XoeticlTting der yo�rsfeUen

DE GeZONDH�IDS-CoMMISSIE EN DEN piRECTEUR DER

vEEl^E OPHELDERING VAN MIJN VOORSTKL

DE REINIGING VAN AMSTERDAM.

schkltkma & holkema.

Kast 194
PI. D N°.10

BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT

^Toelichting der yoorstellen

DE pEZONDHEIDS-CoMMISSIE EN DEN DlRECTEUR DER

EENE OPHELDERING VAN MIJN VOORSTEL

DE REINIGING VAN AMSTERDAM.

SCHELTEMA & HOLKEMA.
1876.

Sedert het indienen van mijn Adres aan den Gemeenteraad van
Amsterdam van 24 Augustus 1874 «) heeft de Gczondheids- Commissie,
in twee belangrijke berichten aan Burgemeester en Wethouders, de
ziensivijze van hare Meerderheid en Minderheid cn>cr de verschillende
plannen tot rioleering der stad bekend gemaakt, terwijl ook de Direc-
tcur der publieke werken een tweede rapport daarover heeft uilge-
bracht.

Daarbij is het pneumatische onderdeel van het stelsel, dat mijn
naam draagt, wel is waar door de Minderheid dier Commissie onder
zekere voorwaarden voor algemecne toepassing aanbevolen, doch is
dit door den Directeur alleen voor de nieuwe wijken het geval, ter-
wifl de Meerderheid het geheel en al venveipt. Zij geeft aan een
grachtspoelstelsel de voorkair voor geheel Amsterdam, en de Directeur
doet dit ook voor de oude stad, met uitzondering van de Jordaan,
waar hij een tonnenstelsel uivoeren wil.

Daar nu deze tegenstrijdige conclusi�n het nemen van een besluit ten
zeerste bemoeilijken, zoo komt mij eene nadere toelichting derbewerin-
gen die er voor worden geldend gemaakt, geenszins overbodig voor.

\') Versehenen bij Scheltema &> tfolkema Ie Amsterdam.

Jk zal daartoe eerst mijn eigen voorstel voor de algemcenc toepas-
si/tg van het pneumatische stelsel ophelderen, om daarna de bezwaren
te bespreken die hieitegen door de �Meerderheid" en den Directeur
geopperd worden. Wat er tegen het spoel- en tonnenstelsel aan te
merken valt, zal daardoor aanzienlijk bekort kunnen worden en
daarom dan ook eerst ten slotte worden behandeld.

Toelichting van mijn voorstel tot de algemeene toepassing van
het pneumatische rioolstelsel van 24 Aug. 1874.

De hoofdpunten van dit voorstel waren:

1° �dat zou worden overgegaan tot de dadelijke invoering van
mijn rioolstelsel in zijn geheel, zoowel in het nieuwe ge-
deelte der stad als in de Jordaan;"
2° �dat daarbij het oog zou worden gehouden op de cventueele

toepassing van dat stelsel op geheel Amsterdam;"

3o �dat toestellen zouden worden aangeschaft en inrichtingen

gemaakt voor de totale verversching van al het grachtwater

eens in de 7 a 8 dagen of zooveel langer als de toekomstige

toestand der grachten zou vereischen, als eenmaal alle rot-

tend vuil er uit verwijderd blijft; en dat tot dien tijd, en

zoolang de grachten door faccali�n besmet worden, de ver-

versching zal geschieden binnen de 3 a 4 dagen, door het

tijdelijk in dienst stellen van hulpwcrktuigen, enz. maar dat

daarbij de noodige werken en werktuigen zoodanig worden

ingericht, dat er geen rijzen en dalen van het grachtwater

plaats hebbe, doch dat het peil in de grachten nacht en dag

Dit gedeelte van mijn voorstel vormt ook in hoofdzaak een ge-

deelte van het voorstel van 10 April 1876 van 5 leden der Ge-

zondheids-Commissie met de eenige uitzondering, dat voor ge�so-

leerde wijken en andere plaatsen waar het pneumatisch buizennet

niet toepasselijk is, het tonnenstelsel wordt aanbevolen, waarmede
ik mij ook, onder voorbehoud van eenigc later te beschrijven
maatregelen ten opzichte van controle en exploitatie, volkomen
vereenigen kan.

De grondgedachte van beide voorstellen is, dat de afvoer van
faecali�n door middel van grachtwater schadelijk voor de gczond-
heid is en moet ophouden; en dat daarvoor een pneumatisch bui-
zennet moet worden aangelegd, te beginnen met de nieuwe wijken
en het deel der stad dat er het meest behoefte aan heeft (hier zekerlijk
de Jordaan) en dan geleidelijk daarmede voort te gaan in de
overige dcelen der stad naar gelang van omstandigheden, midde-
len en krachten."

Er is dus geen sprake van een overijld invoeren van het pneu-
matische stelsel, maar integendeel van een beraden en bezadigd
te werk gaan, waarbij rekening wordt gehouden met alles wat
daarop betrekking heeft.

Beide voorstellen komen ook daarin overeen dat de toepassing
zal geschieden volgens een vooraf vastgesteld plan voor de gelicele
stad; dat wil zeggen, dat niet met de nieuwe wijk en de Jordaan
begonnen worde, alsof die geheel op zich zelf staande, en van het
overige Amsterdam onafhankelijke, buurten waren, doch dat de
buizennetten daarvoor zullen worden aangelegd volgens een voor
geheel Amsterdam opgemaakt en aangenomen project, zoodat zij
daarvan een deel zullen uitmaken zoodra het geheel eens vol-
tooid zal ziju.

Wordt dit niet gedaan en elke wijk van eenige grootte, waar
men eindelijk tot de toepassing besluit, als eene onafhankelijke
buurt behandeld en dus van eene centraalmachine voorzien, zoo
zullen er een reeks van werken uitgevoerd, gebouwen opge-
richt, toestellen aangeschaft en buizen gelegd worden, die ab-
soluut overbodig zijn. Men zal ontzaglijk veel geld verspillen
zoowel voor exploitatie als voor aanleg en daarmede, in plaats
van eene bevredigende werking te verzekeren, zich een omslagtigen
en hoogst lastigen dienst op den hals halen.

Kortom, men zal niets doen dan knoeien en geld wegwerpen.

Men bcdriege zich niet met de gedachte dat er voor dit alles
geen gevaar bestaat, daar het stelsel hoogstens alleen op de nieuwe

wijk zal worden toegepast, terwijl men in de Jordaan een proef
wil nemen met het tonnenstelsel, en in de rest van Amsterdam de
grachten wil gebruiken voor den afvoer van smet- en ziektestoffen, |
onder voorwendsel dat men het water er van toch ververschen
moet, en men ze nu en dan uitbaggeren kan.

Mij kan het persoonlijk om voor de hand liggende redenen,
geheel onverschillig zijn of men bij het nemen dier proeven ovcr-
gaat tot deze zeer parti�cle of tot cene algemeene toepassing van
mijn stelsel, zoolang dit slechts geschiedt volgens een rijp en
doordacht plan voor de geheelc stad.

Het is immers niet denkbaar dat men lang het dagelijksch in-
en uitdragen van faecaalemmcrs en de vele verdere ondragelijkhcden
van de geheelc operatie zal dulden, of voortgaan tegen hooge
kosten een walgelijk werk met handenarbeid te verrichten, wanneer
men in een ander gedeelte der stad ziet hoe alles machinaal kan wor-
den gedaan voor veel minder geld. Ondenkbaar is het verder dat
het besmetten der grachten en andere publieke wateren met excreta
lang ongemoeid zal blijven, terwijl zoo velerlei belangen hun in-
vloed zullen doen gelden. Daartoe is het te veel in tegenspraak
met het oordeel van de mannen der wetenschap, met ons begrip
van zindelijkheid en aesthetiek en met den geest des tijds in het
algemeen. Eene wet er tegen gelijk in andere landen kan niet
lang meer uitblijven, en werd ook reeds in 1874 door de ge-
necskundige inspecteurs voorgesteld.

Het onvermijdelijk resultaat van die tonnen- en grachtproeven*
zal derhalve zijn, dat men ten laatste toch een afzonderlijk buizen-
net voor de faecali�n zal moeten leggen, en heeft men aan die
eventualiteit niet gedacht, zoo zal wat er reeds bestaat, niet kunnen
worden gebruikt in combinatie met wat er nieuw moet worden
gemaakt. Het centraalgebouw dat, volgens mijn ontwerp, tegelij-
kertijd voor de nieuwe wijk en voor de Jordaan en later voor de
geheelc stad westelijk van den Amstel moet dienen, zal daartoe niet in
staat zijn, tenzij er bij het opmaken van het plan voor het cen-
traalbuizennet van de nieuwe wijk op gerekend wordt; anders zal
men zich moeten getroosten, om, �f dit buizennet te veranderen
en het gebouw aftebreken, teneinde de twee buurten van uit een
enkel alsdan nieuw op te richten gebouw te kunnen bedienen, �f

het aantesluiten deel van een afzonderlijk gebouw en centraalbui-
zennet moeten voorzien en de kosten van eene dubbele exploitatie
dragen. Is men eens op deze wijze aan het sukkelen en knoeien
geraakt, dan komt er ook geen einde aan, zoolang men gebruik
wil maken van hetgeen er reeds gemaakt is; � en telkens alles
weer omverwerpen kan men toch niet.

Tegen het bovenstaande behoort nu niet alleen in het belang
van Amsterdam gewaakt te worden, maar ook in dat van het groot
aantal steden die eene verbetering in den afvoer van vuil noodig
hebben en op eerstgenoemde stad, wat de resultaten van het stel-
sel betreft, het oog richten.

Bij het beoordeelcn van die resultaten toch wordt niet gevraagd
of ze voortvloeien uit de wijze waarop men te werk ging, maar
alles, wat het ook zijn moge, toegeschreven aan het stelsel
zelf. Als bewijs daarvan moge strekken wat er tegenwoordig ge-
schiedt, in verband met het onjuiste oordeel waartoe het aanlci-
ding geeft.

Het is toch zonder twijfel, dat het volslagen gebrek aan zamen-
hang tusschen de verschillende opdrachten tot toepassing, alsook
de groote afstanden tusschen de buurten daarvoor aangewezen,
geene economische concentratie van aanleg en bediening toelieten
en dat, juist bij gebreke daarvan, zoowel aanlcg- als bedieningskos-
tcn onnatuurlijk hoog zijn, terwijl de buitensporig hooge prijzen
van het ijzer tijdens den aanleg van een groot deel der buizennetten
die nog vermeerderd hebben.

Dit belet echter niet dat op die hooge kosten gewezen wordt
als op eene eigenschap die het stelsel bijzonder aankleeft.

Nog zou men dit kunnen over het hoofd zien, indien alleen de uit-
gaven, direct door de toepassing en bediening veroorzaakt, werden
opgegeven als voortvloeiende uit het stelsel. Maar men voegt er nog
enorme sommen bij, die alleen met administratieve maatregelen en
geheel toevallige zaken in verband staan. Zoo is het een welbe-
kend feit, dat de stoomboot, die volgens Raadsbesluit voor den
dienst der ver uiteenliggende buizennetten bestemd was, eerst om-
trent i "₄ jaar later in de vaart kwam dan zij had kunnen en be-
hooren te zijn, en dat, gedurende dien tijd, de dienst met locomo-
bieltoestellen, paarden, wagens en gehuurd stoomtuig moest wor-

den waargenomen. De zeer grootc som door deze vertraging vcr-
slondcn, wordt evenwel tot de kosten van het stelsel gerekend.
Het is verder een bekend feit, dat toen de stoomboot, geheel bui-
ten mij om geconstrueerd, eindelijk gereed was, zij spoedig bleek
voor den dienst harer bestemming niet in staat te zijn en dat
dientengevolge cenigc afzonderlijke buizennetten met elkander ver-
bonden en voorzien moesten worden van vaste bedieningstoestel-
len, ten einde alleen nabij elkander gelegen buurten aan den
dienst van de stoomboot te kunnen overlaten. Ook al het geld
dat dit der Gemeente gekost heeft, wordt op rekening van mijn
stelsel geschoven. Ja, alsof dit niet genoeg ware, worden zelfs daaronder
begrepen de aanleg- en bcdicningskosten der tijdelijke toestellen
(handluchtpompwagens met toebehooren) die aangeschaft werden
voor buurten waar mijn stelsel door den Raad niet was voorgeschre-
vcn en waar de maatregelen voor geregelden faccali�nafvoer geen
langer uitstel gedoogden, terwijl men aldaar tot de uitbreiding
van het buizennet niet wilde besluiten. Ofschoon die toestellen fei-
telijk dienen moesten om mijn stelsel te vermijden, zoo tvordt liet toch
er mede belast, zoowel wat de kosten als den tast voor de bewonen
betreft; en dat de omvang hiervan, vergeleken met mijn stelsel,
geene kleinigheid is, blijkt uit de opgave in het bericht van Bur-
gemecster en Wethouders voor 1875, dat, terwijl dit is toegepast
op 495 huizen met 5,827 inwoners, de tijdelijke toestellen met
handenarbeid en paardenvervocr worden gebruikt voor 100 huizen
met 1220 inwoners, dus ruim 1/5 van het eerstgenoemde*).

Wel is waar wordt door Hurgemeester en Wethouders uitdruk-
kelijk betuigd dat het tot nu gedane niet dienen kan en mag, ter
beoordeeling van de kosten, maar dit belet geenszins dat anderen,

*) Er is met deze toestellen ook nog eenc voor mij persoonlijk zeer onaangename
zaak verlronden, namelijk dat ze in Amsterdam als tot mijn stelsel behoorende uitge-
geven worden en algemeen bekend zijn. Dit bleek toen ik eens bij het gebruik er
van tegenwoordig was. Daar de lucht, die de pomp uitwerpt, zonder eenige reiniging
in de atmospheer ontlast wordt, stinkt het ding afschuwelijk en trok daardoor mijne
aandacht. Op mijne vraag wat men daar toch deed (want ik had het nooit gezien)
was het antwoord: �dat is het I.iernurstelsel" en tegelijkertijd uitte een der omstan-
ders mijn naam, vergezeld van zekere energieke uitdrukking, die mij nog lang hen-
gen zal.

aan wier uitspraak ook ecne officicclc waarde wordt gehecht, de
zaak zoo voorstellen.

Zoo werd b.v. cene zoodanige opgave gedaan door den heer
o. a. tinijai,, in zijn gedrukt rapport over het stelsel aan de
rioolcommissic te Southampton. Al de uitgaven door bovcn-
staande toevallige omstandigheden veroorzaakt, de hooge ijzerprij-
zen, de verspreide ligging, de broksgewijze uitvoering, het gebrek
aan zamenhang in de opdrachten tot toepassing, de dure exploi-
tatie gedurende de lange vertraging met het in dienst stellen der
stoomboot, de toestellen en werken noodig om de stoomboot te
belpen, en last but not least, de tijdelijke toestellen voor buurten
en huizen waar liet stelsel niet beslaat, alles wordt er aan toege-
schrevcn en het totale bedrag als bewijs aangevoerd hoe ontzettend
duur het is. Hetzelfde geschiedde in een artikel in de Amsterdam-
schc Courant van 24 October 1875, wel is waar met beroep op
de officieele cijfers ten opzichte van de feitelijk uitgegeven sommen,
maar zonder vermelding der omstandigheden, welke die groote uitga-
ven veroorzaakten, terwijl dezelfde opgave, ditmaal verrijkt met
een goede ronde som voor veronderstelde uitgaven in 1875, maar
zonder iets te reppen van inkomsten gedurende dat jaar, is over-
genomen in het Bericht van de Meerderheid der Gezondheidsconv
missie (bladz. 288) vergezeld van den uitroep: �men denke aan
de kosten nu reeds door het Liernurstelsel veroorzaakt."

Indien nu de tegenstanders er van niet schroomen zulke voor-
stellingen te geven in officieele mededeelingen aan hunne eigene
medeburgers, die ieder oogenblik de onjuistheid er van kunnen ont-
dekken, wat zal men dan niet van dezelfde zijde kunnen verwachten
in mededeelingen naar buiten gericht, wanneer, in weerwil van
hunne bemoeiingen en waarschuwingen, de toepassing van het
stelsel allengskens over de gcheele stad zal hebben plaats gehad,
en dit wederom geschied zal zijn volgens broksgewijze opdrachten ?
Zullen niet de daaruit voortvloeiende vermeerderde kosten van
aanleg en exploitatie worden opgegeven ais onvermijdelijk bchoo-
rende tot het stelsel, en zullen niet de last en omhaal verbon-
den aan de verspreide bediening in de verschillende machincge-
bouwcn, moeten gelden als bijzondere eigenschappen er van? Zal
men zich niet wederom beroepen op de officieele cijfers ten be-

wijze der nauwkeurigheid, en er op wijzen dat de uitvinder al de
plannen zelf heeft gemaakt, even als nu?

Dat nu hierdoor vele steden van de toepassing van het systeem,
op geheel onjuiste gronden, zullen worden afgeschrikt, en dus
tallooze mcnschenlevens nog jaren blijven blootgesteld aan het ge-
vaar der oude inrichtingen, ligt voor de hand. Het is dus de
zedelijke plicht van den Raad elke aanleiding hiertoe zooveel mo-
gelijk te vermijden, en dit kan niet beter geschieden dan, (zooals
de minderheid der Gezondheidscommissie tevens aanbeveelt, en
ook het belang van Amsterdam meebrengt), door een plan voor
de gehcele stad te doen opmaken en vast te stellen, en hiervan
geleidelijk, zoo veel of zoo weinig uit te voeren, als telkens zal
raadzaam schijnen.

Met bovenstaande wijze van uitvoering is nog een ander groot
voordeel verbonden, namelijk dat, zooals ik reeds uitvoerig in mijn
Adres aan den Raad van 24 Aug. 1874 (bladz. 59 en 60) heb
betoogd, het Gemeentebestuur daardoor geheel onafhankelijk wordt
van mijne firma ten opzichte van het verder opmaken van projec-
ten, aangezien het maken der detailteekeningen zeer goed gcschie-
den kan volgens de met het project geleverde voorschriften, door
daartoe aangestelde ambtenaren, naar gelang die gedurende de
trapsgewijze aanleg noodig zullen zijn.

Voor de verschillende redenen die dit in het belang van Am-
sterdam raadzaam maken, naar het bovenvermelde �Adres" ver-
wijzende, zie ik mij genoodzaakt hierop ook in mijn eigen belang
aan te dringen.

Hoe vercerend het voor mij ook was dat Amsterdam tot eene
proeve en later tot kleine toepassingen van mijne uitvinding
zonder eenig aanzoek mijnerzijds besloot, en ik dit ook altijd in
aangename herinnering zal houden, zoo is mij dit toch te
duur te staan gekomen om verder op den tegenwoordigen voet te
kunnen voortgaan. Het tal van ambtenaren dat ik nu bijna 4 ja-
ren heb moeten in dienst houden, ter voldoening aan de opdrach-
ten voor teekeningen en het daartoe behoorend schrijfwerk, de
vele reis- en verblijfkosten, het drukken van geschriften ter ver-

duidelijking of verdediging mijner plannen als anderszins, is al-
les te zamen slechts in zeer geringe mate door het ontvangen
teekenloon gedekt geworden, terwijl mijne persoonlijke bemoeiingen
geheel onvergoed bleven en ik, gedurende dien tijd, van anderen
loonenden arbeid afgehouden werd.

Behalve de groote geldelijke verliezen hiermede gepaard, moest
ik mij ook nog een verlies van meer dan f 1500 getroosten op
eene geheel nieuwe locomobiel, die ik Amsterdam kosteloos ter leen
gegeven had om in het gebrek aan exploitatietoestellen te voorzien
en die naderhand, wegens de vertraging in het in de vaart bren-
gen der stoomboot, tegen een lagen huurprijs een jaar langer dan
den termijn waarvoor die prijs berekend was, in dienst gehouden
werd. Door een en ander is door mij, ter wille van Amsterdam
eene som uitgegeven, ver boven het bedrag, dat ik met het oog
op mijne vele andere verplichtingen daaraan besteden mocht *).
Voeg ik hierbij het verdriet der miskenning en gedurige verdacht-
making die mij te beurt zijn gevallen en het bewustzijn dat niet-

*) Men heeft mij herhaaldelijk verweten, dat ik ongevoelig l>en voor het vele dat
Amsterdam voor mij gedaan heeft, en dat ik dit vergeld door ontzettend hooge l>eta-
ling voor toekeningen te vorderen. Ja, eenigen noemen mij een monster van ondank\'
baarheid omdat ik klaag over de behandeling die mijn stelsel ten deel is gevallen,
niettegenstaande ik er zooveel geld bij verdien. Als het l>este antwoord op dit alles
produceer ik hier mijne uitgaven en inkomsten tot nu toe, hoe onaangenaam zulk een
expos� mijner zaken ook zijn moge. Zij die over mijne vermeende hooge rekeningen
klagen, worden daardoor wcderlegd, terwijl het hun, die mij van ondank beschuldi-
gen tot voorlichting kan strekken.

Volgens de boeken mijner firma, lwdragen al de posten waarmede Amsterdam
tot nu toe is belast voor teekenaars en schrijversloonen, kantoorbehoeften en alge-
meene onkosten, drukkerskosten, en reis en verblijfkosten te zamen . . f 35673.20
terwijl het verlies op machinerie en leveringen door onze tusschenkomst

bedraagt.........................824.12

Totaal onkosten � 37497-3*

Voorts is Amsterdam belast met 708 werkdagen voor den heer de Bruijn

112K
Kops en met 617 voor mij zelf te zamen 1325 werkdagen of ...�*_?

= 4.21 jaren, hetgeen a � 6000 \'s jaars maakt............25260.�

Totaal uitgaven � 62757.32
Daarentegen is het gezamenlijk bedrag ontvangen voor Ingenieur en tee-

kenloon tot nu toe..................... \'5944-⁶7

Verlies . ., 46812.65

tegenstaande mijne vele offers en wclgemeenden ijver, de onbillijkste
uitingen tegen mijnen naam als eerlijk man en het resultaat mijner
bemoeiingen als volkomen geloofwaardig worden behandeld en
verspreid, zoo heb ik vaak den wensch niet kunnen onderdruk-
ken, dat Amsterdam het nemen van proeven hadde overgelaten
aan Leiden, Dordrecht en andere steden, waar alleen technische
zwarigheden te overwinnen waren. � Het zou daardoor eene even
goede, zoo niet betere, kennis van het stelsel hebben kunnen opdoen,
om eventueel, met evenveelzekerheid als nu, tot de toepassing ervan over
te gaan, terwijl ik alsdan tijd, geld en krachten op een meer vrucht-
baar veld had kunnen concentreeren, zonder zoo vele verdrietelijk-
heden te moeten dragen.

Wel is waar wordt dit alles rijkelijk opgewogen door de over-
tuiging, dat zij die mij kennen, en weten hoe alles zich heeft toe-
gedragen, een onverminderd vertrouwen in mijn doen en laten
stellen, en neemt dit de bitterheid weg, die anders eene herinnering
aan het verleden zou hebben. Maar niettegenstaande dit alles, blij-
ven de bijzondere omstandigheden, die het wenschelijk maken dat
Amsterdam mijne verdere directe bemoeiingen niet meer zal noodig
hebben, geheel onveranderd bestaan.

Amsterdam zoo spoedig mogelijk in het bezit te stellen van het
middel daartoe, namelijk van een plan voor het buizennet voor de
geheele stad, verdient dus van alle zijden aanbeveling.

Het ligt niet in het bestek van dit geschrift om in al de bij-
zonderheden van zulk een plan te treden, maar eene korte be-
schrijving der hoofdtrekken is noodig ter opheldering van hetgeen
later besproken zal worden.

Boven werd reeds de bedoeling aangegeven om het nieuwe deel
der stad en de Jordaan van uit ��n en hetzelfde machinegebouw te
bedienen, zooals ook is aangeduid in mijn �Adres" van 24 Aug.
1874. De natuurlijke plaats voor dit gebouw is aan de west-
zijde van den Overtoom, zoo nabij de stad of den Buitensingel,

als omstandigheden, met betrekking tot het verkrijgen van het
noodige terrein, dit zullen toelaten.

Van dit punt uit, kan, onder zekere voorwaarden, de gcheele
stad worden bediend, door middel van zoogenaamde expcditiclo-
kalen, die daarin verspreid liggen en met het hoofdgebouw in
verbinding staan. De naam van centraalgebouw die dikwijls aan
het laatstgenoemde gegeven wordt, heeft dus geen betrekking
tot zijne positie ten opzichte der stad, maar alleen tot de rol die
het bij het buizennet speelt. De geheele ledigingsdienst loopt er
samen, zoodat dit gebouw het middenpunt is waarom zich alles
beweegt.

Dit is zoowel het geval met het maken van het noodige lucht-
ledig voor het geheele buizennet, als met het opzamelen der
stoffen. Deze worden vervoerd uit de huizen naar de straatre-
servoirs, van daar naar de expeditielokalen en van daar weder
naar het centraalgebouw, door middel van luchtdruk langs onder-
aardsche buizen, zoodat alle vervoer van mest door de straten en
grachten ten eenemale ophoudt. Van de gevreesde stremming
van het verkeer door talrijke wagens, schuiten en vaten, kan
dus geen sprake zijn.

De Kxpeditielokalen dienen tot subcentrums der beweegkracht,
die zij langs eene bijzonder daartoe aangelegde vacuumbuis van
het centraalgebouw ontleenen; zij ontvangen dus het luchtledig
onverzwakt, hetgeen niet het geval zou zijn indien eene buis, die
deze stof bevat, daarvoor gebruikt werd. Dit luchtledig wordt
medegedeeld aan een der onderaardsche reservoirs, waarvan ieder
lokaal er twee voor afwisselend gebruik bevat en die uit lange
horizontale ketels van gegoten ijzer bestaan.

Van den ketel die voor het oogenblik ledig is, wordt het lucht-
ledig, zooals gewoonlijk, medegedeeld aan de omliggende straatre-
servoirs door middel van zoogenaamde verbindingsbuizen, en zoo
doende worden de vele complicati�n vermeden die anders, we-
gens de vele grachten, een gevolg zouden zijn van het direct in
verbinding staan der straatreservoirs met het hoofdgebouw.

Wel is waar wordt deze vereenvoudiging gekocht door den
aanleg van bovenvermelde extra vacuumbuis, die van het hoofd-
gebouw langs de verschillende expeditielokalen slingert, maar van

de andere zijde wordt daarmede veel bcwccgkracht, dus brandstof
gespaard, en eene meer krachtige en snellere lediging der hoofd-
en zijbuizen verzekerd.

Is een der groote ketels gevuld, zoo wordt de inhoud er van
naar het hoofdgebouw verzonden door eene daartoe dienende ver-
bindingsbuis, die nu, ter onderscheiding, den naam van expeditie-
buis draagt.

Ieder expeditielokaal behoeft slechts ��n arbeider, om gedurende
den dag, voor den dienst der stadswijk die het beheerscht, de noo-
dige kranen te openen en te sluiten, waartoe het met het Cen-
traalgebouw in telegrafisch verkeer staat. Het kan dus in elk op-
zicht als een filiaal daarvan beschouwd worden. Positie en aantal
er van, hangen van plaatselijke omstandigheden af en onderlinge
afstunden hebben er weinig mede te maken.

Het gebouwtje dat boven de twee onderaardsche reservoirs van
een expeditielokaal noodig is, behoeft slechts juist groot genoeg
te zijn om vrijen toegang tot de verschillende kranen en tot de
mangaten der reservoirs te verkenen, terwijl het tevens als berg-
plaats voor de sleutels en andere gereedschappen dient, die voor
de bediening der straatreservoirs vereischt worden.

Het ligt voor de hand dat op deze wijze de bediening van het
buizennet, niettegenstaande den omvang der stad, eene zeer een-
voudige en licht uit te voeren zaak wordt, terwijl alles wat
eenigszins bezwarend kan worden genoemd geheel buiten den be-
bouwden kom der gemeente plaats heeft.

Het moet intusschen nog door een naauwkeurig onderzoek uit-
gemaakt worden of de groote besparing, te verkrijgen door het con-
centreeren van den geheelen ledigingsdienst op het eenige boven
omschreven punt, niet verboden wordt door administratieve moei-
lijkheden, zooals: het verkrijgen van het noodige terrein, het
verder vervoer van den opgehaalden mest en dergelijke meer,
alsmede door technische bezwaren ten opzichte van den geaccu-
muleerden weerstand in de expeditiebuis, kosten van aanleg, enz.

Veel hangt hierbij af van de richting, die men aan deze leiding
kan geven met betrekking tot de vele grachten die gekruist moeten
worden, en cene beslissing hieromtrent kan eerst na een nauw-
keurig plaatselijk onderzoek genomen worden.

In ieder geval echter is het boven allen twijfel verheven, dat de
technische bezwaren vervallen, indien er twee centraalstations wor-
den gemaakt. Het tweede zou dan aan de oostzijde van den
Amstel, ongeveer in de nabijheid van het Oosterkerkhof tegen-
over de Plantage kunnen worden geplaatst, terwijl de grenslijn
tusschen de aldus gevormde twee onafhankelijke buizennetten zou
liggen langs het Damrak, het Rokin en den Amstel.

Dit plan biedt, in technischen zin, zoo weinig moeilijkheden, dat
het als het meest aanbevelingswaardige moet worden beschouwd,
tenzij eene vergelijkende begrooting van exploitatie- en aanlegkos-
ten van de twee ontwerpen (die beide daartoe nauwkeurig moeten
worden uitgewerkt) en eene juiste overweging van alle omstandig-
heden, zouden bewijzen, dat het gebruiken van een enkel centraal-
gebouw uitvoerbaar is, in welk geval dit verre de voorkeur ver-
dient, wegens het centraliseeren van alle administratie en mani-
pulatie op een enkel punt.

Voor het geval dat dit ideaal niet bereikbaar is, en dat men
tot de oprichting van twee centraalstations zal moeten overgaan,
zal elk terrein moeten bevatten: een ketelgebouw met vrij-
staanden schoorsteen, een luchtpomp-machinegebouw, een toebe-
reidingsgebouw waarin de opgehaalde stoffen worden omgezet
in den bewaarbaren en meer vervoerbaren vorm van poudrette
en compost, en eindelijk een schuur tot bergplaats van den aldus
gemaakten mest, vanwaar ook de verdere verzending naar het
land plaats heeft. Is het terrein niet groot genoeg om ook die
bergplaats te bevatten, of zijn er andere overwegende redenen
tegen, dan kan die ook ergens anders worden geplaatst, waar zich
eene betere gelegenheid aanbiedt, maar dan is er een kleine tram-
weg noodig om den opgemaakten mest daarheen te vervoeren.

Het luchtpompmachincgebouw van elk der twee ccntraalstations
moet groot genoeg zijn om eventueel te kunnen bevatten het noo-
dige aantal, b. v. 8, horizontale machines parallel naast elkander
geplaatst, waarvan b. v. 5 voor den vacuumdienst van het daartoe
behoorende buizennet, 1 voor het pneumatisch vervoer der stoffen
van uit de expeditielokalen en 2 als reserve, alle echter volkomen
gelijk aan elkander geconstrueerd en met verwisselbare onderdee-
len, ten einde volkomen zekerheid tegen oponthoud in den dienst

wegens herstellingen der machines te verkrijgen. Met hetzelfde doel
moeten zij ook niet condenseerende, maar hoogedrukmachines
zonder condensatie zijn, daar deze door grootere eenvoudigheid van
constructie en behandeling, meer waarborg voor een onafgebroken
dienst geven en op den duur het goedkoopst uitkomen. ^l)

Het vermogen van elk dezer 8 machines moet dan een vijfde
bedragen van hetgeen er noodig is om gedurende den dag een
genoegzaam vacu�m te kunnen doen ontstaan in zoovele straatre-
servoirs als er voor den dagelijkschen dienst gelijktijdig moeten wer-
ken, en de dichtheid der bevolking heeft op gcenerlei wijze hier iets
mede te maken, zooals ik reeds uitvoerig in mijn �Adres" van 24
Aug. 1874 heb betoogd.

Hoe kleiner dit aantal reservoirs, des te geringer is de hoeveelheid
lucht die moet worden uitgeworpen, en daar dit aantal vermindert
naar mate men de hoofdhuizen langer kan maken, zoo hangt dit
element in de berekening in de eerste plaats van den bouw der stad
en plaatselijke omstandigheden af. Het streven is natuurlijk, de
hoofdhuizen zoo lang mogelijk te maken, daar hiermede behalve
stoom of brandstof ook dagloonen voor de bediening worden be-
spaard.

Het tweede element in de berekening is de gezamenlijke inhoud
van het centraalbuizennet, waarin de lucht der straatreservoirs ont-
wijkt, daar hiervan de graad van verdunning afhangt waarop die
weer moet worden verwijderd; � en deze inhoud bestaat uit die
van de centraal" en expeditie reservoirs en van de vacuumbuis die
ze verbindt.

Daar nu de ligging der cxpeditielocalcn wel zal moeten worden
vastgesteld in overleg met het Gemeentebestuur en hun aantal
hiervan afhangt, zoo kan het gezamenlijk vermogen der 5 machines
voor elk der twee groote buizennetten nu nog niet worden op
gegeven.

Noemt men �r" den gezamenlijken inhoud in kub. meters der
straatreservoirs voor gelijktijdige bediening, en �R" den inhoud van

*) Uit is zoo zeer het geval, dat, naar het oordeel van werktuigkundigen van on-
dervinding, men in dat geval met si echts 1 reserve volstaan kan en er dus 1 minder
zou noodig hebben. Ik geef echter ook dan de voorkeur aan 2.

het ccntraalbuizcnnet als boven beschreven, dan wordt het vermo-
gen der luchtpompmachines bepaald door de eenvoudige formule
x X 10300 = ~~ft _r~~ door mij gemakshalve herleid uit de an-
ders nog al omslachtige berekeningswijze; x is hier de opper-
vlakte in vierkante meters van een denkbeeldigen zuiver slui-
tenden en zonder wrijving werkenden luchtpompzuiger die onder
vollen atmospherischen druk en een volkomen luchtledig 1 meter
hoog moet worden opgelicht binnen den tijd noodig om het vacu�m
op ^aU vacu�m terug te brengen, hetgeen natuurlijk van de lengte der
hoofdhuizen afhangt. Het werk door dien denkbeeldigen zuiger
in ��n zuigerslag verricht, staat gelijk met dat van al de zuiger-
slagen noodig om het vereischte resultaat te verkrijgen. Brengt
men voor R en r de juiste waarde in rekening, en vermcnigvul-
digt men het quoti�nt met den druk der atmosfeer per vierkanten
meter (10300 kilo), zoo verkrijgt men den arbeid die verricht
moet worden, of het nuttig effect, uitgedrukt in kilogrammeters, en
kan daaruit de vereischte grootte van de stoommachines gemak-
kelijk berekenen.

Dat ik boven voor het omzetten der opgehaalde stoffen zoowel
in poudrette als in compost wil gezorgd hebben, is omdat daar-
door de gelegenheid tot verwerken en utiliseeren van het Stads-
vuil gegeven wordt, nu het Gemeentebestuur het ophalen daarvan
in eigen beheer genomen heeft en omdat die vorm van mest bij
den akkerbouw in Holland beter dan de geheel drooge van pou-
drette bekend is.

Volgens het bericht van den directeur der Publieke werken
Kalff van 22 April 1876 (bladz. 229) kan men, te oordeelen naar
de resultaten te Delft en Leeuwarden verkregen, voor de geldelijke
opbrengst van compost, per persoon en per jaar met zekerheid
op 4 Hectoliters X / 0.33 =/ 1.32 rekenen.

Het vermengen van het stadsvuil met de verzamelde faecali�n,
die evenwel vooraf tot eene stroopvormige massa moeten zijn in-
gedikt, moet natuurlijk machinaal geschieden. Volgens een reeds

lang door mij opgemaakt ontwerp, bestaat de toestel daarvoor in
cene luchtdicht geslotcnc, cylindervormige ijzeren kast van boven
eensdeels met het opgehaalde vuil, door middel van trechters en
anderdeels met de faecaalbrei door middel van eene buis gevoed.
Het mengen geschiedt op soortgelijke wijze als bij de verticale
klei en niortelmolens. Voor de beweging dient eene afzonderlijke
kleine stoommachine. Het mengsel wordt van onderen ontlast
op de schoepen van een jacobsladder, die het naar boven voor
verder vervoer brengt, terwijl de bedorven lucht afgevoerd
wordt door eene ventilatiebuis naar den schoorsteen. Het pro-
c�d� is dus op zich zelf reukeloos, en daar de faecaalbrei on-
derworpen is geweest aan een warmtegraad van 95° Celsius,
\'t geen, volgens deskundigen, meer dan genoeg is om al het
organische leven te dooden, zoo is in ieder geval het aldus ver-
kregene product sanitair veel minder schadelijk dan de compost
van het tonnenstelsel.

Het maken van compost behoort intusschen het omzetten in
poudrette niet uit te sluiten. Vooreerst verkrijgt men daardoor eene
materie, die gelijk guano, voor onbepaalden tijd kan bewaard wor-
den, en ten tweede realiseert men eene veel betere opbrengst per
hoofd en per jaar.

De ondervinding met de Berlijnsche poudrette van Putsch leert,
hoe gretig deze stof gekocht wordt, en werd er zelfs geen beteren
prijs verkregen dan daarvoor wordt betaald, namelijk / 7.� per
100 kilogr., zoo geeft dit voor de ongeveer 40 kilogr. die per
hoofd en per jaar geproduceerd worden � 2,80, hetgeen meer dan
dubbel de opbrengst van compost is.

Daar nu deze poudrette cene zeer stikstofarmc is, zijnde bereid
uit stoffen, die door gisting reeds zeer veel van hunne beste ingre-
di�nten verloren hebben, terwijl de poudrette van het pneumatische
stelsel vervaardigd wordt uit stoffen, die nog in het volle bezit
van al die bestanddeelen zijn, zoo kan met grond daarvoor een
veel hoogeren prijs worden verwacht. Hoeveel meer, moet de on-
dervinding leeren. Het zij voorloopig genoeg te weten, dat,
zooals straks blijken zal, zelfs de bovenvermelde lage prijs eene
bate kan afwerpen.

De twijfel door den Directeur Kalfi-- geopperd, ten aanzien van

het verkrijgen van dezen prijs, een twijfel welken hij baseert op
de meening, dat guano voor >/« van f "J.-, dus voor/ 1.75 per
100 kilo verkrijgbaar is, berust op eene zeer verklaarbare rekenfout.
Daar er in Nederland eene soort guano voor �175.� per ton van
1000 kilogr. verkrijgbaar is, zoo heeft hij waarschijnlijk voor de
waarde van 100 kilogr. het decimaalkomma verkeerd geplaatst, en
dus � 1,75 voor/ 17,5 geschreven.

Goede en betere soorten kosten meer, maar zelfs wanneer men
uit aanmerking, dat menschelijke excreta arm aan phosphorzuur en
potasch zijn, de daarvan gemaakte poudrette gelijk stelt met de
laagste qualiteit van guano, die voor gemiddeld � 125, �verkocht
wordt hetgeen men, wegens het stikstofgehalte dier poudrette ad
9 °/₀ veilig doen kan, zoo zou dit voor 40 kilogr. per hoofd
en per jaar altijd nog � 125X0,04= � 5,� opleveren, hetgeen
ook met de opgaven en waardebepalingen van alle deskundigen
overeenstemt.

Rectifi�ert men als boven de opgave van den heer Kalff, zoo
blijkt daaruit de juistheid zijner opmerking (blz. 212), dat het als-
dan nog goed rendeeren zou, om voor het maken der poudrette
versektn stoom te gebruiken, zelfs bij eene verdunning van 100
percent. Neemt men zijn cijfer van 7 hectoliter per hoofd en per jaar
(bladz. 223) voor de faecali�n van het pneumatische stelsel als
maatstaf der verdunning aan, die in de praktijk onvermijdelijk is,
zoo zou, om 40 kilogr. poudrette *) te verkrijgen, verdampt moe-

*) Dit getal is geheel theoretisch en moet nog door de praktijk bewezen worden.
Het berust op VlRciiow\'s opgave, dat gemiddeld per hoofd en jaar geproduceerd
wordt 365 liter vaste en vloeistoffen te zamen, en dat daarin is vervat \\ of 36,5
kilogr. geheel drooge stof. Daar men echter geen stof geheel droog krijgen kan en
er ten minste op 15 % watergehalte moet worden gerekend of �: 5 liter, zoo is voor
eene jaarlijksche hoeveelheid poudrette op 36,5 -f- 5 = rond ten minste 40 kilogr. aan-
genomen. Het ontbreekt intusschen niet aan gronden tot het vermoeden, dat VlR-
chow\'s getal te laag is. Te Praag waar in de kazerne volstrekt geen verdunning
plaats heeft, gaf eene vergelijking van het aantal manschappen met de opgehaalde
hoeveelheid omtrent 500 kilogr., dus ongeveer 1,4 kilogr. per dag voor volwassenen,
terwijl volgens 1\'ettenkokkk eene ,,Durchschnittsl>ev�lkerung" produceert per hoofd en
per jaar �34 kilogr. Koth und 428 kilogr. Mam" te zamen 462 kilogr. hetgeen per dag
1.27 maakt; en de heer Kalkk geeft (bladz. 227) voor het tonnenstelsel te Leeuwar-
den 1,15 kilogr. per dag op, waarbij toch ook nauwelijks op verdunning, daaien-
tegen wel op urinearmte mag worden gerekend; 40 kilogr, poudrette kan dus veilig
als maatstaf voor de opbrengst aan inkomsten aangenomen worden.

ten worden 700 � 40 = 660 liter water, en dit zou kosten, indien
men de toestellen gebruikt, waarvan hij (bladz. 220) spreekt en
waarbij het verdampen van 100 kilogr. op / 2,� te staan komt,
2X0,66 = / 1,32. Voegt men hierbij, volgens zijne begrooting
van bedieningskostcn op (bladz. 222) voor 50,000 personen, � 72,40

per dag of/ 26426 per jaar, dus -� "� 1=0,53, ^en eindelijk voor

kapitaalkosten, volgens zijne begrooting op blz. 220, 5 °/₀ van
/ 510,000 voor de kosten van aanleg, dus f 25,500 per jaar, het-
geen verdeeld over 50,000 geeft � 0,51 per hoofd, zoo zou de
poudrette, alles te zamen gerekend, te staan komen op � 1,32
o,53 0,51 = � 2.36.

Dit is nu altijd nog minder dan �2.80, die zoo als wij boven
gezien hebben, de poudrette zou opbrengen tegen den allerlaag-
sten prijs die er nu feitelijk voor betaald wordt.

Waren derhalve al de onderstellingen en opgaven van den
heer kalff volkomen juist, dan zouden alle kosten van het
pneumatische stelsel, met inbegrip van die van het omzetten der
faecali�n in poudrette door het gebruik van verseken stoom, nog
altijd door den afzet daarvan gedekt kunnen worden, en wordt dit
door zijne eigene cijfers bewezen. Maar de zaak staat veel gunsti-
ger dan daaruit op te maken is. Het is wel bekend, dat men
met verdampingstoestellen �a doubl� effet" ongeveer 12 liters ver-
dampen kan per kilogr. steenkolen, terwijl deze toestellen gcens-
zins aan zoo ontzettend veel onderhoud onderhevig zijn als de
Directeur aanneemt.

Alles te zamen gerekend, geloof ik, bij het gebruik van verschen
stoom, de kosten van het verdampen van 1000 liters water gerust
op �1.20 te mogen stellen en dit zou, voor de 660 liters, die er
per hoofd en jaar te verwijderen zijn, slechts 80 cents uitmaken.

Verder is zijne berekening van bedieningskostcn te hoog. Voor
28 reservoirs en I machincgebouw per 100 hectaren stad, wil hij
2 opzichters, 1 machinist en 20 werklieden gebruiken, waarvan 5
alleen voor het opsporen en herstellen van verstoppingen.

Volgens persoonlijke mcdcdccling van den Wethouder Dr.
Heynsius aan mij, hebben de verstoppingen waarvan de Direc-
teur spreekt, slechts eene zeer geringe beteekenis, daar ze, op

weinige uitzonderingen na, alleen door misbruik in de privaten
voorkomen, en er een tarief is vastgesteld voor het opruimen, a
25 cents per uur per werkman, hetgeen door de bewoners moet
worden betaald. De 5 arbeiders en de /10 per dag die de Di-
recteur daarvoor rekent vallen dus al dadelijk weg. Neemt men
verder, om ruim te rekenen aan, dat, per reservoir, 2 man 1
uur doorbrengen *), zoo vereischt dit voor de 28 reservoirs der
100 hectaren stad hier in kwestie, slechts 6 man die dan minder
dan 10 uren bezig zullen zijn. Voegt men hierbij 2 man voor 2
expediticlokalen (voor \'t geval er 2 noodig mochten zijn), 3 hei-
pers op het centraalstation en 1 machinist, zoo heeft men slechts
12 man te zamen, zooals in mijn �Adres" (bladz. 39) opgegeven
is, in plaats van de 20 die de Directeur in rekening brengt.

Vervolgens valt op zijne daglooncn veel af te dingen. Hij stelt
voor, de werklieden van mijn systeem � 2.� per dag of � 730.�
per jaar te geven, maar rekent slechts � 600.� voor die van het
tonnenstelsel door hem aanbevolen. Daar de werklieden van het
pneumatische stelsel lichter werk hebben en van geringer allooi
kunnen zijn, en ik niet inzie, waarom ze meer dan voor het ton-
nenwerk zouden ontvangen, maakt dit voor mijne elf werklic

den..................� 6600.�

en voor den machinist.............1000.�

� 7600.--
hetgeen verdeeld over 365 dagen geeft rond �21.� in plaats van
de / 40.� van den Directeur.

Een soortgelijke reductie moet in zijne bcgrooting voor de op-
zichters gemaakt worden. Voor de 155 werklieden van het ton-
nenstelsel rekent hij noodig te hebben twee opzichters, die te za-
men zullen kosten f 2000.� per jaar, en voor de weinige werk-
lieden van mijn stelsel rekent hij er ook twee, maar kostende
7X365=/2555.�. Zijn nu twee genoeg voor 155 dan zal ��n
wel toereikend zijn voor twaalf man en daarvoor niet meer be-
hoeven te worden gerekend dan het loon, dat hij voor het

�) Te Dordrecht geschiedt de bc liening door slechts I man, die per hoofdhuis
hoogstens 10 minuten noodig heeft.

tonnenopzicht genoeg acht, namelijk / 1000 of rond per dag

Zijn tamelijk hoog cijfer van / 7.� per dag voor onderhouds-
kosten zal ik laten staan, daar hij niets voor licht, administratie
en diversen opgeeft, terwijl ik tegelijkertijd de voorkeur geef aan
mijne hoogedrukmachine, boven zijne condensecrende.

De bediening van het stelsel met het gebruik van vendun stoom
voor poudrette zal dan kosten per dag:

Poudrette bereiding a �0.80 per hoofd en per jaar voor

50,000 personen = �40,000, of per dag-^-\'_i� = rond �110,00

305
luchtpompmachine n uren daags a 170 KGr.

steenkool per uur a �1.�...........�18.70

smeermiddelen io<V₀ hiervan..........�1.87

onderhoud..................7.�

1 opzichter..................3.�

1 machinist en 11 werklieden.......... � 21.�

of per jaar 365 X 51-57 ⁼ 18.822, hetgeen verdeeld over 50,000

personen maakt �0.38 per hoofd en per jaar.

Hierbij komt 5% voor rente en amortisatie van het door hem
aangegeven kapitaal van aanleg ad �510,000 .... �25.500
en verder de door hem vergeten post van 8% op �25.000

voor vernieuwing aan machinerie........� 2.000

� 27.500
hetgeen verdeeld over 50,000 personen maakt rond �0.55 per
hoofd en per jaar.

Rente en amortisatie van het kapitaal van aanleg van het pneu-
matischc stelsel, bediening en poudretteeren met verschen stoom te
zamen kosten dus 0.80 4^ 0.38 °-55 ⁼ f^l7l P⁶¹" hoofd en per
jaar in plaats van de � 2.36 die de Directeur rekent.

Houdt men nu vast aan het lage maar zekere cijfer van op-
brengst van � 2,80, zoo blijkt het dat het stelsel in dit geval
� 2,80 � 1,73 = ruim � 1,� winst per hoofd en jaar zou af-
werpen.

Voor ongeveer de helft der bevolking zou echter de winst veel
grooter zijn. Immers wordt boven op hoogedrukmachines gerekend,

waarvan de afgewerkte stoom tot het verdampen van het water-
gehalte van een gedeelte der opgehaalde faecali�n gebezigd wor-
den kan.

Over het al of niet mogelijke daarvan is het nu, met het oog
op hetgeen er te Dordrecht plaats heeft, niet langer noodig te
discuteeren. Het is genoeg te zeggen dat dit verdampen feitelijk
geschiedt en het is zeer te verwonderen, dat de mogelijkheid er
van ooit in twijfel werd getrokken.

Reeds de Heer Kalff zag dit in, door er op bladz. 224 op te
wijzen, dat daaromtrent geen twijfel bestond. Daarmede is echter de
geheele strijd over het principe dat er mede gemoeid is, ten einde.
Het was niet de vraag, zooals hij zegt, of de hoeveelheid water
die verdampt kon worden groot of klein is, want die hangt in de
eerste plaats af van de quantitcit afgewerkten stoom der hooge
drukmachine, die men ter beschikking heeft, en dus van het aan-
tal paardekrachten die zij bezit, geheel om het even of daartoe
meer of minder dan 170 kilogr. steenkool moeten worden verbruikt.

Dit laatste hangt af van de qualiteit van den steenkool, van de
inrichting van den haard, van de bekwaamheid van den stoker,
van administratieve controle en van allerlei meer, en daarom is
het zaak op dit punt zeer ruim te rekenen. Mijne opgave van 170
kilogr. per uur, heeft dan ook alleen daarop betrekking.

Maar cenc goed ingerichte hoogcdrukmachine van een gegeven
vermogen, verbruikt altijd dezelfde hoeveelheid stoom per paar-
dekracht en de calori�n daarvan die niet in arbeid omgezet zijn,
(waarvan hier met betrekking tot hun gebruik voor verdamping
van water sprake is) kunnen, a doubl� cffet aangewend, eenc
bepaalde hoeveelheid er van doen verdampen; terwijl het onbe-
twistbaar is, dat de brandstof door dit gebruik gespaard, als
zuivere winst mag worden beschouwd, daar men alsdan iets behoudt
dat anders geheel verloren gaat.

Indien nu de hoeveelheid verdampt water, en dus ook de winst
daarop, van het vermogen van de machine afhangt, zoo had de
Heer Kalff om de juistheid mijner beweringen te bestrijden, moe-

ten bewijzen dat ik de machine te groot maakte. Dit is echter
niet gedaan; hij brengt (bladz. 222) hetzelfde aantal paardekrach-
ten in rekening voor zijne eondenseetende, als ik voor mijne hooge-
drnkmachinc en erkent dus de juistheid mijner opgave.

Dat hij slechts 95 kilogram kool per uur voor zijne machine
rekent, is juist genoeg maar bewijst niets. De Heer Kapteyn re-
kent minder, namelijk slechts 80, en iemand met het koIenver-
bruik van stoommachines in de praktijk niet bekend, zou misschien
nog minder rekenen. Ik voor mij acht het echter veiliger in bc-
grootingen van kosten van bediening niet zoo karig te zijn en
geef liever te veel dan te weinig op.

Mijne bewering, dat poudrettebereiding, voor zooverre men door
het utiliscercn van afgewerkten stoom eene warmtebron om niet
verkrijgt, kosteloos geschiedde, berust geheel en al op hetgeen de
Directeur Kalff zelf betuigt, namelijk dat het feit der verdamping
niet bestreden kan worden. Hoe groot of klein de hoeveelheid
verdampt water ook is, zij is kosteloos zoover het verdampen
plaats had, en wordt gemeten door den stoom die verbruikt wordt,
dat is door het aantal paardekrachtcn der machine, minus den
arbeid daardoor verricht.

Zonder twijfel is het aantal calori�n dat bij condenseerende ma-
chines in arbeid wordt omgezet iets grooter dan bij niet con-
denseerendc, maar het voordeel daarvan wordt, zooals boven reeds
gezegd is, opgewogen door zoo vele nadeclen, dat men in de indus-
trie in \'t algemeen, in de meeste gevallen aan laatstgenoemde de
voorkeur geeft, zonder aan gebruikmaking der niet in arbeid om-
gezette calori�n te denken. Biedt zich echter cene gelegenheid
daartoe aan, waarom zou men die dan niet met beide handen aan-
grijpen ? Waarom zou men afgewerkten stoom nutteloos in de
lucht laten vliegen? Dit was hier de vraag en ik geloof wel dat
de algemcene opinie hieromtrent ten gunste mijner voorslagen
zal zijn.

Wil men beweren dat het voordeel verbonden met deze utilisa-
tie niet kosteloos verkregen wordt, daar de dan geutiliscerde ca-
lori�n van 92 tot 94% der verbruikte steenkolen hebben gekost,
en daarop de stelling baseeren, dat �poudretteering met afge-
�werkten stoom van hoogedrukmachines geld aan brandstof kost,"

zoo behoort men niet te vergeten dat het niet poudrette maken,
wat dit punt betreft precies even duur is, daar in beide gevallen
die 92 tot 94% der brandstof verloren gaan. Op dien grond
vol te houden dat poudrette geld kost, is derhalve niets dan �leere
Phrasendrekerei.\'\'

Eene andere vraag is het of, zooals door den Directeur Kalff
wordt beweerd, (bladz. 210) het voordeeliger zou zijn condcnsee-
rende machines te gebruiken dan niet condenseerendc, omdat zij
minder brandstof noodig hebben, en dan het verdampen van fae-
caalwater te doen geschieden door middel van verschen stoom.
Hij voert daarvoor geen bewijs aan, doch schijnt zich te steunen
op de berekeningen van den Heer Kapteyn in de Opmerkcr
van 19 December \'75 en 23 Januari \'76. Daar ik nu ook dacht
dat dit de strekking dier berekeningen was, terwijl ik bemerkte dat
deze zijne bewering, dat het poudrettemaken met den afgewerkten
stoom van hoogedrukmachines geld voor brandstof kost, bleef
herhalen, niettegenstaande al wat door den heer De Bkuijn Kops
daaromtrent in het midden was gebracht, zoo noodigde ik hem
bij schrijven van 6 Maart uit, de openlijke discussie op dit punt
met mij voort te zetten, daar de Heer De Bruijn Kops dit op de
positiefste wijze had geweigerd. Ik definieerde mijne positie daarbij
als volgt:

�Hoogedrukmachines met ketels, haarden en economisers, zooals
dagelijks in goede praktijk voorkomen, in combinatie met het
utilisceren van den afgewerkten stoom voor het verdampen van
faecaalwater, zijn voordeeliger dan condenseerendc machines, even-
cens zooals ze in goede praktijk voorkomen, in combinatie met
het gebruik van versche brandstof voor die verdamping."

Hierop antwoordde mij de Heer Kapteyn 12 Maart woordelijk
het volgende:

�Wat aangaat uwe stelling dat hoogedrukmachines in verband
�met poudrettcering economischer werken dan condenseerende
�machines met vrije verdamping, deel ik u mede, dat dit onder-
�werp bij mij ter studie ligt, en dat ik misschien later daarop te-
�rug kom."

Hieruit blijkt, dat, wat de Heer Kalff op het gezag van den
Heer Kapteyn, reeds als een volkomen uitgemaakte zaak be-

schouwt, door dezen nog als eene opcne kwestie wordt behandeld.

Ook schijnt het den Heer Kali-k ontgaan te zijn dat juist het
tegendeel zijner beweringen blijkt uit de cijfers die hij produceert
en de stellingen die hij aanneemt.

Daar hij niet de mogelijkheid bestrijdt van het verdampen met
afgewerkten stoom noch de hoeveelheid water die met toestellen
�a doubl� cfiet" met eene zekere hoeveelheid stoom kan worden
verdampt, terwijl ook niemand de juistheid der theorie�n daarom-
trent in mijn �Adres" van 24 Aug. 1874 weerlegd heeft, zoo zal
ik het resultaat waartoe ik daarin kom als bewezen aannemen,
onder rectificatie echter ecner rekenfout, die niemand schijnt te
hebben ontdekt.

Ik zal tegelijkertijd iets meer dan ik aldaar deed rekenen voor
verlies door uitstralende warmte in de verschillende toestellen, ten
einde beter met de onvolmaaktheden der praktijk overeen te ko-
men en dus aannemen dat de afgewerkte stoom der hoogedruk-
machinc van 53 paardenkracht nog kan verdampen 1700 liters
water per uur, in plaats van 1980 liters, zooals eerst is opgegeven.
Mij verder houdende aan de hoeveelheid steenkolen die ik toen
noodig achtte, zoo zal het bewegen mijner machine en het ver-
dampen van het water vereischen 170 kilogr. kolen, en dit zal
aan brandstof kosten �1.70 per uur; daarbij voor hulptoestellen,
onderhoudskosten, zwavelzuur en diversen nog ongeveer / 0,50
tellende, zoo zijn de gezamenlijke kosten � 2.20 per uur. Daaren-
tegen zal de condenseerende machine van den Heer Kalff ver-
bruiken volgens hem 95 kilogr. kolen, kostende �0.95, ^cn daaren-
boven zal het verdampen van 1700 liters water met de toestellen
waarvan hij (bladz. 210) spreekt i/2.� per 1000 liter, kosten
� 3.40, makende met de � 0.50 voor diversen als boven te zamen
� 4.85 of ruim tweemaal meer dan met mijn proc�d�.

Maar zelfs al gebruikte hij de betere verdampingstoestellcn
waarop ik boven wees en waarbij het verdampen voor � 1,20 per
1000 liters kan geschieden, zoodat dit kosten zou � I, 20 X 1,7 =
�2.04, dan kost alles te zamen �3.49, of � 3.49 � 2.20 = 1.29
per uur werkens meer.

Het blijkt hieruit dat het den heer Directeur aan allen grond
voor zijn beweringen omtrent het poudrettc maken ontbreekt, ter-

wijl de door hem aangevoerde cijfers en feiten niets doen dan de
juistheid mijner stellingen bewijzen. Daar deze overigens te Dor-
drecht ook genoegzaam in de praktijk bewezen is, zoo geloof ik
dat de strijd daarover wel als geheel ge�indigd mag beschouwd
worden.

Resumceren wij nu al hetgeen boven omtrent de exploitatie van
het pneumatische stelsel aan het licht is gebracht, zoo verkrijgt
men het volgende overzicht:

Tot grondslag nemende de bcgrooting van den Heer KALFF voor
de kosten van aanleg in ioo Hectaren stad van � 510.000, bc-
woond door 50.000 personen, producecrende per hoofd en per jaar 7
Hektoliter faecaalmengsel, maar gebruikende hoogcdruklucht-pomp-
machincr, zoo kost de exploitatie met inbegrip van het utiliseeren
van den afgewerkten stoom, hetzij voor indikken ter bereiding van
compost, of wel voor algeheclc verdamping voor die van pou-
drettc, rond / I.� per hoofd en per jaar. *)

Komt er afgewerkte stoom te kort en moeten dus de verdampings-
toestellen met verschen stoom worden verwarmd, zoo kost dit/0.80
per hoofd en jaar meer, dus alles te zamen � 1.80 per hoofd en per jaar.

Aannemende dat dit voor de helft der bevolking het geval zal

zijn dan zijn de gemiddelde kosten = / 1.40.

Daarentegen zijn de opbrengsten per hoofd en per jaar voor pou-
drette op zijn minst �2.80, en voor compost/ 1.32 dus gemid-

ddd ~~\'*^a **>~~ = / 2.06.

Geschiedt de ledigingsdienst volgens het plan van den Heer
Kalff, met condenseerende machines, gebruikende 95 kilogr. kool
per uur dan zal de exploitatie van het stelsel kosten:

aan steenkolen 11 X 95.........../ 10.45

aan smeermiddelen 20% hiervan........., 2.09

onderhoud................� 7.�

transporteeren. / 19.54

*) Hier is gerekend / 0,55 voor kapitaalkosten, / 0,38 voor bedicningskosten en
/ 0,07 voor hulptoestellen, diversen en onvoorziene uitgaven,

per transport, � 19.54

1 opzichter...............� 3.�

1 machinist en 11 werklieden.........� 21.�

per dag � 43.54
dus per jaar 365 X 4354 = / 15-892
Hierbij voor rente en amortisatie kapitaal van aanleg

en vernieuwing der machinerie (zie bladz. 21). . . � 27.500
En voor poudrettebereiding met verschen stoom (zie

bladz. 20) � 40.000 plus f 3500 voor zwavelzuur enz. � 43.500

/ 86.892
hetgeen verdeeld over 50.000 personen maakt/ 1.75 per hoofd
en jaar. Het is dus veel duurder dan het plan door mij aan-
bevolen.

Het spreekt wel van zelf dat de begrooting van kosten, die de
Directeur Kalkf bladz. 231, gebaseerd op den dienst op de Mar-
nixkadc, ten beste geeft en volgens welke de kosten / 3.� per
hoofd en jaar zouden bedragen, hier evenmin in overweging be-
hoeft te komen als dit in zijn eigen bericht met betrekking tot
het verder toepassen van het stelsel het geval is. Maar men kan
zich nauw der vraag onthouden: waarom dan daarmede voor den
dag gekomen? Was dit om de overweging op te wekken dat de
exploitatie toch wel veel duurder kan zijn dan hij uitrekent met
/0.88 per hoofd en per jaar, daar ze volgens de praktijk �3.� kost?
In dat geval maak ik op de zonderlinge posten opmerkzaam waar-
mede hier het stelsel belast wordt, die wel feitelijk uitgegeven
mogen zijn maar toch waarlijk niet dienen kunnen om een getrouw
beeld der zaak te geven. Het gaat niet aan om bij een stoom-
machine, die / 320 aan kolen in 45 weken gebruikt, te veronder-
stellen f 200 aan smeermiddelen en poetskatoen, en / 400 voor
onderhoud van gereedschappen, vaten, enz. Evenmin behooren som-
men die uitgegeven zijn voor een proefveld en het gieren daarop,
tot de bedieningskosten.

Ook behoeft het na al het bovenstaande wel geen bijzonder be-
toog om te doen zien hoe geheel overbodig zijne uitvoerige be-
grooting voor het vervoer der faecali�n naar zee is. Want wat toch
zou het omzetten dezer stoffen in compost of poudrette langer in
den weg staan, nu uit zijne eigene cijfers blijkt dat dit onder alle

omstandigheden rentabel is? Maar afgezien daarvan, ware er ook
van wegwerpen sprake, zooals het vervoer naar zee veronderstelt,
zoo is daartoe toch waarlijk niet eene kostbare stoombootdienst,
die het geheele jaar door f 48 per dag kost, noodig, zooals de Di-
rectcur Kalff ons voorrekent. Wil men den mest wegwerpen, zoo
doe men dit op het land door ze weg te schenken aan degenen
die ze hebben willen. Aan liefhebbers daartoe zal het nooit ont-
breken. Maar ook van zulk een wegwerpen behoefde in zijn be-
richt geen sprake te zijn. Sedert men toch mijn raad gevolgd
heeft om den mest aan zoo vele verschillende partijen mogelijk dis-
ponibel te stellen, in plaats van aan ��n man, heeft zich de na-
vraag bestendig verbeterd, zoodat de tijd gemakkelijk vooruit te
zien was, dat alles gretigen afzet vinden, en ook de prijs gaan-
deweg hooger zou worden.

Niemand had beter gelegenheid dit te weten dan de Heer
Directeur Kai.ff, namelijk door den opzichter, belast met de
exploitatie van het stelsel, wiens berichten ter zijner dispositie
stonden. Daar het hem dus niet onbekend kon zijn, dat in ie-
der geval er voor een �blijven zitten met den mest" geen gevaar
meer was, en derhalve de tijd ras naderen moest dat ze, tegen be-
taling, geregelde afnemers zou vinden, zoo kwam het niet te pas
om onder voorwendsel van voorzichtigheidshalve op geen inkom-
sten te willen rekenen, een zoo hoogen post als / 48 per dag voor
het werpen van den mest in zee als eene uitgave te behandelen
die geregeld tot de exploitatie van het stelsel behoort, en daarentegen
tegelijkertijd het tonnenstelsel, door hem aanbevolen voor de Jor-
daan, te crediteeren met een ontvangst van �87,120 voor regel-
matigen verkoop van den mest.

Dat met zekerheid kan gerekend worden op een geregelden afzet,
tegen betaling, ten gevolge van de kennis die de boeren van deze
mestsoort verkregen hebben, hebben de feiten geleerd. Immers heeft
bovengenoemde opzichter aangeboden, om zijne betrekking, die hem
� 125 \'smaands opbrengt, neerteleggen en gemeenschappelijk meteen
ander ondernemer, alles te pachten tegen 5 cents per hectoliter. Daar
het nu niet moeielijk uit te rekenen is dat het drievoudige hiervan
moet ontvangen worden om minstens aan ieder een even groote in-
komst te verzekeren als de opzichter vroeger genoot, zoo is hier-



		35

		Ofschoon nu door zoo Ie handelen het stelsel in de Jordaan even goed rendeeren zou als in de andere wijken, zoo is het geens- zins om die reden dat ik dit voorsla, maar omdat daardoor, als boven gezegd, alle moeilijkheid ten opzichte van de vraag, welk soort huizen al of niet voor kosten der Gemeente met pneuma- tische privaten zal worden voorzien, ten eenemale ophoudt. Met een zekeren cenvoudigen vorm voor al de inrichtingen tot grondslag, kan men het dan aan de huiseigenaren in \'t algemeen overlaten, om �f eene jaarlijksche retributie te betalen, �fwel daar � van af te zijn door alles voor eigen rekening te doen uitvoeren. De voordeden van dit plan zijn zoo in \'t oog loopend dat ik mij veroorloof het in ernstige overweging te geven; maar ik laat daarbij het bedrag der retributie in het midden, daar dit alleen na het opmaken van een algemeen plan voor de gcheele stad kan worden vastgesteld.

		Toelichting van de bezwaren van de meerderheid der Gezond- heids-Commissie tegen het pneumatische stelsel.

		Ik ga thans over tot een onderzoek der bezwaren tegen het pneumatische stelsel, die in het bericht van de Meerderheid der Gezondheidscommissie geopperd worden, om later die van den Directeur Kalfk toe te lichten, doch zal, waar ze overeenkomen, beide tegelijkertijd behandelen, ten einde herhalingen te vermijden. Al dadelijk moet er op twee punten van overeenstemming op- merkzaam worden gemaakt. Beide berichten spreken van het pneumatische buizennet, alsof dit het begin en het einde van mijn stelsel was. Zij ignoreeren ten eenemale de eigenaardige combinatie voor het draineeren van den stadsbodem, en voor het vergrooten der stroomsnelheden van het huis- en hemelwater, naar mate de af te voeren hoeveelheden toenemen, waardoor die kleine afmetingen voor de aarden buizen of pijpriolen mogelijk worden, die ik in de praktijk met zulk 3*



		98

		verwisselen in de huizen 12 tonnen. . 40 minuten transport heen en terug........10 � verwisselen in de schuit........ 6 � tijd noodig voor 5 huizen . 56 minuten. Derhalve voor 6000 huizen, 1200 X 56 = 67,200 minuten = 1120 uren.

		De tonnen zijn nu op de schuit en moeten vervoerd worden naar de stortplaats of belt, waar het vermengen met stadsvuil of het maken van compost geschiedt. Nu weet ik niet waar, in de nabijheid der stad, cenc geschikte plaats daarvoor te vinden is, maar w�l dat men moeite zal hebben, die dichter dan op een afstand van 2 kilometer vaartlengte van het midden der Jordaan te vinden. Ik zal derhalve die afstand aannemen. Ken man die cene geladen schuit, van de hier bedoelde afmetin- gen, in stil water voortboomt, kan met inbegrip van los- en vast- maken 2 kilometer in i³/* uur afleggen. Dit geeft voor heen en terug per schuit 2 X \'³1 �* 3 Va uren en derhalve voor 64 schui* ten 3\'/b X 64 = 224 uren. Hierbij wordt verondersteld dat de schuitcnvoerder telkens cene geladen schuit gereed vindt. Vervolgens moeten de 16000 tonnen uit de schuiten aan wal gebracht, en met gereinigde verwisseld worden. Rekent men \\ve- derom \'₄ minuut per ton, zoo vordert dit ?J1*----- ₌ 8000 mi- nuten = 133 uren.

		Hierna moeten de tonnen van den wal naar de stortplaats ge- dragen, dan geledigd, vervolgens naar de waschplaats gebracht, aldaar gereinigd, en eindelijk naar de landingsplaats teruggcdragen worden. Ik zal hierbij aannemen dat �/< der tonnen, dus 4000, tegelijker- tijd van de schuiten aan wal gebracht worden en dat ze 4 rijen diep staan. Er zijn dan 1000 tonnen in ��ne rij ter lengte van 0,54 X 1000 = 540 meters. Ik zal verder aannemen dat de ge- middelde afstand van deze rij naar de stortplaats 100 meters, van



		VOORREDE.

		Sedert het indienen van mijn Adres aan den Gemeenteraad van Amsterdam van 24 Augustus 1874 «) heeft de Gczondheids- Commissie, in twee belangrijke berichten aan Burgemeester en Wethouders, de ziensivijze van hare Meerderheid en Minderheid cn>cr de verschillende plannen tot rioleering der stad bekend gemaakt, terwijl ook de Direc- tcur der publieke werken een tweede rapport daarover heeft uilge- bracht. Daarbij is het pneumatische onderdeel van het stelsel, dat mijn naam draagt, wel is waar door de Minderheid dier Commissie onder zekere voorwaarden voor algemecne toepassing aanbevolen, doch is dit door den Directeur alleen voor de nieuwe wijken het geval, ter- wifl de Meerderheid het geheel en al venveipt. Zij geeft aan een grachtspoelstelsel de voorkair voor geheel Amsterdam, en de Directeur doet dit ook voor de oude stad, met uitzondering van de Jordaan, waar hij een tonnenstelsel uivoeren wil. Daar nu deze tegenstrijdige conclusi�n het nemen van een besluit ten zeerste bemoeilijken, zoo komt mij eene nadere toelichting derbewerin- gen die er voor worden geldend gemaakt, geenszins overbodig voor. \') Versehenen bij Scheltema &> tfolkema Ie Amsterdam.



		Toelichting van mijn voorstel tot de algemeene toepassing van het pneumatische rioolstelsel van 24 Aug. 1874.

		De hoofdpunten van dit voorstel waren: 1° �dat zou worden overgegaan tot de dadelijke invoering van mijn rioolstelsel in zijn geheel, zoowel in het nieuwe ge- deelte der stad als in de Jordaan;" 2° �dat daarbij het oog zou worden gehouden op de cventueele toepassing van dat stelsel op geheel Amsterdam;" 3o �dat toestellen zouden worden aangeschaft en inrichtingen gemaakt voor de totale verversching van al het grachtwater eens in de 7 a 8 dagen of zooveel langer als de toekomstige toestand der grachten zou vereischen, als eenmaal alle rot- tend vuil er uit verwijderd blijft; en dat tot dien tijd, en zoolang de grachten door faccali�n besmet worden, de ver- versching zal geschieden binnen de 3 a 4 dagen, door het tijdelijk in dienst stellen van hulpwcrktuigen, enz. maar dat daarbij de noodige werken en werktuigen zoodanig worden ingericht, dat er geen rijzen en dalen van het grachtwater plaats hebbe, doch dat het peil in de grachten nacht en dag constant blijve." Dit gedeelte van mijn voorstel vormt ook in hoofdzaak een ge- deelte van het voorstel van 10 April 1876 van 5 leden der Ge- zondheids-Commissie met de eenige uitzondering, dat voor ge�so- leerde wijken en andere plaatsen waar het pneumatisch buizennet



		\'3

		tegenstaande mijne vele offers en wclgemeenden ijver, de onbillijkste uitingen tegen mijnen naam als eerlijk man en het resultaat mijner bemoeiingen als volkomen geloofwaardig worden behandeld en verspreid, zoo heb ik vaak den wensch niet kunnen onderdruk- ken, dat Amsterdam het nemen van proeven hadde overgelaten aan Leiden, Dordrecht en andere steden, waar alleen technische zwarigheden te overwinnen waren. � Het zou daardoor eene even goede, zoo niet betere, kennis van het stelsel hebben kunnen opdoen, om eventueel, met evenveelzekerheid als nu, tot de toepassing ervan over te gaan, terwijl ik alsdan tijd, geld en krachten op een meer vrucht- baar veld had kunnen concentreeren, zonder zoo vele verdrietelijk- heden te moeten dragen. Wel is waar wordt dit alles rijkelijk opgewogen door de over- tuiging, dat zij die mij kennen, en weten hoe alles zich heeft toe- gedragen, een onverminderd vertrouwen in mijn doen en laten stellen, en neemt dit de bitterheid weg, die anders eene herinnering aan het verleden zou hebben. Maar niettegenstaande dit alles, blij- ven de bijzondere omstandigheden, die het wenschelijk maken dat Amsterdam mijne verdere directe bemoeiingen niet meer zal noodig hebben, geheel onveranderd bestaan. Amsterdam zoo spoedig mogelijk in het bezit te stellen van het middel daartoe, namelijk van een plan voor het buizennet voor de geheele stad, verdient dus van alle zijden aanbeveling.

		Het ligt niet in het bestek van dit geschrift om in al de bij- zonderheden van zulk een plan te treden, maar eene korte be- schrijving der hoofdtrekken is noodig ter opheldering van hetgeen later besproken zal worden. Boven werd reeds de bedoeling aangegeven om het nieuwe deel der stad en de Jordaan van uit ��n en hetzelfde machinegebouw te bedienen, zooals ook is aangeduid in mijn �Adres" van 24 Aug. 1874. De natuurlijke plaats voor dit gebouw is aan de west- zijde van den Overtoom, zoo nabij de stad of den Buitensingel,



		\'4

		als omstandigheden, met betrekking tot het verkrijgen van het noodige terrein, dit zullen toelaten. Van dit punt uit, kan, onder zekere voorwaarden, de gcheele stad worden bediend, door middel van zoogenaamde expcditiclo- kalen, die daarin verspreid liggen en met het hoofdgebouw in verbinding staan. De naam van centraalgebouw die dikwijls aan het laatstgenoemde gegeven wordt, heeft dus geen betrekking tot zijne positie ten opzichte der stad, maar alleen tot de rol die het bij het buizennet speelt. De geheele ledigingsdienst loopt er samen, zoodat dit gebouw het middenpunt is waarom zich alles beweegt. Dit is zoowel het geval met het maken van het noodige lucht- ledig voor het geheele buizennet, als met het opzamelen der stoffen. Deze worden vervoerd uit de huizen naar de straatre- servoirs, van daar naar de expeditielokalen en van daar weder naar het centraalgebouw, door middel van luchtdruk langs onder- aardsche buizen, zoodat alle vervoer van mest door de straten en grachten ten eenemale ophoudt. Van de gevreesde stremming van het verkeer door talrijke wagens, schuiten en vaten, kan dus geen sprake zijn. De Kxpeditielokalen dienen tot subcentrums der beweegkracht, die zij langs eene bijzonder daartoe aangelegde vacuumbuis van het centraalgebouw ontleenen; zij ontvangen dus het luchtledig onverzwakt, hetgeen niet het geval zou zijn indien eene buis, die deze stof bevat, daarvoor gebruikt werd. Dit luchtledig wordt medegedeeld aan een der onderaardsche reservoirs, waarvan ieder lokaal er twee voor afwisselend gebruik bevat en die uit lange horizontale ketels van gegoten ijzer bestaan. Van den ketel die voor het oogenblik ledig is, wordt het lucht- ledig, zooals gewoonlijk, medegedeeld aan de omliggende straatre- servoirs door middel van zoogenaamde verbindingsbuizen, en zoo doende worden de vele complicati�n vermeden die anders, we- gens de vele grachten, een gevolg zouden zijn van het direct in verbinding staan der straatreservoirs met het hoofdgebouw. Wel is waar wordt deze vereenvoudiging gekocht door den aanleg van bovenvermelde extra vacuumbuis, die van het hoofd- gebouw langs de verschillende expeditielokalen slingert, maar van



		2 3

		tonnenopzicht genoeg acht, namelijk / 1000 of rond per dag / 3--- Zijn tamelijk hoog cijfer van / 7.� per dag voor onderhouds- kosten zal ik laten staan, daar hij niets voor licht, administratie en diversen opgeeft, terwijl ik tegelijkertijd de voorkeur geef aan mijne hoogedrukmachine, boven zijne condensecrende. De bediening van het stelsel met het gebruik van vendun stoom voor poudrette zal dan kosten per dag: Poudrette bereiding a �0.80 per hoofd en per jaar voor 50,000 personen = �40,000, of per dag-^-\'_i� = rond �110,00 305 luchtpompmachine n uren daags a 170 KGr. steenkool per uur a �1.�...........�18.70 smeermiddelen io<V₀ hiervan..........�1.87 onderhoud..................7.� 1 opzichter..................3.� 1 machinist en 11 werklieden.......... � 21.� per dag /* 5»-57 of per jaar 365 X 51-57 ⁼ 18.822, hetgeen verdeeld over 50,000 personen maakt �0.38 per hoofd en per jaar. Hierbij komt 5% voor rente en amortisatie van het door hem aangegeven kapitaal van aanleg ad �510,000 .... �25.500 en verder de door hem vergeten post van 8% op �25.000 voor vernieuwing aan machinerie........� 2.000 � 27.500 hetgeen verdeeld over 50,000 personen maakt rond �0.55 per hoofd en per jaar. Rente en amortisatie van het kapitaal van aanleg van het pneu- matischc stelsel, bediening en poudretteeren met verschen stoom te zamen kosten dus 0.80 4^ 0.38 °-55 ⁼ f^l7l P⁶¹" hoofd en per jaar in plaats van de � 2.36 die de Directeur rekent. Houdt men nu vast aan het lage maar zekere cijfer van op- brengst van � 2,80, zoo blijkt het dat het stelsel in dit geval � 2,80 � 1,73 = ruim � 1,� winst per hoofd en jaar zou af- werpen. Voor ongeveer de helft der bevolking zou echter de winst veel grooter zijn. Immers wordt boven op hoogedrukmachines gerekend,



		2₇

		schouwt, door dezen nog als eene opcne kwestie wordt behandeld. Ook schijnt het den Heer Kali-k ontgaan te zijn dat juist het tegendeel zijner beweringen blijkt uit de cijfers die hij produceert en de stellingen die hij aanneemt. Daar hij niet de mogelijkheid bestrijdt van het verdampen met afgewerkten stoom noch de hoeveelheid water die met toestellen �a doubl� cfiet" met eene zekere hoeveelheid stoom kan worden verdampt, terwijl ook niemand de juistheid der theorie�n daarom- trent in mijn �Adres" van 24 Aug. 1874 weerlegd heeft, zoo zal ik het resultaat waartoe ik daarin kom als bewezen aannemen, onder rectificatie echter ecner rekenfout, die niemand schijnt te hebben ontdekt. Ik zal tegelijkertijd iets meer dan ik aldaar deed rekenen voor verlies door uitstralende warmte in de verschillende toestellen, ten einde beter met de onvolmaaktheden der praktijk overeen te ko- men en dus aannemen dat de afgewerkte stoom der hoogedruk- machinc van 53 paardenkracht nog kan verdampen 1700 liters water per uur, in plaats van 1980 liters, zooals eerst is opgegeven. Mij verder houdende aan de hoeveelheid steenkolen die ik toen noodig achtte, zoo zal het bewegen mijner machine en het ver- dampen van het water vereischen 170 kilogr. kolen, en dit zal aan brandstof kosten �1.70 per uur; daarbij voor hulptoestellen, onderhoudskosten, zwavelzuur en diversen nog ongeveer / 0,50 tellende, zoo zijn de gezamenlijke kosten � 2.20 per uur. Daaren- tegen zal de condenseerende machine van den Heer Kalff ver- bruiken volgens hem 95 kilogr. kolen, kostende �0.95, ^cn daaren- boven zal het verdampen van 1700 liters water met de toestellen waarvan hij (bladz. 210) spreekt i/2.� per 1000 liter, kosten � 3.40, makende met de � 0.50 voor diversen als boven te zamen � 4.85 of ruim tweemaal meer dan met mijn proc�d�. Maar zelfs al gebruikte hij de betere verdampingstoestellcn waarop ik boven wees en waarbij het verdampen voor � 1,20 per 1000 liters kan geschieden, zoodat dit kosten zou � I, 20 X 1,7 = �2.04, dan kost alles te zamen �3.49, of � 3.49 � 2.20 = 1.29 per uur werkens meer. Het blijkt hieruit dat het den heer Directeur aan allen grond voor zijn beweringen omtrent het poudrettc maken ontbreekt, ter-



		29 per transport, � 19.54 1 opzichter...............� 3.� 1 machinist en 11 werklieden.........� 21.� per dag � 43.54 dus per jaar 365 X 4354 = / 15-892 Hierbij voor rente en amortisatie kapitaal van aanleg en vernieuwing der machinerie (zie bladz. 21). . . � 27.500 En voor poudrettebereiding met verschen stoom (zie bladz. 20) � 40.000 plus f 3500 voor zwavelzuur enz. � 43.500 / 86.892 hetgeen verdeeld over 50.000 personen maakt/ 1.75 per hoofd en jaar. Het is dus veel duurder dan het plan door mij aan- bevolen. Het spreekt wel van zelf dat de begrooting van kosten, die de Directeur Kalkf bladz. 231, gebaseerd op den dienst op de Mar- nixkadc, ten beste geeft en volgens welke de kosten / 3.� per hoofd en jaar zouden bedragen, hier evenmin in overweging be- hoeft te komen als dit in zijn eigen bericht met betrekking tot het verder toepassen van het stelsel het geval is. Maar men kan zich nauw der vraag onthouden: waarom dan daarmede voor den dag gekomen? Was dit om de overweging op te wekken dat de exploitatie toch wel veel duurder kan zijn dan hij uitrekent met /0.88 per hoofd en per jaar, daar ze volgens de praktijk �3.� kost? In dat geval maak ik op de zonderlinge posten opmerkzaam waar- mede hier het stelsel belast wordt, die wel feitelijk uitgegeven mogen zijn maar toch waarlijk niet dienen kunnen om een getrouw beeld der zaak te geven. Het gaat niet aan om bij een stoom- machine, die / 320 aan kolen in 45 weken gebruikt, te veronder- stellen f 200 aan smeermiddelen en poetskatoen, en / 400 voor onderhoud van gereedschappen, vaten, enz. Evenmin behooren som- men die uitgegeven zijn voor een proefveld en het gieren daarop, tot de bedieningskosten. Ook behoeft het na al het bovenstaande wel geen bijzonder be- toog om te doen zien hoe geheel overbodig zijne uitvoerige be- grooting voor het vervoer der faecali�n naar zee is. Want wat toch zou het omzetten dezer stoffen in compost of poudrette langer in den weg staan, nu uit zijne eigene cijfers blijkt dat dit onder alle



		3�

		omstandigheden rentabel is? Maar afgezien daarvan, ware er ook van wegwerpen sprake, zooals het vervoer naar zee veronderstelt, zoo is daartoe toch waarlijk niet eene kostbare stoombootdienst, die het geheele jaar door f 48 per dag kost, noodig, zooals de Di- rectcur Kalff ons voorrekent. Wil men den mest wegwerpen, zoo doe men dit op het land door ze weg te schenken aan degenen die ze hebben willen. Aan liefhebbers daartoe zal het nooit ont- breken. Maar ook van zulk een wegwerpen behoefde in zijn be- richt geen sprake te zijn. Sedert men toch mijn raad gevolgd heeft om den mest aan zoo vele verschillende partijen mogelijk dis- ponibel te stellen, in plaats van aan ��n man, heeft zich de na- vraag bestendig verbeterd, zoodat de tijd gemakkelijk vooruit te zien was, dat alles gretigen afzet vinden, en ook de prijs gaan- deweg hooger zou worden. Niemand had beter gelegenheid dit te weten dan de Heer Directeur Kai.ff, namelijk door den opzichter, belast met de exploitatie van het stelsel, wiens berichten ter zijner dispositie stonden. Daar het hem dus niet onbekend kon zijn, dat in ie- der geval er voor een �blijven zitten met den mest" geen gevaar meer was, en derhalve de tijd ras naderen moest dat ze, tegen be- taling, geregelde afnemers zou vinden, zoo kwam het niet te pas om onder voorwendsel van voorzichtigheidshalve op geen inkom- sten te willen rekenen, een zoo hoogen post als / 48 per dag voor het werpen van den mest in zee als eene uitgave te behandelen die geregeld tot de exploitatie van het stelsel behoort, en daarentegen tegelijkertijd het tonnenstelsel, door hem aanbevolen voor de Jor- daan, te crediteeren met een ontvangst van �87,120 voor regel- matigen verkoop van den mest. Dat met zekerheid kan gerekend worden op een geregelden afzet, tegen betaling, ten gevolge van de kennis die de boeren van deze mestsoort verkregen hebben, hebben de feiten geleerd. Immers heeft bovengenoemde opzichter aangeboden, om zijne betrekking, die hem � 125 \'smaands opbrengt, neerteleggen en gemeenschappelijk meteen ander ondernemer, alles te pachten tegen 5 cents per hectoliter. Daar het nu niet moeielijk uit te rekenen is dat het drievoudige hiervan moet ontvangen worden om minstens aan ieder een even groote in- komst te verzekeren als de opzichter vroeger genoot, zoo is hier-



		3i

		door het feit geconstateerd dat de man die van alle anderen het beste weten moet waar de mest geplaatst kan worden, op een af- zet van 15 cents per hectoliter met zekerheid rekent. Dat hij daarin goed gezien heeft wordt bewezen door de land- bouwkundige proeven genomen in 1873 en 1874 op last van den Geneeskundigen Raad voor Noord-Holland, op een nooit bemest stuk heidegrond tusschen Hilversum en Bussum, � in 1874 ingevolge opdracht van Dijkgraaf en Heemraden van den Haarlemmermeer- polder, onder toezicht van den Heemraad Schoone op de dijk- gronden van den polder � en in hetzelfde jaar ook in dcnzelfden polder door de Afdeeling Haarlemmermeer der Hollandsche Maat- schappij van Landbouw. De resultaten dezer proeven zijn uit- voerig opgegeven in de �Verzameling van stukken" betreffende het Geneeskundig Staatstoezicht in Nederland voor 1875, bladz. 270�280. Daaruit blijkt, zegt de Minderheid der Gezondheidscommissie op bladz. 356 van haar bericht, de waarde der stoffen, zelfs in den verdunden staat, waarin zij nu verkeeten, op de overtuigendste wijze; en zij citeert verder daaromtrent de opinie van den Directeur der stadsreiniging te Groningen. Hoezeer ik mij nu ook verheug, alles wat ik hieromtrent voorspeld heb op zulk eene volkomene wijze bevestigd te zien, zoo kan ik toch niet anders dan deze wijze van het stelsel te exploiteeren, ten sterkste afraden. Vooreerst is de som, die de Gemeente zoo- doende ontvangt, veel te klein, en ten tweede kan de pachter niet verhinderen dat de werklieden, die het vervoer der mest per schuit bewerkstelligen, ze voor eigen winst met water aanlengen; ze wordt daardoor in waarde gedeprecieerd, waardoor de Gemeentekas ten slotte te lijden heeft. Voor Holland heb ik altijd voor faecaalmest in vloeibaren vorm aangedrongen op de aanwending er van in eigen beheer op land dat aan de Gemeente toebehoort of waarover Zij het recht van controle heeft, ten einde zoo doende het geregeld omzetten der stoffen in voedsel buiten kijf te stellen, en sloeg op dien grond in mijn �Adres" van 24 Aug. 74 voor, het aanleggen van gemeente-oeco- nomie�n in het Gooiland, of indien aldaar geen toereikende heide- gronden verkrijgbaar waren, dan in Gelderland. Ook bewees ik



		32

		dat door gebruik te maken van het lage tarief der spoorwegen voor het vervoer van mest, mits bij wagenladingen van 10000 kilogram, een zoodanige exploitatie zelfs nog op de Geldersche heide goed rendecrcn zou. Nu het echter schijnt dat, zooals ik bij mijn jongst bezoek te Amsterdam hoorde, er tegen dat plan mij vroeger onbekende, bijna onoverkomelijke bezwaren van administratieven aard bestaan, waarover ik hier niet wil uitwijden, zoo zie ik mij gedrongen dat gedeelte van mijn voorstel terug te nemen, en alleen het omzetten van al de stoffen in poudrette en compost, op grond van het boven aangehaalde, aan te bevelen. Tegelijker tijd moet ik er ernstig tegen waarschuwen dit aan privaat industrie over te laten. De winsten daarmede verbonden en die ik op ten minste f i per hoofd en jaar der bevolking geloof te kunnen schatten, bc- hooren te vloeien in de kas der Gemeente, ter vermindering der lasten die eene groote stad in vergelijking met het land te dragen heeft, en buitendien is de exploitatie van eene inrichting ter op- ruiming van vuil, eene zaak van publiek belang en behoort daar- om ook te staan onder publiek beheer. Op dien grond vermeende ik het Gemeentebestuur van Amster- dam de aanneming te moeten ontraden van het voorstel van een consortium van Duitsche industrieelen van 6 Nov. 1875, waarvan de Directeur op bladz. 225 van zijn bericht spreekt, en heb ook om dezelfde reden, weder onlangs mijne medewerking geweigerd aan Amsterdamsche industrieelen, die deze medewerking tot voorwaarde maakten waaronder zij een aanbod aan het Gemeentebestuur met hetzelfde doel wilden doen. Eerst dan, wanneer het blijken mocht dat Amsterdam, gehoor schenkende aan slechte raadgevers, de voorkeur bleef geven aan het verzenden van den mest in vloeibaren vorm waarvan een voortdurend begieren van grasvelden het gevolg zou zijn, dan zou ik, op sanitaire gronden, het veel beter achten de zaak aan industrieelen, voor het omzetten der stoffen in droogen vorm over te laten. Immers worden door dit proc�d� de ziektekiemen die er in voor- handen mochten zijn, volkomen onschadelijk gemaakt, zoodat als-



		33

		dan alle gevaar voor de publieke gezondheid ophoudt, terwijl dit bij den mest in vloeibaren vorm op geenerlei wijze het geval is. Ware mijn plan van Gemeentc-oekonomie�n uitvoerbaar geweest, zoo zou men ook hebben kunnen verplichtend maken de aanwen- ding van mestploegen, zooals ook door mij ontworpen, waarbij de stoffen, evenals bij zaaimachines, in kleine, dicht naast elkander liggende voren, worden ontlast en onmiddellijk met aarde bedekt. Wordt echter alles aan de willekeur van boeren overgelaten, die bezwaarlijk tot de aanschaffing van zulk een werktuig over te halen zijn, dan is zonder twijfel in den door hen gebruikt wor- denden giervvagen een middel tot verspreiding van infectie ge- geven, dat niet behoort te bestaan.

		Wat de toepassing van het stelsel op de Jordaan betreft, zoo moet ik hier verklaren, mij geenszins te kunnen vereenigen met hetgeen de Directeur daaromtrent in het midden brengt. Ik heb onlangs eenige ochtenden er aan besteed, om die buurt te onder- zoeken, met betrekking, zoowel tot het aanbrengen van het buizen- net als tot het werk binnenshuis, en betuig geen moeilijkheid te hebben gezien, die niet voor eene zeer eenvoudige oplossing vat- baar is, ofschoon die wel nu en dan afwijken zal, van de tot nu bekende vormen van het stelsel. Mijne conclusie is, en dat is hier de hoofdzaak, dat er geen enkele technische of financi�ele grond bestaat, waarom de aldaar wonende huisgezinnen niet even goed de voordeden genieten zou- den, van eene machinale verwijdering van faecali�n en van goede privaten, als die van meer gegoede buurten, in plaats van hen te veroordeelen tot den dagelijkschen last van het in- en uitdragen der faecaalemmers, met de handen-, karren-, wagen- en schuiten- arbeid van het tonnenstelsel dat de Directeur Kalkf aanbeveelt. Met hem aannemende, dat de huiseigenaars aldaar niet in staat zijn, de aanlegkosten der zijleidingen en inrichtingen binnenshuis te betalen, en dit dus van Gemeentewege moet geschieden, en verder aannemende, dat zijne begrooting van kosten van anderhalf 3



		34

		milliocn juist is, daar die in ieder geval wel hoog zal zijn, zoo zou rente en amortisatie daarvan a 5°/o bedragen /75.000 per annum. Daar nu volgens het bericht der Commissie van Inge- nicurs de bevolking van de Jordaan reeds 71,684 personen telde in 1871, zoo zal men die thans gerust op 72,000 kunnen stellen, hetgeen voor de kapitaalkosten \'-1.*---- = rond �1.05 P^er hoofd en per jaar uitmaakt, of juist �0,50 meer dan wij op bladz. 23 gezien hebben dat deze post voor die gedeelten der stad bedraagt waar alleen het buizennet op kosten der Gemeente komt. Laat men derhalve de bevolking aldaar cene vaste jaarlijksche retributie van �0.50 per hoofd aan de Gemeentekas betalen, zoo wordt door de opbrengst daarvan, het verschil gedekt dat tus- schen de toepassing van het stelsel in deze buurt en die ge- declten der stad bestaat, waar de huiseigenaars de zijlcidingen en inrichtingen binnenshuis betalen, en blijven in beide gevallen voor de Gemeente de exploitatiekosten � I.� per hoofd en per jaar. Deze methode van vereffening heeft ook het voordeel dat er geen onderscheid gemaakt wordt tusschen verschillende klassen van burgers, daar zij in beide gevallen dezelfde voorrechten ge- nieten en dezelfde kosten dragen. Ook kan er, dunkt mij, geen juridiek bezwaar mede verbonden zijn, indien slechts het contract tusschen de Gemeente en den huiseigenaar uitdrukkelijk bepaalt, dat de retributie alleen voor het terugbetalen van gedane voor- schotten en het gebruik van gemeente eigendom is, maar geens- zins cenigc verantwoordelijkheid ten opzichte van den ledigingsdienst in zich sluit. Evenmin zie ik eenige moeilijkheid in het heffen der retributie indien zij per huisgezin en dus per privaat geschiedt en men een gemiddeld getal voor de grootte van het huisgezin aan- neemt, b.v. 4V2 personen. De eigenaar van een huis met drie woningen of huisgezinnen zou dan jaarlijks aan de stad te beta- len hebben 3 X 4V2 X � 0.50 = �6.75, ^om het even hoe talrijk de gezinnen zijn. Dit kan niet als eene drukkende belasting worden aangezien en de eigenaar zal in ieder geval wel weten hoe die op zijne huurders te verhalen, b. v. door voor eenige woningen of kamers meer, en voor andere minder dan � 0.50 X4V� = � ²²5 per jaar te vragen.



		36

		goed gevolg aanwend. Wat nu de �Meerderheid" betreft, zoo kon zij, daar zij van de toepassing van mijn stelsel in het geheel niets weten wil, ook zekerlijk de kleine pijpriolcn daarvan niet aanbe- velen. Vooral niet daar zij (blz. 284) de groote Londensche riolen reeds te klein acht, welke toch zooals bekend is, juist de fout bezitten, van door hunne bovenmatige groote afmetingen, de stroomsnelheid van het rioolvocht zoo zeer te verminderen, dat\' ze zich zelven niet schoon kunnen houden; zij zijn daardoor gedurig met eene meer dan gewone dikke (zoogenaamde) rioolhuid bedekt, die zeer schadelijke gassen afgeeft, en hoofdzakelijk de bron is van het kwaad, dat de spoelriolen in zoo ruime mate stichten. Maar dit neemt niet weg dat de Meerderheid de kleine riolen, die zij ver- werpt, had behooren te noemen als een deel van het stelsel dat ik aanbeveel en \'t welk mijn naam draagt, daar zij nu de betee- kenis er van alleen tot het pneumatische buizennet beperkt, en er dus het karakter van iets zeer onvolledigs aan geeft. �Dit" zegt de Minderheid der Gezondheidscommissie (bladz. 347) zeer terecht, �is eene volstrekte miskenning van den aard en den omvang van het stelsel en bewijst dat zij die het zoo opvatten inderdaad geene kennis hebben van hetgeen onder het Liernurstelscl te verstaan is;" en zij resumeert daarop de onderdeden er van, zooals deze in mijne geschriften beschreven zijn. Maar dat de Directeur Kalff hetzelfde doet, kan niet aan ge- brek aan kennis worden toegeschreven; daartoe blijkt hij te goed met mijne geschriften, en met de groote sanitaire, technische en finan- ci�ele voordeden van kleine afmetingen voor riolen, en het gebruik van verglaasde aarden buizen bekend te zijn. Hij beveelt dan ook feitelijk zoowel deze, als het gebruik van afzonderlijke poreuse buizen voor het draineeren van den stadsbodem in het algemeen aan. Hij doet dit echter zonder te zeggen, dat zulks een wezen- lijk onderdeel van mijn stelsel uitmaakt, en ofschoon hij het faeca- li�n-onderdeel er van uitdrukkelijk het Liernurst�ls�l noemt zoolang er van bezwaren en exploitatiekosten sprake is, zoo vergat hij toch niet het den naam van het pneumatische stelsel te geven voor de wijken, waar hij dit toegepast hebben wil. Kan ik nu, wat de Meerderheid der Gezondheidscommissie be- treft, gemakkelijk over deze scheeve voorstelling heenstappen, om



		37

		de reden die de Minderheid daarvoor opgeeft, namelijk gebrek aan juiste kennis van mijn stelsel, zoo kan ik dit niet doen met den Directeur der Publieke Werken. Zijn karakter als deskundige ver- leent er den stempel van een juist oordeel aan, en daar hij, niet- tegenstaande hij de toepassing van alle onderdeden van mijn stelsel aanbeveelt, doet alsof er slechts ��n enkel onderdeel van bruikbaar is, zoo wordt het in een onjuist licht gesteld, waartegen ik ten krachtigste protesteeren moet. Ten tweede vindt men in geen der beide berichten de beschuU diging herhaald, die oorspronkelijk van den heer Gunning uitging namelijk: dat ik, om Gemeentebesturen tot de toepassing van mijn stelsel te bewegen, hun reeds het eerste jaar een winst daarop zou hebben voorgespiegeld, waardoor, vooral nadat de heer Kalff haar in zijn bericht van 5 Mei \'74 (bladz, 537) had overgenomen, het publiek vertrouwen in mij zoo zeer aan het wankelen werd gebracht. De uitvoerige citaten mijner uitingen daaromtrent in mijn �Adres" van 24 Aug. \'74> schijnen dus het gewenschte doel te hebben be- reikt, van te doen zien, dat mijne voorspelling alleen in verband stond met het feitelijk aanwenden van den mest op land in eigen beheer, en dus hare werkelijke omzetting in voedsel, maar geenszins op het te koop aanbieden er van in vaatjes, en de verwachting dat de boe- ren reeds dadelijk een hoogen prijs daarvoor zouden betalen, wat dan ook twee geheel verschillende zaken zijn. Ik ben er de opstellers van beide berichten zeer dankbaar voor, dat zij door hun volstrekt zwijgen op dit punt, geconstateerd heb- ben hoc ongegrond hunne beweringen omtrent mij waren. Nu het blijkt uit de landbouwkundige proeven, waarvan ik boven sprak, dat de faccali�n, verzameld door het stelsel, ten volle de waarde hebben die ik er theoretisch aan had toegekend, zoo twijfel ik geenszins of men zal meer en meer algemeen tot de overtuiging komen, dat ik niets te veel heb voorspeld, en dat mijne voorspie- gelingen het volste vertrouwen verdienen. Laat ons nu kortelijk onderzoeken wat de Meerderheid tegen het pneumatische stelsel inbrengt. Het eerste bezwaar komt voor op bladz. 289 in eene disquisitie



		38 over het raadzame om riolen paalfunderingen te geven; die palen, zegt zij, zullen bij mijn buizennet, waar ze gedeeltelijk droogstaan, aan bederf onderhevig zijn. Maar hoe komt zij er toe om die palen te veronderstellen? De Directeur Kalff zegt op bladz. 535 van zijn bericht van 5 Mei 74: �Kostbare fundeeringen zijn onnoodig, worden niet gemaakt en ontzetting (der buizen) ontstaat niet." En in mijn �Adres" van 24 Aug. 74 zeg ik uitdrukkelijk: �Scheuren en breuken zijn uit- sluitend het gevolg van een verschil in het draagvermogen van den grond, en dit ontstaat door op de eene plaats een onwrik- bare fundeering aan te brengen en op eene andere niet. Dit nu geschiedt door de buizen in de straat te onderheicn, wat toch in de huizen niet geschieden kan. Wil men dus breuken en scheuren beletten, zoo late men, evenals bij de gas- en waterleidingen, paal- fundeeringen zooveel mogelijk achterwege." Zouden zij echter hier of daar noodig zijn, dan is het toch waarlijk eene kleinigheid de boven water staande einden vooraf te creosoteeren of op andere wijze tegen bederf te vrijwaren. Dit bezwaar is dus geheel uit de lucht gegrepen. Het tweede bezwaar der Meerderheid is (bladz. 281) gericht tegen den stankafsluitcr van het pneumatische privaat, aangezien de faecali�n er niet pneumatisch uit verwijderd worden. De tijdige verwijdering hangt dus, zegt zij, van het druk gebruikmaken van het privaat af, waardoor telkens de voorhanden faecali�n door versche vervangen worden. Zij acht dezen waarborg zeer onvol- komen en geeft de voorkeur aan ruim waterverbruik, dat evenwel h. i. bij mijn systeem niet kan worden aangewend. Hierop valt twee�rlei aan te merken. Vooreerst wordt een privaat in een bewoond huis toch wel ten minste ��nmaal per dag gebruikt; de voorhanden zijnde faecali�n, die een oppervlakte van slechts 12 cm. middellijn beslaan, worden dus ook ten minste ��nmaal per dag bedekt en verdrongen, en daar eene meer dan dagelijk- sche onttrekking aan de aanraking met de buitenlucht niet gevor- derd wordt, zoo kan er ook geen hygi�nisch gevaar zijn. Dit wordt door de Meerderheid zelve geconstateerd, door op de voor- gaande bladzijde (280) te zeggen: �dat een tonnenstelsel bij dage-



		39

		lijksche verwisseling aan alle redelijke eischen der Hygi�ne vol- doet." Daar nu de oppervlakte van aan de atmosfeer blootge- stelde faecali�n, in tonnen veel grooter is dan in een pneumatisch privaat, en er bij tonnen van watergebruik in het geheel geen sprake kan zijn, zoo heeft de Meerderheid, door die uitspraak ten gunste van het eerstgenoemde stelsel, het mijne geheel vrijgespro- ken van het aangewreven bezwaar. Maar de Meerderheid heeft meer gedaan. Door ruim waterver- bruik voor het pneumatische privaat zoo noodzakelijk te verklaren, heeft zij een zeer zwakke zijde van het tonnenstelsel blootgelegd, die niet weggcredeneerd kan worden. Daar namelijk de ton in het geheel geen spoelwater opnemen kan, zoo wordt ook het water, ter reiniging van zitplaats en bo- venring van den trechter, niet in de ton maar ergens anders weg- geworpen. Bij alle ziekten nu, waarbij de excrementen de dragers der smetstof zijn, (en dat is het geval bij verscheidene zymotische ziekten) is dit uiterst gevaarlijk. In zulke gevallen toch worden zitplaats en omgeving der privaten, ten gevolge der lichamelijke zwakte van den lijder, vaak op de afschuwelijkste wijze bemorst. Het water, ter reiniging hiervan gebruikt, bevat onvermijdelijk de smetstof, en geeft door de loozing er van op plaatsen, voor men- schelijk verkeer toegankelijk, gelegenheid tot verspreiding der in- fectie. Hoeveel onheil toch het waschwater van cholera- en typhus- lijders, en van het door hen met excrementen bemorste huisraad en beddegoed reeds aangericht heeft, is overvloedig bewezen. Ook valt nog op te merken, dat het water, waarmede de ton zelve na lediging gespoeld wordt, op dezelfde wijze gevaarlijk is, en daar die reiniging toch waarlijk onvermijdelijk is, kan het tonnenstelsel, zooals gewoonlijk ge�xploiteerd, onmogelijk hygi�nisch goed zijn. Bij het pneumatische privaat bestaat dit bijzonder bezwaar niet, want niemand zal wel het water, dat tot reiniging van trechter en zitplaats gebruikt wordt, ergens anders dan in het privaat zelf werpen. Het zou ten minste uiterst moeilijk zijn dit te beletten. Mocht het als een bezwaar tegen het pneumatische privaat moe- ten gelden, dat onder zekere omstandigheden, faecali�n van meer dan een dag oud, met de atmosfeer in aanraking zouden kun- nen komen, zoo is dit met het grachtspoelstelsel, even als met het



		₄o

		tonnenstelsel, op grooter schaal en voortdurend het geval. Immers vindt dit in het spruitriool en tevens in de gracht zelf op de schro- melijkste wijze plaats. Aannemende dat er 50,000 privaten in Amsterdam zijn, dan is de gezamenlijke oppervlakte van aan de atmosfeer blootgestelde faecali�n a 115 cm* per privaat, 575 vierkante meters, terwijl de waterboczem, die de meerderheid met faecali�n besmetten wil, meer dan 300 hectaren groot is, zonder nog de riolen te rekenen. Dat dit nu eenc feitelijke besmetting zou zijn, kan de Meerderheid niet ontkennen. Immers legt zij er bijzonder gewicht op, dat de 300,000 liters faecali�n, die dagelijks geproduceerd worden, boven drijven en niet bezinken. Ware het er om te doen om de smet- stof zoo veel mogelijk met de lucht, die wij inademenen, in aanra- king te brengen, dan zou de Meerderheid geen beter gebruik van de voorhanden faecali�n kunnen maken. Zij heeft derhalve geen recht om tegen de zoo uiterst kleine oppervlakte van aan de atmos- fecr blootgestelde faecali�n in het pneumatische privaat iets in te brengen, vooral niet na gezegd te hebben, dat versche stoffen niet gevaarlijk zijn. In een bewoond huis toch is het niet denkbaar dat stoffen ouder dan 24 uren boven op zullen liggen, en in een onbc- woond huis zal het langer onbedekt blijven wel niemand schaden. Evenzeer is de aanbeveling der Meerderheid van ruim water- verbruik in den syphon, hetgeen ook art. 9 van haar voorstel uit- maakt, een misgreep op sanitair gebied. Bevat die syphon zuiver water, zoo wordt daardoor tegelijk het middel geboden om ziekte- kicmen, vervat in de rioolgassen, in huis te leiden. Het is toch namelijk wel bekend dat water eene groote affiniteit voor gassen in het algemeen en tegelijkertijd een groot diffusievermogen bezit. Gassen aanwezig aan ��ne zijde van eene afsluiting van zuiver water, verschijnen bijna onmiddelijk aan de andere zijde. Dit heeft zelfs plaats met gassen specifiek zwaarder dan lucht, en niettcgen- staande ze door het aanbrengen van eenc ventilaticbuis verhinderd worden eenigen druk op het water uit te oefenen. De aanraking der gassen met het water is genoeg om er onmiddellijk door ge- absorbeerd en aan de andere zijde weder losgelaten te worden. Proeven met glazen syphons van de gewone grootte van een water-closet, en met verschillende gassen, hebben dit op de meest



		4\'

		afdoende wijze bewezen, en het is daaraan dat tegenwoordig, door autoriteiten op sanitair gebied in Engeland, het onvermijdelijk op- treden van typho�de, in huizen voorzien van waterclosets die met spoelrioclen in verbinding staan, wordt toegeschreven. Is echter het water niet zuiver, zoo bestaat er ook geen gevaar voor dit doorlaten van in rioolgassen vervatte ziektekiemen, en het is uit dien hoofde dat eene faecaalsluiting verre de voorkeur boven cene watersluiting verdient. Evenmin kan hetgeen de Meerderheid beweert omtrent het versprei- den van stank door de pneumatische privaten, als bewijs voor haar bezwaar er tegen gelden. Zij zegt dit op te maken uit de offici�elc mededeeling van het Gemeentebestuur van 1874, �dat de klachten daarover in enkele perccelen in Sarphati- en P. C. Hooftstraten bleven aanhouden, zelfs nadat de lediging geregeld iederen werkdag plaats had." Indien dit iets bewijst, zoo is het juist het tegendeel, want uitzonderingen bewijzen den regel. Wanneer toch onder een paar duizend privaten die niet stinken, er enkele zijn die het wel doen, dan blijkt daaruit dat er een verschil moet bestaan in de wijze van constructie. Eene andere veronderstelling zou gelijk staan met de natuurwetten grillen toe te schrijven, en we weten toch dat die niet kunnen voorkomen. Dat nu allerlei afwijkingen van de door mijne firma geleverde projecten, voor inrichtingen binnens- huis in de twee genoemde straten, hebben plaats gevonden, is een onbetwistbaar feit, reeds herhaaldelijk geconstateerd. Dit geschiedde gedurende den tijd toen, volgens den heer Di- recteur der Publieke Werken (bladz. 204), �wegens onvoldoend personeel eene controle op de werken binnenshuis niet mogelijk was", en dat ecnige bouwheeren zich onder die omstandigheden, afwijkingen veroorloofden is begrijpelijk genoeg. Men moet toch bedenken, dat mijne theorie�n toen nog nauwelijks in de praktijk bewezen waren, en dat ze in het geheel niet met de oude begrippen strookten. Dientengevolge gaven eenigen de voorkeur aan de ver- meende lessen van eigen ervaring, weken af van mijne plannen, waar ze dit noodig achtten, en werden daarin door niemand gehinderd. Dit gold voornamelijk de bochten in de grondleidingen, die dienen om de barometrische faecaalkolommcn te verkrijgen, die voor eene gelijktijdige lediging aller privaten van dezelfde hoofdhuis noodig zijn.



		42

		De physische wet daarbij in toepassing gebracht, is voor velen een raadsel, wien het buigen van eene buis naar boven, om haar onmiddelijk daarna weder naar beneden te buigen, onzin schijnt. Wat doet die bocht er toe, vraagt men, wanneer de buis slechts op de juiste hoogte afloopen kan? Deze en soortgelijke onbekend- heid is zelfs herhaaldelijk gebleken bij personen, die zeer zeker reeds lang beter moesten weten. Zeer terecht is in het bericht der Minderheid (bladz. 347) opgemerkt: �Het moge vreemd klinken, maar het is niet minder waar, dat �er, niettegenstaande de uitgebreide toepassingen van het stelsel te �Amsterdam, bij personen die het onderwerp hebben beoefend vele �dwaalbegrippen en verkeerde opvattingen bestaan." Het is der- halve geenszins te verwonderen, dat vele bouwheeren ook in dit geval verkeerden, en dus mijne plannen bij de uitvoering slechts in zooverre volgden, als een meester loodgieter, timmerman, met- selaar of ander soortgelijke deskundige in de rioolkwestie dit raad- zaam achtte. Het zou integendeel zeer te verwonderen zijn ge- weest, indien bij het gebrek aan controle, door den heer Directeur geconstateerd, alle bouwheeren zonder uitzondering, juist nauw- keurig en op de gehoorzaamste wijze, zich aan mijne voorschriften gehouden hadden. Ziet men de zaak in dit licht, dan is het moei- lijk om voor het stelsel een gunstiger getuigenis te vinden, dan opgesloten ligt in het citaat der Meerderheid, dat de stank in enkele perceelen blijft aanhouden. Het blijkt toch daaruit, dat, niettegen- staande de uitvoering mijner plannen binnenshuis, grootendeels aan willekeur en slechte raadgevingen was overgegeven, zoodat veel- vuldigc afwijkingen onvermijdelijk waren, het stelsel toch in den regel goed werkt, en klachten slechts zelden voorkomen; terwijl het tevens blijkt, dat het stelsel zeer veel kan verdragen en geens- zins die pijnlijke nauwgezetheid vordert, die door velen, als een onoverkomelijk bezwaar wordt voorgesteld. Dit is inderdaad geen geringe deugd, vooral in vergelijking met het spoelstelscl, waarbij de huisaansluitingen, altijd onder de striktste surveillance van een stedelijk opzichter moeten plaats hebben, naar teekeningen die te voren door het Gemeentebestuur zijn goedgekeurd. In verband met het gebrek aan controle dat daarentegen met mijn stelsel heeft plaats gehad, behoort er opmerkzaam op ge-



		43

		maakt te worden hoe groot het vertrouwen van den vorigen Wet- houder Jhr. G. A. Tindal moet geweest zijn in het goed werken er van onder alle omstandigheden. Hij toch achtte het overbodig de noodige opzichters over de uitvoering mijner plannen aan te stellen, maar liet die geheel aan het goedvinden, de nauwgezet- heid en de technische kennis van den eersten den besten huis- bouwer over. Daar ik mij overtuigd houd dat hij het sporfstclsel hier niet aan gewaagd zou hebben, zoo kan ik niet nalaten hem hier mijnen dank te brengen voor dat eigenaardig bewijs van vertrouwen mij geschonken. Met dat al geef ik er de voorkeur aan, dat in het vervolg groo- ter strengheid in dit opzicht zal worden gebruikt. Immers is het gebleken dat, bij gebreke van dien, de constructie van enkele priva- ten niet met juistheid heeft plaats gehad en gaat het toch waarlijk niet aan, om de bewoners der betrokkene huizen, aan de gevolgen daarvan bloot te stellen, wanneer het zoo gemakkelijk te ver- mijden is. Het derde bezwaar ziet de Meerderheid in het feit dat de pri- vaten met ventilatiebuizen voorzien zijn. Zij acht dit een bewijs dat ik zelf .stankverspreiding mogelijk acht, en verklaart de bewe- ring, dat de ventilaticbuis tot aanvoer van lucht voor de pneuma- tische lediging moet dienen, kortweg voor eene oinvaarheid. De Meerderheid echter verwerpt hier iets wat uit hare eigen verbeelding gevloeid is en doet dit in tamelijk harde taal. Zij heeft namelijk volkomen gelijk in hare opvatting omtrent de ventilatie buis, en noemt onwaar hetgeen ze gedroomd heeft. De buis dient niet voor lucht/Vwoer en wel degelijk voor afvoer van vuile lucht, maar het is onbegrijpelijk dat de noodwendigheid daarvan in zulk een klein vertrekje als een privaat, door niet minder dan 6 leden der Gezondheidscommissie over het hoofd wordt gezien. Moet er dan in zoovele woorden aan herinnerd worden, dat er bij elke ontlasting niet immer alleen vaste en vloeibare maar ook vaak gasvormige stoffen in groote hoeveelheden worden geproduceerd? En waar anders zou de afvoerbuis daarvoor moeten zijn, dan zoo na mogelijk bij de plaats van productie? Het feit is, dat ventilatie- buizen noodig zijn, zoowel bij waterclosets als bij pneumatische



		44

		privaten, om de eenvoudige reden, dat al het water in de wereld de gassen, die er boven ontwijken, niet wcgwasschen kan. Wat verder de Meerderheid over het tochten van zulk een buis zegt, is reeds in het bericht der Minderheid (bladz. 350) en tevens in dat van den Directeur van 5 Mei 1874 (bladz. 535) bestreden. Niets verhindert het aanbrengen van eene schuif, gelijk aan die van een kachelpijp, zooals ik ook reeds dikwijls heb aangeraden. Ook vergete men niet dat de tocht, waarover geklaagd wordt, in den regel ten gevolge van het gedeeltelijk openstaan van de secreetdeur plaats heeft, en dan vooral voelbaar wordt als tevens de straatdeur opengaat. Maar ik betwijfel het zeer dat iemand ooit tocht heeft gevoeld bij een gesloten deur, en geloof dat die alleen theoretisch bestaat. De luchtstroom in de buis heeft toch ten hoogste eene snelheid van slechts 1,5 M. per seconde, terwijl de plaats waar de lucht uitstroomt, ten minste 5 maal grooter is dan de opening van de buis (5 c.M. middellijn), zoodat de lucht- stroom aldaar tot ongeveer 0,30 M. gereduceerd wordt. Daar nu de menschelijke huid eene langzamere luchtbeweging dan 0,60 M. niet bemerkt, zoo is het moeilijk aan eenen voelbaren tocht te ge- looven. Naar mijne overtuiging is, voor het geval van gesloten privaatdeuren, de tochttheorie door den een of anderen tegenstander verzonnen en wordt die sinds door andere tegenstanders eenvou- dig nageschreven, terwijl men in de praktijk er niets van weet. Daarentegen bestaat er een zeer groot gevaar voor tocht wanneer men, zooals de Meerderheid wil, de ventilatiebuis niet aanbrengt, en dan voor luchtverversching het venster openhouden moet. Dan kan men zeer licht verkouden worden. Het vierde bezwaar van de Meerderheid geldt de bewering, dat een ruim waterverbruik noodig is voor het schoonhouden van de valpijp, daar de lucht die van boven instroomt, het aanhangende vuil niet wegnemen zou. Ook dit is geheel uit de lucht gegrepen. Indien toch, de bijna geheel horizontaal liggende buizen in de straat schoonblijven, in welke de pneumatische beweegkracht in zeer geringe mate door zwaartekracht geholpen wordt, waarom zou dit dan niet geschieden in eene bijna verticale buis, waar de zwaartekracht in zooveel sterker mate meewerkt. Het is klaar dat



		45

		deze theorie, die overigens in strijd met de ervaring is, in het ge- heel geen steek houdt. Ook is de bewering dat de valpijp van i boven open is, ten ccnenmale onjuist. Zij is gedekt met een dikke I ^ laag houtskool die de uitstroomende lucht zuivert, terwijl het ver-/ mogen tot die zuivering, door de dagclijksche krachtige luchtstroom i naar binnen, onverminderd blijft. Er is niet de minste twijfel of deze inrichting is in alle opzichten hygi�nisch en technisch volkomen. Het vijfde bezwaar der Meerderheid, geldt de verstoppingen der privaten. Waarom zouden die meer daaraan blootgesteld zijn dan de privaten van andere stelsels? Immers is de opening van den syphon in het pneumatische privaat, eenige centimeters grooter dan die van een watcrclosct! In Leiden hoort men er nooit iets van, en te Dordrecht hebben de heer Burgemeester en de heer Wethouder »e Kanter, onlangs (13 Juni jl.) in den Raad verklaard, dat geenertei klachten, ook niet over verstoppingen voorkomen, en dat het stelsel goed xverkt. Maar ook de Burgemeester van Amsterdam betuigt in eene nota, opgemaakt tot inlichting aan buitenlandsche aanvragers, gedateerd 31 Juli 1875 en mij ter kennisneming toegezonden 9 Augustus 1875, dat: �sedert de balkleppen achterwege zijn gebleven en ver- �vangen zijn door eene inrichting van het buizennet, veistoppin- ,^cn der privaten tot de zcldzaamhedcn behooren; daar zij echter �alleen hinderlijk zijn in de woning tvaar zij veroorzaakt zijn, kan �eene voorkomende verstopping tot leering strekken en de gebnd- �kers zindelijker en zorgvnldiger maken dan zij te voren waren." Er wordt dus ook hier aan die verstoppingen geen de minste bc- teekenis gehecht, en m. i., zou de Meerderheid ze dan slechts te- gen de verdere toepassing van het stelsel geldend mogen maken, indien zij een privaat, tevens geschikt als afvoerkanaal voor puin, sintels, versleten bezems en diergelijke had voorgesteld. Verder spreekt zij over verstoppingen in de leidingen; het schijnt eenige malen gebeurd te zijn, dat opgraving noodig was en de exploitatie gedurende eenige dagen gestremd werd. Hierop moet ten eerste geantwoord worden, dat er geen de minste technische



		₄6

		reden is, waarom er ooit ergens eenc verstopping in de leiding zou zijn. Niets verhindert b. v. het aanbrengen van ecne soort van roosterkast aan den voet van de valpijp in de huizen, waar alle stoffen eerst met geweld door openingen van 5X5 cM. moeten hcengezogen worden; er zou alsdan niets dan eenc dunne brei in het buizennet komen, die met geen mogelijkheid verstoppingen veroorzaken kan, aangezien de algeheele afsluiting van lucht op- droogen, en dus ook aanbakken, verhindert. Men kan derhalve niet van verstoppingen, als van eenc onver- mijdclijke eigenschap van het stelsel spreken. Het is slechts de vraag of deze min of meer kostbare maatregel wel noodig is; en hierop geeft de ervaring in Leiden en Dordrecht bepaald een ont- kennend antwoord, terwijl ook de reeds aangehaalde nota van den Burgemeester van Amsterdam, van 31 Juli 1875 niets bevat, wat tot eene andere conclusie voert. � Die nota begint met te ver- klaren, dat: �de ondervinding omtrent het pneumatische stelsel opgedaan in algemeenen zin niet anders dan bevredigend genoemd kan worden," hetgeen zeker niet gezegd zou zijn, indien er zich wezenlijke bezwaren hadden voorgedaan. Ik bedoel echter hiermede geenszins het voorkomen te Amster- dam van enkele verstoppingen, die opgravingen vereischten, tegen te spreken. Integendeel, ik twijfel er geen oogenblik aan, maar de nota van den Burgemeester geeft daarvoor eenc oorzaak op, die het stelsel geheel vrijspreekt. Er wordt namelijk opgemerkt dat: �wanneer men bevonden heeft dat buizen zoowel onder den grond �als in de huizen niet aan elkander waren verbonden, dat in de �buizen stokken, touwwerk, als anderszins waren achtergebleven, of �dat puin, schaafkrullen en andere afval van den huizenbouw in de �privaten zijn geborgen, dan kan het gevolg daarvan niet aan het �stelsel worden geweten." Vereenigt men dit nu met de verklaring van den heer Directeur dat, door gemis aan genoegzaam personeel, eenc goede controle over den aanleg niet mogelijk was, zoo blijkt duidelijk dat, zooals de Burgemeester zegt, de enkele verstoppingen ten minste geene fout van het stelsel zijn; en wordt tegelijkertijd het middel aangewezen om ze in het vet volg te vermijden, namelijk het uitoefenen van een voldoende eoutr�le van de zijde van het Gemeentebestuur, gedurende den aanleg.



		47

		Nu spreekt, wel is waar, de heer Directeur, op bladz. 205 van zijn bericht, van 249 min of meer ernstige verstoppingen, die in het afgeloopen jaar moeten hebben plaats gehad, maar, zooals ik reeds opmerkte, behoeft er volgens den Wethouder der P. W., Dr. Heijn- sius, aan deze opgave slechts weinig waarde te worden gehecht, daar ze hoofdzakelijk in de privaten door misbruik voorkwamen, en zoowel stoornis als kosten geheel ten laste van de betrokkene huisbewoners vielen. De juistheid dezer zienswijze wordt bevestigd door hetgeen de Directeur zelf op blz. 223 betuigt, dat hij �geen bezwaar maakt" om het stelsel aan te bevelen voor de nieuwe stadswijken aan beide zijden van den Amstcl, en voor uitbreiding in de Marnixstraat, hetgeen zeer zeker niet gebeurd zou zijn indien hij eenig gewicht aan de door hem vermelde verstoppingen had gehecht. De eenige grond tegen de toepassing van het stelsel in de overige gedeelten der stad door hem opgegeven, bestaat in zijne vrees dat er voor de opgehaalde stoffen geen aftrek zal te vinden zijn, � een bezwaar dal hij cehtet zelf dadelijk uit den weg ruimt door daarop met volkomen zekerheid te rekenen, wanneer de stoffen in compost zijn omgezet. Met het oog op deze feiten, mag wel gevraagd worden, waarom de Directeur dan met zulk eene doellooze opgave van verstoppin- gen voor den dag is gekomen? Waarom het stelsel dan aanbevo- len ? En dat nog wel met de herhaalde opmerking: �Ik heb geen �bezwaar" enz.? Waar de sleutel tot dit raadsel te zoeken, weet ik niet, en hem onzuivere bedoelingen toeschrijven, kan ik niet. Ik mocht mij vergissen en dus een onrecht doen. Ik houd hem voor een eerlijk man en een uitmuntend ambtenaar. Maar des te raadselachtiger schijnt mij de houding toe, die hij tegen het stelsel aanneemt, vooral in verband met de vele aantij- gingen jegens mij van geheel persoonlijken aard, die hij goed ge- vonden heeft met zijne beweringen op technisch gebied te ver- mengen. Immers laat hij van het eene einde van zijn bericht tot het an- dere geen gelegenheid, hoe gering ook, voorbijgaan, om in mijne vinding eene zwakschijnende zijde, of in de uitvoering daarvan een gebrek te ontdekken, en mij tegelijkertijd eene onedele bedoeling



		₄8

		aan te wrijven. Alles te zamen genomen, is het ecne aaneen- schakcling van verdachtmakingen. Vroegere opgaven van mij, met de beste overtuiging hunner waarheid, op het gezag van anderen gedaan, noemt hij leugens, nu het nieuwe licht, dat er over verspreid is, ze gewijzigd heeft, en in mijne pogingen, om anderen in mijne overtuiging te doen deelen, ziet hij niets dan opzettelijk bedrog. Door het materiaal voor zijne kwade vermoedens op deze wijze gedurig op��n te hoopen, ruikt hij ten laatste verraad in alles, en komt er eindelijk toe, om het publiek tegen mij te waarschuwen, alsof mijn streven naar verbetering in het rioolwezen iets misda- digs ware. Daarbij komt nog, dat dit op de ruwste wijze en in de grofste taal gedaan wordt, hetgeen de bitterheid van hetgeen hij zegt niet weinig verhoogt. Hierover echter stap ik heen. Vele lieden kunnen of willen zich niet fatsoenlijk uitdrukken en hebben toch goede bedoelingen; dit is eene vraag van opvoeding, omgang, hebbelijk- heid of smaak, en doet hier niets ter zake. Maar ik betreur zeer zijn gedurig verdacht maken en zijne manie om alles aan slechte motieven toe te schrijven. Hij heeft daardoor zijn bericht ten eenemale ontsierd en zich zelf geheel nutteloos geschaad. Waarom kan hij mij niet evenzoo loyaal crediet voor goede be- doelingen geven, als ik dit hem doe? Ik geloof daarop te meer aanspraak te mogen maken, daar hij zelf (bladz. 215) uitdrukke- lijk betuigt dat hij geenerlei persoonlijke reden heeft om over mij te klagen. Niettemin ben ik het der Gemeente verplicht om aan te toonen, dat geen der vele beweringen, waarmede hij nu mijn naam als eerlijk man in verdenking gebracht heeft, steek houdt. Dit zal ik echter later doen. Thans moet het bewijs geleverd worden, dat aan zijne opgave van al die verstoppingen geenerlei technisch gewicht kan worden gehecht, terwijl zij alleen dienen moest om het stelsel in het alge- meen verdacht te maken van aan ernstige bezwaren onderhevig te zijn. Doch om de beteekenis der bedoelde gebreken en zijne houding met betrekking daartoe, duidelijk te maken, is er eene kleine uit- wijding noodig.



		49

		Gelijk wel bekend is, is er geene inrichting, hoe goed en doelmatig ook, zoo volkomen, of er valt iets aan te verbeteren, en dit is vooral met nieuwe mechanische combinati�n het geval. Nu bestaat er geen beter middel om op het spoor van verbeteringen te komen dan om de werking van de betrokkene inrichtingen gedurig gade te slaan, en het was in dit geval zaak om zich nauwkeurig reken- schap te geven van de verschijnselen bij de exploitatie. De vorige Directeur der Publieke Werken begreep dit volkomen. Hij beschouwde het stelsel als dat van de toekomst, zooals hij ronduit verklaarde, en droeg al wat hij kon er toe bij om het oogenblik zooveel mogelijk te verhaasten dat alle onderdeden een goeden praktischen vorm verkrijgen en iedere oorzaak van stoornis ophouden zou. Hij deed dit door de werklieden geregeld en nauwkeu- rig alle gebreken te doen melden, die zich opdeden, en deze ons onmiddellijk mede te deelcn; ja, nam zelfs de moeite om er aller- lei, vaak zeer juist geziene, voorstellen aan te knoopen, of indien het bleek dat de zaak niets om \'t lijf had, ons ook nog daaronv trent in aller ijl gerust te stellen. Mijne firma ontving op deze wijze een aantal brieven en briefjes, die alle getuigen van na uw- gezetheid en onuitputtelijk geduld en niet minder van zijne be- langelooze grootluirtigheld en ruimen blik. Amsterdam heeft het spoedig aanbrengen van menige vereenvoudiging aan zijn ijver op dit punt te danken. Onder meer, de barometrische faecaalafsluitingen in de zijlcidingen, waardoor de dure balkleppen achterwege konden blijven, die ik als een zekerheidsmiddel aanwendde, totdat het ge- bleken zou zijn dat men zich op de faecaalsluitingen geheel kon vertrouwen. De Directeur Kalff schijnt evenwel de zaak geheel anders op te vatten. Van dat �tegemoetkomen" om verbeteringen aan te brengen, wil hij niets weten. De oorzaak van gebreken opsporen om ze te verhelpen en in het vervolg te vermijden, is mijn werk en niet het zijne. Dit was het beginsel naar hetwelk hij handelde. Op mijn drin- gend aanzoek om geregeld verslag te verkrijgen van alle gebreken, waartoe mij de rapporten der werklieden bij den ledigingsdienst het meest geschikt schenen, antwoordde hij 19 Maart 1875, dat �door hem niet de verbintenis kon worden aangegaan mij die te 4



		50

		doen toekomen". Immers dan zou ik al te goed worden ingelicht. Wel voegde hij er bij dat �mij niets zou worden onthouden om onderricht te blijven van de werking van het stelsel", maar hij gaf hieraan niet het minste gevolg, � en heb ik dan ook nooit iets dergelijks ontvangen. Dat het niet in zijn plan lag om mij in de hand te werken, om het stelsel meer volkomen te maken, werd ook bevestigd door eene mededeeling van den opzichter belast met den ledigingsdicnst, (12 Fcbr.) dat het hem verboden was ons iets hoegenaamd te melden, zonder kennisgeving vooraf, en dit ging gepaard met het verzoek: toch niet met zijne chefs over het- geen hij ons schreef te correspondeeren, daar anders het verbod er tegen zou worden verscherpt. De Directeur belooft derhalve uitdrukkelijk, dat mij niets zal worden onthouden ten opzichte van de werking van het stelsel, maar verhindert intusschen dat ik iets van de verstoppingen, die plaats hebben, gewaar zal worden, zoo door zijne weigering in het beschikbaar stellen der rapporten van den dienst, als door zijne instructi�n aan zijne ondergeschikten. Hij beveelt het stelsel aan voor een gedeelte der Stad zonder van die verstoppingen iets te zeggen en doet daarbij alsof er niets gebeurd ware, maar 18 bladzijden vroeger, � waar er van zijne intentie tot zulk eene aanbeveling nog geen spoor te ontdek- ken is, in den aanhef van allerlei aantijgingen die mijne firma, mijn compagnon, mij zelf en mijne vinding in \'t algemeen in het hatelijkst daglicht stellen en waaraan die 18 bladzijden bijna uit- sluitend zijn gewijd, � daar wijst hij op al die verstoppingen als een ernstig bezwaar tegen het stelsel, en doet dit dus op eene plaats en op eene wijze, waar dit mij het meest in de publieke meening schaden moest. Welk oogmetk had hij\' bij deze handelwijze? Het belang det Gemeente? Verder geeft hij de verstoppingen op, als voorgekomen in de leidingen, in plaats van bijna uitsluitend in privaattrechters, zooals Dr. Heijnsius betuigt; en eindelijk wordt er dan van de oorzaak der verstoppingen in de leidingen, zooals het niet aan elkander verbinden van buizen, het vinden van stokken en anderszins door de werklieden achtergelaten, of door de gebruikers en in gewor-



		5i

		pen � oorzaken opgegeven in de nota van den Burgemeester, die het stelsel er van vrijspreekt, geen enkel woord gerept. Waarom verziveeg hij deze omstandigheden, tenvijl hij het stelsel aanbeveelt/ Was dat in het belang der Gemeente? Ik laat het oordeel aan den lezer over. Van geheel gelijk allooi is zijne melding van het 798 maal vast- raken van ballen in de klepkasten. In zijn bericht van twee jaren vroeger (bladz. 534) roemt hij reeds het feit, dat die ballen niet meer noodig zijn, zoodat hun vastraken ten opzichte van het al of niet verder toepassen van het stelsel niet de minste beteekenis heeft. Maar met welk doel maakt hij er dan thans gnvag van, mi ze niet meer gebniikt worden f Het is onbetwistbaar dat hij, als Directeur der P. W., alleen dan eenig zedelijk recht had waarschuwend op de verstoppingen te wijzen, indien hij ze mijne firma geregeld had gemeld als ze voor- kwamen, zooals we zoo dringend verzocht hebben, en het dan gebleken ware, dat wij er niets tegen konden doen. Hecht hij er derhalve eenige beteekenis aan, zoo moeten ze worden toegesch re- ven, niet aan het stelsel, en ook niet aan mijne firma, maar alleen en uitsluitend aan zijne handelwijze, daar hij het middel ongebruikt liet om ze te verhelpen. Maar gelukkig zijn ze zonder eenige beteekenis, zooals ik boven overvloedig heb aangetoond. Onder de vele bewijzen daarvoor, kan ik nog op de omstandigheid wijzen, dat Burg. en Weth. tot nu toe (16 Sept), het niet noodig hebben geoordeeld, om gehoor te geven aan mijn eerbiedig en gemotiveerd verzoek van 14 Maart en 22 April, om ons inzage te doen verstrekken van de geregelde rapporten van den ledigingsdienst, ten einde de oorzaak van verstoppingen en andere gebreken te kunnen opsporen, zelfs in weerwil dat ik 11 Mei het verzoek dringend aan den Gemeenteraad herhaald heb, toen ik, tot mijn schrik, de vermelding van het groote aantal vcrstoppin- gen in het bericht van den Directeur las. � Er wordt dus gehan- deld, alsof het der moeite niet waard is, de geringste poging te doen om ze in het vervolg te voorkomen. Dit heeft mij op dit punt zoo zeer gerust gesteld, dat ik geloof hetzelfde den ge�erden lezer te mogen aanbevelen. Ook betwijfel ik zeer of mij het zoo gewenschte gebruik der 4*



		52

		rapporten van den dagelijkschen dienst ooit zal worden toegestaan. Wel werd mij onlangs door den Heer Wethouder Dr. Heynsius medegedeeld dat ik tot die rapporten, als zijnde publieke docu- menten, vrijen toegang had, hetgeen mij eerst geweldig schokte, daar een enkel woord hieromtrent, mij jaren lang vergcefsche moeite zou hebben bespaard. Ook scheen het mij toe, dat ik de kleine courtoisie cencr mededeeling daaromtrent, van den Directeur wel had verdiend, na de vele opofferingen en groote uitgaven die ik mij ter wille van Amsterdam had moeten getroosten. Maar het bleek spoedig, dat de heer Wethouder mij die goedhartige mede- deeling gedaan had, zonder op den Directeur te rekenen. Toen ik namelijk ��n uur later den Heer Burgemeester vertelde dat nu alles opgehelderd was, daar de Wethouder mij de vrije inzage der rapporten had toegestaan, zeide deze �dat daar niets van komen kon, wijl er zware bedenkingen tegen bestonden". Welke deze waren vernam ik niet lang daarna. Zij gaan uit van den Di- recteur die positief heeft verklaard, dat, indien ik weten wil waar de verstoppingen plaats hebben, ik ze mag komen opsporen; de rapporten krijg ik niet. Dit stemt ook overeen met hetgeen hij reeds 19 Maart 1875 schreef. Ik zal het dus moeten opgeven. Het zesde bezwaar der Meerderheid betreft het aantal machine- localen dat h. i. noodig zal zijn, namelijk ��n locaal voor elke 10,000 inwoners. Hierdoor zal, volgens hare meening, bij het aftappen tal van hygi�nische nadeelen onvermijdelijk zijn, terwijl de 400 wagens met mestvaten, die de stad zullen doorkruisen, grooten overlast aan de inwoners zullen geven. Bij de beschrijving van mijn ontwerp voor de geheelc stad, op bladz. 11 �16, heb ik reeds opgemerkt, dat die bezwaren louter vruchten der verbeelding der Meerderheid zijn, daar er geen ver- voer van mest door de stad zal plaats hebben en de machinelocalen buiten de bebouwde kom der Gemeente zullen staan. Maar waarom heeft de Meerderheid zich daaromtrent niet op de hoogte gesteld, v��r ze met al die bedenkingen voor den dag kwam? Wat ware eenvoudiger voor den heer Gunning geweest, die zich



		53

		in het Handelsblad van 20 Juli 1876 als opsteller vim het bericht bekend heeft gemaakt, dan zich bij mij omtrent de plaatsing en het aantal der machinclocalcn in te lichten? De reden die de Meerderheid voor het oprichten van een locaal voor iedere 10,000 personen opgeeft, namelijk dat de Leidsche Commissie van Fabricage daarop rekende, houdt in het geheel geen steek. Dit geschiedde niet ten gevolge van berekeningen op technisch gebied, maar alleen uit voorzichtigheid, om de begroo- ting van exploitatiekosten hoog genoeg te maken. Ook had ons ontwerp van slechts twee localen voor geheel Leiden, geen betrek- king op de uitgestrektheid der stad, of op de grootte der bevolking, doch alleen op de aanwezigheid van den Rijn, als de natuurlijke scheiding tusschen twee afzonderlijke buizennetten. De tweede reden, die de Meerderheid voor het door haar ver- moede groot aantal machinelocalcn opgeeft, namelijk dat ik zelf vroeger een gebouw voor elke 50,000 personen in de oude stad en voor 20,000 in de nieuwe stad aangaf, deugt nog minder. Die opgave geschiedde niet op technische gronden, doch als maatstaf van berekening voor het verschil van kosten in de oude en nieuwe stad. Daarbij nam ik voor het laatstgenoemde gedeelte het kleinste poudrette-produceerende cijfer aan, en voor het eerst- genoemdc 100 Hectaren stad met eene bevolking van 500 perso- nen per Hectare, zooals boven ook en tevens door den Directeur werd gedaan. Maar al had ik vroeger een locaal voor elke 10,000 personen of nog minder noodig geacht, zoo gaat het waarlijk toch niet aan iemand op die wijze in de trapsgewijze ontwikkeling cener nieuwe vinding te vervolgen waarbij, zooals hier het geval is, zoo weinig bekende gegevens voorhanden zijn, die als steunpunten kunnen dienen. Zeer goed wetende hoe, van het begin af aan, groote geleerden en ingenieurs van naam, in plaats van mij bij te staan, gedurig op een misgreep loerden, hoedde ik mij er wel voor, ooit meer te beloven, dan waarvoor ik een precedent kon aanwijzen. Had ik dit niet gedaan, en aldus mijne verzekeringen binnen de grenzen der geloofwaardigheid gehouden, dan zou het mij nooit gelukt zijn, iemand tot eene proefneming te bewegen, en dan zou het pneumatische