NEDERHORST DEN BERG:
1811-1911.

J. C. VAN DER LOOS.

LEffiEN � G, F. THEONVILLE.
1911.

GESCHIEDENIS DER PAROCHIE

NEDERHORST DEN BERG:

Pastoor G. W. van de BURG.

GESCHIEDENIS DER PAROCHIE

NEDERHORST DEN BERG:

LEIDEN � G. F. TH�ONV�LLE.

Aan
Den Zeereerw. Heer G. W. VAN DEN BURG,
Pastoor van Nederhorst den Berg.

Aan deze uitgave behoeft niets anders vooraf te gaan
dan een woord van oprechte dankbaarheid aan den
pastoor der parochie voor de bereidvaardigheid en voor-
komendheid, waarmede de archieven zijner parochie tot
het schrijven van deze bladzijden werden opengesteld.
Om deze goede gave en om nog veel meer, meende
ik aan niemand beter dan aan hem, die zoo hartelijk
deelneemt in de feestvreugde zijner parochianen, deze
uitgave, als blijk van aandenken aan dit heugelijk eeuw-
feest, in alle bescheidenheid te moeten opdragen.

Moge deze opdracht met dezelfde gezindheid, waar-
mede zij werd aangeboden, ook ontvangen worden!

Ten andere zend ik een woord van vriendelijke
dankbaarheid tot kapelaan W. C. DESSING voor zijne
voorlichting en steun bij het samenstellen van deze
geschiedenis zoo menigmaal ondervonden.

Een woord ten laatste van dankbare erkentelijkheid
aan de Redactie van de Bijdragen voor de geschiedenis
van het Bisdom Haarlem, zonder wier goedvinden deze
bijdrage, als afzonderlijke druk, niet in het licht ver-
schijnen mocht.

Ook voor d�ze bladzijden geldt de wenk indertijd
door Paus Leo XIII gegeven �dat men nooit iets onwaars
moet zeggen, noch iets waars mag verzwijgen."

J. C. VAN DER LOOS.
Ouderkerk a. d. Amstel.
Op den feestdag van
\'s Heeren Hemelvaart 25 Mei 1911.

GESCHIEDENIS
DER PAROCHIE NEDERHORST DEN BERG.

Op den il en September 1911 zal het honderd jaren
geleden zijn, dat te Nederhorst den Berg de reeks van
pastoors, door de Hervorming afgebroken, hersteld en
door de katholieken een eigen kerkgebouw verkregen
werd. \'t Is derhalve alleszins billijk dat de katholieken
aldaar zich gereed maken om dit voor hen veelbetee-
kenende jaarcijfer, met innige dankbaarheid jegens God,
blijde te gedenken. En inderdaad: Gods zegen heeft in
de afgeloopen eeuw aan de parochie niet ontbroken.

Wat Nederhorst den Berg op kerkelijk gebied in de
middeleeuwen te beteekenen had, blijve voor ditoogen-
blik onbesproken, ofschoon het dorpskerkje, dat nog
heden ten dage de aandacht trekt en onder de meest
voortreffelijke monumenten gerekend wordt der oud-
Hollandsche kunst^x), genoegzaam getuigt van het warm,
godsdienstig leven onder de bewoners dier streken ook
in de oudheid, toen dit bouwwerk werd gesticht²).

1) Noord-Hollandschc Oudheden: beschreven en afgebeeld door
G. van Arkel en A. W. Weissraan, Amsterdam, Ten Brink en De Vries,
1900, vierde stuk, blz. 39�44.

2) yoosting en Muller: Bronnen voor de geschiedenis der kerkelijke
rechtspraak in het bisdom Utrecht in de middeleeuwen, \'s Gravenhage,
Martinus Nijhoff, 1906, het tiendenregister 1275=1280, blz. II, 21,
23, 25, 29; over Nichtevecht vgl. Kronijk v. h. Hist. Gen.: jg. XV,
serie III, dl. V, blz. 68; Rekeningen der grafelijkheid van Holland:
dl. I, No. 21, uitg. hist. gen.: blz. 3, 5, 7, 9, 260, 264, 267, 289,
304, 308, 310, 314, 315, 317, 376, 378, 380, 407.

Het kerkje dat bijna geheel uit tufsteen is opge-
trokken ¹), zou, naar het beeldhouwwerk te oordeelen,
tot de 12de eeuw behooren, het priesterkoor zou uit
de 13de en de nooderzijbeuk uit het einde der 15 de eeuw
dagteekenen.

Het raadselachtige opschrift dat op de omlijsting van
den ingang aan de noordzijde gevonden wordt, is her-
haaldelijk door oudheidkundigen en navorschers be-
sproken ²). De tekst is deze: qui. petit. ha\\nc\\. aula\\m\\.
petat. elburga\\m\\. fore. salva\\m\\. et. p[er], ea\\m\\. nullus,
intret. n. Het vreemdste van het geval is wel, dat het
opschrift blijkbaar niet is afgemaakt. Van schennis door
afhakken is niets te bespeuren, te minder omdat de
letters niet verheven maar ingehakt zijn aangebracht.
Na kennisneming van al de geleerde vorschingen, mag
misschien geoordeeld worden, dat de oudste verklaarder
Wachendorff, van het jaar 1776⁸), niet zoo onwaar-
schijnlijk gegist heeft, dat er een gebed in wordt ge-
vraagd voor eene zekere Elburga, die de stichteres of
begiftigster der kerk zou kunnen geweest zijn.

Qui petit hanc aulam: Wie naar dit voorhof opgaat,
petat: hij bidde (Deze speling met de dubbele beteekenis
van petere is, vermeen ik, in dergelijke opschriften niet
zoo ongewoon) Elburgam fore salvam: dat Elburga
behouden zij. Et per eam nullus intret: En door dit

1) Het kerkje van »den Berg" als kopergravure in: het Verheerlijkt
Nederland of Kabinet van Hedendaagsche gezigten, N⁰. 36, dl. VII,
Amsterdam, IsaSc Tirion, 1773 ; en de 240ste gravure van A. Rademaker
in : Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Outheden, dl. VI, Amsterdam
bij J. A. Crajenschot, 1794, blz. 296�297.

2) In het Nederl. archief v. kerkgesch., dl. VIII, blz. 433�440;A^r�-
vorscher 1851, blz. 218; 1852, blz.40; 1894, blz. 708; 1895, blz. 128�129;
Het boek der opschriften door v. Lennep en Ter Gouw, blz. 355 ; Noord-Holl.
Oudheden van v. Arkel en Weissman, IV, blz. 41, die afbeeldingen
gaven van vd�r en na de restauratie, die in 1892 plaats vond.

3) Bij v. Lennep en Ter Gouw, t. a. p.

voorhof ga niemand binnen, «... (nisi? nullus nisi is
aannemelijk genoeg). Maar, wat nu? Bilderdijk en
Scheltema vulden aan: tenzij hij eene aalmoes geve.
Doch ik zoek te vergeefs in het voorafgaande naar
een grond daarvoor. Natuurlijker zou mij lijken eene
nog dringender herhaling van de eerste gedachte, bijv.
tenzij hij voor haar erbarming vrage: nisi pro ipsa
veniam oret of iets dergelijks. Jammer alleen dat jonk-
vrouw Elburga nog maar altijd niet aan de geschied-
kundigen verschijnen wil.

Het kerkje behoorde onder het kerkelijk rechtsgebied
van den aartsdiaken van S. Salvator of Oud-Munster te
Utrecht en had Sint Willibrord tot patroon. Er was
eene vicarie, welke ter begeving stond van den Heer
Gerrit van Rheede. In 1586 werd zij bekleed door
Volkert van Baern.

Aan vaste goederen bezat de kerk 30 morgen lands
en genoot daarvan aan inkomsten 102 gulden en
11 stuivers; de pastorie had 50 morgen lands, welke
jaarlijks 147 gulden opbrachten¹).

Het kerkje was, om het tegen het Vechtwater te
beveiligen, op eene verhevenheid, heuvel of berg gebouwd,
waarnaar het dorpje �den Berg" geheeten werd. Om het
een weinig zuidelijker gelegen kasteel �Nederhorst", dat
eveneens van ouden datum is ²), ontstond de benaming

1) Historie ofte beschrijving van \'t Utrechtsche Bisdom: Leiden bij
Christiaan Vermeij, 1719, dl. II, blz. 392�394.

2) Het zou gesticht zijn door Philips van Wassenaar, die in 1225
overleed. Inderdaad verraadt het kasteel met zijn vier hoektorens een
middeleeuwschen aanleg, doch is in de 18de eeuw naar >den heden-
daagschen smaak vertimmerd". Hoe fraai van vormen het kasteel ook
zij, het inrijhek, de portiek met balcon aan den oostelijken gevel en het
hek aan de waterzijde geven aan dit monument een tweeslachtig karakter.

Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden: Amsterdam, Isaac
Tirion, 1772, dl. XII, blz. 129; Van der Aa schreef in zijn geographisch
Woordenboek eenvoudig Tirion na; Jacobus Kok: Vaderlandsch Woorden-

�Nederhorst den Berg": ook vindt men van �Horst",
�Horsterberg" en �den Stichtschen Berg" gesproken ^]).

*
Als nu de katholieken door de Hervorming zich
beroofd zagen van hun herder en hun bedehuis, gingen
zij, die vasthielden aan het aloude geloof hunner vaderen,
voldoening zoeken voor hunne geestelijke belangen in
de naastbijgelegene Statie Ankeveen. Daartoe behoorden
de katholieken, die woonden aan de Redevaart of
Nieuwe Vecht^a), thans behoorende tot de provincie
Utrecht; de katholieken van Nichtevecht⁸), wonende

boek, Amsterdam bij Johannes Allart, 1790, dl. XXIII, blz. 150; Noord-
Hollandsche Oudheden: 1. c, blz. 44�45.

Van het kasteel zijn afbeeldingen te vinden in: het Verheerlijkt Nederland,
dl. VII, N°. 37, 38 en dl. IX, N». 255�258.

1) Kabinet van Nederl. en Kleefsche Outheden: Amsterdam, Antony
Schoonenburg, Stilsteeg, 1732, dl. V, blz. 286�292; yacobus Kok: 1. c.;
yoosting en Muller: 1. c.

2) Alzoo genoemd naar Godard van Rheede die in 1628�1629 deze
vaart of Nieuwe Vecht deed graven om eene geweldige bocht van de
Oude Vecht af te snijden, waarmede het handelsverkeer gebaat was.

Door de Rede- of Re�vaart ontstond een eilandje, waarin twee polders,
gescheiden door den Achter-Berg\'s-weg, gelegen zijn: het Keujenland
met het dorpje »den Berg" en de Horn-of Uithoekpolder met het kasteel
>Nederhorst". Zie de kaart van Gerrit Drogenham.

3) Een dorp ten westen van de Vecht, dat in de middeleeuwen zijn
eigen parochiekerk had, welke tot het kerkelijk rechtsgebied behoorde
van den proost van S. Salvator of Oud-Munster. De kerk bezat eene
vicarie aan \'t Maria-altaar en een broederschap van S. Antonius. In
1586 was Wesselus Helindumius pastoor te Nichtevecht.

In 1672 was het Staatsche krijgsvolk te zwak om de aanrukkende
Franschen te weerstaan; zij maakten zich van het dorp meester en
legden het grootendeels in de asch. P. Valkenier: \'t Verwerd Europa,
Amsterdam, bij Hendrik en de Weduwe van Dirk Boom, 1618, dl. II, blz.
131 �132; blz. 828; Kerkbode voorde VechU en Rijnstreek: 21 Jan. 1911;

Historie ofte besehryvingvan \'t Utrechtsche bisdom: dl. II, blz. 394�395 ;
Tegenw. Staat der Vereenigde Nederlanden: dl. XII, blz. 125�127.�
In de pastorie te Nederhorst den Berg is eene kopergravure (hoog 20 c.M.,
br. 15 c.M.) van H. Schouten het dorp Nichtevecht gevende, met zijn dorps-
kerk en lustpri�elen, bekoorlijk gelegen aan de kronkelende Vecht.

ten deele aan de Oude*), ten deele aan de Nieuwe
Vecht, eveneens in de provincie Utrecht; en de katho
lieken, die woonachtig waren in het gedeelte van
Vreeland³), dat zich uitstrekt van de buitenplaats Wei-
gelegen langs de Nieuwe Vecht tot aan Nichtevecht toe.

Nu is het voor wie met de plaatselijke gesteldheid
op de hoogte zijn, gemakkelijk te begrijpen, dat het
vervullen der godsdienstplichten met groote moeilijk-
heden gepaard ging. Ankeveen lag op i V₂ uur afstands
van Nederhorst den Berg en de weg daarheen stond
meermalen, reeds des zomers maar bijna voortdurend
des winters, onder water: zoodat ouden van dagen
en die moeilijk te been waren, zeer zuinig aan hunne
kerkplichten te Ankeveen konden voldoen. Vandaar
dat onder de katholieken sinds langen tijd, doch
vooral op het einde der 18e eeuw, het verlangen om
een eigen kerk en pastorie te stichten al meer en meer
levendig werd. Doch alle pogingen, welke daartoe v��r
het jaar 1795 werden aangewend, stootten af op de
weinig den katholieken genegen gezindheid der toen-
malige regeering.

De omwenteling van 1795 begon met de onttroning
der Hervormde kerk. In de nationale vergadering van
1796 werd het beginsel eener volledige scheiding van
Kerk en Staat aan de orde gesteld. De Hervormde kerk

1) Over den naam, den ouderdom en de belangrijkheid van de Oude
Vecht: zie mijn boek: Geschiedenis van Amstelland tot het jaar ijoo,
blz. 20�22; G. Acker Stratingh: Aloude Staat en geschiedenis des
Vaderlands, Groningen, Schierbeek, 1847, dl. I, blz. 207�214.

Over het natuurschoon en de buitens langs de Vecht, leze men als
aangename lectuur o.a.: Craandijk en Schipperus: Wandelingen door Neder-
land, Haarlem, Kruseman en Tjeenk Willink, 1876, dl. II, blz. 233�308.

2) Over het dorp en het slot »Vrede- of Vreeland": zie Tegenw.
Staat der Vereenigde Nederlanden: dl. XII, blz. 129�133; Geschiedenis
van Amstelland tot het jaar ijoo: blz. 227�229.

moest ophouden de heerschende te zijn: met alle andere
kerkgenootschappen worden gelijk gesteld en van hare
bijzondere voorrechten ontdaan.

Velen der predikanten lagen zich bij deze beschik-
kingen neer en de weinigen die den eed weigerden van
burgertrouw, werden uit hunne bediening gezet.

In 1797 werd door eene vergadering van predikanten
eene poging aangewend, om de Hervormde kerk, die
zonder steun van den staat ontredderd werd, voor
algeheelen ondergang te bewaren. Doch te vergeefs. In
de constitutie van 1798 werd het beginsel eener geheele
scheiding nog sterker doorgedreven dan in de vroegere
ontwerpen. Van kerkelijke zijde werden weer een aantal
verzoekschriften opgezonden, doch het bescheid daarop
waren de zes �additionele artikelen tot de acte van
staatsregeling" ¹).

Bij artikel zes was bepaald dat alle kerkgebouwen
en pastoriehuizen der voormaals heerschende kerk, voor
zooverre zij, door aanbouw uit de afzonderlijke kas der
gemeente, geen bijzondere en wettige eigendommen
waren, konden genaast worden door de grootste gods-
dienstige gezindheid eener plaats, tegen eene matige uit-
keering aan de andere gezindheid: en wel ten gevolge van
een vergelijk, dat binnen de eerstkomende zes maanden,
na de aanneming der Staatsregeling moest getroffen
worden. De torens en de klokken werden het eigendom
der burgerlijke Gemeente verklaard.

Deze bepaling, geregeld bij publicatie van 12 Juli
1798, werd door het uitvoerend Bewind, bij publicatie
van 11 October 1798, zoodanig uitgelegd, dat, indien
de aanvrage v��r den 11 en November van dat jaar

1) Dr. J. Rcitsma: Geschiedenis van de Hervorming en de Her-
vormde Kerk der Nederlanden, Groningen, J. B. Wolters, 1893, ^D\'^z-
340, % 262.

geschied was, het recht om te naasten behouden bleef,
doch, indien de aanvrage v��r dien tijd niet gedaan
was, men het er voor houden zou, dat de recht-
hebbenden van hun recht hadden afstand gedaan en
mitsdien de tegenwoordige bezitters ongestoord in het
bezit hunner goederen konden verblijven ²).

Deze bepaling was voor de katholieken een groot
gewin. Toch hebben zij in die tijden er betrekkelijk
weinig gebruik van gemaakt. Maar te Nichtevecht en
te Nederhorst den Berg, waar naar een eigen kerk en
pastorie zoo langen tijd reeds was uitgezien, heeft men,
blijkens de hier volgende �acte van qualificatie", getracht
tot eene schikking te geraken met de andere kerkge-
nootschappen aangaande het te Nichtevecht staande
kerkgebouw en pastorie-huis ³).

Acte van qualificatie voor de commissie der Roomsen-
gezinden ressorteerende onder Nichtevecht op heeden
benoemd nopens de te maaken schikkingen aangaande
het op Nichtevecht staande kerkgebouw en pastorij-huis.

Op heeden den 26 Januarij 1799 ten huijse van Jan Mulders,
met goedkeuring en authorisatie van het Gemeente Bestuur van
Nichtevecht vergaaderd zijnde, ter fine een commissie te benoemen
om in en uyt onsen naam te aageeren in de te maaken schik -
kingen met de andere kerkgenootschappen aangaande het op
Nichtevecht staande kerkgebouw en pastorij-huis: zoo verklaaren
wij ondergeteekenden, alle roomsch-gezinde burgers ressorteerende
onder den Gerechte van Nichtevecht, tot dese commissie benoemd
te hebben den burger: Wilhelmus Klaarenbeek, R. P. en capelaan
onser gemeente, woonagtig te Ankeveen en den burger Willem
Mulders, woonagtig onder den Gerechte van Nichtevecht, qualifi-
seerende en gelastende vervolgens de twee gemelde burgers, gelijk
wij hun gelasten en qualifiseeren bij desen, om uyt en in onsen
naam met de commissie of commissi�n der andere kerkgenoot»

1) De Katholiek: jg. 1843, dl. I, blz. 145�146, noot 2.

2) Alles wat niet door het aangeven der vindplaatsen gewaarmerkt
wordt, is ontleend aan officieele bescheiden, berustende in het archief
der parochie Nederhorst den Berg,

schappen in conferentie te treeden en met deselve, conform het
zesde art. der additioneele artikelen behoorende tot de acte van
staatsreegeling en daarop gegronde publicatien zoo ter explicatie
als verdere elucidatie van het gemelde zesde art. in het licht
verscheenen, zoodanige schikkingen aangaande het voorgemelde
kerkgebouw en pastorij-huis te maaken, als zij zullen billijk en
noodig oordeelen.

Behoudende nochtans aan ons het recht van te kunnen protes-
teeren en reclameeren tegen alle dusdaanige schikkingen, die hetzij
bij erreur of mislijding ten onse nadeelen mogten worden ge-
troffen, zullende worden aangezien als niet in onsen naam gedaan
zijnde; verders qualifiseeren en gelasten wij de twee genoemde
burgers van, ingeval van verschil nopens het te treffen vergelijk
of in geval van gesogte uytvlugten of tegenkantingen van wie
het ook mogt zijn, strekkende om de onderlinge te maaken
schikking aangaande het bovengenoemde kerkgebouw en pastorij-
huis tegen te werken of te verijdelen, als dan uyt en in onsen
naam zulke maatregelen te beraamen en ter plaatse, waar zij
zullen vermeenen zulks te behooren, dusdaanig te ageeren en te
procedeeren, als zij naar de aart der zich opdoende omstandig-
heden zullen noodig en geraaden oordeelen; en opdat een iegelijk
de echtheid van dese qualificatie of lastbrief blijke, zoo hebben
wij dese zelve eijgenhandig onderteekend.

Matthijs van Heumen.

Jan Mijer.
Actum Nichtevecht den 26 January 1799,
het 5de jaar der bataafsche vrijheid.

Hunne pogingen echter hebben tot niets geleid. En
het is dunkt mij den wakkeren burgers onnoodig ge-
weest �te ageeren en ter plaatse, waar zulks behoorlijk
was, te procedeeren", aangezien het kerkgebouw en
pastorie-huis in 1672 door de Franschen zoo goed als
vernield �uit de afzonderlijke kas der gemeente" was
hersteld geworden; en ten andere de aanvrage om met
de kerkgenootschappen tot eene schikking te geraken
eerst geschiedde, toen de gestelde termijn om recht te
verkrijgen reeds verstreken was.

Er bleef aan de katholieken te Nichtevecht en te

Nederhorst den Berg niets anders over, dan de oogen
naar elders en wel naar het meer gunstig voor hen
gelegen Nederhorst den Berg te richten, ten einde aldaar
hunne lang gekoesterde wenschen te volbrengen.

Aanvankelijk was daar geen lokaal noch eenig ge-
schikt terrein te verkrijgen. Doch dit bezwaar werd,
na jaren wachtens, uit den weg geruimd door den dood
van Dani�l Heincke, behanger en zadelmaker, wiens
huis en erf voor de som van 3202.50 gulden, namens
de katholieken, werd aangekocht. \')

De namen van hen, die voor de katholieken hier
handelend optraden, waren : Jan Braay, Jan Salm, Steven
Vernooy en Hendrik Doos.

Het huis van Heincke zou ingericht worden tot pas-
torie en op het daarbij gelegen open erf zou de kerk
verrijzen.

\'t Was toen 12 Maart 1810.

Thans gingen de katholieken, die omstreeks 200
communicanten in aantal waren, er toe over, een com-
missie uit hun midden te benoemen, waaraan het af-
werken der opgezette plannen kon worden toevertrouwd.
Bij meerderheid van stemmen werden daarin gekozen,
de burgers: Jan Braay, Dirk Bernsen, Maarten Kool
en Willem Mulders.

Doch ziet, toen de voornaamste moeilijkheden over-
wonnen waren en de loop van zaken zich gunstig aan
liet zien, verrezen er bezwaren van eene zijde, waar die
wel het allerminst verwacht werden. De Statie Ankeveen
verzette zich met alle kracht tegen eene afscheiding
van 200 katholieken en wist zelfs den aartspriester uit
die dagen, G. van Nooy, zoodanig voor zich te winnen,
dat hij het bezwaarschrift goedkeurde en onderteekende,

1) Dit pand lag aan den linkeroever der Nieuwe Vecht of Rhede-
vaart in den zoogenaamden »Kuierpolder" of »Keuyenland."

hetwelk door Ankeveen tegen de plannen der katho-
lieken van Nederhorst den Berg en Nichtevecht naar
het Gouvernement werd opgezonden. En aanvankelijk
trad zij op met een zoo gelukkig gevolg, dat de com-
missie alle hoop op een eigen kerk en pastorie liet
varen en voornemens was het aangekochte pand wederom
ten gelde te maken.

Inmiddels grepen nieuwe staatsomwentelingen plaats:
Holland werd bij Frankrijk ingelijfd en koning Lodewijk
tot algemeenen Stadhouder benoemd van Zijne keizer-
lijke Majesteit\'). Opnieuw begon de commissie met
opoffering �van veel geld, tijd en geduld" aan te dringen
op inwilliging harer billijke verlangens; zelfs gaat
onder de familie Breij te Nederhorst den Berg de niet
onaardige overlevering, dat de commissie eenmaal naar
den Haag is gegaan, voorzien van eene vette Hollandsche
kaas, om ook daarmede het Hof welwillend voor zich
te stemmen.

In ieder geval: al aanhoudende heeft zij gewonnen
en den I2^en December 1810 werd den katholieken te
Nederhorst den Berg en te Nichtevecht aangezegd, dat
van regeeringswege goedgunstig op hun verzoek was
beschikt: zij mochten eene kerk en pastorie bouwen,
en zouden tevens van hunne kerkelijke overheid in de
nieuwe Statie een pastoor ontvangen.

Het gedenkwaardige stuk luidde aldus:

De Prins algemeene Stedehouder van zijne Majesteit den Keizer,
ontvangen hebbende een rapport van den Minister van Binnen-
landsche zaken van den 7en van wintermaand jl. no. 2 op de
requeste van gecommitteerden van roomsch "gezinden van Neder-
horst den Berg en Nichtevecht, tenderende, dat aan hen vrijheid

1) Mr. Groen van rrinstercr: Handboek der geschiedenis van het
vaderland, 5e dr., Amsterdam, H�veker en Zoon, 1876, blz. 746�747;
Dr. y. Rcitsma: 1. c, blz. 340.

mogt worden verleend om ter eerst gemelde plaats, ten hunne
eigene kosten, eene kerk en pastorie, ter uitoefening van hunnen
godsdienst te mogen oprigten, en dat er de noodige orders mogten
worden gegeven, ten einde zij een voor hen geschikten pastoor
mogten ontvangen ;

in aanmerking nemende dat de roomsch-gezinden te Nederhorst
den Berg en Nichtevecht een getal van 300 zielen of 200 com-
municanten uitmaken; van de naastbij gelegene roomsche kerk
i\'/j uur verwijderd zijn en dikwerf door het onder water staan
des wegs zich in de onmogelijkheid bevinden om hunnen gods-
dienst uit te oefenen;

overwegende wijders het aanbod van de requestanten om op
hunne eigene kosten eene kerk te bouwen en in het onderhoud
van een pastoor te voorzien, en dat de ingezetenen van den her-
vormden godsdienst van deze gemeente het bovengemeld ver-
zoek apprecieeren, alsmede dat de aartspriester van Utrecht geen
andere zwarigheden oppert dan de moeilijkheid om die gemeente
van een pastoor te voorzien:

heeft besloten de gecommitteerden der roomsch-gezinden van
Nederhorst den Berg en Nichtevecht te authoriseeren, gelijk ge-
schiedt bij dezen, tot opbouwing der bovengemelde kerk en tot
het daarstellen [sic] van een pastoor.

Den i2en van Wintermaand:
w.g. de eerste Secretaris van het Gouvernement.

In het voorjaar van 1811 werd met den bouw der
kerk een begin gemaakt. De meer genoemde commissie
had het timmerwerk aan Willem Mulders en aan Dirk
van Dijk, het metselwerk aan Cornelis Schreuder en
het verf- of schilderwerk aan H. van Hilten opgedragen.
Er werd hard gewerkt. Reeds den 26en Maart 1811
konden de vier eerste steenen der kerk gelegd worden
door Gerrit Willem Mulders, Gerrit Braaij, Hendrik
Bernsen en Hendrik Kool.

\'t Kon wel niet anders of deze voorspoedige gang
van zaken moest den aartspriester te Utrecht ter oore
komen, en daar alles � gelijk bekend was � tegen
zijn zin en buiten-hem-om gebeurde, zoo verzocht hij in
de maand Augustus, ten huize van Dirk Bernsen, een
onderhoud met de leden der commissie.

En de vrucht van deze samenspreking was: dat de
aartspriester de commissie erkende en benoemde tot
kerkmeesters der nieuwe Statie; daarna ging hij met
hen de kerk en de pastorie bezichtigen en verklaarde
ronduit: �tot nu toe was ik tegen u, nu zal ik toonen
voor u te zijn; ik zal u een pastoor sturen, die uwe
belangen zal weten te behartigen."

De aartspriester hield woord: den 2en September 1811
benoemde hij kapelaan Smits te Montfoort tot eersten
pastoor van Nederhorst den Berg en Nichtevecht.

De nieuwe kerk werd den nen September plechtig
ingezegend en � jammer genoeg � met voorbijgaan
van den ouden patroon St. Willibrord, op verlangen
van pastoor Smits, onder de schutse gesteld van O. L.
Vrouw Hemelvaart. Het H. Misoffer werd opgedragen
door den aartspriester G. van Nooy, waarbij assistentie
verleenden F. J. Reael, pastoor te Montfoort, W. van
Oostrum, kapelaan te Montfoort en N. Brodder, huis-
kapelaan op de buitenplaats �Welgelegen". Kapelaan
W. van den Burgwal, te Amersfoort, hield de feestrede.

De katholieken van Nederhorst den Berg en Nichte-
vecht verheugden zich op dien dag recht hartelijk en
noemden hem �onvergetelijk" om de vele bezwaren en
moeilijkheden, welke te overwinnen geweest waren, En
toch wat heeft die kerk en pastorie � waarvan ons
eene afbeelding is bewaard gebleven � er eenvoudig,
hoogst eenvoudig uitgezien!

Alle onkosten, waaronder de aankoop van het pand,
beliepen voor den bouw der kerk en het in orde
brengen der pastorie het bedrag van �9345.60! Daarvan
hadden de katholieken uit eigen middelen de som van
2875.35 gulden tezamen gebracht.

Inderdaad voor deze Statie een aanzienlijk bedrag.

En het volgende jaar schonken zij aan hun kerkje

�een kabinetsorgel, een miskelk, een ciborie, misgewaden
en andere benoodigdheden voor het heilig altaar."

Van de moederkerk Ankeveen heeft Nederhorst den
Berg nooit eenigen geldelijken steun ontvangen.

Joannes Antonius Franciscus Conradus Smits, de eerste
pastoor van Nederhorst den Berg werd den 11 en December
1778 te Nijmegen geboren, studeerde 4 jaren te Gemert
en 3 jaren op het groot Seminarie te \'s Heerenberg en
werd te Emmerik den 6en Augustus 1802 door Mgr. Van
der Velden priester gewijd. Nog in diezelfde maand werd
hij door den aartspriester van Utrecht als kapelaan
gezonden naar Weesp; vandaar den 24en December 1803
als kapelaan naar Montfoort en den 2^n September 1811
als pastoor naar Nederhorst den Berg en Nichtevecht.

Den 22en December 1811 diende hij zijn eerste doopsel
toe aan Catharina, Alberta, Margarita, dochter van
Wilhelmus Mulders en Margarita Stijnen, waarbij hij
zelf �pastor stationis" als peetoom en zijne zuster
Margarita Smits als petetante optrad.

Met deze gegevens valt moeilijk over een te brengen
hetgeen in het Archief van Utrecht gezegd wordt¹),
dat pastoor Smits in 1812 pastoor was te Naarden en
eerst in 1814 pastoor werd te Nederhorst den Berg.

In het kerkarchief staat aangeteekend, dat pastoor
Smits gedurende de zes jaren van zijn verblijf te Neder-
horst den Berg de geestelijke en de tijdelijke belangen
der jeugdige Statie met veel ijver en kennis van zaken
behartigd heeft.

In 1816 schonk Aaltje Salm aan de kerk, bij testa-
mentaire beschikking, haar woonhuis, dat later tot

1) L. c.| dl. I, blz. 291�292.

zustershuis zou dienen en thans tot vergaderzaal voor de
leden van den N. R. K. Volksbond is ingericht.

Den 2en Mei 1817 werd pastoor Smits overgeplaatst
naar de moederkerk Ankeveen �werwaarts hij zich
begaf uit gehoorzaamheid, gevolgd door de dankbaarste
gevoelens van gehechtheid en de vurigste gebeden voor
zijn geluk, van de gansche Gemeente van Nederhorst
den Berg."

Pastoor Smits voerde nog 22 jaar het herderlijk bestuur
in zijne tweede Statie Ankeveen, waar hij den 29 Juli
1839 godvruchtig overleed.

Hij werd begraven te Laren, waar een grafzerk zijn

stoffelijk overschot dekt.

De tweede in de reeks der pastoors van Nederhorst
den Berg was Cornelius Hondvorst. Hij werd den 21 en
Mei 1785 te Woerden geboren en was, toen hij pastoor
Smits op moest volgen, kapelaan te Utrecht in het
zoogenaamde Dorstige Hartsteegje.

In het tweede jaar zijner herderlijke bediening werd
door hem een beroep gedaan op de milddadigheid der
katholieken �wijl de kerk gestucadoord en geverfd moest
worden."

Zijn beroep was niet ijdel. Hun milddadigheid bracht
1261.30 gulden bijeen.

In November 1827 werd pastoor Hondvorst verplaatst
naar Mijdrecht, Wilnis en Oudhuizen �tot grooten spijt
zijner gemeentenaren die hem liefhadden om zijne onge-
kunstelde godsvrucht en overgroote menschlievendheid."

Te Mijdrecht heeft pastoor Hondvorst geen geluk-
kige jaren geteld. De grondgesteldheid werkte nadeelig
op zijne gezondheid; daarenboven deed het hem bitter
leed Nederhorst den Berg verlaten te hebben.

Hij stierf den 28en Juni 1830, slechts 45 jaren en

twee maanden oud en werd aldaar op het katholieke
kerkhof begraven.

Op zijn bidprentje wordt pastoor Hondvorst geprezen
om zijn ijver voor den luister van Gods huis.

Joannes van Rossum, de derde in de rij der pastoors,
werd in 1790 op de landhoeve �de koppel" nabij
Utrecht geboren. Hij deed zijne lagere studi�n te Uden
en zijne hoogere te \'s Heerenberg en werd den 27� Juli
1814 te Munster door Mgr. Caspar Maximiliaan tot
priester gewijd.

Reeds eenige dagen na zijne priesterwijding werd
hij door den aartspriester als kapelaan naar Weesp
gezonden, vanwaar hij in September 1824 benoemd
werd tot pastoor te Mourik. Zijne aanstelling tot pastoor
te Nederhorst den Berg volgde den 19e" Augustus 1827.

In 1836 richtte hij in zijne Statie �het broederschap
op van den H. Geest" en in 1841 het �geestelijk Ver-
bond", waarvan het eerste 212, het tweede 192 leden telde.

Gedurende een zestal jaren heeft pastoor van Rossum
met zijn kerkbestuur onder den druk gezeten van den
bouwvalligen staat, waarin de kerk maar vooral de
pastorie verkeerde. Aan het huis van Dani�l Heincke,
den behanger en zadelmaker, was tot onderhoud in de
laatste twintig jaren zoo goed als niets uitgegeven.
Verbeteringen en herstellingen waren inderdaad nood-
zakelijk: doch de manier, waarop de pastoor met zijn
kerkbestuur daarbij te werk ging, wettigt al te zeer
het vermoeden, dat zonder overleg of van te voren vast-
gesteld plan gehandeld werd.

Zoo roepen zij in 1829 voor den bouwvalligen toe-
stand der kerkgebouwen den bijstand in van het Gou-
vernement en verklaren, dat 6250 gulden noodig zal
wezen om de vereischte herstellingen aan te brengen.

De Gemeente zelve kon daarvan 850 gulden bijdragen.

Den 22«n Juni 1830 drong het kerkbestuur ten twee-
den male bij het Gouvernement op subsidie aan, en
legde bij die gelegenheid eene gecertificeerde verklaring
over van burgemeester Sanderson, waarin de onkosten
voor het herstel der gebouwen berekend werden op 6500
gulden. Daarbij ging tevens vergezeld eene getuigenis
van Gedeputeerde Staten van Noord-Holland, hoe na
gehouden onderzoek hun gebleken was, dat de Gemeente
zelve hoogstens 1000 gulden zou kunnen bijdragen.

Den 19� J_uii 1833 zond het kerkbestuur ten derden
male bij den koning een verzoekschrift in, waarbij het
te kennen gaf �dat tot nu toe tevergeefs op eene af-
doening der zaak gewacht was, ten gevolge waarvan
zij in staat zouden zijn, om aan de hoog-noodige her-
stellingen hunner beide gebouwen de hand te slaan;
dat intusschen de herstellingen tot werkelijk nadeel der
panden waren uitgesteld en de kleine Gemeente niet
in staat was zonder genoegzame tegemoetkoming van
\'s landswege in de gevorderde onkosten te voorzien."

Den 31 en j_u� 1833 werd op dit derde request door
den koning gunstig beschikt en ter kennisse van het
kerkbestuur gebracht �dat tot het herstellen en behoorlijk
in orde brengen van kerk en pastorie eene rijkssubsidie
verleend was van 3000 gulden, mits onder de volgende
voorwaarden:

�i°. dat pastoor en kerkmeesteren onverwijld moesten
overgaan tot het opmaken van een behoorlijk bestek
der werkzaamheden en tot het inleveren van eene be-
grooting der onkosten, welke tot het herstel van kerk
en pastorie zouden gevorderd worden;

2⁰. die stukken moesten, alvorens dezelve voor finaal
vastgesteld te beschouwen, aan Gedeputeerde Staten
van Noord-Holland worden opgezonden, ten einde daar-

over het oordeel te vernemen van den door Hun Edel-
Grootachtbaren aan te wijzen beambte van den Waterstaat;

3°. pastoor en kerkmeesteren zullen, na verkregen
goedkeuring, terstond tot de aanbesteding overgaan,
doch alles laten uitvoeren onder toezicht van den door
Gedeputeerden aan te wijzen beambte van den Waterstaat;

4°. dezelve zullen onverwijld maatregelen nemen om
de kosten, welke de 3000 gulden rijkssubsidie te boven
gaan, behoorlijk te dekken, hetzij door giften en bij-
dragen der parochianen, hetzij door eene geldleening,
hetzij door een goedgunstig te verleenen provincialen
onderstand;

5°. pastoor en kerkmeesters zullen bij het plaatselijk
bestuur eene gelegaliseerde verklaring afleggen, waarbij zij
zich uitdrukkelijk verbinden voor de afbetaling der gelden,
welke de 3000 gulden te boven gaan, te zullen zorgen;

6°. dezelve zullen zes maanden na aflevering van het
werk eene behoorlijke rekening en verantwoording aan
Gedeputeerde Staten van Noord-Holland inzenden om-
trent het gebruik van den rijksbijstand;

7°. zij zullen in het vervolg voor het onderhoud van
kerk en pastorie behoorlijk zorg dragen en jaarlijks
rente en aflossing der op de kerkgebouwen gevestigde
schulden betalen. Het kerkbestuur zal, om meer waar-
borg te hebben van een goed beheer, verplicht wezen
jaarlijks rekenschap af te leggen aan de geestelijke
overheid van het kerkelijk district omtrent het deugd-
zaam onderhoud van kerk en pastorie."

In plaats nu van zich te verheugen over de eindelijk
verkregen rijkssubsidie, gevoelden zich pastoor en
kerkmeesters integendeel �wegens de in de dispositie
voorkomende moeilijkheden bezwaard": en in stee
van overleg te plegen of raad te vragen, gingen zij,
zonder te letten op de gestelde voorwaarden, geheel

volgens eigen inzichten, er terstond toe over, aan de
kerkgebouwen �te timmeren en te repareeren" tot een
bedrag van 996 gulden.

Aan heel dat herstellingswerk werd twee maanden
besteed: nu ging in het begin van October 1833 het kerk-
bestuur naar Amersfoort tot den aartspriester om hem
te verzoeken, aan de regeering aan te vragen, van de
subsidie 996 gulden te mogen ontvangen en �voor het
overige te bedanken."

De aartspriester, G. A. Vermeulen, liet zich vinden,
ging op hun voorstel in, en richtte den 17^ December
1833 tot het departement van eeredienst het verzoek
�dat Zijne Excellentie het daarheen geliefde te dirigeeren,
dat Z. M.\'s besluit in zooverre kon worden gewijzigd,
dat aan de gemeente Nederhorst den Berg de somma
van 996 gulden ter afbetaling der schulden zou ver-
strekt worden."

De directeur-generaal van het departement van eere-
dienst was over dit voorstel van den aartspriester niet
weinig verwonderd en vroeg �hoe thans een bedrag
van omtrent 1000 gulden voor de herstellingen noodig
kon wezen, terwijl het kerkbestuur tot drie malen toe
de te maken reparati�n op meer dan 6000 gulden be-
rekend had?"

Intusschen werd door burgemeester Sanderson even-
eens aan den aartspriester geschreven �dat aan de kerk-
gebouwen geen andere werken gedaan waren dan die
van noodzakelijk onderhoud; dat hij bemerkt had, hoe
de ramen verrot waren en dat er meer andere zaken
waren die spoedige en noodzakelijke herstelling be-
hoefden."

Voor den aartspriester was deze gang van zaken
allerminst aangenaam.

�Beoordeel nu eens zelf, zoo schreef hij aan pastoor

van Rossum, welken indruk zulke tegenstrijdigheden op
mij moeten maken." En den 2�en Juni 1834 berichtte
hij hem:

�Ten einde de zaak van uwe Statie op eenen goeden
voet te brengen, zal ik aanst. Maandag den 3oen dezer
te 11 uren voorm. bij UEerw. komen. Ik verzoek UEerw.
te zorgen, dat alsdan alle kerkmeesters tegenwoordig
zijn, alsmede dat bij de hand zijn een kundig architekt,
de timmerman en de metselaar, alsmede alle boeken en
rekeningen tot het kerkbestuur behoorende.

Blijve in afwachting

UEerw.\'s ootmoedige dienaar
G. A. Vermeulen,

Waarlijk \'t is meer dan jammer, dat de notulen van
de vergadering den 30e" dezer gehouden, niet werden
opgeteekend. Ongetwijfeld is daar krachtig gehandeld.

Ten minste den 21 en Juli 1834 zond pastoor van
Rossum met zijn kerkbestuur aan de hooge regeering
de volgende verklaring:

�Ondergeteekenden pastoor en kerkmeesteren der R.-K.
Gemeente te Nederhorst den Berg, tot reparatie van
de kerkelijke gebouwen aldaar door zijne Majesteit den
Koning begunstigd met een rijkssubsidie van 3000
guldens, toegestaan bij hoogst deszelfs besluit van den
31 en Juli 1833, verklaren zich te verbinden tot het uit-
voeren der reparatie volgens het goedgekeurde bestek,
en in te staan voor de boven het subsidie benoodigde
gelden: te dien effecte, dat in het te kort komende
buiten eenig verder bezwaar van \'s rijks schatkist zal
worden voorzien, ook dan, wanneer de werken meer
mochten kosten, dan aanvankelijk was berekend."

En op denzelfden dag zond genoemd kerkbestuur aan
den aartspriester �van de buitengewone reparatie teeke-

ning en bestek, bemerkende dat de kosten door des-
kundigen berekend waren op de som van 3272 gulden;
dat Zijne Majesteit een subsidie van 3000 gulden uit
rijksschatkist had toegestaan, en de middelen aanwezig
waren ter dekking van de kosten, welke nog daaren-
boven vereischt werden. Weshalve ootmoedig de noodige
toestemming verzocht werd om tot de buitengewone
reparatie te mogen overgaan."

Bij den aartspriester bestond tegen het inwilligen van dit
verzoek geen bezwaar; ook Gedeputeerden van Noord-
Holland, aan wie eveneens toestemming gevraagd was,
namen er genoegen me�, doch bemerkten dat hunne be-
grooting die van het kerkbestuur met 500 gulden te
boven ging.

�Middelerwijl � zoo schreef den n^en November 1834
de aartspriester aan pastoor van Rossum � zou het
mij zeer aangenaam wezen, indien UEerw. met een
kerkmeester of wel twee kerkmeesters door UEerw. en
de overige genoegzaam gemachtigd nog in den loop
van deze week bij mij kwamen om te overleggen wat
nu nog verder moet gedaan worden.

Er is zoo lang getalmd en de tijd is kort; laat nu
de vertraging niet meer van ons afhangen."

Blijkens een schrijven van 5 December 1834 werd
door Gedeputeerden van Noord-Holland de burgemeester
van Nederhorst den Berg �geauthoriseerd om over de
publieke aanbesteding te staan." En zoo werd den
24^en Januari 1835 ten overstaan van burgemeester
Mr. Joannes Sanderson de buitengewone reparatie van
kerk en pastorie volgens goedgekeurde teekeningen en
bestekken aanbesteed, en voor de som van 2900 gld.
gegund aan Albertus Theodorus Dolmans, Mr. timmer-
man te Utrecht �tegen wiens soliditeit noch der borgen
eenige bedenking bestond."

En toch was het kerkbestuur blijkens gevoerde cor-
respondenties met den gouverneur der provincie Noord-
Holland, den 23en Sept 1835 en den i5en Januari 1836,
met den aannemer niet gelukkig geweest.

Want al bevatte het bestek de bepaling �dat het
werk den 1 en Maart begonnen en den laatsten Mei moest
worden opgeleverd": de aannemer Dolmans maakte
geen bezwaar drie weken te laat te beginnen en een
maand over tijd te eindigen tot groot nadeel van het
kerkbestuur �aangezien het den opzigter zooveel langer
had moeten betalen." Bovendien was den Heer Dans-
dorp, den opzichter der provincie, bij de gehouden
inspectie naar de werkzaamheden op den 26e" Juni 1835
gebleken �dat nog zeer veel bij te werken, te vernieuwen
en te verbeteren bleef." En ofschoon ten laatste het
kerkbestuur de goedheid gehad had om den aannemer
Dolmans buiten het bestek om, eene som te laten ver-
dienen van 225 gulden �welke even goed aan een
ander had gegund kunnen worden": zoo had hij toch
van zijnen kant �de stoutheid om eene rekening in te
leveren van / 42.46 voor werkzaamheden en leveranci�n,
welke uiteraard tot het bestek behoorden." Maar �om
des vredes wille had het kerkbestuur hem daarvoor een
douceur van 14 gulden aangeboden."

De soliditeit van den aannemer Dolmans was waarlijk
niet �boven verdenking".

Deze �buitengewone reparatie" zal pastoor van Rossum
en zijn kerkbestuur lang geheugd hebben!

Doch thans konden zij verblijd met Vader Vondel
zeggen: 1)

Nu springt ons hart van vreugd,
Ontboeid van duizend zorgen.

1) Vondel: Peter en Pauwels: uitg. v. Vloten, dl. I, blz. 469, 2e kol.

Bijna 17 jaren heeft pastoor van Rossum zijne Ge-
meente gesticht �door zijn godsdienstig voorbeeld en
onvermoeide leering." Hij stierf den ic;en Augustus 1844
aan een borstkwaal en werd op het katholieke kerkhof
te Ankeveen begraven.

Bijna alle katholieken van Nederhorst den Berg ver-
gezelden hun herder grafwaarts, gebeden stortende voor
de rust zijner ziel.

Den 4en September 1844 volgde pastoor Schoonderbeek
pastoor van Rossum op. Hij was den 7en Juni 1810
te Soestdijk, destijds behoorende in het kerkelijke tot
Zandvoort en Baarn, geboren.

De lagere en de hoogere studi�n tot het priesterschap
werden door pastoor Schoonderbeek, om wille der be-
moeiingen van Koning Willem I, in zake de opleiding
der geestelijkheid hier te lande *), niet geregeld maar
eerst na herhaalde onderbrekingen voltrokken. Zoo
studeerde hij twee jaren te Kuilenburg; verbleef, ten
gevolge van het koninklijk besluit van 14 Juni 1825,
waarbij de klein Seminari�n gesloten werden, drie jaren
te Megen; genoot daarna een jaar en drie maanden
privaat onderricht bij den lateren president van \'s Heeren-
berg, den Zeereerw. Heer J. Taube; en eindigde zijne
studi�n na een verblijf van drie jaren op het Seminarie
\'s Heerenberg den 24^ December 1832.

Mgr. Clemens August wijdde hem tot priester.

In het begin van Januari 1833 als kapelaan naar
Blaricum gezonden, werd hij den 8e« October 1834
verplaatst naar Werkhoven en Cothen, en was sinds
11 Sept. 1836 assistent aan de St. Catharinakerk te
Utrecht.

1) De Katholiek: jg. 1897, dl. II, blz. 223 env.

Onder zijn pastoraat hebben voor Nederhorst den Berg
meerdere belangrijke aangelegenheden plaats gehad.

Zoo werd den i�en December 1844 door den aarts-
priester Hartman het kerkelijk reglement ingevoerd,
waarbij bepaald werd dat het kerkbestuur bestaan zou
uit den tijdelijken pastoor tot voorzitter en uit vier
leden �kerkmeesters" genoemd.

De drie bij de invoering van dit reglement fun-
geerende kerkmeesters werden in hunne hoedanigheid
bevestigd, terwijl als vierde Joannes van Dijk door
den aartspriester gekozen werd.

Het kerkbestuur te Nederhorst den Berg bestond toen
in 1844 uit de volgende heeren:

G. Schoonderbeek, pastoor en voorzitter,
Hendrik van Kooten,
Hendrik Bernsen,
Hendrik Ostheimer en
Jan van Dijk.

Den 20^en Maart 1850 werd door het kerkbestuur aan
het gemeentebestuur van Nederhorst den Berg een
schrijven gericht, waarin toestemming verzocht werd
tot den aanleg van een eigen kerkhof. Op dit verzoek
werd den 9"» April afwijzend geantwoord �aangezien
bij ingesteld onderzoek gebleken was, dat het terrein,
waarop de begraafplaats zou worden aangelegd, niet op
dien afstand van de bebouwde kom der Gemeente ge-
legen was, zooals zulks door Heeren Gedeputeerde
Staten van Noord-Holland bepaald was." Vandaar dat
het kerkbestuur naar een ander, overeenkomstig de
eischen der wet gelegen terrein uitzag, en dit vond �in
den tuin der pastorie"; zoodat den i8enj_uni i8socon-
cessie verleend werd �tot het aanleggen en gebruiken
van een geheel afzonderlijke begraafplaats", evenwel
onder de volgende voorwaarden:

i°. �dat dezelve worde aangelegd van de sloot af,
dewelke gezegden tuin van het eigendom van Jan Jacob
Beerenkamp afscheidt, tot op eene lengte van elf ellen,
bij eene breedte van een en twintig ellen;

2°. dat dezelve ten gebruike worde gesteld van alle
lijken uit deze Gemeente dergenen, die in leven be-
lijders van den Roomsch Katholijken godsdienst zijn
geweest of daarin waren opgevoed, zoodat men in geen
geval de ter aarde bestelling van Roomsch Katholijke
afgestorvenen, onder welk voorwendsel ook, op dezelve
begraafplaats zal kunnen noch mogen weigeren;

3°. dat men zich zoowel bij de aanlegging als bij het
gebruiken dezer begraafplaats, steeds zal gedragen over-
eenkomstig de desbetreffende wettelijke bepalingen of
verordeningen."

Later in 1890 is dit kerkhof verlaten en werd door
pastoor Vismans aan de overzijde van de Vecht een
nieuw kerkhof aangelegd^x), waar in het midden de
zoogenaamde dooden- of kerkhof-lantaarn in gemetselden
steen verrees ³). Eene omtrent acht meter hooge steenen
zuil, bekroond met een naar de vier windstreken ge-
opende lantaarn, waarbinnen eene lamp brandt, welke
langs de holle schacht door middel van een kastrol
wordt opgehaald en neergelaten, en die door een poortje
aan de oostzijde wordt voorzien en ontstoken ³).

Wat onze vaderen, en wij op hun voetspoor, met dit
gedenkteeken te midden der in den Heer ontslapenen,
wilden uitdrukken?

Het licht in eiken vorm waar het zijne stralen schiet,

1) In den Spiegelpolder.

2) Ook genoemd: lanterne des morts, fanal, phare, tourni�le, Todten-
leuchte, Armen Seelen-Lampe.

3) Aan dit kerkhof-monument is de naam van Petronelle Bak, geb.
Ubink, als milde geefster dankbaar verbonden.

DOODENLANTAARN - GRAFMONUMENT PASTOOR
VISMANS (Blz. 58) en KERKHOFKRUIS.

is en blijft iets wonderbaars *). Van den beginne af zag
het christendom in het licht niet enkel eene gave Gods
maar vooral het zinnebeeld van God zelf, Die het
eeuwige licht genoemd en gezegd wordt te tronen in
ongenaakbaar licht. In het bizonder was het licht \'t
beeld van Christus, die van zichzelven getuigde ²): �Ik
ben het licht der wereld; die mij volgt, wandelt niet
in de duisternis, maar zal het licht des levens hebben."
Vandaar dat de eerste christenen reeds in de catacomben
bij het vieren der heilige geheimen licht ontstaken, en
door alle eeuwen heen die gewoonte bewaard hebben.

Schitterde in het oude Testament voor de tafel der
toonbrooden het eeuwige licht als zinnebeeld der hoop
op den toekomstigen Verlosser: in het nieuwe Testament
worden v��r, �p en naast het altaar olie en was ge-
brand ter verheerlijking van het levend Brood, hetwelk
van den hemel op de aarde nederdaalde, als het ware
licht, dat eenieder verlicht, die in deze wereld komt.

Ook voor de beelden der Heiligen en vooral voor
dat van de koningin aller Heiligen werd van de eerste
eeuwen af licht ontstoken. Ouder nog is het gebruik
om de graven der martelaren door het branden van
lampen te verheerlijken. Zelfs bij de lijken van hen die
in den Heer ontslapen waren, al schitterden zij niet
met den gloriekrans der heiligen of de kroon der marte-
laren, pleegde men van oudsher lampen en toortsen
te ontsteken. De lichamen der ontslapenen waren lede-
maten van Christus en tempels van den H. Geest en
moesten door de levenden met gepasten eerbied en
onderscheiding behandeld worden. En zoo zijn de dooden-
lantaarns niets anders dan bewijzen van eerbied voor
de dooden en eene voortzetting der vereering, welke

i) Manna quotidianum sacerdotum: tom. I, ed. 3a, pag. 256�257.
2) Joan.: VIII, 12.

reeds bij de lijkbaar door het branden van olie of was
is aangevangen ^J).

Wekt het licht, dat bij de lijkbaar flikkert, de ge-
dachte aan Christus, het licht der wereld, door wien
de dood verwonnen, de duisternis verdreven en de weg
des hemels geopend werd: het licht op de graven der
ontslapenen is het zinnebeeld der verrijzenis en het
symbool van het eeuwige leven, waaraan � naar ge-
hoopt wordt � de zielen der afgestorvenen deelachtig zijn.

Het licht op den godsakker vermaant de levenden
tot waakzaamheid en goede werken. Het herinnert aan
de wijze en dwaze maagden; aan den Bruidegom, die
elk oogenblik kan opdagen en alleen diegenen ter
bruiloft noodigt, wier lampen brandende en met de olie
van goede werken gevuld zijn.

Zoo is de dooden-lantaarn met haar vriendelijk en
zinrijk licht een teeken van hoogen en heiligen gods-
dienstzin jegens de afgestorvenen.

Wanneer werd in de middeleeuwen de dooden-lantaarn
ontstoken: het geheele jaar door, alleen des nachts, of
op bepaalde tijden ?²)

Een beslissend antwoord valt moeilijk te geven. Dat
op den vooravond van Allerzielen-dag en op dien ge-
heelen dag zelven de lantaarn brandde, was algemeen.
Ook komt het voor, dat bovendien op enkele bepaalde
dagen, b.v. op den Zaterdag licht ontstoken werd. Dat
de dooden-lantaarn iederen nacht brandde, daarvan zijn
de voorbeelden zeldzaam ³). Alles hangt af van de bepa-
lingen, welke de geloovigen daaromtrent in hunne vrome
stichtingen gemaakt hebben.

i) G. W. van Heukelum: De St. Nicolaaskerk van Jutfaas, St. Gre-
goriushuis te Utrecht, 1906, bh. 75.

2) Het Gildeboek: Tijdschrift voor kerkelijke Kunst en Oudheidkunde,
uitgegeven door het Sint Bernulphus-Gilde te Utrecht, jaargang I, blz. 127.

3) Onder pastoor Vismans brandde de lantaarn dag en nacht.

In verband hiermede worde vermeld, hoe anno 1557
door de echtelieden Jacob Leeu en Pieternelle Bouwens,
die beiden in de groote kerk te Abcoude ter aarde
besteld zijn, bij testamentaire beschikking bepaald werd ^J)
�dat nae een ygelyc van haer beyden overlijden, haer
\'s avonts ter vigilie ende \'s morgens ter zielmisse te
belichten mit negen barnende waskarsen, elx op syn
grave, dair sy begraven sullen wesen."

In 1853, toen Paus Pius IX het bisschoppelijk be-
stuur in de kerk van Nederland herstelde, geraakte
Nederhorst den Berg, gelijk ook Abcoude ³) � zij het
voor korten tijd � in zeer eigenaardigen toestand. Er
was twijfel gerezen of door de pauselijke breve van
4 Maart 1853, handelende over de omschrijving der
bisdommen, Nederhorst den Berg bij Haarlem dan wel
bij Utrecht was ingedeeld. Het gevolg hiervan was, dat
geen der beide bisschoppen zijne rechtsmacht uitstrekte
over Nederhorst den Berg, zoodat geen enkel herderlijk
schrijven daar ontvangen noch aan de geloovigen werd
voorgelezen. Aan dien onzekeren toestand kwam een
einde door het bisschoppelijk schrijven van den ioden
Januari 1854, luidende aldus:

»Het is U bekend, Beminde Geloovigen, dat wij, toen wij, kort
na het herstel des bisschoppelijken bestuurs hier te lande en na
het aanvaarden van ons ambt, een herderlijk schrijven tot de
ons toebetrouwde kudde richtten, dit aan U niet zenden konden,
aangezien er twijfel gerezen was, of de heilige apostolische Stoel
de Statie of Parochie van Nederhorst den Berg bij het Aartsbisdom
van Utrecht dan wel bij het Bisdom van Haarlem had ingedeeld.
Thans heeft alle onzekerheid opgehouden: bij een op den i8den
December 1853 door Zijne Heiligheid den Paus goedgekeurd



		z LU z til LU O

		K O O h < 0.

		(0 z < w >

		o: O o < 1

		Z �J >

		O O < CL



		77

		1892........ 31 1893........ 28 1894........ 25 1895........ 31 1896........ 32 1897........ 3i 1898........ 26 1899........ 3i 1900........ 25 1901........ 28 1902........ 23 1903........ 23 1904........ 20 1905........ 24 1906........ 21 1907........ 23 1908........ 20 1909........ 22 1910........ 19
		1842........ 19 1843........ IS 1844........ 16 184S........ IS 1846........ 11 1847........ 11 1848........ 10 1849........ 13 1850........ 8 1851........ 14 1852........ 19 1853........ 13 1854........ 12 185S........ 17 1856........ 15 1857........ 14 1858........ 13 1859........ 13 1860........ 15


		II. Lijst der eerwaarde heeren die als kapelaan of assistent in de parochie Nederhorst den Berg zijn werkzaam geweest: B. H. Kl�nne......... 1863�1864. H. W. Klauwers........ 1867, O. van der Meer........ 1872�1873. J. de Haan �)......... 1875�1876. J. de Bie.......... 1877�1878. P. de Hoog......... 1878. *F. J. ter Haar)........ 1878. C. H. H. J. de Bruyn...... 1881. C. C. A. van Dillen...... 1886�1887. H. N. Bollinger........ 1889. J. C. H. Klomp�........ 1890. A. H. J. Verberne....... 1891�1892. H. Lunzen.......... 1893.**

		1) Hij noemt zich in het doopboek «parochus emeritus". 2) Hij behoorde tot het Utrechtsche bisdom.



		78

		H. F. Coenen. H. Th. Bouters L. Th. Mulder W. C. Dessing		1893�1900. 1900�1904. 1904�1908. 1908.


		III. Omtrent het beheer der gelden van de Statie, later de parochie Nederhorst den Berg, worde het volgende aangeteekend. In den aanvang der Statie waren hare geldelijke belangen toevertrouwd aan eene commissie, bestaande uit vier mannen, gekozen door de katholieken-zelven uit hun midden. Van pastoor Smits tot aan den dood van pastoor van Rossum � 1811�1844 � werden de geldelijke zaken der Statie beheerd door den pastoor met zijne kerkmeesters. De opbrengsten der collecten in de kerk en langs de huizen, de huurgelden der zitplaatsen in de kerk werden aan de pastorie in een kist gestort, voorzien van twee sleutels, waarvan de eene door den pastoor, de andere door een der kerkmeesters bewaard werd. Den i�en December 1844 voerde de aartspriester Hartman het kerkreglement in, volgens hetwelk het kerkbestuur bestaan moest uit den tijdelijken pastoor tot voorzitter en vier kerkmeesters. Den 2oen Juni 1859 werd het algemeen reglement voor de kerkbesturen binnen het bisdom Haarlem in de parochie ingevoerd. Aanvankelijk waren de gelden zoowel van de kerk als van de armen in handen van hetzelfde bestuur: aan dien toestand kwam een einde, toen den 6en Febr. 1855 het parochiaal armbestuur werd opgericht met een eigen





		" T^Y

		\'".�

		Aan Den Zeereerw. Heer G. W. VAN DEN BURG, Pastoor van Nederhorst den Berg.





		EEN WOORD VOORAF.

		Aan deze uitgave behoeft niets anders vooraf te gaan dan een woord van oprechte dankbaarheid aan den pastoor der parochie voor de bereidvaardigheid en voor- komendheid, waarmede de archieven zijner parochie tot het schrijven van deze bladzijden werden opengesteld. Om deze goede gave en om nog veel meer, meende ik aan niemand beter dan aan hem, die zoo hartelijk deelneemt in de feestvreugde zijner parochianen, deze uitgave, als blijk van aandenken aan dit heugelijk eeuw- feest, in alle bescheidenheid te moeten opdragen. Moge deze opdracht met dezelfde gezindheid, waar- mede zij werd aangeboden, ook ontvangen worden! Ten andere zend ik een woord van vriendelijke dankbaarheid tot kapelaan W. C. DESSING voor zijne voorlichting en steun bij het samenstellen van deze geschiedenis zoo menigmaal ondervonden. Een woord ten laatste van dankbare erkentelijkheid aan de Redactie van de Bijdragen voor de geschiedenis van het Bisdom Haarlem, zonder wier goedvinden deze bijdrage, als afzonderlijke druk, niet in het licht ver- schijnen mocht. Ook voor d�ze bladzijden geldt de wenk indertijd door Paus Leo XIII gegeven �dat men nooit iets onwaars moet zeggen, noch iets waars mag verzwijgen." J. C. VAN DER LOOS. Ouderkerk a. d. Amstel. Op den feestdag van \'s Heeren Hemelvaart 25 Mei 1911.



		13 �een kabinetsorgel, een miskelk, een ciborie, misgewaden en andere benoodigdheden voor het heilig altaar." Van de moederkerk Ankeveen heeft Nederhorst den Berg nooit eenigen geldelijken steun ontvangen. * Joannes Antonius Franciscus Conradus Smits, de eerste pastoor van Nederhorst den Berg werd den 11 en December 1778 te Nijmegen geboren, studeerde 4 jaren te Gemert en 3 jaren op het groot Seminarie te \'s Heerenberg en werd te Emmerik den 6en Augustus 1802 door Mgr. Van der Velden priester gewijd. Nog in diezelfde maand werd hij door den aartspriester van Utrecht als kapelaan gezonden naar Weesp; vandaar den 24en December 1803 als kapelaan naar Montfoort en den 2^n September 1811 als pastoor naar Nederhorst den Berg en Nichtevecht. Den 22en December 1811 diende hij zijn eerste doopsel toe aan Catharina, Alberta, Margarita, dochter van Wilhelmus Mulders en Margarita Stijnen, waarbij hij zelf �pastor stationis" als peetoom en zijne zuster Margarita Smits als petetante optrad. Met deze gegevens valt moeilijk over een te brengen hetgeen in het Archief van Utrecht gezegd wordt¹), dat pastoor Smits in 1812 pastoor was te Naarden en eerst in 1814 pastoor werd te Nederhorst den Berg. In het kerkarchief staat aangeteekend, dat pastoor Smits gedurende de zes jaren van zijn verblijf te Neder- horst den Berg de geestelijke en de tijdelijke belangen der jeugdige Statie met veel ijver en kennis van zaken behartigd heeft. In 1816 schonk Aaltje Salm aan de kerk, bij testa- mentaire beschikking, haar woonhuis, dat later tot

		1) L. c.\| dl. I, blz. 291�292.



		*^l7*

		over het oordeel te vernemen van den door Hun Edel- Grootachtbaren aan te wijzen beambte van den Waterstaat; 3°. pastoor en kerkmeesteren zullen, na verkregen goedkeuring, terstond tot de aanbesteding overgaan, doch alles laten uitvoeren onder toezicht van den door Gedeputeerden aan te wijzen beambte van den Waterstaat; 4°. dezelve zullen onverwijld maatregelen nemen om de kosten, welke de 3000 gulden rijkssubsidie te boven gaan, behoorlijk te dekken, hetzij door giften en bij- dragen der parochianen, hetzij door eene geldleening, hetzij door een goedgunstig te verleenen provincialen onderstand; 5°. pastoor en kerkmeesters zullen bij het plaatselijk bestuur eene gelegaliseerde verklaring afleggen, waarbij zij zich uitdrukkelijk verbinden voor de afbetaling der gelden, welke de 3000 gulden te boven gaan, te zullen zorgen; 6°. dezelve zullen zes maanden na aflevering van het werk eene behoorlijke rekening en verantwoording aan Gedeputeerde Staten van Noord-Holland inzenden om- trent het gebruik van den rijksbijstand; 7°. zij zullen in het vervolg voor het onderhoud van kerk en pastorie behoorlijk zorg dragen en jaarlijks rente en aflossing der op de kerkgebouwen gevestigde schulden betalen. Het kerkbestuur zal, om meer waar- borg te hebben van een goed beheer, verplicht wezen jaarlijks rekenschap af te leggen aan de geestelijke overheid van het kerkelijk district omtrent het deugd- zaam onderhoud van kerk en pastorie." In plaats nu van zich te verheugen over de eindelijk verkregen rijkssubsidie, gevoelden zich pastoor en kerkmeesters integendeel �wegens de in de dispositie voorkomende moeilijkheden bezwaard": en in stee van overleg te plegen of raad te vragen, gingen zij, zonder te letten op de gestelde voorwaarden, geheel 2



		19

		van Rossum, welken indruk zulke tegenstrijdigheden op mij moeten maken." En den 2�en Juni 1834 berichtte hij hem: �Ten einde de zaak van uwe Statie op eenen goeden voet te brengen, zal ik aanst. Maandag den 3oen dezer te 11 uren voorm. bij UEerw. komen. Ik verzoek UEerw. te zorgen, dat alsdan alle kerkmeesters tegenwoordig zijn, alsmede dat bij de hand zijn een kundig architekt, de timmerman en de metselaar, alsmede alle boeken en rekeningen tot het kerkbestuur behoorende. Blijve in afwachting UEerw.\'s ootmoedige dienaar G. A. Vermeulen, Aartspr." Waarlijk \'t is meer dan jammer, dat de notulen van de vergadering den 30e" dezer gehouden, niet werden opgeteekend. Ongetwijfeld is daar krachtig gehandeld. Ten minste den 21 en Juli 1834 zond pastoor van Rossum met zijn kerkbestuur aan de hooge regeering de volgende verklaring: �Ondergeteekenden pastoor en kerkmeesteren der R.-K. Gemeente te Nederhorst den Berg, tot reparatie van de kerkelijke gebouwen aldaar door zijne Majesteit den Koning begunstigd met een rijkssubsidie van 3000 guldens, toegestaan bij hoogst deszelfs besluit van den 31 en Juli 1833, verklaren zich te verbinden tot het uit- voeren der reparatie volgens het goedgekeurde bestek, en in te staan voor de boven het subsidie benoodigde gelden: te dien effecte, dat in het te kort komende buiten eenig verder bezwaar van \'s rijks schatkist zal worden voorzien, ook dan, wanneer de werken meer mochten kosten, dan aanvankelijk was berekend." En op denzelfden dag zond genoemd kerkbestuur aan den aartspriester �van de buitengewone reparatie teeke-

		� %,, *





		20 ning en bestek, bemerkende dat de kosten door des- kundigen berekend waren op de som van 3272 gulden; dat Zijne Majesteit een subsidie van 3000 gulden uit rijksschatkist had toegestaan, en de middelen aanwezig waren ter dekking van de kosten, welke nog daaren- boven vereischt werden. Weshalve ootmoedig de noodige toestemming verzocht werd om tot de buitengewone reparatie te mogen overgaan." Bij den aartspriester bestond tegen het inwilligen van dit verzoek geen bezwaar; ook Gedeputeerden van Noord- Holland, aan wie eveneens toestemming gevraagd was, namen er genoegen me�, doch bemerkten dat hunne be- grooting die van het kerkbestuur met 500 gulden te boven ging. �Middelerwijl � zoo schreef den n^en November 1834 de aartspriester aan pastoor van Rossum � zou het mij zeer aangenaam wezen, indien UEerw. met een kerkmeester of wel twee kerkmeesters door UEerw. en de overige genoegzaam gemachtigd nog in den loop van deze week bij mij kwamen om te overleggen wat nu nog verder moet gedaan worden. Er is zoo lang getalmd en de tijd is kort; laat nu de vertraging niet meer van ons afhangen." Blijkens een schrijven van 5 December 1834 werd door Gedeputeerden van Noord-Holland de burgemeester van Nederhorst den Berg �geauthoriseerd om over de publieke aanbesteding te staan." En zoo werd den 24^en Januari 1835 ten overstaan van burgemeester Mr. Joannes Sanderson de buitengewone reparatie van kerk en pastorie volgens goedgekeurde teekeningen en bestekken aanbesteed, en voor de som van 2900 gld. gegund aan Albertus Theodorus Dolmans, Mr. timmer- man te Utrecht �tegen wiens soliditeit noch der borgen eenige bedenking bestond."





		21 En toch was het kerkbestuur blijkens gevoerde cor- respondenties met den gouverneur der provincie Noord- Holland, den 23en Sept 1835 en den i5en Januari 1836, met den aannemer niet gelukkig geweest. Want al bevatte het bestek de bepaling �dat het werk den 1 en Maart begonnen en den laatsten Mei moest worden opgeleverd": de aannemer Dolmans maakte geen bezwaar drie weken te laat te beginnen en een maand over tijd te eindigen tot groot nadeel van het kerkbestuur �aangezien het den opzigter zooveel langer had moeten betalen." Bovendien was den Heer Dans- dorp, den opzichter der provincie, bij de gehouden inspectie naar de werkzaamheden op den 26e" Juni 1835 gebleken �dat nog zeer veel bij te werken, te vernieuwen en te verbeteren bleef." En ofschoon ten laatste het kerkbestuur de goedheid gehad had om den aannemer Dolmans buiten het bestek om, eene som te laten ver- dienen van 225 gulden �welke even goed aan een ander had gegund kunnen worden": zoo had hij toch van zijnen kant �de stoutheid om eene rekening in te leveren van / 42.46 voor werkzaamheden en leveranci�n, welke uiteraard tot het bestek behoorden." Maar �om des vredes wille had het kerkbestuur hem daarvoor een douceur van 14 gulden aangeboden." De soliditeit van den aannemer Dolmans was waarlijk niet �boven verdenking". Deze �buitengewone reparatie" zal pastoor van Rossum en zijn kerkbestuur lang geheugd hebben! Doch thans konden zij verblijd met Vader Vondel zeggen: 1) Nu springt ons hart van vreugd, Ontboeid van duizend zorgen. __________ * *1) Vondel:* Peter en Pauwels: uitg. v. Vloten, dl. I, blz. 469, 2e kol.**



		23 Onder zijn pastoraat hebben voor Nederhorst den Berg meerdere belangrijke aangelegenheden plaats gehad. Zoo werd den i�en December 1844 door den aarts- priester Hartman het kerkelijk reglement ingevoerd, waarbij bepaald werd dat het kerkbestuur bestaan zou uit den tijdelijken pastoor tot voorzitter en uit vier leden �kerkmeesters" genoemd. De drie bij de invoering van dit reglement fun- geerende kerkmeesters werden in hunne hoedanigheid bevestigd, terwijl als vierde Joannes van Dijk door den aartspriester gekozen werd. Het kerkbestuur te Nederhorst den Berg bestond toen in 1844 uit de volgende heeren: G. Schoonderbeek, pastoor en voorzitter, Hendrik van Kooten, Hendrik Bernsen, Hendrik Ostheimer en Jan van Dijk. Den 20^en Maart 1850 werd door het kerkbestuur aan het gemeentebestuur van Nederhorst den Berg een schrijven gericht, waarin toestemming verzocht werd tot den aanleg van een eigen kerkhof. Op dit verzoek werd den 9"» April afwijzend geantwoord �aangezien bij ingesteld onderzoek gebleken was, dat het terrein, waarop de begraafplaats zou worden aangelegd, niet op dien afstand van de bebouwde kom der Gemeente ge- legen was, zooals zulks door Heeren Gedeputeerde Staten van Noord-Holland bepaald was." Vandaar dat het kerkbestuur naar een ander, overeenkomstig de eischen der wet gelegen terrein uitzag, en dit vond �in den tuin der pastorie"; zoodat den i8enj_uni i8socon- cessie verleend werd �tot het aanleggen en gebruiken van een geheel afzonderlijke begraafplaats", evenwel onder de volgende voorwaarden:



		24 i°. �dat dezelve worde aangelegd van de sloot af, dewelke gezegden tuin van het eigendom van Jan Jacob Beerenkamp afscheidt, tot op eene lengte van elf ellen, bij eene breedte van een en twintig ellen; 2°. dat dezelve ten gebruike worde gesteld van alle lijken uit deze Gemeente dergenen, die in leven be- lijders van den Roomsch Katholijken godsdienst zijn geweest of daarin waren opgevoed, zoodat men in geen geval de ter aarde bestelling van Roomsch Katholijke afgestorvenen, onder welk voorwendsel ook, op dezelve begraafplaats zal kunnen noch mogen weigeren; 3°. dat men zich zoowel bij de aanlegging als bij het gebruiken dezer begraafplaats, steeds zal gedragen over- eenkomstig de desbetreffende wettelijke bepalingen of verordeningen." Later in 1890 is dit kerkhof verlaten en werd door pastoor Vismans aan de overzijde van de Vecht een nieuw kerkhof aangelegd^x), waar in het midden de zoogenaamde dooden- of kerkhof-lantaarn in gemetselden steen verrees ³). Eene omtrent acht meter hooge steenen zuil, bekroond met een naar de vier windstreken ge- opende lantaarn, waarbinnen eene lamp brandt, welke langs de holle schacht door middel van een kastrol wordt opgehaald en neergelaten, en die door een poortje aan de oostzijde wordt voorzien en ontstoken ³). Wat onze vaderen, en wij op hun voetspoor, met dit gedenkteeken te midden der in den Heer ontslapenen, wilden uitdrukken? Het licht in eiken vorm waar het zijne stralen schiet,

		1) In den Spiegelpolder. 2) Ook genoemd: lanterne des morts, fanal, phare, tourni�le, Todten- leuchte, Armen Seelen-Lampe. 3) Aan dit kerkhof-monument is de naam van Petronelle Bak, geb. Ubink, als milde geefster dankbaar verbonden.



		1 25 is en blijft iets wonderbaars ). Van den beginne af zag het christendom in het licht niet enkel eene gave Gods maar vooral het zinnebeeld van God zelf, Die het eeuwige licht genoemd en gezegd wordt te tronen in ongenaakbaar licht. In het bizonder was het licht \'t beeld van Christus, die van zichzelven getuigde ²): �Ik ben het licht der wereld; die mij volgt, wandelt niet in de duisternis, maar zal het licht des levens hebben." Vandaar dat de eerste christenen reeds in de catacomben bij het vieren der heilige geheimen licht ontstaken, en door alle eeuwen heen die gewoonte bewaard hebben. Schitterde in het oude Testament voor de tafel der toonbrooden het eeuwige licht als zinnebeeld der hoop op den toekomstigen Verlosser: in het nieuwe Testament worden v��r, �p en naast het altaar olie en was ge- brand ter verheerlijking van het levend Brood, hetwelk van den hemel op de aarde nederdaalde, als het ware licht, dat eenieder verlicht, die in deze wereld komt. Ook voor de beelden der Heiligen en vooral voor dat van de koningin aller Heiligen werd van de eerste eeuwen af licht ontstoken. Ouder nog is het gebruik om de graven der martelaren door het branden van lampen te verheerlijken. Zelfs bij de lijken van hen die in den Heer ontslapen waren, al schitterden zij niet met den gloriekrans der heiligen of de kroon der marte- laren, pleegde men van oudsher lampen en toortsen te ontsteken. De lichamen der ontslapenen waren lede- maten van Christus en tempels van den H. Geest en moesten door de levenden met gepasten eerbied en onderscheiding behandeld worden. En zoo zijn de dooden- lantaarns niets anders dan bewijzen van eerbied voor de dooden en eene voortzetting der vereering, welke i) Manna quotidianum sacerdotum:* tom. I, ed. 3a, pag. 256�257. 2) Joan.: VIII, 12.



		ti/Hu*



		i. �



		26 reeds bij de lijkbaar door het branden van olie of was is aangevangen ^J). Wekt het licht, dat bij de lijkbaar flikkert, de ge- dachte aan Christus, het licht der wereld, door wien de dood verwonnen, de duisternis verdreven en de weg des hemels geopend werd: het licht op de graven der ontslapenen is het zinnebeeld der verrijzenis en het symbool van het eeuwige leven, waaraan � naar ge- hoopt wordt � de zielen der afgestorvenen deelachtig zijn. Het licht op den godsakker vermaant de levenden tot waakzaamheid en goede werken. Het herinnert aan de wijze en dwaze maagden; aan den Bruidegom, die elk oogenblik kan opdagen en alleen diegenen ter bruiloft noodigt, wier lampen brandende en met de olie van goede werken gevuld zijn. Zoo is de dooden-lantaarn met haar vriendelijk en zinrijk licht een teeken van hoogen en heiligen gods- dienstzin jegens de afgestorvenen. Wanneer werd in de middeleeuwen de dooden-lantaarn ontstoken: het geheele jaar door, alleen des nachts, of op bepaalde tijden ?²) Een beslissend antwoord valt moeilijk te geven. Dat op den vooravond van Allerzielen-dag en op dien ge- heelen dag zelven de lantaarn brandde, was algemeen. Ook komt het voor, dat bovendien op enkele bepaalde dagen, b.v. op den Zaterdag licht ontstoken werd. Dat de dooden-lantaarn iederen nacht brandde, daarvan zijn de voorbeelden zeldzaam ³). Alles hangt af van de bepa- lingen, welke de geloovigen daaromtrent in hunne vrome stichtingen gemaakt hebben. i) G. W. van Heukelum: De St. Nicolaaskerk van Jutfaas, St. Gre- goriushuis te Utrecht, 1906, bh. 75. 2) Het Gildeboek: Tijdschrift voor kerkelijke Kunst en Oudheidkunde, uitgegeven door het Sint Bernulphus-Gilde te Utrecht, jaargang I, blz. 127. 3) Onder pastoor Vismans brandde de lantaarn dag en nacht.



		27

		In verband hiermede worde vermeld, hoe anno 1557 door de echtelieden Jacob Leeu en Pieternelle Bouwens, die beiden in de groote kerk te Abcoude ter aarde besteld zijn, bij testamentaire beschikking bepaald werd ^J) �dat nae een ygelyc van haer beyden overlijden, haer \'s avonts ter vigilie ende \'s morgens ter zielmisse te belichten mit negen barnende waskarsen, elx op syn grave, dair sy begraven sullen wesen." In 1853, toen Paus Pius IX het bisschoppelijk be- stuur in de kerk van Nederland herstelde, geraakte Nederhorst den Berg, gelijk ook Abcoude ³) � zij het voor korten tijd � in zeer eigenaardigen toestand. Er was twijfel gerezen of door de pauselijke breve van 4 Maart 1853, handelende over de omschrijving der bisdommen, Nederhorst den Berg bij Haarlem dan wel bij Utrecht was ingedeeld. Het gevolg hiervan was, dat geen der beide bisschoppen zijne rechtsmacht uitstrekte over Nederhorst den Berg, zoodat geen enkel herderlijk schrijven daar ontvangen noch aan de geloovigen werd voorgelezen. Aan dien onzekeren toestand kwam een einde door het bisschoppelijk schrijven van den ioden Januari 1854, luidende aldus: »Het is U bekend, Beminde Geloovigen, dat wij, toen wij, kort na het herstel des bisschoppelijken bestuurs hier te lande en na het aanvaarden van ons ambt, een herderlijk schrijven tot de ons toebetrouwde kudde richtten, dit aan U niet zenden konden, aangezien er twijfel gerezen was, of de heilige apostolische Stoel de Statie of Parochie van Nederhorst den Berg bij het Aartsbisdom van Utrecht dan wel bij het Bisdom van Haarlem had ingedeeld. Thans heeft alle onzekerheid opgehouden: bij een op den i8den December 1853 door Zijne Heiligheid den Paus goedgekeurd

		1) Oud-Archief: Amsterdam, Mon. Regul. te Amsterdam en Heilo, blz. 109; Vgl. Dr. A. ff. L. ffensen: Het Roomsch-Katholieke Rotter- dam, 2e Ged. ie stuk, W. Nevens, Rotterdam, blz. 23. 2) D. Huurdeman: Geschiedenis van de Parochie der H.H. Cosmas en Damianus te Abcoude, blz. 71 � 72.



		28

		decreet van de Congregatie tot voortplanting des geloofs, hetwelk den 27en December is uitgegeven, is, op voorstel der gezamelijke bisschoppen van Nederland, beslist, dat de Statie of Parochie van Nederhorst den Berg behoort tot het bisdom van Haarlem, en dat zoowel de geestelijken als de geloovigen dezer Statie de kerkelijke disciplien van het voornoemde Diocees, wat de feest- en vastendagen en andere dingen van dien aard betreft, mogen en moeten onderhouden. Terwijl wij U hiervan kennis geven en verklaren, dat wij U als onze geliefde kinderen in Christus aannemen, de Statie plaat- sende onder het decanaat van Ouderkerk, haasten wij ons om U van onze vaderlijke genegenheid te verzekeren. U niet minder dan hen, welke wij iets vroeger de onzen noemen mochten, zullen wij in ons hart dragen; allen nemen wij in dezelfde liefde gelijkelijk op; voor allen willen wij, met de hulp der goddelijke genade, naar het voorbeeld van onzen Heer Jesus Christus, een goed herder zijn. Weest gij, Beminde Geloovigen, goede schapen en begint daar- van aanstonds blijk te geven door het storten van gebeden voor uwen Bisschop. En zal dit ons herderlijk schrijven op den Zondag na de ont- vangst in de kerk te Nederhorst den Berg op de gebruikelijke wijze afgekondigd worden. Gegeven te Sassenheim den 19 Jan. 1854. w.g. f Franciscus Jacobus, Bisschop van Haarlem. Op dienzelfden dag werd bij bisschoppelijk schrijven, aan pastoor Schoonderbeek de keuze gelaten: of tot de diocees van oorsprong, tot Utrecht, terug te keeren, of tot de diocees van Haarlem over te gaan. �Oogenblikkelijk, zoo teekent pastoor Schoonderbeek aan, besloot ik tot het laatste, en deelde twee dagen later aan den bisschop te Sassenheim persoonlijk mijn besluit mede. Mgr. was er zeer mede ingenomen." Alsnu ontving pastoor Schoonderbeek van den deken van Ouderkerk het volgende briefje, gedateerd 23 Jan. 1854:



		2₉

		Weleerwaarde Heer Pastoor I Volgens aanschrijven van Zijne Doorluchtige Hoogwaardigheid den Bisschop van Haarlem is uwe pastorie gevoegd bij het Bis- dom van Haarlem en door Zijne Doorl. Hoogwaardigheid inge- deeld bij het decanaat van Ouderkerk, waarvan U Weleerw. door Zijne Doorl. Hoogwaardigheid heeft kennis gekregen. Bij deze aanschrijving is mij door Zijne Doorluchtige Hoog- waardigheid in last gegeven mij ten uwent te begeven, om in zijn naam te vernemen omtrent de afkondiging van zijn schrijven» en van U en uwer heeren kerkmeesters de getuigenis uwer onderwerping aan Zijne Hoogwaardigheid te ontvangen, waartoe ik mij op den ien Februari omstreeks n uren ten uwent zal vervoegen. Ik verzoek UWeleerw. de heeren kerkmeesters van mijn komst te willen verwittigen. In de hoop UWeleerw. in den besten welstand te ontmoeten, heb ik de eer met achting te zijn UWeleerw. dienstw. dnr. J. G. van der Aa, Deken. De �getuigenis hunner onderwerping" had, blijkens de daarvan opgemaakte acte, den isten Febr. plaats, in tegenwoordigheid van den pastoor van Duivendrecht, H. van Breukelen en den kapelaan van Ouderkerk, H. Preijer. Kort daarop, den 2<ien September 1854, werd pastoor Schoonderbeek benoemd tot opvolger van pastoor Keil te Overveen. Daar wachtte hem eene niet gemakkelijke taak. Doch wat aan zijn voorganger mislukte: zijne schapen in trouwe rondom zich te verzamelen ¹), dat viel aan pastoor Schoonderbeek niet moeilijk, dank aan zijn beminlijken omgang en hartelijke manieren. En toen kon hij, onder leiding van den destijds zeer gewilden architect Molkenboer, de hand slaan aan den bouw eener nieuwe kerk, die den 22e" Mei 1855 werd ingewijd en 1) Bijdr. v. Haarlem: dl. III, blz. 356�359.



		30 gesteld onder de bescherming van Onze lieve Vrouw onbevlekt ontvangen. Om deze belijdenis des geloofs in dit pas uitgesproken leerstuk der H. Kerk schonk Pius IX aan de parochie een ciborie tot dankbaar aandenken. Uit het oogpunt van kunst moge deze kerk van Molkenboer een �quasi gothieke" genoemd worden *), hare soliditeit daarentegen is van de beste keur, zoodat, toen de tegenwoordige pastoor van Overveen, L. ten Brink, eens ernstig dacht aan den bouw eener nieuwe kerk, en daarover het oordeel vroeg van den architect Tepe, antwoordde deze: �ik verdien gaarne geld en zou liever nog een nieuwe kerk bouwen, maar \'t is mij niet mogelijk u te verzekeren, dat hetgeen ik leveren zal, zoo solied en voor de menschen zoo aangenaam zal zijn, als deze kerk van Molkenboer." Van de parochie Overveen leverde pastoor Schoon- derbeek, die ook voor het kerk-archief van Nederhorst den Berg zich zeer verdienstelijk maakte, in de Bij- dragen van Haarlem een lezenswaardig geschiedkundig overzicht 2). Ook was hij vol ijver voor kerkelijke kunst en oud- heid, en maakte tot aan zijn overlijden deel uit van de Commissie, die in 1876 over het Bisschoppelijk Museum te Haarlem was aangesteld. Den ioen October 1883 trof hem een beroerte, waaraan hij den 3ien Januari 1887 op ruim 76-jarigen leeftijd bezweek. Hij werd den 4en Februari in het priestergraf op het kerkhof te Overveen bijgezet. Zijn dankbare parochianen stichtten hem in de parochiekerk een steenen monument, uitgevoerd door Frans Strack�, waaronder

		*1) De Katholieke kerken in Nederland:* afl. VIII, blz. 198. 2) L. c, dl. II, blz. 362-376; id. dl. III, blz. 336�360.**





		3i Jan Brom � een neef van den pastoor � een koperen grafplaat met opschrift ontwierp. He Van pastoor Schoonderbeek zijn in de pastorie te Overveen, behalve een photo uit het jaar 1880, twee geschilderde portretten. Het oudste van 1857, hg. 1.17 br. 0.87, is geschilderd door Reinier Craeyvanger, een leerling van Pieneman, en dien Immerzeel onder de �uitmuntendste teekenaars" rekent van zijn tijd¹); het jongste van 1863, hg. 1.16, br. 0.90 is van de hand van N. J. W. de Roode, den pastoor voorstellend als gezeten met uitzicht op de nieuwe kerk en pastorie, en het pauselijk ciborie v��r zich. * * * Pastoor Schoonderbeek werd in de herderlijke be- diening te Nederhorst den Berg opgevolgd door Con- radus Leonardus Rijp, die den 3osten Januari 1821 te \'s Gravenhage geboren was ^a). Hij ontving zijne opleiding tot het priesterschap op de beide Seminari�n Hageveld en Warmond en werd den I7en Augustus 1845 door Mgr. van Wijkerslooth, bisschop van Curium, priester gewijd. Tot den io^en Juni 1846 stond hij als kapelaan te Leiden den aartspriester P. A. Kervel in het schrijven van brieven en het voeren van correspondentie ter zijde, en werd in Aug. 1846, verplaatst zijnde naar het Seminarie Hageveld, voor- loopig belast met de lessen der Grieksche taal en het geven der bijvakken, behoorende tot de klasse der i) y. Immerzeel: de levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders enz., Amsterdam, 1855, Gebroeders Diederichs, dl. I, blz. 156. 2) Hij werd gedoopt in de «Oude Molstraat\'s kerk"; zijn vader heette Cornelius Rijp en zijne moeder Cornelia van Loenen. Peter en Meter waren: Leonardus van Loenen en Maria Theresia Verstraten.

		t



		\'�

		32

		Syntaxis. Toen �Mijnheer" Hesseveld als leeraar wegens ziekte het Seminarie moest verlaten, werd aan Rijp ook het doceeren van het Latijn der vierde klasse opgedragen. Rijp was te Hageveld niet gelukkig; herhaaldelijk had hij bij den bisschop op verandering van werkkring aangedrongen, zoodat, toen Nederhorst den Berg open kwam en de bisschop op het oogenblik geen �betere promotie" had, leeraar Rijp tot �deservitor" werd aangesteld, omdat hij er, volgens verklaring van den bisschop, �slechts korten tijd zou blijven." Toch liggen er tusschen den dag zijner benoeming tot deservitor � ii Augustus 1854 � en zijne aanstelling tot pastoor van Ouderkerk � Februari 1858 � bijna vier volle jaren. Intusschen is Rijp in officieele stukken te Neder- horst den Berg door zijn bisschop nooit �pastoor" maar altijd �deservitor" genoemd geworden. Bij zijne komst te Nederhorst den Berg waren de parochiale zaken goed geregeld en stonden de katho- lieken om hun godsdienstzin gunstig bekend. Vandaar dat hij des Zaterdagsavonds lof begon te houden; met machtiging van den directeur P. J. Hesseveld een broe- derschap stichtte van den levenden rozenkrans en het broederschap instelde van gedurige Aanbidding. Den 6en Februari 1855 werd te Nederhorst den Berg het parochiaal Armbestuur opgericht en werden tot eerste armmeesters benoemd: H. F, Ostheimer, J. Nieuwen- dijk en B. van Dijk. Den ic^en Augustus 1856 deed Gerrit van Dijk, de later zoo bekend geworden pastoor van Langeraar, zijne eerste H. Mis, waarbij kapelaan M. Bernsen, eveneens een �Berger" van geboorte, preekte ¹). 1) Bij zijn dood vermaakte Micha�l Bernsen, toen pastoor te Voor- schoten, aan zijne parochiekerk te Nederhorst den Berg zijn fraaien zilver-vergulden miskelk.




		33


		Onder pastoor Rijp werd de kerk verrijkt met een zilver-vergulden kelk en een zilveren sterrenkrans voor het onze lieve Vrouwe-beeld. * In Februari 1858 werd �deservitor" Rijp tot pastoor en den il"¹ Mei 1858 tot deken benoemd van Ouder- kerk aan den Amstel. Hij bouwde aldaar in 1862�1864 eene nieuwe pastorie en in 1865�1867 eene nieuwe kerk. In 1870, toen hij op het punt stond zijn zilveren priesterfeest te vieren, werd hij tot pastoor benoemd van St. Willibrord, bijgenaamd �het duifje", te Amsterdam. In 1883 verwisselde hij uit eigen verkiezing de drukke stadspastorie met de stille dorpspractijk te Monster, en ontsliep aldaar den nen Februari 1890. Een meer groot dan fraai grafgesteente dekt aldaar zijn stoffelijk overschot. Omtrent zijn afsterven wordt door een ooggetuige het volgende medegedeeld ^x): �Vier weken voor zijnen dood werd hij met de laatste H. Sacramenten voorzien, doch zijne parochianen mochten dat niet weten. Nog vijf malen heeft hij daarna gepreekt; dagelijks biecht gehoord, de H. Mis opgedragen, en catechismus gegeven tot en met den 30sten Januari, zijn geboortedag, maar toen al zijn arbeid gestaakt, omdat hij letterlijk niet meer kon. �Laten wij het goede doen, terwijl wij nog tijd hebben", was hij gewoon te zeggen. �Vijf dagen voor zijn dood riep hij zijne parochianen aan zijn sterfbed om de gebeden der stervenden te bidden, gaf hun zijn zegen en liet hen gaan met het getuigenis: gij allen zijt goede kinderen; ik dank u v��r uw gebed. �Zoo stierf pastoor Rijp." � * � _________ * *1) Pius-Almanak:* 1890, blz. 163.** 3



		34

		Pastoor Rijp behoorde tot die mannen, die �n als priester �n als geleerde onder hunne tijdgenooten hebben uitgemunt. Wat hij als priester deed te Ouderkerk aan den Amstel en later te Amsterdam en te Monster blijve thans onbesproken en zal eerst recht behandeld worden als de geschiedenis van Ouderkerk beschreven wordt; maar als geleerde worde hij hier geschetst, want pastoor Rijp gold in zijn tijd voor een man van beteekenis. Op geschiedkundig terrein heeft pastoor Rijp zich nimmer bewogen); \'t waren meer de groote vraag- stukken van den dag, welke \'s mans aandacht en be- langstelling hadden, en waarbij hij bijna uitsluitend zich leiden liet door de uitspraken des H. Vaders, neer- gelegd in zijne beroemde encyclieken. Doch gelijk meerderen zijner tijdgenooten³), heeft ook Rijp zich bezondigd door � zij het te goeder trouw � te veel te veroordeelen van hetgeen het merk droeg der 19e eeuw. Indien zeer enkele afzonderlijk-verschenen geschriften worden uitgezonderd, is de geheele wetenschappelijke arbeid van pastoor Rijp terug te vinden in het maand- schrift: De Katholiek,* waarvan hij zijn leven lang onder de trouwe medewerkers eene eervolle plaats heeft ingenomen. De geweldige beroering, welke in 1853 door het herstel der bisschoppelijke hi�rarchie, in kerkelijke kringen vooral, hier te lande werd teweegbracht, uit vrees voor het

		1) In zijne Levensschets van Zuster Maria Agnes Clara Steiner volgde hij geheel den Jesuieten-pater Rami�re. De Katholiek: 1880, dl. II. blz. 302�312; id. dl. II, blz. 346�366; id. 1883, dl. II, blz. 6�02. 2) De Katholiek:* Utrecht, Wed. J. R. van Rossum: jg. 1887, blz. 333.**



		35

		dreigend machtsvertoon van Rome ¹), heeft den jeugdigen Rijp, wiens hoogvereerde leermeester, Broere, reeds naar de pen had gegrepen ²), op bijna onverklaarbare wijze onbewogen gelaten; en dit is te meer verwonderlijk wijl hij reeds in 1847 ^m ^een opstel³): Zijn er nog geloofswaarheden in het Protestantisme, blijk had ge- geven van groote zakelijkheid en bovenal van strijd- baar en strijdlustig karakter. Doch het was in die dagen meer het onderwijs, waarop Rijp\'s aandacht ge- vestigd was. Als jeugdig leeraar te Hageveld waar- schuwde hij zijn katholieke landgenooten voor het gevaar, waarmede hunne kinderen in de neutrale school be- dreigd werden. �Men late zich, zoo schreef hij ), toch niet verschalken door het koninklijk besluit van Jan. 1842, waarbij ten strengste verboden blijft onderwijs te geven in het leerstellige van eenig kerkgenootschap, of eenige uitlegging te geven of uitdrukking te bezigen, waardoor aan een of andere gezindheid aanstoot zou kunnen gegeven worden": want ziet en leest wat in de schoolboekjes van Kremer ⁶) en Meyboom ⁶) geschreven staat en waarvan de toeleg toch al te doorzichtig is. Doch toen in 1857 de onderwijsberaadslagingen in de beide Kamers gevoerd werden; toen de eerste liefde, waar- mede katholieken en liberalen in den politieken strijd tezamen gingen, begon te kwijnen: de neutrale school argwaan wekte, ofschoon Limburgsche en Noord-Bra- bantsche afgevaardigden, steunende op de oude liberaliteit 1) y. Rtitsma:* 1. c, blz. 395�396. 2) Een bezadigd woord aan mijne welgezinde Protestantsche land- genooten, ter gelegenheid der R. K. Kerkregeling, 1853, \'s-Gravenhage, Gebr. J. en H. van Langenhuysen. 3) De Katholiek: jg. 1847, dl. I, blz. 303�319. 4) De Katholiek: jg. 1845, dl. II, blz. 331�340. 5) Bijbelsche geschiedenissen in leeslesjes voor kinderen. 6) Bijbelsche verhalen voor scholen en huisgezinnen.**



		36

		der bondgenooten en minder beducht voor de gevaren van het neutrale onderwijs, eene eerlijke proef durfden wagen � toen heeft Rijp immer in de eerste gelederen gestaan van degenen, die streden voor het goed recht van het bijzonder onderwijs; en talrijk zijn de opstellen, welke door hem aan deze �brandende quaestie" gewijd werden. Was Rijp, wat zijn stijl en betoogtrant betreft, vaak dor, meermalen bij het langdradige af, er was warmte in dat priesterhart, hartelijke en deelnemende liefde wanneer het, al strijdende, zich uitsprak voor het goed recht der ouders ten aanzien van het onderwijs hunner kinderen ¹). En dit alles geschiedde veel meer nog, toen in 1868 den 22en Juli de bisschoppen van Nederland de belangrijkheid en de beteekenis van den schoolstrijd bij mandement hadden uiteengezet. De strijd kreeg een scherper karakter: het liberalisme miskende de gods- dienstige bezwaren der katholieken en sloot op eene voor hen zeer grievende wijze het oor voor hunne rechtmatige klachten en aanspraken. �De liberalen � zoo schreef Rijp *) � verdedigen met vasthoudendheid het behoud der staatsscholen met beperking, zelfs uitsluiting van het bijzonder onderwijs". En elders ³): �Ook de katholieken zijn burgers van den Nederlandschen Staat, ook door hunne medewerking moet die Staat bloeien, en indien de katholieke kerk hier recht van bestaan, grondwettig recht bezit, heeft zij dit niet aan de gunst der liberalen te danken. Vastgeworteld, gelijk zij is, in den Nederlandschen

		1) De Katholiek: jg. 1872, dl. I, blz. 298�304; id. dl. II, blz. 390; jg. 1878, dl. I, blz. 301�315; jg- 1881, dl. II, blz. 185�197; jg. 1886, dl. II, blz. 274�279. 2) De scheiding van Kerk en Staat: Brochuren-Vereeniging, jg. I, No. V, Haarlem, 1868, A. B. van den Heuvel, blz. 8. *3) De Katholiek:* jg. 1870, dl. I, blz. 381.**



		37

		grond, hebben drie eeuwen van vervolging en uitsluiting haar niet kunnen verdelgen." In 1863 toen de voorbereidende maatregelen tot den bouw eener nieuwe pastorie te Ouderkerk aan den Amstel reeds lang genomen waren en de muren al hooger stegen, verscheen, niettegenstaande die afleidende drukten, bij de firma van Langenhuysen van de hand van Deken Rijp een devotie-boekje, in klein octavo formaat, van twee vellen druks, getiteld: Novene ter eere van den H. Willibrord, Apostel der Nederlanden. \'t Was blijkbaar onder den indruk geschreven van het- geen in Duitschland, Rusland en Engeland geschiedde voor den terugkeer der afgedwaalden tot de ware moederkerk. Want ook Rijp beoogde met zijne novene �vele afgedwaalden door eenparig gebed tot de ware kerk te bekeeren" ^v). 7aIxv geschrift werd door De Katholiek �een net boekje" genoemd, �waarin voor eiken novene-dag zeer vruchtbare onderwerpen gekozen en een aantal hoogst practische toepassingen waren aangegeven" ²). * * Om de groote beteekenis van den pauselijken ency- cliek �Quanta Cura" van 8 December 1864, met den �Syllabus" tot aanhangsel of bijlage, te begrijpen, herinnere men zich, hoe er destijds onder de liberalen een zekere groep van conservatieven gevonden werd, die, steunende op de grondwet van 1848, degewenschte vrijheid op onderwijsgebied aan de katholieken wel wilden schenken, mits dit zonder schade voor de openbare, neutrale school gebeuren kon. En tot die partij gevoelden vele katholieken zich aangetrokken, 1) L. c, blz. 4. *2) De Katholiek:* jg. 1863, dl. II, blz. 321�322.**



		38

		misleid als zij waren door het vaak op den voorgrond geschoven beginsel van scheiding van Kerk en Staat. De �syllabus" deed ook hier bij de katholieken de oogen opengaan. In 80 stellingen veroordeelde Paus Pius IX de voornaamste dwalingen van zijn tijd, en leerde de katholieken zich wachten voor de verderfe- lijke theori�n eener half of geheel ongeloovige wereld. Het rationalisme, waarvan het socialisme, het commu- nisme, de liberale en geheime genootschappen de uit- vloeisels waren, werd met name veroordeeld; eene reeks van dwalingen, betrekking hebbende op kerk en staat, opgesomd en verworpen; de stelling als zou de kerk zich met den vooruitgang en moderne beschaving moeten verzoenen, verloochend. Geen wonder, dat deze pauselijke stukken van hunne uitvaardiging af, eenerzijds verzet hebben uitgelokt bij sommige katholieken � de latere zoogenaamde liberaal-katholieken � die in hunne argeloosheid door de netten der conservatief-liberalen gevangen waren, doch dat zij andererzijds door de goed- gezinde katholieken met groote geestdrift zijn begroet en gevolgd geworden. Bij de vele uiteenloopende meeningen en de heerschende duisternis over vragen van den dag, was de Syllabus het wachtwoord geworden, waar- naar gehoord, de baken, waarnaar het oog gericht kon worden. Aan het verdedigen der stellingen vervat in den Syllabus, heeft pastoor Rijp zijne beste krachten gewijd; op het liberalisme in al zijne noodzakelijke consequenties deed hij aanhoudend zijn goedberekende slagen neer- komen *); in eene afzonderlijke brochure bestreed hij 1) »Het liberalisme is ten hoogste een wetenschappelijk systeem, bestaande uit eenige valsche stellingen, die zooveel mogelijk de waar- heid trachten na te bootsen, van welke nu de eene dan weder de andere dienst moet doen, die men naar omstandigheden wijzigt en



		39

		het liberale beginsel van scheiding van kerk en staat¹), zich immer sterk makend met het zwaard des geestes, dat het woord des pausen was, neergelegd in diens vele encyclieken, brieven en allocuties²). Vandaar dat pastoor Rijp met de strijdlustigsten zijner tijdgenooten als Alberdingk Thijm³) en Nuyens⁴) gerekend werd tot de zoogenaamde ultramontaansche partij, welke, naar het oordeel van menigen geleerde in den lande, terdege van de katholieke partij moest onderscheiden worden, en waartegen, als zijnde gevaarlijk voor den staat en vijandig aan de wetenschap, geducht van den toren diende geblazen te worden. Zoo schreef Mr. Opzoomer in zijn woord aan mijne katholieke landgenooten ^B): �Zegt het, herhaalt het, dat toepast. Het is eene abstractie, zonder eenheid, zonder plan." De Katholiek: jg. 1870, dl. I, blz. 378; id. 1874, dl. II, blz. 49�61; id. 1877, dl. I, blz. 366�374; id. dl. II, blz. 158 �173; id. 1878, dl. I, blz. 232�245 ; id. 1880, dl. II, blz. 60�64; � 1882, dl. II, blz. 374�380; id. 1883, dl. I, blz. 252�262; id. blz. 264�272 ; id. 1887, dl. II, blz. 257�267; id. 1888, dl. II, blz. 158�179. 1) De scheiding van Kerk en Staat. »Men zal pogen om de kerk van den staat te scheiden; men zal haar den zoo noodzakelijken en wettigen invloed op de maatschappij trachten te ontnemen, den staat zonder God vormen, om eindelijk tot den Staat-Godte komen." blz. 6,1. c. Deze brochure was eene korte omwerking der breed-opgezette artikelen van prof. Ruscheblatt, verschenen in De Katholiek: 1865, blz. 205, 269; id. 1866, blz. 184, I, 325; id. 1867, blz. 176, 489, 619, 782. Over de goede zijde van het beginsel: scheiding van kerk en staat: De Katholiek: 1875, dl. II, blz. 228. De >Kath. Nederl. Brochuren-Vereeniging" ontstond in 1868 tegelijk met de Studi�n der paters Jesuieten, doch hield bij het verschijnen van »De Wachter" in 1871 op te bestaan. 2) De Katholiek: 1871, dl. II, blz. 177�193; 1872, dl. II, blz. 234, 264, 266, 268, 270, 271, 273, 381, 382; id. 1874, dl. II, blz. 49 env.; id. 1882, dl. II, blz. 47�63. 3) De Amsterdammer, Weekblad voor Nederland: 24 Maart 1889. 4) Brochuren-Vereeniging: jg. II, No. V, blz. 44: vgl. De Katholiek: 1872, dl. II, blz. 93. 5) Blz. 8.



		40

		gij katholieken zijt, maar dat katholiek te zijn iets anders is, iets anders in beginsel, iets anders in bedoe- ling, dan ultramontaan te zijn of Jesuit." Dat �iets anders" geeft bij een hoogleeraar in de wijsbegeerte geen hoogen dunk van een helder en goed afgerond idee. En Groen van Prinsterer verklaarde ^x): �dat de goede verstandhouding van Gereformeerden en Roomsch- gezinden op staatsburgerlijk terrein voor Nederland onmisbaar, doch tevens ondenkbaar is, indien de ultra- montaansche rigting de overhand heeft." De Nieuwe Rotte rdamsche Courant in haren hoog- heidswaan gelijk tegenwoordig zoo ook vroeger, zich op de hoogte meenende, waar het katholieke aange- legenheden geldt, schreef in haar nummer van 25 Jan. 1870: �de ultramontaansche partij eischt van onze katholieke landgenooten, dat zij in hun staatsburgerlijk en maatschappelijk leven alleen encycliek en syllabus tot richtsnoer zullen nemen, geen staatkundige over- tuiging zullen volgen, dan die met de inzichten der kerk strookt, zullen ophouden als zelfstandig redelijke wezens te denken en te handelen, om blindelings zich over te geven aan de leiding der geestelijkheid" ²). Doch Deken Rijp werd door al die uitspraken en verklaringen niet angstig^s), maar puntte in die dagen nog scherper zijne pen om te betoogen dat, wat er gemeend of geloofd werd, er tusschen ultramontanen en katholieken geen enkel onderscheid viel aan te

		1) Hei�gerlee en Ultramontaansche kritiek: Mr. G. Groen van Prinsterer, II, Amsterdam, H. H�veker, 1868, bh. 71. 2) Het Blad schreef die woorden naar aanleiding eener tweede brochure van Deken Rijp, getiteld: Katholiek en Liberaal, No. 6, jg. II, Haarlem, 1869, A. B. van den Heuvel. 3) De Katholiek: 1873, dl. II, blz. 265�279.



		41

		wijzen ^J); en dat, wat �Multapatior" ook mocht ver- langen ^a), de toestand der katholiek-liberalen �alleronge- lukkigst" was. �Zijne politieke vrienden mistrouwen den liberaal-katholiek, zoolang hij katholiek is. De kerk verwerpt en veroordeelt zijn liberalisme, het basterdkind, dat hij met zooveel liefde blijft omhelzen, en bij hem- zelven dringt de zoo moeilijke en zoo noodlottige beslissing zich op: �f katholiek �f liberaal" ^s). * * � Een ander verschijnsel, waaraan pastoor Rijp de oplettendheid zijns geestes wijdde, was de moderne richting, welke zich al vroeger in de Nederl. Herv. Kerk openbaarde ), maar thans als belichaamd werd in den theoloog Scholten en den wijsgeer Opzoomer. Om deze beide hoofdfiguren, die door kunde en ont- wikkeling boven den middenmaat hunner tijdgenooten ver uitstaken, hadden zich eene menigte van volge- lingen geschaard, die straks in geschriften of in hunne gemeenten de vrijzinnige theorien zouden verkondigen en verdedigen, welke zij van deze beide grootmeesters vernomen hadden. En zoo werden door Rijp de moderne i) De Katholiek:* 1870, dl. II. blz. 133�160; id. blz. 363�382.** 2) De Katholiek: 1872. dl. II, blz. 221�237; id., dl. II, blz. 257� 277; id. dl. II, blz. 378�395. Dr. G. Brom is in De nieuwe kruistocht voor de katholiciteit van Multapatior, alias Philippona, wat al te optimistisch gestemd. De man was inderdaad blijkens zijne geschriften door het liberalisme sterk aangestreken, zij het wellicht te goeder trouw. Zijn schuilnaam, een tegenhanger van Multatuli, wekte mede achter- docht. Vandaar de huivering der katholieken om, als lid van den Multapatiorbond, met dezen man tot aanvoerder, ter kruistocht te gaan tegen het drankmisbruik. De nieuwe kruistocht: drankweergeschicdenis van rooms Nederland, 1895�1907, van Moorsel en van den Boogaart, Helmond, 1909, blz. 17�18. *3) De Katholiek:* 1872, dl. II, blz. 223. 4) De Katholiek: 1851, dl. I, blz. 419.**



		42

		leerstellingen besproken door Opzoomer ¹), Rauwenhoff, Jorissen²), Hooykaas^s) en Gunning ) ten beste ge- geven ; doch ook de mannen, van wie onder de protes- tanten een krachtig reveil is uitgegaan, ontsnapten niet aan Rijp\'s belangstelling. Hij verheugde zich over hun poging om het algemeen toenemend ongeloof te keeren en begroette als �een groot en geniaal werk" de op- richting der Vrije Universiteit onder den machtigen stoot van Dr. Kuyper ⁶). Het Vaticaansche Concilie dat in 1869 geopend werd en hier te lande ook door niet-katholieken gevolgd werd, had bij velen tot allerlei schrikbeelden en ver- keerde gevolgtrekkingen aanleiding gegeven. De toespraak van prof. Rauwenhoff op den openings- dag van het Concilie, den 8sten Dec. 1869 te Leiden gehouden ⁶), had bij velen weerklank gevonden en hun overvloedige stof tot schrijven geleverd. Als van ouds trad Rijp in het strijdperk en in een opstel: Hebben wij van het algemeen Concilie iets te vreezen ⁷), werden de ver- schrikte gemoederen gerust gesteld: het concilie zal niet tot nadeel maar tot voordeel der kerk wezen; het zal den Syllabus van 8 December 1864 niet herroepen; \'s pausen onfeilbaarheid tot leerstuk der kerk verheven, zal in haren toestand geen verandering brengen; de *1) De Katholiek:* 1875, dl. II, blz. 228 -243. 2) De Katholiek: 1876, dl. II, blz. 271�291. 3) De Katholiek: 1879, dl. I, blz. 153�166.** 4) De Katholiek: 1877, dl. I, blz. 374�377; id. 1878, dl. I, blz. 61�63; id. 1887, dl. I, blz. 103�114. Vgl. Onze Wachter: 1876, blz. 177�200, 267�277, 377�389. *5) De Katholiek:* 1881, dl. I, blz. 341�356.** 6) Leiden, S. C. van Doesburgh, 1869. Vgl. de Katholiek: 1870 dl. I, blz. 111 env. *7) De Katholiek:* 1870, dl. I, blz. 100�110; id. 1871, dl. II, blz. 282�288.**



		43

		uitspraken van het concilie zullen den vrede der kerk niet verstoren. * Hetgeen in onzen tijd vooral op politiek terrein door iedereen gezien en herhaaldelijk gezegd wordt, dat, ten gevolge van het geleidelijk doorvoeren der liberale be- ginselen, het ongeloof in openlijken strijd zal geraken met het geloof; dat de leuze zal worden aangeheven: v��r of t�gen Christus: \'t was door Rijp uit de teekenen van het moderne geestesleven zijner dagen gezien en voorspeld geworden. �De eenige vraag � zoo schreef hij in 1872 � die oplossing eischt is deze¹): wie zal de maatschappij besturen of Christus of Belial." En meermalen worden in zijne geschriften wie ge- looven tezamen geroepen als ging het om eigenbehoud. Bijzonder merkwaardig zijn de volgende regelen, welke uit een opstel gelicht werden, getiteld: Onder welk juk moet Nederland gebracht worden f ²) »Nederland heeft eens het juk van Christus aangenomen ³). Het wierp zijne afgoden om, vernietigde hunne tempels en altaren, om den ��nen, waren God te dienen.....Zoo werd Nederland ingelijfd in de Kerk, opgenomen in de groote volkeren-familie, welke alleen in en door de christelijke kerk mogelijk is. In haar wordt alles vereend en tot het Hoofd teruggebracht. In de zestiende en zeventiende eeuw heeft een groot getal Nederlanders dat juk trachten af te schudden, in zooverre zij zich van de Katholieke kerk scheidden en zich aan hare gehoor - zaamheid onttrokken. Toch meenden zij daardoor het juk van Christus niet af te werpen; zij bleven Christenen en dachten voor de eer van Christus te strijden. Zelfs werd Nederland beschouwd als te zijn het uit- verkoren volk Gods, meer bevoorrecht onder godsdienstig opzicht dan andere nati�n. De gevolgen bleven niet uit; het blijkt thans maar al te duidelijk,

		1) De Katholiek: 1872, dl. I, blz. 169. 2) De Katholiek: 1871, dl. I, blz. 129�143. 3) De Katholiek: 1871, dl. I, blz. 137�140.



		44

		hoezeer de Hervormers zich zelven en anderen bedrogen met zich aan het gezag der Katholieke kerk te onttrekken. Niet alleen het juk der kerk, maar ook het juk van Christus heeft men afgeworpen. De Nederlandsche liberalen voltooien de Hervorming en zullen, indien het mogelijk is, al wat in ons volk nog christelijk is, vernietigen; de christelijke godsdienst en Christus uit staat, huis- gezin, volksleven, zeden en gebruiken verbannen en ten hoogste toestaan, dat het christendom zich binnen gesloten plaatsen vertoone. Zij zullen de afwerping van het juk van Christus vol- tooien en ons, in de plaats daarvan het zware en ondragelijke juk der liberalen, dat is, het Adamsjuk weder opleggen----- Als de vraag gesteld wordt, moet Nederland gebracht worden onder het juk van Christus of onder dat der liberalen, zal het antwoord niet twijfelachtig zijn en hebben wij de meerderheid aan onze zijde. Dat de Protestanten \') zich toch niet door het spook van het ultramontanisme laten misleiden! Zal Nederland christelijk zijn en blijven, of zal het Christus verwerpen? dat is de vraag, welke in onze dagen beslist wordt en beslist moet worden. Dat is de groote strijd, die op ieder maatschappelijk gebied gevoerd wordt. De opleiding tot christelijke en maat- schappelijke deugden is, weliswaar, in de onderwijswet opgenomen geworden, doch het doel en het gevolg van het staatsonderwijs kan geen ander zijn dan aankweeking bij de jeugd van de on- verschilligheid in het godsdienstige en ten laatste de vervreemding van allen godsdienst. De scheiding van kerk en staat, tot de laatste gevolgtrekkingen doorgezet, moet noodwendig de vernietiging der kerk ten gevolge hebben, dat is, de ontchristelijking van het Nederlandsche volk. En dat zoo iets zonder strijd mogelijk zou wezen, dat mogen Protestanten >) verwachten; de katholieken zullen pal staan tegen- over den vijand. De eer van God en van Christus zullen zij niet onverdedigd laten aanranden. O neen! zij zijn nog niet ontaard van hunne vaderen en voelen steeds het bloed der vrije vrouw, der vrije kinderen Gods, door hunne aderen bruisen. Laten de Protestanten ontrouw worden aan den Christus, dien zij in de zestiende eeuw tegen de Katholieke kerk waanden te verdedigen. Zij mogen bukken onder het liberale juk, gelijk zij onder het juk, door de Hervormers hun opgelegd, gebukt hebben. De katholiek zal Christus noch zijne Kerk ontrouw worden en zich niet door het geroep over ultramontanisme laten bewegen,

		1) De geloovige protestanten. 2) De ongeloovige en moderne protestanten.



		45

		om zijn geloof te verloochenen. Nederland is hem bovenmate dierbaar.... Indien echter na deze gehoorde beschouwingen aan pastoor Rijp was gevraagd geworden: �alzoo samen- werken met alle geloovige bestanddeelen uit het protestantisme?" hij zou ongetwijfeld ontkennend ge- antwoord hebben. De idee eener christelijke coalitie had bij hem geen vaste vormen. Hij kon � gelijk meerderen zijner tijdgenooten � het zich niet denken hoe alleen datgene wat de christelijke partijen vereenigt op den voorgrond kon geschoven � datgene wat verdeelt op den achtergrond gehouden worden. Ook het optreden van Dr. Schaepman en het volgen van diens politieke gedragslijn heeft nimmer zijne goed- keuring weggedragen ). Eens zelfs is het tusschen hen tot eenen openlijken strijd gekomen. Aanleiding gaf een opstel in De Katho- liek²), getiteld: Naar aanleiding der grondwetsherziening,* waarmede Dr. Schaepman eene verdediging wenschte te geven zijner gevolgde staatkundige richting. Onder de verschillende daar ter sprake gebrachte stellingen was er een, waarmede Dr. Schaepman ontkende, dat �de constitutioneele monarchie in strijd zou zijn met de christelijke beginselen." �De constitutioneele monarchie � zoo betoogde hij ⁸) � is wel uit de Fransche Revolutie voortgekomen en hare taal en hare vormen verraden dikwijls genoeg dien oorsprong; maar de twee dingen, die haar wezen uitmaken, de monarchie en de volks- vertegenwoordiging zijn in geen enkel opzicht verwerpe- i) Een enkele maal slechts heeft pastoor Rijp een lief woordje voor Dr. Schaepman over gehad, \'t Was naar aanleiding van diens opstel: De jongste geschriften over Kerk en Staat. Onze Wachter: 1876, blz. 177 env. Vgl. De Katholiek: 1876, dl. II, blz. 271. 2) De Katholiek: 1887, dl. II, blz. 176�195. 3) L. c, blz. 189�190.