dat «neither the example of Christ nor yet

1) Lorimer, p. 267—274<.

3) Zie de bewijzen hiervoor bij Lorimer. p. 375 sq.
.3) Pit stuk is verloren gegiiiin.

83

any express commandment of his sacred word asured them of [against]
evel doing», en voorts er op gewezen, dat de Roomsch en terecht
zullen zeggen: «Your kneling, which you have of us, hath no more
firmament in Godde\'s worde than our ceremonies that ye have aho-
lyshed» i), dat de afgoderij er stilzwijgend door zal worden iu de
! hand gewerkt, omdat die ceremonie «feedythe the same iu the heartes

j of meu», eu dat men zoodoende gedwongen wordt gemeenschap te

oefeueu mei diegenen, die iu hun hart Roomsch blijven, «to bowe
and kuele amouge the mydst of idolatours» 3).

Den 27®^®\'! October werd er eeue vergadering gehouden van het
Privy Council en dat de «Confession on Kneeling» althans gedeeltelijk
hare uitwerking niet miste, kunnen wij zien uit de notulen dier
vergadering, waarin wij lezen: «At Westminster, the XXVII day of
October, 1552. A Letter to the Lord Chaucellor, to cause to be
joined unto the Book of Common Prayer lately set forth a certain
declaration signed by the King\'s Majesty, aud sent uuto his Lordship
touching the kneeling at the receiving of the Communion-» 8),

Nadat dus door Kuox\' krachtigen tegenstand de uitgave vau het
Prayerbook eeu maand lang was gestaakt, kon zij nu worden voort-
gezet. Verschillende exemplaren waren echter reeds geheel afgedrukt,
zoodat men genoodzaakt was daarin de bedoelde «Declaration on
Kneeling», op eeu afzonderlijk vel gedrukt, in te voegen. Nog bestaau
er zulke exemplaren, waarvau de pagineering verraadt, dat de -«De-
claration on Kneeling» later is ingevoegd.

In deze «Declaration», waarschijnlijk door Cranmer opgesteld, wordt
geheel op de wijze, zooals Knox dat verlangde iu ziju brief aau de
gemeente te Berwick 4\'), expresselijk verklaard, dat het knielen uiet
in bijgeloovigeu zin wordt bedoeld: «Lest yet the same kneeling might
bs thought or taken otherwise, we do declare that it is not meant
thereby that any adoration is done, or ought to be done, either unto
the sacramental bread and wine there bodely received, or to any real
and essential presence there being of Christ\'s natural flesh and blood.
For as concerning the sacramental bread and wine, they remain still
in their very natural substances, and therefore mny not be adored,

1) p. 270.

2) p. 269.

3) p. 269.

4) Zie boven, bl. 77.

84

for that were idolatry to be abhorred of all faithful Christians; and
as concerning the natural body and blood of our Saviour Christ, they
are in heaven, and not here; for it is against tlie truth of Christ\'s
true natural body to be in more places than in one at one tyme» i).

Als men deze «Declaration» met de «Confession on Kneeling»
vergelykt, dan ziet men, dat door de verklaringen, daarin vervat,
aan de voornaamste bezv^raren van Knox c. s. vrerd tegemoet gekomen.
Al v^^erd de ceremonie zelve niet veranderd, alle misverstand werd
uitdrukkelyk afgesneden. Zoo handhaafde Knox dus door zijn krachtig
protest het Protestantsche karakter der Engelsche liturgie. Dat men
het groote gewicht dezer «Declaration» ook van Roomsche zyde uit-
nemend begreep, blijkt wel uit de woorden, achttien maanden later,
in April 1554, gesproken bij het dispuut van Latimer te Oxford door
Dr. Weston, één zijner opponenten: «A runagate Scot did take away
the adoration or worshipping of Christ in the Sacrament, by whose
procurement that heresy was put into the last Communion Book;
so much prevailed that one mans authority at that time» 3). Later
werd deze «Declaration» een tijd lang uit het Prayerbook weggelaten,
doch ten slotte toch weer opgenomen, bleef zij tot op dezen tijd «the
Black Rubric» voor de romaniseerende richtingen in de Engelsche Kerk 3),

Ook de «Articles» van de Confessie -w&ndien. «in some part altered»
aan den koning en daarna aan Cranmer teruggezonden, die met de
gemaakte veranderingen genoegen nam. Deze veranderingen waren
echter slechts weinige. De belangrijkste was, dat in art. 38 (later 35)
de woorden, die Knox het meest moesten hinderen, werden geschrapt,
nl. deze : «et quoad ceremoniarum rationem, salutari evangeliilibertati,
si ex sua natura ceremoniae illae estimentur, in nullo repugnant sed
probe congruunt, et eandem in compluribus imprimis promovent»,
terwijl overigens het artikel in dien zin werd gewijzigd, dat van de

1) The tmo liturfjies, with other Documents set forth hy authority in the reiyn of Kiny
JSdmard the Sixth, Parker Society 1844 {aangehaald bij Lorimer, p. 120).

2) Poxe, Acts and monuments, vol. VI, p. 510 (aangehaald bij Lorimer, p. 134).

3) Lorimer, p. 136.

4) In de notulen van het Privy Council leest men: „At Westminster, the 20th Novem-
ber, 1553. A letter was ordered to be sent to the Archbi.shop of Canterbury, with the
Articles heretofore drawn and delivered by him to the King\'s Majesty, which being since
that time considered by certain of his Hiyhness\' chaplains and others, are in some part
altered; and therefore returned to him to be considered, so as, after the perfecting of
them, order may be given for the putting of the same in due execution." Council Hook,
vol. III. p. (545 (aangehaald bij Lorimer. p. 134).

85

ceremoniën in betrekking tot de «salutaris evangelii li bert as» niet
meer werd gewaagd, maar alleen van bet Book of common prayer in
zijn geheel werd getuigd, dat het niet streed met de «salutaris evan-
gelii doctrina.» Zoo werd ook in de «Articles» eene verandering
gebracht ten opzichte van de ceremoniën, geheel in den geest vau
de «Confession on Kneeling.» [Jit het feit, dat Knox op geen enkel
punt eenige verandering trachtte te brengen in de leer ^lqh «Articles»,
maar zich alleen richtte tegen de ceremoniën, blijkt wel voldoende,
dat hij ten opzichte daarvan geheel eenstemmig dacht met de hoofden
der reformatie in Engeland.

Van Knox\' verder verblijf te Londen is ons weinig bekend. Hij
bleef er nog tot December van dat jaar. In dezen tijd maakte hy
waarschijnlijk kennis met de families Locke en Hickman, lüjke koop-
liedenfamilies te Londen, met wie hij later correspondentie bleef
voeren. En door zijn verblijf aan het hof, èn door zijnen omgang
met verschillende personen in Londen was Knox in de gelegenheid
om goed op de hoogte te komen van Engelands politieken, zoowel als
kerkelijken toestand. Zijne waarnemingen deden hem echter geene
goede voorgevoelens koesteren omtrent Engelands toekomst. Hij ge-
voelde, dat er was, niettegenstaande uitwendigen bloei, «something
rotten in the state of Engeland.» Hij zag, dat sinds den val van
Somerset eene voor de reformatie minder gunstige richting begon
veld te winnen en invloed te krygen onder de regeerende personen,
niettegenstaande de jonge koning zelf de reformatie van harte was
toegedaan.

Knox vertrouwde de raadslieden van de kroon niet, wat hij in zijne
preeken ook geducht liet merken. Daarbij kwam de zwakke gezondheid
van den vorst, die Knox dagelyks in de gelegenheid was op te merken,
terwijl in de verte voor hem het dreigende beeld opdoemde eener
katholieke erfprinses van de kroon. Geen wonder, dat hij de toekomst
donker inzag. Herhaaldelijk zinspeelde hij er dan ook op in zijne
preeken, en ook in zijne latere brieven aan Mrs. Locke en Mrs. Hick-
man herinnert hij haar aan zyne sombere voorspellingen, vroeger iu
haren vertrouwden kring gedaan, toen alles uiterlyk zoo goed scheen
te gaan, zoodat wie oppervlakkig de dingen gadesloeg, niets zou
hebben gemerkt van eenig dreigend onheil. Knox echter zag dat
alles met diepe smart, gelyk hij later schreef aan Mrs. Locke, hoe
somtijds «my hart was opinet and compellit iu your presence to be
mair plane in suche malteris as efter hath cum to pass, then ever

86

I was to any. For ye reinember, as J suppois, how efter great aii-
gusclie and sorrow of hart, whilk many dayis I susteanit, at last I
was compellit, with weiping tearis, to oppin unto yow that whilk
almaist no man culd haif heleiffit. Ye remeuber my judgement aud
what commuuicatiouu we had upon the same.... Aud wheu I remember
that all sic admouitiouis I ussit when ua apeirauce thair was of
suche trubillis, as efter hath ensewit, aud mair abouudautlie sail
ensew; wheu all these things I call to myud, I can na uthirwyse
judge, but that God usit our familiaritie aud commuuicatiouu for
that present, as a preparative for a scharper medicine» i). Het
dreigende gevaar stond hem altyd voor oogen, ook te middeu van
de grootste blijdschap: «iu prosperitie, iu the middis of mirth, my
hart quaikit for the sorrowis to cum» 3],

Ook kwam er in dezen tijd eene ongunstige verandering iu Knox\'
verhouding tot den hertog van Northumberland, toeu den machtigsten
staatsman van Engeland. Deze had bewerkt, dat aau Kuox, dieu hy
op zyue reis door het Noorden van Engeland als een voortreffelyk
prediker had leeren kennen, het bisdom van Rochester werd aange-
boden, wel is waar met politieke en zelfzuchtige oogmerken, doch
tevens als eeu blijk vau genegenheid tegenover Kuox. De uitslag
echter van deze bemoeiingen viel Northumberland uiet mede. Kuox
schyut hem onaangename waarheden gezegd te hebben. Knorrig
schreef Northumberland den December vau uit Ohelsey aau den
staatssecretaris Cecil: «Master Kuox being here to speak with me,
saying that he was so willed by you, I do return him again, because*^
I love not to have to do with meu which be neither grateful nor
pleasable. I assure you I mind to have uo more to do with him
but to wish him well» Zoo had Knox dus deu bisschoppelykeu
zetel, die hem werd aangeboden, afgeslagen, ougetwyfeld om bezwaren
tegen de inrichting en de gebruiken der Engelsche Kerk, redeueu
voor een consciëntieus mau als Kuox afdoende om eeue invloedrijke
positie prijs te geven, doch vooi\' iemand als Northumberland onbe-
grijpelijk.

Spoedig daarojp vertrok Kuox weer naar Newcastle, na eerst nog

1) „ïo Mistress Locke and Mistress Hickman, Merchandis wyffis in Londoun." Workss.
IV, p. 330.

3) „To his loving Sister, Mistres Anne Locke." Works, IV, p. 338.
3) Lorimer, p. 151.

87

den boven reeds besproken brief aan de gemeente van Berwick te
hebben geschreven. Met Kerstmis preekte hij weer in Newcastle.
Deze preek bracht hem in moeilijkheden, zooals hij zelf verhaalt in
zijne «Admonition to the professors of God\'s truth in England.» Hy
had gezegd, dat wie tegen het evangelie waren, dat toen in Engeland
werd verkondigd, tevens waren «secrete traytours to the Oronne and
commonwealth of Englande», omdat zij naar niets meer verlangden dan
naar den dood des konings. «How these my wordes at that tyme pleased
men, the crymes [accusations] and action intended agaynste rne dyd
declare.» En toch zijn immers zijne woorden door de uitkomst wel
gebleken waarheid te ziju. Die beschuldigingen kwamen van den kaut
van Lord Wharton, de «Deputy of the Northern Borders», en van
Brandling, «Major» van Newcastle. Doch de zaak werd spoedig bij-
gelegd ten gevolge vau een brief van Northumberland aan Cecil,
waarin hij hem een brief zond van «poor Kuox, by the which you
may perceive what perplexity the poor soul remaiueth in at the
present», eu hem verzocht voor ziju oudeu beschermeling Knox, dieu
hy nog niet kon vergeten, op te komen.

Temidden vau zijue drukke ambtsbezigheden vond Kuox toch ook
tijd tot studie. Iu eeu brief aau Mrs. Bowes verhaalt hij, dat hij,
juist toen hij haren brief ontving, bezig was «in contemplating
Mathowis Gospell», waarby hij «revolved sum maist godlie ex-
positióuu, aud, amangis the rest, Chrisostome.» Uit eeu audereu
brief vernemen wy, dat hij een bepaalden dag afzonderde voor studie
en gebed, doch wij willeu dieu brief hier laten volgen, daar hij ons
een blik doet slaan iu Knox\' intieme leven; hij is gericht aau
Mrs. Bowes: «I thiuk it best ye remaue till the morow, aud sa
sail we commoun at large, at efter none. This day ye knaw to be
t^e day of my studie and prayer unto God; yit gif your trubill be
ihtollerabill, or gif ye thiuk my presence may releas your pane, do
as the Spreit sail move yow, for ye kuaw that I wilbe offeudit with
nothing that ye do iu Godis name. And 0 How glaid wald I be
to feid the huugrie aud gif medicene to the seik! Your messiuger
faund me iu bed, efter a sair trubill and uraist dolorous uyght, aud
sa dolour may compleaue to dolour when we twa meit. But the
infiuit gudness of God, who never dispyseth the petitionis of a sair
tubillit hart, sail, at his gud pleasure, [free us from these] pauis
that we preseutlie suffer, and iu place thairof, sail croun us with
glorie aud immortalitie for ever. But, deir sister, I am evin of myud

vvitli faithfull Job, yit iiiaist sair tormentit, that my pane sail have
no end in this lyfe. The power of God may, aganis the purpois of
my hart, alter sic thinges as apeiris not to be alterit, as he did
unto Job; but dolour and pane, with soir anguishe, ci-yis the contrair.
And this is mair plane than ever I spak, to lat yow knaw, ye have
ane fellow and companyoun in trubill: and thus, rest in Christ; for
the heid of the Serpent is alredie brokin doun, and he is stinging
us upon the heill. Fra Newcastle, 1553. In greit haist. Your
Brother, Johne Knox» i). Knox was in dezen tijd zeer lydende, in
verschillende brieven klaagt hy er over. Trouwens zijn vermoeden
werd wel bevestigd, ook later hooren wy hem nog telkens klagen in
zyne brieven over de «wickednesse [feebleness] of myne owne flesh»,
«the pain of my head and stomach.» De ontberingen op de galeien
hadden zyne gezondheid voor goed geknakt.

In het voorjaar van 1553 werden Knox weer nieuwe moeilijkheden
in den weg gelegd, doch welke deze moeilijkheden waren, is niet
met zekerheid te zeggen, daar de berichten schaarsch zijn. Blykbaar
echter waren zij van zeer ernstigen aard. Uit een brief aan Mrs. Bowes
vernemen wij, dat hy bevel gekregen had van den graaf van West-
m.oreland <do repair unto him, as I will answer at my perrel [peril]»
Zelfs geen dag uitstel, hetgeen hy verzocht wegens eene preekbeurt,
werd hem vergund. Intusschen liep deze zaak beter af, dan zij zich
eerst had laten aanzien Den 23steii Maart kon Knox van uit
Newcastle aan Mrs. Bowes schryven: «This assault of sathan hes
been to his confusioun, and to the glorie of God.» Toch zag hy
de toekomst maar donker in, want hy voegde er tevens aan toe:
«I hike but ane day or uthir to fall in thair handis; for mair and
mair rageth the memberis of the Devill aganis me.» 4>).

Terstond na Paschen, in April, ging Knox wederom naar Londen,
waar hij thans voor de tweede maal voor het hof moest preeken.
De positie van Knox was nu eene veel minder gunstige dan toen
hij er de eerste maal preekte. Northumberland, die toen nog zijn
beschermer was, herinnerde zich nog altyd het onderhoud te Chelsey.
De predikers begonnen hem te hinderen met hunne toespelingen op

1) TForks, III, p. 352.

2) 1. c. p. 357.

3) In den brief van 23 Maart heet het van zijn vorig- schrijven, dat het -was „written
unto you at sic tyme as many thoeht I never sxdt ivryt efter to man. Haynous wer the
delationis laid aganis me, and many are the leis [lies] that ar maid to the Consall."

4) III, p. 36i.

89

de politieke gebeartenissen van hunnen tijd. Zelfs in het Parlement,
dat jaar in Maart gehouden, had hij zich daarover geuit tegenover
Cranmer. De geestelykheid ging buiten haar gebied, als zij zich
aanmatigde in hare preeken de handelingen van hare meerderen te
beoordeelen. «You bishops», had hy gezegd, «look to it at your
peril. Take heed that the like happen not again, or you and your
preachers will suffer for it together» l). Juist na dit incident in het
Parlement moest Knox voor het hof optreden. Northumberland zou
wel gewild hebben, dat de hofpredikers hnnne toug zouden hebben
laten besprenkelen met «the halie watter of the Court», maar Knox
was daar de man niet naar, al moest hij zijne onverschrokkenheid
dan ook met de ongunst van machtigen bekoopen.

Knox zelf geeft ons een levendig beeld van de verhouding van de
predikers tot het hof en van hunne prediking in zijn « Godly letter to the
Faithful in London, Newcastle and Berwick» van 1554. Van den koning
zegt hij daar: «We had ane King of sa godlie dispositioun towardis
vertew and the treuth of God, that none from the begynning passit
him: (and to my knawledge, none of his yeiris did ever matche him
in that behalf, gif he mycht haif bene lord of his awn will).» Doch,
helaas, velen wilden niet hooren naar het Woord Gods. Ook de
vermaningen, die God zond door eene vreemde ziekte, die onder het
volk uitbrak, werden in den wind geslagen. Integendeel, men be-
spotte en minachtte de predikers, die daarop wezen, en diegenen
onder de kapelaans des konings, «whose toungis wer not temperat
with the halie watter of the Court; planelie to speak, wha culd not
flatter aganis their conscience, and say all wes weill, and na thing
neidit Reformatioun.» W^elk een eerbied men hun betoonde? «Assured-
lie, evin suche as be the wickit Princes of Juda wes gevin to Jeremia.»

Er was bijna niemand onder die predikers, die voor den koning
optraden, «hut he did prophesie and planelie speake the plagues that
ar begun and assuredlie sail end.» Daar was Mr. Grindall 3), die
duidelijk den dood des konings voorspelde en klaagde over de hove-
lingen, die de predikers van Gods Woord met verwijten overlaadden,
en Mr. Lever 3), die de plagen, die spoedig over het rijk zouden komen

1) Lorimer, 1. c. p. 170.

3) Tijdens Elizabeth was hij achtereenvolgens bisschop van Londen, aartsbisschop van
York en daarna van Canterbury.

3) Hij was één van \'s konings kapelaans, voegde zich in Frankfort bij de partij van
Coxe, werd later bisschop van Durham, doch werd wegens non-conformiteit afgezet.

90

en het met verwoesting bedreigen, voorspelde; en Mr. Bradford i),
die ook de lueest trotschen niet spaarde, maar hun Gods wraak ver-
kondigde, omdat zi] het Woord Gods wederstonden, heu vermanende
zich te spiegelen aan den hertog vau Somerset, «who became so cold
iu hearing Godis Word», dat hij kort voor zijne gevangenneming
niet eeus de moeite wilde nemeu om te gaau «from his gallerie to

O O

his hall» om een preek te hooren; en eindelijk Mï. Haddondie
de oorzaken aanwees van de vroegere plagen eu zeide, dat er uog
ergere zoudeu volgen, tenzij meu spoedig berouw toonde. «This then,
and mekill [much] mair I herd plauelie spokin, efter that the haill
Couusaile had said, Thay wald heir no mo of thair sermouis; thay
wer but indifferent fellowis; yea, and sum of thame eschameit uot
to call thame pratting knaves» s).

Dat Kuox bij de hier geuoemdeu niet achterstoud, waar het gold
ziju tekst toepasselijk te maken op toestanden aan het hof ouder
Eduard VI, vernemen wij uit zyue «Admonition to the professors of
God\'s truth in England.» Hij spreekt daarin over ziju «laste sermou»,
die hij hield voor het hof. Hij sprak over de woorden: «Die met
mij het brood eet, heeft tegen mij de verzenen opgeheven.» Naar
aanleiding daarvau zeide hij, dat dit meestal gezien werd, dat de
vroomste vorsteu «hadde officers aud chief counseilours moste uugodlye,
coujured enemies to Goddes true religion, and traitours to their
princes.» Niet dat hunne goddeloosheid dadelijk openbaar wei\'d, neen,
eerst hielden zij hunue slechtheid verborgen, zóó «that by worldly
wisdome and policie, at length they attained to high promotions.» Dit
kou men zieu uit de geschiedenis vau Achitophel, Sebna, en Judas.
Eu waarom haddeu uu David en Hiskia toegelaten, dat zulke slechte
mannen als Achitophel en Sebna tot zoo hoog aauzieu wareu opge-
klommen? Eenvoudig omdat zij «so abounded iu worldlye wysedome,
foresight, aud experience, touchinge the governmeut of a common-
wealth», dat hun raad onmisbaar scheen, dat de staat heu uiet scheen
te kuuueu outbeereu. Of anders, omdat zij hunne slechtheid zoo

1) Den Isten Juli 1555 stierf hij te Smithfield den marteldood.

•2) Beroemd om zijne welsprekendheid en geleerdheid., was hij eenigen tijd president
van Magdalene College te Oxford, Tijdens Elizabeth was hij „Master of Requests." Zijne
Latiju.sche redevoeringen en .brieven werden na zijn dood uitgegeven in 1567. Toen men
de koningin vroeg, wien zij als geleerde den voorkeur gaf. Haddon of den Schotschen
geleerde Buchanan, antwoordde zij: „Buchananum omnibus antepono, Haddonum nemini
postpono." Vg, Laing, III, p, 177, note 3.

3) IVorki, m, p. 175 sqq.

91

goed verborgen wisten te lioudeu, dut niemand liaar Iton bemerlien,
totdat zij zoo duidelyk aau deu dag trad, dat iedereen het zag.
«Aud that was most evident by Acliitophel and Sobna; for of Achi-
tophel it is written, that he was David\'s most secrete counsailonr ; aud
that by cause his counsel iu those dayes was lyke the oracle of God.
Aud Sobna i) was unto good Kyuge Ezechias somtyme comptroller,
somtyme secretary, and last of al treasurer; to the which offices he
had never bene promoted under so godly a prince, yf the treason
aud malice which he bare against the Kiuge, aud against Goddes
true religion, hadde been mauyfestly kuoweu. No, cj[uod I, Sobna
was a crafty foxe, aud could shewe suche a faire couuteuauuce to
the Kinge, that neither he nor his couusail coulde espie his malicious
treason; but the prophete Esias was commaunded by God to go to
his presence, aud to declare his traitorouse herte and miserable eude.
Was David, sayd I, aud Ezechias, princes of great aud godly giftes
and experience, abused by crafty couusailers and dissemblyug hypo-
crites? What wonder is it then, that a youge aud innocent Kiuge
be deceived by craftye, covetouse, wycked, and ungodly couuselours ?
I am greatly afrayd, that Achitophel be counsailer, that Judas
beare the purse, and that Sobna be scribe, comptroller, and treasurer.
This and somewhat more I spake that day, not iu a corner (as
many yet can wytuesse), but even before those whome my conscience
judged worthy of accusation» 3).

De toespelingen in deze preek lieteu aan duidelijkheid niets te
wenschen over. Men kau er zich alleeu over verbazen, dat de deftige
leden van het Privy Council en de audere hooggeplaatste Engelsche
staatslieden zich op zulk eene wyze de les lieteu lezeu. Alleen neme
meu hierbij iu aanmerking, dat de publieke opinie eu het algemeene
gebruik iu die dagen aan den kausel een dergelyk recht vau kritiek
gaveu, als iu onze dageu op hare wijze door de dagbladpers wordt
uitgeoefend 3).

Het was de laatste preek geweest, die Knox voor den koning

1) Met „Sobna" bedoelt Knox Sir William Faulet, die in 1551 markies -van Winchester
w^rd en daarna achtereenvolgens het ambt van „Comptroler", Secretary" en „Lord Trea-
surer" bekleedde, eene functie, die hij ook tijdens Maria bleef vervullen. Hij had zich
aan Cranmer verklaard voor Jane Grey, doch toen Cranmer in September 1553 in den
Tower was geworpen, nam hij zitting onder zijne rechters. Vg. Laing, vol. Hl, p. 383, note 1.

3) Works, III, p. 380 sqq.

3) Zie hierover Froude, Historij of JEufjlaud.

92

gehouden had. Het hof ging spoedig daarna naar Greenwich, waar
Eduard op zijn laatste ziekbed werd geworpen. In dezen tijd werd
voor de tweede maal een eervol ambt in de Engelsche kerk aan
Knox aangeboden. Den Februari namelijk was door het Privy
Council aan Cranmer een brief gericht om aan Knox aan te bieden
de predikantsplaats Allhallows in Londen. Knox echter sloeg ander-
maal dit aanbod af. Hiermede nam echter het Privy Council geen
genoegen en riep hem ter verantwoording.

Daarop verscheen Knox den April voor het Privy Council.

Men vroeg hem, waarom hij voor de benoeming had bedankt. Hij
antwoordde, dat «his conscience did witness to him that he might
profit more in some other place than in London; and farther, that
Northumberland had given a contrary command». Men vermoedde
echter terecht, dat dit niet de eenige redenen waren, en vroeg daarom
«whether he thought that no Christian might serve in the Ministry
of England according to the rules and laws of the realm?» Waarop
hij ten antwoord gaf, dat, tenzij er vele dingen werden hervormd,
geen «minister» zijn ambt voor God naar behooren kon vervullen,
omdat geen predikant in Engeland had «authority to divide and se-
parate the lepers from the ivhole», hetgeen toch was «a chief point
of his office.» Evenwel weigerde hij niet zoodanige functie te be-
kleeden, «as might aj)pear to promote God\'s glory in utterance of
Christ\'s Gospel in a mean [small] degree.» In de derde plaats werd
hem gevraagd, waarom hy niet knielde bij het avondmaal. Hierop
antwoordde hij, dat «Christ\'s action in the Sacrament was most perfect;
that it was most sure to follow his example; that Kneeling was
mans addition or imagination». «In this last question there was
great contention between the whole table and him. There were
present the Bishops of Canterbury and Ely, the Lord Treasurer,
the Earls of Bedford, Northampton, Shrewsbury, the Chamberlain,
both the Secretaries, and others. After long reasoning, it was said
to him that they were sorry to know him of a contrary mind to
the common order. He answered that he -was more sorry that the
common order shoidd be contrary to Christ\'s institution. He was
dismissed with some gentle speeches, and willed to advise with him-
self if he would communicate according to that order» i).

1) Knox zelf gaf een verslag van dit verhoor iu een brief, die echter verloren gegaan
is, doch waarvan een excerpt is bewaard in Calderwood\'s RistW\'y of the KirJt of Scotland,
Wodrow Society, vol. 1, p. 380—381. (vg. Lorimer, p. 175).

93

Knox had zich dus blijkbaar nog niet geschikt naar de verorde-
ningen van het Book of common Prayer, hoewel hij de gemeente van
Berwick geschreven had, dat zij zich zonder tegen hun geweten te
handelen konden onderwerpen, indien zij daartoe een expres bevel
ontvingen van «the upper poAvers.» Deze zaak is niet recht duidelijk.
Had Knox zelf nooit een bevel ontvangen om in Newcastle het
Prayer-book, dat reeds den Is^en November van het vorige jaar in
werking was getreden, in te voeren ? Of had hij zich tegen zulk
een bevel tot nu toe met goed gevolg weten te verzetten? Of is hij
na November 1552 te Newcastle alleen als prediker, «preacher»,
werkzaam geweest («in utterance of Christ\'s Gospel») zonder er het
avondmaal te bedienen, hetgeen hij toch te Berwick en ook in den
eersten tijd te Newcastle i) wel gedaan had? Het laatste is wel het
meest waarschijnlijk. In elk geval blijkt uit zijn verhoor wel, dat
hij ook te Newcastle in geen geval de volle functie van «minister»
van de Engelsche Kerk vervulde.

Intusschen hoe een en ander zich ook moge hebben toegedragen,
uit het verhoor en uit zijn volhardend weigeren om «to communicate
according to that order» blijkt wel, dat Knox op dit punt eenigszins
met zichzelven in tweestrijd verkeerde. Aan den éénen kant moest
hij het wel beschouwen als «a thing of smaller weight», en waarin
men zich dus kon voegen naar het geheel om de eenheid der Kerk
niet te verbreken, maar aan den anderen kant kon hij er zelf toch
maar niet toe overgaan om dat beginsel in praktijk te brengen en
kwam zijn beginsel van het Schriftgezag in letterlijken zin er tegen
op, zoodat hij voor zichzelven er toch maar niet toe komen kon zich
te onderwerpen aan een «common order», die hij toch niet anders
kon beschouwen dan als zijnde «against Christ\'s institution.» Het was
dezelfde stryd van die twee beginselen in Knox, dien we ook in den
geheelen toon van den brief aan de gemeente van Berwick opmerken.
Een toegeven feitelijk om het beginsel van de eenheid der Kerk, door
Calvijn zoo sterk geponeerd, doch tegelijk een zich niet helder bewust
zijn van dat beginsel en een gevoel van onvoldaanheid wegens dat
andere beginsel van «the plain Word of God.» Vandaar ook eene
inconsequentie in de gedragslijn, die Knox zelf volgde.

Niettegenstaande Knox\' non-conformiteit behield het Privy Council
hem toch in zijnen dienst, doch gaf hem geen vaste standplaats,

1) Zie boven, bl. 73.

94

maar zond hem als reizend joredileer naar Buckinghamshire, waar liij
geruimen tijd hleef. Hij was er nog, toen Eduard VI den Juli
stierf, een door Kuox lang verwachte slag, maar die hem daarom
uiet minder ontzette dau de andereu. Enkele dagen daarna. Zondag
deu lö^en Juli, preekte liy iu Amersham.

«O Euglaude!» zoo riep hy uit, «uow is Goddes wrath kyudled
againste thee. Nowe hath he begouue to punyshe, as he hath
threatened a longe whyle, by his true prophetes and messengers.
He hath taken from thee the crowue of thy glorie, aud hathe lefte
thee without hououre as a body without a heade. And this appeareth
to be onely the begyuuyuge of sorrowes, whiche appeareth to eucrease.
For I perceave that the herte, the touuge, aud the haude of one
Euglyshe man is beute agaynst another, and division to be in the
whole realme, whiche is au assured signe of desolation to come.»
Als Engeland uaar de stem des Heeren wil hooren, dau zal het nog
genade viudeu in Zijue oogen «aud the estate of thy commonwealth
shall be preserved. But, 0 Euglaude, Euglaude ! yf thou obstiuatly
will return into Egypt; that is, yf thou coutracte mariage, confede-
racy, or league, with such princes as do mayutayue aud advauuce
ydolatrye, (suche as the Emperoure, which is no less enemy unto
Christe then ever was Nero); i) yf for the pleasure aud freudshippe
(I saye) of suche princes, thou returne to thyne olde abhominatious,
before used under the Papistrie, then assuredly, 0 Euglaude! thou
shalte be plagued and brought to desolation, by the meanes of those
whose favoures thou sekest, aud by whome thou arte procured to
fall from Christ, aud to serve Antichrist» 2).

Slechts weiuige dagen daarna zag Kuox zijue sombere voorgsvoeleus
al werkelijkheid wordeu, toeu hij ua deu val vau Jane Grey te Louden
getuige was vau de krouiug van Maria. Te midden vau het algemeene
vreugdebetoou deed hij zijue ouheilsprofetieëu hooren «iu Loudoue in
mo places nor ane, when fyreis of joy and ryottous bauketting wer
at the proclamatioun of Marie, your Queue» 8). Hy kou niet anders,
hij moest profeteereu vau de plagen, die komeu zouden. Want immers
«the Word of God plauelie speikis, that gif a mau sail heir the
curses of Godis Law, and yet, into his heart, sail promeis to hiuiself

1) Op grond van deze zinsnede werd Knox later in Frankfort van majesteitsschennis |

beschuldigd. \'

3) Works (Admonition to Uncjland). HI, p. 808 sq.
3) Worhs, III [Godly Lnter), p. 108.

j 95

felicitié and gnde luck, thinking fhat he sail half jjeace, alh^it he
* walk after the imaginatiounis of his awn will and heart; to sic a

man the Lord will uot be mercifull, but his wrath salbe keudillit
agauis him, aud he sail disti\'oy his name under Heaven .... «What
men then can ceis to prophesie» i) ? Bu de uitkomst, zoo kou hij
later schrijven, had hem uiet iu het ongelijk gesteld. «Gif meu will
not speik, yit sail the stauis and tymber of thai places crye in fyre,
aud sail heir record that the treuth was spokiu, and gall absolve me
in that behalfe iu the day of the Lord» 2).

Doch , voor , dezen profeet was geen plaats in Londeu. Den 26sten
Juli \'vinden wij hem in Carlisle, vanwaar hij eeu brief schreef aau
Mrs] Bowes, waariu hij. haar meedeelde, • dat hij. haar wilde bezoeken,
doch voor het oogenblik nog verhinderd was. Vermoedelijk ook uit
dezeu\' tijd is eeu brief aan Mrs. Bowes\'«fra\'-Carleill, this Friday,.^
efter sermone, 1553..» • Knox , maakte waarschijnlijk iu dezen tijd
eenè reis\' als- reizend prediker door het Noorden evenals hij door
Buck-iughamshire gedaan had, doch nü zeker wel niet op autoriteit
vau hei Privy Council, maar op eigen verantwoordelijkheid.

Den IG^en Augustus bleek het, dat het althans "vooreerst nóg^uiet
zoo onveilig was voor Protestanten in Eugelaud, als men bij Maria\'s
troonsbeklimming vreesde. Er werd dieu dag eene proclamatie door
Maria uitgevaardigd, waarbij tot nader order tolerantie werd verleend
aan allen, «forbidding her Protestant aud Catholic subjects to interrupt
each others\' services», echter met de bijvoeging «aud prohibiting at the
same time all preaching on either side without license from herself» s).
Knox evenwel die nog altijd zijne koninklijke vergunning had om te
prèekeu, meende daarin wel voldoenden- waarborg te bezitten en ging
nu naar Kent om daar gedurende eeuigen tgd te arbeiden.

Dat Knox intusschen iu dezeu tijd de wettigheid vau Maria\'s bestuur
"^nog uiet ontkende eu iu geen geval opstaud wilde, blijkt uit het gebed,
dat hij toen placht te bidden en dat later werd uitgegeven tegelijk met
ziju Declaration on Prayer. Het slot van dit gebed luidt aldus: «Take
uot from us the light of thy Bvaugely, aud suffer thou uo Papistrie to
prevaile iu this realme. Illuminate the harte off our Soveraigne Lady
Quene Marie with pregnant giftes of thy Holy Ghoste. And iuflauie

1) 1. c. p. 169. Vg\'. Amos 3 :

2) 1. c. p. 168.

3) Lorimer. 1. c. p. 181\'.

96

the hartes of her Counsayl with thy trew feare and love. Represse
thou the pryde of those that wold rebelle; and remove from all hartes
the contempte of the Worde . . . ; and let thy Gospell be preached
with boldness in this Realme . . . , let us never revolte, nor turne
back to Idolatrie agayne. Mytigate the hartes of those that persecute
us; and let us not faynt under the Crosse of our Saviour, but assist
us with the Holy Ghoste, even to the ende» i).

Den September schreef Knox aan Mrs. Bowes: «I ressavit

your letters as I returnit fra Kent», waarschijnlijk bedoelende naar
Londen, omdat hij vandaaruit zijne reizen begonnen had. Blijkbaar
had zij hem geschreven over eene onaangename woordenwisseling
met haren echtgenoot over het voorgenomen huwelijk hunner dochter.
Mr. Bowes was niet ingenomen met de Terbintenis zijner dochter
met iemand als Knox en nu te meer niet na de laatste groote ver-
anderingen in Engeland op politiek en kerkelijk gebied. Knox is
daarom van plan, zoo schrijft hij, straks zelt tot hen te gaan, waar-
schijnlijk naar Berwick. Al zal de reis ook vol gevaren zijn, hij
zal zich noch door vrienden, noch door vijanden van zijn voornemen
laten afbrengen. Intusschen werkt hij nog maar in Londen, zoolang
hij er nog werken kan 3).

Zoo lang mogelijk bieef Knox dan ook nog te Londen, waar-
schijnlijk bij de families Locke en Hickman. In dezen tyd begon
hij op te stellen zijn «Exposition upon Psalm VI» en waarschijnlijk
ook zijn «Godly letter to the faithful in London, Newcastle and Berwick».
Den 6den November schreef hij aan Mrs. Bowes, blijkbaar van uit
Londen, waar hij een onderhoud gehad had met haren zwager Robert
Bowes over zijn huwelyk met Marjory. Dat gesprek had hem ge-
krenkt en geheel terneer geslagen 3); er zou, zoo meende hij, nu wel

1) Works, III, p. 107.

3) Works, III, p. 376. .

3) „Amangis utheris his maist unpleasing words", zoo schreef hij, „whill that I was
about to have declarit my hart in the haill matter, he said: .^./Lmay with youre rethoricà.U
reassonis! for I will not be persuadit with thame." God linawis, I did use no rethorick
nor collourit speach; but wald haif spokin the treuth, and that in maist simpill maner.
I am not a gud oratour in my awn cans; but what he wald not be content to heir of
me, God sail declair to him a day till his displeasure, unies he repent. It is supponit,
that all the matter cumes by yow and me. I pray God that youre conscience wer quyet
and at peace; and I regaird not what countrey consume this my wickit carkas; and war
not that na manis unthankfulnes sail move me (God supporting my infirmitie) to ceas to
do profit unto Ghrystis congregatioun, tkat dayis sidd be fern that Ingland srdd gif me
breid. And I feir, when all is done, I salbe driven to that end: for I can not abvd the

niets van zijn huwelijk komen; het eenige, dat hem troostte in zijne
bittere droefheid, drukte hij uit in het opschrift van zijn brief: «The
Lord sail put end to all dolouris at his gud pleasur.»

Intusschen werd het voor hem in Londen hoe langer hoe gevaar-
lijker. Maria begon hare aanvankelijk verdraagzame houding geheel
te wijzigen. In November werd bij parlementsacte de mis hersteld.
Tegen den December werden de Protestanten vogelvrij verklaard

en aan de straffen tegen ketters blootgesteld. Knox trok zich daarom
tegen het midden van December terug naar Newcastle, waar hij on-
bevreesd voortging dagelyks te preeken, voorzoover zijne kwaal het
hem toeliet. Den 22steii December schreef hij vandaaruit aan
Mrs. Bowes. Aangaande zijn plan om te Berwick te komen was hij
nu in het onzekere, blijkbaar omdat hy vreesde na zijn onaangenaam
onderhoud met Robert Bowes door zijne komst de zaak eer erger
dan beter te maken, in elk geval zou hij nog eenigen tijd moeten
wachten om te reizen, daar hij nog zeer lijdende was i).

Zoo lang hy maar eenigszins kon, toonde Knox, dat het waarlyk
zijn gebed tot God was, dat het evangelie «with boldness» in En-
geland mocht gepredikt worden. Door geen ziekte, door geen gevaar
liet hij zich weerhouden. Want hy had Engeland lief gekregen en
noode scheidde hij ervan. «Somtyme», schrijft hij den 6den Jan. 1554
aan Mrs. Bowes, als hij haar het eerste gedeelte van zijn Exposition
upon Psalm VI toezendt, «somtyne I have thougt that impossible it
had bene, so to have removed my affection from the Realme of Scot-
land, that any Realme or Nation coulde have bene equall deare
unto me. But God I take to recorde in my conscience, that the
troubles present (and appearing to be) in the Realnie of England,
are double more dolorous unto my hert, then ever were the troubles
of Scotland.» 3)

^Het begon intusschen ook in Newcastle hoe langer hoe onveiliger
voor Knox te worden. Zijn dienaar, die brieven zou overbrengen naar

disdanful hattred of thais of whome not onlie I thocht that I might have craveit kindnes.
but also, to whome God hath bene be me mair liberall than they be thankfulf But so
must men declair thame selves. Afflictionis dois truble me at this present: but yit I dout
not to overcum, be Him wha will not leif comfortles his afïlictit to the end; whais Om-
nipotent Spreit rest with yow. Amen." Works, HI, p. 378.

1) Works, III, p. 355. Bij dezen brief voegt hij dit postcriptum: „I may not answer
the places of Scripture, nor yit wryt the Expositiotm of the Sixth Psalme, for everie day
of this weik must I preache. if the wickit carkas will permit."

3) III, p. 183,

7

9g

Mrs. Bowes, werd op reis gegrepen en de brieven onderschept om te
zien, of er geen voldoenden grond voor beschuldiging tegeu Knox in
te vinden was. Kuox zelf deed uog eeue pogiug zyue voorgenomen
reis uaar Berwick te volbrengen, dóch het gerucht van zyue komst
had zich te spoedig ouder het volk verspreid, zoodat zijue vrienden
hem aanraadden zijne reis uiet voort te zetten, maar zich uaar eene
plaats aau de kust terug te trekken om vandaar uaar het vasteland
uit te wijkeu. Met tegenzin Ket Kuox zich daartoe overhalen, i)

Kort daarop, den Januari, zoud hij aau Mrs. Bowes het eerste
gedeelte vau ziju Exposition upon Psalm VI met eeu begeleidend
schrijven, waarin hij afscheid vau haar nam met deze woorden: «I
eau not expresse, the payue which I thinke I might suffre to have
the presence of yow, aud of others that be lyke troubled, but a few
daies. But God shal gather us at his good pleasure: Yf uot iu this
wretched aud miserable life, yet iu that estate where death maie uot
dissever us.» 3)

Spoedig daarop nam Kuox voor goed afscheid vau het hem zoo
lief gewerdeue Eugelaud eu scheepte zich iu naar Dieppe, waar hij
deu 20sten Januari in veiligheid aankwam.

8 3. VilUBLIJF OP HET VASTELAND.

Zee was Kuox dan uu te Dieppe aangekomen als eeu eenzame
balling met eeue onzekere toekomst voor zich. Of hij daar iu deu
vreemde eeuig middel vau bestaan zou vinden, wist hij uiet. Doch
hij twijfelde niet, God zou ook daariu voorzien. «Iu everie realme
aud uatiou», zoo schreef hij aau Mrs. Bowes, «God will steir up

1) „The cause moveiug me that for a tyme I wald have bene close," zoo schreef hij aan
Mrs. Bowes van uit zijn schuilplaats, „was, that I purposit (gif sa had bene possible) to
have spokin with my Wyfe, whilk now I persave is na thing apeirand, whill [is not appa-
rent until] God offer sum better occasioun. My brethren, partUe he admonitioim, and part-
lie he teiris, eompellis me to ohey sumwhat contrair to my amn mynd; for never can I die
in a mair honest quarrell, nor to suffer as a witnes of that treuth whairof God hes maid
me a messinger, whilk with hart I beleive maist assuredlie, the Halie Gaist beiring witness
to my conscience, and with mouth, I trust to God, to confes, in presence of the warld,
the onlie doctrine of lyfe. Notwithstanding this my mind, gif God sail prepair the way
I will obey the voices of my brethrene, and will gif place to the furie and rage of Sathan
for a tyme. And sa can I not espy how that either of yow boith I can speik at this
tyme. But gif God pleis preserve me at this tyme, whairof I am not yit resolved, then
sal thair lak in me na gud will that ye may knaw the place of my residence, and farthir
of my mynd." Works. HI. p. 370.

3) "in."p. 133.

99

gum ane or otlier to minister theis tliingis tliat appertene to tMs
wreachit lyfe. And yf men will ceiss to do thair office, yet will He
send his raveuis; so that, in everie place, perchance I may find sum
featheris to my bodie» i). Hij bleef ongeveer eeue maand lang te
Dieppe. Van dit verblijf te Dieppe is ons alleeu bekend, dat hij toen
schreef het tweede gedeelte vau ziju «Exposition uppon the syxt
Psalme of David» dat hij bij ziju vertrek vandaar met nog een
laatsten afscheidsgroet aan Mrs. Bowes zoud «upon the very poiutof
my journey, the last of Februari 1553» en zyn «Godly letter sent too
the fayethfull in London, Neivcastell, Barwyke, and to all other within
the realme off Englande, that love the cominge of oure Lorde Jesus.»

Het eerste dezer twee geschriften, dat geheel vau praktischeu,
stichtelijkeu aard is, behoeft hier uiet opzettelijk te worden be-
sproken. Het is geheel geschreven op de wijze vau zijue Declaration
on Prayer. Het doel van het geschrift wordt op den titel eigenaardig
weergegeven: «An Exposition uppon the syxt Psalme of David, whe-
rein is declared his crosse, complayntes and prayers, most necessarie
too be red of them, for their singular comforte, that under the banner
of Christe are by Satan assaulted, and feele the heavy burthen of
synne, with whiche they are oppressed» en eeu latere uitgever noemde
het «A Fort for the afflicted.» Ook hier vinden wij wederom de
telkens bij Knox terugkeereude gedachte, dat het hoofddoel vau alle
beproeving eu smart is «to provoke in Godis electe a hatred of
synue, and unfeyned repentaunce of the same, which cause, yf it were
rightuouslie considred, were sufficient to make all spirituall and cor-
porall troubles tollerable unto us.»

De Godly Letter is de eerste vau eeue reeks brieven vau vermaning
eu vertroosting, die Kuox van het vasteland tot zijne vrienden iu
Engeland en Schotland richtte. Reeds iu Louden had hij met deze
Godly Letter eeu begin gemaakt eu hij voltooide haar nu te Dieppe
en zond haar tegelijk met zijne Exposition upon Psalm VI naar Eu-
gelaud. Deu 8sten Mei werd de Godly Letter iu druk gegeven.

Geheel deze brief is geschreven in dieu eigeuaardigen, krachtigen,
profetischeu toon, die Knox eigen was. Meu hoort eriu den onver-

ij III. p. 119.

2) III. p. 119—156.

3) III. p. 156. Bedoeld is 155é, daar het jaar toen gerekend werd te beginnen den
25sten Maart.

4) III. p. 165—215.

5) IIL p. 135. .

lóo

tsaagden getuige tegen «sometMng rotten in tlie state of England»
voor het hof van Eduard VI, den vurigen prediker van Ammershana,
den somberen boetgezant van Londen op den dag der krooning van
Maria. Het zijn waarlijk niet de zwakke verzuchtingen van een een-
zamen balling, die wij hier beluisteren, maar het is de forsche taal
van den profeet, die profeteert, omdat hij profeteeren moet. i)

Reeds de aanvang geeft geen onzeker geluid. Als hij denkt aan
de geduchte bedreigingen, die God uitspreekt tegen volken, aan welke
het evangelie is aangeboden, maar die het minachtend van zich heb-
ben gewezen, «so doith the haill poweris of bodie and saull, trembül
and schaik for the plagues that ar to cum.» Tot de onverschilligen
wil hij zich nu niet wenden, maar tot hen «that unfeanedlie mournis
for the great ship wrack of Godis trew religion.» Het doel van zyn
schryven is om hen te vermanen, «that evin as ye purpois and intend
to avoyd Godis vengeance, baith in this lyfe and in the lyfe to cum;
that sa ye avoyd and file, as well in bodie as in spreit, all fellowship
and societie with Idolateris in thair idolatrie.»

Er zullen nog meer plagen komen over Engeland, dan er nu reeds
gekomen zijn, en dat binnen, korten tijd, tenzij waarachtig berouw
het voorkom e. Die voorspellingen zullen wel velen mishagen, maar
ook vroeger heeft hij de straffen, die komen zouden, voorspeld. Men
denke aan Berwick, aan Newcastle, aan Windsor, aan Londen op den
krooningsdag van Maria. En dat alles is vervuld. En nog mag hij
niet ophouden van meerdere plagen te profeteeren, want hy ziet, dat
men, hoewel den vloek van Gods wet hoorende, toch wandelt naar
de inbeeldingen van zijn eigen hart. .En dat de plagen de geloovigen
het eerst treffen, moet hen niet verwonderen, want «het oordeel be-
gint altijd van het huis Gods», en «the vengeance and plagues of
God do apperteane to all inobedient, howbeit he begyn to punische
whair his graces hes bene offerit and obstinatelie refuseit.» Daarom
voorspellen ook de profeten eerst plagen tegen Juda en Israël en
daarna tegen de omliggende en de verder verwijderde volken: Moab,
Amnion, Egypte, Babylonië.

Er waren stemmen genoeg opgegaan tijdens den vromen Eduard
VI om te waarschuwen, maar er was geen berouw gevolgd. Grindal,
Lever, Bradford, Haddon, zij allen hadden stoutmoedig getuigd voor
het hof, doch men had niet naar hen gehoord, hen veeleer met min-

1) ,,Wlmt man then can ceis to prophesie." III. p. IßO.

101

achting bejegend, i) En nu was het Engeland gegaan na den dood van
Eduard VI als Juda na den dood van zijnen vromen koning Josia. Toen
viel Juda ook af en toen men niet naar de stem van den profeet
Jeremia wilde hooren, volgde ook ten laatste de ondergang van het rijk.

Uitvoerig staat Knox dan in dit verband stil bij de verdere ge-
schiedenis van Juda na Josia en bij verschillende profetieën van
Jeremia en licht die praktisch toe met directe toepassing op den toestand
van Engeland. Engeland was zelfs nog ondankbaarder dan Juda toen,
want «from Jerusalem many passit at the admonition of the Pro-
phet (Jerem. 21), leaving all that they had rather than thay wald
abyde the danger of Godis plagues that wer threatned. Godis Prophetis
hes threatnit and cryit many plagues to fall upon England, but I hear
not of many that preparis to flitt: God grant that thay repent not!»
En in Jeruzalem waren prinsen en edelen, die Jeremia verdedigden,
«hut how m.any of the nobilitie of England boldlie speikis in the de-
fence of Godis messengeris, is easie to be tald!» In Jerasalem was
nog een Abedmelech, die Jeremia verdedigde en hem zoo van de
doodstraf redde, maar in Engeland? In Jerusalem werd Jeremia in
zijne gevangenis nog op last des konings gevoed, maar in Londen
Avorden Gods gezanten aan den honger overgeven en wreed behan-
deld. En daarom, terwijl Jeruzalem Gods straf niet ontging, zal Eng-
land daarvan bevrijd blijven? «No, Deir Brethrene, gif ydolatrie
continew as it is begun, no moir may England eschape Godis
vengeance, nor [than] God himself may lose his Justice.»

En daarom voor henzelven en voor hunne nakomelingschajj be-
zweert hij hen toch de afgoderij te vermijden, want anders zullen zij
met de afgodendienaars vergaan, evenals de geheele stam Benjamin
omkwam met de echtbrekers, hoewel zij niet allen echtbrekers Avaren
(lli. 20). «Pharao was not drownit allane (as in ane uther Treatise 2)
I have planelie writtin) neither yit eschapit Jonathan Avhen God
punissit Saule his father.» En waarom? De apostel geeft het ant-
woord: omdat niet alleen zij die ongerechtigheid bedrijven schuldig
zijn, «but also suche as consentis to the same» (Rom. 1 : 32), doch
daarover zal hij later uitvoeriger handelen.

Doch behalve dat het berde voor ziel en lichaam heilzaam is de
afgoderij te vermijden, indien wij dit niet doen, dan ontkennen Avij ook,
dat wij in verbond met God zijn, en wij toonen geen geloof te hebben,

]) Zie boven, bl. 89 vv.

3) Deze Treatise is verloren gegaan.

102

and so must He, of his Justice, expressit in his Word, deny us to
pertene to him or his kingdome.» En wat is het geheele leven vau
een meusch dau anders dan «a heip of miseries», dat de zoodauigeu,
die uiet in verhoud met God zyn, leidt tot eeu eeuwig verderf «This
is the league betwixt God and us, that He alone sail be oure
God, aud we salbe his pepill: He sail commuuicat with us of his
graces and guduess: We sail serve him iu bodie and spreit: He salbe
oure saifgard frome death aud dampnatioun: We sail seile to him,
aud sail flie from all strange Godis. In making whilk league, so-
lemnedlie we sweir never to haif fellowschip with ouy religiouu, ex-
cept with that whilk God hath coufirmit be his manifest Word.» i)
God blijft ten alien tyde en voor alle uatiëu dezelfde eu evenals Hij
in Israël de afgoderij haatte, zoo haat Hij haar uog. En afgoderij doet
Gods toorn zoozeer ontsteken, «that it is uever queuchit till the
offeuderis, aud all that they possess, be destroyit frome the earth;
for He commandis thameselves to be stonit to the death, thair
substance to be brunt, and, gif ane eitie offend, that it salbe altogidder
destroyit without mercie.» 3) Dit schijnt wel streug eu oumeedoogeud,
maar als meu op de oorzaak let, dau ziet meu daariu Gods groote genade
tegenover ous, want daardoor verklaart Hij zich eeu vyand vau onze vijan-
den. «Por all those that wold draw us from God (be they Kings or Queues),
being of the Devil\'s nature, are enemyis uuto God, a.nd therefore will God
that in such cases we declare ourselves enemyis unto them 3). Because
He wald that we suld understand how odious is ydolatrie in his
presence, and how that we cannot keip the league betwix him and
us inviolate gif we favour, follow, or spair idolateris; Lord/ open
ouze eyis that we may understand the great necessitie of this thy pre-
cept. Amen.» Als wij Gods voorschriften gehoorzamen, dau betoont
God ous Zijne geuade, maar zoo uiet, zoo wij mede instemmen iu
de afgodery, dan zulleu wy afgehouwen wordeu als onnutte ranken
van den wijnstok. O, indien wij willen staan in het verbond, dan
moeten wij de voetstappen volgeu vau Abraham, die, op Gods bevel
zijn vaderland verliet, omdat het verontreinigd was met afgodery.

Maar, zal men vragen, moeten wij dau alle afgodendienaars gaan
dooden? «That wer the office, deir Brethrene, of everie Civill Magi-

«c

1) p. 191.
3) p. 193.

3) p. 193. Deze laatste volzin komt alleen voor in het MS. van M\' Crie en werd bij den
druk weggelaten.

103

strate within his realme.» Doch. zy hebben alleen alle gemeenschap
met de afgoderij te vermijden «as well in bodie as in saule.» David
deed dit ook (Ps. 16 : 4), en kende niet «sic schyftis as warldlie wyse
men ymagine now-a-dayis, that thai may keip thair hartis pure and
cleane unto God, howbeit thair bodies dance with the Devill» i). Hy
wil nu niet antwoorden 0]3 tegenwerpingen «seing that partlie in
another Letter I haif answerit the same,» en hy hoopt het ook
later nog uitvoeriger te doen 8).

Bovendien, waar geloof eischt belijdenis, want «met het hart ge-
looft men tot rechtvaardigheid en met den mond belijdt men tot
zaligheid.» Knox is niet strenger in dit opzicht dan de Schrift, want
Jeremia zegt ook tot hen, die öf reeds gevangenen waren in Babel,
öf spoedig zouden gevangen genomen worden: «Gij zult tot hen
zeggen: de goden, die noch hemel noch aarde gemaakt hebben, zullen
van den aardbodem vergaan.» En hierbij moet opgemerkt worden,
«as that singular instrument of God, Johne Calvin, maist diligentUe
noteth,» dat dit het eenige vers is, dat in het Chaldeeuwsch is ge-
schreven «as that the Prophet wald constrain thame to change
thair naturall toung, and in plane wordis, declair the hatred and
alienatioun whilk thay had aganis all ydollis and wirschipping of
false goddis» 4).

Ook ter wille van de liefde tot kinderen en nakomelingschap zal
men alle gemeenschap met afgoderij moeten vermijden. Want de
eenige wijze om onze kinderen gezegend en gelukkig achter te laten
is, dat wy ze goed onderwezen in den waren dienst van God achter-
laten. Want de ware kennis Gods wordt niet met den mensch ge-
boren, «but he mu^t have Scolemasteris to traine Mm up in that
which he lacketh. The chiefe Scolemaster [the Holy Ghost excepted)
of the age following, is the workes, practises, and the life of the
forefathers. And experience dois so teache us, that so hound and
adict ar the childrene to the workis and practises of thair fatheris,
(and speciallie yf it be in ydolatrie,) that skarslie can the power of
God, speikand be his awn Word, (as the Prophetis oft complayne,)
ryfe or pluck any aback frome thair fatheris futestepis.»

1) Vele Protestanten voegden zich in de dagen van Maria voor het uitvv^endige naar de
Koomsche Kerk om vervolging te ontgaan, eene praktijk in verschillende brieven van
Bradfnrd, Plooper en Latimer veroordeeld. Laing, III, p. 195, note 1.

3) Deze brief, wellicht dezelfde als bovengenoemde „Treatisé", is verloren gegaan.

3) In zijn Admonition to the professors of Qod\'s trnth in JSnf/land.

4) p. 201.

104

De zou nu lieeft haren geregelden loop, zij gaat nooit terug van het
westen naar het zuiden, en als zij ondergaat, dan zijn wy van haar
licht beroofd, totdat zij den volgenden dag weer in het oosten op-
komt, Maar zoo gaat het ook met het licht des evangelies, het heeft
zijn bepaalden tijd, waarin het schijnt voor koninkrijken en natiën,
daarom zegt Christus: «Terwijl gy het licht hebt, geloof in het
licht.» Waar het licht Gods wegens de ondankbaarheid der menschen
is weggenomen, daar is het tot op dezen dag nog niet hersteld. Ge-
tuige Israël, Azië, Afrika, Griekenland, Rome. Dat men zich toch
spiegele aan die volken! God heeft niet alleen de eerste overtreders
gestraft, maar ook hunne nakomelingschap. «I speik to yow, O na-
turall Fatheris: Behold your children with the eye of mercie, and
considder the end of thair creatioun. Crueltie it wer to saif your-
selves and dampne thame. But 0, more than crueltie and madness
that cannot be expressit, gif, for the pleasure of a moment, ye
depryve yourselves and your posteritie of that eternall joy that
is ordanit for thame that continew in confessioun of Chrystis
name to the end, which assuredlye ye do, yf without resistance al-
together, ye returne to idolatrie again. Gif naturall lufe, fatherlie
affectioun, reverence of God, feir of torment, or yit hoip of lyfe,
move yow, then will ye gane stand that abominabill ydoll; quhilk
gif ye do not, then, allace! the sunne is gone doun, and the lycht
is quyte lost; the trompet is ceissit, and ydolatrie is placeit in quyet-
nes and rest. But gif God sail strenthen yow, (as unfeanedlie I
pray that his Majestie may,) then is thair but ane darke mistye
cloude overspred the sunne for ane moment, whilk schortlie sail va-
nische, so that the beames efter sal be sevenfold mair brycht and
amiabill nor thai wer befoir. Your patience and constancie sail be a
louder trompet to your posteritie, than wer all the voyces of the
prophetis that instructit yow: and so is not the trompet ceissit sa
long as any baldlie resisteth ydolatrie. And thairfoir, for the tender
mercies of God, arme yourselves to stand with Chryst in this his
schort battell. Fly from that abhominable idoll, the maintainors
whereof shall not escape the vengeance of God. Lat it be knawin
to your posteritie, that ye wer Chrystianis and not ydolateris; that
ye learnit Chryst in tyme of rest, and baldlie professit him in tyme

of trubill»........

«0, dear Brethrene, remember the dignitie of oure vocatioun: you
haif followit Christ; you haif proclamit warre against ydolatrie; you

105

haif laid hand upon the treuth, and lies communicate with the
Lordis tabill. Will ye now suddaulie slyde hack? Will ye refuse
Christ and his truth, and mak pactiouu with the Devill and his

discevable doctrine ?........ The hattail shall appeare straug,

which ye are to suffer, but the Lord hymselfe shall be your comfort.
Plie from ydolatrie, and stand with Chryst Jesus iu this day
of his battell, whilk sal be schort aud the victorie everlasting!
For the Lord himself sail cum iu our defence with his michtie
power; He sail gif us the victorie when the battell is maist
straug; aud He sail turn our teares iuto ever lasting joy. He sail
consume oure euemyis with the breath of his mouth, aud he sail
lat us see the destruction of thame that now ar maist proude, aud
that maist preteudeth to molest us. Frome God alone we abyde
redemptioun.»

We gaveu eeu meer uitvoerig verslag vau deze Godly Letter
om iets te doeu gevoelen, van dien eigenaardig profetischeu toon,
waarin dit stuk is gesteld en die op al dergelijke geschriften vau
Kuox zulk eeu karakteristieken stempel drukt. Hij spreekt waarlijk,
omdat hij tot spreken gedrongen wordt, niet vau zichzelven, maar
iu ziju krachtig profetisch zelfbewustzijn, omdat hij zich vau
God geroepen weet. Het is uiet alleeu zijn «simple aud plaiue
Admonitiouu», maar «yea, rather the warning of the Holie Ghost» i).

Niet alleen Knox\' wijze van optreden, maar ook de iuhoud van
dieu brief heriuuert weer aan het O. Testament. Over geheel dezen
brief, gelijk over zijne audere brieven van deze soort ligt eeue sterk
O. Testamentische kleur. Ook hier vinden wij weer, hoewel nu op
eeu auder puut, diezelfde overbrenging zonder eenige restrictie van
geboden voor Israël op tegenwoordige toestanden, die wy iu zijue
Vindication on Mass hebben opgemerkt. Wederom datzelfde theocra-
tische, datzelfde ideutifieeren van Oud en Nieuw Verbond. De af-
godendienaars moeten uitgeroeid wordeu. God wil, dat wij de
afgodendienaars haten zulleu. Wij moeten ous hun, hetzij het
koningen of koninginnen ziju, als vyanden verklaren. Dit beginsel
kou echter iu de gegeven omstandigheden licht tot bedenkelijke
toepassing leiden. Daarom werd eeu gedeelte van dezen volzin bij
het in druk geveu geschrapt. Nog kon meu echter licht tot private

1) Vg. TForh, IV, p. 457 en 517.

106

executie overslaan van het gebod tegeu de afgodendienaars. Daarom
werd er uog eeus aan herinnerd, evenals Knox dit reeds in eeu brief
aau Mrs. Bowes, toen hy uog iu Eugelaud was, had gedaan i), dat dit
straffen voor afgodery uiet van het enkele individu, maar vau den
burgerlykeu magistraat moet uitgaan. Toch bleef dit eeue moeielyklieid.
Dit laatste stoud uiet zoo letterlijk iu Gods Woord als het eerste eu
niet iedereen was geneigd het geval vau Jehu bv. als eeueu expresselyk
door Gods gezant geroepene als een gansch byzonder geval aan te
merken. Ook bij Knox zelf was die leer van het gezag der overheid,
zooals later uog meer blyken zal, uiet zoo bijzonder hecht; Majors
lessen wareu door hem nog niet vergeten eu het viel hem moeilijker
dan Calvijn op dit punt zoo streug te ouderscheiden tussch.eu eene
byzondere eu eeue algemeene roeping eu tusscheu de taak vau de
overheid als zoodanig en vau het eukele individu, gelijk Kuox,
profeet als hij was, over het. algemeen miuder gevoel had voor
de rechten vau het geheel tegenover het individu dau Calvijn. Kuox
was op dit puut iu het onzekere, «the expressed Word of God»
gaf hem hier geen licht, de exegese van Calvijn kou hem hier
waarschijnlijk uiet altijd bevredigen, eu hij moest zich toch ook
ervoor wachten, dat hij Craumers voorspelling aaugaaude het beginsel
van «the expressed Word of God» niet waar maakte 3). Spoedig
zou hy echter iu de gelegenheid ziju op dit punt met de Zwit-
sersche hervormers vau gedachten te wisselen eu boveual met Calvijn,
«that singular instrument of God», wieus naam wij in dezen brief
voor het eerst bij Kuox ontmoeten.

Deu laatsten Februari S) verliet Knox Dieppe om te gaan «whither
God kuaweth.» De gegevens voor deze periode van Kuox\' leven
zijn zeer schaarsch. Hij zelf zegt in zijn «Comfortable Epistle to his
afflicted brethren in England,» geschreven deu lO^en Mei vau uit
Dieppe: «My awu estait is this; since the 28th of Jauuar 5) I have
travellit through all the cougregatiouis of Helvetia, aud ues reasouit
with all the Pastouris and many other excelleutlie learuit men upon
sic matters as now I can not commit to wrytting: gladlie I wold

1) TFor/is, III, p. 396.

3) Zie boven, bl. 81.

3) Zie boven, bl. 99.

4) III, p. 315.

5) Knox rekent hier blijkbaar van zijn aankomst te Dieppe af, hoewel hij pas den laat
sten Februari van Dieppe vertrok om de hier bedoelde reis te ondernemen.

107

be toung or be i^eii utter tlie same to Godis glorie. Gif I thocht
tbat I mygbt have your presence, and the presence of sum other
assured men, I wald jeopard my awn lyfe to let men see what may
be done with a saif conscience in theis dolorous and dangerous dayis;
but seing that it can not be done instantlie without danger to utheris
than to me, I will abyd the tyme that God sail appoynt. But heirof
be assureit, that all is not laivfull nor just that is statute be Civill
laivis, nether yet is everie thing syn befoir God, whilk ungodlie per-
sonis alledgeis to be treasone; but this I superceid to mair oportunitie,
gif be any meanis I may, I intend to speak with yow or it be lang.» i)
Knox had dus blijkbaar in Zwitserland aan verschillende godgeleerden
raad gevraagd in zake de politieke en kerkelijke belangen van En-
geland.

Dit bericht van Knox zelf kan nog door enkele brieven van an-
deren aangevuld worden. Terecht namelijk heeft Laing 3) bij een brief
van Bullinger aan Calvijn van 26 Maart 1554, waarin deze schrijft:
«Quid Scoto isti a te nobis commendato responderimus, hisce inclusi»,
gedacht aan Knox, daar deze juist in dien tijd in Zwitserland de ver-
schillende godgeleerden heeft bezocht en de bedoelde vragen allen van
dien aard waren, als waarop Knox in zijn boven aangehaalden Com-
fortable Epistle doelt. 3)

Er is echter in de correspondentie van de ZMtsersche hervormers
nog een vroegere brief te vinden, waarin wordt gesproken over
een zekeren «Scotus», ongetwijfeld denzelfden als die van Bullingers
brief. Wij bedoelen een brief van Calvyn aan Viret, dien Laing niet
schijnt gekend te hebben en die uitgegeven is in het Corpus Refor-
matorum 4) en in eene Engelsche vertaling in de Editio Philadelphica ö).
In dezen brief schrijft Calvyn aan Viret, toen predikant te Lausanne:
«Frater hic natione Scotus, quo consilio Tigurum petat, libere, ut
spero, tibi exponet. Ajunt ipsum, sub Rege Eduardo fidelem strenuamque

1) Works, III, p. 335.

3) III, p. 319.

3) Dat bedoelde „Scotus" Goodman zou zijn geweest, zooals Eev. Hastings Kobinson
[Orifjinal Letters relative to tke Mif/lish Heforniatiou) vermoedde (zie Corp. Eeform.), is
onmogelijk, want Goodman was een Engelschman en was ook in dezen tijd nog niet in
Schotland werkzaam geweest; vg. Dictionary of national Bioyrapky, edited by Leslie
Stephen, in voce.

4) C. R. Opera Cahini, vol. XV, 1876, p. 18.

5) Uitgegeven door M. R. Gilchrist te Philadelphia (1858) uit de nalatenschap van Jules
Bonnet, als vervolg van de TSditio JEdinhirgensis (Zie Corp. Ref.).

108

operam ab eo navalam esse, quum docendi mumis obiret. Mihi non
vacavit eum ut optassem escipere. Verum quod nunc officio meo defuit,
iu reditu sarcietur.» Deze brief is gedateerd iu Yiei Corpus Reformato-
rum «7 ealendas Martii 1554.» Volgeus dezen datum zou Kuox dus
deu 23sten E\'ebruari vau Calviju uaar Viret zijn gegaau met dezen
aanbevelingsbrief eu met bet voornemen om vaudaar uaar Zurich te
gaau tot Bulliuger. Deu Februari echter schreef hij, gelijk wij

boven i) zagen, eeu brief van uit Dieppe, hetgeen in dit geval on-
mogelijk wordt. Iu eeue noot bij genoemden datum schrijft echter de
uitgever vau den brief iu het Corpus Reformatorum: «Versio auglica
uescio qua de causa 9 Martii exhibet.» Doch dit geschiedde blijkbaar,
omdat de Engelsche uitgever gelezen heeft: «7 idus Martii 1554». 3)
Eu dit is ongetwijfeld de juiste leziug, want deze datum past volko-
men bij de overige gegevens.

Knox is dus van Dieppe terstond uaar Geuève gereisd, sprak Calviju
daar slechts korten tijd eu ontving vau hem den 9\'i®^ Maart den
boven geciteerden aanbevelingsbrief voor Viret. Hij reisde daarop naar
Lausanne, waar hij Viret en ook Beza S) zal hebbeu ontmoet en met
hem zal hebbeu gesproken over dezelfde kwesties, waarover hij Calvijn
reeds had geraadpleegd. Daarua ging hij naar Zurich, sprak daar
Bulliuger, aan wien hij door Calvijn eveneens aanbevolen was en vau
wien hij schriftelijk antwoord ontving op zijne «Questiones», welk
antwoord Bulliuger iu deu bovengenoemde brief van 26 Maart
aan Calvijn ter inzage zoud. Knox keerde tegelijkertijd weer uaar
Calvijn terug, doch verzocht hem ook toeu geen schriftelijk advies,
hetgeen dezeu wel wat schijnt gehinderd te hebben.

De in het Latijn gestelde «Questiones» waarover Kuox Bulliuger
geraadpleegd had, wareu alle van politiekeu aard, ul: of een kind,
uog te joug om te regeereu, ua zijns vaders dood toch «jure uativitatis»
als eeu wettig magistraatspersoon moet wordeu beschouwd en daarom
«jure divino» moet worden gehoorzaamd; of eene vrouio «jure divino»
over eeu ryk mocht regeeren en ook de heerschappi.j aan haren mau
mocht overdragen; of meu gehoorzaamheid verschuldigd is aau eeu
magistraat, die den afgodendienst handhaaft en deu waren godsdienst

1) Zie boven, bl. 99.

2) Waarschijnlijk heeft het MS. de verkorte schrijfwijze, zoodat men licht cal. kon
lezen in plaats van iel.

.3) Brief van Beza aan Calvijn van uit Lausanne, 10 Maart 1554. C. U. XV, p. 75.
4) Works, III, p. 321—336.

ÎOÔ

verbiedt, en of die overheidspersonen, die nog in het bezit waren vail
steden en vestingen, dat goddelooze geweld van zichzelven en de
hunnen zouden mogen afweren.

Bullingers antwoord hierop luidde aldus : hij moet voor een wettig
koning gehouden worden, «qui secundum leges patrias non iniquas
ordinatus est», zooals b.v. in het geval van Eduard VI ; de womw moet
volgens Grods wet in onderworpenheid zijn en niet heerschen, maar
als eene vrouw, «legibus et ritibns regni permittentibus vel jubentibus»,
als koningin is erkend, dan «pericidosum erit» voor de vromen om
zich tegen politieke verordeningen te verzetten, vooral omdat het
evangelie «haereditarium jus et regnorum leges politicus» niet schynt
af te schaffen en wij ook niet lezen «Philippum jure evangelii deturbasse
Candacem a regno Ethiopiae. En indien de vorstin geene Debora is,
maar eene goddelooze koningin, dan hebben de vromen een voorbeeld te
hunner vertroosting in het geval van Athalia. God zal de onrechtvaardige
regeeringen «suo tempore» omverwerpen «per suos, quos ad hoe
instruit facultatibus, ut olim Jerubbaal et Machabaeos et Joiadas.»
Of zulk eene koningin de heerschappij aan haren man mag over-
dragen, zullen zij het best kunnen beslissen, «qui leges et ritus regni
noverunt.»

Calvijn kon zich blijkbaar met de antwoorden, die Bullinger ge-
geven had, goed vereenigen. Reeds den 2Osten April zond hij aan
Bullinger het volgende antwoord : « Responsum quod Scoto dedisti ego
libenter inspexi. Mecum his de rebus colloquutus erat antequam ad
vos veniret. Ego, ut in sermone familiari, libere exposueram quid
sentirem: non ultra institit, ac ne in reditu quidem petiit quidquam
a me perscribi. Summa porro verborum meorum cum scripto vestro
congruebat. Nam et de hereditaria regnorum successione eodem fere
modo disserui. In altero capite, an evangelium manu armata asse-
rere liceat, nihil prorsus fuit dissidii. De muliebri hnperio sic lo-
quutus sum, quum a legitime naturae ordine abhorreat, inter Dei vin-
dictas numerandum esse. Et tamen hac quoque in parte extraordi-
nariam interdum Dei gratiam fulgere, quia viris socordiam expro-
brans feminas non virili modo sed heroico spiritu praeditas excitât,
sicuti in Debora illustre cernitur exemplum. Verum quamvis nihil
aliud quam mera confusio appareat, nihil me permittere testatus sum
hominibus privatis quam ut gemant. Esse enim gynaecocratiam male
compositam tyrannidi similem, quae ferenda est donee divinitus tol-
latur. Si quis religionis causa exortus fuerit motus, pronunciavi ni-

no

liil mihi videri melius vel tutius quam quiescere quousque peculiaris
vocatio alFulgeat. Peteudum igitur potius a Deo spiritum moderati-
onis et prudentiae, qui in articulo succurrat, quam agitaudas otiosas
disputatioues. Atque in hac parte tractauda fui copiosior, quia iu
rebus turbulentis quantum sibi liceutiae optimi quique iudulgeaut non
iguoro, dum tempestatibus abrepti iu meridie caecutiuut. Beuedictus
sit Dominus qui uon aliter liuguas nostras guberuavit quam si ex
composito res inter nos acta foret.» i)

Zoo had Kuox dau uu den raad der Zwitsersche godgeleerden in-
gewonnen op die puuteu, die ougetwyfeld na zyne vlucht uit Enge-
land by hem voortdurend hoofd en hart hebben bewogen. Dat hy
voldaan was over de antwoorden, die hy had ontvangen, laat zich
met reden betwijfelen. Het is zeker uiet toevallig, dat hij Calviju
niet om een schriftelijk antwoord op de door hem gestelde vragen
verzocht. Bullingers minder scherp geformuleerd antwoord liet iu
elk geval voor iemand als Kuox meer vryheid vau handelen over dau
dat vau Calvyu, hoezeer dau ook beider opinies in deu groud niet
mogen verschild hebben. Dat «homiuibus privatis» niets anders ver-
oorloofd was «quam ut gemant» volgens Calvijn, kau bij Kuox reeds
iu dezen tyd (wij zullen later zieu, dat hij zich ook op dit punt nog
verder heeft ontwikkeld) moeilijk iu goede aarde gevallen ziju. En
dat Calvyu juist by het behandelen van dit puut «copiosior» was,
heeft hem zeker uog veel miuder aangemoedigd een schriftelijk ant-
woord te verlangen.

Nadat Knox dan zijue reis door Zwitserland had volbracht, ging
hij weer terug uaar Dieppe om daar uieuwe berichten in te winneu
aangaande den toestand van Engeland en Schotland. Zoodra hy daar
kwam, schreef hij deu lO^en Mei «An Epistle to his afflicted brethren
in Engeland» eu deu Mei «A comfortable Epistell sente to

the afflicted church of Chryst, exhortyng them to beare hys crosse
wyth pacience.» S) Beide brieven ziju vaak woordelijk gelijk en zullen
dus wel tegelijkertijd verzonden zijn naar verschillende gedeelten van
Eugelaud.

In beide brieven is de toon miuder somber dau in Kuox\' eersten
brief uit Dieppe. Blykbaar heeft zijue reis uaar Genève en. de andere
Zwitsersche gemeenten hem weer meer moed gegeven. Ook voor Engeland,

1) a B. vol. XV, p. 135.

3) III, p. 331—336.

3) III, p. 239—349.

Ill

althans voor de broeders in Engeland, ziet hij nu de toekomst hoop-
voller in. Het was waarlyk «a comfortable Epistle», die hij hun uu
schreef. Terstond iu deu aauvaug blijkt dit. Hoewel hij nog ernstige
plagen voor Eugelaud vreesde, zoo voegde hij er toch aanstonds bij:
«so can 1 not hut rejoice, knowing that Godis most mercifull provi-
dence is uo less carefull this day over his weake imd feeble servau-
tes iu the Realme of Englande» dau in de dageu die aan de eiudelijke
oplossing van het Joodsche rijk met de verwoesting vau Jerusalem
voorafgingen. Hoe was de toestaud van Christus\' Kerk tusscheu
Zyuen dood en Zijue opstanding, eu vau Zijue opstanding tot de
uitstorting van den H. Geest, en van dieu tijd tot de verwoesting
vau Jeruzalem? Welnu, «thys assuredly is my hope aud expectation,
that like as Chryste Jesus appeared to hys Disciples, when ther was
uothyug iu theyr hearts but auguishe aud desperation: aud like as
he preserved aud multiplied their uomber under the most extreme
persecution: So shall he do to his afflicted flocke within the Realme
of England thys daye, iu spite of all his enemy es».

Deze vergelijking met den toestaud der eerste gemeente wordt dau
verder uitgewerkt. De voornaamste troostgrond is deze, dat evenals
toen zoo ook uu «neyther eau our infirmities uor daylye desperaciou
hinder or let Christ Jesus to returne to us agayue.» Eu voorts
troost hij zichzelven en heu hiermede, dat Gods wraak zekerlyk
komeu zal over huuue onderdrukkers, waut «sufficiently they have
declared the malice of their myudes.» Maar welk soort vau plagen
over hen zulleu komen en «whom God shal appoiute to execute hys
vengeance upon them», dit laat hij over «to his good pleasure and
forther revelation.» Maar laug zal het uiet meer duren.

Voor twee dingen echter hebbeu de broeders op huuue hoede te zijn.
Vooreerst om uiet te ziju «revengers of your awn cause», maar de wraak
aau God over te laten. Eu in de tweede plaats om die blinde, wreede
eu kwaadaardige tyrauuen niet te haten met een vleeschelijkeu haat,
maar vau Christus te leereu om te bidden voor huuue vervolgers.
«Aud note well that I saye, we may uot hate them with a carnal
haired; that is to say, only because they trouble our bodyes; For there
is a spiritual hatred, which David calleth a perfecte hatred, whyche
the Holy Ghoste eugendereth iu the hartes of Godis elects, agaiust
the rebellious contemners of his holy statutes. Aud it is, when we
more lament that God\'s glorye is suppressed, and that Christes flocke
is defrauded of their wholsome foode, than that oure bodies are

llö

persecuted.» Met dezen haat was Jeremia bezield, toen hij bad:
«Laat mij uwe wraak zien over uwe vijanden, o Heer! (Jer. 17 en 18)».
Met dezen haat mogen wij tyrannen haten en ernstig bidden om
hunne ternederwerping, hetzij het koningen of koninginnen, vorsten
of prelaten zijn. Zulke gebeden verhoort God ook, zooals wij zien bij
David, Jeremia en andere profeten, die met hun eigen oogen zagen
de geduchte wraak, die God uitstortte over de wreede tyrannen
hunner dagen. Zulk een wraak zullen ook nu velen, die nu nog
zuchten onder wreede bisschoppen, zelf zien komen «upon the pestilent
Papistes within the Realme of England». Daarom hope men ook
tegen hoop, «for so assuredly as God is immutable, so assuredly shall
he styr up one Jehu or other to execute hys vengeaunce u.ppon these
bloudde-thursty tyrauntes and obstinate idolators.»

Blijkens het boven reeds aangehaalde citaat i) uit dezen brief wilde
Knox nog niet «commit to wrytting», hetgeen hij met de verschillende
Zwitsersche theologen had verhandeld over bepaalde «matters», nl.
zijne politieke «Questiones». De waarschuwing om geen «revengers
of your awn cause» te zijn is blijkbaar eene herinnering aan de
gesprekken met Calvijn en Bullinger, die trouwens in het verband
tamelijk mat klinkt. Later spreekt Knox wel meermalen over de
bedoelde kwesties, doch zonder daarby iets uit zijne gesprekken met
Calvijn en Bullinger erover mee te deelen. Dat Bullinger althans
zich niet beslist tegen allen weerstand verklaard had, was hem vol-
doende om zijne eigene theorie op dit punt verder te gaan ontwikkelen
en in latere geschriften aan te toonen, dat het niet alles «lawful»
was, wat door burgerlyke wetten was vastgesteld, en voorts aan te
wijzen «what may be done with a saif conscience in theis dolorous
dayis.» Voor zoover ons bekend is, zond hij echter ook nimmer het
schriftelijk antwoord van Bullinger aan de broeders in Engeland of
in Schotland over, wel een bewijs, dat ook het kalmeerende, hoewel
minder scherp geformuleerde antwoord van Bullinger al niet veel
meer dan dat van Calvijn Knox zal hebben voldaan, allerminst in zake
de vrouwenregeering. Blijkens zijn brief vestigde hij zijn hoop stellig
op een Jehu, en ook in latere geschriften komt hij daarop telkens
weer terug. Het beeld van Jehu bleef hem steeds voor oogen staan.

Knox schijnt gedurende de maanden Mei, Juui en Juli te Dieppe
gebleven te zijn. Of hij daar gedurende dien tijd predikte, is ons
niet bekend. Hij zal zeker naar eene betrekking gezocht hebben

1) Zie boven, bl. lOG.

113

el\'gens op het vasteland, die hij echter pas op het einde van dit jaar
vond door zyne beroeping tot predikant te Frankfort.

Den 20sten Juli schreef hij weer een nieuwen zendbrief naar En-
geland, getiteld «4 faithfull admonition tinto the professours of Gods
truthe in Engeland.» Dit geschrift is eene toepasselijke behande-
ling van de geschiedenis van de verschijning van Jezus aan de dis-
cipelen in den storm. «Videat Anglia> zoo had Knox daarbij in
zijnen bijbel aangeteekend, en vroeger had hij er ook eens in En-
geland over gepreekt. En zoo wil hij dan ook nu de broeders
naar aanleiding van deze geschiedenis troosten in hunnen druk.
Immers juist deze geschiedenis is zoo bijzonder toepasselijk op hen.
Want er blijkt uit, dat God zelden een groot werk doet ter ver-
troosting zijner Kerk, of spoedig daarop komt smart, vrees en moeite
over hen, die God als Zijne dienstknechten heeft gebruikt; «and
also tribulation most commonlye followeth that Churehe where Ghriste
Jesus is moste truely preached.» Na de wonderbai\'e spyziging volgt
de storm op zee.

Wij lezen, dat Christus na het groote wonder zoowel de schare, die
Hij gevoed had, als de discipelen, de uitdeelers van het brood, weg-
zond en hen blootstelde aan beproeving. Waarom? Johannes zegt:
omdat de schare Hem koning wilde maken; dus omdat zy iets
vleeschelijks by Hem zochten, «a worldly and carnal liberty», om hun
dus te toonen, dat zij, die Hem wilden volgen, moesten lijden om
Zijns naams wil. En de discipelen, omdat zy volgens Markus niet
gelet hadden op het wonder met de brooden en dus door lijden beter
onderricht moesten ontvangen.

Zoo was het nu ook in Engeland gegaan «under that electe and
chosen vessel of God to glorye and honour Edward VI», men had
van Christus een aardschen koning willen maken, en daarom zijn zij
nu ook verstrooid. Ook de predikers, de uitdeelers van het brood,
hebben schuld. Knox kent zijn eigen schuld het best en daarom wil
hij alleen zichzelven beschuldigen. Hij heeft niet genoeg gedaan in
die dagen, toen hij aan hongerige zielen het brood mocht uitdeelen,
dat Christus hem zoo overvloedig gaf. Men had toen geklaagd, dat
hij te duidelijk de fouten van ieder in het byzonder aanwees, maar
nu gevoelde hij, dat hij ook daarin nog getrouwer had moeten zijn. Ook
had hij zich niet zoo lang op ééne plaats bij vrienden moeten op-

1) IIT. p, 203—330.

iu

iiouden, maar meer op verschillende plaatsen het evangelie moeten
verkondigen.

Ook daarin is die geschiedenis toepasselyk voor Engeland, dat nu
de storm eu de angst der discipelen zooveel langer duurde dau by
dieu anderen storm, toeu Jezus sliep in het schip. Ook vroeger is er
menige storm over Eugelaud heengegaan, maar nooit zoo hevig als
uu. Eerst door de «Syxe Bloudye Articles» i), dan door deu dood vau
Somerset 2). Tegeu wind, veroorzaakt door den duivel, eu voorspoed
hadden elkaar afgewisseld, want men was uog uiet gekomen op het
middeu van de zee. De traussiibstautiatie was met groote kracht in
haar ydelheid blootgelegd door de pen vau «that reverend father in
God, Thomas Cranmer.-» En God gaf het Parlement stoutmoedigheid
eu keuuis om «the rouude clipped God» weg te nemeu eu te bevelen,
dat gewoon brood zou gebruikt wordeu aan de tafel des Heeren, eu
verdere bygeloovige gebruiken af te schaffen, uitgezonderd het knielen.
Toen was het schip midden in de zee, eu toeu stak dau ook plotse-
ling de geweldige storm op met den dood van Eduard VI.

Men moet zich uu ook uiet verwonderen, dat de goddeloozeu,
«wyly Winchester dreaming Duresme ïi\') and bloudy Bouuer» •\'\')
hoewel wetende, dat zij niets vermogen tegeu de waarheid Gods,
nogthans niet ophouden met te woeden tegen Christus eu Zyue
Kerk. Want zy zyu evenzeer onderworpen aau deu duivel, hun vorst
en vader, als de golven der zee onderworpen zyu aan deu wind, die
ze opzweept. Zoo groot is de macht vau deu duivel, die daarom ge-
noemd wordt «de vorst en god dezer wereld, de vorst der duisternis,
die werkt iu de kinderen der ougeloovigheid». Doch ook dit alles kau
de duivel uiet maar werken uaar eigen goedvinden, evenmin als dat
verwekken vau dien storm op zee. Het geschiedt alles slechts ouder
de toelating Gods. En daarin juist vindt Kuox zyu eenigen troost
iu deze dagen by al wat hy uit Engeland hoort. God laat het alles
toe om de vroegere ongehoorzaamheid Zijner kinderen te straffen,
maar nadat Hy zal hebben «corrected us a lytle», zal Hij de ouder-
drukkers «shut up in their caves agaiue.» Maar «the thyrd watch

1) In 1539 uitgevaardigd door Hendrik VIII.

2) Januari 1552.

3) De bisschop van Winchester, Gardiner.

4) De bisschop van Durham, ïonstall, voor wien Knox zijn Vindication mi Mass uit-
sprak. Zie boven. bl. 55.

5) Bonner, bisschop van Londen.

115

is not yet ended: Remember that Christe Jesus came not to his Diciples
till it was the fourth watch», i)

God wil, dat eerst de beproevingen zoozeer de overhand nemen,
dat men van niemand hulp verwacht dan van Hem alleen. Hij laat
de vijanden van Zijne uitverkoren Kerk alleen daartoe zoozeer woe-
den, dat hun haat en zonde openbaar worde. Wie had vroeger niet
gehoord van Lady Mary, dat zij ingetogen was en meedogend en
iemand, die Engeland liefhad. Waren zij en hare raadslieden vroeger
gestorven, dan zou hunne boosheid en wreedheid niet zoo duidelijk aan
de wereld openbaar geworden zijn. Want wie zou hebben gedacht,
dat eene vrouw, die zichzelf «the most blessed Virgine» laat noemen,
zoozeer zou dorsten naar het bloed van onschuldigen ? W^ie zou ge-
dacht hebben, dat Maria was «false, dissembling, unconstant, proud,
and a breaker of promyses» ? En nu, is zij niet gebleken te zijn
«an open traitoresse to the Imperiall Crown of England, contrary
to the juste lawes of the Realme, to brynge in a straunger, and make
a proude Spaniarde kynge, 3) to the shame, dishonoure, and destruc-
tion of the nobilitie; to the spoyle from them and theirs of their
honoures, landes, possessions, chief offices and promotions; to the
utter decaye of the treasures, commodities, navie, and fortifications of
the Realme; to the abasyng of the yeomanry, to the slavery of the
communaltie, to the overthrowe of Christianitie and Goddes true re-
ligion; and, finally, to the utter subversion of the whole publieke
estate and common wealth of Englande ? Let Northfolke and Suffolke,
let her owne prornyse and proclamation 3), let her fatheris testament,
let the cytie of London, the auncient lawes and actes of Parliamentes
before established in Englande, be judges betwixte myne accusation
and her most traytourus iniquitie» Wie ziet nu niet in, «that
under an Englyshe name she beareth a Spaniardes herte?» 5) Maar

1) p. 388.

3) Door haar iu Januari 1554 voorgesteld huwelijk met Philips II, dat den 35sten Juli
1554 werd voltrokken, toen tevens bij parlementsacte aan Philips de titel van koning\' van
Engeland werd verleend.

3) Volgens Eoxe, schrijver van een Engelsch martelaarsboek (..Actes and Momunentes"),,
beloofde Maria bij den dood van Eduard VI aan de Protestanten van Suffolk, in ant_
woord op hunne petitie, dat zij de publieke uitoefening\' van den Protestantschen godsdienst
niet zou verhinderen (Laing, III, p, 296, note 1). Knox voegt erbij, dat zij ook beloofd
had aan de inwoners van Norfolk, Suffolk en Londen, dat zij ge3n vreemdeling zou hu
wen. III, p. 296; vg. nog boven, bl. 95,

4) p. 395.

5) p. 396.

116

daarom hebben Gardiner en zyne volgelingen het zoo gereedelyk toe-
gelaten, dat een Spanjaard zou heerscheu over Engeland, omdat, even-
als die helsche natie alle audere iu trots eu hoererij overtreft, zij
ook om hunne afgodery en ijdele paapsche en duivelsche ceremoniën
terecht de zouen des bijgeloofs kuuueu genoemd worden. Doch
zoo moeteu dan de zonen des duivels huuue goddeloosheid open-
baren, opdat, als de wraak Gods komt, die uiet zal achterblijveu,
alle tong zal belijden, dat Hij rechtvaardig is iu Zijne gerichteu.
Daarom mogen de tyranneu eeu tijdlang woeden en rykdom eu voor-
spoed genieten.

Teu slotte wijst Knox er op, dat het middel, waardoor Christus
Jezus de vrees der discipelen doen wijken, is Zijn Woord alleen. De
natuurlyke meusch zou iets anders, het eeue of audere groote wonder
gewild hebben tot dadelijke vertroosting. Doch de eerste troost iu
druk is altijd Gods Woord en belofte evenals bij de beproevingen vau
Abraham, Izaak, Jacob, Mozes, David en Paulus.

Daarom hebben ook de geloovigen in Eugelaud thans te bedenken *

dat het Woord -Gods niet alleen datgene is, waardoor hemel en aarde
geschapen ziju, maar ook de kracht Gods tot zaligheid voor eeu
ieder, die gelooft; de heldere lamp voor deu voet vau wie vau nature ?

in duisternis wandelen; het leven voor wie dood ziju door de zoude;
een troost voor dezulken, die iu beproeving zijn; eeu vaste burcht
voor degenen, die zwak zijn; wysheid eu groote zaligheid voor heu,
die het liefhebbeu. Dau zulleu ook zij de stem van huuueu Heiland
vernemen: «Wees welgemoed, Ik ben het, yrees niet.» De uitver-
korenen uu herkennen uiet alleen de stem van huuueu Herder,
maar trachten ook zooals Petrus met ernst haar te gehoorzamen
eu te volgen met gevaar vau huu eigen leven. Want dat is juist
het verschil tusscheu de kinderen Gods eu de verworpenen. Dezeu I

weerstaan altijd Gods gezanten eu hateu Ziju Woord evenals de
Israëliteu, die, tegen het woord vau Jeremia in, naar Egypte giugeu.
Ook vroeger ua deu dood vau Eduard VI daarover sprekende te i

Ammersham, had hij de plagen, die over Eugelaud zouden komeu ^

aangekondigd, ul. de omverwerping van den waren godsdienst eu
het inhalen vau vreemdelingen om over Eugelaud te regeeren. En
nu was het geschied, en evenals bij de Israëlieten zoudeu de plagen
nog erger worden, tenzij zij zich bekeerden.

Wat uu de belofte betreft, is het duidelijk, dat zij, die Gods eeuwige \'

waarheden eu genade verachten, iu huu verdriet geen troost kuuueu

117

oiitvaugen vau Gods gezanten en ook hunnen raad, al is die nog zoo
goed, niet kunnen volgen, maar God geeft hen over aan hun eigen
ydelheden tot hun verderf. Daarentegen zij, die eerbied hebben voor
Gods Woord, worden door de macht en kracht daarvan getrokken
om te gelooven, te volgen en te gehoorzamen aan wat God beveelt,
al is het nog zoo in strijd met hun eigen begeerten.

En Gods Woord werkt niet alleen op enkele personen als Abraham,
Mozes, Elia en anderen, maar ook wel op meerderen tegelijk in één
oogenblik, bv. toen de Levieten op Mozes\' woord tegen hun eigen
natuur in 3000 Israëlieten, die zelfs tot hunne nabestaanden behoor-
den, doodden wegens hunne afgodery met het gouden kalf (Ex. 32).
Zoo ook, toen Jeremia de Jeruzalemmers beval tot de Chaldeeën over
te gaan, hetgeen ook was tegen hun eigen natuur in (Jer. 21 en 38).
Voorts toen de Ninevieten op de prediking van Jona en de 3000 bij
Petrus\' eerste prediking zich bekeerden. Uit deze voorbeelden kan men ook
zien, dat Gods Woord «draweth his electe after it, against tvorldlye
appearaunce, agaynst natural affections, and agaynst cyvill statutes
and constitutions», en voorts, dat zij, die Gods gezanten gehoor-
zamen, «never lacketh juste rewarde and recompensation» i).

Ten laatste, wat het einde betreft van Petrus\' daad, moet nog
worden opgemerkt, dat Petrus\' vrees daaruit voortkwam, dat hij
meer zag op de hinderpalen van zijn weg dan op de almacht van
Hem, die hem tot zich geroepen had. Zoo moeten ook de geloovigen
in Engeland nooit vergeten, hoewel de storm hevig is en zij Hem
nu wegens de duisternis niet zien, dat Christus het is, die hun
bevolen heeft tot Hem te komen. Vrees en ongeloof zyn de oorzaken,
waardoor Gods uitverkorenen beginnen zwak te worden en te zinken.
Dit zien wij bij Petrus, om ons te leeren, dat «lyvelye fayth maketh
man bold, and is able to carye us thorowe suche parelles [perils]
as be unscapable [not to be escaped] to nature. But when fayth
beginneth to faynt, then beginneth man to syncke downe in every
daunger»

Het zinken van Petrus, «which was secret knowledge and privie
admonition that he after should denye Christe», diende om hem van
zijn ijdelen trots te genezen, want «such synnes can never be fullye
corrected and reformed tyll they be felte, knowen, and confessed.»

1) p. 313.
■2) p. 315.

118

Het was noodzakelijk, dat hij bij ondervinding de zwakheid van
\'s menschen natuur zou leeren kennen. Als hij die niet had leereu
keuuen, zou tij uiet zulle eeu goede herder voor \'s Heeren kudde ge-
weest zijn, «but he should have bene as presumptuouse a boaster of
his owue streugth as the Papistes are of their free wyll.» Doch het
is voor ous een troost, dat als wij roepeu iu ouze uooden evenals
hij, wij ook verhooriug zulleu vinden.

Maar eindelijk blijkt ous hier ook, dat in Gods uitverkorenen ook
in huu grootste vrees en gevaar overblijft «some smal sparche of
faith», dat zich op de eene of audere wijze openbaart, ook al merkt
de terueergeslagene zelf het uiet terstond. Bij Petrus blijkt het uit
ziju roepeu: «Heere, help mij.» Eu dau wordt ook openbaar, hoe
nabij- God steeds is om te helpen, wie geloovig tot Hem roept.
Dat bewijzen tal vau voorSeeldeu uit de Schrift eu dat hebben dus
ook de broeders iu Eugelaud steeds voor oogeu te houden.

Ook wie door vrees zich heeft laten verleiden Christus te verloochenen
door de mis bij te wonen, vervalle daarom uiet iu wanhoop,
maar smeke veeleer om geuade, bedenkende, dat God allen ouder de
zoude besloten heeft, opdat Hij allen genadig mocht zijn. Doch
daarmede is de afval eu verloochening uiet goedgekeurd. Neeu, dit
geldt alleen huu «that rather offendes by iveakness and infirmitie
then of malice and set purpose». Zij mogen gedachtig ziju, dat zelfs
de discipelen vluchtten en Christus iu huu hart verloochendeu. Eu
toeh werden ook zij niet voor altijd verworpen.

Terecht zegt meu: het geloof was uiet geheel iu heu uitgebluscht,
eu dat is het juist, wat Kuox de bekommerden wil doeu opmerken,
dat uoch vrees, noch gevaar, uoch twijfel, uoch afval «maye utter-
lye destroye and cjueuch the fayth of Goddis elect», maar dat iu heu
altijd nog overblijft «some roote and sparke of faith», ook al gevoe-
len zij het uiet eu kunueu zij het iu hunnen angst niet ouder-
scheideu.

Hoe zal men dau weten, in wie die tuortel des geloofs overblijft
eu iu wie uiet? Men kan uiet over andereu oordeelen, maar ieder
kau gemakkelijk oordeelen over zichzelf. «For the roote of Faith is
of that nature, that long it ivyll not be ydel, but of uecessitie, by
processe of tyme it wyll seude forthe some brauuches that maye be
seue aud feite by the outwarde man, yf it remayue lyvely iu the
herte», evenals bij Petrus, toeu hij iu deu uood begon te roepeu.
RoejDt meu waarlijk zonder huichelary om hulp gelijk Petrus, is meu

119

waarlyk treurende over «the great abhominatious that uow overdo we
the Realme of England», gelooft meu waarlyk, dat Christus de ziel
kau verlossen eu het ook wil volgens Zyne belofte, dau is het eeu
teeken, dat meu niet geheel zonder geloof is. Dau zal God Zyu mach-
tige hand uitstrekken om heu te bevrijden «from the very throte
aud bottome of heil», maar door welke middelen, dat komt huu niet
toe te vragen.

Maar dit wordt vau ons geëischt, dat wij zulke middelen, als God
ons zal aanbieden om de afgodery te vermijden, dau ook zulleu aan-
grijpen, ook al is het, dat zij «partly disagree to our affections.»
Ook zulleu uiet plotseling, en door één eukel middel, alle geloovigen
iu Eugelaud vau de afgoderij wordeu beyrijd. Er ziju verschil-
lende middelen: sommigen zulleu deu marteldood sterven, anderen
als pelgrims weggaan uit hun laud om iu deu vreemde beroofd en
verlaten roud te zwerven, audereu zulleu kuuueu blijven eu gelegen-
heid viudeu om gevoed te wordeu met Gods heilig Woord zouder
huuue kuieëu voor Baal te buigeu.

Biedt God ous eeu of auder middel aau, dat wij het dau uiet
weigeren, wetende, dat Hij duizend middelen heeft om te bevrijden.
Eu daarom roepe meu Hem aan onder belijdenis vau zouden om
Zijue reddende genade. «He shall seude Jehu to execute hys juste
judgemeutes agaiuste ydolatours, and agaiust suche as obstiuatly de-
feudeth them. Jesahel herselfe shall uot escape the veugeauce aud pla-
gues that are prepared for her portion. The flatterers aud the maiu-
teuers of her abhominatious shal drink the cuppe of Goddes wrath with
her.» Eenmaal zal dit zeker geschieden eu daarom hebben zij met ge-
duld de bevi\'ijdiug des Heeren te verbeiden eu iutusscheu zich te wachten
voor alle besmetting met afgodery. «Watche aud praye, resist the
Devel, aud rowe against this vehement tempest». Dau zal de Heer
komeu te hunner vertroosting eu met blijdschap zulleu zij roepeu:
«Ziet, hier is ouze God, wij hebbeu Hem verwacht eu Hij heeft
ous gered.»

Zoo vertroostte Kuox zijue broeders iu Eugelaud temidden vau \\
huuue verdrukkingen. Hij wist het, de Heer zou zeker uitkomst geveu.
Die toou kliukt ook iu deze Admonition voortdurend door eveuals iu
de beide vorige Comfortable Epistles. Het is niet meer de sombere
boetpredikiug, die we iu deu Godly Letter vernamen, toeu Kuox uog

1) p. 339!

120

onder\' den onmiddelijken indruk verkeerde van hetgeen zoo juist in
Engeland was geschied. Neen, het zien van den voortgang, dien de
hervorming in Zwitserland en Frankrijk maakte, had hem blijkbaar
meer moed gegeven voor de goede zaak ook in Engeland. Intusschen
is er van invloed van zijne gesprekken met Calvijn en Bullinger
weinig te bespeuren. Integendeel, zijn toon is er eer heftiger op ge-
worden. Zeker droegen de berichten, die Knox uit Engeland ontving,
van telkens nieuwe, hevigere vervolgingen daartoe het hare by. Ook
al wilde hij de middelen, waardoor God verlossing schenken zou, aan
Hem overlaten, toch kon hij niet laten telkens weer aan Jehu te
denken. Zijne overwegend O. Testamentische vorming bracht hem
daartoe, gelijk hij over het geheel het N. T. meer las in het licht van het
Oude dan het Oude in het licht van het Nieuwe, inzonderheid van Luk.
9 : 54—56. Merkwaardig is, dat hij ook in deze Admonition daarop
weer terugkomt. Ook lezen we hier voor het eerst van een gedron- "
gen worden tot gehoorzaamheid aan de woorden van Gods gezanten
ook «agaynst cyviU statutes and constitutions». Calvijn zou deze
woorden zeker met een bedenkelijk gelaat gelezen hebben. Ook droegen
de heftige beschuldigingen tegen Maria en de wraakgebeden tegen de
tyrannen niettegenstaande Knox\' exegese van «perfyt hatred» er zeker
niet toe bij om de geloovigen den indruk te geven, dat hun niets
anders veroorloofd was «quam ut gemant». i) Ook in de latere ge-
schriften van Knox zullen wij zien, dat hij deze lijn steeds meer doortrekt
en zich dus in dit opzicht hoe langer hoe verder van Calvijn verwijdert.

In Augustus of September keerde Knox van Dieppe weer naar
Genève terug om er echter wederom slechts korten tijd te vertoeven.
Den 24®ten September toch ontving hy, te Genève zijnde, eene beroeping
tot predikant van de Engelsche vluchtelingengemeente te Frankfort
am Main Knox nam die beroeping aan en vertrok in October
daarheen om zijne nieuwe bediening te aanvaarden.

Te Frankfort wachtte hem geen aangename werkkring "^j. Kort

1) Vg. boven, bl. 109.

•2) In Juni 1554 waren verschillende Engelsche vluchtelingen te Frankfort aangekomen
en hadden zich daar geconstitueerd tot eene gemeente.

8) Zie een uitvoerig verslag in A hrieff discours o; the Troubles at Frmickford, uitge-
geven zonder naam van den schrijver in 1575, misschien geschreven door Willfain "\\Vhit-
tingham, een van Knox\' collega\'s te Frankfort. Het is uitgegeven door Laing bij de
Works of Knox. vol. IV, p. 9—40. Ook Knox zelf stelde een kort verhaal op alleen van
de gebeurtenissen in Maart 1555, hetgeen echter door hem niet in druk werd gegevin, te
vinden bij Laing, vol. IV, p. 41—49. ^^

121

vóór zijne aankomst tocli ontstond er een tvfist in de gemeente over
de liturgie. De gemeente liad namelijk getracht zich in gemeenschap
te stellen met de audere Engelsche vluchtelingen te Straatsburg eu
te Zurich. Die vau Zurich haddeu hierop echter geantwoord, dat
zij niet uaar Frankfort wildeu kouieu, tenzij zij waarborg hadden,
dat de liturgie vau Eduard VI daar zou worden gebruikt, omdat zij
uiet deu schijn op zich wilden uemeu door verandering der liturgie
huuue Engelsche broeders, die er den marteldood voor stierven, te
veroordeeien. De gemeenteleden vau Frankfort schreven daarop
wederom, dat huu de kerk, welker gebruik zij met de Fransche
vluchtelingengemeente deelden, alleeu op deze voorwaarde door de
overheid was afgestaan, dat zij zich zooveel mogelijk aau de liturgie
vau de Frausciie gemeente zoudeu aansluiten, hetgeen zij daarom ook
hadden gedaan i). De Zurichers wai\'eu echter door dit autwoord
uog niet tevreden gesteld eu schreven weer aan die vau Straatsbui-g,
dat ook zij er bij de Frankfortsche gemeente op zoudeu aandringen,
dat zij toch het door Eduard VI ingevoerde Book of common prayer
zoudea gebruiken.

Juist toen de twi§t ook iu de gemeente zelf al tamelijk hoog
geloopeu was, kwam Kuox te Frankfort aau. Meu besloot Calviju
over de zaak te hooren, en daartoe zoudeu Kuox eu eenige audere
gemeenteleden hem eeue beschrijving iu het Latiju, grootendeels eeue
vertaling, vau het Prayerhook. Calviju trachtte iu zijn autwoord
vau 18 Januari 1555 zooveel mogelijk de beide partijen tot elkander

1) Den Isten Sept. 1554 verscheen de LiPurf/ia Sacra, seu Ritus Ministerii iu Hcclesiu
perer/rinoriwi Francofordiae ad Moentini, geteekend door den Franschen predikant Valerandus
Pollanus en door de ouderlingen der Fransche vluchtelingengemeente benevens door
eenige Engelschen, waaronder Whittingham, „totius Ecclesiae suae nomine." Laing, IY,
p. 145. Deze liturg-ie was met kleine wijzigingen dezelfde als de door Valerandus Pollanus
in 1551 te Londen voor de Fransche vluchtelingengemeente van Straatsburg, die wegens
het Interim vandaar naar Engeland was gevlucht, uitgegevene ^^Liturgia Sacra, seu Ritus
Ministerii in Ecclesia Veregrinorum profugormi propter Fhjangelium Christi Argentinae",
waarin Pollanus eenvoudig de reeds sinds jaren in de gemeente bestaande gebruiken
■weergaf, verklarende ,,ne verbum quidem a me effingi, sed quasi interpretern ea tantum
fidelissime narrare, quae ibi geruntur", welke liturgie dus misschien nog teruggebracht
moet worden tot de door Calvijn in 1539 aan de Straatsburgsche Fransche vluchtelingen-
gemeente gegevene kerkordening. Vg. Dr. J. W. F. Gobius du Sart, De geschiedenis
\'can de liturgische geschriften der Ned. Herv. Kerk op nieuw onderzocht. Utrecht 1886, p.
46 sq. De Frankfortsche kerkordening van 1554, die voor een groot deel letterlijk gelijk
is aan de GenÊefsche .,.f?ornie des Prieres et chanti ecclesiastiques etc." van 1543, is uitge-
geven door Eichter, Fvangelische Kirchenordnimgen des 16en Jahrhunderts, Weimar 1846,
II, S. 149 sq.

122

te brengen. Hun twist heeft hem zeer bedroefd. Wat liem betreft,
«in rebus mediis, ut sunt externi ritus, facilem me ac flexibilem
praebeo», maar daarom acht hy het toch nog niet altyd nuttig
«stultae eorum morositati, qiri nihil de consuetudine sua remittunt,
obsequi.» Hy heeft in de Anglicaansche liturgie, zooals men hem
die heeft beschreven, «multas tolerabiles ineptias» gevonden. In den
beginne mag men die onzuiverheden wel dragen, maar later moet men
toch naar verbetering trachten. En nu men geroepen wordt ergens
anders eene Kerk in te richten en men vrij is om die vorm te kie-
zen, die het meest dient tot opbouwing der gemeente, nu begrijpt hij
niet «quid sibi velint, quos faecis Papisticae reliquiae tantopere de-
lectant». Zoo te hangen aan wat men gewoon is, is kinderachtig en
dwaas, maar aan den anderen kant moet men ook tegenover de zwak-
heid van sommigen niet «idtra modum rigidi» willen zijn. En wat
het gerucht in Engeland betreft, alsof zij afgevallen zouden zijn, dat
behoeven zij niet te vreezen, want veel meer zullen hunne vrienden
in Engeland daardoor den diepen afgrond zien, waarin zij zijn ge-
raakt, wanneer zij de vluchtelingen zien «progredi ultra medium cur-
sum», waarvan zij zijn teruggevallen, i)

Dit schryven van Calvyn maakte zooveel indruk, dat men besloot
althans naar verzoening te trachten. Eene commissie werd daarom
benoemd, die eene nieuwe liturgie zou opstellen, bestaande uit Knox,
Whittingham, Gilby, Poxe en Cole. Deze commissie stelde op de
later zoo genoemde Order of Geneva. 3) Deze Order vond echter
zooveel tegenstand, dat men besloot haar niet aan te nemen, maar
eene nieuwe commissie te benoemen, bestaande uit Knox, Whitting-
ham, Parry en Lever. Aan deze commissie gelukte het eindelyk eene
Order op te stellen, waarmede ten slotte beide partijen genoegen na-
men en waarin men met verwijdering van sommige gedeelten, die
den meesten aanstoot gaven, zich zoo nauw mogelyk aan het Prayer-
book aansloot. Tevens werd besloten met toestemming der geheele
gemeente, dat deze Order tot het einde van April zou worden ge-
volgd, en dat, als er in dien tusschentijd eenig verschil mocht rijzen,
dit zou worden beslist door vijf geleerde mannen, nl. Calvyn, Mus-
culus, Martyr, Bullinger en Viret.

Zoo was dan nu de vrede in de gemeente weer hersteld en tot

1) IV, p. 51—53.

■2) Deze Order werd nl. later door Knox gebruikt iu zijne gemeente te Genève.

123

teeken van de algemeene verzoening vrerd aanstonds liet avondmaal

O O

gevierd volgens de nu vastgestelde Order. Niet lang ecliter duurde
de eensgezindheid. Den 13den Maart toch kwamen weer vele vluch-
telingen uit Eugelaud onder leiding vau Dr. Coxe, den vroegeren
leermeester van Eduard VI, iu Frankfort aau. Zoodra de uieuw aan-
gekomeuen de godsdienstoefening der Frankfortsche gemeente bij-
woonden, begonnen zij reeds aanstonds den dienst te storen door tel-
kens op de woorden vau den predikant de gebruikelijke antwoorden
vau het Prayerbook, die meu iu Frankfort geschrapt had, te lateu
hooreu. Toeu de ouderlingen der gemeente heu daarover berispten,
antwoordden zij eenvoudig, «that they woulde do as they had doue iu
Englande, aud that they would have the face of au English churche.»
Den volgenden Zondagmorgen beklom zelfs één vau Coxe\'s partij
buiten medeweten vau de gemeente deu kausel en las de litanie, ter-
wijl Coxe c. s. antwoordden. Hiermede was dus de verordening,
waaromtrent men overeeugekomeu was, geschonden. Kuox, die juist
dien middag moest preekeu, hield natuurlijk eeue ernstige rede tegeu
het drijven vau de partij vau Coxe, waarbij hij tevens er deu nadruk
op legde, «that amouge many thiuges whiche provoked God\'s auger
agaiuste Euglaude, slacknes to reforrne Religion (wheu tyme and place
was grauuted) was oue» i). En als sommigen beweerden, dat er iu
de Engelsche Kerk niets was overgebleven, dat hervorming behoefde,
dan zou hij het tegendeel bewijzen the ivante of Discipline» eu
de moeilijkheden, die Mr. Hooper had te verduren gehad, eu ver-
schillende andere-zaken in het Prayerbook, alsook het geven van meer
dan ééne beneficie aan ééuen persoon. Deze preek gaf veel ergernis
aau de tegenpartij, «especially to suche as had mauy li vinges iu
Englande».

Den volgenden Dinsdag zou de zaak uitvoerig besproken wor-
deu iu eeue algemeeue vergadering vau de geheele gemeente.
Coxe c. s. drongen erop aau ook als gemeenteleden toegelaten
te worden. Veleu echter waren er tegen, omdat zij uog uiet de
artikelen, die op de tucht betrekking haddeu, hadden onderteekeud,
eu omdat sommigen zich iu Engeland haddeu gecompromitteerd door
ter mis te gaau, en ook omdat meu eerst de twistzaak wilde beslist
hebbeu. Op aandringen vau Knox echter werd huu ten slotte toch
stemrecht gegeveu gelijk de andereu. Doch toeu zij zoover wareu,

1) IV, p. 33,

124

overstemden zij met hunne andere begunstigers de partij van Knox
geheel, en verboden hem zelfs te prediken en zich verder met de
zaken der gemeente in te laten.

Dit wekte natuurlijk heftige toorn op bij een groot deel der ge-
meente. Whittingham deed zijn beklag over het gebeurde bij één
der leden van den Frankfortschen Senaat, die bewerkt had, dat hun
de kerk voor hunne godsdienstoefeningen was afgestaan. Na vele
onderhandelingen beval ten slotte de Senaat, dat men zich geheel zou
conformeeren naar de liturgie der Fransche vluchtelingengemeente.
Coxe e. s. onderwierpen zich nu en zoo werd dus die liturgie ingevoerd.

Intusschen zat echter de pai\'tij van Coxe niet stil, maar bleef zinnen
op middelen om Knox uit Frankfort te verdrijven «to the ende they
might withe more ease attaine the thinge whiche they so gredely
sought, whiche was the placinge of their Booke» i). Men ontzag zich
niet daartoe zelfs van het lage middel gebruik te maken om Knox
aan te klagen bij den magistraat wegens den heftigen toon, waarop
hij zich in zijne «Admonition\'» had uitgelaten over den Keizer, zijnen
zoon Philips II, en Maria, Engelands koningin. 2) De Senaat, die
Knox niet wilde veroordeelen maar toch ook eene aanklacht «Laesae
Majestatis Imperatoriae» niet ter zijde durfde leggen, temeer daar juist
in Augsburg rijksdag werd gehouden, liet daai-op Knox in stilte
weten, dat hij ter voorkoming van moeilijkheden wel zou doen Frank-
fort te verlaten.

Den 25sten Maart nam Knox te zijnen huize van de hem trouw
gebleven gemeenteleden afscheid en vertrok den volgenden dag naar
Genève. Eenige dagen later, den ö^en April, richtte Coxe een schrijven
tot Calvijn, waarin hy hem op apologetische wijze een en ander
meedeelde van wat er in de gemeente was geschied, tevens zyne ver-
ontschuldigingen aanbiedende, dat hij hem pas zoo laat schreef, «when
the matter is altogether brought to a termination» 3). In zijn^antwoord
op dit schrijven, hoewel weer in den gewonen bezadigden toon ge-
steld, laat Calvijn toch niet na hen ernstig over hun drijven te onder-
houden. Terwijl hij de eene partij had aangeraden wat toe te geven,
«so it offended me that there was nothinge graunted or relented on
your partes.» Maar inzonderheid geeft hij zijn misnoegen te kennen

i) p. 88.

3) Vooral baseerde men zijne aanklacht oj) de zinsnede: ,,Suche as the Emperour, «y/jicA
is no lesse ennemie iinto Christe then ever tvas S\'ero\'\'. III, p. 308. Zie boven, bl. 9é.

3) IV, p. 55.

125

over hunne ergerlyke beliandeling van Knox: «But eertenly, this one
thinge I cannot keepe secret, that Mr. Knox ivas, in my judgement,
nether godly nor brotherly dealt ivithall; if he were accused by the
subtill suggestion of certeine, it had byn better for them to have
taried still in their owne lande, then unjustly to have brought into
farr countries the fierbrande of crueltie, to set on Her those that
woulde not be kindled.» i)

Nadat Knox eenmaal verwijderd was, slaagde de partij van Coxe
er hoe langer hoe meer in allerlei hervormingen in haren geest in
de Frankfortsche gemeente in te voeren. Vooreerst werd de «Order
of Discipline» afgeschaft, zonder dat men er een nieuwe voor in de
plaats stelde. En ten slotte, in Augustus 1555, Avist Coxe zelfs van
de overheid vergunning te verkrijgen om het Prayerbook in te
voeren. Nu was voor de andere partij de maat vol gemeten, en zij
besloten zich uit Frankfort terug te trekken. Een gedeelte ging onder
leiding van Foxe naar Bazel en een gedeelte begaf zich naar Genève,
waar zij zich den l^ten November als gemeente constitueerden en
Knox en Goodman, een collega van Knox iiit Frankfort, tot predi-
kanten verkozen, terwijl Gilby, ook één der Frankfortsche vluchtelingen,
voor Knox, die juist eene reis naar Schotland had ondernomen,
intusschen den dienst zou vervullen.