-ocr page 1-

• •

-

"r*~.~ ——<—t---M

-\'r==ir=Jï=Jr=ii=Jr=Ur=Jr=Ji

"^

VORSTENLATOSCHE

.11

I

iT

i-/

J. GRONEMAN.

-*wv Vs|^^»^(>=^=^ «w»~-

Dordrecht. — J. P. REVERS.

1883.

—<5»^-

"-r»-JSs-*7r

•*-n

.

-ocr page 2-

		Mm oio/Bl Kast 176 Pl.H N°9

-ocr page 3- -ocr page 4- -ocr page 5-

		VORSTENLANDSCHE TOESTANDEN.

-ocr page 6-

		NIEUWE UITGAVEN.
		Dr. J. Groneman. Waar of onwaar? Nieuwe Indische schetsen. Twee deelen.......f 5,— Greenwood. De Wilden van Londen. Zwerf- tochten in verborgen hoeken ........ » 1,40 Henri Gréville. Raïssa, door Francisca GalW . » 3,— Jonkvr. Oornélie Huijgens. Hélen e van Ben- tinck. Twee deelen...........» 6,— Jonkvr. Cornélie xluygons. Uit den strijd des levens................» 2,40 Erasmus den Jonge. Het Schouwtooneel on- zer Dwaasheden. Twee deelen Royaal 8°. . . » 6,— Kwamina. Nanni. Roman uit Suriname. ...» 2,50 Mina Krusoman. Mijn leven, met portret, drie doelen................» 9,25 Mina Krusoman. Willen en handelen. Fellah Damstone of De bruid van New-York.....» 2,50 Op Java. Langs Kruisweg en Slingerpad. Kritische pennekrassen..........» 2,75 Sally. Drie Predikantsdochters. (Deze roman handelt voor \'t grootste gedeelte in Indië). ...» 2,50 Mr. E. Schoidius Een Eerste Stap . . . . » 3,— Mr. E. Schoidius. Lichte en donkere dagen. » 2,60 Mr. E. Schoidius. Ulbo Garvema.....» 2,25 Troulhias. Schetsen uit Turkije.....» 1,— Wolterink. In vuuren stormwind. Twee deelen » 4,50 Wolterink. Uit den Geuzentijd. Derde, goed- koope uitgave, met pi...........» 1,50 Wolterink. Potloodschetsen uit het land van Zier ik zee, met 2 platen.......» 0,90

-ocr page 7-

/^6.<r*7-

T

E

noon

J. Groneman.

-*.vrw2>

DORDRECHT, J. P. REVERS. 1883.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

A06000009586821B

0958 6821

-ocr page 8- -ocr page 9-

		INHOUD.
		Blads. Voorwoord................   vu Toelichting................       1 Een min of meer onzedelijk begin........       7 „Inlandsche kinderen"............     10 Inlandscb.fi moeders.............     14 Men is mensch..............    29 Een natuurlijk huwelijk............     32 Een minder natuurlijk huwelijk.........     3(i Een minder „natuurlijk" kind.........    47 Een tweede vrouw.............     51 Een kind van overspel............     55 Twee zusters...............     58 Vooruitgang...............    (il In strijd met de wet............    60 Onnatuurlijke wetten.............     70 Onderdaan van den inlandschen vorst.......     74 Gewettigd onrecht.............     77 Uitgesloten................    84

-ocr page 10-

		VI                                      INHOUD.
		Bladz. Licht en donkei..............87 Kinderliefde...............90 Een sterfgeval...............96 In \'t sterfhuis...............100 Keu vriendin in den nood...........103 De zusters alleen..............105 Hopeloos................111 Zusterliet\'de................114 Een doeltreffende slag............119 Altijd die wet...............!23 Üe politierol...............125 Een vorstelijke gevangenis...........130 Voor tien land raad         . *..........134 Gevonnisd................153 Woordbreuk...............157 Hooger beroep...............160 Gratie.................162 \'T einde.................167

-ocr page 11-

		VOORWOORD.
		Men heeft al eens gevraagd, waarom ik geen schetsen over de Vorstenlanden schreef. Welnu, hier is er een. Of er meer zullen volgen? Dat weet ik nog niet. Ik heb daar stof en tijd voor noodig. Aan stof ontbreekt het niet. De toestanden zoowel van de javaansche als van de europeesche maatschappij in die landen wijken zoo veel van die in andere gedeelten van Java en van Indië af, dat ze een afzonderlijke studie zeker waard zijn. Maar aan tijd ontbreekt het mij wel. Dat is een bezwaar. En ik zie ook geen kans die stof te behandelen , zonder sommige lezers nu en dan te ergeren.

-ocr page 12-

		VUT
		VOORWOORD.
		Dat is een ander bezwaar. Ook deze studie zal dat doen, en ik kon dat moeilijk vermijden. Om \'t echter zooveel mogelijk te verhelpen, heb ik aan de hoofdstukken namen gegeven, die zulke lezers bij \'t overzien van den inhoud reeds als zoovele waarschuwingen kunnen dienen, om mijn boek nog bij tijds weer dicht te slaan en liever een ander in handen te nemen.
		e             o Jogjakarta, 31 Mei, 1881.
		G.

-ocr page 13-

		TOELICHTING.
		Nog een paar woorden over de spelling van den • •            • naam Jog Jakarta. Vooreerst is dat niet m ij n spelling (i k ben geen bevoegd taalkundige), maar wel die van alle ja- vaansche brieven en handschriften en drukwerken, die ik onder de oogen heb gehad. En bovendien wordt die schrijfwijze door geleerden als Gericke, Roorba, Veth en anderen gevolgd, die er prijs op stellen taalbederf door zuivere spelling tegen te gaan De javaansche spelling kan in ons letterschrift niet juister dan op bovengenoemde wijze teruggege- ven worden , waarbij de g dan de waarde heeft van een zachte (in onze nederlandsche taal niet be- staande) k, evenals in \'t fransch en in \'t engelsch vóór de meeste — en in \'t duitsch voor alle klinkers. Onze k zou te hard zijn, en de c (als k) evenzoo. \'T voorvoegsel nga is eenvoudig weggelaten, 1

-ocr page 14-

		2                                     TOELICHTING.
		omdat \'t niets anders is dan een verkorting van hing, welk bijwoord doorgaans voor plaatsnamen gebezigd wordt (in den zin van ons te of naar), soms met tusschenvoeging van een verbindenden «klank. Een voorbeeld van \'t verbinden van hing met een naamwoord door middel van een «klank\' vindt men in een der vorstentitels van midden Java: Sënapati o c                                                          i                   i                 • hingalaga: opperbevelhebber in den oor- log. Laga is oorlog. Andere voorbeelden daarvan zijn Ngastinaen o Ngawi in plaats van hing Astina en hing A w i. c                c                        c De schrijfwijzen D j o k j a, D j o cja en D j o k d j n zijn dnbbel verkeerd. Vooreerst omdat die woorden geen zin hebben en Jogja wel. En voorts ook omdat dat niet eenvoudi- ger maar wel omslachtiger is, zonder dat die omslachtigheid door iets gerechtvaardigd wordt. Een eenvoudiger spelling zou nog verdedigd kun- nen worden, bij voorbeeld als men gemakshalve Japara en Jakarta voor Djapara (eigenlijk Djajapara) en DJakarta (eigenlijk Djaja- karta) schrijft, vooral in talen die, als de onze, geen afzonderlijk letterteeken voor dj hebben.

-ocr page 15-

		:i
		TOELICHTING.
		Dat niet-taalkundige dagbladschrijvers en be- stuurshoofden een verkeerde spelling aannemen, kan voor ons geen reden zijn een b e t e r e spelling te verwaarloozen. Zij mogen, zonder nadenken de schrijfwijze van onontwikkelde buralisten en vreemde landmeters (die bovendien aan een andere spelling zooals die van u of ou voor onze oe, gewoon zijn) volgen, ieder die \'t wetenschappelijk belang van een zui- vere spelling van plaats- en andere namen inziet mag zich geroepen achten mee te werken om verdere taaiverkrachting te bestrijden. Jog ja of Joga (zie \'t nieuwe woordenboek van T. Roorda) beteekent geschikt, gepast, be- hoor lijk goed (men vindt het terug in pra- jóga), en karta: veilig, rustig, vredig, en de naam van \'t rijk Jogjakarta spreekt dus mis- schien eenvoudig van een goede plaats waar men veilig of rustig wonen kan. In \'t Sanskriet heeft karta of kreta de beteekenis van gemaakt, gedaan, voltooid, geschikt, en in dien zin zou onze plaatsbenaming door goed gemaakt kunnen vertaald worden. Dat men zeer voorzichtig te werk moet gaan met \'t verklaren van namen, als men zich voor dwaling

-ocr page 16-

		4                                    TOELICHTING.
		wachten wil, en dat daarbij vooral een juiste spel- ling goed te pas komt kunnen tal van voorbeelden leeren. Ik zal er enkele aanhalen en herinner in de eerste plaats aan Tji-rëbon (\'t Soendaasche tjiisbeek of rivier en rëbon een garnaal soort) dat, in navolging wellicht van een slordige engelsche schrijf- wijze, veelal Cheribon geschreven wordt en daar- door onherkenbaar geworden zou zijn, indien soen- daneezen de juiste spelling niet behouden hadden. Wij zouden verstandig doen die spelling alleen te volgen. \'T volharden in een aangenomen dwaling kan nooit gerechtvaardigd zijn. Pëkalóngan, zegt men, is een plaats waar (veel) kalongs zijn; maar men vergeet dan dat de plaats in \'t hoog-javaansch Pangangsalan heet, van an g s a 1 (v e r k r ij gen), dat in \'t laag-javaansch wel óleh luidt maar ook, althans in de strandtaal van de noordkust, along. Ook in de Vorstenlan- den wordt deze ngokovorm bij \'t padisnijden nog gebruikt: pirang (gèdèng) along? Hoeveel (bossen) hebt ge verkregen? Pëkalóngan is eins een plaats waar (wat, bij voorbeeld visch) te verkrijgen is; een vang- of vindplaats.

-ocr page 17-

		5
		TOELICHTING.
		Ik had vroeger gehoord dat \'t voorvoegsel nga in Ngajogjakarta de waarde zou hebben van een aan \'t Sanskriet ontleende alfa privans, en dat jogja binden en nga jogja dus ontbinden of ongebonden, vrij zou beteekenen. Toen ik daarover eens met p a n g é r a n a r j a Soerja Negara, een broeder van den toenmaligen (zesden) Sultan, en een erkend taalkundige, sprak, ontkende die dat ten stelligste en op goede gronden. Maar toen ik hem zei dat de Sultan zelf \'t beweerd zou heb- ben , veranderde hij onmiddelijk van geloof en zei: t/O, dat is wat anders, als die \'t gezegd heeft, dan is \'t ook zoo." Vertrouw maar op zulk een gezagsovertuiging! Toen de javaansche-talenkenner Zoeteliee rezi- dent van Banjoemas was, had hij langen tijd vruchteloos naar den zin gezocht van den naam van den berg kampong Tajem aan de Soen- dasche grenzen. En geen wonder, want in die kampong was nog maar een (en een stokoud) man te vinden, die zich herinnerde dat de eerste be- woner van die plek, bij \'t bouwen van de eerste hut, gemeend had geen beter naam voor die plaats te kunnen vinden dan \'t eerste woord dat zijn kind

-ocr page 18-

		(5                                         TOELICHTING.
		er spreken zon. En dat kind, dat pas begon te stamelen , had toen in zijn gebroken taal om rijste- nieelpap (pëjëm, javaansch: pati) gevraagd, door \'ta \'jêm te zeggen voor men til pëjem. Als Zokteliee dien man nog niet juist bijtijds gevonden had, zou niemand den juisten zin van dien naam meer terecht gebracht hebben, en \'t woord wellicht aanleiding hebben gegeven tot zeer scherpzinnige dwalingen.

-ocr page 19-

		EEN MIN OF MEER ONZEDELIJK BEGIN.
		Als iemand ongelukkig gehuwd is..... Er zijn zulke huwelijken. Vooral in onze maatschappij, waar er zooveel gesloten worden, zonder eenigen waarborg voor huwelijksg e 1 u k. En onder onze wetten, die \'t huwelijk bijna onontbindbaar maken, onverschillig of \'t te goeder trouw aangegaan werd door personen, die elkander wel volkomen vertrouwden, maar toch ook te wei- nig kenden en dikwijls verkeerd beoordeelden — of dat \'t door drang van buiten tot stand werd gebracht, door familieinvloed of eigenbelang; maar een eigenbelang, van geheel anderen aard dan dat, wat alleen een duurzaam gelukkige vereeniging van man en vrouw verzekeren kan. Dan kunnen man en vrouw zoo ver van elkan-

-ocr page 20-

		8             KEN MIN OF MEER ONZEDELIJK BEGIN. der verwijderd geraken, dat .... (hoe zal ik me kiesch genoeg uitdrukken?) dat ze eigenlijk geen man-en-vrouw meer zijn. Een vrouw, bij voorbeeld, die verkocht is, of zich verkocht heeft, zonder liefde, is (in zedelijken, niet in wettelijken zin) soms weinig meer dan de ... (een fatsoenlijk nederlandsch woord, als \'t ook maar half verstaanbaar is ?)... dan de slavin van haar man. En er zijn vrouwen die te veel karakter hebben om dat te willen worden, of op den duur te willen blijven. Maar man en vrouw kunnen ook door ziekte gescheiden worden, al hebben beiden elkaar ook werkelijk lief. En ook dan ontbreekt er soms veel aan \'t huwelijksgeluk en zeker aan den huwelijksband. Aan zulk een huwelijk dacht ik juist toen ik begon te schrijven: als iemand ongelukkig gehuwd is — en nu ver- volg ik — en als hij dat huwelijk niet ontbinden wil, of niet meer ontbinden kan... dan schikt hij zich in zijn noodlot, of hij schikt er zich niet in, al naar dat zijn gestel tot het eene of \'t andere aanleiding geeft, en de omstandigheden daar al of niet toe meewerken. Als hij er in weet te berusten, dan zegt men

-ocr page 21-

		EEN MIN OF MEER ONZEDELIJK BEGIN.             9 van hem dat hij een heel braaf man is, en dat zal ook wel zoo zijn, ten minste als die berusting ernst, en geen schijn is, en als die braafheid hem strijd en zelf beheersching kost. Er zijn er bij wie die strijd al heel weinig te beduiden heeft, omdat ze heel arm zijn (of ge- worden zijn) aan mannelijke energie... Ik weet er geen evengoed nederlandsch woord voor... Maar wanneer nu zoo iemand er zich niet in schikt, omdat hij dat niet kan; omdat hij m en s c h blijft, met menschelijke behoeften, die op den duur niet altijd kunnen verloochend worden,... dan zoekt hij wel eens elders, wat hij thuis niet meer vinden kan. Dat is dan ongebondenheid of natuurdwang, wat ge maar wilt, gij, die beter (of minder m an) zijt dan hij, of die dien strijd nooit te strijden hebt gehad. Mij is \'t onverschillig hoe gij \'t noemen wilt, dewijl ik ditmaal geen plan heb zulke zon- daars te verdedigen, maar alleen rekening wensch te houden met f e i t e n, die gij niet ontkennen kunt. En daarom spreek ik van zulk een feit, en van de gevolgen er van onder onze wet.

-ocr page 22-

		„INLANDSCHE KINDEREN."
		Jakob Bosman was een „inlandsen kind," zooals wij hollanders zeggen (de inlanders noemen dat p erana kan), en dat beduidt dat hij geen volbloed europeaan of inlander, geen t o t o k was, maar een afstammeling van een europeaan en een inlandsche vrouw, of andersom, maar dat komt bijna nooit voor. Denk nu niet dat ik van „inlandsche kinderen" kwaad wil spreken. Ik heb in beginsel niets te- gen hen. Zij zijn er, en hebben dus recht van bestaan, evengoed als wij. Zij zijn menschen, evengoed als anderen, en hebben dezelfde menschelijke rechten en plichten, en deugden en ondeugden. Alleen d e opvoeding beslist, naar mijn meening, bij hen evenals bij ieder ander, of de deugden of wel de ondeugden meer tot ontwikkeling komen.

-ocr page 23-

		„INLANDSCHE KINDEREN."                       11 Maar in den tijd waarvan ik spreek was die op- voeding, vooral ook wat het onderwijs aangaat, in Tndië nog zoo gebrekkig, dat zij toen in kennis en beschaving wel niet anders dan achterlijk kon- den zijn, bij t ó t o k \'s, die in Europa goed schoolon- derricht en een veel betere vorming genoten hadden. Als volbloed europeanen hun kinderen aan dat zelfde onderwijs hadden prijsgegeven, dan zou er van die kinderen weinig meer terecht gekomen zijn; terwijl kleurlingen, maar die jong genoeg naar Europa werden gebracht en daar in goede handen kwamen , even welopgevoed terugkeerden als gebo- ren nederlanders. Er zijn voorbeelden genoeg van. En dat vele kleurlingen in Europa toch nog mis- lukten, en ook nu nog niet tot hun recht komen, dat zal wel hieraan liggen, dat ze óf te laat uit Indië werden weggezonden, toen ze door verwaar- loozing al tamelijk bedorven waren; of dat ze in verkeerde handen vielen, die zich minder wei- willend voor hen openden dan voor de vaderlijke wissels; öf, eindelijk, dat ze door \'t al te ruime zakgeld van papa de verloren prooi werden van die school makkers, die karakterloos genoeg waren om daarvan te willen meeleven, zonder mee te betalen.

-ocr page 24-

		„INLANDSCHE KINDEREN."
		12
		\'T spreekt immers van zelf dat degelijke jon- gelui tot dat //klaploopen" niet in staat zijn, en dat zij hun rijkere indische kameraden dus hulpeloos aan die minsten der broederen dienen over te laten. En die minsten der broederen zijn tötok\'s. Laten we de kleurlingen niet onbillijk veroor- deelen! Een indische rezidentsvrouw, wier kinderen in Nederland veel geld kosten en weinig leerden , ant- woordde mij op mijn zeggen, dat \'t eene wel een gevolg van \'t andere kon zijn, en dat ze veel beter zou doen hun veel minder zakgeld te geven: ,/inaar dokter! \'t zijn rezidentskinderen !" Die hadden dus op school en akademie al den stand van hun vader op te houden! En ze genoten daarvoor „reprezentatiegelden," evenals papa van \'t goevernement! . . . Geen wonder dat ze bij de „klaploopers" zoo bizonder gezien waren en broe- derlijk door die ellendelingen in de laagte werden gehouden! Ik herinner mij een schatrijken landhuurder, wiens pas van de akademie (maar zonder diploma\'s) teruggekeerde zoon zoo voortreffelijk de horlepijp danste, dat ik den vader daarover een kompliment meende te moeten maken.

-ocr page 25-

		„INLANDSCHE KINDEREN."                    13 — i/Dat wil ik wel gelooven"—antwoordde de man — „dat is ook alles wat hij voor veertig dui- zencl gulden in tien jaar geleerd heeft!" En ik herinner me een ander landhuurder, die nooit iets van Europa gezien had, maar zeer veel natuurlijk verstand bezat en daarmee zooveel prak- tische kennis had opgedaan, dat hij menigeen in den levensstrijd als raadsman kon dienen, niettegen- staande hij, volgens zijn eigen zeggen, maar voor twee-en-veertig gulden opvoeding had genoten, door zeven jaren lang school te gaan voor zes gnl- den per jaar. Nog eens laat ons die ,/inlandsche kinderen" niet voorbarig veroordeelen.

-ocr page 26-

		INLANDSCHB MOEDERS.
		\'T onderwijs nu is in Indië in de laatste jaren veel verbeterd, en dat komt ook den „inlandschen kinderen" natuurlijk ten goede. Maar wij tótoks hebben doorgaans nog wat anders op hen voorgehad, dat voor geen geld te koop is en door de Regeering niet, kan gegeven worden, en dat voor de opvoeding toch een zeer groote beteekenis heeft Wij hebben ontwikkelde moeders gehad. Vrouwen van gelijken stand en van evenveel beschaving als de vaders van haar kinderen, en die vooral in onze eerste levensjaren den grond konden leggen voor een goede vorming van \'t kinderlijk karakter. Znlke moeders hebben de meeste van onze kleur- lingbroeders nooit gekend. Hun moeders waren óf tötok inlandsche vrou-

-ocr page 27-

		15
		INLANDSCHE MOEDERS.
		wen, en dan meestal uit den minsten stand, óf përanakan\'s van dezen, die niet altijd veel hoo- ger staan, al me en en ze beter te zijn, dan zij. In de goevernementslanden van Java *) zijn de hoogere standen der inlandsche maatschappij nage- noeg uitgestorven. Alleen de inlandsche ambtenaren (regenten en mindere hoofden) vormen er een eersten — en de bemiddelde kooplui en handwerkers een anderen gegoeden stand. Maar de dochters uit die standen gaan geen verbintenissen met vreemden aan. Zij worden voor den moeharaedaanschen priester2) aan mannen van hun eigen landaard uitgetrouwd. Alleen de dochters van \'t minvermogende volk, van daglooners en dagdieven, van bóedjang\'s en koelie s en vooral van amfioenschuivers en
		1)  Van de buitenbezittingen spreek ik niet, omdat ik die niet dooi\' eigen onderzoek ken, en ik daarentegen wel weet dat volksaard , taal en zeden daar onderling zeer veel, en nog meer van die van Java verschillen. Iets flat nederlandsclie regeeringsleden en schrijvers en boekbeoordeelaars wel eens vergeten of nog niet schijnen te weten. 2)   Priester is misschien minder juist, maar ik weet geen beter woord. En al verklaart hij den koran niet in den m èis d j i d (ui o s k e e), bij andere gelegenheden in t e r- preteert hij de leer van dat boek wel degelijk. Bij voor- beeld bij priesterlijke rechtspraak.

-ocr page 28-

		16                          INLANDSCHE MOEDERS.
		dobbelaars, worden, voor hooger tóekon1) dan een stamgenoot betalen kan, aan europeanen af- gestaan, of verkiezen zelf den betrekkelijken over- vloed van zulk een plaatsing boven de armoe van de ouderlijke hut of \'t slavenleven van den die- nenden stand. Ook de përanakan\'s van arme chineezen (tótokchineezinnen zijn er op Java niet veel) vol- gen deze wijze van doen om aan den man te ko- nien, wel. Maar die chineezen staan in beschaving ver bij Javanen en soendaneezen achter, al overtreffen ze hen in ontwikkeling van anderen aard, in werk- zaamheid en in ondeugden. In de Vorstenlanden geldt de bovenbedoelde regel evengoed. Maar daar gebeurt het toch ook wel dat meisjes van beter afkomst aan europeanen verkocht worden , als de ouders tot den verarmden adel behooren , die te hoog staat om te werken, maar niet om te eten en te leven. Dat verkoopen nu is geen schande. In de javaansclie maatschappij worden de dochters
		1) K o o p p r ij s.

-ocr page 29-

		17
		IXJ.ANHSCHK MOEDKR8.
		altijd verkocht. Dat is iidat1). Dat is t recht van den vader, of, als hij er niet meer is, van den wiili, van grootvader of broeder of oom. En hij verkoopt haar aan wien hij wil; en gewoonlijk is \'t bedrag van de tóekon, die de aanstaande schoonzoon betalen kan , daarbij van overwegenden invloed. De toestemming van de dochter wordt meestal niet gevraagd. Zij is gehouden te gehoorzamen. Doch dat wil alleen maar zeggen, dat zij ver- plicht is zich te laten uithuwelijken en zich alle huwelijks-ceremoniën te laten welgevallen. Zoodra dat evenwel afgeloopen is, en de vader zijn woord - dus gestand heeft gedaan , is de bruid bevoegd den bruigom, als echtgenoot aan te nemen (wat dik- wijls eerst dagen of weken later gebeurt) of te wei- geren. Heeft zij een ernstigen tegenzin in hem , dan verlaat ze zijn huis zonder zijn echtelijke rechten erkend te hebben, en tracht ze de middelen te vinden om hem de tóekon terug te doen betalen , en dan is ze zoo vrij als een weduw om een an- der huwelijk, met of zonder priesterzegen, ondes noods ook zonder vaderlijke toestemming aan te gaan.
		1) Van oudis overgeleverd gebruik, 2

-ocr page 30-

		IS
		INLANDSCHE MOEDERS.
		\'T eerste huwelijk heet dan eenvoudig niet door- gegaan *). \'T verkoopen heeft dus niets bclecdigends voor de dochter, daar geen huwelijk zonder koop tot stand komt. Zelfs de onderdanen van den Vorst, die door dezen tot bruigoms van zijn dochters worden verheven, zenden met de lam ara n (bruid s g e se h en k e n) ook eenig geld als tóekon naar den k e da ton. De priesterzegen zelfs is minder noodig dan de tóekon, en wordt dikwijls eerst ingeroepen als de jonge vrouw moeder moet worden, en de man dus verplicht is, volgens moehamedaanschen a dat, zijn kind te wettigen. Bij kinderlooze huwelijken wordt de dienaar van den godsdienst soms nooit te hulp geroepen. 1) h 6 ra d a d i, hoogjavaansch : boten d a d o s. • c            ° Een doe hoofdregenten en landraadsleden van J o g,j a k ar t a, die bizonder op de hoogte van de javaan>.che huwelijksgebriii- ken beweert te zijn, meent dat de vader doorgaans wel de toestemming van zijn dochter vraagt, ten minste als deze meerderjarig geacht wordt, en dat zij zich daaraan dan ook te honden heeft Vóór dien leeftijd geldt haar toestemming echter niet als verbindend , en dan blijft zij even vrij om haar bruigom na de huwelijksvoltrekking, te verlaten, alsof ze geen toestemming gegeven had.

-ocr page 31-

		1!)
		INLANDSCHE M0EÜERS.
		Bedenkt men nu, dat de javaansche adel ver- mindert in rang naarmate die verder afdaalt van den oorspronkelijken stamheer *), zoodat, bij voor- beeld , de kinderen van den vorst (p ó e t r a d a- lêm) prinsen en prinsessen zijn, maar de klein- kinderen (waj a h dalem) al niet meer 2j); en verder, 1)   Dat dunkt mij wel zoo redelijk als de euiopeesehe mee- ning, dat de adel met den afstand in waarde zou toenemen. Ik herinner mij \'t verhaal van een italiaanschen graaf, die zoo onverschillig bleef bij \'t bekijken van de oude familiepor- tretten van een anderen ranggenoot, dat deze hem vroeg of hij dan misschien nog ouder stamboom had aan te wijzen. — »Neen" — antwoordde de jongere — «mijn v a d e r heeft mijn adelbrieven op \'t slagveld zelf verdiend, en ik twijfel alleen of g ij zoo na verwant zijt aan den stamheer van u w geslacht, als ik aan den mijne." 2)    üe kinderen van den Vorst voeren levenslang den titel van góesti, als ze een ra toe (vorstin), en van b e n- da i-a, als ze een mindere vrouw of een bijvrouw (g o e n d i k) en niet bijzit, want elke vrouw die zwanger is wordt door \'t huwelijk gewettigd, tot moeder hebben, en voeren als zoo- danig een vergulden pa j o e n g (hofjavaansch : sóu g- song, d. i. zonnescherm) met een gelen kring, of een vergulden met een witten kring halverwege den straal. Goesti is oorspronkelijk (en althans nu nog op Iiali) een titel van leden van do derde kaste der Hindoes, die der Vaisya\'s. De beteekenis van dat woord is dus door\'t gebruik zeer gewijzigd.

-ocr page 32-

		20                          INLANDSCHK MOEDERS.
		dat de oudste zoons van prinsen en mindere prï- jiiji\'s met de vaderlijke bezittingen of ambten (en Bovendien heeten alle zonen r a d è n m a s , totdat ze meer- derjarig zijn en tot pangéran arja verheven worden; en alle dochters raden ad j eng tot ze later rilden lijoe worden , de dochters van een r a t o e bij hun meerderjarigheid en de anderen eerst bij hun huwelijk. De vorstelijke dochters van een ratoe worden als zij trouwen , weer van rade n ajoe tot ratoe bevorderd. De Javanen spreken dus van g ó e s t i (of bendara) ra- d è n ma s, — radè n adj ëng, raden ajoe of p a n- géi\'in, en van g o e s t i (kangdjëng) ratoe, en noe- men.dan de eigennamen daar achter. Góesti en bendara beteekenen heer, gebieder of gebiedster, \'t eerste in nog hoogeren zin dan \'t laatste, Raden (eigenlijk: r a h a d è n van r a h (bloed) en a cl i (edel) met \'t achtervoegsel (an): van edel bloed. Mas is goud; pangéran (van ngèngèr: dienen): die gediend wordt; a d j ë n g zoowel vóór, vooral- gaand als hoop, hopen, vvenschelijk enz. Ajoe is vrouwelijk schoon, en ratoe: vorst of vorstin. Van daar k r a ton (verkort van ka-ratoe-an) voor vorste n- woning, Kangdjëng eindelijk (een verkorting van i n- k a n g pandjënëngan) is een hoogheids of edelheidstitel die zoowel voor vorsten als voor inlandsche en europeesche ambtenaren gebruikt wordt. Men spreekt dus van den S i n ó e- hoen kangdjëng s o el tan, (verkort: kiingdëng sinoehoen) en van den kangdjëng t ó e w a n r e s i- dén, enz.

-ocr page 33-

		1NLA.NDSCHE MOEDERS.                           21
		de daaraan verbonden inkomsten) ook de schulden erven, en de verplichting om alle onverzorgde broe- ders\' en zusters te onderhouden, dan zal men licht begrijpen dat met den adellijken rang ook de finan- ciën, en de middelen om die te herstellen, achter- uitgaan. En daar lui van vorstelijk bloed (hoe verdund dan ook) toch niet kunnen werken voor den kost, en zij toch hun stand dienen op te houden, \'t zij dan door nietsdoen of door dobbelen1), \'t zij door opium- of drankmisbruik 2), zoo vervallen zij al heel spoedig tot armoe en levensellende en dan blijven er maar drie wegen open, om in den al te zeer dringenden nood te voorzien. Er zijn er, die zich (minder eerlijk, al schijnt het minder onedel dan werken!) in verbinding J) A d o e d j ii g o, a d o e gemak, a d o e djangkrik, a d o e kemfri en enkele, liefst chineesche, kaartspelen. A d o e is wedden, en bij bovengenoemde spelen wordt gewed op \'t vechten van hanen , van de wijfjes van een kwar- telsoort, van k.\'ekels, en op \'t breken van ke m f r i pitten Ieder van die spelen heeft zijn eigen tijd in den loop van\'t jaar. 2) Den opium hebben wij hen opgedrongen! \'T brande- wijn- en jeneverdrinken hebben zij van ons geleerd ! Die dub- bele vloek schijnt tot de onmisbare zegeningen van westersche beschaving te behooren.

-ocr page 34-

		22
		INLANDSCHE MOEDERS.
		stellen met k èt j o e hoofdlui, om winsten te trekken uit roof- en moordpartijen; ongeveer als onze mid- deneeuwsche roofridders en, nu weer, sommige hon- gaarsche edelen, wat dus wel voor \'t edele van dat handwerk pleit. En onze Javaansche roofridders kunnen dat vei- lig doen, zoolang ze alleen 1 astgevers blij- ven, en zelf\' niet meedoen. Want ze kunnen moeilijk van medeplichtigheid overtuigd worden, zoolang er geen getuigen van de lastgeving gevon- den worden. Gelukkig, dat die adellijke boosdoeners maar uitzonderingen zijn; want ze zouden anders voor de inlandsche maatschappij een vloek worden , die eerst verdwijnen zou met de inlandsche vorsten. Anderen nemen voorschotten op hun pachtbrie- ven, voor zoover ze ten minste, als aanverwanten of ambtenaren van den vorst, een of meer dj oen g grond in leen, en aan europeesche landhuurders verhuurd hebben i).
		1) Een dj oen g heeft in de Vorstenlanden een onbepaalde uitgebreidheid, In West-Ja va is \'t een oppervlakte van twee b d li o e\'s of tweemaal 500 vierkante rijnlandsche roeden, dat is ruim 14000 vierkante nederlandsche ellen.

-ocr page 35-

		23
		1NLANDSCHE MOEDEttS.
		De daarvoor bedongen pacht schat (pa dj eg) wordt elk halfjaar, in de maanden poevvasa en m ó e 1 o e d ontvangen, tegen afgifte van een be- hoorlijk geteekenden en gestenipelden kwijtbrief (hij ang pètóek). Als ze nu zoon pètoek voor den vervaltijd te gelde willen maken , en de landhiuirder geen voor- schot meer geven wil, dan zijn er nog wel barm- hartige menschenvrienden of vriendinnen te vinden onder peranakan-europeanen en chineezen (onder - totok-europeanen gelukkig maar zeer zelden), die den armen geldzoeker, tegen de helft, of iets meer van de waarde, van zijn kwijtbrief voor \'t eerst- volgend halfjaar willen afhelpen. En dat is nog billijk! Want diezelfde woekeraars, die dezen geldhandel r soms als bijzaak, maar ook wel eens als hoofd- middel van bestaan aanhouden , zijn gewoon zonder znlke schriftelijke panden nog veel meer rente te verdienen. En de arme javaansche edelman, die de waarde van \'t geld toch niet kent, en om den dag van morgen nauwelijks denkt, is te vreden (voor \'t oogenblik ten minste), als hij honderd gulden in handen krijgt onder belofte van maandelijks tien gulden te zullen aflossen,

-ocr page 36-

		24                          INLANDSCHE MOEDERS.
		totdat het dubbele van t genoten bedrag terug- betaald is *). En dan worden de zorgen ondraaglijk. Dan gaan alle overtollige (en soms ook niet overtollige) wa- pens en kleedingstukken, tot zelfs \'t laatste heilige o o erfstuk (poesaka) van vader of voorvader, naar den chineeschen bankhouder (tóekong giidé), en dan is er geen hulp meer van wie ook te hopen. Tenzij . . . ? juist! En is \'t dan niet natuurlijk dat men dat middel aangrijpt, of liever, dat men dat al doet eer \'t zoover gekomen is, en van een europeeschen schoonzoon aanneemt, wat men anders niet of alleen voor al te zware offers verkrijgen kan; en dat men dochter of zuster, kleindochter of nicht tegen een goede tóekon aan „zijn besten vriend" den landhunrder of aan //zijn goeden vriend" den administrateur, of zelfs aan een opziener of aan wien ook tot hulpe geeft, om in den betrek- 1) Er zijn geldschieters, die vertrouwde geldtelsters daaglijks naar den pasar zenden, om kleine sommen »k o pe r" uitte* leenen, die \'s avonds in «zilver" moeten terugbetaald wor- den. Dat is dus tegen twintig percent daags! Of die, zon d e r patent als pandhouders , goud of zilver en jnweelen tegen veel te weinig geld in pand nemen, en na veel te korten tijd voor de schuld in eigendom behouden. Oeen wonder dat zulke bloedzuigers rijk zijn !

-ocr page 37-

		INLANDSCHE MOEDERS.                           25
		kelijkcn overvloed van \'t aldus uitgehuwde kind te blijven deelen *) ? Zoo worden dan javaansche meisjes van hoo- ger afkomst soms moeders van „inlandsche kin- deren.\'\' Maar wat hebben die vrouwen nu boven andere inlandsche inlandsche moeders voor ? Niets dan een adellijke naam 2) en wat meer bedrevenheid in de taal en de manieren van \'t hof, en soms ook in \'t lezen van babad\'s en andere handschriften. Maar wat kan men ook van zulke moeders voor
		1)  Ten minste als de Vorst zelf niet anders over die meisjes beschikt. Gewoonlijk worden zij, vóór hun huwbaarheid aan \'t hot* gebracht, om , als ze genade vinden in de oogen van den opper heer, door dezen aangenomen, en , na een min of meer voltooide opvoeding als hofjuffeis of als hofdanseressen o o (s e i\' i tn p i \'s en b ë d a j a \'s) tot vorstelijke bijzitten (g o e n- d i k) verheven, of aan zijn zoons of anderen uitgehuwelijkt te worden. Eerst als de Vorst zich niet over hen ontfermt, kan de vader zelf vrijelijk over zijn dochter beschikken. *                                                                                                9 o                           e                o 2)  Raden ad j è n g of r a d è n 1 a r a (in S o e r a ka r t a: ° °                          ...                   , rara, dat is: jong meisje, jonge maagd), en na \'t huwelijk : rade n ajoe en raden ngantèn; en m a s co la ra, dat in \'t huwelijk mas ngantèn en soms mas ii d j e n g wordt. M a s is veel minder dan r a d è n.

-ocr page 38-

		2(\')                          1NLANDSCHE HOEDERS.
		de opvoeding van aanstaande indo-europeanen ver- wachten? Niets. Want wat. weten zij anders, dan wat ze zich herinneren uit een of ander Avajang verhaal, dat uitmunt door overdrijving, door zinnelijkheid en platheid? En wat kunnen zij meer, dan wat huiswerk verrichten en batik kleederen afwerken? Maar hoe hedreven ze soms ook zijn in \'t teeke- nen met de tjangting1), voor de opvoeding van 1) Ken komvormig lepeltje van koperblik, met oen lijn tuitje van voren en een b a m b o e steelt je van achteren: en waarmee de gesmolten was geschept en, in van ouds bekenrle (zoldza- nier in nieuw gevonden) figuren, op \'t doek aan beide zijden wordt overgebracht. Dat doek wordt dan in de verfstof gedompeld , en latei\' door kokend water van de was bevrijd, en draagt dan de positieve teekening van do negatieve wasfiguren als lichte beelden op een donkeren grond (I a t a r i r e n g) of omgekoerd (I a t a r p o e t i h). Zoo worden broedere en smallere stukken katoen in dj il rit a ra b tt en d j d r 11 t j ij o e t (b r e e d e en smalle k a- h i n \'s) vervormd, die bijna de gansehe eenvoudige, maar toch niet leelijke kleeding van javaansche vrouwen uitmaken. Wanneer zij die kleedingsstukken, zooals de meeste k r a t o n- bewoonsters, net en stijlmatig geplooid dragen, clan is er

-ocr page 39-

		INLANDSCHE MOEDERS.                          27
		kinderen van een europeeschen vader (tenzij die kinderen Javanen blijven) heeft dit geen waarde. De vraag wat er dan gedaan kan worden om de eerste opvoeding van die përanakan\'s te ver- beteren , is, naar ik meen, niet moeilijk te beant- woorden. De uitvoering kan echter bezwaren ondervinden ; maar bezwaren zijn geen redenen om eenigen plicht niet te volbrengen. Zij die in dit geval geroepen zijn te handelen, \'t zijn de vaders zelf of hun naaste bloedverwan- ten, en wanneer die daartoe niet in staat zijn, de maatschappij. En niet de Staat. De Staat kan bevoegd zijn haar zorgen gelij- kelijk over allen uit te strekken; maar zij kan nooit geroepen worden enkelen te bevoorrechten. Wel kan haar \'t recht worden toegekend de na- tuurlijke verzorgers, wanneer die in gebreke blijven uit onwil of nalatigheid, tot plichtsvervulling te noodzaken. misschien geen andere kleederilracht, die zoo doelmatig is, en de schoone vormen van \'t lichaam, zonder die te ontblooten, zoo goed volgt en doet uitkomen als deze. Onze dure , veran- derlijke, en dikwijls smakelooze europeesche modes zeker niet.

-ocr page 40-

		2S
		1NLANDSCHE MOEDERS.
		Maar de verwaarloozinsr door ouders of voosden kan die kinderen geen aanspraak geven op bizon- dere staatshulp, tenzij voor zoover die aan alle andere behoeftigen verleend wordt. En wanneer hun natuurlijke verzorgers den ern- stigen wil hebben die kinderen uit hun verwaar- loozing op te heffen, dan moeten zij hen, zoodra zij de moederborst kunnen missen , geheel aan den invloed der moederlijke verzorging onttrekken, en aan goede europeesche opvoedsters overgeven. Waar dat onmogelijk is, voede men ze niet tot halve europeanen op, maar sta men ze ge- heel aan de inlandsche moeder af, die er goede en vrij gelukkige Javanen van maken kan, vooral als zij in haar levensstrijd door eenig grondbezit (wat in de Vorstenlanden echter niet mogelijk is) of door een matige maar voor haar overvloedige geldelijke toelage gesteund wordt.

-ocr page 41-

		MEN IS MENSCH.
		Jakob Bosman was uit de verbintenis van een nederlandschen vader met een inlandsche moeder geboren. De oude Bosman was als soldaat naar Indië ge- komen , en had \'t leger, na volbrachten diensttijd, als gepensionneerd onderofficier verlaten, om als tuinopziener op \'t indigoland kemirèn in dienst van zijn vroegeren kompagnieskommandant Wil- lkms te leven en te sterven. Jakob had althans dit aanzijn vader te danken, dat hij een bruikbaar en eerlijk opziener geworden was; en van zijn moeder bind hij geleerd als een geboren Javaan de taal van \'t land te spreken en de adat\'s van haar volk te begrijpen. De landhuurder Willems, een oud officier uit den tijd van den Javaoorlog, wist dat genoeg te waardeeren, om den zoon van zijn voormaligen

-ocr page 42-

		30                               MEN IS MENSCH.
		sergeant langzamerhand een minieren en ook beter bezoldigden werkkring te geven. Maar in den tijd waarvan we nu nog spreken leefde de jonge Bosman van een maandloon van veel minder dan honderd gulden, in een huisje van hout en bamboe gebouwd en met atnp 1) gedekt, dat met keuken, góedang en jongens- woning, en wat daar onvermijdelijk bij behoort. in de schaduw van enkele k ë 1 a p a \'s en andere vruchtboomen en een paar dichtbelommerde bam- b o e stoelen den gloed der zonnehitte trotseeren kon. \'S nachts was \'t er tamelijk wel uit te houden, en overdag was Jakob bij \'t werk in de fabriek of in de tuinen, en \'t kwam er voor hem dus min- der op aan dat zijn huisje juist geen weelderige villa was. Dat er echter onder zulke omstandigheden aan trouwen niet te denken viel, althans niet met een meisje van zijn stand, dat is begrijpelijk ge- noeg, niet waar? Maar zonder vrouw is \'t leven op zulk een plaats al heel treurig. Men heeft er nog meer dan elders behoefte aan een weinig gezelligheid. Men 1) alang-alans; bladeren.

-ocr page 43-

		MEN IS MENSCH.                                31
		wil er wel een enkel schepsel bij zich zien, dat ons \'t huis tot een tehuis maakt, en waarmee men wat spreken en nu en dan zelfs eens ver- trouwelijk praten kan. Iemand die zich minder of meer aan ons toewijdt; die ons verzorgt als we vermoeid en hongerig thuis komen; die ons toe- lacht en troost, als onze hemel wat bewolkt is en we bekommerd of bedroefd zijn; iemand eindelijk, op wie we ons durven verlaten in tijden van ziekte of ongeval. En bovendien: men is mensch,en heeft men- schelijke behoeften. Men kent geen enkele gron- •dige reden om die behoeften te verloochenen, als men die op den duur al verloochenen kon. En men volgt de gewoonte van \'t land en doet wat iedereen doet in dezelfde omstandigheden. Gij kunt dat veroordeelen zooveel ge wilt, maar veranderen kunt ge \'t niet.

-ocr page 44-

		EEN NATUURLIJK HUWELIJK.
		Ook mas bêkël Krama dirdja, een derde sa- hoofden van \'t land had al lang begrepen dat de goede „tóe wan op si en der" behoefte had aan een vrouw, en hem daar wel eens over gesproken. Bij een dergelijke gelegenheid vroeg Bosman den bek51 of die hem dan een meisje wist aan te wijzen, dat haar intrek in de opzienerswoning zou willen nemen en daar niet te zeer misplaatst zou zijn. Jawel, als meneer dat goed zou kunnen keuren, dan had zijn onderdanige dienaar zelf een dochter, die nog zeer jong was, maar wier tanden al gevijld waren1), en die misschien wel genade (kassian) 1) Dit behoort te gebeuren vóór de huwbaarheid, althans in midden-Java. En ook vóór \'t huwelijk als dat nog vóór do huwbaarheid gesloten wordt. In de P r i j a n g a n-landen heb ik \'t bij een regentsdochter den dag vóór \'t huwelijk zien doen.

-ocr page 45-

		EEN NATUURLIJK HUWELIJK.                     33
		zou vinden in meneers oogen; want zij was zeer bekwaam in alles wat men van een dochter van \'t volk verlangen kan, en wat haar uiterlijk aan- ging, daar kon meneer zelf over oordeelen. o o \'T was waar, mas lara Saminah zag er lief genoeg uit, en de gevraagde tóe kon was niet te hoog. En \'t gevolg van deze overwegingen was, dat tóewan Jakob op een goeden dag1) de t ó e k o n aan den vader, en een stel nieuwe klee- ren aan de dochter zond; en dat deze nog dien- zelfden avond, nadat haar vader een passenden sêlama tan 2) met buren en vrienden geofferd had, met de nieuwe kleeren getooid \'t huis van haar toekomstigen heer en meester betrad. Zoo had onze Bosman dan een verbintenis aange- gaan , die niet door onze wet bekrachtigd werd, maar in de oogen der Javanen even eerlijk en geldig was, en door de beide hoofdpersonen evengoed gemeend werd , alsof ze in de registers van onzen burgerlijken stand door bevoegde hand was opgeteekend. 1)  Zie over goede en kwade dagen de noot in \'t volgende hoofdstuk. 2)  Een offermaal, door de zegenbede van een priester of een priesterleerling (s ii n t r i) voorafgegaan. 3

-ocr page 46-

		34                    EEN NATUURLIJK HUWELIJK. En waarlijk, hij had geen reden er berouw over te hebben. Saminah, of liever mas adjeng Jakob, zooals de inlanders haar voortaan noemden, werd hem een trouwe en zuinige huisvrouw, die hem eerde als haar meester, en hem liefhad als haar man, en later wellicht nog meer als den vader van haat- ongeboren kind. De Javanen kennen geen liefde in den zin van dien krachtigen en edelen, maar dikwijls ook zie- kelijken hartstocht, dien wij in onze boeken, en nu en dan ook wel eens in onze werkelijkheid aantreffen. De geschiedenis van Saidjah en Adinda in den „Max Havelaar" is een meesterlijk gedicht, maar ten eenenmale vreemd aan \'t volksleven van soendanees of Javaan *). 1) Zelfs de namen zijn onjuist. Saïüjah is een vrou wen- naam , als alle namen die in de javaansche talen met een stomme A gesloten worden, en dus in een zachten «/(klank eindigen. En Adinda, met een harden opnn aklank op \'t einde, o die in midden- en oost-Java als a (ao) wordt uitgesproken , zou een m unnen naam zijn. Ik ken dien naam echter niet. Mui/fatum zal mij deze aanmerkingen zeker niet euvel duiden. Zij treffen geenszins de hooge waarde van zijn mees- terwerk.

-ocr page 47-

		EEN NATUURLIJK HUWELIJK.                    35 Maar dat de vrouwen van Inzuli n de, zoolang ae geen gebrek lijden, hun mannen kunnen aan- hangen met trouwe dankbaarheid, dat zal ieder toegeven, die zich eenige moeite getroost heeft om \'t karakter van den inlander beter dan anderen te leeren kennen. Onze Bosman was best tevreden met zijn lot. Een werkkring die hem goed beviel, een betrekking die langzaam verbeterd zou worden, en een gelukkig thuis — wat kon hij in zijn eenvoud meer ver- langen ? En eindelijk zou dat gelnk nog aangevuld worden door \'t vaderschap .... Wie, die een hart heeft, zou ongevoelig kunnen zijn voor die belangrijke gebeurtenis; voor de na- derende geboorte van zijn eerste kind? Al bij voorbaat heeft hij \'t lief. Hij gevoelt dat zijn eigenwaarde stijgt, dat zijn geestkracht en werkkracht groeien met den toenemenden ernst van \'t leven. Of... de strenge gedachten en licht gestelde zorgen wijken.. voor droomen van vadervreugd en vadertrots — en verdubbeld levensgenot.

-ocr page 48-

		EEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK.
		Droomen, die niet altijd verwezenlijkt worden f Ook in dit geval niet. \'T arme kind, dat de hoop van den vader en de vreugd van de moeder had kunnen worden, werd levenloos geboren,... en is al lang tot stof vergaan onder de altijd bloemenstrooiende sem- bodjaboomen *) van een javaansche grafplaats. De moeder bleef er vrij kalm onder. En toch was dat geen onverschilligheid. Want ze wist im- mers dat haar kind volgens de voorschriften van den godsdienst verzorgd, en onder den naam van Wagiman (een verbinding van een ongeveer met den naam van den geboortedag Wagé gelijkluidend woord en een deel van den vadernaam 2), naar den hemel (s war ga) gezonden was. 1)  P 1 u m i e r i a a c u ti f o 1 i a Poib. 2)  De javaansche p as a r -(markt-)week heeft vijf dagen :

-ocr page 49-

		EEN MINDER NATUURLIJK HUWELTJK.            37 Bosman was een gansenen dag ontroostbaar, maar schikte zich daarna in zijn lot, met de kalme be- rusting die hij van zijn javaansche moeder geërfd had. Er waren echter andere lui, die dat minder passend vonden. Bij voorbeeld de grijze pastoor Markus, een man die zich \'t lot van de op alle landen verspreide opzieners en opzienertjes veel meer aantrok, dan de vrijzinnige predikant van de rezidentie. Wel kwam de predikant overal waar hij ge roe- pen werd, maar hij drong zich aan niemand op. Misschien had hij van zijn standpunt geen on- gelijk. Maar de pastoor kwam, naar zijne opvatting van wat hij zijn plicht achtte volkomen te recht, waar hij meende noodig of nuttig te kunnen zijn, ook al was hij niet geroepen. Ik sta in denken en gelooven nog verder van den pastoor af dan van den dominee ; maar ik erken dat de eerste veel meer voor zijn gemeente en ook wel voor anderen doet, dan de laatste. p a li i n g, pon, w a g é, k 1 i w o n en 1 e g i. Als goboortedag wordt door adellijke Javanen om de vijfendertig dagen de dag gevierd waarop deze pasar dag weer met denzelfden zeven- daagschen weekdag samenvalt.

-ocr page 50-

		38           EEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK. \'T is waar, de kudde van den modernen herder is meestal onbeduidend klein, vooral in verhouding tot de ruime bezoldiging die hij als ambtenaar van den Staat voor zijn ambtelijken arbeid ontvangt1). De grijze pastoor Markus meende clan dat er wel reden was om in dat sterfgeval een goddelijke te- rechtwijzing te zien. Hoe kon er zegen rusten op een verbond dat niet gesloten was of gezegend door de Kerk ? Hoe kon men goede vruchten verwachten van een zondige vereeniging? Bosman mocht zich gelukkig rekenen dat de ge- nadige hemel zelf dat offer van hem geëischt had, en behoorde nu te zorgen dat die boete niet nut- teloos volbracht was, en dat die terechtwijzing niet meer voor hem verloren ging. In \'t kort, hij moest een eind maken aan zijn onwettige vereeniging met een ongeloovig schepsel, en een wettige vrouw nemen uit de dochters van zijn landaard en zijn kerk. 1) Ik zeg dit alweer niet om den een of ander persoonlijk onaangenaam te zijn. Ik konstateer alleen den re gel, en laat ieder, die zich aan dien regel niet schuldig acht, vrij, zich onder de uitzonderingen te stellen.

-ocr page 51-

		EEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK.            o9 En zulk een vrouw zou er nu ook wel te vin- den zijn. Bosman had van zijn landheer al een paar malen verhooging van traktement verkregen, en kon dus met honderd-en-vijftig gulden in de maand, wel aan een wettig gezin gaan denken. En de machinist van de naburige suikerfabriek Tjandi radja had immers een dochter, die voor onzen Jakob geschapen en geknipt was, een braaf en lief meisje, dat er uitzag alsof ze in alle opzichten een puikbest vrouwtje voor hem zou zijn. — //Als zij maar wil met mij?" — vroeg .Bosman half toestemmend. —  „Dat moeten we afwachten, Jakob. Ik zal er bij den ouden heer eens een appeltje van opgooien , en ge zult eens zien of wij ook spijkers met koppen zullen slaan." Een halve maand later had de arme Saminah haar afscheid ontvangen, en was zij, wel verzorgd, dat moet gezegd worden, als een gescheiden vrouw naar \'t ouderlijke huis teruggekeerd. En een half jaar later was onze gehoorzame Bosman met de donkeroogige en donkerharige, maar

-ocr page 52-

		40            EEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK. wel wat tengere Sanèt (Jeannette) Valkeii ge- trouwd, en in een nieuwe hoofdopzienerswoning onder dak gekomen. De jonge njonnjah Bosman was niet mooi en niet leelijk; maar ze zag er ondanks haar ma- gerheid vrij draaglijk uit. Ze was immers jong, en ze had een onweerstaanbaren, zacht gloeien- den blik. In ontwikkeling en beschaving stond ze nog be- neden haar man, en dat was dus zeker niet hoog. Zij had korten tijd schoolgegaan en lezen en schrij- ven geleerd, maar van \'t laatste vooral niet te veel, en rekenen juist genoeg om zich bij \'t uitgeven van pa sar geld niet te vertellen. Maar ze kon r/ollans" spreken (indisch hol- landsch natuurlijk), mits ze er, om zich goed verstaanbaar te maken, nu en dan wat maleisch, soms met een javaansche tint, bij te pas mocht brengen. En eindelijk was ze tamelijk wel op de hoogte van alles wat een nónnah zonder opvoeding in \'t binnenland van midden-Java weten kan en weten moet, en dat gold niet alleen \'t welgekruide iïjst- maal en de niet overvnlde linnenkast, maar ook

-ocr page 53-

		EEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK.             41 nog menig onderwerp van christelijk vooroordeel of heidensch bijgeloof1). Zij begreep heel goed waarom de beide ma ma \'s (niet: mama\'s, als \'t u belieft) er op gesteld waren geweest, dat haar huwelijk nog in de javaansche maand B e s a r en vooral niet in de daaropvolgende maand Soera gesloten werd. Want dit zou tegen den adat geweest zijn, die niet wil dat de onder- danen trouwen in de maand die de Vorst voor \'t huwelijk van zijn kinderen aanwijst2). Ook vond ze \'t heel verstandig dat haar vroegere schoolvriendinnen Lies en Santje niet op een dag getrouwd waren, en wel de oudste zuster een paar dagen voor de jongste, hoewel deze al een half jaar langer verloofd was geweest. Want het trouwen van twee zusters op een dag zou zeker ongeluk aangebracht hebben. En \'t weggeven van een jongere dochter, voor dat de oudere gehuwd is, komt even 1)  \'T bijgeloof der Javanen is veel minder van moehame- daanschen, dan van sivaïtischen of boeddhistischen, en mis- schien ook nog wel van vóorhindoeschen oorsprong. 2)  De tegenwoordige (zevende) Sultan van Jogjakarta eeft daarvoor eveneens de maand Soera gekozen. Zijn voor- ganger trouwde zijn kinderen in de maand Red j eb uit. Be- halve deze beide zijn ook de maanden B ë s a r en ü j o e m a d i \'1 a c h i r bizonder voor javaansche huwelijken geschikt.

-ocr page 54-

		42            KEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK. weinig te pas. Dit geldt ook voor vorstenkinderen, maar \'t andere niet. Ik heb er wel drie en vier te gelijk zien huwen, zonder dat er iemand voor eenig onheil beducht scheen 1). 01\' Bosman nu zoo tevreden was als in zijn vroeger huwelijk? Dat kan voor den verderen loop van deze ge- schiedenis desnoods onbeslist .blijven. Maar laten we aannemen, in overeenstemming met de goede ver-
		1) Goede en kwade dagen zijn er veel. De leden van een der vorstelijke geslachten van Java mogen op d i n a p a hing geen geneesmiddelen innemen, omdat die dag bizonder slecht aangeschreven staat, sedert (en dat wel tweemalen) een rijks- bestierder van den vorst op dien dag vermoord werd. Op den openingsdag van een der midden-java\'sche spoorweg- sekties moest ik de alvermogende toestemming van den vorst vragen, om aan een zijner kleinkinderen, dat in een lovens- gevaarlijken stuip lag, ondanks den d i n a p a h i n g een genees- middel in te geven. De vorstelijke moederen grootmoeders van dat kind durfden dat op eigen gezag niet aan. Om een ander voorbeeld te noemen, ook k è t j o e \'s en dieven wagen \'t niet op een anderen dan een goeden dag (dina bëtjik) uit te trekken tot hun arbeid. Jam- mer dat men niet altijd weet welke dagen h u n goede dagen zijn. Over de hulpmiddelen tot \'t berekenen der goede dagen hoop ik in een volgende schets, meer bepaald aan dekètjoe\'s gewijd, \'t noodige te zeggen.

-ocr page 55-

		EEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK.           43 wachtingen van pastoor Markus , dat beiden, man en vrouw, zoo gelukkig waren als zij met moge- lijkheid worden konden; dat hij zijn dagwerk vol- bracht met ijver en lust en \'s avonds verkwikking vond in een gezellig tehuis; — en dat z ij in haar man een man zag naar haar hart, voor wien \'t haar een genot was te zorgen en te arbeiden, op- dat hem thuis niets ontbreken zou, en hij geen nfleiding behoefde te zoeken daarbuiten; — dat h ij vrij bleef van onhartelijke grofheid, en zij van on- billijke jaloezie, die ellendige hartstocht, die zoo vele vrouwen te gronde gebracht en zoo menig huwelijksgeluk vernietigd heeft. O, als zij \'t wisten hoe gevaarlijk die zielsziekte voor den huiselijken vrede is, hoe verderfelijk voor eigen gemoedsrust, en hoe doodelijk op den duur voor de liefde van den man . . . menige vrouw zou al haar geestkracht inspannen om de eerste sporen er van te bestrijden, om zich zelf te blijven be- heerschen, om niet te twijfelen, waar gewoonlijk nog geen reden tot twijfel bestaat, maar te geloo- ven aan een veel betere werkelijkheid dan de schijn ons zoo dikwijls voorliegt. En menig man zou niet, door ongegronde ver- denking gekrenkt en beleedigd, tot onlust en on-

-ocr page 56-

		44            KEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK. verschilligheid gebracht, en eindelijk tot feitelijke ontrouw gedreven worden. Ik geef toe dat er mannen zijn die, zonder eenige aanleiding van den kant der vrouw, reden geven tot ijverzucht. Maar daar zelfs zou de vrouw door zelf beheersching en toewijding veel meer uitwerken en terechtbrengen, dan wanneer ze, zooals ze meer- malen doen, haar heil zoekt in twistzucht en ter- gende drift, die verergeren in plaats van te ver- helpen , en alle kans op herstel van den aanvang af onherroepelijk bederven. Ook hier geldt soms \'t edele woord van een zeer verstandige vrouw en moeder: begrijpen is ver- geven1), en als haar zusters dat beter bedachten ze zouden haar kracht meer zoeken in edele zelf- verloochening dan in walgelijk en onvrouwelijk gekijf. Waar de man van natuur \'t zwakst is, kan de vrouw groot en sterk zijn door toegeven en dulden. Nj ón n j ah Bosman was veel minder jaloersch dan andere dames van \'t land; en ze had er ook geen reden toe, want haar man dacht aan geen andere
		1) »Tontcomprendreseraittout pardonner." Mevrouw de Stael in »C o r i n n e."

-ocr page 57-

		KEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK.            45 vrouw, of, als \'t vriendelijke beeld van Saminah hem soms voor den geest kwam, dan wist hij dat wel te verdrijven door aan andere dingen te den- ken , en zich veilig terug te trekken achter de over- tuiging van gedaan te hebben wat plicht was. Welnu, als op dat huwelijk geen zegen rustte, dan zou God zelf onrechtvaardig moeten zijn! \'T kind, dat nu zou geboren worden, moest een vergoeding worden voor \'t andere dat gestorven was, zonder den vader een blik, een lachje te hebben geschonken. Wat \'t wezen zou, een jongen of een meisje?... dat was immers onverschillig, als\'t maar de vreugd werd van \'t huis en de hoop van zijn ouders. En waarom niet? Hun hemel was immers on- bewolkt , en dat kind zou de zonneschijn zijn van hun leven. Ja, als alles worden kon zooals wij \'tonswen- schen! Ja, als we meester bleven van alle omstandig- heden, en ons noodlot konden beheerschen! Als er niet tal van oorzaken waren in en buiten ons, wier noodzakelijke gevolgen we niet in onze macht hebben!

-ocr page 58-

		40           EEN MINDER NATUURLIJK HUWELIJK.
		Maar we zijn als een schip dat door storm en stroom wordt meegesleept, en we hebben soms werk genoeg om \'t roer recht en den boeg voor den wind te honden. Gelukkig, als we dan ver uit den wal zijn, en geen blinde klippen in \'t vaarwater hebben!

-ocr page 59-

		EEN MINDER „NATUURLIJK" KIND.
		De geboorte van dat kind verwoestte de gezond- heid der moeder. Een ernstige ziekte van \'t rnggemerg doodde gevoel en beweegkracht in de grootste helft van \'t lichaam. \'T leven kwam niet in gevaar, maar de verlam- ming werd ongeneeslijk. Welk een leven voor de arme moeder! \'T was of de zon te vroeg was ondergegaan, eti •er geen hoop meer bleef op een anderen dag. . . En toch was er nog een licht in dien nacht. Zij had immers haar kind? Welk een toestand voor de arme vrouw ! Half levend, half een lijk, voor altijd gekluis- terd aan ziekbed of ligbank, zonder afwisseling , aonder rust of verkwikking!. . .

-ocr page 60-

		48               EEN MINDER ,/NATUURLIJK" KIND. Maar ze had toch haar kind nog! Verloren voor haar hnis, verloren voor haar man, verloren voor haar omgeving! . . . Maar alleen niet voor haar kind! Arme vrouw, arme moeder! O zeker, maar met evenveel recht mocht het hier gelden: arme man! Of meent ge dat \'t zien van leed geen leed doet? Dat medelijden geen lijden is? Meent ge dat \'t niet hard valt te willen — en niet te kunnen helpen ? Alles te beproeven en niets te kunnen uitwerken? Van ieder hoop te vragen en zelf de hoop te verliezen ?.. . Meen, dat kind had geen zegen in huis gebracht, maar ellende; geen zonneschijn, maar duisternis; geen vreugd, maar vertwijfeling. En toch was \'t hun eigen, eenig kind !. .. De vader deed alles wat hij kon voor de lijdende moeder, en de moeder wijdde zich geheel aan haar kind. Er is echter een hulpmiddel tegen alle kwalen. De tijd. Zelfs \'t lijden wordt gewoonte, en de gewoonte verdooft het.

-ocr page 61-

		EEN .MINDER ,/NATUURLIJk" KIND.              49 Waar genezing onmogelijk is blijft leniging denk- baar en troost zeker. Die wet geldt voor allen. Die wet gold ook voor Bosman en zijn ongeluk- kige vrouw. De ziekte werd er niet beter op, maar \'t lijden werd minder gevoeld. Zij dacht niet zooveel aan haar eigen toestand en meer aan haar lieveling, aan de eerste en e e n ig e vrucht van haar huwelijk. Want ze begreep wel dat \'t huwelijksleven voor haar afgesloten was. Maar dat deerde haar niet meer. Haar engel verzoende haar met alles, en de engelenlach van \'t hulpbehoevende kind wekte den moederlach van de hulpelooze vrouw. Is \'t niet begrijpelijk dat dat kind bedorven werd? Verwend en vertroeteld van den beginne af? Van den aanvang van zijn willen en weten; van \'t eerste bewustzijn van lust en onlust? Dat kon niet anders. Als vader van huis was — en dat gebeurde dag aan dag — dan was er niemand dan moeder, die \'t vleide en toegaf, en een oude baboe (dienst- meid) die daar niets tegen in te brengen had. 4

-ocr page 62-

		50              EEN MINDER //NATUURLIJK" KIND. En als de vader dan thuis kwam, dan had die er geen verstand van; dan mocht hij \'t niet beter willen weten dan moeder en pleegmoeder; en dan ging hij in godsnaam aan tafel, aan zijn schrijfwerk of naar bed, en liet hij zijn dochter maar aan //betere" handen over. Ligt het karakter van onze kinderen aanvanke- lijk niet meestal in onze macht? Ik weet dat er veel aangeboren kan zijn; maar veel ook kan ten goede of ten kwade ontwikkeld of bedwongen worden, en dat hangt vooral van de ouderlijke leiding in de eerste kinderjaren af. Hier werden al vroeg de kiemen ontwikkeld van zelfzucht en eigenzinnigheid, van onverdraagzaam- heid en nijd; en een noodzakelijk gevolg daarvan zou \'t kunnen zijn, als de kleine Lina op later leeftijd een onmeedoogend en onverdraaglijk meisje werd.

-ocr page 63-

		EEN TWEEDE VROUW.
		Neen, dat huwelijk was niet gelukkig. Noch Bosman noch zijn vrouw hadden er schuld aan, en hij had haar — en zij hem niets te ver- wijten. Maar de eene ontwikkelde pas al dé kracht van \'t leven — en de andere nauwelijks meer een scha- duw daarvan. De een was man in den vollen zin van \'t woord — de andere geen vrouw meer. De natuur heeft onze zusters slechts een deel van hun leeftijd \'t recht gegund vrouw te zijn; al blijven ze levenslang moeder. Voor mevrouw Bosman was dat levenstijdperk wat vroeger voorbijgegaan dan gewoonlijk, en daar viel niets aan te veranderen. De vrouw was afgestorven, de moeder alleen bleef leven.

-ocr page 64-

		52
		EF.N TWEEDE VKOCW.
		En nu vraag ik: wat haar man toen had moe- ten doen? Zijn natuur, zijn jeugd, zijn geslacht verloo- chenen en zich dwingen ook geen man meer te zijn? En als dat voor zijn krachten te veel ware ge- weest?... O zeker, \'t zou hem mogelijk geweest zijn, indien hij uitgeleefd had. Indien hij uitgeput ware door ziekte, verzwakt door broodsgebrek, verlamd door uitspatting of vergiftigd door alkohol. Maar hij was jong, gezond en sterk; hij ging zich nooit te buiten ; hij voedde zich goed, en dronk geen wijn of bier, noch brandewijn of jenever. Had hij zijn lijdende vrouw dus moeten ver- stooten om een andere te kunnen trouwen? Onze wet staat dat niet meer toe, maar onder vroegere wetten , en nu nog in andere landen, zou Bosman in de ziekte van zijn vrouw wel redenen tot echtscheiding gevonden hebben, indien hij die, met overlegging van geldige getuigschriften, aan den rechter had willen vragen. Maar zoudt gij zelf hem niet veroordeeld hebben r gij braven ! als hij zulk een verzoek om zulke rede- nen had durven doen? En zou de rechter, die hem recht had moeten

-ocr page 65-

		EEN TWEEDE VROUW.                            53
		•geven volgens die wet, hem zedelijk niet beschul- digd hebben van o n recht ? Hij zelf heeft er wellicht nooit aan gedacht; maar als een ander \'t hem aangeraden had, dan zou hij (daar ben ik zeker van) dien raad als onmensche- lijk verworpen hebben. Hij was te goed, te eerlijk, te braaf, in den waarachtigen zin van dat woord, om dat te kun- nen doen. Hij had zijn vrouw niet kunnen opofferen, en zich niet mogen vrijmaken van haar, de moeder van zijn kind. Maar wel meende hij gerechtigd te zijn een tweede vrouw te nemen, en buiten onze wet, omdat die wet dat in geen geval toestaat. Gerechtigd door de onverbiddelijke eischen der natuur, die boven alle menschelijke wetten gaat. Misschien heeft hij ook daarover niet eens na- gedacht, en eenvoudig gehoorzaamd aan een aan- drang die hem te machtig werd. Maar een eerlijke, natuurlijke wet, die met men- schelijke omstandigheden rekening hield, zou hem gerechtvaardigd hebben. Zijn eigen vrouw deed dat. Zij begreep wat in dit geval rechtmatig was, en

-ocr page 66-

		54                          EEN TWEEDE VROUW. ze was te goed vertrouwd met de zeden van haar eigen moederlijke rasgenooten om er iets ongewoons of onzedelijks in te kunnen zien. \'T eenige wat ze van hem verlangde (en met- alle recht), was dat hij nooit afdalen zou tot die ellendige verdorven vrouwen , wier omgang den man altijd vernedert en soms onherstelbaar bezoedelt. \'T was daarom met haar volle toestemming, dat hij opnieuw een verbintenis aanging met zijn eerste levensgezellin, een vrouw op wier gedrag, ook na hun scheiding, niets aan te merken viel, en die zelf nóg geen andere banden had aangeknoopt. En zoo werd dan m a s n ga n t è n Saminah (de Javanen zeiden nog altijd mas adjeng Jakob) weer de natuurlijke, en ditmaal de tweede vrouw van onzen toch waarlijk niet oneerlijken Bosman. Wat pastoor Markus daar wel van gezegd heeft?... Ik weet niet wat zijn kerkelijke plichten hem in dit geval misschien geboden hebben; maar als hij onafhankelijk, menschkundig en menschelijk geoor- deeld heeft, dan, dunkt mij, zal hij den zondaar tegen de wet niet alleen in den biechtstoel hebben vrijgesproken.

-ocr page 67-

		>
		EEN KIND VAN OVERSPEL.
		Wanneer de dood van Saminah\'s eersteling als een goddelijke terechtwijzing had gegolden, dan scheen toch diezelfde godheid \'t in andere gevallen zoo nauw niet te nemen. Aldus zou Bosman hebben kunnen redeneeren. Hoeveel ^natuurlijke" kinderen bleven niet in leven ? Wat meer zegt: hoeveel kinderen groeien niet gezond en krachtig op, die dat leven aan overspel te danken hebben? Want die gelden immers in onze maatschappij als nog lager geboren dan //natuurlijke" kinderen? \'T verwekken van dezen is niet strafbaar voor de wet, maar de daad die aan die kinderen \'t leven geeft, wel. Samtnah\'s eersteling was een //natuurlijk\'\' kind

-ocr page 68-

		56                      EEN KIND VAN OVERSPEL.
		geweest, en dus de vrucht van een onwettige daad. En daarom had God \'t opgeëischt. Haar tweede zou volgens onze wet een kind van \'t overspel zijn, en dus de vrucht van een mis- daad1). Waarom eischte God dat kind niet op ? Eén van beide: óf die heele redeneering over Gods straffende en terechtwijzende tusschenkomst moest onjuist zijn — öf dezelfde God, die de on- wettige geboorte gestraft had, veroordeelde de over- spelige geboorte niet. En in dat geval zou onze wet dus ook met Gods oordeel in tegenspraak zijn. .. . Die geloovigen brengen ons soms tot vreemde gevolgtrekkingen! .. . Saminah\'s tweede kind bleef leven. \'T werd niet ingeschreven in de registers van den burgerlijken stand. i) Onze wet spreekt van «overspelige kinderen," alsof die kinderen \'t overspel bedreven hebben , dat hun \'t leven gaf! \'T is niet de eenige onzinnige taalfout die onze wetgevers begingen. De fransche wet maakt onderscheid tiissohen adu 1- t è r e en a d u 11 é r i n.

-ocr page 69-

		EEN KIND VAN OVERSPEL.                       57 „Natuurlijke" kinderen mogen door den vader nog erkend worden. Kinderen van een overspeligen vader niet. Al noemde de vader \'t Jakoba — \'t arme schepsel kon voor de wet nooit iets anders zijn dan de natuurlijke dochter van een ongehuwde javaansche moeder en een ^onbekend en" vader. En, omdat die moeder een onderdaan was van den inlandschen vorst, zoo kon ook dat kind niets anders worden dan Javaan, onderworpen aan alle voor de Javanen vastgestelde wetten, en onderdaan van den wel van onze Regeering afhankelijken, doch over zijn eigen volk toch nog in menig op- zicht oppermachtigen Sultan van Djajapoera.

-ocr page 70-

		TWEE ZUSTERS.
		Toch trok Bosman zich dat meisje aan, alsof \'t evengoed zijn kind bleef als \'t andere. Ik zon willen vragen of ooit de wetgever \'t recht kan hebben een vader te dwingen tot verlooche- ning van zijn kind? Wel tot afstand er van, maar alleen in\'t belang van dat kind, om \'t aan verwaarloozing of mishan- deling te onttrekken. En als onze wetgevers toch zulke tegennatuur- lijke wetten gelieven te maken, of ze dan niet minstens verplicht zijn in de vaderlijke verzorging, die ze die kinderen ontnemen, op een andere AAnjze te voorzien? Die kinderen zijn immers zoo onschuldig aan hun geboorte als de wetgever zelf? Onze Jakjob bekreunde zich zoo weinig mogelijk

-ocr page 71-

		59
		TWEE ZUSTERS.
		om die wet; hij volgde de inspraak van zijn hart, en nam \'t onwettige kind, zoodra \'t de moederborst ontberen kon, in zijn eigen huis op. Maar de kleine Koba werd niet verwend, en dus ook niet bedorven. De stiefmoeder kon er immers geen hart voor heb- ben , als voor haar eigen dochter, en, zoo zij \'t al in huis duldde, dan zag zij er toch weinig meer in dan een aangenomen kind (anak mas), dat de onderdanige speelnoot van haar lieveling moest zijn. Dat was geheel in overeenstemming met haar javaansche begrippen. \'T noodzakelijk gevolg van zulk een verhouding was, dat Lina heerschzuchtig en gebiedend werd, als sprak dat van zelf— en dat Koba leerde dul- den en gehoorzamen, alsof dat de natuurlijkste zaak ter wereld was. En hoe meer \'t karakter van de oudste daardoor op den duur misvormd en ontsierd werd, des te meer ontwikkelde dat van de jongste zich in lijd- zaamheid en zachtheid. Maar ook •. zoo de oudere zuster meer werd voorgetrokken door de moeder en haar huisgenoo* ten en bezoeksters — de jongste werd in alle opzichten bevoorrecht door de natuur.

-ocr page 72-

		(50
		TWEE ZUSTERS.
		Scheen de oudste evenmin een schoonheid te zullen worden als haar moeder dat geweest was — de jongste beloofde meer en beter. Lina was eer mager dan tenger, en scherpe trekken gaven aan haar gelaat een onaangename, terugstootende uitdrukking. Maar Koba was veeleer gevuld, en ontwikkelde al vrij spoedig goed afgeronde, edele vormen en een aantrekkelijk en boeiend uiterlijk. En beider aangezicht droeg den onmiskenbaren stempel van \'tgeen er omging in beider gemoed.

-ocr page 73-

		VOORUITGANG.
		Vooruitgang in leeftijd begon voor den ouden heer Willems achteruitgang te word en in leef kracht. En toen hij zich daarom naar de hoofdplaats terugtrok en den arbeid aan zijn hoofdopziener moest overlaten, bestuurde deze de onderneming met zulke goede gevolgen, dat de eigenaar eindelijk besloot hem met de leiding ook de geheele verant- woortlelijkheid op te dragen, en hem zijn eigen woning als hoofdkwartier af te staan. Bosman kon van toen af rekenen op een ver- dubbeld traktement en een billijk aandeel in den niet onbelangrijken winst. Zulk een verbetering van zijn toestand stelde hem natuurlijk ook in staat wat meer voor zijn gezin te doen, en aan zijn beide kinderen een opvoeding te geven, zoo goed als die voor geld in \'t binnenland te krijgen zou zijn.

-ocr page 74-

		62
		VOORUITGANG.
		Slechts twee wegen stonden hem daarvoor open. Mij kon zijn dochters naar de hoofdplaats zen- den, en bij de een of andere familie in den kost doen, en school laten gaan. \'T zon echter al te hard zijn geweest, zijn altijd lijdende en langzaam wegstervende vrouw, van haar lieveling, van haar eenig levensgeluk te scheiden, en daarom verkoos hij den anderen weg, en zag hij liever naar een goevernante om, die dan ook spoedig gevonden werd, en in de persoon van juffrouw Land van Batavia naar Se ma rang en Djajapoera kwam, en van daar door.//meneer" Bosman afgehaald en naar de administrateurswo- ning van K e miren meegenomen werd. Gelukkig was juffrouw Land een vrij goed ont- wikkelde vrouw, die den slag had met kinderen om te gaan en hen \'t leeren aangenaam te maken. Dat kan nog niet ieder die veel weet. \'T mee- deelen van wat men weet is een kunst op zich zelf, en wie die kunst niet van nature bezit of aangeleerd heeft (al weet hij nog zooveel) is niet geschikt voor de even moeilijke als belangrijke taak, die aan de opvoeders onzer jeugd moet toe- vertrouwd worden. Juffrouw Land wist gewoonlijk de harten harer

-ocr page 75-

		VOORUITGANG.                                       (53 leerlingen te winnen en hun lust tot leeren op te wekken en te bevredigen. Toch was zij niet in staat \'t karakter van de oudste zuster geheel te begrijpen. Men leest niet gemakkelijk in een doorgaans gesloten boek. En hoe zouer van vormingof vervorming spraak kun- nen zijn, zoolang de bestaande vorm onbekend bleef? De jongste zuster daarentegen gaf zich zoo vol- koinen aan haar eerste werkelijke opvoedster over, dat \'t deze een lust werd met haar om te gaan, en haar te ontwikkelen naar haar eigen ideaal van jonkvrouwelijke voortreffelijkheid. En zoo groeide Koba in weinig jaren tot een beminnelijk en vrij verstandig meisje op, terwijl Lina in alle goede opzichten bij haar jongere zuster achterbleef, en zich daarom meer en meer overgaf aan belachlijke zelfzucht en onverdraagzamen nijd. Toen de opvoeding van beide meisjes voltooid kon heeten, voor zoover een goevernante die vol- tooien kon, mocht Koba de liefste en meest ont- wikkelde nónnah van de gansche rezidentie ge- noemd worden, en was Lina zeker de minste onder alle meisjes van haar stand.

-ocr page 76-

		64                                   VOORUITGANG. Hoe kon \'t ook anders, onder de bescherming van een onverstandige moeder, die haar kind nooit terechtgewezen, maar altijd gevleid en toegegeven had; terwijl diezelfde vrouw, juist door gebrek aan genegenheid voor haar pleegkind, dit andere meisje van den aanvang af tot zelfverloochening en gehoor- zaamheid gedwongen had? Te veel liefde kan schadelijk zijn, als ze niet door \'t verstand beheerscht wordt. Ook Koba zou er niet bij gewonnen hebben, als ze bij haar eigen moeder gebleven was, en min- der streng behandeld ware geworden. Wat had die meer van haar kunnen maken dan een goede, maar onontwikkelde javaansche vrouw? En toch zou dat wel zoo verstandig geweest zijn, dan , zooals nu gebeurde, een echt javaansch kind, zooals dit kind blijven moest voor de wet, als nónnah tegenover die wet te plaatsen en met die wet in strijd te brengen. \'T werd de deemoedige Koba dikwijls genoeg door de nijdige Lina verweten, en wat kon zij, als ad ik1), 1) Jongere zuster en ook ,jongere broer. Oudere zuster is \'rabajoe, een verkorting van ë m b ó k a j o o en oudere broeder: k d k a n g of k a n g. De ondergeschiktheid van jongere broeders en zusters aaiv

-ocr page 77-

		05
		VOORUITGANG.
		anders doen dan zich lijdzaam onderwerpen en zwijgen ? Lijdzaam en lijdend. Ook dat was waar. En hul- peloos lijdend; want alle pogingen van juffrouw Land om de oudere zuster tot rede te brengen, verongelukten op de hardheid van Lina\'s karakter; en als de vader \'t beproefde verzoenend tusschen beiden te komen, dan werkte dit als olie in \'t vuur, en dan ontzag de wettige dochter zich niet, hem de onwettigheid van Koba\'s geboorte als een schande voor de voeten te werpen, en hem haar opneming in zijn huis als een onrecht te verwijten: een on- recht tegen eigen vrouw en kind! oudere wordt in de javaansche (en indo-europeesche) maat- schappij streng gehandhaafd. Jongere prinsen en prinsessen wenden zich nooit tot oudere broers of zusters zonder een eer- biedige s ë m b a h te maken , ook al staat de jongere als g ó e s t i hooger dan de oudere, wanneer die slechts b ë n d a r a heet. Bij de sëmbiih heft men de plat samengevouwen handen naar \'t aangezicht op, de mannen met de duinitoppen aan den neus, de vrouwen met duimen en wijsvingers tegen den mond.
		5

-ocr page 78-

		IN STRIJD MET BE WET.
		Dat kon de vader niet langer verdragen, en vooral niet toen Koba, na \'t vertrek der goever- nante, bijna hulpeloos aan haar oudere zuster over- gelaten bleef. Zijn jongste was zijn lieveling, en vooral omdat geen ander in huis haar liefhad, een enkele be- diende, haar eigen zoogster, misschien uitgezonderd. Maar z ij kon toch niet verantwoordelijk zijn voor haar geboorte buiten \'t huwelijk? En toch niet zoo geheel daarbuiten. H ij had zijn verbintenis met haar moeder nooit anders dan als een huwelijk heilig geacht. Alleen de wet, de willekeurige menschelijke wet, belette hem dat huwelijk ook voor de neder- landsche maatschappij te erkennen en door anderen te doen eerbiedigen. Als nederlandsche wetgevers niet zulke slechte

-ocr page 79-

		IN STRIJD MET DE WET.                     67
		wetten gemaakt hadden, zou hij ook dat huwelijk gewettigd hebben door \'t aan te geven bij den ambtenaar van den burgerlijken stand. De wet alleen verbood dat. En als de kerk, die hem geabsolveerd had voor de daad, dat huwelijk had willen erkennen door haar zegen, hij zou er dien zegen over ingeroe- pen, en \'t huwelijk daardoor voor alle geloofsge- nooten geheiligd hebben. Maar de kerk was even streng als de wet. En al had de kerk anders gewild, \'t werd haar verboden door de wet. De Javanen kennen echter geen ander huwelijk dan dat wat voor den panghóeloe of een an- deren priester gesloten is volgens hun adat. Zij hebben geen burgerlijken stand, en geen andere huwelijksregels, dan die ze aan den Ko- ran, hun boek der boeken, ontleenen. En dat boek staat den man wel degelijk meer dan een vrouw toe1). 1) Vier. Javaansche grooten, die meer vrouwen nemen, kunnen er toch niet meer dan vier voor den priester huwen. Meestal beperken zij dat getal dan tot drie, om de vierde plaats open te houden voor de eene of andere bijzit, die

-ocr page 80-

		68
		]\\ STRIJD MET DE WET.
		\'T is waar, voor onze wet zijn die regels nietig T onwettig. Maar voor al wat javaan, voor al wat moeha- medaan is, zijn ze geldig en verbindend, als onze wet voor ons. En Bosman was met Saminah\'s vader naar den desa priester gegaan, en had daar verklaard de dochter tot vrouw te nemen, die de vader ver- klaarde hem tot vrouw te hebben gegeven. En de priester had den bruigom zijn echtelijke verplichtingen voorgehouden, en diens instemming daarmee gevraagd en verkregen, en \'t huwelijk daarop door zijn uitspraak bevestigd en door zijn bede gezegend. Meneer Bosman had dus al \'t mogelijke gedaan tot regeling van den onwettigen toestand, ondanks de wet, en ten beste van zijn kind. Dat was zeker goed gehandeld. om haar gezegenden toestand gehuwd moet worden. In \'t andere geval zijn ze verplicht een van de vier, tijdelijk of voor goed te verstooten, om de zwangere in haar plaats te kunnen huwen. Dit misbruik wordt gelukkig maar door enkelen uit de hoogste standen gediend, die in ziekelijke weelde leven, of meenen \'t aan hun vorstelijken rang verplicht te zijn, zich als de vorst zelf te gedragen.

-ocr page 81-

		IN STRIJD MET DE WET.                        69 Maar onze wet erkent zulk een huwelijk niet, •en, zoo ze \'t niet volstrekt ontkend had, zou ze er Bosman om vervolgd, en, als bigamist met e enige jaren tuchthuis gestraft hebben! Wie zou in dat geval gedwaald hebben, de bi- gamist of de wet? Wat in \'t eene land — en zelfs wat bij \'t eene volk in \'t zelfde land geoorloofd is, is bij \'t andere strafbaar. Wat voor een ander recht als deugd geldt, is voor \'t onze misdaad. Wie zal beslissen wat recht is?

-ocr page 82-

		ONNATUURLIJKE WETTEN.
		Mij dunkt dat alleen dat recht kan zijn, wat beantwoordt aan de waarachtige eischen der natuur r en niet dat wat daarmee strijdt. En dat de wetgever die zulke tegennatuurlijke wetten gemaakt heeft, de bevoegdheid hebben moet, en ook verplicht is ze op te heffen of te wijzigen, en te verbeteren. Hij kan niet ontkennen dat er uitzonderingen zijn op den regel die hem zijn wetten ingaf. Hij mag die uitzonderingen niet loochenen, maar behoort ze te stellen buiten de wet die daarop niet past. Hij dient toch te begrijpen dat een kind geen schuld kan hebben aan zijn geboorte, ook al ware die geboorte \'t gevolg van een misdaad, en dat de wet zulke slachtoffers geenszins verloochenen mag, maar te beschermen heeft tegen de onrecht- matige veroordeelen der maatschappij.

-ocr page 83-

		ONNATUURLIJKE WETTEN.                       71
		Dat alles vroeg ook Bosman zich af, maar hij kon er geen bevredigend antwoord op vinden. Toen vroeg hij \'t aan zijn chef, die er weinig meer van wist, maar hem den raad gaf den rezi- dent er over te spreken, en, als die er niets tegen had, een rekest aan den Goeverneur-Generaal te zenden, met eerbiedig verzoek om toestemming tot het erkennen of wel \'t aannemen van \'t kind in kwestie, en \'t inschrijven er van als zoo- danig in de registers van den burgerlijken stand. En Bosman raadpleegde den rezident, maar ook deze vertegenwoordiger van de Regeering en van de wet, kon den vader niet veel hoop geven. \'T middel kon evenwel beproefd worden, en de rezident zou de zaak van zijn kant zoo gunstig mogelijk toelichten. De man was menschelijker dan de wet. En \'t rekest werd geschreven en toegelicht, met bekendstelling (voor zooveel noodig in een geheime bijlage) van alle betrekkelijke omstandigheden, en aan den hoogsten vertegenwoordiger van \'t gezag in Indië toegezonden .. . Maar zonder \'t gewenschte gevolg. De Goeverneur-Generaal besloot „aan den adres- sant te kennen te geven," (bureaustijl) //dat een

-ocr page 84-

		72
		ONNATUURLIJKE WETTEN.
		beslissing, als door adressant in zijn rekest ver- langd, lag buiten de bevoegdheid der Regeering van Nederlandsch-Indië, en dat adressants verzoek derhalve niet voor inwilliging vatbaar was." Nu bleef er nog een middel over. Een ander en zoo mogelijk nog dringender rekest aan de Regee- ring en zelfs aan de wetgevende macht in \'t moe- derland. En ook dat rekest werd f/met redenen omkleed" en van toelichtingen en adviezen voorzien, naar Nederland opgezonden . . . \'T was de laatste, de laatst mogelijke bede van een braaf man, van een eerlijk vader, om recht; om een onbetwistbaar natuurlijk recht, om \'t recht zijn kind z ij n kind te mogen noemen, en \'t als een goed vader, te mogen behouden en verzorgen ... Maar ook die laatste poging verongelukte op de onredelijke hardheid van onze wet. En de hoogste macht in den Staat, de macht die wetten vaststelt en uitvaardigt, had geen ander antwoord dan ndat de persoon, in adressants verzoekschrift bedoeld" (bureaustijl) ^en Jakoba genoemd, als zijnde zij geboren tijdens adressants huwelijk met een andere vrouw dan de moeder van die persoon, nooit ge-

-ocr page 85-

		ONNATUURLIJKE WETTEN.                       73
		acht zou kunnen worden de dochter van den adres- sant te kunnen zijn, en als zoodanig ook nimmer erkend zou mogen worden; en dat zij overigens voor de wet nooit iets anders zijn kon dan de natuurlijke dochter van de javaansche vrouw Sa- minah , de vader onbekend; en evenals haar moeder, hoewel ook opgenomen in een christelijk kerkge- nootschap, de wettige onderdaan van Zijne Hoogheid den Sultan van Djajapoera."

-ocr page 86-

		ONDERDAAN VAN DEN INLAND- SCHEN VORST.
		Gelukkig dat de Sultan, t vorstelijk hoofd van. den moehamedaanschen godsdienst *), menschelijker was dan de wet van onzen christelijken Staat. Hij had medelijden met vader en dochter, en benoemde den eerste, den vreemdeling, tot voogd over de laatste, over zijn onderdaan. Indien hij anders gewild had ;... indien hij een fanatiek wellusteling geweest ware;... indien hij zijn onderdaan opgeëischt of aan den „onwettigen" vader ontvoerd had, om haar te dwingen tot on- tucht, om haar te vernederen tot slavin van zijn zinnelijken lust en om haar daarna te verstooten, of, als een nietswaardige, als een ongeloovige, als een verworpene aan de willekeur van zijn volge- O       •       •          9 i) Panatagama kalifatoelah.

-ocr page 87-

		ONDERDAAN VAN DEN INLANDSCHEN VORST. 75 lingen over Ie geven... onze wet zou dat geduld hebben, onze wet zou haar prijsgegeven, en den onmenschelijk verongelijkten vader in \'t ongelijk bevestigd, en de vertwijfelende dochter in haar wanhoop teruggestooten hebben. Waarom? . . . Omdat onze wet de natuurlijke, de goddelijke rechten *) van den vader op zijn kind in alle ge- vallen als dit ontkent. Omdat onze w e t de goddelijke natuur verkracht. Omdat onze christelijke wet onmenschelijk onnatuurlijk, en daardoor in waarheid onrecht- ma tig is. Zulke wetten eischen verbetering. Die verbetering is de taak van den wetgever. En een taak die hij niet verwaarloozen mag,, maar wier moeilijkheid hem een prikkel moet zijn. Integendeel, die moeielijkheid moet hem een prikkel zijn tot krachtsinspanning. \'T is niet denkbaar dat een meer natuurlijke wet 1) Als er ooit van goddelijk recht spraak kan zijn. Er is voor velen geen andere godheid dan de natuur. En voor vele anderen is zij immers de eenige onloochenbare openbaring van haar bestaan en van haar wil ?

-ocr page 88-

		76 ONDERDAAN VAN DEN 1NLANDSCHEN VORST. } onbestaanbaar zou zijn — een wet die rekening hield met menschelijke toestanden en menschelijke behoeften, en die \'t ultra posse nemo obli- gatur1) beter in acht hield. Misschien zal men mij tegenwerpen dat een wet, die zulke uitzonderingen toeliet, moeilijk uitvoer- baar zou zijn, en dat menigeen er voor bedanken zou (evenals een ambtenaar van rang, die dit onderwerp naar aanleiding van mijn eerste Indische schetsen met mij besprak) om dan de rechter te zijn, die zulke uitzonderingen te beoordeelen zou hebben. Maar dat zijn geen argumenten die steek honden. Als menigeen te zwak of te traag is, of gewor- den is, voor eenigen arbeid, dan zal hij weldoen dien aan anderen over te laten. Men zou evengoed kunnen goedvinden alle aan- geklaagden zonder onderzoek te veroordeelen en af te straffen, omdat dat onderzoek moeilijkheden kan geven, en zeker zou dat de rechtspraak belangrijk vereenvoudigen. 1) Niemand is verplicht tot \'t onmogelijke.

-ocr page 89-

		GEWETTIGD ONRECHT.
		De arme Koba was dus ondanks haar christelijke opvoeding en haar europeesche ontwikkeling in naam der wet aan \'t gezag van haar werkelijken vader onttrokken, en onherroepelijk in de won- chi\'istelijke" maatschappij van haar inlandsche moe- der teruggestooten. En daar bleef zij, al weer ondanks de beschaving van den door haar aangenomen vaderlijken land- aard, onderworpen aan alle voor de Javanen vast- gestelde wetten en voorschriften. Zij zou strafbaar zijn, als ieder ander javaan, \' wanneer ze haar europeesche kleeding niet aflegde, en zich in een andere dan de inlandsche kleeder- dracht vertoonde: blootvoets, in t a p i h en k e m- bën en hoogstens met een klambi eneenslèn- dang als toevoegsel1). •1) De tapih is een om heupen en beenen geslagen breede

-ocr page 90-

		78                           GEWETTIGD ONRECHT.
		Zij zou strafbaar zijn, als ze \'s nachts op straat werd gezien, zonder óepet (vnurstok) als herkenningsteeken. Zij zou strafbaar zijn voor elke andere over- treding van wet of politiereglement, en voor elk ander misdrijf, ook al ware dat niet strafbaar in europeanen of „daarmee gelijkgestelden," en dus in haar eigen bloedverwanten van vaders kant. En zij zou voor dat alles strafbaar zijn voor de f/politierol," dat wil zeggen: voor den politie- rechter, die. rechtspreekt alleen, zonder k o n- trole of hoog er beroep1); en voor ernstige misdrijven voor den ,/landraad." geweven of gebatikte doek (d j a r i t a m b a). De k ë m b ë n een smallere doek (d ja rit tjijoet) die, onder de armen om de borst gewonden wordt. Een k 1 d m b i is een van voren open of gesloten b a d j o e , van zijde of katoen of van inland- sclie geweven stof (1 o e r i h), en de s 1 è n d a n g een doek als de kèmbèn, maar die als draagband over den rechter schou- der wordt gehangen. -1) Wel worden de beslissingen van de politierol, maar zonder toelichtingen of motieven, in een register opgeteekend. dat door \'t hooggerechtshof kan worden opgeëischt; maar dat ge- beurt nooit, en \'t hof zou die uitspraken uit zulke registers , toch niet kunnen beoordeelen. Misslagen door den politierechter begaan zijn dus onherstelbaar. Zie Mr. C. P. K. Winkel.\'s

-ocr page 91-

		GEWETTIGD ONRECHT.                           79
		En strafbaar met opsluiting in deinlandsche „boeien", onder andere overtreders en misdadigers van haar geslacht; onder gedroste dienstmeiden *) en gewetenlooze oplichtsters, onder dansmeiden en andere publieke vrouwen — en met dwangarbeid aan den publieken weg of elders wvoor den kost zonder loon,\'\' en een kost die, hoe sober ook, toch toereikend kan zijn voor den landlooper en den bedelaar, die \'t niet beter gewoon zijn, maar die ongenoegzaam en ongenietbaar blijft voor ieder, die niet van kinds af geleerd heeft alleen van rijst en lombok (spaansche peper2) en — \'t is
		» E s s a i sur les principes régissant l\' admini- stration de la Justice auxIndesOrientales Neerlandaises," p. 299 et 300. (Samarang et Amsterdam, G. C. T. van Dorp & Co. et Scheltema & Holkema , 1880). 1)  In dien tijd werden werklieden en bedienden, die met genoten loonvoorschotten ontijdig uit hun dienst wegliepen, nog gestraft. De wijze wetgevers in Nederland hebben onlangs goed gevonden die strafbaarheid op te heffen en daardoor een toestand in \'t leven geroepen die onhoudbaar kan worden. Zulke wetsverbeteringen (?) durven onze wetgevers wel aan. Eigen werklui van \'t goevernement en soldaten blijven echter strafbaar als zij kontraktbreuk plegen, jegens dat goeverne- ment. 2)   In West-Java tjabé.

-ocr page 92-

		80                         GEWETTIGD ONRECHT. waar — twee of drie kleine vingerlange en papier- dunne gedroogde vischjes te leven. Gij zult mij mogelijk toevoegen dat geen politie- rechter ooit zulke straffen op eenig meisje, dat in Koba\'s toestand verkeerde, zou willen toepassen? Als dat werkelijk zoo is, dan is dat een krachtig pleit voor de onrechtmatigheid van zulke wetten en voor de juistheid van mijn betoog. Maar ik heb nog niet alles genoemd wat in dit geval zou kunnen gebeuren. Een meisje als Koba zou strafbaar zijn zonder schuld te hebben aan eenig strafbaar feit. Zij zou bloot kunnen staan aan verdenking. Er zijn wel politiestraffen opgelegd voor „\'t hebben van een verdacht uiterlijk,\' voor „buikpijn" en voor meer dergelijke verkeerd- heden *). 1) Zie «Indisch weekblad van het recht," n". 176 van 12 November 1866 bladzij 179 waaruit ik ook nog de volgende kwalifikatiën van gestrafte misdrijven overneem: «Verdacht van brutaliteit." «Verkondiging van valsche leerstellingen." «Rondslcnteren." «Willekeurige handelingen." »W egens vleesch op de pasar verkoope n." «Overtreding der wet en hebben stroop gekookt."

-ocr page 93-

		81
		GEWETTIGD ONRECHT.
		Zij zou bloot kunnen staan aan vervolging voor te veel deugd. Door een politierechter, bijvoorbeeld, die laag- «Beschuldigd van soldaat te zijn g ewo r d en." «Knoeierij." «Tooverij." »Verkoop van goede koffie." «Onverschilligheid." (Op vrije voeten gesteld als zijnde een ongeluk). «Verdacht van kwaad vermoeden in eens anders huis gevonden." * Voorbode van minnehandel." «Verdacht op slechte wegen te gaan." «Aanmatiging." «Een paard gewond zonder bewijs." «Baldadigheid te paard."                                                          % «Wegens zich te ver won de re n." «Onbeleefdheid." «Beschuldigd wegens het zoeken naar toovermiddelen." ï>Uit haar woning een heer uitmaken." «Zaken ondershands afgedaan (medeplichtig)." «Rondslenteren in eens anders desa." »Z ij n paard van stal vermist (verdenking)." «Onder de boompjes te gaan liggen slapen," «Leugenachtig gedrag." «Poging tot echtscheidi n g." «Borgstel 1 i n g." «Bezit van slechte boeken." «Plannen tot overspel." «Krankzinnigheid." enzoovoort Gruwt ge niet van 6

-ocr page 94-

		82                           GEWETTIGD ONRECHT.
		hartig genoeg kon zijn, om misbruik te maken van haar toestand. Die haar, onder een of ander voorwendsel (zoo- als \'t dragen van verboden kleederen), voor zich zou kunnen laten brengen, ten einde haar door strafbedreiging te dwingen tot oneer. Of die haar, als ze zulk een onrecht met wan- hopige verontwaardiging bleef afwijzen, voor zooveel halstarrigheid tot vertwijfeling zou durven brengen, door eenige dagen dwangarbeid aan den weg of bij de vuilniskar. Of denkt ge dat zulke dingen nooit gebeurd zijn? Dat er geen ambtenaren leven of ooit geleefd hebben, die de macht om recht te doen zonder kontrole of hooger beroep misbruikten tot schan- delijk onrecht? \'T mogen uitzonderingen zijn; maar die uitzon- deringen bestaan. Ik herinner mij dat een Kapitein-Chinees mij, jaren geleden, vertelde, hoe een naburig politie- rechter en landraadsvoorzitter, gevangen opium- smokkelaars vrijliet, wanneer hun veelvermogende
		zulke misdrijven, waarvan ge misschien nog nooit gehoord hadt?... Ik heb gespatieerd.

-ocr page 95-

		GEWETTIGD ONRECHT.                          83
		vrouwen, als ze maar mooi genoeg waren, de on- schuld van hun mannen met onweerstaanbare argu- menten wilden komen bepleiten; en hoe dezelfde ambtenaar onschuldige chineezen, maar die zich veroorloofden even mooie vrouwen te hebben, onder een of ander voorwendsel liet opsluiten, alleen om ook aan die vrouwen gelegenheid te geven de vrijheid van hun mannen en broodwinners te komen af- smeeken en ... terugverdienen. Zulke misbruiken moesten onmogelijk zijn. Ik dien hier echter bij te voegen dat de djak sa 1) van die plaats zijn europeeschen chef allervriendelijkst ondersteunde. En dat deze, zonder die hulp \'t zeker niet zoover in zijn menschlievende rechtspraktijken gebracht zou hebben. Maar bruine ambtenaren, die hun blanke chefs in zulke gevallen weerstaan durven en aanklagen, zijn wellicht even zeldzaam als politierechters, die zulke aanklachten verdienen. 1) Inlandsen Officier van Justitie.

-ocr page 96-

		UITGESLOTEN.
		Geen enkele der Dj a japoer a sche ambtenaren, die iets met politie te maken had, was laaghartig genoeg de onmenschelijke wet in dit geval te hand- haven of te doen uitvoeren, en de f/inlandsche vrouw" Koba bleef straffeloos als n ó n n a h gekleed gaan, en bij haar onwettigen vader als een werke- lijke dochter inwonen. Ook toen die vader weduwnaar geworden was, en, op \'t verlangen van zijn chef, de desa als vaste woonplaats verlaten en een eigen klein huis op de hoofdplaats als p ó n d a k (1 o g e e r h u i s) be- trokken had. Als Koba\'s moeder toen nog geleefd had... ja r dan zou hij deze eindelijk ook voor de nederlandsche wet getrouwd hebben, maar dat huwelijk had toch de dochter niet meer kunnen wettigen, die tijdens

-ocr page 97-

		85
		UITGESLOTEN.
		«en ander huwelijk geboren was en daarom voor altijd uitgesloten bleef. Om levenslang te boeten voor de daad van een ander, die, zoo hij al misdaan had, die fout dan toch hersteld zou hebben . . . indien de w e t dat niet verboden had! Hoe kan zulk een wet rechtvaardig zijn? En gij kunt die wet verdedigen en met hand en tand vasthouden? Maar dan weet ge niet — en als wetgever moest ge dat toch weten — wat er omgaat in de maatschappij, die gij met uw wetten rege- len wilt? Dan weet ge niet — en als wetgever moest ge dat weten — dat er toestanden voorkomen, die oneindig veel verschillen van die waarbij uw wet- ten passen? Dan weet gij niet — en als wetgever voegt u die onwetendheid allerminst — dat de werkelijk- heid lijnrecht in strijd kan zijn met wat gij van die werkelijkheid denkt? Maar als ge dat alles niet weet dan deugt ge als wetgever niet. Men behoort rechtsgeleerde te zijn om wetten te kunnen schrijven. Ja, maar meer nog dan dat

-ocr page 98-

		86
		UITGESLOTEN.
		dient men menschenkenner te wezen in den meest zeggenden zin van dat woord , om goede, bruikbare wetten te kunnen ontwerpen en ver- dedigen, onafhankelijk van alle partijbelang, van vooroordeel of geloof.

-ocr page 99-

		LICHT EN DONKER.
		Arme Koba! Zij had veel geleden; maar als ze geweten had wat nog gebeuren kon — haar vriendelijk oog zou zijn glans, haar lief gelaat zijn lach hebben ver- loren, en ze zou verbleekt en weggekwijnd zijn onder nameloos leedgevoel en onduldbare zorgen. De zon blonk haar tegen in gloeiende pracht. Waarom wantrouwt ze den avondgloed niet, die den nacht voorafgaat? Nog nooit heeft ze geleefd zooals nu; nog nooit genoten en gejuicht als in de weelde van dezen dag . . . die zal ondergaan in duisternis. \'T geluk zou haar deel worden, een ondenkbaar geluk! . . . maar dat als een schaduw voorbij zal gaan en wegsterven. II ij zou haar liefhebben, hij, voor wien ze van den

-ocr page 100-

		88                             LICHT EN DONKER.
		eersten dag af meer gevoeld had dan voor eenig ander! Hij zon haar vergoeden al wat ze geleden, al wat ze in stilte verkropt had; hij, dien ze al lief kreeg eer ze \'t zelf nog begrijpen kon wat er om- ging in haar meisjeshart! Hij had haar tot vrouw begeerd, en haar vader om toestemming tot \'t huwelijk gevraagd, hij, Herman van Bergen , de vriendelijkste, de beste, de knapste van alle vorstenlandsche jonge mannen! En toen haar vader haar gevraagd had hoe zij zelf er over dacht, toen had ze zich in zijn armen geworpen en hem schreiend gedankt voor zijn goed- heid; — maar die tranen waren geen tolken ge- weest van lang bedwongen verdriet... \'t waren tranen van weelde, zooals alleen een vrouw ge- voelen en genieten kan, die voor de eerste maal liefheeft en vertrouwt, en uit een neveligen levens- morgen werd overgevoerd in \'t licht van een zon- nigen dag. Waarom ducht ze dat licht niet, dat den nacht met zijn stralen dekt? . .. Neen, alles is licht en liefde, en vreugd en lust! Hoe zou er wantrouwen kunnen zijn in haar trouwe borst?

-ocr page 101-

		89
		LICHT EN DONKER.
		Hoe zou zij kunnen vreezen, in \'t volle genot van haar hoop? . . . Maar ziet ge dan niet hoe uw zuster van haat en afgunst vergaat? Hoe ze zich misleid acht en verongelijkt door u, en miskend en versmaad door hem? O, zeker! ze heeft er geen enkele reden voor, dan in haar eigen zelfzuchtig gemoed. En, zeker! ze laat het niet altijd blijken, dat het daarbinnen nacht is en boosheid. Maar ze zal \'t u toonen, zoodra ze haar slag kan slaan, wat er wegschuilt achter dien onverschilligen blik, en verborgen blijft onder dien glimlach, die niets is dan leugen en valschheid, en doortrapte veinzerij. Neen, Koba zag dat niet. Zij had geen oogen voor iets anders dan voor den heerlijken blik van haar Herman; geen gehoor dan voor \'t geluid van zijn stem; en ze geloofde aan \'t zonlicht dat over haar levenspad was opgegaan, en niet aan de duisternis die volgen kon . .. En die duisternis kwam.

-ocr page 102-

		KINDERLIEFDE.
		De binnenlanden van Java zijn in den regel vrij gezond. Vele ziekten, die in Europa en vooral in ons guur en nevelig vaderland thuis hooren, zijn er / onbekend, of komen er slechts bij uitzondering voor. Maar als er ons een ontsteking of een moeras- koorts overvalt, dan is ook de strijd tusschen leven en dood soms spoedig beslist. \'T is geen zeldzaam- heid dat iemand van een krachtig gestel in enkele dagen onder een koortsaanval of een ingewands- ontsteking bezwijkt. \'T is waar, dat die ziekten ook wel met goed gevolg bestreden worden. Maar dikwijls gaan de eerste dagen in verwaarloozing of zelf in mishan- deling *) voorbij, en dan kunnen ook de beste zorgen \'t leven niet altijd meer redden. i) Vooral door \'t misbruik van palliatieven als opium en,

-ocr page 103-

		KINDERLIEFDE.                                 91
		Dat overkwam onzen Bosman , toen hij van een bezoek op \'t land teruggekeerd was, waarbij hij zich, erg vermoeid en doornat geregend, te veel blootgesteld had. Een darmontsteking was er \'t gevolg van, die door \'t misbruik van pijnstillenden en vaatverlam- menden landanum (een huismiddel dat niemand in huis behoorde te hebben) bevorderd, en door \'t niet in acht nemen van de in zulke gevallen zoo noodige onthouding, vooral van prikkels als lóm- bok, belangrijk verergerd werd. Dat inlanders, die bijna alleen van rijst of andere nog mindere deugdelijke plantenvoedsels leven, en
		morfine, die den lijder en soms ook den geneesheer mis- leiden , en door pijnstilling aan verbetering doen gelooven, maar de ziekte intusschen onverminderd doen voortwoekeren. Want al verdooven zij \'t gevoel van de pijn , zij bestendigen ook de bloedsophooping, die veelal de oorzaak van die pijn en (zooals bij ontsteking) \'t wezenlijke van de ziekte is. T gebruik van zulke middelen staat gelijk met vechten tegen de uitslaande vlammen van een brandend huis, en niet tegen \'t vuur dat •voortgaat \'t van binnen te verteren. Ik heb de kans tot redding daarJoor meer dan eens zien verloren gaan. Dit zij een waarschuwing voor hen die in de desa wonen en bij gemis aan geneeskundige hulp soms hun eigen dokter moeten zijn.

-ocr page 104-

		92
		KINDERLIEFDE.
		daarvan, om er de noodige voedingsstof uit te trek- ken, ontzaglijke hoeveelheden verbruiken , zich aan een sterken prikkel als lombok gewend hebben , is begrijpelijk, maar daarom nog geenszins verstandig 1). En als europeanen meenen dat die prikkels in Indië gezond en zelfs noodig zijn, dan vergissen zij zich deerlijk. Voor Bosman werd die vergissing noodlottig. En toen de dokter eindelijk geroepen was en de ont- steking reeds in koudvuur overgegaan vond, had de man van de wetenschap niets anders te zeggen dan dat alle hoop verloren was. Bosman zelf wilde de waarheid weten, en hij
		1) De oude j o g j a \'sche hoofdregent, raden t o e m è n g- goeng najaka Mangoen di Poera , noemt het een scha- dclijk misbruik, en is zelf, zonder lombok, nu al ruim 90 jaren gezond gebleven. En , als ge de juistheid van mijn bewering nog betwijfelt, beproef dan eens een stukje lombok tusschen lippen en tand- vleesch vast te houden. \'T zal er ontsteking veroorzaken. Als die lombok in maag en darmkanaal niet aanhoudend ver- plaatst en afgevoerd werd, zou ze ook daar ontsteking opwek- ken, en dat gebeurt ook, als een deel van die ingewanden in abnormalen toestand verkeert, zooals dat zelfs bij lichte ongesteldheden kan voorkomen. En dan werkt die heerlijke toespijs soms als een doodelijk vergift.

-ocr page 105-

		93
		KINDERLIEFDE.
		hoorde zijn vonnis met indische kalmte maar daarom nog niet met onverschilligheid aan. De toekomst van zijn jongste dochter veront- rustte hem te veel, en \'t was hoog tijd dat hij daarin op de een of andere wijs trachtte te voorzien. De beide zusters waren radeloos, maar ieder op haar eigen manier. De oudste uitte haar wanhoop in luid en on- gedurig misbaar. Maar \'t was als \'t breken van een stroom over een ondiepe steenige bedding. De jongste slaakte geen klacht, geen zucht. Maar haar oogen bleven vochtig en haar gelaat sprak van innige smart. De eerste liep overal rond waar ze, als huis- meesteres, noodig of niet noodig was, en vooral om vrienden en kennissen, die bij zulke gelegen- heden \'t huis en de ziekenkamer overstroomen, te ontvangen en te woord te staan. Och, de menschen meenen \'t zeker goed; en ze begrijpen niet dat ze beter deden weer heen te gaan, ten minste als hun bijstand niet verlangd wordt, want in dat geval zijn onze indische dames voortreffelijke en onvermoeibare zieken verpleegsters.

-ocr page 106-

		94                                  KINDERLIEFDE.
		Ook Koba week geen oogenblik van \'t bed dat vaders sterfbed zon worden, en waarbij zij immers als dochter tot bijstand geroepen meende te zijn. Zij zag en hoorde niet wat er om haar heen gebeurde. Zij zag en hoorde alleen hem. Zij voelde niet dat ze vermoeid was en geen verademing had. Zij waakte nacht en dag, zonder voeding, zonder rust. Zoo Herman gekomen ware, ze zou hem niet hebben aangezien, dan om in zijn oogen te lezen of ook hij geen hoop meer had, en of er dan niets meer gedaan kon worden, om ... ja, om haar een vader terug te geven, die ondanks alle wetten toch altijd haar vader gebleven was. Arme, arme dochter! Met hem verliest gij alles. Zonder hem is er niemand meer die u liefheeft, die om u denkt. Als Herman er geweest ware. .. maar hij was op reis en kon nog lang wegblijven. En hoeveel zij ook van hem hield, dat was toch iets anders dan wat ze altijd, en nu nog meer dan vroeger, voor haar vader gevoeld had. Die liefde verdiende vergolden te worden.

-ocr page 107-

		1)5
		KINDERLIEFDE.
		Haar vader wist wel dat zijn wettige dochtev alleen zijn erfgenaam kon zijn, volgens de wet die hem geboden had zijn jongste kind te verlooche- nen; maar hij meende toch ook dat diezelfde wet hem toestond een deel van zijn nalatenschap aan anderen, aan vreemden te vermaken. Hoeveel? dat wist hij niet, maar de notaris zou \'t hem wel zeggen. Die moest in elk geval geroepen worden, en daarom verzocht hij Koba daarvoor te zorgen. En Koba bracht dat verzoek aan haar zuster over, zonder naar de beteekenis er van te vragen. Maar Lina, die zeer goed wist wat een notaris bij stervenden te doen kon hebben, besloot een- voudig niemand naar dien ongewenschten rustver- stoorder te zenden, en hem, zoolang zij \'t beletten kon, niet in de sterfkamer toe te laten. Om haar doodzieken vader te sparen — vertelde ze later.

-ocr page 108-

		EEN STERFGEVAL.
		De laatste dag van Bosmans leven was onder- gegaan, en zonder pijn, maar ook zonder kracht, lag hij daar hijgend achterover, als om \'t leven met den adem nog een korten tijd , nog een uur... nog eenige oogenblikken te rekken. Hij had nog alles niet afgedaan wat dit leven hem opgelegd had. \'T is waar, de wët had hem verhinderd zijn plicht te volbrengen , maar die moest nu volbracht worden, ondanks de wet, en daarom moest de notaris immers nog komen. Koba was bij haar vader. Zij alleen, zijn waarachtige dochter naar \'t vleesch en naar \'t gemoed, al werd ze hem honderdmaal betwist door de wet! Zij hield zijn hand vast, en ondersteunde zijn hoofd, en bevochtigde nu en dan zijn drogen mond.

-ocr page 109-

		KEN STERFGEVAL.                               97
		Haar oude zoogster, \'m bok Irkng *), zat achter \'t bed op den grond, beweegloos alsof ze sliep, maar uren lang wachtend om den minsten wenk van haar nónnah te gehoorzamen. Lina was er niet. Zij was, doodmoe van al die ongewone drukten , naar bed gegaan, in de hoop dat men haar dezen nacht wel weer met rust zou laten. \'T duurde haar wel wat lang, als \'t dan toch op den dood moest uitloopen. De moeilijke ademhaling van den stervende was \'t eenige geluid dat in de andere kamer gehoord werd. \'T spreken was den zieke bijna onmogelijk ge- worden , maar toch had de vader, die heenging, nog wat te zeggen aan de dochter die achterbleef. —: „Koba ... in die kast... is een klein pakje ... voor jou ... voor je trouwdag..." 1) Javaansche moeders van minderen stand worden dikwijls naar hun eerste kind genoemd , en aldus ook de moeder van Irf.ng , Koha\'s zoogznster. Iheng , dat is zwart, wordt als kindernaam veelal aan donkerklenrige kinderen gegeven. Embók, bij verkorting \'m b o k , beteekent moeder. 7

-ocr page 110-

		98                              EEN STERFGEVAL.
		Zij drukte hem de hand tot antwoord, tot dank; en de tranen drongen haar in de oogen, en ze verborg haar gezicht in vaders kussen. Toen spande hij zich nog eens in om te zeggen : —  „\'t portret... van je vader." En kort daarop bracht hij er met veel moeite nog twee woorden uit: —  „Lina .... notaris___ De baboe werd naar nónnah Lina gezonden, die een vrij boos gezicht zette, toen ze in haar slaap gestoord werd. —  „Ada apa toh?\'\' —  „Nonnah djangan mara, nonnah poen ja bapa mawoe poetoeb djiwa sëkarang." —  „Mongsa!..."1). Maar ze kwam toch, en bleef op eenigen afstand van \'t sterbed staan.
		1) — »Wat is er toch?" —  »N o n n a h, niet boos zijn , maar n o n n a h \'s vader wil nu sterven (de ziel loslaten)." —  »Kom, neen!"

-ocr page 111-

		99
		EEN STERFGEVAL.
		De stervende keek haar aan met bijna brekende oogen. Koba zei haar, dat papa weer om den notaris gevraagd had. — „Nu ja, heef immers geen haas —zeiLiNA. Maar vader wenkte met \'t hoofd alsof hij te kennen wilde geven dat \'t wel haast had. Toen liet Koba zelf vaders lijfjongen roepen en naar den notaris gaan; maar ze week geen duim- breed van \'t bed, en liet de kille hand van den zieke geen oogenblik los. Zijn oogen vielen half dicht. Zijn droge lippen bewogen zich en werden nog eens door de zachte hand van zijn jongste dochter bevochtigd. Zij had haar oogen niet van zijn gelaat... \'T was of zijn adem stil stond... neen, god- dank ! de borst verhief zich weer ... en nog eens... maar even, maar een oogenblik... Dat was zijn laatste ademhaling geweest.

-ocr page 112-

		IN T STERFHUIS.
		Toen de notaris binnenkwam lag Koba voorover met haar aangezicht op vaders verstijfde borst, en nog altijd hield ze de hand van den doode vast. Uitgeput lag ze daar, met een gebroken hart; snikkend en schreiend;... maar de tranen, die nu gedurig, en telkens met nieuwe kracht in haar oogen drongen, vloeiden stil op de borst neer van hem die niet meer leed. Zij kon, zij wilde niet van hem scheiden. Vruchteloos poogde \'m b o k Irëno haar te troos- ten en haar in \'t onherroepelijke te doen berusten. — ,/Nónnah, djangan bëgitoe: Ah! Soe- kanja goesti Allah" *). Maar zij kon niet anders, de arme verlatene!
		j> Doe dat niet zoo , nonnah, \'t is immers Gods wil."
		1) -

-ocr page 113-

		101
		IN T STERFHUIS.
		Zij wilde nog niet gelooven dat alles voorbij was, dat ze n u eerst werkelijk haar vader ver- loren had, en voor altijd. En de trouwe baboe had zelf nog de oogen vol tranen. Zij had immers den goeden toe wan en haar n ó n n a h bijna zeventien jaren gediend ! Neen, dan gedroeg zich de oudere zuster heel anders. D i e begreep dat er gehandeld moest worden, en gedane zaken geen keer nemen. Met haar kon de notaris ten minste spreken. Wel had ze \'t een oogenblik, bij zijn komst, erg op haar zenuwen gehad (natuurlijk!), maar de dokter was dadelijk bij de hand geweest en had haar weer bijgebracht. En nu kon ze de beide heeren , en den pastoor, en de buren en kennissen, die de binnen en achtergalerij weer in beslag namen, te woord staan, en zich laten beklagen, en troosten, en... bewonderen... ja, waarom niet? Omdat ze zich immers zoo goed hield? De notaris mocht onverrichter zake weer naar huis gaan.

-ocr page 114-

		102                     in \'t sterfhuis.
		\'T speet Lina zeer, maar \'t was immers haar schuld niet. Dat hij te laat gekomen of te laat geroepen was, dat kon z ij niet helpen, en \'t zou ook zeker wel op \'t zelfde neerkomen. Want h ij was er toch de man niet naar om dat verschil in rekening te brengen. De buren en kennissen hadden \'t lijk onder handen genomen en gereinigd en gekleed — en \'t met geurige bloemen bestrooid. De doodgraver was gekomen en had de maat genomen voor de kist. De begrafenis zou morgen in den vooravond plaats hebben, omdat de ontbinding tot eenigen spoed drong. En dit werd namens de familie, dat wil zeggen : namens de wettige dochter (de andere was im- mers geen familie!) en haar grootvader, den grijzen Valker, aan vrienden en kennissen bekend gemaakt. De oude machinist was natuurlijk uit de desa overgekomen om de belangen van zijn kleindochter te behartigen. Ook hij scheen erg aangedaan te zijn, en menig glas bitter noodig te hebben om den bitteren levens- kelk behoorlijk door te spoelen.

-ocr page 115-

		EEN VRIENDIN IN DEN NOOD.
		Ik geloof niet dat de lezer er op gesteld zal zijn zich bij de begrafenis aan te sluiten. Ik ook niet. Dat de dames in Indië evenmin meegaan als in Nederland, zal men wel weten, en dat de heeren van de begrafenis niet meer naar \'t sterfhuis terug- keeren, maar ieder zijn eigen weg zoekt, mis- schien ook. Toen dus de lijkstoet \'t huis verlaten had, wa- ren alleen nog eenige dames uit de buurt bij de ouderlooze zusters achtergebleven; maar niet langer dan noodig was, om aan de eischen der welvoe- gelijkheid, en, voor enkelen ook om aan die van een waarachtig medelijden te voldoen. Een eenige, de kinderlooze weduw Müllnkr, een door en door goed en edel mensch, ging zelfs zoo ver, de meisjes voor te stellen met haar mee

-ocr page 116-

		104                EEN VRIENDIN IN DEN NOOD. te gaan t om niet zoo alleen in \'t treurige sterf- huis achter te blijven. Zij wilde geen onderscheid maken tusscheu de zusters, en daarom bedwong ze den tegenzin dien de oudste bij haar, evenals bij anderen, had gewekt. Maar Lina dacht er niet aan \'t huis en den boedel te verlaten , die zij thans, als eenige eigenares, te aanvaarden en te beredderen had. En grootpapa kon immers vooreerst wel bij haar blijven? Van ganscher harte gold mevrouw Müllners uitnoodiging echter de diep bedroefde Koba. En deze viel haar snikkend aan de borst, om haar voor zooveel goedheid te danken. Zij kon er niets tegen hebben \'t tooneel van zooveel lijden, al ware \'t maar voor korten tijd, te vergeten, en de liefdelooze Lina te ontwijken, als die ook nu nog de hartelijk aangeboden zusterhand niet zou willen aannemen. Maar dat moest eerst beproefd worden, en daarom wilde ook Koba nu nog niet meegaan. Morgen, dan zou ze zien wat ze doen kon, als ze dan nog komen mocht? wWel zeker, beste meid, tot morgen dan."

-ocr page 117-

		DE ZUSTERS ALLEEN.
		Lina en Koba bleven dus alleen bij elkaar. De beide zusters, die geen zusters waren voor de wet. De beide kinderen van den zoo pas naar \'t graf gebrachten vader; die voor de eene geen vader had mogen zijn, volgens de wet. De oudste, de erkende, de wettige en eenige erfgenaam van den man, voor wien ze nauwelijks een dochter geweest was. De jongste, de onwettige, de onterfde, de door de wet verloochende; maar die zich in werkelijk- heid de waarachtige dochter van dien vader ge- toond had. Daar stond ze nu, geheel alleen op de wereld, arm en zonder steun. En de andere, gezegend met meer dan \'t noodige, en dat ze zou weten te bewaren; en gesteund door

-ocr page 118-

		106
		DE ZUSTERS ALLKEN.
		een grootvader, die \'t aardsche slijk nog meer lief- had dan \'t zinnebeeld van den bitteren levenskelk, en wel zorgen zou dat zijn kleinkind geen cent daarvan aan „vreemden" weggooide. —   r/LiNA, wat moeten wij nu doen?\'\' —sprak de jongste. —  „Wel, dat moet ieder maar zelf weten" — antwoordde de oudste. —   vMaar wat ben jij dan van plan?" —   „Weet nog niet. Zal eerst over denken." —  „En wat moet ik nu beginnen?" —   „Wat gaat mij aan?" —  „Maar wil je dan ook n u nog geen zuster voor mij zijn, Lina, nu we beiden weezen zijn?" —  „Och, wat zuster, jij?" —   „En onze goeie papa dan? Hij heeft \'t zoo toch gewild. En moeten wij zijn wil niet eerbiedi- gen, nu hij dood is?" —   „Hoe kun jij zoo zeggen? Jij weet immers wel heter? Is immers jou vader niet?" —   „Maar Lina, heb je dan heel geen hart?\'\' —   „Kom, soedah maar! jij zorg maar voor jou, ik zorg maar voor mij." —   „Lina , wat ben je hard!"

-ocr page 119-

		DE ZUSTERS ALLEEN.                       107 —   i/A\\s jij wil, jij kunt heengaan van daag of morgen." —  wHeen gaan? Waar heen?" —  // Weet niet. Tra p e r d o e 1 i\') Is immers jou zaak?" —  «Maar word ik dan weggejaagd uit ons huis?" —   //Weggejaag? Wie zeg dat? Maar is immers nu mijn huis, en niet jou huis?" \'T was de arme Koba alsof nu eerst de volle nacht op haar neerdaalde; alsof de grond om haar voeten en met haar wegzonk. Geen enkele ster in dien nacht! Geen steunpunt voor haar wankelenden voet! En daar stond de oude heer Valker weer achter zijn kleindochter, met een grijnslach om den mond, en de oogen rood, maar niet van sterfhuistranen. —  ,/Bêtoel, Koba, jij maar weggaan, pigi per s é t a n 2), als jij wil; hier is niet jou huis ? Pigi di kampong, jij immers maar orang djawa?" En de walgelijke oude dronkaard zonk met een \'1) Verkorting van t r a d a pradoeli: \'t kan m ij n i e t schelen. 2) »Loop naar den duivel."

-ocr page 120-

		108                         DE ZUSTERS ALLEEN. halfluiden lach op een divan neer en bleef daar liggen. Koba was vernietigd. Ze kon niet schreien, en ze wilde niet meer zwak zijn. Ze hield zich staande met de kracht der vertwij- feling; maar ze uitte geen woord meer. Ze wendde zich om, naar de voorgalerij, en ze ging • • • Daar was de sterfkamer, en \'t leege bed... Daar stond vaders linnenkast, en ze dacht aan \'t portret, \'t eenige erfstuk dat dan toch haar eigendom was. Nu begreep ze waarom vader om den notaris gevraagd had, en waarom Lina gezegd had, dat er geen haast was bij de komst van dien man. Maar dat erfstuk kon de onterfde zich niet laten ontnemen. Dat kleinood zou haar heilig zijn. Dat mocht ze toch meenemen... En ze trad in de kamer... Maar de kast was gesloten. En toch wou ze \'t niet prijsgeven, en de kast was immers oud ?...

-ocr page 121-

		109
		DE ZUSTERS ALLEEN.
		En ze wrong de vingers tusschen de beide deuren... Eén ruk, een forsche ruk, waartoe ze anders misschien niet in staat zou geweest zijn — en \'t slot gaf mee, en de kast was open... Daar lag \'t, vooraan. En ze nam wat haar toekwam. vVoor mijn dochter Jakoba," stond er op geschreven, in vaders keurig handschrift. En ze scheurde \'t bandje los dat er om gebon- den was, en ging de deur uit. In de voorgalerij vouwde ze \'t papier open, en nam ze er een doosje uit met de rechterhand. De andere hield \'t papier nog vast... Maar toen werd er een derde, magere hand van achter haar arm vooruitgestoken, en die greep. .. \'t leege papier... \'T was Lina... en Lina schreeuwde haar zuster drie woorden toe, met een door haat en wrok ontzielde stem." —   ,/Geef hier, dief!..." Maar toen zag Koba haar aan met een fleren, van verontwaardiging gloeienden blik: —   7Nooit, zuster!..." Eri dat zei ze met een ernst en een wilskracht,

-ocr page 122-

		110
		DB ZUSTERS ALLKEN.
		die haar voor een oogenblik volkomen die //zuster" deden beheerschen. Geen verwijt, geen vloekwoord zelfs had zoo beschamend, zoo verpletterend kunnen klinken als dat „zuster" uit de mond van de diep gekrenkte, van de doodelijk beleedigde maagd... En ze ging, haar eenig erfstuk vast in de hand gesloten. En ze ging, niet als een verjaagde, als een ver- stootene , als een verworpene; neen, als een vorstin, die gediend wordt, als een engel, die vooruit streeft, sterk door zelfbewustzijn, door goddelijke kracht.

-ocr page 123-

		HOPELOOS.
		Dat de arme engel echter zooveel zelfbeheer- sching niet lang kon volhouden ; dat ze moeite had de woning van mevrouw Müllner te bereiken; dat ze, binnengekomen, neerzonk aan de knieën der vriendelijke vrouw, zonder de kracht te hebben zich weer op te richten, zonder een woord te kun- nen uiten; dat ze snikkend, haar hoofd neergebo- gen hield op den schoot van haar weldoenster... en bittere tranen schreide, langen, langen tijd — dat kan niemand verwonderen, die weet hoe over- spanning tot ontspanning moet leiden, en hoe die tranen voor \'t zenuwleven der vrouw een natuurlijke weldaad zijn. Mevrouw Müllner had zelf te veel menschen- kennis in treurige levenservaringen opgedaan, om niet te weten dat ze \'t best deed \'t arme kind te laten uitschreien en tot rust komen.

-ocr page 124-

		112                                   HOPELOOS.
		Eerst daarna vernam ze de droevige geschiede- nis , en trachtte ze al \'t mogelijke te doen om haar arme beschermeling te troosten, te bemoedigen, te liefkozen, alsof \'t haar eigen kind gegolden had. —   wik heb zelf geen kind meer, KoBA-lief; ik ben zoo alleen op de wereld als jij. Maar mi blijf jij bij me, en zul\'je de plaats van mijn Anna innemen, hoor?" —   i/O, mevrouw!..." — - ir Neen, kind, noem mij moeder, want ik zal je moeder zijn. En denk maar niet dat je mij tot last zult zijn, lieve!.. Ik heb \'t wel niet breed , ik ben niet rijk, maar rijk genoeg voor ons beiden. Dat is dus afgesproken, niet waar?" —   r/0 moeder!" — was alles wat Koba ant- woorden kon; maar een innige omarming zei meer dan woorden konden zeggen. Toen mevrouw Müllnkr nog dienzelfden avond om Koba\'s nachtgoed liet vragen, kreeg ze de boodschap mee terug, dat ëmbok Irêng morgen , met al \'t andere dat er nog van Koba in huis was, volgen zou; maar dat nónnah Lina met vele groeten aan njónnjah Müllner liet verzoeken, haar den inhoud van \'t pakje terug te zenden, dat

-ocr page 125-

		113
		HOPELOOS.
		Koba bij haar heengaan uit den boedel van n ó n- nah\'s papa gestolen had. —   //Zeg aan uw juffrouw" — antwoordde de gebelgde weduw — //dat ik geen dieven in mijn huis heb; en dat ik haar beleefd laat verzoeken mij geen boodschappen meer te zenden, en mij ook geen bezoeken meer te brengen. Begrepen?" —  //Sa j a, n j o n n j a h" — zei de overbrengster van Lina\'s boodschap, en ging. —  //Trek \'t u niet aan, mijn kind, wij hebben met haar afgerekend, en voor goed." —  z/En toch blijft ze mijn zuster..."
		S

-ocr page 126-

		ZUSTERLIEFDE.
		Afgerekend ? En voor goed ?... Maar dat zou- den ze wel anders ondervinden ... Den volgenden morgen was er een heele op- schudding in \'t huis van mejuffrouw Bosman. De oude Valker had wel zijn roes in den slaap verloren, maar zijn grootvaderlijke zorgen niet. Hij beschouwde zich zelf min of meer als heer en meester in de woning van zijn kleindochter. En hij was als zoodanig al heel vroeg, na door Lina op de hoogte gebracht te zijn van wat er den vo- rigen avond nog gebeurd was, naar den\' hoofd- djfiksa gegaan, om behoorlijk aangifte van den gepleegden diefstal te doen, en een aanklacht tegen de f/javaansche vrouw" Jakoba in te dienen. En een paar uren later kwamen achtereenvolgens de hoofddj aksa, raden toemënggoeng Soera CO                                                                                                                                1        •• Pradja met zijn gevolg van schrijvers en van

-ocr page 127-

		115
		ZUSTERMEFDE.
		pa j oeng-, sirih-, pahidon- en óepët dragers1) en oppassers, — en de onderdjaksa, raden ria MaRTA di Poera, met een dergelijk, maar minder talrijk gevolg, — en nog een paar mindere politie- hoofden, met nog minder volgelingen, —en einde- lijk ook de hoofdregent van politie, raden toe- mënggoeng Gonda Winata , met een gevolg, dat in verband met zijn hoogeren rang ook weer zoo- veel talrijker was — aan \'t hnis waar de misdaad gepleegd was bijeen. De hoofden namen, evenals de vrouw des huizes en haar grootvaderlijke steun, op stoelen plaats; de volgelingen achter hen op den grond. Toen werden er sigaren rondgediend en daarna kwam de thee; en toen die geproefd en genoten was, konden \'t, papier en de schrijfbehoeften voor den dag gehaald worden. T)e Javanen hebben nooit haast, en Valker haastte hen niet. Maar eindelijk kon \'t onderzoek dan toch beginnen. De hoofddjaksa deed de noodige vragen aan
		1) Dragers van den zonnescherm, dat onmisbare teeken van den rang des eigenaars, van de bételdoos met toebehooren, van \'t kwispedoor en de lont met een doos met sigaretten.

-ocr page 128-

		116                               ZLSTERLIKKDE.
		allen die wat van de zaak wisten, en aan anderen die er niets van gezien hadden , en schreef zelf \'t rzprocesverbaal" in \'t klad. De aanklager en zijn kleindochter antwoordden zoo volledig mogelijk, zooals dat in strafzaken past, zonder iets te verzwijgen dat dienen kon om de zaak trang (helder, duidelijk) en \'t recht ge- makkelijk te maken. De maatschappelijke hoedanigheid van de be- klaagde werd zooveel doenlijk in \'t licht gesteld. Men mocht de waarheid immers niet te kort doen en diende bedacht te zijn op den eed, dien men later wellicht zon hebben af te leggen. Wat echter de omschrijving van \'t voorwerp van den diefstal aanging, dat kon men zoo dadelijk niet bepalen. Dat \'t iets van waarde moest zijn, was immers duidelijk. Men breekt geen kasten open, als men weet wat daar in zit, om iets te stelen dat geen waarde heeft. En dat er braak gepleegd was, kon niet ont- kend worden. Een plaatselijk onderzoek zou dfct onmiddelijk kunnen uitmaken. En dat onderzoek had plaats, en zoowel\'t oude slot, welks spijkers losgelaten hadden, als \'t ver- molmde hout van de deuren, dat werkelijk ge-

-ocr page 129-

		117
		ZCSTERLIEFDE.
		splinterd was, vertoonden duidelijke sporen van geweld. En dat er geen twijfel kon zijn omtrent de per- soon die \'t feit gepleegd moest hebben, dat bleek immers uit de verklaring van juffrouw Bosman, die haar op heeterdaad betrapt had, en toen nog een poging had gewaagd om haar \'t gestolene te ontnemen. Eigenlijk alleen maar om de misdaad nog te beletten — zei Lina. — ,/Saja nónnah"—antwoordde de djaksa, alsof hij er geen oogenblik aan twijfelde. \'T papier, waarin \'t gestolen voorwerp gewik- keld was geweest, werd als corpus del iet i aan o den djaksa overhandigd; maar zonder den boven- rand, die beschreven was geweest, en , waarop men de bestemming van \'t pakje had kunnen lezen. Grootpapa Valker had het raadzaam geoordeeld die overbodige schriftteekens weg te snijden, om de justitie niet onnoodig te bemoeilijken. Maar de verklaring van de hoofdgetuige zou op zich zelf niet voldoende zijn als rechtelijk bewijs. Dat wist de oude Valker ook wel. En daarom had hij zoo lang onder de bedienden gezocht en ge-

-ocr page 130-

		118
		ZUSTERLIEFDE.
		vraagd, tot hij er twee gevonden had, die zich wel wilden herinneren gezien te hebben, al wat juffrouw Lina gezien en gedaan had. Toen eindelijk tegen den middag \'t verslag van den openbaren aanklager leesbaar afgeschreven en geteekend was, verwijderden zich de vertegenwoor- digers van wet en recht, met de gebruikelijke plichtplegingen, om zich verder te begeven naar de woning van mevrouw Müllner, en daar de be- klaagde: de ,/javaansche vrouw-\' Jakoba in voor- loopig verhoor te nemen. En grootvader en kleindochter konden op \'t zelfde uur aan tafel gaan met de overtuiging dat ze hnn morgen goed besteed hadden.

-ocr page 131-

		EEN DOELTREFFENDE SLAG.
		Ik acht het onnoodig den schok te teekenen, die de arme Koba door te staan had, alleen door \'t ongeloofelijke feit, dat ze van zulk een daad en op zulk een wijze beschuldigd werd. Maar ze bekende wat ze gedaan had, en ze ver- klaarde waarom ze dat gedaan had. Ze was immers in haar recht geweest, en dat kon en mocht niemand haar betwisten. \'T arme meisje vergat echter dat recht en wet niet altijd een zijn, en... dat zij geen enkel bewijs kon geven van de waarheid van wat ze tot haar verdediging gezegd had. En \'t voorwerp van den vermeenden diefstal? ... Wel zeker, dat bezat ze nog, en dat zou ze ook aan niemand weer afstaan .. . Hier hing \'t, op haar

-ocr page 132-

		120
		EEN DOELTREFFENDE SLAG.
		borst, op haar hart. Waar anders zou ze\'t dragen? En daar moest het blijven tot aan haar dood. Er zijn toestanden, die een kind, dat nauwlijks aanvangt te leven, al aan \'t einde van den levens- strijd doen denken als aan een uitredding. Maar Koba vergat alweer dat de Justitie ver- plicht was dat voorwerp van haar kinderlijke ver- eering in beslag te nemen. \'T kon niet anders. In de beleefdste termen bracht men haar de noodzakelijkheid daarvan, zelfs in haar eigen belang, aan \'t verstand. Was de zaak eenmaal t r a n g, en werd zij wer- kelijk onschuldig bevonden (en dat kon immers niet missen ?), dan zou \'t haar ook terug worden gegeven. O, \'t kostte haar veel er afstand van te doen. \'T viel haar zoo zwaar \'t ook maar tijdelijk te moeten ontberen. Maar de wet is streng en \'t recht is hard. Wat kou zij, arm kind! inbrengen tegen de on- verbiddelijke eischen van \'t noodlot, dat niet ophield haar te vervolgen ? ...

-ocr page 133-

		EEN DOELTREFFENDE SLAG.                    121 En ze trok \'t bruidsgeschenk van haar vader aan den halsketting naar boven, en haalde den ketting over haar hoofd heen, en gaf \'t, nog warm van den reinen boezem waarop \'t nog geen vollen dag gerust had, aan den man der wet over... De tranen, die toen in haar oogen glinsterden, spraken een taal, die ook door dien man der wet verstaan werd. Maar, al twijfelde hij hoe langer hoe meer aan de schuld van \'t ongelukkige meisje, hij had niet te kiezen tusschen medelijden en plichts- besef, en deed wat hij geroepen was te volbrengen. \'T was een gouden medaljon met een fijnen gouden ketting. Een enkel bescheiden diamantje prijkte op de voorzijde, door vier kleine robijntjes omgeven. De achterzijde verborg een vrij goed fotogram: \'t vriendelijk gezicht van den overledene. Ook \'t doosje waarin \'t bewaard was geweest, moest overgegeven worden, zoowel om \'t medaljon er weer in te bergen en tegen schade te beveili- gen, als omdat \'t als stuk van overtuiging er bij behoorde.

-ocr page 134-

		122                   KEN DOELTREFFENDE SI.AO. Ook van \'t verhoor der diep bedroefde, maar nog dieper vernederde Koba, en van de geheel vrij- willig gegeven toelichtingen van haar brave gast- vrouw, en van de even welgemeende als onbedui- dende getuigenis van de trouwe baboe, werden verklaringen opgemaakt en overgeschreven en on- derteekend; en daarna verzochten de inlandsche autoriteiten vergiffenis voor den last dien ze, huns ondanks, de dames hadden aangedaan — en ver- lof om zich te mogen verwijderen. En toen gingen ze, bijna weifelend heen, om de ongewone p r ë k a r a te gelegener tijd aan den rezident te rapporteeren. Ook een inlandsen aanklager kan eerlijk zijn, en gevoelen dat \'t hard valt een onschuldige te moeten veroordeelen.

-ocr page 135-

		ALTIJD DIE WET.
		—  Was Koba maar getrouwd geweest!... —  Waarom? —  Dan had ze een steun gehad aan haar wet- tigen man. —  En dan? —  Dan zou dat huwelijk haar immers aan die inlandsche maatschappij onttrokken hebben ? —  Neen, toch niet. —  Maar de vrouw neemt toch de landaard aan van haar echtgenoot? —  Neen. —  En moet dan iedere inlandsche vrouw, die een nederlander trouwt, niet uitdrukkelijk verkla- ren, dat zij zich onderwerpt aan de nederland- sche wet? Aan \'t burgerlijk" en handelsrecht, ja, maar verder niet. Voor de strafwet blijft ze inlander, en

-ocr page 136-

		124                            ALTIJD DIE WET.
		dus, ook ondanks haar huwelijk, onderworpen aan \'t inlandsche strafrecht. Als ge een inlandsche vrouw, bij voorbeeld de moeder van uw kinderen, gehuwd hebt (zooals in Indië veel gebeurt), en zij heeft \'t ongeluk een van de bedienden te slaan, en ze wordt door den mis- handelde aangeklaagd — dan staat uw vrouw nog altijd voor den politierechter of voor den landraad terecht, als ware ze nooit de moeder van u w kinderen geweest. En die kinderen zouden \'t moeten aanzien, dat hun wettige moeder, in inlandsche gevangenis- kleeding, steenen aanbracht op den openbaren grintweg. —  Maar dat is onredelijk! —  Dan had ze maar niet moeten slaan, zegt de wetgever. —  Maar dat is vernederend, ook voor die kin- deren , en meer dan noodig! —  Dat is de wet.
		.

-ocr page 137-

		DE POLITIEROL.
		De //rezideiit aan \'t hof van den Sultan van Djajapoera," Mr. Jan Veenendaal, was een rechtschapen man en een eerlijk ambtenaar. Hij had een open oor voor alle gegronde klach- ten, ook van den minsten Javaan; maar tevens was hij streng in de toepassing der wet //zonder aanzien des persoons,\'\' op ieder die werkelijk schul- dig werd bevonden voor de wet. Voor zoover echter die wet hem vrijheid liet, om, in zekeren zin genade voor recht te laten gelden, volgde hij liefst den ongevraagden raad van zijn hart, en bepaalde hij zich, als hij straffen moest, tot de minste der vastgestelde straffen. Tot vrijspraak evenwel, waar schuld was en de wet straf eischte, kon hij niet besluiten. Dat zou plichtsverzaking zijn, en schending van zijn ambts- eed, en hij mocht zijn geweten niet verkrachten.

-ocr page 138-

		126                              DE POLITIEROL.
		Niet hij had de bevoegdheid een schuldige te ontheffen van straf. \'T koninklijk recht van gratie berustte immers alleen bij \'s Konings vertegenwoordiger in Indië? Maar wel deed hij in zijn adviezen alle redenen gelden, die den Goeverneur-Generaal in zulke ge- vallen tot genade konden bewegen. Toen de rezident Veenendaal kennis had ge- nomen van den inhoud der verslagen van den dj tiks a, dacht hij eenige uren ernstig over de zaak na. Nog eens, hij was raensch en rechter. Nog nooit was een dergelijk geval hem voorge- komen; maar hij stond nu eenmaal voor \'t feit. Hij kende Koba, en mocht haar graag lijden, als een eenvoudige, lieve, brave meid. Maar hij was immers evengoed op de hoogte van haar maatschappelijken toestand; en zij kon voor de wet, en dus ook voor den rechter, in dit geval niets anders zijn dan Javaan en onderdaan van den Sultan. De hoogste macht in den Staat had immers, een paar jaren geleden, nog uitdrukkelijk in dezen zin beslist?

-ocr page 139-

		127
		DE P0L1T1ER0L.
		Er was dus niets aan te veranderen. Koba moest terechtstaan als javaansche vrouw, eerst voor den politierechter, en stellig ook daarna voor den landraad. Zij was aangeklaagd van een dubbel misdrijf, van braak en van diefstal. Dat ze braak had gepleegd was niet te ontken- nen, en zij zelf had die strafbare daad bekend. Dat ze gestolen zou hebben, kon betwijfeld wor- den, en \'t werd door de beklaagde ook standvastig o n tken d. Maar de schijn was zeer zeker tegen haar, en om dien schijn te ontwapenen en haar onschuld aan \'t licht te brengen, zou ze haar eigendoms- recht op \'t weggenomen voorwerp te bewijzen hebben. \'T was meer dan twijfelachtig of ze dat zou kunnen doen. Als er geen schriftelijk bewijs was van de hand van den gever en als er geen getuigen waren van de schenking, en die verstaan hadden dat de gever werkelijk gezegd had, wat Koba beweerde dat hij gezegd zou hebben — dan zou zij met haar onbe- wezen verklaring alleen staan, en dan kon \'t eigendomsrecht van de tegenpartij, de eenige erf-

-ocr page 140-

		128
		DE POL1TIER0L.
		genaam van den hoedel waaruit dat voorwerp weg- genomen was en waartoe \'t ongetwijfeld volgens de wet behoorde, niet geloochend worden. De rezident vreesde dus als rechter \'t ergste voor de arme beklaagde, hoewel hij als mensch van haar onschuld, althans aan den diefstal over- tuigd was. Waar de rechter dus verplicht was de wet te handhaven — zou de mensch die in de toepassing zooveel mogelijk verzachten. Hij gelastte daarom niet dat de beklaagde voor- loopig in hechtenis zou worden gesteld; maar liet haar door een vertrouwd persoon op alles wat nood- zakelijk volgen moest voorbereiden, en zooveel mogelijk moed inspreken. Voor dien rechter verscheen Koba eenige dagen later met haar vervolgers, //ter politierol." Die terechtzitting bracht echter niets nieuws aan den dag, en bevestigde dus de rezultaten van \'t voorloopig onderzoek. Alleen verklaarde Koba dat \'t papier, dat haar met de andere stukken van overtuiging voorge- legd werd, een ander was dan dat waaruit zij \'t doosje en \'t medaljon genomen had. Want op dat

-ocr page 141-

		UK POLIT1KROL.                              129
		papier had in vaders handschrift te lezen gestaan: „voor mijn dochter Jakoba," en dit papier was niet beschreven. Maar ook deze verklaring werd door geen enkel bewijs gesteund, en de vouwen van \'t papier pastten zoo juist om den vorm van \'t doosje, dat het tegendeel moeilijk betwijfeld kon worden. De beschuldiging was dus in rechtskundigen zin volkomen gegrond, en de straf, door de wet op de misdrijven gesteld waarvan de beklaagde be- schuldigd werd, was, ook zelfs wanneer verzach- tende omstandigheden konden aangenomen worden , altijd meerdan drie maanden dwangarbeid. De politierechter had dus geen bevoegdheid deze strafzaak af te doen , maar was verplicht haar «te verwijzen naar den landraad, met last../\' neen, daar kwam de raensch den rechter weer te hulp .., zonder lastgeving tot voorloopige in-hechtenis-stel- ling. Dat waagde de rezident Veenendaal op eigen verantwoordelijkheid.
		9

-ocr page 142-

		EEN VORSTELIJKE GEVANGENIS.
		Mr. Jan Veenendaal kon er niet toe besluiten \'t arme kind, zoolang hij nog de macht had haar daarvan vrij te houden, aan de schande, aan de ellende, aan de bezoedeling van de inlandsche ge- vangenis over te geven. En te recht. Stel u eenige steenen blokken voor, ieder van twee rijen kamers of cellen voorzien. Iedere kamer is een vierkante ruimte, door naakte muren omsloten en met metselwerk bevloerd, dat langs den achter- muur een paar voeten hooger opgetrokken is, om tot zitbank of slaapplaats te kunnen dienen. De voormuur bevat een getralied venster en een met dubbel slot verzekerde zware houten deur. Een gat in den vloer dient tot afvoer van alle vuil in een riool. Zulk een kamer is berekend voor hoogstens tien

-ocr page 143-

		EEN VORSTELIJKE GEVANGENIS.                131 gevangenen; maar de overvulling der gevangenis, en de moeilijkheid om fondsen tot het uitbouwen van de oude, of \'t aanbouwen van een nieuwe ge- vangenis los te krijgen, dwingen den cipier daag- lijks dat aantal grooter te nemen. Twaalf, veertien, soms vijftien menschen dus, opgesloten in een ruimte voor tien berekend! En welke menschen! Vagebonden in lompen en soms met huiduit- slagen en zweren bevlekt; smokkelaars, oplichters, dieven, moordenaars en roovers , misschien in draag- lijker kleeren, maar toch wanriekend van \'t vuil en vol ongedierte. En bij de vrouwen : leegloopsters, bedelaars! ers, oplichtsters, diefeggen en moordenaarsters. En nacht- zwerfsters, volleerd in schaamteloosheid en door walgelijke ziekten besmet1). Bij mannen en vrouwen \'t schuim van eiken inlandschen of daarmee gelijkgestelden landaard. Ja- vanen en chineezen en enkele maleiers, mooren, arabieren of anderen.
		1) Een geneeskundig politietoezicht, zooals flat in de goe- vernementslanden wordt uitgeoefend, is in de Vorstenlanden nog niet ingevoerd.

-ocr page 144-

		132              KEN VORSTELIJKE GEVANGENIS. En , \'t is waar , ook krankzinnigen *) en andere ongelukkigen , die nog niet geheel verdorven zijn, of die gestraft werden voor een eerste vergrijp, in overijling, in drift, in argeloosheid, misschien zelfs in onwetendheid begaan; maar die \'t schaam- tegevocl dat ze nog bezitten, in die omgeving spoedig zullen verliezen, en de gevangenis, als hun straftijd verstreken is, even verdorven als anderen verlaten. \'T is mogelijk dat ik overdreven heb; dat ik onwillekeurig te zwart heb geteekend; dat er betere uitzonderingen zijn op den regel. Maar die regel heet ellende. Als gevangenisstraf den veroordeelde verbeteren moet, dan deugt die ellende niet. Want ze ver- derft hem.
		1) Aan behoorlijke verpleging van krankzinnigen werd toen in Nederlandsch-Indië nog alleen maar gedacht. Dezer dr.- gen zal \'t eerste krankzinnigengesticht voor heel Indië te Bui- tenzorg misschien geopend worden. Dan zal \'t denken toch eindelijk voor handelen plaats maken! N.B. 27 November. Er is tot heden nog niets van dat handelen gekomen. Nog altijd is dit gesticht niet geopend en nu is er zelfs spraak van dat het op hooger last uit Neder- land tot een militair hospitaal zal ingericht worden.

-ocr page 145-

		KEN VORSTELIJKE GEVANGENIS.               133
		En als die straf hem onschadelijk moet maken voor de maatschappij, dan deugt ze evenmin. Want ze stoot hem in diezelfde maatschappij als een veel gevaarlijker vijand terug. Neen, aan die ellende kon Mr. Jan Veenenüaal de al te ongelukkige Koba, t lieve, zachtzinnige en in zijn menschelijke oogen nog altijd onschul- dige meisje, niet overgeven. Geen vpraeventieve hechtenis\'\' dus! Maar toch een terechtstelling voor den landraad.

-ocr page 146-

		VOOR DEN LANDRAAD *).
		Een landraad in de Vorstenlanden is niet geheel gelijk aan een gelijknamige rechtbank in de goe- vernementsrezidenties. Deze spreken geen recht over misdaden die met den dood of met de aan de doodstraf naastbijko- mende straffen bedreigd zijn; althans voor zoover de nrechtbanken van omgang" 2) daar nog in zwang zijn. Een landraad in de Vorstenlanden wel. Zoowel daardoor, als ook door de rooverbenden (kètjoe\'s) die vooral de Vorstenlanden nog on-
		1) Ik behoud dezen naam, omdat die de meest gebruikelijke is, al wordt ook de landraad in de Vorstenlanden officieel de krimineele rechtbank genoemd. \'2) Deze worden gevormd door een rondreizend rechtsgeleerd voorzitter en een dito griffier, met den regent en een paar andere hoofden van de plaats als bijzitters.

-ocr page 147-

		135
		VOOR DEN LANDRAAD.
		veilig maken, en die aan den eigenaardigen toe- stand van die landen gebonden schijnen, als de verarmde adelstand aan \'t hof van den inlandschen vorst, of, meer nog, als de mindere welvaart der këdjawènJavanen (de bewoners van niet-ver- huurde gronden) en de versnippering van \'t b ê k ë 1- bestuur aan \'t landhuurstelsel, is de arbeid van deze landraden meestal veel belangrijker dan die van de andere rechtbanken van dien naam. Waarom nu aan die minder belangrijke landraden zooveel mogelijk rechtsgeleerde voorzitters gegeven worden, en aan de vorstenlandsche niet, dat zal voor ons en anderen, die niet ingewijd zijn in de geheimenissen der hoogere politiek, wel altijd on- begrijpelijk blijven; evenals \'t zonderlinge feit, dat de griffiers bij deze landraden voor hun meerderen arbeid veel minder hoog bezoldigd worden dan hun konfraters in andere hoofdrezidenties. Dat \'t op de Djajapoera\'sche landraadszit- tingen nog iets plechtiger en minder huiselijk toe- gaat dan elders wel eens gebeurt, begrijp ik ge- makkelijker. Al wordt de inlandsche adat in de door euro- peanen (ook van minder gehalte) overstroomde Vorstenlanden, buiten den Kraton veel meer

-ocr page 148-

		136
		VOOR DEN LANDRAAD.
		verwaarloosd dan in andere binnenlanden (bijvoor- beeld in de Prijangan), in de naaste omgeving van \'t hof wordt die adat streng gehandhaafd, en ook niet de minste inbreuk op de teedere etikette geduld. Daarom zal t hier niet gebeuren, wat mij eens te Bandoeng op een landraadszitting over- kwam. Een politiedienaar, die een dief naar de hoofd- plaats had moeten overbrengen , had dezen, zeker- heidshalve, bij \'t overnachten in een berg k a m- pong zoo stevig gebonden, dat de man in zijn banden gestikt was. De beklaagde moest nu een figurant op dezelfde manier in banden leggen, maar alleen wat minder vast, om mij als udeskundige" te doen beslissen of de dood werkelijk daarvan \'t gevolg had kun- nen zijn. Een lijkopening ware wel zoo doelmatig geweest, maar daar werd niet naar gevraagd. Bij dat koordekunstenaars-tusschenspelletje... (\'t staat er; een woord dat voor telegrafische korres- pondentie veel te lang zou zijn!), bij dat inter- mezzo dan, dat eenige minuten duurde, viel wei- nig te praten, en de rezident-voorzitter nam dus

-ocr page 149-

		137
		VOOR DEN LANDRAAD.
		een manilla uit zijn zak, riep om vuur4), en begon flink te rooken, zonder mij zijn sigarenkoker even aan te bieden. Dat was dan ook zeker niet noodig, want de rezident was op dat oogenblik geen gastheer. Ik hield dus den mij voorbij kruipenden oppasser- vuurdrager een oogenblik aan, nam een sigaar uit mijn eigen voorraad, en zocht mijn heil in \'t wei- gekozen tijdverdrijf van den toewan bes ar. Zoo iets bleek echter nog nooit gebeurd te zijn, want de verbaasde voorzitter keerde zich naar den achter hem zittende deskundige om, en sprak niet een maar half weiwillenden glimlach: —  ii Dokter! hier mag niet gerookt, worden !..." —  »/Dat dacht ik ook al, rezident, maar toen ik \'t u zag doen, meende ik mij naar dat goede voorbeeld te mogen regelen." —  nO, dat is heel wat anders! Als prezident mag ik meer doen dan een ander."
		-1) Senë(*) in \'t soendaasch, api in \'t maleisen engëni in \'t javaansch. Ik haal dit alleen aan ten behoeve van Neder- landers die meenen, dat men heel Indië of heel Java naar een deel van dat land beoordeelen kan. (*) Volgens anderer spelling aeuneu; de uitspraak ligt iti \'t midden tusschen aene en ioho.

-ocr page 150-

		138
		VOOR DEN LANDEAAD.
		Of dat voorzittersvoorrecht ergens beschreven staat, weet ik niet; maar ik was tegen zulk een argument niet bestand, en vergenoegde me verder alleen met den geur van de voorzittende tabaks- bladeren. Op den landraad te Djajapóera werd ook niet gerookt, zelfs niet door den voorzittenden rezident. Naast dat europeesche hoofd van deze inlandsche rechtbank zaten, rechts, de waardige //rijksbestier* o                    o der,\' raden adipüti Soera Rédja, en links: zijn rechterhand, de niet rechtsgeleerde, maar toch in landraadszaken vrij wel doorkneede griffier Donker. Naast den rijksbestuurder zaten twee andere raadsleden, beiden hoofdregenten *) en schoonzoons van den vorst. En naast den griffier zat de ons reeds bekende hoofddjaksa raden toemënggoengSoera Pradja. En naast dezen openbaren aanklager zetelde ein- delijk de getulbande vertegenwoordiger van moe- hamedaansch geloof en recht, mas panghóeloe Ali Móesa. 1) T o e m e n g g o ft n g n a j a k a.

-ocr page 151-

		139
		VOOR DEN LANDRAAD.
		Die man verdient zeker onze aandacht, want hij zal straks geroepen worden om te zeggen, welke straf de Koran voor de beklaagde eischt, als zij veroordeeld wordt, niettegenstaande die heilige openbaring der Islamieten haar, als christin, hoe- genaamd niet aangaat. \'T schijnt dat men dit aldus begrijpen moet. Als javaansche behoorde zij moehamedaan te zijn en als moehamedaansche gestraft te worden .. . indien althans die straffen in Nederlandsch-Indië nog toe- gepast werden. Daar dit echter niet meer gebeurt en ook niet gebeuren mag, zou men meenen dat \'t advies van den panghóeloe volkomen overbodig was en best wegblijven kon. De meening van leeken heeft echter niets te beteekenen in kwesties van hoogere politieki). Ook de andere inlandsche omzitters zien wij niet aan. Als oppassers, klerken, pajoengdragers en
		1) Bij andere landraden worden chineesche hoofden als tolken en bijzitters in chineesche kwesties toegelaten. In de Vorsten- landen niet, dewijl daar de chineezen voor den rezidentieraad terechtstaan.

-ocr page 152-

		140
		VOOR DEN LANDRAAD.
		andere volgelingen, hebben zij voor ons op dit oogenblik niet \'t minste belang. De beklaagde verscheen voor deze vierschaar en zette zich op den stoel neer, die haar, in strijd met alle gewoonten , gegund werd. De voorzitter bleef immers mensch? Andere beklaagden zitten altijd in een eerbiedige ° houding (sila) op den grond. Een javaansch justitiedienaar hurkte achter de beklaagde neer. Want, al was ze nog niet in hech- tenis gesteld, hier behoorde ze toch als gevangene behandeld en bewaakt te worden. De getuigen zaten zijdelings achter haar, groot- vader en kleindochter als europeanen op stoelen, en de overigen als inlanders op den grond. De voorzitter ondervroeg haar in \'t maleisen, de officieele taal der landraden. \'T was in deze zaak niet noodig dat de open- bare aanklager \'t maleisen van den voorzitter voor de beklaagde in haar moedertaal overbracht, en omgekeerd; \'t geen bovendien eigenaardige bezwa- ren heeft, als de voorzitter zelf \'t javaansch niet

-ocr page 153-

		141
		VOOR DEN LANDKAAD.
		grondig verstaat en een zoo partijdigen tolk niet streng kontroleeren kan. Maar dat komt er misschien voor inlandsche beklaagden minder op aan. Hoogere politiek! Mr. Veenendaal verstond even weinig javaansch als de meeste van zijn ambtgenooten. —   «Beklaagde, hoe is uw naam?\'\' \'T viel haar in de eerste oogenblikken moeilijk genoeg zich goed te houden en verstaanbaar geluid te geven; maar ze antwoordde toch met een zachte, onvaste stem: —  z/Jakoba." De voorzitter verbeterde, en de griffier schreef: —   //De javaansche christenvrouw Jakoba." Arme vernederde!... —   //Uw ouderdom?" —  //Zeventien jaren." —   //Waar zijt ge geboren?" —   //Op \'t land Kêmirèn." De voorzitter verbeterde:

-ocr page 154-

		142
		VOOR DEN LANDRAAD.
		—   //Op de onderneming Kêmirèn, rezidentie Dj ajapoera." Ook de andere gebruikelijke vragen volgden, maar die zijn voor ons van minder gewicht. De djaksa las zijn aanklacht voor en de ge- tuigen werden verwijderd, om later een voor een weer voorgeroepen te worden. Binnengeroepen zou minder juist zijn, dewijl de landraad zitting hield in een open pêndapa op den grooten aloen-aloen, naast den hoofd- toegang tot den K ra ton. Als hoofdgetuige had mejuffrouw Lina \'t voor- recht \'t eerst te worden gehoord. Nu werd haar een stoel aangewezen tegenover haar zuster. —   vHoe is uw naam?" —  //Lina Bosman." —  z/Uw ouderdom?" —  //Negentien jaar." —  z/Uw geboorteplaats?"\' —  vDe onderneming Kêmirèn.\'\' —  z/Kent u de beklaagde?"

-ocr page 155-

		143
		VOOR DEN LANDRAAD.
		—   ii Jawel.\' —   tfZijt ge familie van haar?" —  „Neen."
		En dat een kind van denzelfden vader!___ Mr. Veenendaal wist dat en hij voelde \'t even- goed als de arme verloochende zuster; en hij vervloekte den leugen en had moeite de veront- waardiging te bedwingen, die zooveel onbeschaamd- heid in hem opwekte. Maar de voorzitter moest erkennen, dat de wet haar \'t recht gaf zoo te spreken en de waar- heid te verkrachten. De wet rechtvaardigde, ja, leerde dien leugen! De voorzitter vervolgde: —  //Staat ge ook in eenige andere betrekking van dienstbaarheid als anderszins tot de beklaagde?" —  i,Ik? neen!" —  //Zijt ge bereid getuigenis der waarheid af te leggen, en te zweren dat ge de geheele waarheid en niets dan de waarheid zult zeggen ?" —   ff Jawel."

-ocr page 156-

		144                        VOOR DEN LANDRAAD.
		En ze had al gelogen! Maar nog eens, de wet had haar dien leugen ingegeven !.. . Ze werd verzocht, van haar stoel op te staan en de eed werd haar voorgezegd. Ze sprak hem zonder aarzeling na. Geen weifeling in haar blik, geen siddering in haar stem! Toch was ze blij toen de rezident zei : — r/U kunt weer gaan zitten." En onder \'t zegel van den pas afgelegden eed herhaalde ze alles wat ze vroeger al gezegd had, toen ze nog niet weten kon wat haar zuster had weggenomen. En nu loog ze er bij, dat haar vader dat medaljon voor haar, voor haarverjaar- dag had laten maken, en dus niet voor de be- klaagde, en dat hijzelf haar dit gezegd had, kort voor dat hij ziek werd. Als Lina bedacht had, hoe de waarheid soms onverwacht door een vergeten kleinigheid aan \'t licht komt, en hoe zij zelf, als dat in deze zaak ooit gebeuren mocht, strafbaar zou worden voor

-ocr page 157-

		VOOR DEN LANDRAAD.                        145
		meineed... ze zou misschien uit vrees voor straf gelaten hebben, wat ze niet liet uit vrees voor schuld. Maar zij had zulke kleinigheden immers niette duchten ?... Mr. Veenendaal was ten volle van den meineed der aanklaagster overtuigd, maar de voorzitter wist al weer evengoed, dat de rechter die ver- krachting der waarheid nooit zou kunnen bewij- zen... en z wij gen moest. De rechter had zelfs in dit geval \'t recht niet te ontkennen, dat die meineed van de getuige be- zwarend werd voor de onschuldig beklaagde. Immers, die verklaring stond lijnrecht tegenover de onbewezen en onbeëedigde bewering van de beklaagde; maar de verklaring van de getuige werd gesteund èn door den afgelegden eed èn door \'t onloochenbare feit, dat \'t bedoelde voorwerp be- hoorde tot den boedel van haar vader, die zon- der\' testament gestorven was, en derhalve alles aan haar, zijn eenige erfgenaam volgens de wet, had nagelaten. De rechter was daarom verplicht als onwaar te verwerpen, wat hij, als mensch, gclooven 10

-ocr page 158-

		146
		VOOR DEN LANDRAAD.
		moest waar te zijn, en te doen gelden als waar- heid, wat hij naar zijn persoonlijke overtuiging voor gelogen hield, Toen \'t arme slachtoffer van de wet gevraagd werd, of ze ook nog iets op de verklaringen van de hoofdgetuige had aan te merken, kon ze alleen zeggen, dat ze volhield wat ze altijd gezegd had. Als menschelijk onverstand geen onmenschelijke wetten gesteld had boven de natuur, dan had ze zich kunnen beroepen op de waarachtige zuster- schap tusschen haar en haar aanklaagster, die den rechter ontheven zou hebben van de verplichting om die getuige onder e ede te hooren en te gelooven; dan zou ze, als even waarachtige doch- ter van haar vader haar rechten op een deel van de nalatenschap behouden hebben, en had ze, als kind en erfgenaam, niet eens van diefstal b e - schuldigd kunnen worden. Maar de wet had die banden geloochend, en de rechter was gebonden aan de wet. De andere getuigen bevestigden onder eede de verklaringen van den hoofdgetuige.

-ocr page 159-

		VOOR DEN LANDRAAD.                       147
		De grootvader kon tot zijn spijt niets van den eigenlijken diefstal gezien hebben, daar uit andere getuigenissen gebleken was, dat hij, eer dat ge- beurd moest zijn, achter op den divan was inge- slapen; maar hij had \'t eerst de schade aan de opengebroken kast ontdekt, en \'t papier in bewaring genomen, dat zijn kleindochter aan de beklaagde ontrukt had. Twee anderen, de eene de lijf jongen van den ouden heer en de andere een naaister van zijn kleindochter, schenen hun lessen best onthouden te hebben en zich alles, wat ze niet gezien hadden, te herinneren, alsof \'t gisteren pas gebeurd was. Maar de rechter was niet in staat hen van meineed of hun meesters van omkooping te over- tuigen. En zelfs de goede \'m bok Irêng, de eigen zoog- moeder van de beklaagde, en die haar zoogkind nooit anders dan met moederlijke trouw gediend had,... zij kon, hoewel in \'t belang van de be- klaagde opgeroepen, niet alleen niets tot haar ver- lichting bijbrengen (want ze had de woorden waarlijk niet verstaan die de stervende tot haar pleegkind gesproken had); maar ze had wel gezien wat nónnah Koba gedaan had, en..., zonder \'t te

-ocr page 160-

		148
		VOOR DEN LANDRAAD.
		weten, bevestigde zij dus de bezwarende .verklaringen van al de getuigen van den aanklager. De landraad moest recht doen. De djaksa kon niet anders dan zijn beschuldi- ging volhouden en straf eischen. De voorzitter zag geen kans iets afdoends, iets wettigs tot ontlasting van de beklaagde bij te brengen. De diefstal was wettiglijk en overtuigend be- wezen, de braak bewezen en erkend. De beklaagde werd dus schuldig verklaard aan diefstal met braak, en de voorzitter vroeg daarom aan den panghóeloe welke straf voor die dubbele misdaad, naar zijn meening, op de be- klaagde behoorde te worden toegepast. En de vertegenwoordiger van de leer van den Koran an twoordde: „kat ngoe," dat is: \'t afkappen van de hand. Maar van toepassing van die straf mocht immers geen kwestie zijn. Want de nederlandsch-indische strafwet sprak van: wvijf tot vijftien jaren dwangarbeid in den ketting...."

-ocr page 161-

		149
		VOOR DEN LANDRAAD.
		welke straf echter belangrijk verminderd kon worden, als er //verzachtende omstandigheden" konden aangenomen worden. Bovendien wordt de ketting (sedert jaren maar een overblijfsel daarvan in den vorm van een ijze- ren ring om den hals) nooit op vrouwen toegepast, ook al wordt die straf in \'t vonnis genoemd. Zij blijft in dit geval even onteerend als ,werkelijke kettingstraf. In \'t oog van den wetgever namelijk. De inlander die zijn straftijd in den vreemde doorgebracht heeft, keert onder de zijnen terug als een man van ondervinding en soms als een held»). De rechter moest recht doen, maar de me nsch bewoog den rechter tot gematigdheid en zachtheid mits altijd binnen de perken der wet. 4) \'T is waar dat vele »kettinggangers" in den vreemde ster- ven, maar de thuisblij venden oordeelen alleen naar de terug- keerenden, evonals de nederlanders de europeanen in Indië alleen naar hen die in \'t vaderland terugkomen beoordeelen. En daar zij niemand terugzien die geen fortuin gemaakt of een ruim pensioen of verloftraktement verdiend heeft, zijn dus ook alle europeanen in Indië schatrijk. Och, ware dat zoo! dan zou de door Nederland in Indië ingevoerde inkomstenbelasting voor niemand al te drukkend zijn.

-ocr page 162-

		ISO                       VOOR DEN LANDRAAD. De voorzitter deed den anderen raadsleden zijn meening hierover kennen. De meening van den voorzitter is altijd ook de meening van zijn mederechters. Dat was dus ook nu \'t geval. Als (/verzachtende omstandigheden" werden aan- genomen, ten eerste: de wel is waar onwettige, maar toch algemeen bekende verwantschap tusschen de be- klaagde en den overledene; ten tweede: haar onvermoeide toewijding aan haar onwettigen vader, vooral gedurende zijn laatste ziekte; en eindelijk ten derde: haar volmondige bekentenis van de gepleegde braak, en haar onmiskenbare goede trouw, bij \'t volhouden van haar vermeende aan- spraken op \'t voorwerp van den diefstal. En de landraad, «recht doende in naam des Konings, veroordeelde de javaan- sche christenvrouw Jakoba tot de straf van dwangarbeid buiten den ketting voor den tijd van zes maanden; en gelastte dat de stukken van overtuiging (in dit geval \'t doosje met medaljon en ketting) aan de eigenaren of daarop

-ocr page 163-

		151
		VOOR DEN LANDRAA1).
		rechthebbenden (in dit geval in waarheid aan de o n rechtmatige eigenares) zonden worden terug- gegeven. Dit laatste was voor Koba de gevoeligste slag. \'T was de minst mogelijke straf. Maar die straf werd haar opgelegd omdat ze schuldig was voor de wet. Neen: door de wet. Zij was schuldig omdat de wet haar \'t recht ontnomen had de dochter van haar vader te zijn. Een recht dat haar van nature toekwam, en zonder natuurverkrachting haar niet ontzegd kon worden! Als dat recht haar gelaten ware, zou zij niet schuldig geweest zijn voor de wet; maar die wet haar een veel grooter aandeel in de nalatenschap van haar vader hebben toegewezen. Dan zou ze haar eigen kast opengebroken, en een deel van haar eigen bezitting tot zich genomen hebben. Dan zou ze niet gestraft, niet vernederd, niet verarmd hebben kunnen worden , maar beloond en verrijkt zijn. Dan had men haar niet eens win staat van

-ocr page 164-

		152                       VOOR DEN LANDRAAD. beschuldiging" kunnen stellen, voor dezelfde daad, waarvoor de wet nu een onteerende straf tegen haar geëischt had. Dan ware zij onschuldig geweest, ook voor de wet. Zoo de wetgever \'t geval gekend of voorzien had, hij zou hebben moeten toegeven, dat een hoogere wijsheid dan de zijne niet die vrouw, maar alleen die wet gevonnisd zou hebben.

-ocr page 165-

		GEVONNISD.
		Als ons van te voren gevraagd werd wat we in een gegeven toestand zouden gevoelen en doen — \'t antwoord zon geenszins altijd overeenkomen met Wat in werkelijkheid gevoeld en gedaan zou worden. \'T onderscheid tusschen de ervaring onzer ver- beelding en die der werkelijkheid is daarvoor te groot. Wat Koba na \'t aanhooren van haar vonnis ondervond ? En wat ze deed ?... Niet dat vonnis vernederde haar. Althans niet meer dan ze al vernederd was. De terechtstelling, de verdenking, de aanklacht hadden dat al gedaan. En \'t verraste en vernietigde haar evenmin. Zij had in de laatste lange uren niets anders

-ocr page 166-

		154
		GEVONNISD.
		verwacht, even zeker als ze vroeger aan de mo- gelijkheid er van niet geloofd zou hebben. Zij had opgehouden te hopen, en verlangd naar \'t einde. Zij wist, dat de rechter, die haar veroordeeld had, van haar onsclmld overtuigd was. Zij wist, dat menig ander evenmin aan haar schuld geloofde. En ze wist, dat ze in haar gastvrouw een moe- der had gevonden, wier onwankelbaar vertrouwen haar troost, wier innig medelijden haar steun zou zijn, tot aan \'t werkelijk einde, tot aan den dood, waarop ze hoopte, waaraan ze geloofde, en die komen zou als een vriend, om haar ziel te verlossen van \'t lichaam dat gesloopt werd door \'t verdriet. Zij geloofde aan een onsterfelijken geest. En zoo ze er niet aan geloofd had, ze zou vertrouwd hebben op de zekerheid van een even weldadige rust. Ze onderwierp zich met indische gelatenheid aan haar noodlot, zonder haar rechter te beschuldigen van onrecht. Maar ze was hem dankbaar voor de vrijheid, die hij haar gelaten had, om buiten de gevan-

-ocr page 167-

		155
		GEVONNISD.
		genis te blijven, buiten de hel, rlie de \\v e t haar aangewezen had. Dat ze gratie zou kunnen erlangen van den Goeverneur-Generaal, wist ze ook. Dat had de rezident haar even stellig verzekerd als mevrouw Müllneb, die den //grooten heer" wel ontmoet had, en \'t beste vertrouwen stelde in zijn rechtschapenheid. Maar of ze gratie vragen zou ? Dat kon ze zoo spoedig niet beslissen. Als in dat verzoek de bekentenis van schuld lag opgesloten, dan mocht ze dat verzoek niet doen. Dan kwam een vrijwillige dood haar minder vernederend en minder verachtelijk voor, en vooral minder zondig. Want ze kon niet denken dat \'t zonde zou zijn, den dood te verkiezen boven de schande, boven de ellende van een straf als haar opgelegd werd. Aan een beroep op \'t hoog-gerechtshof zou ze zich zeker niet wagen. Wel raadden enkelen \'t haar aan in de meening dat men geen middel onbeproefd mocht laten om beter recht te verkrijgen, en in \'t vertrouwen dat het hof ook nu, evenals in menig ander ge-

-ocr page 168-

		156
		GEVONNISU.
		val, \'t vonnis van den landraad vernietigen zou; maar anderen en meer bevoegden, ontraadden \'t haar, omdat ze geen hulp van die hoogere rechters verwachtten, en veeleer vreesden dat die heeren, onbekend als ze waren met de persoon en dus on- partijdig in de zaak van de veroordeelde, alleen volgens de letter der wet zouden rechtspreken, en zonder erkenning van al die verzachtende omstan- digheden, en zonder medelijden (want dat mag geen rechter doen gelden boven de wet) een veel zwaar- dere straf zouden opleggen. . En eindelijk: als men zoo vast op gratie mocht rekenen, dan was er geen enkele reden meer om den voorafgaanden strijd nog langer te rekken. Elke eindbeslissing is beter dan voortdurende twijfel.

-ocr page 169-

		WOORDBREUK.
		Had Koba in al dien tijd niet aan haar verloofde gedacht ?... Er zijn gebeurtenissen in \'t leven, die ons zoo aangrijpen en vasthouden, dat we geen tijd hebben ora aan iets anders te denken dan wat ons onmid- delijk bezighoudt. Zoo ging \'t Koba. Als Herman gekomen ware, dezelfde als vroe- ger... en dat was al zoolang geleden, omdat er zooveel gebeurd was... dan zou ze aan zijn liefde geloofd hebben, en, al had ze begrepen verplicht te zijn hem vrijwillig op te geven, ze zou hem nog inniger liefgehad, en ook uit die liefde kracht ge- wonnen hebben tot lijden. Maar Herman kwam niet, en hij had nog geen enkele maal geschreven.

-ocr page 170-

		158
		WOORDBREUK.
		\'T verlies dat ze geleden had, de ellende die over haar gekomen was, \'t scheen hem niet aan te gaan. H ij geloofde wel aan haar s c h u 1 d, of ontweek haar om haar schande?... Ook dat nog? En waarom niet? Wat kon\'t haar deren of de nacht die gekomen was, nog wat don- kerder werd?... En dat gebeurde. Want eindelijk ontving ze een brief van hem. \'T adres was immers van zijn hand! En ze wan- kelde eenige oogenblikken tusschen vrees en hoop, eer ze moed genoeg had den omslag open te scheuren... Die omslag hield geen enkelen regel schrift in... alleen den ring, dien vader voor haar had laten maken, om dien aan hem, aan haar Herman, te geven als verlovingspand! Welk een onderscheid tusschen die gebeurtenis en deze! Tusschen die handeling en dit zwijgen ! Dat z w ij g e n sprak meer dan genoeg!... Ook dat dus nog!...

-ocr page 171-

		159
		WOORDBREUK.
		Maar ze had geleerd al zooveel te dragen dat ze ook dit wel dragen kon. Met een bitteren glimlach en vochtige oogen zag ze op \'t nietige voorwerp, dat zooveel gezegd had neer, nam den anderen ring, dien zij van hem had van haar hand, en gaf beide aan haar trouwe, moederlijke gastvrouw, die den eene wel zou wil- len bewaren, en den andere terugzenden aan den ontrouwe... aan hem.

-ocr page 172-

		HOOGER BEROEP.
		Op den een-en-twintigsten dag na de veroor- d eeling, had de griffier Donker de beleefdheid de gevonnisde in \'t huis van de weduw Müllneb te bezoeken, om haar ambtshalve af te vragen of ze van \'t vonnis in hooger beroep wenschte te komen r in welk geval hij de daartoe benoodigde stukken wel voor haar schrijven zou. —  „Neen, dank u, meneer" —antwoordde zij. —  „Maar berust u dan in \'t vonnis van den landraad, juffrouw?\'\' —  „Ja, meneer." —  „Maar u weet toch, juffrouw Koba, wat dan gebeuren moet? En u kunt altijd nog tijd winnen?\'\' —   „Ik weet het, meneer Donker, maar ik blijf er bij."

-ocr page 173-

		161
		HOOGER BEROEP.
		Nu meende mevrouw Müllner een eind te mo- gen maken aan \'t pijnlijke onderhoud. —  „Mijn dochter" — zei ze, met een bizonde- ren nadruk op dat woord, — r,mijn dochter begeert geen tijd te winnen meneer Donker, en wij danken u dus voor uw moeite. Maar als zij nog besluiten mocht om een verzoek om gratie in te dienen , wanneer moet ze dat dan uiterlijk doen?" —  „Binnen acht dagen, mevrouw." —  „Best, meneer Donker, we zullen er over denken."
		11

-ocr page 174-

		GRATIE.
		Waarom moet er altijd gratie worden gevraagd of gegeven? Gratie is immers genade. En genade vragen of aannemen — is genade vergiffenis, kwijtschelding erkennen. Vergiffenis voor schuld. Kwijtschelding van straf voor schuld. \'T begrip van schulderkenning ligt daarin opge- sloten. Niet ieder, die schuldig geoordeeld wordt, is schuldig. \'T oordeel, dat die schuld aanneemt, kan ge- dwaal d hebben. Vooral als \'t gebonden was aan vastgestelde re- gels en dus niet vrijbleef in zijn beslissing. Vooral als \'t zich richten moet naar de letter van een geenszins onfeilbare wet.

-ocr page 175-

		163
		GRATIE.
		\'T begrip van schuld is bovendien zoo rekbaar, zoo onzeker, zoo vatbaar voor verkeerde toepassing. Wat schuld is volgens de eene leer, kan deugd zijn volgens een andere. En wie zich niet schuldig gevoelt, kan geen schuld erkennen zonder zich te vernederen. Wie niet schuldig is, en genade vraagt of aanneemt, wordt schuldig aan zedelijken zelfmoord. Wie niet schuldig is, en ontheven verdiende te worden van onverdiende straf, moest niet te kiezen hebben tusschen s t r a f- en zelfvernedering... en schande. Wie recht kan hebben op vrijspraak, moest niet gestraft worden met genade. l)e onschuldige Koba , \'t lieve kind, dat werke- lijk nog nooit iemand leed had gedaan; de ver- trapte engel, die valschelijk aangeklaagd en onrecht- vaardig gevonnisd was. . . werd met genade ge- straft . . Men had haar bewogen, en zedelijk gedwongen, zich te onderwerpen aan den raad van anderen. Men meende dat er geen andere uitredding voor haar was, dan door dat verzoek om gratie, al hield

-ocr page 176-

		164
		GRATIE.
		het een gelogen schulderkenning in, te ontkomen aan veel zwaarder straf, aan opsluiting en dwang- arbeid. Opsluiting met ellendelingen in een ellen- digen kerker ! En dwangarbeid met diezelfde lotgenooten, aan den publieken weg of voor de vuilniskar! Die opsluiting en die dwangarbeid mogen niets te beteekenen hebben voor inlanders en chineezen, die aan meer arbeid en nog minder goeden kost, en vooral aan geen beter gezelschap gewend zijn, en die geen schande meer kennen — voor haar zou de schande alleen een marteling geweest zijn en de straf een doodvonnis. Als nederlandsche onder nederlanders opgevoed en aan eenige weelde gewoon, had ze den vloek van \'t samenwonen met inlandsche tuchtelingen niet kunnen dragen. Daar gaan ze, die gestraften, om \'t vuil van de straat en den afval van keukens en stallen weg te halen, onder \'t geleide van matjanan\'s, die kameraadschap in de éene hand, en de tuchtrótan in de andere voeren.

-ocr page 177-

		GRATIE.                                  165
		Vooral voor vrouwelijke tuchtelingen is de keus tusschen beide niet altijd vrij van dwang. Daar gaan ze, mannen en vrouwen, als boeven aan elkander gekoppeld, spelend en lachend en uren lang luierend, hier op een grashoop en ginds onder \'t afdak van een leeg staand huis; bevuild van buiten en bezoedeld van binnen, de walge- lijkste taal in den mond en de laagste gedachten in \'t brein. Hoe zou een engel onder zulke duivels kunnen leven ? O, dat ze liever eiken anderen dood stierf dan dien marteldood, en al ware \'t ook door zelf- moord, . . . dat is begrijpelijk, dat is immers na- tuurlijk? Maar haar vrienden wisten \'t niet dat ze daar- aan dacht en besloten had te sterven door water of vuur, door staal of vergift, voordat de dienaren der wet haar naar die strafplaats konden overbrengen. En als ze \'t geweten hadden, ze zouden toch gehandeld hebben zooals ze deden, en haar beveiligd hebben ook voor de wandaad van zelfvernietiging. \'T rekest werd geschreven en onderteekend.

-ocr page 178-

		166
		GRATIE.
		De rezident voegde er zijn toelichtingen bij, in de taal van innige overtuiging. De processtukken vertegenwoordigden de uit- spraak der wet. \'T advies die der waarheid. De eersten brachten de se lm ld der veroor- deelde — \'t laatste haar onschuld aan \'t licht. Ongeloofelijk . . . maar waar! Mevrouw Müllnkr waagde \'t een eigen schrijven aan den man te richten, die als Goeverneur-Ge- neraal van Nedevlandsch-Indië over genade te be- schikken had. Wat dat inhield behoeft niet gezegd te worden. \'T werd hem toegezonden met denzelfden post» die \'t rekest en zijn bijlagen overbracht.
		De man van genade zou geen mensch geweest zijn, indien hij geaarzeld had, in naam van den Koning, de veroordeelde vrij te spreken van straf. Hij had, helaas, de bevoegdheid niet, in naam van denzelfden Koning, de onschuldige vrij te spreken van schuld!

-ocr page 179-

		\'T EINDE.
		Jakoba was gered... Neen, ze was verloren. Wat ze geleden had, \'t was te veel geweest voor haar vrouwelijk zwak gestel. De wet had haar gevonnisd, de menschelijk- heid haar vrijgesproken ... De wet doodde haar. Haar kracht was door \'t lijden gebroken; haar weerstandsvermogen verlamd. En de minste aanlei- ding van buiten moest beslissend zijn voor den ondergang van een wezen, dat verdiend had ge- lukkig te zijn. Maar zij wenschte ook niet langer te leven. En ze vreesde dat einde niet. De wereld was haar onverschillig geworden, en de maatschappij, die haar mishandeld had, een walg. Ze sloot zich op in \'t huis van haar wel-

-ocr page 180-

		168                           \'t einde.
		doenster, en ontving geen bezoeken meer van anderen. Wat er daarbuiten omging, \'t ging haar niet meer aan. Als de praatzucht van bedienden haar soms op de hoogte trachtte te brengen van een of ander voorval — ze luisterde nauwlijks. Toeü haar verteld werd, dat Herman van Bergen , haar Herman eens! ging trouwen met de erfge- naam van haar vader — was er geen trek op haar gelaat, geen beweging in haar oog die van veel aandoening sprak. Alleen zei ze, half in gedachten: z/arme Herman !..." als begreep ze dat hij in dat huwelijk de straf zou vinden voor zijn ontrouw. En toen eindelijk een toeval haar onverwacht \'t bewijs van haar onschuld in handen gaf, in de afgesneden papierstrook waarop de woorden : voor mijn dochter Jakoba geschreven ston- den, en dat de oude ëmbok Ireng, zonder de waarde er van te kunnen vermoeden, onder haar eigen naaigoed teruggevonden had . . . had Koba niets anders te zeggen dan:

-ocr page 181-

		109
		T EINDE.
		,/te laat!" . . . —    //Maar \'t is nooit te laat, kindlief, om je goeden naam ook van den schijn van smet te zui- veren." —  „Ik heb immers geen naam, mama?" —  //Neen, zeg dat nu niet, maar doe nu eens wat ik je zeggen zal... Maar hoe kon dat stukje papier hier te recht komen ? Dat moeten we eerst weten...\'\' Och, \'t was heel eenvoudig. Toen émbök Irëng \'s morgens na den dag der begrafenis haar boeltje ingepakt had, omnónnah naar dit huis te volgen, had de oude //toewan Palker" haar om een schaar gevraagd, en toen had zij haar tènong weer opengemaakt om haar eigen schaar te zoeken. Meneer Valker had toen daarmee een stuk pa- pier doorgeknipt, en zij den schaar met haar naai- goed weer in den mand gestopt, zonder te bemerken , zooals nu bleek gebeurd te zijn, dat \'t afgeknipte stukje papier daar tusschen was geraakt. Maar nu herinnerde zij zich ook nog dat de oude heer \'t gezocht had, en erg boos was geworden toen hij \'t nergens meer had kunnen vinden, en

-ocr page 182-

		170
		\'t einde.
		dat hij toen zoo erg gevloekt had, dat zij bang was geworden en maar dadelijk weg was gegaan. Eerst nu, nu dat naaigoed eindelijk weer eens uit was gepakt, kwam ook \'t papiertje weer voor den dag, dat voor Koba van zooveel belang had kunnen zijn, als \'t eerder gevonden was. Dat onbeduidende papierstrookje bewees immers haar eigendomsrecht op \'t door haar weggenomen medaljon, en daarmee haar onschuld en de on- waarheid van haar zusters beëedigde verklaring? —  „Welnu, mijn kind. wij zullen \'t aan den rezident geven, en hem alles vertellen wat wij er nu van weten, en hij zal dan wel zeggen wat er gedaan moet. worden, om alles nog weer goed te maken." —   r/Maar moederlief, \'t is immers toch te laat?" —  ^Niet om je voor de heele wereld in je eer te herstellen. En ook niet om de w a r e schuldigen nog eens te ontmaskeren, niet waar?" —    „En zou\'en die dan nog gestraft worden, moeder?" —   „Dat weet ik niet. Misschien wel, en dan kregen ze hun verdiende loon..."

-ocr page 183-

		171
		T EINDE.
		Koba\'s oogen glinsterden, maar geenszins van wraakzucht. Nog eens herhaalde zij wat ze al tweemaal ge- zegd had: — //Voor mij is \'t toch te laat, moeder!" . . . en ze kuste vaders handschrift, \'t eenige erfstuk dat ze nog overhield ... en ze scheurde \'t in dui- zend stukken.............
		Ze had zich gewroken. Ze had haar vervolgers in haar macht gehad . . . en . . . gespaard.
		En \'t zou werkelijk te laat geweest zijn, voor haar. Want ze leefde, na deze gebeurtenis, nog maar enkele dagen. Ze bezweek zonder veel te lijden, en ze stierf als een engel, met een blik die van liefde gloeide^ en een glimlach die van vrede sprak ... en van rust.

-ocr page 184-

		Van denzelfden auteur verscheen en is alom te bekomen: Waar Of onwaar? Nieuwe Indische Schetsen. 2 dln. Prijs / 5.— Waar of onwaar? Nieuwe Indische Schetsen. Zonder uu alle denkbeelden des schrijvers toe te juichen, of iu te stemmen met alle meeuingen in dit onderhoudend boek, verheugt het ons toch weer iets van hem ontvangen te hebbeu. \\\\ ij zien zijn boeken liever in onze wo- ning dan sommige die van over de grenzen werden binnengehaald, al zijn die dan ook met het cachet gestempeld van een onzer voorname letterkundigen. Dat het oordeel der critici ook over deze pennevrucht des heeren broneinaus zeer verschillend zou zijn, wie, die maar eeuigzins beken\'is met den strijd der geesten, kon daaraan twijfelen ? \\V ij ten minste deden het niet — en reeds spoedig, ja, nog voordat in Nederland eenige no- titie was genomen van deze nieuwe schetsen, kwamen reeds enkele stem- men uit het Morgenland tot ons. Eene daarvan, in bitteren toon en met zeer veel omhaal van niets afdoende woorden geschreven, door iemand (E*. Gr. de M.?) die kennelijk de bevoegdheid mist voor zulk een arbeid en bovendien van schromelijke verwarring blijk geeft, laten we liefst voor \'tgene zij tot nog toe is: eeu stem des roependen in de woestijn, en liever leeiten we het oor uan twee andere, die tot ons kwamen uit Insulinde: zij hebben het boek begrepen en zijn bekend met de sociale vraagstukken onzes tijds. Met ingenomenheid begroeten wij dan ook de uitgave dezer „Nieuwe Indische schetsen". Europa, December 1881. Dr. Groneman die, als schrijver en scherpzinnig denker, door zijn vroegere geschriften zich reeds een uitstekenden naam verwierf, toont met deze nieuwe proeve van zijn talent, niet ontmoedigd te zijn door de veelal onbillijke en vijandige aanvallen, waaraan zijne werken bij hunne verschijning blootstonden. Integendeel, en wellicht juist tengevolge dier bestrijding, handhaaft hij met te meer kracht zijn standpunt als streng wetenschappelijk en onafhankelijk man, die, waar hij wonde plekken in onze maatschappij opmerkt, daarop zonder vrees de hand durft leggen. Realist tot in de uiterste consequentie, waar hjj dat tot toelichting zijner meeningen noodig oordeelt, overschrijdt hij toch uooit de eischsn van den goeden smaak, en zelfs waar hij onderwerpen behandelt zooals

-ocr page 185-

		in „eene donkere bladzij" die in minder geoefende hand wellicht stuitend zonden schijnen, ontvangen wij slechts den indruk van de ernstige zede- lij ke strekking, die aan den schrijver er van ten grondslag lag. En toch, wij vreezen dat ook dit werk door velen scherp zal ver- oordeeld worden. Waar hij op het voetspoor van dr. Drysdale, de schrijver der „KIe- ments of Social Science" onze gebrekkige huwelijkswetten en de demoralN seerende gevolgen er van aantast; waar hij in zijne opmerkingen over den invloed van den godsdienst in \'t algemeen tot de slotsom komt, dat veler geloof leidt tot onwaarheid, onnatuurlijkheid en als zoodanig verderfelijk werkt op ons oordeel, daar kan het niet anders of die uit- spraak, hoe waar ook, zal heftigen tegenstand ondervinden van velen, wier overtuiging of belang daarmede in strijd is. \'t Is ons doel niet met deze regelen een volledige beoordeeling te geven van het werk in al zijn bijzonderheden ; wij wenschen slechts den indruk weer te geven, dien wij van het geheel ontvingen, en als zoo- danig aarzelen wij niet het in vele opzichten een uitstekend boek te noemen; de heldere gedachtengang, de schoone en dikwijls meesterlijke stijl maakten voor ons het lezen er van tot een genot. Het is een werk, dat veel te denken geeft en dat men, na het gelezen te hebben, nog altijd gaarne en met vernieuwde belangstelling ter hand zal nemen. Wij twijfelen dan ook niet of het zal zich een blijvende plaats In onze let- terkunde verzekeren. Samarangsche Courant, No. 279.
		.....Ik noemde daar een paar maal den naam „Anoe". Zoo kom ik van zelf toe om te vertellen met welk groot genoegen ik kennis maakte met de „Nieuwe Indische Schetsen" vau Dr. J. Groneman. Deze schetsen zullen wel evenals de eerste den stijlorthodoxen een ergernis en den modernen in naam een dwaasheid zijn. De schrijver vraagt op den titel: Waar of onwaar? Voor het grootste gedeelte zeker waar. Ik wenschte wat er staat geschreven op bl. 102 en 103 van het tweede deel te laten afdrukken om het den ministers en kamerleden als geschenk aantebieden. In „een donkere bladzij" — hoe voorzichtig weet de schrijver daar een zoo kiesch punt te behandelen; geef Zola zulk een onderwerp ter behandeling, mun zou walgen; hoe vermakelijk is het „mannetje van karakter"; hoeveel „Vlegels" vindt men niet in de Maatschappij, enz.....
		Soerabaiasch Handelsblad, No. 276.

-ocr page 186-

		Hooren we echter ook nog een westerschc stem: .....Geen kost voor alle monden, en zelfs uu menige bladzijde tot tegenspraak uitlokkende, hebben de beide deelen die groote ver- dienste dat zij dwingen tot nadenken. Vrachten , gesproten uit den „strijd voor zelfbeheersching en karaktervorming," zooals de Schr. zijn verleden noemt, dragen ze inderdaad de duidelijke blijken van een niet altijd ge- wonen moed. Niet enkel de maatschappij en wat hij daarin verkeerds acht, ook zijn eigen meeningen heeft hij getoetst aan de ervaring. Een zeer goede methode inderdaad, maar die als alle methoden gevaar loopt, dat zij niet rekenen kan met de ervaring van velen, maar met die van enkelen. En tevens zulk eene, waarbij te groote zucht naar waarheid, zelfs die eenvoudige waarheid voorbij doet zien, dat de meusrh dwaalt zoolang hij streeft. Was het iu die overtuiging dat de Schr. een vraagteeken plaatste achter den titelP Wie zijn verleden niet veroordeelt, en bovendien in zijn heden bewijzen brengt hoe hem de kunst is lief gebleven, gelijk Schr. bewijst in zijn verrukkelijk en schoon gedicht: de ijsganff(pag 154,1)1. II) zal wel de eerste zijn om te erkennen dat hij zich aan dat verleden vergreep, door de vaak al te schampere opmerkingen, die hij strooide tusschen zijn verliefde verzen. Wie a\'s de Schr. in „Geloovige verzen" den staf breekt over al de gewaande geloovigheid in rijm uitgesproken en dan naar Lessing verwijst, mocht wel even, eer hij dien noemde, zich hebben herinnerd dat Lessing het was die gezegd heeft: „Als God in de eene hand de waarheid hield «n in de andere hand den dorst naar waarheid en hy sprak tot mij: kies, dan zou ik zeggen: Vader, geef mij den dorst naar waarheid, de reine waarheid behoort u alleen!" En, geplaatst voor het dilemma „öf geloof of wetenschap." dat van het opstel „In of buiten de kerk" de strekking is, kunnen zoowel orthodoxe als moderne predikanten met dienzelfden Lessing hem antwoorden: „Bin ich, so ist auch Gott!" Eén ding staat vast, er zijn er onder de predikanten van beide richtingen nog genoeg wieu het ernst is met hun zaak. .....Dan, daarover mogen uitvoeriger met den Schr. twisten, wie daartoe ruimer gelegenheid is geboden. Hier is \'t plicht te erkennen dat deze wijze uit het Oosten, die vrij bleef van het skeptische waar- door zich vele Europeanen in Indie kenmerken, open oog en oor heeft voor wat ieder als ramp moet erkennen. Daarvan getuigt: „Een don- kere bladzijde;," dat blijkt uit „Een liefdelooze geschiedenis." Wel menig levensboek bevat die donkere bladzijde; menig levenspad is gekruist door „vlegels" als Schr. beschrijft. Maar ook gelukkig dat er lieden als de „audevc Gerard" soms doen vergeten wat strijd het leven is, tot zelfs ia het kritisch beschouwen van werken door een „Académie Vrancaise" bekroond. Want noch de Comte de Beauvoir, noch zijn loftuiter Busken Hnct schenen verdacht te zijn op de mogelijkheid, dat beter ingelichten

-ocr page 187-

		den onvcrdieuden  eerekroon zouden stooten van het hoofd eens snorkenden fantasten. Lezers vinden   zullen deze schetsen; denkeude hoofden eu voelende harten verdienen  ze. Portefeuille, No 81.
		Op Java, Langs kruiswegen slingerpad. Ciitische per;ne- kraasen, van Robertus Nurks denJongeke. Prijs f 2,75. Uit boek dat dadelijk bij de verschijning terecht de algemeeue aan- dacht tot zich trekt, is geschreven door een Auteur, waarvan ineu al spoedig opmerkt dat hij geen vreemdeling is in de vrije republiek der let- tereu, eu door een langdurig verblijf in Indië volkomen bekend is inet de toestanden die hij met zooveel tact in ziju boek te aanschouwen geeft. Op Java is, om meer dan ééne reden, een geschrift dat opgang moet maken. Behalve de dichterlijke gloed, die over het geheele boek een vroolijk licht verspreidt, vinden we hier in tintelende kleuren de naakte werkelijkheid terug, zooals die wordt beleefd in Insuline] «. Robertus Nurks den Jongere weet den bal te raken; geen wonder dat sommigen zich bij de lectuur verbijten waar andereu zich verkneutereu; men wordt immers niet gaarne getroefd, al geschiedt dat ook geestigI Kr is in Indië veel voos, veel „rotten in the state," zoodat het niet kwaad kan weer eens in dien Augiasstal te zien bezemen. We willen dit boek dus gaarne in handen hebben van velen en in ruimen kring zien naspeuren wat dezen Nurks te zeggen heeft en wat hij bedoelt. In Indië zoowel als in het Moederland zullen deze geestige pennekrassen aanlci- ding geven tot veel gepraat en veel geschrijf; geen wonder, wie toch heeft daar ginds, in het verre Oosten geen verwauten en vrienden, of stelt geen belang in die Ovcrzeesche bezitting „de kurk waarop Neder- land drijft"? A\'uiopa. Als tegenhanger van „Jan Holland" had de schrijver van deze „Kri- thiche Pennckrassen" zich gevoegelijk „Jan Java" kunnen noemen. Vau Salembo uitgaande levert de schrijver schetsen, beschouwingen of herinneringen, in- of uitvallen, waar het vlijmend zwaard der satyre hier en daar geducht nedervalt. Een en ander is niet uitsluitend voor Indisch- gasten te boek gesteld. De kolonie en het moederland in hunne gewone maatschappelijke verhoudingen tot elkander te brengen; deze toestanden te toetsen aan gezonde beginselen in het maatschappelijk verkeer,—zie-

-ocr page 188-

		(laar het doel van den schrijver. Als zoodanig is zijn werk voorzeker geen overbodige bijdrage tot de iudo-nederlandsche litteratuur. Geen zweem daar van statistieke opgaven, coltuurzaken, agrarische aangelegen- heden, vrijen arbeid of wat men, meer onder staathuishoudkundige be- langen zon knnnen rangschikken. Geheel is het geschikt om der middel- klnsse in Nederland oogenblikken van verpoozing te verschaffen om den f rei schar/en Wits of den meer gemoedelijken humor, dien hier endaar de verzen ademen, en hen die dieper denken tot een billijker oordeel te stemmen over de toestanden op Java en op te wekken tot het vinden en toepassen van middelen die èn der kolonie èn het moederland ge- zumenlijk ten goede kunnen komen. Indische Mereuur. \'t Zijn geen drooge redeneeringen over statistieken, cultuurzaken , vrijen arbeid enz. enz., maar schetsen , beschouwingen of herinneringen , in- of uitvallen, gelijk de schrijver terecht zegt. Nu eens scherp en ironisch, dan weer humoristisch of ernstig, nu ondeugend dan stout, nu in proza dan in gedichten geeft hij eene historisch-romantisch criti- sche beschrijving van het leven in Indië ten beste, die van eene op- mcrkingsgave getuigt, welke die vau een gewoon sterveling te boven gaat." „Bitter in den mond is voor het hart gezond" is een motto voor een der hoofdstukken, een motto dat wc den schrijver volmondig na- zeggen. Even als zoovele anderen heeft hij ook in zijn geschrift ons bij alle gebreken die er nog in \'t bestuur enz. zijn, de overtuiging ge- schonken dat Indië een goed land is. Nieuwe Groninger Courant. Over Neerlands hoofdbezitting in den O.-r. Archipel is niet weinig geschreven; toch is dit boekske geenszins overtollig, en ondanks het ietwat vreemde van den vorm en enkele herhalingen, is de lezing vloeiend «n boeiend, \'t Is wel de moeite waard, kennis te nemen vau \'t geen wordt opgemerkt — en hoe het wordt opgemerkt — door iemand die ons wordt voorgesteld als een afstammeling van „Nurks". Het behandelt noch politiek, noch economie, maar alleen het karakter en de sociale toestanden der Indo-Europeesche maatschappij, en is wel geschikt om deswege op zoo verren afstand gevormde illusiën duchtig te temperen. Het prozakleed wordt bij wylen voor een poëtisch verwisseld. Pleizierige druk en net gelithografecrd omslag noodigen mede om het boekje ter hand te nemen. -                        Amsterdamtche Courant.