-ocr page 1-





		,

-ocr page 2-

■;

� ■--■ . ■

- :

■

Kast 204
PI. A N".13

■

\' ■

GESCHENK

-ocr page 3-

■

,«
- .

\'m

■r
-

■

.■-.-

�

■

■
-

■

■
■

\' X..
-�-�■

� \\

■

-ocr page 4-

■

■ ■

■



	.
	\'


	�

�

-ocr page 5-

DE BUN.

Ut M® $w,

DOOR

KARL STIELER, HANS WACHENH�SEH en F. W. HACKLANDER.

ME� ILLUSTRATIES VAN

iittnq, %. %m\\, <{. 4 Jeihq, 18. f te, �. <jranz, 4 $dto|, X Jnaua, I. pteij,
�. �ch�nleb«[. Ih. jSch�tz, UT. ^immlct�, 1. ftauttq, llt. IBrfrq fit anderen.

ARNHEM,
VAN EPtMOND & HEUVELINK.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

A06000008525259B

0852 5259

-ocr page 6-



		STOOMDRUKKF.RU VAN OEBR. VAN ASPEREN VAN DER VELDE, TE HAARLEM.

-ocr page 7-



		INHOUD.

		Bladz. Wiesbaden................ 153 Uitstapje naar den Taunus........... 161 Frankfort en Homburg............ 167 In den Rheingau.............. 177 Uitstapje in het Nahe-Dal........... 199 Van Bingen tot Koblentz........... 208 Een blik op het Lahndal........... 237 Koblentz................. 250 Van Koblentz naar Rheineck.......... 275 Door de Felsenthor van Andernach........ 287 De Ahrstreek............... 293 Van Remagen naar Keulen.......... 300 F. \\V. Hacklander. Het heilige Keulen............. 316 Naar Aken................ 329 Over Dusseldorp naar de Hollandsche grenzen .... 336 Holland................. 346
		Karl Stieler. Hlailz. Inleiding................. i De jeugd van den Rijn............ 3 Aan het meer van Constanz.......... 24 Naar Bazel................ 44 In Breisgau................ 58 Het land der Vogezen............ 65 Straatsburg................ 78 In het klooster van Sint Odilien......... 86 Idyllen uit het Schwartzwald.......... 91 In Baden-Baden.............. 97 In den Paltz................ 103 Heidelberg................ 109 De Bergweg en het Odenwald......... 121 Van Worms naar Mainz........... . 131 Hans Wachen husen. Het gouden Mainz............. 139 Biebrich................. 150


		i

-ocr page 8-



		Groote Tintdrukplaten.

		Gezigt op Keulen, door L. Ritter. Via mala, door R. Puttner. Het Slot te Heidelberg, door L. Ritter. Dom te Aken, door Th. Weber. De Keulsche Dom, door L. Ritter. Een dorp in het Schwarzwald, door B. Vau tier. Caub en de Pfalz, door R. Puttner. Bedevaart naar den Rochusberg, door W. Sim mier. Kleederdragt op het eiland Marken, door R. Jordan. Basel, door R. Puttner. Een herfstfeest aan de Neckar, door Th. Sch�tz. Gezigt op den H�hgau, door G. Sch�nleber. Bacharach, door R. Puttner. Het oude Slot bij Baden, door R. Puttner. Een ijzersmederij in de Rijnprovincifin, door W. Sim mier. Het laatste vat, door W. Simmler. De Markt te Dusseldorp, door Th. Weber. Reichenau, door G. Sch�nleber. Strand bij Scheveningen, door G. Sch�nleber. Landschap aan de Maas, door E. Willroider. IJsgang op den Rijn, door W. Simmler. Strandwacht, door R. Jordan. Op het dek eener Rijnstoomboot, door B. Vautier. De Lichtenthaler Allee te Baden, door W. Diez. Zomerstal der ezels bij Assmanshausen, door G. Franz. Markt te Duisburg, door Th. Weber. Carneval te Keulen, door G. Franz.
		Lauffenburg, door G. Sch�nleber. De Rodensteiner, door G. Franz. Een jagt in het Soonwald, door C. F. Deiker. Aan het strand te Scheveningen, door A. Achenbach. Hoofdportaal van den Dom te Straatsburg, door L. Ritter. Het lijk van Siegfried wordt over den Rijn gevoerd, door A. Bauer. Oberstein aan de Nahe, door R. Puttner. Feest der Dusseldorper Schilders, door W. Simmler. Boppard, door R. Puttner. De Wijnproef, door B. Vautier. Bonn, door R. Puttner. Emmerik, door Th. Weber. De Dom te Spiers, door L. Ritter. Lohengrin\'s afscheid, door A. Bauer. Verwoesting van Heidelberg, door W. Diez. Ru�ne der Wernerkapelle in Bacharach, door C. Scheuren. Mainz, door R. Puttner. Rheinfels, door R. Puttner. Gezigt op Trier, door R. Puttn\|er. De Dom. te Keulen, door L. Ritter. Rheinstein, door R. Puttner. Blticher\'s togt over den Rijn bij Caub, door W. Diez. Aan den Moezeloever te Koblenz, door R. Puttner. Ems, door R. Puttner. Dom te Limburg, door R. Puttner.


		\'

-ocr page 9-



		Houtsneden in den tekst.

		Uladz. Rheinwaldgletscher.............. 3 Zillis................... 4 Het dorp Achter-Rijn............. 5 Het doq> Spltlgen.............. 6 Ortenstein................. 7 Juvalta.................. 7 Thusis.................. 8 Het Toma Meer............... 8 Verloren Gat................ 9 Rhazuns.................. 10 Kapel te Trons............... 11 Dissentis................. 11 Een gezigt op het Flimsermeer.......... 12 Hohen Trflns................ 13 De brug van Reichenau............ 14 De Stadspoort van Ilanz............ 15 Episode uit den kamp der bondgenooten bij Ems, 1799. 16 De markt te Chur.............. 17 Wandeling naar den Felsenthor bij Ragaz...... 18 Het Pfaffers badhuis............. 19 Tamina.................. 19 Pfaffers.................. 20 Ragaz.................. 21 Baduz.................. 22 Vaart over den Rijn bij Ruthi.......... 23 Rheineck................. 23 Oud Bregenz................ 24 Omtrek van Bregenz............. 25 Lindau.................. 27 Wapen der stad Lindau............ 27 Kleederdragten uit het Bregenzer woud....... 28 Weg van Gebhardsberg............ 29 Friedrichshafen............... 3¹ Meersburg................. 32 Constanz................. 33
		Bladi. Aan de haven van Constanz.......... 35 Wapen der stad Constanz........... 35 Het conciliehuis te Constanz.......... 36 Na den strijd op de Rijnbrug in Constanz..... 37 Ignaz, vrijheer van Wessenberg......... 38 Mainau.................. 39 Arenenberg................ 39 Heidengaten bij Ueberlingen........... 40 Stein aan den Rijn.............. 41 Konrad Wiederhold.............. 43 Hohentwiel................ 43 Gezigt op Schaffhausen............ 44 Waldshut................. 45 Zalmvangst................. 47 Sackingen................. 48 Rheinfelder................. 49 Domportaal te Bazel............. 50 Bron te Bazel................ 50 Erasmus van Rotterdam............ 51 Standbeeld van Munatius Plancus......... 52 Raadhuis te Bazel.............. 53 Hans Holbein............... 54 Matthias Merian............... 55 De Spahlenthor te Bazel............ 56 Wapen van Bazel.............. 57 Oud Breisach................ 58 Bombardement van Neu Breisach......... 59 Sansculotten in 1793............. 60 Gezigt op Freiburg.............. 61 Koophuis te Freiburg............. 62 In den dom van Freiburg........... 63 Fonteinen te Freiburg............. 64 Berthold Schwarz.............. 64 Colmar.................. 65 Het Pfistershuis te Colmar........... 66

-ocr page 10-



		Bladz. Voor den dom te CoJmar........... 66 Herberg in de Vogezen............ 67 Drie Exen................ 68 Het Zwarte Meer.............. 69 Het Witte Meer.............. 70 Kaisersberg................ 71 Smidse in Rappoltsweiler........... 72 Hohk�nigsburg............... 73 Gezigt op Sint Ulrich............ 74 Op weg naar Dusenbach........... 75 Houw vallen van Dusenbach.......... 76 Gezigt op Schlettstadt............ 77 Hos\|)itaaltoren te Straatsburg.......... 78 Sint Thomaskerk in Straatsburg......... 79 Straatsburg. Aan de 111............ 80 Yarkensmarkt in Straatsburg.......... 81 Straatsburg Ken huis uit de dertiende eeuw..... 83 Straatsburg. Aan het kanaal.......... 84 Wapen van Straatsburg............ 85 (\'■ezigt op Sint Odilien............ 86 Odilienbron................ 88 (tdilienkapel................ 89 Ken gevecht met woeste volkstammen....... 90 Het Mummelmeer.............. 91 Gezigt o]) den waterval van Buttenstein...... 92 Bouwvallen van het klooster Allerheiligen...... 93 Ken boer uit het Schwarzwald......... 94 Ken boerenmeisje uit het Schwarzwald....... 95 Seebach ..... ............ 96 Voor de Koerzaal in Baden.......... 97 Ingang tot den burgt Kberstein......... 100 Plein in het klooster Kichtenthal......... 101 Villa in Kichtenthal............. 102 Rotsland van Dahn............. 103 Trifels.................. 104 Madenburg................ 105 Keizer Rudolfs tocht naar Spiers........ 106 Gezigt op Spiers.............. 107 Wai>en van Spiers.............. 107 Ken straat in Spiers............. 108 Heidelberg................ 109 Het Heidelberger slot. De verwoeste toren..... 110 Pelgrims naar het slot............ m Het Heidelberger slot............ 112 Het Heidelberger slot. Gezigt op het slotplein . . . . 113 Het Heidelberger slot. Ken gedeelte van het slotplein . 114 Het uitrukken van een Heidelberger corps..... 115 Neckarsteinach............... 116 Bij Mannheim............... 117 Bij Kudwigshafen.............. 118 Het Heidelberger slot. Het groote vat...... 119 I.aan in den Schwetzinger tuin......... 120 Zwingenberg en Melibocus........... 121 In het Odenwald.............. 122 Het slot Heiligenberg............ 123 Reuzenzuil in het Odenwald.......... 123
		Bladz. Molen in het Stettbacher dal.......... 124 Het slot Sch�nberg............. 124 Raadhuis en smederij in Seeheim........ 125 Gorrheimer dal............... 126 Ladenberg................ 126 Gezigt op Weinheim............. 127 Ru�ne van het slot Auerbach.......... 128 De Rijnpoort te Bensheim........... 128 Markt te Darmstadt............. 129 Gezigt op het slotpark te Darmstadt....... 130 Worms. Het Jodenkerkhof........... 131 Wapen van Worms............. 131 Worms. In de wijnbergen bij Onze Lieve Vrouwenkerk. 132 Markt te Worms.............. 133 Dom te Worms............... 134 Het Kuthersgedenkteeken te Worms........ 135 De Zweedsche kapel te Oppenheim........ 136 Sint Katharinakerk te Oppenheim........ 136 Klokkentoren der Sint Katharinakerk te Oppenheim . . 136 Wachter in de wijnbergen bij Xierstein...... 137 Mainz van de rivierzijde........... 138 Mainz. De rivieroever in den winter....... 139 Wapen van Mainz.............. 139 Mainz. Voor den Dam............ 140 Mainz. Benedenzaal in het germaansche museum . . . 141 Mainz. Fontein op de markt.......... 142 Mainz. Kruisgang in de Stephanuskerk...... 143 Mainz. Schaatsenrijders op de grachten der vesting . . 144 Het karnaval te Mainz............ 145 Mainzer vrouwen uit de volksklasse........ 146 Mainz. Blokhuis der vesting.......... 147 Begrafenis van Frauenlob........... 148 Het Guttenbergmonument te Mainz....... 149 Slot Biebrich............... 150 In den slottoren te Biebrich.......... 151 Rijnsaken................. 152 Gezigt op Wiesbaden van den Neroberg...... 153 Avondconcert te Wiesbaden.......... 154 De promenade te Wiesbaden.......... 155 Wiesbaden. Fontein in het park......... 156 Wiesbaden. De grieksche ka[>el ..,...... 157 Aan de staalbronnen te Schwalbach....... 158 Koergasten bij Schlangenbad.......... 159 Schlangenbad............... 160 Castel.................. 161 Gezigt op de bergen van Hochheiin....... 162 Aan de Trinkhalle te Soden.......... 163 Kastanjebosch bij Cronberg.......... 164 De vesting K�nigstein............ 165 Bouwvallen van Eppstein........... 166 Wapen van Frankfort............ 167 Frankfort. Straat aan den R�merberg....... 168 Frankfort a. M. in de verte.......... 169 Frankfort a. M. Kschenheimer poort....... 169 Frankfort a. M. De Romer.......... 169 Frankfort a. M. Het Luthershuis........ 169


		VI

-ocr page 11-



		Rladz. Liebenstein en Sternberg........... 224 Het klooster Bornhofen en de vijandelijke broeders . . 225 Het klooster Camp............. 226 Boppard................. 227 Conrad Bayer van Boppard.......... 228 Wijnhuis in Oberspay............ 229 Braubach met Marksburg........... 230 Kapel bij Braubach............. 231 Koningstoel................ 232 Het slot in Oberlahnstein........... 233 Stolzenfels inwendig............. 234 Capellen met den burgt Stolzenfels........ 235 Lahneck................. 137 De oever bij Niederlahnstein.......... 238 Ems. De vier Th�rme............ 239 Eins. Koning Wilhelms-rotsbron......... 239 Ems. Het Koerhuis............. 239 Ems. De Engelsche kerk........... 239 Dausenau................. 240 Nassau. De woning van Von Stein........ 241 Bouwvallen van den burgt Stein......... 242 Von Steins monument............ 242 Burgt Nassau............... 242 De minister Von Stein............ 242 Nassau.................. 243 Langenau................. 244 Balduinstein................ 245 Schaumberg................ 246 Omstreken van Diez............. 247 Lahnoever bij Diez............. 248 Eene straat in Limburg............ 249 Koblentz van PfafTendorp gezien......... 250 Koblentz. Moezelbrug............ 251 Koblentz. Gezigt op het nieuwe park....... 252 Moezeloever bij Koblentz........... 253 Koblentz. De Castorkerk........... 255 Gezigt o]) Trier.............. 256 Trier. Porta Nigra.............. 257 Trier. Het Roode Huis............ 258 De Igeler zuil............... 259 Aan den Eifel............... 260 Bouwvallen van Gerolstein........... 261 De Weinfelder Maar............. 262 Pulver Maar................ 263 Avondstond aan den Moezel.......... 264 Marenburg............... 264 Gezigt op Bernkassel............. 265 Gezigt op Trarbach............. 266 Beilstein................. 267 Eene kapel in de wijnbergen bij Beilstein..... 268 Drie gezigten op Kochem.......269, 270, 271 Gezigt op Karden.............. 272 Alken.................. 273 De burgt Eltz............... 274 Ehrenbreitstein............... 275 Ooft- en vischmarkt aan den Midden-Rijn..... 276
		Bladr. Frankfort a. M. Roeiwedstrijd op de Main..... 170 Portret van Goethe............. 171 Frankfort a. M. Het Goethehuis......... 171 Frankfort a. M. De Judengasse......... 172 Aan de oude Mainbrug te Sachsenhausen..... 173 Gezigt op Homburg............. 174 In den Koertuin te Homburg.......... 175 In het Slotparfc te Homburg.......... 176 Bacchus.................. 177 Walluf. Werf en molen............ 178 Walluf. Schippersherberg............ 179 In Rauenthal............... 180 Fltville.................. 181 Markobrunnen............... 183 Abdij Fberbach.............. 184 Mittelheim................ 185 Gezigt op Winkel.............. 187 Johannesberg............... 188 Gezigt op Geisenheim............ 189 Rustende arbeiders in den wijngaard....... 191 In het Niederwald.............. 192 Rudesheim................ 193 De ezels in de wijnbergen........... 194 Aanlegplaats voor Aken............ 195 Hingen van den burgt Klopp gezien....... 196 Op het Rochusfeest............. 197 Prediking op het Rochusfeest.......... 198 Drususbrug................ 199 Kreuznach. Koerhuis............. 200 Kreuznach van den Hamburger tuin gezien..... 200 Kreuznach. Op de oude Nahebrug........ 200 Rheingrafenstein.............. 201 Koos von Waldeck............. 202 Slot en dorp Ebernburg............ 203 Franz von Sickingen............. 203 Rothenfels................ 204 Ulrich von Htltten............. 204 Bouwvallen van het klooster Disibodenberg..... 205 Gezigt op het slot Dhaun........... 206 Straat in Monzingen............. 207 Marktschip bij Bingerbrtlck.......... 208 Muizentoren en Ehrenfels........... 209 Assmanshausen............... 210 Glemenskapel en Falkenburg.......... 211 Sooneck................. 212 Aan den Wisper. De mine Nollich....... 213 Straat in Bacharach............. 214 Wernerkapel te Bacharach........... 215 In den Paltz............... 216 Binnenhuis in het Bl�cherdal.......... 217 Molen in het Bl�cherdal........... 218 Lieve Vrouwekerk te Oberwesel......... 219 Wernerkapel in Oberwesel........... 220 De Lorelei................ 221 Sint Goarshausen en de Katze......... 222 Wellmich en Maus............. 223


		VII

-ocr page 12-

-ocr page 13-



		»Zonder liefde is \'s menschen leven als een bron in het zand gesmoord, daar zij den weg niet vond naar de zee, waar alle bronnen zich henen spoeden."

		Dit is de beteekenis der groote stroomen voor het hart en de geschiedenis der menschheid. Tot de grootste onder de grooten behoort in de geschiedenis de Rijn, de stroom der Duitschers, de bronader der noordsche beschaving. Wat ligt er niet in dat eene woord opgesloten , dat reeds voor tweeduizend jaar het wachtwoord der volken was, toen de legioenen van Cesar en de ruiters van Attila den stroom doorkliefden ! Toen nogmaals honderden jaren waren voorbijgegaan , trok de duitsche koning i i

-ocr page 14-



		Koenraad, door het jubelende volk begeleid, den Rijn langs naar Mainz, om zich daar te laten kroonen. Ook dit was een schouwspel dat in herinnering bleef. En te gelijk met de geschiedenis koos ook de legende haar gebied aan den oever van den Rijn. Zoo als zich het klimop vasthecht aan de oude burgten, zoo slingerden zich eeuwiggroene sagen om het steenen gebouw der werkelijkheid, en uit de bruisende golven stegen ruischende liederen! Aan den Rijn stond het burgtslot der Nibelungen; aan den Rijn zat de Loreley op hare rots en zong. En welk een weelderig land strekt zich uit langs den Rijn van de besneeuwde Alpen tot aan de zee! Hier lagen de magtigste steden van het oude Rijk ; de magtigste zetels der geestelijken in den tijd van hun hoogsten luister, die met milde hand het goud om zich strooiden en verwierven. Alom wilden beiden hun luister doen schijnen; zij bouwden kloosters en kerken, en wanneer de voetreiziger des avonds de oevers volgde, dan zag hij op mijlen afstands den slanken toren en juichend riep hij tot zijne medgezellen: Straatsburg! Straatsburg! En uit den morgennevel zagen de schippers, die des nachts den Rijn afzakten, eene donkere massa rijzen, ook een schip, maar met steenen wanden en steenen masten � den dom van Keulen. Wie voelt niet den rijkdom, die in het woord de Rijn ligt, den rijkdom op gebied van natuur en kunst, van geschiedenis en sage, voorheen en thans! En toch is dit niet alles; de laatste, hoogste beteekenis, die de Rijn voor de geschiedenis van Duitschland heeft, ligt nog oneindig dieper, want even als, volgens de legende, de schat der Nibelungen op zijn bodem begraven ligt. om hem te be- hoeden tegen de roofzucht, lag op den bodem des Rijns de gansche schat, het laatste overschot van Duitschlands zelfbewustzijn en werd daar gedurende de eeuwen van barbaarschheid bewaard tot een betere tijd hem weder aan het licht zou brengen. Zelfs in de dagen der diepste vernedering, toen men met minachting nederzag op Duitschers en duitsche wapens, bleef toch de Rijn het ideale woord, waaraan zich de hoop op en het geloof aan het vaderland vastklampte. Bij de golven van den Rijn bezwoer de oude Arndt zijn volk, en ook aan den Rijn is dat krachtige woord ontleend, waarin Duitschlands onwrikbaar besluit om zijne vrijheid en zelfstandigheid te handhaven zich uit: Sie sollen ihn nicht haben Den /reien de ut se hen Rhein. Hem heeft de duitsche geest tot uiterste voorpost verheven, toen hij op eigen grond bedreigd werd, en toen de ure kwam, dat uit het westen de vreeselijke oorlogskreet weerklonk, toen was het die Wacht ant Rhein, die eensklaps als door een tooverslag in woord en zang in aller harten ontwaakte. Van wien ging dit uit, wie heeft dat lied plotseling tot een lied van het duitsche leger en het duitsche volk gemaakt ? Geen koning kon dit bevelen en geen dichter kon daartoe dwingen; het oude, half verloren gevoel, dat met de kracht des storms alles aantastte, het gevoel, dat de Rijn over het zijn of het niet zijn van het duitsche volk besliste. Wees daarom gegroet, o heilige stroom, wien dit gedenkteeken, door onze vereenigde krachten blijmoedig wordt gewijd, dien wij volgen willen van uwe eenzame stille bronnen tot dat gij u uitstort in de bruisende zee. De weg is lang en de arbeid zwaar, maar twee magtige bondgenooten staan ons ter zijde : uwe schoonheid die ons omringt, en de liefde voor het vaderland. Dat zij onzen arbeid wijden. Doch ook de lezers wijden onzen arbeid. Gij allen, die in uw stille binnenkamer aan den huise- lijken haard deze bladzijden doorloopt, denk aan het popelen der harten van zoovele millioenen, in die zwoele dagen, toen de eerste regementen naar den Rijn oprukten, tot de eerste mare der over- winning van gene zijde van den Rijn tot ons kwam. Gedenk hoe wij gewaakt, geweend en gebeden hebben! Dan eerst zult gij begrijpen wat de Rijn voor ons volk, voor ons hart beteekent, waarom wij hem onbewust den naam van vader gaven. Vader Rijn wees gegroet!

		2

-ocr page 15-

W^r

■\'\' \'LA

De jeugd van den Rp.

Foor hoe het ruist en bruist in de
ijskoude wildernis, die ons omringt! Wij zijn
herwaarts opgestegen door het dal, het laatste
huis, den laatsten boom voorbij, waar men,
zich vastklampend aan de rotsen, het smalle pad
volgt � maar nu is ook het einddoel bereikt
en de Rijngletscher prijkt daar v��r ons in zijne
volle majesteit.

Het is ons of het oog zijne dienst weigert
en de ademhaling stilstaat bij de aanschouwing
van dien reusachtigen witten rotswand, die zich
in de diepte verliest. De wolken, die langzaam
boven de bergtoppen drijven, verhoogen nog
het indrukwekkende van dat massive gevaarte
en van de kleuren dezer bergnatuur. Maar te
midden van den gletschermuur, hoog boven den

■< i

r\\i

f (f

ssC^ w

RijnwaWgletscher.

-ocr page 16-



		grond is eene smalle spleet en daar breekt wit en schuimend een dunne straal doorheen en stort zich neder op de aarde. Dat is de Rijn. Thans heeft hij het warme licht aanschouwd, dat nooit in de diepte van den gletscher doordringt; thans heeft hij den heiligen bodem van de Moederaarde aangeraakt en op dezen bodem zal hij van nu af blijven en zwerven vele mijlen ver, tot hij uit den schoot der bergen verdwijnt in den schoot der zee. Zoo als bekend is, wordt de Rijn uit twee armen gevormd, den Voor- en Achter-Rijn, die zich te Reichenau verbinden. Den derden kleineren arm, die van Lukmanier komt en reeds bij Dissentis uitmondt, heeft men den naam van Midden-Rijn gegeven. Terwijl de loop van den laatsten van weinig beteekenis is, leveren de beide anderen een tafereel, dat zoowel door zijne natuurschoonheid als door zijne geschiedenis ons boeit, wanneer wij elk van die twee stroomen volgen van hun oorsprong tot aan het punt, waar zij zich juichend in elkanders armen werpen. Wij beginnen met den Achter-Rijn. De bron, waarvoor wij staan, geeft aan hem het aanzijn. Welk een held der toekomst ontvangt hier het leven. En dat leven hangt daar aan die zilveren draad! Hij heeft zich met geweld ontrukt, de jeugdige Rijn, aan de eenzame plek. waar hij geboren werd : hij wil verder, verder � hij wil de wijde wereld in en somber zwijgend staart de reusachtige berg hem na, den dierbaren zoon, die hem ontrukt is. Als eene opene wonde in zijne borst, waaruit het leven opborrelt, gaapt de spleet in den wand des gletschers. Het raadsel der geboorte, de smart van het scheiden en de vreugd der vrijheid � hier zijn zij be�gchaamd in die eenzame ijsvlakte. Bijna even wonderbaar als de oorsprong is ook de loop van den Achter-Rijn. Zijn weg is mis- schien de meest woeste, die ooit van de bergen tot het dal leidde. Wie kent hem niet, hem die den onheilspellenden naam van via viala draagt? En onder de via mala bruist de Rijn. Daar ginds in Holland, waar hij breed en statig in de zee zich verliest, vraagt men, wanneer jongelingen naar eene betrekking dingen of een meisje vragen, of hij »uitgewoeld" heeft? En slechts wanneer deze vraag toestemmend is beantwoord, ziet men daarin den waarborg voor een ernstig krachtig 4

		i

-ocr page 17-



		Het dorp Achter-Kijn. leven. Evenzoo gaat het met den Rijn. Aan den reusachtigen krachtigen arbeid, dien hij voor de beschaving des menschdoms heeft verrigt, gaat eene stormachtige jeugd vooraf � het is geen reizen meer, het is een woest voortjagen, wanneer hij zijn weg volgt door de rotsen van Graubunderland. Hij viert zijne hartstogten den vrijen teugel. Reeds in den aanvang van zijn loop, naauwelijks een half uur van den oorsprong verwijderd, openbaart zich de strijd van den jeugdigen stroom met de oude rotsen op ontzagwekkende wijze; de stroom stort zich eensklaps in een afgrond, waarvan de bodem zich in de duisternis verliest; de rotsen bedekken hem; hij is aan het oog onttrokken; hij is begraven; hij is gesmoord. Het is als of de rotsen hem weder gevangen willen nemen, nadat hij haar pas ontkomen is; men hoort hoe hij strijdt voor zijne vrijheid, voor zijn leven; donderend hoort men zijn bruisen in de diepte. Maar zegepralend slaat hij zich door den vijand heen en gelijk de jonge Heraclis de beide slangen verworgde, zoo overwint de Rijn reeds in zijne wieg de beide magten, welke zijn leven bedreigden: het ijs en de rotsen. Zijne kindschheid verraadt reeds den knaap, die eenmaal een reus zal wezen en zelfs de namen, die hij bij zijne wording draagt, hebben eene geheimzinnige grootheid : de bergvlakte toch die tegenover den oorsprong van den Rijn ligt heet het »Paradijs" en de afgrond, waarin hij zich stort: de »Hel." Tusschen die beiden door verovert hij de wereld. Het eerste hooger gelegen dal, dat den Achter-Rijn doorsnijdt, wordt het Rheinswalddal genaamd; het eerste dorp, dat wij ontmoeten, draagt den naam van den jeugdigen stroom. Trots de hooge en koude ligging omringen ons toch de prachtigste bosschen van dennen- en lorkenboomen. De bewoners stammen af uit de dagen van Barbarossa, die naar dit dal Duitschers zond om den ouden heirweg over de Alpen te bewaken. Maar nog uit veel vroeger tijd ontdekt men hier sporen van menschen; want onder de weggespoelde aarde vond men allerlei voorwerpen van huiselijk gebruik uit de oudheid en op eene plek, die nog vaak wordt aangewezen, moet zelfs een heidensche tempel hebben gestaan. Kortom men gelooft, dat de gletschers in het Rheinwalddal in den loop der eeuwen aanzienlijk zijn toegenomen en dat het klimaat vroeger veel zachter was dan thans. Zoo vindt men bijvoorbeeld nog allerlei nesten van vogels, die sinds menschen geheugenis daar niet meer nestelen. Zwaluwen en eksters trokken voor altijd henen, slechts de sperwer, graauw als de rotsen, waarin zij hunne woning bouwen, zwerft in grillige vlugt hoog boven ons en alleen de vink huppelt en fladdert en neemt schuw de vlugt, 5

		�

-ocr page 18-



		Het dorp Spl�gcn. wanneer hij menschen ontwaart. Uit deze eenzaamheid treden wij in een volgend lager gelegen dal, in het Schamserdal, waardoor de wereldberoemde weg over de Spl�gen van Chur naar Chiavenna voert. Deze dagteekent van het jaar 1822 , maar het beroemdste punt er van is de rotskloof, die van Andeer tot Rongella zich uitstrekt. Hier werd het onheilspellende woord via mala tot waarheid. De natuurkrachten, die duizenden jaren lang hier werkten, om eene geopende kloof in den gesloten rotsmuur te maken, vervult ons ook thans nog met ontzag. Twee duizend voet hoog stijgen loodregt de steenen wanden opwaarts en loodregt storten zij zich van den weg af in de diepte; de tusschenruimte echter is zoo smal, dat men waant de rotsen met de hand te kunnen grijpen. Uren ver strekt zich deze geopende spleet uit, die, dwars door den reusachtigen berg, het eenige pad wees aan de menschen, welke daar hoog boven hem wonen. Hier moet de Rijn door heen om het dal te berei- ken, hier door henen moet ook de weg derwaarts. Smal is de luchtstreep daarboven, bruisend krimpt de stroom zamen, maar er is nog ruimte voor den voet des menschen! Vier eeuwen lang heeft men getracht de oplossing van de vraag te vinden en altijd met grooter inspanning, maar ook steeds met beteren uitslag; men deed de rotsen springen en wierp bruggen over den stroom, en waar lawinen dreigden, daar werden stevige gaanderijen van metselwerk gebouwd, waaronder de hoogbeladen post- wagen met zijn rinkelend vierspan thans in snellen draf de reizigers vervoert. Die eene gapende kloof is zigtbaar, maar welk eene onmetelijke onzigtbare kloof ligt tusschen voorheen en thans. Eerst werd in het verkeer uitsluitend voorzien door paarden met zware pakken beladen, waarvan er in eene week vaak vierhonderd door het dorp Spl�gen kwamen; daarna eerst maakte men kleine wagens met breede

		6

		� 9

-ocr page 19-



		Via raala, door R. P�ttner.

-ocr page 20-



		lage wielen, maar van meer dan een brak het brooze zamenstel en stortte in de peillooze diepte. Koortsachtig werkt hier de fantasie op dezen donkeren weg en onwillekeurig schenkt men zelfs geloof aan de sombere mythen, die er aan verbonden zijn. Niet zelden intusschen hebben dezen dan ook een historischen grond in den geduchten strijd, dien de Graubunder- landers weleer voor hunne onafhankelijkheid streden. Getuigen daar- van zijn de ruines der burgten, die thans nog van de rotsen schijnen neer te blikken. Eerst bij de Rongella kloof, wanneer wij Zillis voorbij zijn, eindigt de via malei. De tunnel, dien men hier doorgaat, draagt den naam van het «verloren gat;" dan ziet men in de diepte Thusis dat in een liefelijk dal ligt en waarboven Heinzenberg zich verheft. Vervolgens bereiken wij een ander lager gelegen trap van den weg, zoodra wij door de massive poort de via inala hebben verlaten; want de gansche loop van den Achter-Rijn vormt een kolossalen rotstrap met drie reusachtige treden : Rheinwald, Schamferdal en Domletschgerdal. Door dit laatste buigt zich de weg van Thusis zijwaarts. Ook deze weg is rijk aan schilderachtige schoonheden en belangrijk uit een historisch oogpunt, want daar vooral rezen in overvloed de trotsche kasteelen, welke de geestelijke en wereldlijke magt bouwden om het volk in bedwang te houden. Hier woedde het vreesselijkst die strijd over het mijn en dijn, waarbij het niet slechts de bezitting, maar ook de vrijheid der onderdanen gold. Wel twintig burgten verrijzen boven het liefelijke dal, en daaronder zijn er vele, wier bouwvallen de geschiedenis van duizend jaar vertegenwoordigen. Zoo werd het klooster Katzis, dat op den hoogsten berg staat, reeds in 680 gesticht door eene gravin Realta, aan wie de sage den bisschop van Chur tot echtgenoot geeft. De oorsprong van Realta zelf klimt tot de zesde eeuw voor Christus op, en men noemt als den stichter den tuskischen vorst Rhatus. Hoe fier klinken al die namen, dat Ortenstein en Juvalta en Rhaz�ns, dat zich op de steile rotsen verheft, waarop bruisend de golven breken. Dit was langen tijd het gehate bolwerk tegen de vrijheid des volks. Want de heeren van Rhaz�ns, die door keizer Sigismond tot den gravenstand werden verheven, behoorden tot het 1 Zwarte Verbond", dat de adel tegenover het »Graau\\ve Verbond" stelde. Lange jaren heerschte tusschen die beiden eene hef- tige veete, tot eindelijk door een krachtigen inval in het Schamserdal het verbond der heeren de nederlaag leed. Toen kwam het volksgerigt bijeen en veroordeelde den jongen graaf Rhaz�ns ter dood. Reeds was de dag bepaald. waarop hij zijn straf ondergaan zou, reeds hield de beul het breede zwaard gereed, toen de oude dienaar des huizes voor het verzamelde volk trad en het woord vroeg. »Vele voorvaderen van den jeugdigen graaf," zoo sprak hij tot de mannen van het Graauwe Verbond, »zijn toch goede en menschlievende vorsten geweest en hebben gaarne in vrolijk zamenzijn met
		Ortenstein.

		Juvalta.


		%

-ocr page 21-

>J^4C& \',\'\'". \'

..... *

Thusis.

het volk een lustig drinkgelag met hen gehouden. Dat dit ook thans moge geschieden is de laatste
gunst waarom de gevangene smeekt." Toen werden de zware kroezen en de steenen kruiken en de
Veltliner wijn gehaald; men deed elkander dapper bescheid en toen allen in de opgeruimdste stemming
verkeerden, begon de oude dienaar op nieuw te spreken en smeekte dat men den jongen graaf het
leven mogt schenken, dan zou deze gaarne tot het Graauwe Verbond toetreden en de vrijheid van zijn
volk beschermen.

Zijne bede vond gehoor en de vorst van Rhaz�ns hield woord. Zoo luidt de legende, die ons reeds

Het Toma-Meer.

-ocr page 22-

bij den Barenburg wordt ver-
haald, maar die wij hier op nieuw
ontmoeten. De ontzaggelijke berg-
natuur echter, welke ons omringt, neemt een
zachter karakter aan. Nog verheffen zich
de bergen in het verschiet hoog in de lucht
en een digt dennemvoud bedekt de hellingen,
maar in het dal waait reeds een warmer lucht-
stroom , die de heerlijkste vruchten doet rijpen;
de velden zijn bedekt met bloeijend gewas en
welvarende witte huizen verheffen zich te
midden van de groene vlakten.

Deze natuur zoo geheel verschillend
van de spleten der via ma/a, grijpt des te
sterker aan, als men zoo juist dien weg verlaat;
een gevoel van verademing maakt zich van
ons meester. Ginds de enge, graauwe een-
zaamheid, sombere kleuren en kale steenen ,
eene wereld waarin droefheid en duisternis
heerscht; hier het rustige, blijmoedige pad
zonder woestheid, maar toch verheven schoon
en dat, zonder in het kleine te vervallen,
rijk blijft aan liefelijke details. Te midden
van de groenende vlakten echter vliet fier en

Verloren Gat.

-ocr page 23-

�R

Rhaz�ns.

magtig de Rijn, dien wij begeleiden. Nog is hij een bergstroom in den vollen zin des woords; geen
schipper zou het wagen hem te bevaren; maar zijne bedding is breeder geworden en de jeugdige
kracht gaat reeds gepaard met zekere kalmte en bezadigdheid. De tijd zijner worsteling is voorbij, die
geen krachtig wezen bespaard blijft; de tijd van storm en worsteling, waarin alle neigingen en hartstogten
in gisting zijn, ligt in het verleden. En juist hetzelfde wat dit tijdperk van storm en worsteling in het
leven van groote mannen beteekent, is in den loop van den jeugdigen stroom de via mala. Deze
vormt de periode, waarin het geldt met bovenmenschelijken arbeid alle hinderpalen te overwinnen �
maar nu is de overwinning behaald, nu is de toekomst effen. Dat is de diep psychologische grond,
waarom wij dit tooneel met zooveel eerbied en ontzag aanschouwen.

De weg, dien de Achter-Rijn van zijn oorsprong tot zijne vereeniging te Reichenau aflegt, is
slechts vijftien uren; maar op dien afstand daalt hij, over de drie reusachtige trappen en hunne rotssple-
ten, ongeveer vier duizend voet. Deze cijfers geven in hunne verhouding het best een denkbeeld hoe
wild en woest de jeugd van den grooten stroom is, en welke ontzaggelijke krachten hier werken.

Minder somber, maar toch even grootsch en verheven is de oorsprong en de loop van den
Voor-Rijn, waarvan wij thans een overzigt zullen geven. Weder heerscht eene stille eenzaamheid rondom
ons; wijd verspreid liggen grijze rotsen en schaars ontkiemt het gras tusschen de reusachtige steenen
kolossen. Geen menschenvoet, geen stem des levens, geen zonnestraal! Slechts wanneer men ver achterover-
gebogen omhoog schouwt, ziet men het donkere blaauw verre boven zich, en alleen het woord, dat
wij zelven spreken, wordt weerkaatst door de rotsen.

En toch ontspringt uit deze diepe, levenlooze stilte een leven, dat in grootschheid met geen
ander te vergelijken is; wij hooren het zachtkens bruisen en dit bruisen is de wiegezang van den Rijn.
Wederom staan wij hier aan zijnen oorsprong. Het land, waarin wij ons bevinden, is Graubunderland,
het wildste kanton van Zwitserland, waar thans nog de adelaar nestelt en de beer in de spelonken leeft.
Wij zijn te midden van de woeste rotsnatuur, waarboven zich de Sint Gothard verheft. Met eeuwige
sneeuw bedekt, rijzen hier de gletschers, Chrispalt en Badus en in de verte de Furka. Het is de eeuwen-
oude waterweg tusschen de onstuimige ernstige Noordzee en de lagchende Middenlandsche Zee; het is
een van die wonderbare werkplaatsen, waar de natuur in kuische eenzaamheid hare magtige scheppingen

voortbrengt.

-ocr page 24-



		De kapel te Trons.

		Drie beken vormen den oorsprong van den Voor-Rijn-, de eene daalt steil van de bergen af; de tweede houdt zich schuchter op den vlakken bodem, en uit de ondoordringbare diepte der rotsen baant zich de derde een weg. Het enge bekken, waar zij voor het eerst zamenkomen heet het Toma-Meer. Diens lengte is naauwelijks meer dan vierhonderd en \'zijne breedte slechts tweehonderd schreden; ook de diepte is gering; maar in wondervolle kleurenpracht teekent zich de donkere spiegel tegen de rotsen, uit wier spleten slechts hier en daar eene alpenbloem te voorschijn komt, terwijl in de kloven de sneeuw langzaam wegsmelt. Het is het eerste oogenblik van stille rust voor de wateren van den Voor-Rijn; dan werpt hij zich bruisend in de diepte over de rotsige bergen naar Chiamunt en Silva, tot bij Dissentis de Midden- Rijn zich bij hem voegt. Het dorpje zelf ligt diep in het dal; van de kapel, die daar boven te midden van het groen staat, klinkt het avondklokje; verwonderd staart ons de landman aan, aan wien wij eenige inlichtingen vragen omtrent een voetpad. De taal, waarin hij ons antwoordt, is romaansch en slechts enkele volzinnen begrijpen wij er van; scherp geteekende ruwe trekken, waarin echter trouw- hartigheid te lezen is, kenmerkt het gelaat dezer in eenzaamheid levende menschen. Eerst wanneer wij daarginds zijn neergezeten in den kleinen kring der osteria bij den rooden Veltliner, laten wij ons ver- tellen wat hier in aloude tijden is gebeurd. Want niet altijd was Dissentis zoo eenzaam als thans. Nog een eeuw lang nadat men Attila, den grooten »geesel Gods", ten grave hadgebragt, leefden verspreide benden van zijn zwervend heir in deze streek, tot zich de Rhatiers tot een verdelgingsoorlog tegen hen vereenigden en geen enkele meer van hen overbleef. Op de heuvelen echter, die het dorp omringen, bouwden de volgelingen van den

-ocr page 25-



		I\'arthic aan bet Klimscrmcer.

		heiligen Benedictus zich eene woning, waarin zij meer dan duizend jaar lang gevestigd waren, in vrede levende in het gebergte, ver verwijderd van den stroom des Tijds en de Geschiedenis. Maar toen kwam de Tijd tot hen : de woeste soldaten der fransche republiek met de wapperende driekleur, en deze legden het dorp en het klooster in de asch. Ofschoon ons de Rijn op den weg, die van Dissentis naar Ilanz voert, niet altijd vergezelt, blijft hij toch onze- geleider, want waar wij hem ook niet zien, verborgen als hij is achter dennenbosch en rotsen, daar hooren wij toch hoe hij in de nabijheid bruisend zich een pad baant. Kleine dorpen, ook slechts uit eenige vervallen huizen bestaande, ontmoeten wij ; hier ruischt een bergbeek, die zich van boven nederstort, daar dreunen de hamers eener ijzergieterij door het eenzame woud. Een visscher met zijne netten gaat ons voorbij; hij bespiedt de forellen, die hier niet zelden twintig pond zwaar zijn, en wijst ons den weg door het dal, dat bij Sumwi aanvangt. Onmiddelijk v��r Trons, voor wij den dorpsweg hebben bereikt, staat de stam van een ouden wereldberoemden boom; eens was het een ahornboom met breed uitgespreid lommer; daar verzamelden zich, meer dan vierhonderd jaar geleden, de stichters van het Graauwe Verbond, dat aan het land zijn naam gaf. Aan zijne herinnering is de kleine kapel gewijd, die daarnevens oprijst. Wat uit de oorkon- den en bescheiden van dien tijd nog over is, wordt in het oude raadhuis te Ilanz bewaard. Ilanz is de naam van de eerste stad aan den oever van den Rijn. Reeds heeft de weg veel van zijne eerste ruwheid verloren; hij loopt over breede groene vlakten, die digt met elzenhout zijn bezet en zelfs de dorpen ter zijde van den weg hebben iets liefelijks en gezel- ligs, dat uitlokt om er eene poos te vertoeven. Het kleine dorp in de nabijheid der zoogenaamde bosch- huisjes, waar de weg eene wijde bogt links maakt, heet Flims; overal hoort men de beken ruischen, die den Rijn te gemoet snellen; als een lichtgroene spiegel ligt het Flimsermeer voor ons, eene zonnige idylle, waar de herder zijne kudde hoedt aan den oever en zich droomend neervlijt in het weelderige gras. De rivier echter ligt meer regts; men hoort wel haar bruisen, dat over de toppen van het ge- 12

-ocr page 26-



		Hohen-Tr�nns. boomte tot ons komt; maar men ziet haar niet; hier en daar rijst een boschrijk eiland uit den stroom; hier en daar aanschouwt men van de hoogten den bouwval van een vervallen kasteel. Meer dan eens ontmoeten wij ook deze herinneringen van den ruwen tijd der heerendiensten. Onder deze kenmerkt zich Hohentr�ns, hetwelk dagteekent uit de dagen der Merovingers. Diep be- neden het slot, als angstig tegen de berghelling geleund, ligt het dorp en van hier af verkrijgt het landschap weder een ander karakter. Zijne digte bosschen omzoomen weder onmiddelijk den stroom en de natuur neemt een somberder tint aan. Het is niet meer het wijde opene dal, waardoor wij bij Ilanz wandelden, door noten- en- ahornboomen beschaduwd; een donker pijnboomenwoud omringt ons, en door de dalen, die zich ter regter- en linkerzijde uitstrekken, vervolgt deze stoet van rotsen van het hoog gebergte haren loop. Maar zelfs de golven nemen aan dien optogt deel; ook zij bruisen met nieuwe kracht, met nieuwe onstuimigheid voorwaarts, als hadden zij een voorgevoel van een spoedig weerzien. Reeds vermengt zich met dat lichte doorschijnende groen, dat den Voor-Rijn eigen is, een vreemd, heftig bewogen, donker getint element. Zoo voert hij den Achter-Rijn met zich; wij naderen diens monding en op verren afstand reeds is de invloed zijner golven op den anderen arm zigtbaar. Het bruisen wordt sterker; uit de groenende tinnen rijst een slot met hooge transen. Daar daalt de stroom tot de bruggen bij Reichenau; de eerste, met hout gedekt, waarop voetstap en wiel dreunend weerkaatst wordt, ligt nog over den Voor-Rijn; de tweede echter ligt verder op, waar de beide stroo- men reeds vereenigd vloeijen. Hier nu is de plek der eerste ontmoeting, hier is het, waar zij met ruischend gejubel zich in elkanders armen storten, de een lichtgroen en helder, want zijn pad was vrolijk, de ander met donkere golven, want zijn pad was rijk aan strijd en storm. Zijn pad was de via ma/a. Nu echter is het volbragt; het zijn twee broeders, die na lange scheiding elkander eindelijk ontmoeten en herkennen; thans willen zij vereenigd hun levensweg volgen � van nu af heeft de wereldgeschiedenis slechts ��n Rijn. ■

-ocr page 27-



		De biug van Reichenau.

		De gebieders van Reichenau waren eenmaal de bisschoppen van Chur; door hen werd het oude slot gebouwd, dat toen aan de heeren van Planta behoorde. Wanneer men den prachtigen digtbegroeiden tuin bezoekt, dan staat men tegenover de bruisende vereeniging der beide armen van den Rijn. De muren van het slot ontvingen reeds menig beroemden gast, want in het collegie, dat zich daar bevond, werden leerlingen gevormd als Benjamin Constant en onder de leermeesters was zelfs een ge- kroond hoofd: de latere koning Lodewijk Philips van Frankrijk. Met diens aanstelling ging het zonderling in het werk ; de heer Chabaud namelijk, dien de directeur van de instelling eerst had benoemd, bleef onverwachts weg, en zoo nam de jeugdige uitgewekene diens betrekking en naam aan, nadat hij een streng examen met goed gevolg doorstaan had. De vakken, waarin hij onderwees, waren geschiedenis en aardrijkskunde, wiskunde en fransch; zijne jaarwedde bedroeg vierhonderd francs. Maar hoe arm dit leven schijnen moge, het was toch een paradijs in vergelijking van Frankrijk, dat eene hel voor hem was, want daar was, weinige maanden geleden, de koning op het schavot gevallen en in het kasteel van Versailles, waar hij eenmaal slechts slaven zag buigen, hielden thans de woeste Jakobijnen wacht. Maar de brand van 1789 bleef niet beperkt binnen het gebouw, waarin hij ontstond. Zelfs in de stille eenzame dalen van Zwitserland kaatsten zijne vlammen zich af, zelfs daar voelde men de trillingen van dien doodstrijd, waarmede de vorige eeuw van ons scheidde. Die eeuw had zich uitgeput door haar zwelgerij en despotisme; nu verzamelde zij nog eenmaal hare bezwijkende levenskrachten tot eene enkele daad, lot eene nieuwe verlossing des menschdoms. Maar die daad was weldra tot misdaad overgeslagen, en niet de wereldvrede, dien men zoo vurig begeerde, maar een europesche oorlog was de vrucht der revolutie. Het was een vreeselijke tijd. Overspat door bloed, stierf de eeuw en zelfs langs den oever van den jeugdigen Rijn, waar het pad ter naauwernood voldoende was voor het zwaarbeladen lastdier, wrongen zich nu legers, vreemde legers, die den weg noch de taal kenden. Onder Suwaroff, den woesten gunsteling der kozakken, stonden de Russen; Massena voerde de soldaten aan der republiek met wappe- rende driekleurige vaandels onder het weergalmen der Marseillaise �Allons enfants de la Patrie � en tegenover hem stond aartshertog Karel met zijne bont dooreengemengde Oostenrijksche volksstammen. Elijon en Slava, Zivio en Ewiva klonk het hier uit de ruwe keelen, wanneer de aanvoerders langs de gelederen reden. Welk een gewoel, welk eene doodsverachting, welk eene oorlogswoede in dezen tijd, die op dien bijna onbe- gaanbaren bodem de volken van half Europa tot den strijd te zamen bragt. Vaak kwam men niet verder, wanneer wind en weder zich verbonden en in de woeste gelaatstrekken der krijgslieden dreigde het oproer.

		14

-ocr page 28-

■o

�/.

\'Ti

-ocr page 29-



		Stadstoren van Ilanz.

		Bij Martinsbach weigerden de Russen verder te gehoorzamen; het scheen onmogelijk door de ontzaggelijke massa\'s ijs en sneeuw voort te dringen. ToenSuwaroff, die zich met grootvorst Konstantijn in de achterhoede bevond, deze noodlottige tijding ontving, stelde hij zich aan het hoofd der troepen. Men meende, dat hij de muiters bij honderden zou neerschieten. In plaats daarvan beval hij � ernstig en kortaf � een diep graf in de sneeuw te delven. Zwijgend gehoorzaamden de oude soldaten, en toen de groeve gedolven was, rukte hij zich de kleederen van het lijf en sprak hen aan op zijne gewone ruwe wijze: »Gooi mij er in; begraaf mij hier; gij wilt mijne kinderen niet meer wezen en ik ben uw vader niet meer. Wat rest mij anders dan te sterven ?" Dit werkte als een onzigtbare slag op de oude garden. Met wild gejuich omringden zij hun generaal en zwoeren hem trouw te zullen volgen, waarheen hij hen ook voeren mogt. Maar ook den inge- zetenen des lands zelven faalde het vaak aan moed en kracht en juist aan Ems, dat wij niet ver van Reichenau aantreffen, verbindt zich de herinnering aan eene zeldzame heldendaad. De Luciensteig, die als het eigenlijke bolwerk der Zwitsers werd beschouwd, was in Maart 1799 door Mass�na genomen en de verbittering hierover nam nog toe door den overmoed der overwinnaars. Als eene lawine ver- breidde zich het oproer door het dal van den Voor-Rijn, tot het bij Ems tot een bepaald gevecht kwam. Daar hadden de Franschen hun geschut achter vaste stellingen verschanst en roekeloos scheen het waag- stuk hen aan te tasten. Maar het feit, waarvoor de moed der mannen terugdeinsde, werd door eene vrouw volvoerd. Anna Maria B�hler, een meisje van een en twintig jaar, stelde zich aan de spits der stormloopende troepen en veroverde het eerste kanon. Met Hercules kracht greep zij het ros bij den

		\'5

-ocr page 30-





		teugel en wierp met haar knuppel den jongen officier, welke de batterij kommandeerde, van het paard. Dat voorbeeld werkte; bijna de geheele artillerie der Franschen werd vernietigd. Zoo is reeds aan den aanvang van den Rijn dat sombere woord gegrift, dat altijd magtiger wordt hoe verder men zijn loop door de breede vlakte volgt: oorlog. Ja men is bijna geneigd aan een sprookje te denken : hoe de goede fee�n eenmaal het pas geboren koningskind omringden en hare gaven in zijne wieg legden ; maar ook de eene booze fee was verschenen en haar vloek daarnevens legde. Zoo is de Rijn in zijn loop tot honderdvoudigen zegen, vol grootheid en roem, maar ook de vloek, dien eenmaal Eris in zijn wieg legde, werd honderdmaal daad : die vloek was de oorlog. � Reeds vroeg moest hij het leeren, de jeugdige Rijn, wat het is te strijden voor het leven. Onmiddelijk achter Ems ligt Chur, de hoofdstad van het kanton Graubunderland. Het is eene grijze, half vervallen bergstad. Overoude romaansche torens met raadselachtige namen ; eene kerk, die reeds meer dan duizend jaar telt; enge straten, over wier hobbelige groote steenen de zware postwagen rolt, en daarboven de hemelhooge Kalanda. Ziedaar het tafereel, dat zij ons te aanschouwen geeft. Van alle zijden klinkt ons de waalsche taal in het oor, want hier is het middenpunt, waar alle wegen van Graubunderland zamenloopen, hier is het vereenigingspunt van het geheele ontzaggelijke verkeer over den Spl�gen en den Sint Bernard met het zuiden. Ook de geschiedenis der stad is grijs als hare muren, welke in den tijd der Romeinen den naam droegen van curia Rh\'dthorum. Hier sloeg keizer Constantinus zijne winterkwartieren op, hetgeen de eerste

		Episode uit den kamp der bondgenooten bij Ems. 1799.

		uitbreiding der stad ten gevolge had; hier plantte reeds in 451 het christendom zijn kruis. Het paleis van den bisschop ligt hoog boven ons en heeft met den dom en de daarbij behoorende gebouwen bijna den vorm eener sterke vesting. Dat gedeelte der stad, hetwelk dit geestelijke fort omringt, wordt nog bijna uitsluitend door katholieken bewoond. In de benedenstad, welke rijk is aan architectonische schoonheden, aan steile gevels en sombere gewelven, heerscht het bedrijvige, rustelooze leven en de rij van huizen strekt zich tot ver in het dal uit, waaruit de rivier de Plessur den Rijn te gemoet stroomt. De bevolking echter, die nog voor twee eeuwen nagenoeg geheel uit Romanen bestond en hare stad niet Chur, maar Quera noemde, is thans geheel verduitscht en heeft zich den naam van degelijk en kloek verworven, ofschoon zich ook de ruwheid dezer streek eenigzins in het volkskarakter afspiegelt. Want geheel verschillend is het karakter, dat zich in vrije en onbelemmerde werkzaamheden mag ontwikkelen, van dat, hetwelk eeuwen lang onder druk en tegenstand werd gevormd. Dit laatste was het lot van Graubunderland. Ook

		16

-ocr page 31-

\'d;

~-........�v� --.--..........:�:■-■ \\�r�»

■ -■

De markt te Chur.

achter Chur ontmoeten wij nog, gelijk tot dusverre, de getuigenissen van dien tijd; slechts burgten, wier
steenen namen reeds spreken van de ruwheid en den trots, welke daar zetelden. Krottenstein, Haldenstein,
Liechtenstein, zij blikken op ons neder, terwijl wij zwijgend het pad door het dal volgen, hier een lied
gedenkend, daar eene schoone maagd, welke eens voor die boogvensters was gezeten. Onverwachts echter
staan wij weder te midden van het tegenwoordige leven; het »jaargetijde" met zijne wolkenlooze lucht en
zijn geurig groen is in het saison veranderd, dat ons met ruischende zijde en druk vertier omringt.
Wij bevinden ons te midden van de badwereld van Ragaz, dat in de laatste twintig jaren een europe-
schen naam verwierf.

De heete bron, welke bij Pfaffers ontspringt en door ijzeren buizen bijna anderhalve mijl ver
tot Ragaz geleid wordt, werd ongeveer in het midden der dertiende eeuw door een jager ontdekt en

behoorde aan het beroemde Benedictijner gesticht, dat hoog boven op den berg is gelegen en een der

3
17

-ocr page 32-



		Promenade naar den Kclscnthor l>ij Ragaz.

		magtigste en oudste abdijen des lands is. Langen tijd was de bron slechts door kleine armzalige hutten omringd, zoo als de badplaatsen der middeneeuwen worden afgebeeld, en van alle zijden daagden de kranken, die hier genezing zochten, tot dat de abten voor honderd vijftig jaar een nieuw gebouw op- rigtten, in weidschen stijl, gelijk destijds vooral aan de kloosters eigen was. Thans, nu de geheele inrigting staatseigendom is, prijken hier reusachtige paleizen met al de pracht van onze tegenwoordige badplaatsen, en de rheumatische zieken van eiken landaard worden hier over de promenade in rolstoelen voortbewogen. Aan al die weelde echter paart zich eene schoonheid der natuur, die in stilte tot de genezing bijdraagt. Hier door een donker woud bedekt, daar met steile als gekloofde rotsen, verheft zich de Hascherberg boven het dal, dat de Rijn in bruisende vaart doorsnijdt, en boven de rotsen schittert zilverwit de besneeuwde top van den Falknis. De diepe kloof, waarover de weg naar Bregenz leidt, door een krachtig bolwerk tegen de keizerlijke grenzen verdedigd, is de Sint Luciensteig; de beide burgten, wier bouwvallen uit het kreupelhout zich verheffen, zijn Freudenberg en Nidberg. Vooral de laatste is rijk aan sagen, waaronder er eene is die eene woeste aantrekkelijkheid heeft door den harts- togt, waarvan zij tot inkleeding strekt. Wijd en zijd was de ridder van Nidberg gevreesd; zijne torens gingen voor onbestijgbaar door en zijn slot was niet te overwinnen, hoe vaak ook de vijand trachtte het te belegeren. Maar wat de dapperheid niet vermogt, gelukte aan het verraad eener vrouw, die door bedrogen liefde tot wraak werd aangespoord. Zij kende de inrigting van zijn kasteel maar al te o-oed en ook de vastheid van zijn slaap, dien zij vaak had gedeeld, en langs geheime paden bragt zij den vijand op de steile rots, tot hij v��r de transen stond. Daar zag men in het geopende slaapvertrek, waar de onoverwinnelijke rustte; de zoele lucht drong door het venster binnen en het volle maanlicht viel op de onbewegelijke gelaatstrekken en de rustig ademende borst. Men was slechts vijftig schreden van hem verwijderd , maar geen brug en geene hand reikte over den gapenden afgrond, welke deze twee, 18

-ocr page 33-

den slapende en zijn

vijand, scheidt. Maar

de pijl is gevleu-
geld ; voor dezen is de

afgrond niet tediep en

de weg niet te breed.

» Leg den pijl op den

boog en mik goed;"

beet de wraakgierige

vrouw den vijand in

het oor. En voor-

zigtig naderde deze

den rand van de rots,

zoo ontzagwekkend

was het voorkomen

des ridders, ook in zijn

slaap; maar slechts

een oogenblik... daar

doorklieft suisend de

pijl de lucht. Hij heeft

hem midden in het

hart getroffen en sla-
pend is de ridder den

Badhuis I\'faffers.

dood ingegaan. Ont-

zet vlugtte de moor-
denaar ; maar de vrouw bleet nog lang op die plek staan
en staarde naar de bloedende wonde.

Terwijl Ragaz met al zijne pracht toch nog
altijd een liefelijken indruk maakt, aanschouwen wij de
grootschheid in haar meest woesten vorm, zoodra wij
Pfaffers voorbij zijn. Hier heeft zich de Tamina, die zich
bij Ragaz in den Rijn stort, haar weg gebaand door eene
ontzagwekkende spleet; hier, niet daarbuiten in het lag-
chende landschap, ligt het geheim der oude genezing
aanbrengende bron.

Donkere rotswanden, die aan beide zijden loodregt
omhoog rijzen en zelfs in de zomerdagen iets onbeschrij-
felijk dors en naargeestigs hebben, sluiten den bergstroom
in; als beklemd loopt ter linkerzijde de smalle weg boven
den stroom, die hem van onder heeft uitgehold. Na onge-

veer drie kwartier bereikt men het badhuis, dat de klooster-

Tamina.

heeren hier hebben opgerigt; een lang somber gebouw,

in welks gangen de zon bijna niet doordringt. Voor meer dan driehonderd gasten is hier plaats en v��r
Ragaz zich als badplaats had doen kennen en de bron van Pfaffers aan zich trok, was het hier het
eenige verblijf voor vreemdelingen.

Maar nog hebben wij het ontzaggelijkste niet gezien; nog altijd aanschouwen wij boven ons den
blaauwen hemel en, hoe smal ook, is het altijd nog de vrije natuur, die wij om ons zien. Achter het
badhuis echter, waar de weg nog vijfhonderd schreden verder loopt, gaat hij dwars door de rots heen,
door de ingewanden der aarde; de spleet wordt eene spelonk, en zelfs terwijl daar buiten de julij-zon

\'9

-ocr page 34-



		1\'faflers.

		zengt, is het hier vochtig en donker. Overal zijn wij door gespleten rotsen omringd , die dreigend zich boven ons verheffen; angstig loopt men langs de houten leuning, tot plotseling een damp om ons opstijgt. Thans dringen met geheimzinnig geweld de geesten dezer wildernis op ons aan ; men gelooft bijna, dat de- damp , welke hier kookt, ons verstikken en dooden moet, wanneer wij ons te digt bij hem wagen. Geen verderf echter, maar zegen rijst uit deze donkere diepte. Hier toch ligt de bron, aan wie duizenden hun herstel te danken hebben. Dit is inderdaad merkwaardig; niet op den helderen bodem heeft de scheppende kracht der natuur haar zetel, maar in de duisternis van den afgrond: in boven- menschelijken strijd dringt het beste tot het licht door. Wie denkt daarbij niet onwillekeurig ook aan de groote geesten onder de menschheid ! Een van hen rijst hierbij vooral voor onze verbeelding, en diens naam zij nog met dankbaarheid genoemd v��r wij van dit oord scheiden. Schelling namelijk, die in Ragaz ligt begraven. Zijn gedenkteeken op het kerkhof aldaar is opgerigt door Maximiliaan II, koning van Beijeren, die zich gaarne den discipel van dien edelen meester noemde. Zetten wij nu den togt noordwaarts voort, dan bereiken wij weldra, bij Sargans, de plek, waar in den voor-historischen tijd een keerpunt van den Rijn lag. Want, naar vele geologen beweren, leidde de loop van den stroom voorheen niet naar het meer van Constanz, maar boog hij zich links naar Wallen- stadt en Z�rich, waar hem minder hinderpalen in den weg lagen. Die bewering berust op talrijke sporen, waaruit thans nog blijkt dat in de rotsen de bedding was en ook nog heden ten dage is het verschil van waterstand tusschen het meer van Constanz en het meer van Z�rich zoo gering, dat men gemakkelijk dit vermoeden kan aannemen. Naar hetgeen de kronieken mededeelen, was bij de vreeselijke overstrooming van 1618 de waterspiegel van den Rijn reeds zoo hoog gestegen, dat men bijna vreesde dat hij voor de tweede maal -zich in het Wallenstadter meer zou storten. 20

-ocr page 35-



		Het geheele dal, dat wij thans doorkruisen tot voorbij het reusachtige bekken van het meer van Constanz draagt, zeer eigenlijk, den naam van het Rijndal. Aan de vorsten, welke hier heerschten, herinnert ons het fiere slot Werdenberg. Hoog in de lucht, als een arendsnest, hangt daar deze burgt tegen de rotsen; daar zetelden eenmaal de strijdlustige graven, tuk op buit, gelijk de Montforts, van wie zij afstamden. Thans echter slapen zij reeds lang in steenen zerken, maar destijds wapperde hunne banier vrolijk van de tinnen : de zwarte boven Werdenberg, de witte bij Sargans, de roode in Vorarlberg en Schwaben. Zonderling inderdaad is het, dat uit de kleuren van het magtige stamhuis, hetwelk aan den zoom van den jeugdigen Rijn zijn zetel had, het vaandel is zamengesteld, dat na vijf eeuwen den stam bevrijdde en thans waait van alle stoombooten, die den Rijn volgen naar zee. ��n landje echter heeft het groote nieuwe Rijk vergeten. Dit wordt ons in herinnering gebragt. wanneer onze voet het betreedt: het landje Lichtenstein namelijk. Eene halve eeuw lang was dit de Benjamin van den Duitschen Bond zaliger, en nu is de goede Bond dood en niemand ontfermde zich over het aanvallig weesje. De vijf en vijftig soldaten strijden niet; buiten het rijk leven de trouwe onder- danen onder den slotberg van Vaduz; met weinig zorg en weinig belasting, terwijl hun landsvader op zijne goederen in Oostenrijk woont. Vallis dttlcis is de schoone wortel, waaruit de naam van Vaduz ontsproot.

		21

-ocr page 36-



		Weldra zijn wij thans in Oostenrijk; men bespeurt daarvan reeds de kenteekenen; want zwart en geel zijn de palen waarbij knorrig de douaan staat, met zijn pijp in den mond en den papieren gulden in den zak. Wie is die heer daar in zijn tabberd, dien het volk op straat zoo eerbiedig groet? Een fraai aristocratisch gelaat schittert onder zijn zwarten hoed met breeden rand. Het is een pater-Jezuit uit Feldkirch. � Altijd breeder wordt nu het dal, naarmate wij het meer van Constanz meer naderen; de bergen treden op den achtergrond en in plaats van woeste schoon- heden, die weerstand bieden aan den ploeg, ver- toonen zich weelderige vruchtbare landouwen. Niet onwaarschijnlijk is het wat Strabo ver- haalt, dat in zijn tijd het geheele Rijndal met moerassen was bedekt, waartusschen de stroom in zijne diepe bedding voortjoeg. Aan den moerassigen bodem, die in het dal en op de heuvelen achterbleef, heeft de grond zijne vruchtbaarheid te danken. Reeds in 918 werden de eerste wijngaarden in het Rijndal geplant en de enkele dorpen, die ver van elkander verwijderd in het dal liggen, behooren tot de schoonste en grootste, welke het duitsche volk in het zuiden bezit. Wel deden brand en waters- nood, eindelooze krijg en twist hun verwoes- tenden invloed op deze gezegende oorden gevoelen, maar zij konden wel het voort- gebragte, maar niet de voortbrengende kracht vernietigen, die hier aan de natuur eigen is. Met volle, ja met verkwistende hand schonk zij mild hare gaven weg; de akkers waren bedekt met aren, die onder haar last bijna bezweken en langs alle heuvelen verhief zich de wijnstok, zoo zelfs dat hij door zijn overvloed bijna zijne waarde verloren had. De dag van den oogst werd door den gemeenteraad bepaald en evenzoo de prijs, die nog in het begin dezer eeuw niet meer bedroeg dan zeven kreuzer voor de maat; want de wijnoogst was onuitputtelijk en de onmiddelijke nabijheid van den Rijn maakte het bijna onmogelijk kelders te graven, die vrij bleven van water. Zoo moest een groot deel van den geheelen oogst naar elders worden vervoerd, vooral naar het aangren- zende Appenzell, dat in ruil daarvoor de producten zijner veeteelt gaf. De booten voeren heen en weder over den stroom en reeds in ouden tijd verheugden zich de markten, krachtens keizerlijk privilegie in het Rijndal gehouden, in een aanzienlijk verkeer. Geen vaartuig doorkliefde zoo fier de blaauwe golven van het meer van Constanz, als het groote > marktschip" van Reineck, maar geen hooger begeerde buit was er ook voor de tjagtschepen," die met vijandelijke troepen het meer doorkruisten. Het was natuurlijk, dat zooveel rijkdom en bloei ook den moed en het zelfbewustzijn der burgers verhoogden, en dien moed hadden zij wel noodig. Want nu eens gold het weerstand te bieden aan een landvoogd, die het volk wreedaardig onderdrukte, dan weder zich te verdedigen tegen den overmoedigen nabuur, die in bondgenootschap met eene vreemde mogendheid een inval deed. Toen kwam de hervor- ming met hare onstuimige golven, wier branding zich gevoelen deed in de meest verwijderde dalen. In het Rijndal werd midden in den winter van het jaar 1528 het volk zamengeroepen, opdat een iegelijk zi ch verklaren zou onder welke godsdienst hij zich wilde scharen; de stormklokken werden geluid en onder

		22

		.

-ocr page 37-

Vaart over den Rijn bij RUthi.

deze toonen hield de leer haar zegevierenden intogt. � Nog heftiger werd de kamp, toen de strijd des
geestes een strijd der wapenen werd en met laaijen gloed woedde de dertigjarige oorlog ook in de
landouwen van het Rijndal. Niet slechts de keizerlijken , ook de landgenooten zelven vielen de hervormden
aan. Alom zag men de lijken liggen. die de Rijn op den oever wierp en de honden, die, door honger
gedreven daaraan knaagden, werden dol. Hoe vreeselijk de hongersnood en daarmede de woekerhandel
en de duurte gestegen waren, wijzen de cijfers aan : een dukaat gold destijds zeven gulden, en een viertel
koren werd met vijf en een halven gulden betaald. Ook onder de oorlogen der achttiende eeuw had het
Rijndal zwaar te lijden en het duurde lang, eer de stille zegenrijke dagen terugkeerden, waarvan thans
de Rijnstroom getuige is.

De laatste groote burgt, die trotsch zich verheft aan het einde van het dal, is Rheineck, eene
vesting, om wier bezit reeds ten tijde der Stauffen de bisschop van Constanz en de abt van St. Gallen
streden. Thans is van de beide kasteelen het eene met den grond gelijk gemaakt, en op den heuvel,
waarop het eenmaal stond , bloeit liefelijk de wijnrank; van het andere blikken nog de bouwvallen op
het dal neder. Beneden aan den Rijn echter, die hier eerst voor grootere schepen bevaarbaar wordt,
ligt hecht en sterk gebouwd het stadje met zijne fraaije beurs; want de handel is hier levendig, vooral
in hout, dat in vlotten van Chur herwaarts komt. Reeds bespeurt men aan het zinken van het terrein
dat men de monding nadert, waar de oever geheel vlak is en door digt riet bezet. Nog eene kleine
mijl, dan is de edelste van Duitschlands stroomen voor onzen blik verdwenen en de blaauwe spiegelende
vlakte van het meer van Constanz ligt v��r ons. Duizend jaar oud is de stormachtige geschiedenis van
zijn ontstaan, maar met den glans der eeuwige jeugd groet ons zijn lagchende waterspiegel.

W^i ■■■■�\'\'"\'-\'

Kheineck.

-ocr page 38-

Oud-I�regenz.

Het Meer van Constanz.

^tjjjij staan aan den oever van het grootste en misschien het schoonste meer, dat Duitschland
bezit. De met sneeuw bedekte Zwitsersche bergen omringen het; hier de magtige Santis, ginds de
Kurfirstenketen, met zijne gekliefde toppen; vrolijke steden liggen aan den oever, en over de blaauwe
vlakte draagt de wind de toonen van het ontwakend leven in den morgenstond. Welk eene kleuren-
pracht , welk eene zoele, frissche lucht! Daarbuiten aan het strand, van waar de scheepjes den oever
verlaten, is het water als smaragd, waar de zon door henen schijnt; dan wordt het donker en donkerder;
een diep blaauw begint en de krachtige noordenwind blaast over de golven en doet de zeilen klapperen
en bedekt de wanden met schuim. Pijlsnel doorklieft het scheepje het bruisende meer � en de stuur-
man houdt met vaste hand het roer, want eene onpeilbare diepte ligt onder hem.

Geen der duitsche meren levert die onbegrensde afwisseling van toonen, van het liefelijk golf-
gekabbel tot het loeijend huilen van den storm, en zulk eene verscheidenheid van kleuren, van de rozige
morgenschemering tot den donkeren onwe�rsnacht. Eene wonderlijke schoonheid en eene vruchtbare
kracht, zoo als ze de natuur en niet de mensch vereenigt, gaan hier gepaard in dezen vloed en daarin
ligt voorzeker de heerschappij, die het meer van Constanz en alle groote rivieren onbewust op ons
uitoefenen. Ook zij, even als de schoot der bergen, zijn eene geheimzinnige werkplaats der natuur, in

-ocr page 39-





		1\'arthic aan lircgenz. welke geen menschelijk oog doordringt; daar wordt Zegen en Verwoesting geteeld, maar de een zoowel als de ander liggen buiten bereik onzer magt. Reeds vaak steeg het meer, terwijl de oppervlakte spiegelglad bleef, een voet boven den oever en week dan plotseling weder terug; dikwijls drong zich eene onmetelijke watermassa in den smallen noordelijken arm zamen, tot de storm door het gebergte brak en den vloed terugwierp in het breede open bekken. Op alle meren wordt dan het water heftig bewogen; geen schip is meer zeker te midden der woest bruisende golven en zelfs de stevigste stoombooten wagen het ter naauwernood de haven te verlaten. Zoo magtig is de warme wind, welke in de lente en den herfst over de bergen waait, tot dat de winter invalt en de vorst de golven in ijsboeijen slaat, die dan roerloos blijven en schijnen ingeslapen. O! hoe treurig is het dan in den stormachtigen decembernacht, als de gevangen vloed in zijn kerker raast en hem eindelijk verbrijzelt, zoodat met luiden knal het ijs van den eenen oever tot den anderen barst. Beneden bevriest het meer elk jaar, maar de geheele oppervlakte sluit zich zelden geheel, zoodat de jaren, waarin dit plaats heeft, in de geschiedenis worden vermeld. Zulk eene merkwaardige gebeurtenis gat aanleiding, dat in 1695 een groot schuttersfeest op het ijs werd gehouden, waarbij het regt feestelijk toeging. De indrukwekkende zijde heeft Gustaf Schwab in zijne bekende ballade geschetst. Wie denkt niet aan de rijders, die ademloos over de uren lange sneeuwvlakte jagen, welke vlakte het meer van Constanz vormt. Van de wezenlijke grootte daarvan en van de ruimte, die het den elementen biedt, kan men intusschen slechts een denkbeeld bekomen door de cijfers, die dan ook niet onvermeld mogen blijven. Men bedenke, dat zijn omtrek zes en twintig mijlen en zijne lengte bijna veertien uren bedraagt. Voegt men hierbij de ontzaggelijke diepte, dan beseft men welk eene onmetelijke watermassa dit reusachtige bekken omsluit. Het cijfer daarvan zou slechts in millioenen en milliarden zijn uit te drukken. Dwars door dit meer nu stroomt onzigtbaar de Rijn. De Natuur heeft hem nog eenmaal opge- nomen in haar stil verborgen heiligdom, als eene moeder haar woesten zoon tot zich neemt in de stille 4 25

-ocr page 40-



		binnenkamer; en wanneer hij er dan weder uit te voorschijn treedt, ernstig en ontroerd, dan is zijn karakter voor altijd veranderd. Zulk een uur van stillen inkeer in zich zelven aanschouwt men hier; het meer van Constanz is als de geheimzinnige kamer, waar die verandering van karakter te weeg gebragt wordt, want van het oogenblik af, dat hij het meer verlaten heeft, behoort de Rijn aan het openbare leven, rijk aan daden; achter hem liggen de wilde dagen en de gevaren der jeugd. Onzigtbaar is hij geworden, maar al zien wij zijne golven niet, wij voelen toch hoe zij daaronder stroomen en woeden, en even als men het in de menschen kan ontwaren, dat zij edel bloed in de aderen hebben, zoo bespeurt men ook hier, dat de Rijn door de wateren van het meer stroomt. Goudgroen en helder als de zon, is de kleur aan den oever, gelijk de oude sagen, die aan den Rijn geven, en als de oppervlakte kalm is, voelt men de zachte beweging, die van het eene uiteinde tot het andere voorttrilt. Dat is de polsslag van den grooten stroom, die in de diepte zijn togt vervolgt. Reeds vroeg heeft de tooverkracht, welke dit meer uitoefent, de menschen herwaarts gelokt; met het zwaard in de vuist drongen zij verder in de wildernis door en bouwden hunne steden aan zijne oevers, waarbij steeds de magtige voor den nog magtigeren zwichtte. En thans nog, als herinnering aan die honderdvoudige verwisseling, komen de grenzen veler landen hier te zamen: Oostenrijk en Beijeren, Wurtemberg en Baden en, met het deel van den leeuw, het vrije Zwitserland. Het is een edelgesteente, dat van te hooge waarde scheen om door een enkel rijk te worden bezeten ; van vijf staten vormen de digte wouden en gouden korenakkers de lijst van dit schitterende juweel. De eersten die hier kwamen en met de oude Rhetiers om de heerschappij streden, waren de romeinsche legioenen; de eerste stad, die den oever versierde was Bregenz. Reeds Strabo en Plinius kenden haar onder den naam van Brigantium, waarnaar ook het meer genoemd werd. De naam van Bodenmeer � gelijk men het in Duitschland noemt � of Bodmanmeer is uit lateren tijd herkomstig. Aangrijpend schoon in hare krachtige eenvoudigheid is de schets, die ons een romeinsch schrijver van dit meer in de vierde eeuw geeft. Reusachtige wouden strekten zich destijds nog uit tot aan den oever, en boven de golven verrezen de nevelen ; met moeite baande de bijl zich een weg tot aan den zoom. Door de trage rust van het meer echter, zoo verhaalt de schrijver, stroomt met onwederstaanbare kracht en bruisende golven eene rivier, die haar pijlsnel voortjagend water onvermengd tot aan het uiteinde bewaart. Alles is woest en wild, maar krachtig en, veilig in den prachtigsten bogt van het meer, verrijst het oude kasteel van Brigantium en eene bloeijende stad ontstond onder zijne hoede. Maar deze bloei duurde niet lang; andere volksstammen kwamen en werden weder door andere stammen gevolgd, tot eindelijk uit Ierland de eerste verkondigers van het evangelie overstaken en zachtere zeden bragten. Zij waren Sint Gallus en Columbanus; ook zij zetten het eerst den voet in het zuidoostelijke gedeelte des lands, daar waar thans de steden Bregenz en Lindau liggen; hier was de sleutel voor de beschaving van het geheele grondgebied. Ook wij willen met deze steden aanvangen, allereerst met Lindau, welks jeugd ons thans nog uit zijn schoonen naam tegenklinkt. Thans, nu het magtige verkeer zich overal ijzeren wegen heeft gebouwd en een vasten bodem heeft geschapen, waar de natuur dien onthouden heeft, thans merken wij het ter naauwernood nog op, dat Lindau midden op een eiland ligt, want snuivend en stampend brengt ons de sneltrein in het hart der stad. Destijds echter, toen onze voorvaderen aan de stad haar vriendelijken naam gaven, werd het groene eiland nog van alle zijden omspoeld door den blaauwen vloed en geene brug leidde van het vaste land naar de zonnige «», door wier oude linden het windje suisde. Kerken en kloosters, die ten tijde der Karolingers ontstonden, waren de eerste gebouwen der Duit- schers, en in hunnen omtrek vestigden zich weldra de landbouwers in grooten getale. Reeds lang v��rdat Rudolf van Habsburg den troon besteeg, was de stad tot eene vrije rijksstad verheven en daar zij uit- muntend was gelegen , geraakten handel en verkeer tot een ongewonen bloei. Met de magtigste steden des Rijks, ja zelfs met het Duitsche Huis in Veneti�, stond zij in regtstreeksche betrekking en hetzelfde opgewekte leven openbaarde zich op het gebied des geestes, toen de hervorming voor het eerst hare stem deed hooren. Eerst de dertigjarige oorlog bragt eene wending in den toestand der stad; om zich tegen den vijand te verweren, werd zij met wallen en stevige buitenwerken omringd, maar dit alles verhoogde slechts 26

-ocr page 41-



		Linilau. de woede van den vijand. Duizenden bommen wierp de vertoornde Wr\'angel in de belegerde stad, die door de keizerlijken werd verdedigd en zoo hij niettemin onverrigter zake aftrok, door den hoon der bur- gers begeleid, toch was de welvaart van deze voor eeuwen gefnuikt. De tijd, toen bijna dertig steden door meer dan veertienhonderd wagens op elke weekmarkt vertegenwoordigd waren, � gelijk Achilles Gasser met trots verhaalt � was voor altijd voorbij. Met den rijkdom ver- dween ook de bevolking en dringende voorziening was noodig, toen de stad in 1806 aan Beijeren viel. Er werd dan ook spoedig al het mogelijke gedaan om de welvaart te doen herleven. Straten en wandelingen werden aangelegd en in de ruimten tusschen de ouderwetsche schilderachtige bastions, die voor een gedeelte nog behouden zijn, ontwaarde men weldra weder sporen van vooruitgang. Deze is grootendeels het gevolg van den Wapen der stad Lindau. spoorweg, die over een kolossalen dijk van het vasteland naar het eiland loopt, en van de haven, die nu de schoonste van het geheele meer is geworden. Wanneer men op de blaauwe golven de stad nadert, ziet men reeds van zeer verre de beide zinnebeelden daarvan verrijzen: de vuurbaak met hare geknotte spits en den ouden leeuw der Wittelsbacher, die op een toren- hoog voetstuk den omtrek beheerscht. Niet ver van daar staat het gedenkteeken van den vorst, aan wien Lindau bovenal zijn bloei te danken heeft, den edelen Max. Bovenal echter nam het verkeer over het meer toe. Het wordt thans onderhouden door vijf en twintig stoombooten, waaronder eene boot die geheele spoortreinen naar de overzijde van het zwitsersche meer voert. De eerste stoomboot werd, zoo als bekend is, reeds in 1824 gebouwd, en wel door den Amerikaan Church; zij droeg den naam van »Koning Wilhelm van Wurtemberg," op wiens last zij ge- bouwd was, en bleef tot 1847 in dienst. Maar ook vroeger vond menschepen op het meer van Constanz die geschikt waren voor het vervoer van ontzaggelijke vrachten en vaak twee of drie duizend centenaars laadden. Een monsterzeil van zeshonderd el voerde ze langzaam naar Constanz. Even als voor de scheepvaart was ook voor de vischvangst Lindau eeuwen lang het middenpunt. De burgers der stad hadden het vischregt, en op de visschersbijeenkomsten, die jaarlijks werden belegd, werd bepaald hoe en wanneer van dit regt zou worden gebruik gemaakt. Want het meer was rijk aan zalmen en forellen, en ook thans nog vangt men in het voorjaar bij duizenden zoogenaamde trek- visschen, die in massa\'s door geheel Duitschland worden verzonden. Al deze privilegi�n heeft Lindau sinds lang verloren, maar in ruil van andere voordeden, die oneindig meer waarde hebben. De visscherij is nagenoeg vrij en met prijzenswaardige vrijgevigheid wordt aan de gasten het genot van

		27

-ocr page 42-

het schoone meer toegestaan. Niemand klaagt daarover en de eenigen, die eenig bezwaar konden
hebben, de visschen � zijn stom

Zoo gevoelt men overal den invloed van den nieuwen tijd, maar toch is uit die dagen der
jeugd, toen slechts de barken der Allemanen van het vaste land overstaken, nog menig spoor ge-
bleven. De zoogenaamde heidensche muur gaat door voor een overblijfsel van den reusachtigen wacht-
toren, dien Tiberius eenmaal hier oprigtte; de Peterskerk, welke thans tot korenmagazijn dient, is een
gedenkteeken uit den tijd der Karolingers en het raadhuis herinnert aan den gouden tijd toen Lindenau
rijksstad was. Thans nog is het wapen der stad een lindeboom op een wit veld en het schoonste punt
van den omtrek, het Lindenhof, bewaart nog in zijn naam de herinnering aan den oorsprong.

Niet ver van Lindau ligt Bregenz, en ofschoon ze van elkander gescheiden zijn door den grens-
steen van twee magtige rijken, zijn zij toch verbonden door de natuur, die bij hare verdeeling naar

weeg brengt. Onze
verbeelding heeft
daarbij zich niet in te
spannen; v��r ons ligt
het heerlijkste land-
schap ter wereld.

Boogvormig buigt
zich de blaauwe liefe-
lijke oever van het
meer, en op een ligt
glooijend terras ver-
rijst de stad, terwijl
zich boven haar de
hooge Pf�nder ver-
heft en de Gebhards-
berg met zijn kerkje,
dat in de zonnestra-
len schittert. Oude
beuken en dennen-
bosschen omringen de
stad, ofschoon ook de

geheel andere rege-
len te werk gaat dan
de mensch. Terwijl
Lindau eene stad op
een eiland is, is Bre-
genz eene golfstad in
den volsten zin des
woords, en vergelijkt
men de eene soms
met Veneti� , de an-
dere heeft men het
duitsche Genua en
Napels genaamd.
Over de juistheid dier
vergelijking willen wij
niet beslissen, maar
geven ons onvoor-
waardelijk over aan
den indruk, dien deze
prachtige landstreek
op ieders gemoed te

Dragten van Brezenger woud.

bijl, die in onze dagen zoo vernielend te werk gaat, reeds menige verwoesting aanbragt.

Bergstad en meerstad zijn hier vereenigd. Het oudste gedeelte is dat, hetwelk boven op den
heuvel ligt, die in zachte helling naar drie zijden afdaalt. Daar stond naar men algemeen vermoedt,
het romeinsche kasteel; ook de omtrek van de voormalige stad is door talrijke nasporingen en opgra-
vingen bepaald. Grafkelders en sierlijke paden van moza�ek, beelden en kleinooden en allerlei schier
onherkenbare munten met de beeldtenis der Keizers kwamen, na duizend jaren verloren te zijn geweest,
weder aan het licht; de voet der Hunnen had ze in den grond getreden en de aarde had haar tot
veilige bewaarplaats gestrekt. Zoo als aan de Reviera het oudste gedeelte der voormalige stad als
het ware binnenslands vlugt en zich op de berghoogten te zamen pakt, terwijl de nieuwe stadswijken
aan den oever het verkeer te gemoet treden, zoo ziet men ook hier het moderne Bregenz met zijn
bedrijvig leven aan de haven en den spoorweg zich uitbreiden. Het is weder een treffend bewijs, hoe
de aanleg der gebouwen met de historische ontwikkeling in naauw verband staat; want voorheen was
het streven der steden beschermd te worden en thans strekt het om haar verkeer te doen toenemen.
Toen zij werden aangelegd, moesten zij naar de plek zoeken die voor haar het veiligste was, thans
zoeken zij de rigting waarin zij het gemakkelijkst zijn te naderen.

De schoonheid wordt daardoor niet altijd bevorderd: leelijke kazernen en reusachtige pakhuizen
verrijzen en niet zelden wordt de architectuur niet meer door de kunst, maar door de kosten geleid.

-ocr page 43-

Zoo en zooveel vierkante voeten, zooveel kamers, zooveel huur � daarin lost zich niet zelden de Genius
der bouwkunst op.

Ook aan den oever van Bregenz is men niet tegen zulke berekeningen gevrijwaard; maar het
zijn toch maar enkele d�tails, welke dien indruk op ons maken; over het algemeen zal men niet
ligt een stadje vinden, dat ons zoo lief en vriendelijk tegenlacht, want de groote Bouwheer, die
het grondplan heeft geteekend, was de natuur; des menschen hand volgde slechts behoedzaam hare
omtrekken.

van Ekkebart, en in
Bregenz schrijft Al-
fredMeissner zijne be-
roemde romans. Hoe
verhoogt het de
schoonheid van een
land en de bekoor-
lijkheid eener streek,
wanneer wij onze rust
mogen nemen aan
den gastvrijen haard
van mannen van be-
teekenis. Ook dit is
zonneschijn op reis.

Bregenz ligt aan
het uiteinde van de
uitgestrekte blaauwe
Obersee. Alleen bij
zeldzaam heldere lucht
ziet men in het verre
verschiet nog den ne-
velachtigen omtrek
van den domtoren van
Constanz. Dat is het
doel, waarheen ons
de stoomboot na een
langen togt henen-
voert , maar aan
weerszijden, zoowel

De bevolking der
stad is slechts klein,
en zij krijgt daardoor
iets officieels, daar zich
alle mogelijke waar-

d igheidsbekleeders
hier vereenigen; im-
mers wij zijn in de
hoofdstad van Vorarl-
berg.Maarook andere

waardigheidsbekle-
ders, wier grootheid
niet ontleend is aan
keizerlijke besluiten,
vestigen zich hier; het
meer van Constanz
toch heeft ten allen
tijde eene groote aan-
trekkingskracht op
onze dichters uitge-
oefend. Hoe schoon
heeft Gustav Schwab
het bezongen; hoe
gaarne vertoeft hier
Herman Lingg, de
sombere lyrische dich-
ter. Te Radolfszell
woont VictorScheffel,
de gelukkige zanger

Weg van Gebhardsberg.

op den duitschen als op den zwitserschen oever, noodt ons nog menig aangenaam halt en menig
vriendelijk eerzaam stedeke.

Daarboven op den linker oever zijn Rorschach �n Romanshorn de middenpunten van het verkeer
geworden. Tusschen die beiden echter ligt op eene smalle landtong het merkwaardige stadje Arbon.
Het was een der uitnemendste plekjes aan het meer, die reeds door de Romeinen met vestingen werden
omringd en de aanvoerder hunner cohorten bewoonde daar het sterke kasteel. Een eind ver in het meer
was een haven gebouwd, waarvan de reusachtige kaden thans op den bodem zigtbaar zijn, als de zon
op den kalmen waterspiegel schijnt. De oude naam echter, die nog in den tegenwoordigen teruggevonden
wordt, was Arbor Felix (gelukkige boom.) Toen de Romeinen overwonnen en verdreven waren, be-
trokken de leenmannen van duitsche vorsten den ouden burgt en daar zetelde nog de jonge Konradin,
v��r hij den ten doode gewijden weg naar Waadland insloeg. Welk eene bewondering wekkende tragisch
schoone figuur, zooals hij met zijne blaauwe oogen en gouden lokken voor onze verbeelding verrijst aan
den scheidsweg tusschen zijne heerlijke jeugd en zijn zwaren pligt als man, op het keerpunt tusschen

-ocr page 44-



		duitsche grootheid en duitsche schande ! Hoe lief had hij de minnezangen, hij, door wiens aderen het edele, warme bloed der Staufen vlood; hoe vaak zal zijn lied van het slot te Arbon weerklonken hebben over de blaauwe baren : »De geest bepeinst met zorg het noorden. »Met \'t zuiden is het hart vervuld." gelijk Lingg zegt. Onder den bijl viel zijn goudgelokt hoofd en als een woord der smarte, dat onverzoend in de geschiedenis gegrift is, klinkt thans nog de naam van Konradin. Het dorpje met de kerk, dat wij daarboven zien glinsteren, bijna regt tegenover Arbon, heet Wasserburg. De kerk staat digt bij den oever en nog digter de pastorie, tegen wier hoogste verdieping de golven slaan, wanneer het meer bijzonder onstuimig is. Doch des te beter heeft het de geestelijke heer op zonnige dagen: dan vormen hooge boomen een lommerrijk dak over zijn tuin; daar beneden op de vlakte joelt vrolijk eene blijde schaar; maar hij stapt peinzend op en neder en gevoelt zich op zijn klein gebied zoo veilig en trots als voorheen zijne naburen de graven van Montfort. Ook dit is een naam, die een ouden goeden klank heeft, want aan hem behoorde eeuwen lang het fiere slot, dat bij Langenargen zich trots uit de golven verheft, op een voormalig eiland, dat later door dammen met het vaste land verbonden werd. Geen geslacht was magtiger in het Rijndal en aan het meer van Constanz, en geene burgt majestueuser dan de zijne; zelfs in de bouwvallen herkent men nog de aloude heerlijkheid. Dat alles is nu echter verdwenen, om plaats te maken voor nieuwe gebouwen, die de vorst, welke over het land der Zwaben gebiedt, heeft opgerigt. Vele duizenden heeft het nieuwe Montfort verzwolgen, maar de oude door den vloed bespoelde kusten , willen den last van het heden niet dragen, dien men haar opgelegd heeft en voortdurend hoort men zeggen, dat hier en daar de pijlers bezwijken. Het eigenlijke zomerverblijf van het wurtembergsche hof echter is het op weinige uren afstands gelegene Frederikshaven met zijne fraaije landingsplaats, waarboven de lichttoren zich verheft, en zijne breede kade, waar het leven der Zwaben zich in al zijne vrolijke bedrijvigheid openbaart. Zoo juist wordt een spoortrein geladen op het reusachtige vaartuig dat hem naar Romanshorn overbrengt; de stoomboot »Maximiliaan" ligt daar dampend v��r ons en neemt de reizigers op, die met de boot van Constanz komen. Welk een gewoel van menschen, welk een stapel koopwaren! De locomotief van den trein fluit; de bel van het schip klinkt ... een oogenblik! daar wil nog een heer mede! een oogenblik v��r gij den brug intrekt. Daar staat hij buiten adem, maar gelukkig aan boord; het schip steekt af en in weinige minuten worden wij weder door het meer gedragen op zijn effen blaauwen spiegel. Thans eerst vertoont zich het slot in zijne volle pracht, met zijne lange rij vensters en breede terrassen; hooge linden vormen een schaduwdak boven den ingang, en in geurige bloembedden strekt zich verre de tuin uit, terwijl de wind de vlag doet wapperen, die daarboven van den nok waait. Niet altijd heeft de bekoorlijke stad den naam gedragen, die haar thans gegeven wordt. Een Friedrichshaven behoort tot de dingen van onzen tijd, nadat het oude klooster Hofen opgeheven en met de rijksstad Buchhorn tot een geheel is vereenigd. Reeds ten tijde der Karolingers was Buchhorn eene thingstad, waar men in het openbaar regt sprak; maar de heeren die in deze regtbanken zitting hadden, heetten graven von Linzgau. »Het schittert als Meersburg," zeide men nog, honderd jaar geleden. Zoo prachtig en fier weer- kaatsten zich in het meer de vensters van den burgt, dien wij nu naderen. Aan zijn voet ligt het stedeke van denzelfden naam, welks stichting dagteekent uit den tijd van koning Dagobert. Hier was het dat eenmaal de prelaten van Constanz droomend den gouden zomer doorbragten, toen er vrede was in het land , en werwaarts zij hunne schatten in veiligheid bragten, als er krijg werd gevoerd. Schoon op zich zelf door zijne steile ligging en zijn ouderwetsch karakter en kleur, schijnt Meersburg ons een sterk weerbaar stadje, maar het meest dragen daartoe bij de twee kasteelen, die boven de huizen uitsteken. Tusschen

		3<J

-ocr page 45-



		Frederikshaven. beiden is eene diepe kloof, welke bisschop Nicolaas door honderden bergwerkers liet uitdelven, om zijn burgt nog sterker te maken. Op alle hoogten in den omtrek wast heerlijke wijn en in het verschiet rijzen de sneeuwtoppen van het Berner Oberland. Welfen en Staufen waren heeren van den burgt, de boer en de Zweed klopten aan hunne poort en dreigden de aarde gelijk te maken, zoo als hunne aankondiging luidde, die thans nog te Meersburg wordt bewaard. Het is een geel geworden brief, aan de vier hoeken verbrand en waarop de bevelvoerder van het regement Hom schreef, dat het der stad niet beter ver- gaan zou en ook deze aan de vier hoeken in brand zou worden gestoken, zoo zij zich niet wilde overgeven. Maar Meersburg gaf zich niet over. In het begin onzer eeuw zag het hier treurig en verlaten uit; zonder waarde en krachteloos ston- den de muren van den ouden burgt; het bisdom was opgeheven en zijne goederen geseculariseerd en het stadje zelf kwam aan Baden. Dat was een tijd, die, wel is waar met regt, maar toch ook met hard- heid aan veel van hetgeen bestond een einde maakte. Reeds stond het oude kasteel op het punt om geslecht te worden, zoo niet nog juist ter regter ure een der edelste mannen van Duitschland het tot zijne woning had uitgekozen. De vrijheer van Laszberg, wiens gedenkteeken thans het kleine kerkhof versiert, werd de heer van dit kasteel, in welks zalen, waar eenmaal de bibliotheek des bisschops gevonden werd, hij zijne schatten van wetenschap uitbreidde. Vooral aan handschriften uit alle tijd- perken was hij rijk. Op het balkon, waar zijn groote leunstoel stond, zat hij gewoonlijk zich koeste- rende in den gloed der duitsche zon. Reeds de geschiedenis van Meersburg brengt ons naar Constanz, maar ook de weg is niet ver, die ons naar het grondgebied voert van de oude fiere bisschopsstad. Constanz vormt in zekeren zin den sluitsteen van de Obersee; daar verdeelt zich het reusachtige bekken in twee slanke armen, waarvan de een genoemd is naar de stad Ueberlingen, terwijl de andere als Untersee of Zedersee bekend staat. Op deze armen schijnen de wonderschoone eilanden Mainau en Reichenau te drijven, waarheen wij zullen oversteken, zoodra wij eene wandeling door Constanz zullen hebben volbragt. Deze stad verging het niet anders dan Lindau en zoovele andere steden van het oude rijk; het cijfer harer bevolking en hare belangrijkheid ging ontzaggelijk achteruit en in de plaats der historische zending trad de taak om het middenpunt te vormen van een eigen bescheiden kring. Naar dien maatstaf moet thans haar aard en belang berekend worden, en dan mag men veilig beweren, dat Constanz in het eerste gelid staat. Zijne tienduizend inwoners bereiken door hunne zedelijke vrijheid, wat zijne veertigduizend te kort kwamen, want zoo talrijk was de bevolking tijdens het beroemde concilie, dat zijne daden kroonde met den dood van den grooten Jan Huss, in plaats van met de reiniging van de zeden der geestelijken, waartoe het was zamengeroepen. 31

-ocr page 46-



		Meersburg. De stichting der stad ligt in den ouden tijd, in de dagen van den strijd tegen de Alemannen door Keizer Constantius. De kolossale grondslagen van het toenmalige kasteel bestonden nog tijdens den dertigjarigen oorlog, toen de Zweden daar uitgravingen maakten voor hunne schansen. Reeds vroeg begon zijn bloei en daarmede zijne historische beteekenis voor het reusachtige rijk, want bijna alle duitsche vorsten tot aan de Staufen trokken door zijne poorten en beloonden zijne gastvrijheid door rijke eerbewijzen. Toen Karel de Groote naar Rome trok, om daar den keizerskroon te ontvangen, hield hij met Hildegaard te Constanz rust, en niet zelden bragten hier de duitsche koningen het Kersfeest door of hielden zij hun Paschen. Schitterende zamenkomsten van vorsten werden hier gehouden, waarop de rijksgrooten zich om hun Hoofd verzamelden. Te Constanz was het, dat de gezanten van Milaan voor Barbarossa verschenen en waar deze de gouden sleutels ontving, die hem de italiaansche steden ten teeken harer onderwerping zonden. Maar al de pracht, welke men daar ten toon spreidde verdwijnt bij het schouwspel vol glans en praalvertoon, dat onder den naam van het Heilige Concilie van Constanz bekend is. Het werd gehouden in het jaar 1414; een heillooze geest van overmoed, vadzigheid en zede- loosheid waren verwoestend het groote gebouw der Roomsch Katholieke Kerk binnengedrongen. In de kloosters zong men minneliederen en elke strijd met geestelijke naburen werd met de vuist en op de openbare straat beslecht. De verwarring was zoo groot, dat gelijktijdig drie pausen werden genoemd: Johannes XXIII, Benedictus XIII en Gregorius XII. Niemand wist wie het ware Hoofd der Kerk was, en het meest leden zij, die het w�l met hun geloof meenden.

		32

-ocr page 47-



		Constanz. Om aan dezen verwarden toestand een einde te maken en de kerk aan hoofd en leden te her- vormen , werd het concilie te Constanz bijeengeroepen, en zoo werd die kleine stad vier jaren lang het middenpunt der geschiedenis van Europa. Met medeslependen gloed schetst ons Ulrich von Reichenthal, welke in die dagen leefde, den stoet van vorsten en prelaten, die allen vergezeld van herauten en muzikanten verschenen en allerlei gevolg medebragten om voor hen kwartier te zoeken. »De herauten bestelden voeder en stroo en sloegen de wapens van hunne heeren voor de huizen." Reeds in het midden van augustus kwam de kardinaal van Ostia, die als aartskanselier der Heilige Kerk belast was met de voorbereidende maatregelen; meer dan tachtig paarden waren in zijn gevolg. In volle wapenrusting, van top tot teen geharnast, verscheen de aartsbisschop van Mentz; door graven omringd, met een-en-twintig legerwagens en meer dan vijfhonderd paarden, de markgraaf Friedrich van Meissen. Al voller en voller werd de stad; verbaasd aanschouwden de burgers wat er gebeurde, want zelfs uit het Morgenland en het verre noorden kwamen de afgezanten. Men wist niet wat uit al die pracht nog moest geboren worden. Eerst op het laatst van den herfst, toen de Alpen zich reeds met sneeuw begonnen te bedekken, verscheen ook paus Johannes. De slede, welke hem over den Vorarlberg bragt, kantelde en was bijna in de sneeuw verdwenen, v��r hij nog gelukkig in Thurgau aankwam. Daar werd hij met alle eerbewijzen ontvangen door hertog Friedrich van Oostenrijk, die hem met zijne manschappen naar Constanz begeleidde, waar de plegtige intogt plaats zou hebben. V��r den troonhemel, waaronder hij reed, in zijn wit pauselijk plegtgewaad, ging een paard, dat eene schel aan den hals had en het heilige sacrament op den rug droeg; vier raadsheeren steunden den baldakijn en bij duizenden en noo- eens duizenden stroomde het volk te zamen. Slechts ��n ontbrak er nog: keizer Sigismund; maar eindelijk, op Kersdag, verscheen ook hij aan de zijde zijner gemalin, en door een talloos gevolgd omringd. Al

-ocr page 48-



		grooter en grooter werd de toevloed ^an vreemden, die men, volgens eene matige schatting, op tachtig duizend stelt. In den tijd dat de toevloed het grootst was, moeten er honderd duizend menschen geweest zijn, die dertig duizend paarden ter hunner beschikking hadden. Alles wat nieuwsgierig was, al wat zaken wilde doen uit geheel Europa, stroomde hier te zamen; Constanz was het middenpunt van het vorstelijk high lifc geworden, en meer dan duizend vrouwen dienden tot vermaak van voorname vreemdelingen. In die dagen hield blijkbaar de autoriteit een naauwkeuriger toezigt dan in onze dagen in zoo- danig geval van hen te verwachten zou zijn; anders is het ons niet duidelijk, waaraan de geschied- schrijver, die deze bijzonderheid vermeldt, dit cijfer heeft ontleend. Nemen wij aan, dat hij goede gegevens voor zijne statistiek heeft, dan is dit wel geschikt om ons tot troost te strekken, zoo niet tot argument, bij de bewering van hen, die meenen, dat de maatschappij in zedelijkheid steeds achteruit gaat. Ook hier toch gelooven wij gedachtig te mogen zijn aan de spreuk van Bastiat, die de aandacht vestigt op hetgeen men ziet en niet ziet. Dat vorstelijk high lifc werd vertegenwoordigd door een bijeenkomst van mannen, gelijk de wereld nog nooit te zamen zag en zeer zeker ook nooit meer te zamen zien zal. In die eenvoudige stad aan het zwitsersche meer ontmoetten elkander in dat gedenkwaardige jaar 1414 een paus, Johannes XXIII, een keizer, Sigismund, zes en twintig regerende vorsten, honderd veertig graven, meer dan twintig kardinalen, zeven patriarchen, twintig aartsbisschoppen, een en negentig bisschoppen, zeshonderd prelaten en doctoren en ongeveer vierduizend geestelijken van minderen rang. Wie de kronijken van die dagen raadpleegt, weet van welk een stoet van hovelingen elke vorst steeds omringd was en waar men zich voorbereidde op de ontmoeting met zoovele gelijken in rang, heeft ieder zeer zeker tot den laatsten man van zijn gevolg mede genomen. En al ware men daartoe niet gebragt door de begeerte boven anderen uit te blinken, men had het gedaan uit eerbied voor zijn leenheer, of ook wel om dezen te toonen, dat hij zijn leenman te ontzien had, die zulk een magt ten toon kon spreiden. Maar bovenal zou men er toe bewogen zijn door het vooruitzigt voor den keizer te verschijnen. In dien tijd, dat al \\y>e magt had, in de eerste plaats krijgsman was en tot hoogste roeping had het gezag, hetwelk hem was toevertrouwd door geboorte of gunst, te handhaven, te verdedigen en zoo mogelijk uit te breiden, in dien tijd was de blik scherp om te ontdekken wie men had te ontzien, wie men had te vreezen en wie men als bondgenooten had te zoeken. Geene gelegenheid was schooner dan het concilie van Constanz voor de eerzuchtige politieke plannen der vorsten en grooten van Europa. Het doel dier zamenkomst was een geheel ander. De kerk bekleedde toen eene geheel andere plaats in de zamenleving dan thans; de godsdienst, nu eene zaak des gewetens, was toen eene zaak van den Staat. Wanneer, gelijk in de vijftiende eeuw, het gedrag van de geestelijken en de regt- zinnigheid der geloovigen te wenschen overliet, de hooge kerkelijke autoriteiten, en deze alleen, zouden de bevoegde magt zijn, om daarin verbetering te brengen en tot de maatregelen te besluiten, die tot zuivering van het geheel vereischt wierden. Toen maakte men dit tot de zaak der vorsten en waarlijk er bestond wel eenige aanleiding toe. De oneenigheid in de Kerk toch bepaalde zich niet slechts tot de ondergeschikten : zij was tot de hoogste kringen doorgedrongen. Twee geestelijken hadden aan den regerenden paus Johannes XXIII in die mate weerstand geboden, dat zij zelven zich onder den titel van Gregorius XII en Benedictus XIII hadden laten huldigen. Het concilie , gedachtig aan de onthouding in twijfel, benoemde een anderen paus, Martinus IV, tot dusverre bekend als kardinaal Colonna. Wel trachtte paus Johannes het besluit van het concilie te verijdelen, door uit Constanz te vlugten, ten einde, wanneer hij eenmaal in Itali� was teruggekeerd, zijn pauselijk gezag te handhaven, maar hij werd achterhaald en in de gevangenis geworpen. Voor het concilie van Constanz was het ook dat Johan Huss werd gedaagd, ten einde zich te verantwoorden wegens de leer, die hij met Hieronymus van Praag in Bohemen verkondigde. Ondanks het vrijgeleide van keizer Sigismund, werd hij ter dood veroordeeld, en onderging zijn vonnis in de stad zelve waar zijne regters waren zamengekomen. 34

-ocr page 49-

Aan de haven van Constanz.

Die treurige gebeurtenis, slechts verklaarbaar door de zeden
van dien tijd, laten wij rusten en wij nemen met eene weemoedige
herinnering afscheid van het concilie van Constanz. Alleen dit zij
nog vermeld, dat terwijl het doel dezer hooge vergadering ge-
weest was de Kerk te zuiveren, dit doel ten eenemale werd
gemist. Wat in het zwitsersche stadje tusschen al die wereldlijke
kerkelijke vorsten moge hebben plaats gehad, welke feesten en
plegtigheden getuigd hebben van den luister en den rijkdom van
allen die in Europa in hoogheid en aanzien waren gezeten, de
zamenkomst leidde tot niets. Niet zonder een gevoel van hope-
loosheid ging men na vier volle jaren uit elkander; maar zelfs dit

Wapen der stad Constanz.

uiteengaan werd nog met smaad overdekt; want zoo diep stak

keizer Sigismund in schuld, dat de burgers hem niet wilden laten
vertrekken, tenzij hij al zijne bagage als pand achterliet. Jaren lang bleef dit bij de stad in bewaring,
tot men eindelijk de kisten openbrak, omdat men alle hoop opgaf, dat zij zouden worden ingelost. En
nu vond men, in plaats van zilver tafelgereedschap, steenen. Dit was de geschiedenis en het einde van het
groote Concilie van Constanz, waarvan de herinnering nog altijd bewaard blijft en levendig wordt, zoo
vaak de naam van het bevallige stadje aan het schoone meer wordt genoemd. Eene sombere geschie-
denis is het, waarbij wij niet langer willen verwijlen.

Keeren wij nu uit de geschiedenis tot het heden terug, dan vindt men ook in het tegenwoordig
voorkomen der stad nog veel, wat ons aan die dagen herinnert. Bovenal is het oude >koophuis"
merkwaardig, waarin destijds het conclave werd gehouden; een zeer groot gebouw nabij het water,
waarvan het onderste gedeelte is gemetseld, terwijl het bovengedeelte bestaat uit bruin half vergaan
hout, dat den indruk maakt van eene reusachtige schuur. Op de vier hoeken van het dak ziet men echter
een klein balkonachtig uitstek, dat aan het min of meer logge gebouw een eigenaardig voorkomen geeft.
Hier op de eerste verdieping is de zoogenaamde concilie-zaal, eene reusachtige maar lage zaal, waarvan
de zoldering door zuilen wordt gedragen en die thans geheel met licht hout is betimmerd. De fresco\'s,

-ocr page 50-



		welke de wanden versieren, stellen de gewigtigste gebeurtenissen uit het concilie van Constanz voor; zij zijn nog voor een gedeelte niet voltooid en op de hooge stellages ter regter- en linkerzijde, staat de schilder die langzaam zijne taak voortzet. Gelijk men misschien weet, zijn de beide kunstenaars, die met dit werk belast zijn uit Munchen. De een is Ph. Schw�rer, aan wien de grijze Isarstad menige voortreffelijke muurschildering te danken heeft; de andere Friedrich Specht, welke tot eene oude familie uit Constanz behoort. Onder de kerken der stad onderscheidt zich door zijne hoogte en zijn bouwtrant de dom, waar- mede in het midden der elfde eeuw een begin werd gemaakt. Wel is waar werd in den loop des tijds veel gedaan om den romeinschen stijl, waarin de kerk aanvankelijk werd ontworpen, tot een gothi- schen te maken; ook een geduchte brand, waarbij alle klokken smolten, rigtte groote verwoestingen aan, maar niet te min is de dom nog altijd het meest majestueuse gebouw aan het gansche meer.

		Koophuis (Conciliehuis) in Constanz.

		Als zetel van den bisschop, sedert 553, was Constanz rijk geworden en door eene reeks van vermaarde mannen, die hier arbeidden, verwierf het bij zijn rijkdom ook roem. De inwoners der stad zijn thans ijverig katholiek, maar even als in het grootste gedeelte van Zwitserland, vond ook hier de hervorming vele aanhangers en het getal van hen, die de nieuwe leer omhelsden, was zoo groot, dat de bisschop zelf hen verliet. Steeds krachtiger openbaarde zich de neiging tot het lutheranisme, en daar de stad het interim weigerde, dat Karel V haar oplegde, kwam het tot een openlijken strijd. Het was een oorlog, waarin het zelfbewustzijn der burgerij met wanhopenden moed zich verzette tegen de heer- schappij der vorsten. Op de Rijnbrug stiet het spaansche voetvolk, door den keizer gezonden, op de soldaten der stad, en na een moorddadigen strijd behielden deze de overhand. Het was echter slechts een Pyrrhus-overwinning, want de Keizer beloonde den heldenmoed zijner vijanden door de stad, die tot dusverre vrije rijksstad geweest was, bij Oostenrijk in te lijven. Alle protestanten moesten nu vlugten; hunne bezittingen werden verbeurd verklaard .... het geloot was gered. Nog eenmaal had Constanz veel onder den oorlog te lijden, toen de Zweden voor zijne poorten lagen; driemaal liet de maarschalk Horn de stad bestormen, tot de geduchte tegenstand der inwoners hem tot den aftogt dwong. 36 V

-ocr page 51-



		Na den strijd op de Rijnbrug in Const.inz.

		Toen eerst braken rustiger tijden aan; handel en nijverheid begonnen zich langzaam te ontwik- kelen en de natuur bragt als altijd hare gouden schatten; maar de voormalige grootheid was toch voor altijd en onherroepelijk voorbij. Uit de magtige vrije rijksstad was eene stille kleine provinciestad ge- worden , en slechts ��n ding herinnerde nog aan het grootsch verleden: de liefde voor de vrijheid, die de stad op allerlei wijze aan den dag legde, en die zij vooral op kerkelijk gebied deed blijken. Menige edele hand kwam haar streven te hulp; wie denkt hier niet met erkentelijkheid aan keizer Jozef II en aan den grooten Wessenberg, die als bisschop van Constanz door zijne edele humaniteit, zijne liefde voor kunst en wetenschap zich een onvergankelijke eerzuil stichtte? En zoo scheiden wij toch met een aangenaam gevoel. Wat ons thans nog ter beschouwing overblijft, zijn de beide groote eilanden die, even als Lindau reeds in overouden tijd als de atien werden aangeduid; de een wegens zijn rijkdom, de ander naar zijn weelderigen bloei in de lente : Mainau en Reichenau. Langen tijd waren zij vereenigd; Mainau was slechts eene aanhoorigheid van de groote abdij aan Untersee, toen de abten het als leen gaven; eerst in de tweede hand kwam het toen aan de Duitsche Orde, die het prachtige goed tot 1806 bezat. Met trotsche vleugelen stond het breede vorstelijke ordeshuis op de hooge heuvelvlakte van het eiland, half burgt, half klooster; in de prachtige zalen hingen de wapenschilden der doorluchtige kommandeuren en in de ordeskapel van het huis klonk de gewijde klok. Ver over het meer klonk haar vreedzame klank , en daarboven schitterde de Santis en in het verre verschiet het oude Bregenz. De vreemden echter, die het V

-ocr page 52-

eiland bezochten vonden in de meijerij en in de herbergen, welke daarmede verbonden zijn, een gastvrij
onderkomen. Maar ook later nog toen de kommandeurschappen reeds lang verdwenen waren, vormde
toch de stralenkrans der Orde en hare adellijke heeren nog altijd het karakter des eilands en de oude
gemoedelijke waard zat uren lang bij zijne gasten en vertelde hun van de geharnaste ridders van Hilpolt
en het Werner Hundbiss, die het eiland tegen de zweedsche schepen verdedigde � als ware hij zelf
daarbij geweest. Thans eerst, nu het badensche vorstenhuis zijne zomerresidentie hier heeft gevestigd,
zijn die tafereelen van het verleden door den glans van het heden verbleekt.

Bij de dorpen, die aan het uiteinde van het Ueberlingermeer liggen vindt men duistere spelonken,
die men de heidengaten noemt. Het zijn enge in de rots uitgehouwen kamers en vele meenen, dat zij,

even als de katatomben,
den eersten christenen tot
schuilplaats dienden; an-
deren houden het voor
romeinsche graven uit den
tijd van den krijg met de
Allemanen.

Geheel verschillend van
Meinau is het beeld, dat
het naburige eiland Rei-
chenau aan de Untersee
ons aanbiedt. Het is veel
grooter van oppervlakte
en zijne geschiedenis veel
ouder. Geen plek grond
in den geheelen omtrek
overtreft het in roem en
rijkdom. Onder de tallooze
kloosters, die in de eerste
middeneeuwen oprezen,
was dat van Reichenau een

tachtig graven had het
tot leenmannen en, even
als Karel V zich beroemde,
dat in zijn rijk de zon niet
onderging, zoo beroemde
zich de abt van Reichenau,
dat hij eiken nacht op eigen
grondgebied kon slapen,
wanneer hij zich naar den
Paus te Rome begaf. Hij
was vorst van het Heilige
Roomsche Rijk en keizers
en vorsten waren zijne gas-
ten ; de edelste ridders uit
den omtrek dienden hem
als opper-voorsnijder en
opper-schenker, wanneer
hij met zijne gasten zich
aan zijn disch zette. Maar
niet slechts het genot
der zinnen, ook geeste-
lijk genot werd te Rei-
chenau in eere gehouden

der meest uitverkorene.

Ignaz vrijheer van Wessenberg.

Vier aartshertogen en bijna

en de monniken waren er trotsch op, dat in het geheele zuiden des lands geene stad te vinden was,
die hunne instelling in wetenschappelijke ontwikkeling evenaarde. Uit alle oorden zonden de aan-
zienlijken hunne zonen herwaarts en meer dan tachtig bisschopszetels waren door kweekelingen der
abdij bezet.

Het geluk echter was al te groot om duurzaam te zijn. Reeds onder de Staufen kwam een keer-
punt en met onwederstaanbare kracht trad zijn verval in. In plaats van zich geestelijk hooger te ontwik-
kelen, gingen de monniken naar Ulm tot viering van het vastenavondfeest, waar zij met vrouwen dansten
en speelden, zoodat de abt alle goederen, welke hij daar bezat, verkocht om voor hen de stad te doen
sluiten. De eene bezitting na de andere werd van de hand gedaan om de schulden te dekken en weldra
waren de inkomsten van het klooster, die eenmaal vijftig duizend gulden bedroegen, tot drie mark
zilver gezonken. Met het uur nam de verwoesting toe, ja er brak een oogenblik aan, dat het geheele
kapittel niet meer schrijven kon en met eigen hand rukte de abt vijf armen visschers de oogen uit,
omdat zij onderdanen waren van de stad Constanz, met welke hij in oorlog was.

Reeds lang hadden daarom de bisschoppen der naburige stad het plan opgevat om Reichenau
aan zich te trekken en nu scheen het uur gekomen, waarop deze rijpe vrucht hun van zelf in den
schoot viel. Tegen eene kleine som was de abt bereid het verraad te plegen ; hij zelf leverde het
klooster aan Constanz over en daarmede was voor altijd over het lot dezer inrigting beslist.

-ocr page 53-



		Mainau. Dit zijn de gedachten en herinneringen, die zich onwederstaanbaar bij ons opdringen, wanneer wij over het breede prachtige eiland wandelen. Zonderling is het ons daarbij te moede; nog staat daar de oude kerk met een toren uit Hatto\'s tijd; wij gaan onder het gebeeldhouwde portiek met de donkere pilaren door, voorbij de graven, op wier steenen zerken de bisschopsstaf en myter zijn gebeiteld, maar weemoedig somber is het schemerlicht dat ons omgeeft. Het is alsof een adem der magteloosheid door deze gangen waait, en als de stomme vertegenwoordiger daarvan, staart ons het graf aan van Keizer Karel den Dikken, die onttroond en onteerd hier stierf. In de sakristie, waar de ijzeren grendels knarsen, worden de schatten en heiligdommen der abdij bewaard; bijbels op prachtig perkament, monstransen en kelken, kostbare gewaden en ivoren snijwerk; ook een reusachtige smaragd, die meer dan twintig pond weegt, ligt daar en heeft in onze oogen niet meer waarde dan een stuk groen glas. Onwillekeurig halen wij dieper adem, wanneer wij weder uit die bedompte, geestelijk arme ruimte komen in de vrije natuur, die alleen nog den naam verdient van reichen au. Boomen, waarvan de takken buigen onder het rijpe ooft en zonnige wijnbergen omringen ons; uit de groene weilanden ver- rijzen drie dorpen : Ober-Mitten- en Unterzell en aan den zoom van het meer schittert de ru�ne van den ouden burgt Scopala, waarheen de monniken de wijk namen in tijden van gevaar. Dit alles is omhuld door een waas van koesterende zomerwarmte en bespoeld door het blaauwe meer. Langs den geheelen oever spiegelden zich witte blinkende stadjes en dorpen in de golven: Ignanz, Horn en Steckhorn ten zuiden en Sankt Radolfs Zelle ten noorden. Maar nu verandert het landschap; een eigenaardige strijd tusschen water en land vangt aan; altijd hooger rijst de bodem van het meer: de Rijn maakt

		Areuenberg.

		39

-ocr page 54-



		zich gereed het te verlaten. Reeds in de nabijheid van Rei- chenau is het meer zoo ondiep, dat men in het midden van den zomer droogvoets aan de over- zijde komen kan. Zwitserland betreden wij thans; het sterke slot, dat wij daar ginds zien, waar de Rijn uit de Obersee in de Untersee stroomt, heet Gottlieben. Melancholisch en som- ber staan daar hoekige torens, waarvan de dichter te regt onder- stelt, dat zij door lafheid gebouwd zijn en slechts treurige gasten hebben aanschouwd. Herwaarts trok de bisschop van Constanz, vreezende voor den haat van den grooten Keizer uit het huis der Staufen, Frederik II. Hier zat Johannes Huss gevangen, voor men hem op den brandstapel bragt; hier hield men tijdens het Concilie paus Johannes in bewa- ring, toen hij zich, bij gelegen- heid van een tournooi, als bode vermomde en van het concilie vlood. Ja zelfs op de laatste hand, die tot herstel en versiering van het oude slot werkzaam was, rustte geen zegen; het was de hand van den derden Napoleon, die het gebouw in gothischen stijl wilde vernieuwen. Zoo als men weet, woonde hij in het naburige Arenenberg, dat koningin Hor-

		Heidcngaten bij Ucberlingen.		tense van eene patricische familie

		had verkregen en door prachtige tuinen had verfraaid. Van hier ging hij naar Parijs als president der Republiek, en al spoedig volgde de 2^<le december. Hij had dit stille tot mijmering stemmende landgoed verlaten voor de Tuileri�n, en twintig jaar lang luisterde Europa met vrees naar zijne geheimzinnige woorden. Hij was het, die de slagvelden van Sebastopol en Magenta deed ontstaan � eenzaam en vergeten lag het kleine Arenen- berg. Thans is het weder bewoond; het park is voor vreemdelingen gesloten, maar daarbinnen in de fraai aangelegde lommerrijke lanen, waar eens de moeder des prinsen wandelde, ziet men eene treu- rende vrouw in rouwgewaad � de weduwe des keizers. Arenenberg is het uitgangspunt en het eindpunt van den in zich zelven we�rkeerenden cirkel, dien de wereld het Tweede Keizerrijk heeft genoemd. Smaller en smaller wordt het meer, reeds buigt zich het enge bekken, als een rivier, die de hindernissen wil ontwijken; reeds komt het water van den Rijn duidelijk te voorschijn uit het water van het meer.

		₄o

-ocr page 55-



		Stein aan den Rijn. � De plek, waar de lozing plaats heeft en de groote stroom weder vrij en onbeperkt heerscht, heet Stein aan den Rhein, een stadje, dat zich op eene merovingsche afkomst beroemt. Het had muren en grachten en was zeer ijverzuchtig op zijne vrijheid, want de heeren van Klingen en menige strijdbare vijand in den omtrek lagen steeds op de loer. Zelfs de burgemeester had eens met den burgtheer van H�hgau zamengespannen om de stad in diens handen te leveren. Een nachtelijke aanval had plaats, maar de burgers verweerden zich met eene onversaagdheid, die de vijand niet venvacht had en wierpen den verrader in een zak gebonden in den Rijn.

		4i

-ocr page 56-



		Zonder tegenspraak moet de straks genoemde H�hgau tot de belangrijkste streken op het ganschc gebied van het meer van Constanz worden gerekend. Haar naam, die reeds in de dagen van Karel Martel voorkomt, zinspeelt op de talrijke rotsblokken, die als reusachtige zwerf blokken boven veld en woud zich verheffen. Welk eene geheimzinnige magt heeft ze uit den schoot der aarde opgeworpen of van onmetelijke hoogten naar beneden geslingerd ? Vuur en water hebben hier gearbeid en op de hooge kruinen bouwden de menschen hunne woningen en kroonden met hunne kracht de kracht der elementen. Meer dan veertig burgten stonden voorheen in H�hgau en de oudste geslachten des Rijks hadden hier hun bakermat. Het schoonste gewrocht dat Duitschlands verleden ooit heeft voortgebragt, waarin zich stoute kracht en zachte min zoo zeldzaam vereenigt, wordt door dit landschap omlijst: Ekkehardt. Hier was zijne torenkamer; op Hohentwiel, waar men een onbeperkt uitzigt heeft over het breede blaauwe meer, woonde Hadwig, de geleerde hertogin van Baden. Als een hooge wachtpost, die de H�hgau gesteld heeft om te waken tegen stroom en rivier, ligt thans de prachtige ru�ne op de rots en een weinig daarachter en nog steiler, de ru�ne Hohenkrahen. Welke herinneringen zijn aan deze rots ver- bonden ! Zij is een gedenksteen van de geschiedenis der aarde en van de geschiedenis onzes volks. Nagenoeg aan den voet van Hohentwiel ligt het stadje Singen en de vele romeinsche oudheden, die men daar gevonden heeft, doen vermoeden, dat de legioenen van Tiberius deze prachtige stelling innamen. In den Meyerhof, die aan den opgaanden weg naar den burgt gelegen is, voegt zich een gids bij den vreemdeling en gaat zwijgend met zijn rammelenden sleutelring voor, langs de oude linden aan den steilen rotswand, door wiens graauwen steen hier en daar roode aderen zich kronkelen. In een kwartier tijds hebben wij de eigenlijke vesting bereikt: in puin gestorte bastions, grachten en wallen omringen ons en schoon ook alles vergaan is, toch spreekt er nog eene kracht in, die tijd noch vijand heeft kunnen vernietigen. Zeker heeft alles veel geleden, want onder de talrijke bestemmingen, waartoe de sterke vesting in den loop der tijden strekte, was er ook een zeer droevige. Zij was de kerker, waarin mannen als de edele Moser smachtten, dien menigeen met witte haren verliet, nadat hij ze eenmaal met gouden lokken was binnengetreden. In het midden der zestiende eeuw kwam Hohentwiel aan Wurtemberg, waaraan het ook thans nog als eene enclave op beijersch grondgebied behoort. Hoog stegen de golven van den dertig- jarigen oorlog om de muren van het kasteel, maar de dappere Wiederhold, aan wien de verdediging der vesting was toevertrouwd, bleef onwrikbaar en zwichtte noch voor het staal, noch voor het goud des vijands. Hij had het opschrift verdiend, dat voor hem voor het ineengestorte hoofdportaal van het »Vaste Huis" was gebeiteld : De vijand heeft het vijfmaal zwaar geteisterd, Maar de Heer heeft het ten hoeder gegeven Wiederhold, die vijftien jaar Het heeft beschut tegen het vijandelijk gevaar. Helaas! niet altijd was een Wiederhold gebieder op Hohentwiel, en hoe onoverwinnelijk de vesting scheen, toch sloeg ook eenmaal hare ure. In den afgrond van schande en gebrek, die het keerpunt onzer eeuw uitmaakte, en waarin rijken en dynasti�n te gronde gingen, verdween ook de ster van Hohentwiel. Wie heeft ze vernietigd ? Dezelfde hand, die verwoesting bragt over gansch Europa, de soldaten van Bonaparte, die ter sterkte van twintig duizend man in H�hgau lagen. Onder protest van een enkelen luitenant heeft het korps officieren der bezetting gekapituleerd, maar de voor- waarden, welke aan de overgave van de vesting verbonden waren, werden door een coup de main der Franschen verijdeld. Bijna een half jaar lang duurde het slechten en springen der vestingwerken ; niet slechts in de gebouwen, maar in de rotsen zelven werden mijnen aangelegd. Toch waren het slechts splinters, die men aan den fieren zetel der schoone Hadwig kon ontrukken. Vijfhonderd bewoners der naburige dorpen werden daarbij tot loondiensten gedwongen. Dit is de laatste smartelijke herinnering, die aan de Twiel zich vastknoopt, maar het is niet de laatste indruk, waarmede wij scheiden. Men kon het metselwerk ter aarde werpen en de eerwaardige

		-P

-ocr page 57-

�" .

�

r ^w

l\'Jt

^;^^;\'/ J \'. -.1\'\' \'

fc�lJ�

CJJfil

-ocr page 58-

schilderijen in de steenen zalen verbrijzelen, ��n schilderij was onaantastbaar en onvergankelijk ;
zij was voor de handen der verwoesters evenmin bereikbaar als het vaardigste penseel haar kan
weergeven. Men werpe den blik naar buiten over de gouden vlakte en de blaauwe diepte, dan
ligt het daar voor u in het helle morgenlicht, dat heerlijke tafereel: een bergketen, die van
den Montblanc tot den Ostler reikt, een land dat de volheid van zijn zegen ter naauwernood
dragen kan. De parel echter, het vonkelende juweel, dat ons uit deze geopende schatkamer der
natuur tegenblinkt, is het blaauwe schitterende meer, dat wij in zijne lengte overzien.

vond, welke thans lag-
enend v��r ons ligt als het
vreedzaam gedenkteeken
van eene stormachtige
wording. Welk een onbe-
grensde horizon, welk
eene warmte van kleuren,
welk eene welluidendheid
van toonen, als alle
avondklokken gelijktijdig
luiden !

Thans neigt de vu-
rige bol ter kim; als
door den weerschijn van
een reusachtig vuur wordt
de vloed verlicht, daarna
schuift het donkere zwerk
zijn gordijn over den rand

In overoude tijden,
in een verleden voor dat
de mensch bestond en dat
buiten bereik zijner ge-
dachten ligt, was ook de
H�hgau een deel van dien
vloed. Men graaft thans
nog uit den kiezelbodem
somtijds tanden, die bijna
een duim lang zijn en af-
komstig van reusachtige
visschen , welke de ontzag-
gelijke stroom bevatte.
Maar toen trad langzaam
de vloed terug, duim voor

duim aan de aarde betwis-

Kunrutl Wiederhold.

tend , tot hij eindelijk zijne
grenzen in deze diepe kom

der gloeijende schijf, al verder en verder haar verbergende. Het goud wordt purper en het purper
violet � nu is de laatste smalle streep der zon verdwenen van de kim en de frissche avondwind steekt
op. Hoe schijnt dat breede zeil te vliegen, dat daar in de verte over het meer zweeft! Maar ras is ook
dat zeil verdwenen onder den reuzen sluijer der schemering.

Het schip met zijne bemanning behoort aan den abt van Reichenau; op den Hohentwiel echter
staat Hadwig in den vensterboog en leert wat haar voorgeschreven is: zacht en luid , tot in de zaal
van Ekkehardt, klinkt het eentoonige opzeggen van het werkwoord : amo � atnas � amat.

Hobentwiel.

♦

-ocr page 59-



		Gezigt op Schaflliausen.

		Baar Bazel.

		_rene diepe vallei ligt achter ons � de Rijn heeft het meer van Constanz verlaten en is weder in volle vrijheid te voorschijn getreden, rustiger, krachtiger, grooter. Nog heeft hij den snellen tred der jeugd, aan zijn oorsprong herinnerend, maar van eene jeugd, die reeds met volle bewustzijn de toekomst tegentreedt, in plaats van met dartelheid het heden te verkwisten. Dit is het karakter van zijn loop van Stein tot Bazel;\' slechts eenmaal nog, niet verre van het punt waar hij als rivier optreedt, komt nog een oogenblik van strijd, eene opwelling van den ouden hartstogt. Het is de waterval bij Schaffhausen, waarvoor wij staan, eene reusachtige rotsklip, die meer dan drie honderd voet breed, dwars door den stroom ligt; zij heeft eene hoogte» van vijf en tachtig voet en was weleer nog grooter, zoo als blijkt uit de zuilen welke boven den stroom uitsteken. Hier heeft de Natuur zich verschanst om den prachtigen stroom den weg te versperren ; hier moet de Rijn zich afstorten ; het is een sprong op leven en dood, maar jubelend schalt het uit de onstuimige diepte: »ik heb hem volbragt," en jubelend jagen de vrijgemaakte golven nu voort door woud en veld. Men bezoekt den waterval het best van Neuhausen uit; daar ligt de heerlijke waterval tegen- over ons, door digt begroeide groene wanden omringd. Als een paleis met schitterenden gevel verrijst hij op den regteroever van den Schweizerhof; op het ver vooruitspringende tefras van het huis is de groote wereld bijeen en de hooge vensters schitteren op verren afstand in de zon. Die den kortsten weg 44

		af

-ocr page 60-



		Walshut. wil nemen, kan langs een steilen tuintrap tot beneden aan den oever afdalen; een gemakkelijker, sierlijk onderhouden pad echter voert in bevallige kronkelingen door het park. De kracht van het naar beneden stortende water heeft door uitspoeling eene kleine haven doen ontstaan, waar de kristalheldere vloed een blaauwachtig groene tint heeft en daar stijgt men in het vaartuig, dat dansend en worstelend den anderen oever bereikt. Ook daar is de hoogte steil; gespleten rotsen verheffen zich, door het vochtige schuim bedekten met groen kreupelhout begroeid, dat uit alle kloven opschiet. Maar op de hoogte prijkt met zijne kantige torens en tinnen het slot Lauffen, dat door zijne uitgestrekte nevengebouwen aan de oude burgten herinnert. Vruchtbaar en schilderachtig is het landschap; voor onze oogen openbaart zich en kampt de rustelooze kracht en wij bespieden haar hier in de werkplaats zelve, waar zij haar arbeid verrigt. Adem- loos zijn wij er getuige van, terwijl bergen van schuim dwarrelend naar boven geslingerd worden en zich neerstorten in myriaden van stofjes. Voorwaar het is een strijd en als helden, die onwrikbaar stand houden in het kampgewoel, staan daar te midden der watermassa die laatste rotspijlers, die van den steenen phalanx nog zijn overgebleven. Dag en nacht, winter en zomer, sedert jaren en eeuwen beukt hen de toomelooze vloed; reeds is hun voet ondermijnd, reeds zijn verscheidene hunner medestrijders in de schuimende diepte verdwenen. Hoevele geslachten lang zullen zij den kamp nog volhouden? Maar wanneer het ook een kamp is, een reuzenkamp, toch heeft hij niets ontzettends; het is geen beeld der verwoesting, maar een beeld der overwinning. Jubelend, vonkelend stort hij zich in den stroom; uren ver kan men zijn bruisen hooren en des morgens werpt de zon hare schitterende stralen door het stuivende zilver, waarin zij zich in alle kleuren van den regenboog weerkaatsen. Wanneer men in den tijd van het drukke saizoen komt, dan aanschouwt men hier nog andere lafereelen; dan vindt men hier een gezelschap uit alle landen der wereld bijeen en ziet men het spreek- 45

-ocr page 61-



		woord bewaarheid, dat het verhevene en belagchelijke slechts ��ne schrede van elkander zijn verwijderd. Half in onmagt ligt de barones in het stevige vaartuig en jammert over haar lot, om in den waterval van den Rijn den dood te vinden; een Franschman verzekert haar, dat de waterval sedert 1870 zeer veel in schoonheid heeft verloren, en dat hij ook dat parfum de t�lectricit� niet meer bezit, waarvan Delrieu in zijn boek over den Rijn gewaagt. Hij spreekt zoo luid mogelijk pour dominer Ie bruit du cataraetc. Hij spreekt voor twee en het is dan ook geen wonder dat zijn buurman, de bleeke Brit, onverbiddelijk zwijgt. Le touriste est une cr�attire machinale, gaat de Franschman voort, zijn Delrieu aanhalend, tl a besoin dun dada. Hij heeft gelijk, maar nergens werkt dit mechanische van het reizen pijnlijker dan daar, waar men inderdaad een grootsch aangrijpend natuurtooneel aanschouwt. Onwille- keurig meent men geestdrift of verrukking in de gelaatstrekken dergenen te zullen lezen, met wie men het genot van zulk een oogenblik deelt; maar hoe dikwijls bespeurt men, dat zij er niets van ge- voelen en bemerkt men geheel alleen te zijn te midden van dat luidruchtige gewoel. De een heeft op den waterval aan te merken, dat hij zoo schel is voor de oogen; de ander vindt dat hij te veel ge- druisch maakt; een derde leest onafgebroken in zijn gids het hoofdstuk dat er betrekking op heeft en schrapt dan den titel door, zooals men een lastigen post uit zijn schuldenboek schrapt. Het valt hem te zwaar � te genieten. Tot de onvermijdelijke stoffige, die men aan den waterval ontmoet, behoort natuurlijk ook de veldstoel, waarop eene jeugdige lady met haar schetsboek zit. Onder voorwendsel de teekening te willen zien, werpen de vreemdelingen in het voorbijgaan een blik op het fraaije door geestdrift bezielde gelaat, dat veel schooner is dan het afbeeldsel van den waterval. Maar de strenge mama, die naast haar op het gras zit, heeft er niets tegen en belet door geen knorrigen blik de voortdurende bewonde- ring ; zij is verre van hier, aan den Ganges in plaats van aan den Rijn. Want in de Daily News, die haar zijden kleed bedekt, is de kolom over Indi� opengeslagen en Indi�\' is het belangrijkste deel der wereld, omdat haar zoon Charlie daar op een stoomboot rondzwalkt. Gewoonlijk beschouwt men den waterval van den Rijn en Schaffhausen als eene geografische eenheid. Dit is echter geenszins het geval. Zij liggen bijna een uur ver van elkander verwijderd. Nadat wij den waterval lang genoeg hadden bezigtigd, wierpen wij een blik achter ons, naar het liefelijke ouderwetsche stadje, waarvan de leijen daken en de balkons gastvrije logementen aanduiden. Schaff- hausen zelf is klein en strekt zich langs den oever van den Rijn uit, maar de bouwtrant zoowel als de geheele indruk, dien de stad maakt, getuigt van eene hooge ontwikkeling der burgerlijke zelfstandigheid. Met zijne ondoordringbare muren rust het kasteel, de Munroth, daarboven; eerbiedwaardig verheffen zich de graauwe torens der hoofdkerk, welker klokken, gelijk bekend is, het opschrift dragen dat Schiller als motto boven zijn onvergankelijk gedicht schreef: Virosvoco, Mortuos plango, Ftdgura frango. De nijverheid van Schaffhausen geniet een groote vermaardheid en zijn handelsverkeer wint dubbel �n door de ontzaggelijke kracht die ter zijner beschikking staat �n door de stremming, welke de waterval in de Rijnvaart veroorzaakt. Zoo heeft de aloude stad bij de magt, die zij in vroeger tijden als »de sleutel van Zwaben" bezat, ook de magt gevoegd van onze dagen : den rijkdom; maar de geest tot bevordering van het algemeen belang, welke haar destijds kenmerkte, bestaat thans nog en adelt het bezit. De grootsche inrigtingen van openbaar nut, waarop de stad roem draagt, zijn door de vrijgevigheid van enkele burgers tot stand gekomen en de middelen tot instandhouding worden voortdurend verstrekt. De legende zegt, dat in ouden tijd slechts eene schippersstulp stond op de plaats waar thans Schaffhausen ligt en waarschijnlijk wordt de naam daaraan ontleend ; maar reeds in de twaalfde eeuw ontving het kleine vlek de regten en voorregten eener stad. Menigen aanval hadden de bolwerken en wallen te verduren, waarmede de burgers hunne stad omringden en ook beproevingen van allerlei anderen aard bleven haar niet bespaard. Meer dan vier duizend menschen stierven in ��n jaar aan de pest; water en vuur wedijverden in het verwoesten der schoone stad, en de oorlog, die in het begin dezer eeuw gansch Zwitserland onder de wapenen bragt, beroofde haar ten laatste nog van eene harer schoonste sieraden. Het was de oude brug over den Rijn , die hier reeds eene breedte van meer dan drie honderd voet heeft; zonder pijlers vereenigde zij de beide oevers, want het eenige in het midden staande steengewelf was afkomstig van 46

		�\'*

-ocr page 62-



		Zalmvangst.

		een vroegeren bouw en werd niet gebruikt. Zelfs de beroemde geestige mevrouw Roland, betuigt in hare zwitsersche brieven voor deze zeldzame brug hare hoogste bewondering; zij echter, die in 1799 die brug in brand staken en ze tot den grond toe vernielden, waren de landgenooten van mevrouw Roland. Het duurt niet lang meer of wij zijn op het gebied der zoogenaamde vier woudsteden, die gedurende eeuwen in het bezit waren van het huis van Habsburg. De eerste er van draagt nog den naam van VValdshut, gelijk zij voor duizend jaren cmtodia sylvae heette, maar toen stond in deze wil- dernis van dennenbosschen slechts een enkel houtvestershuis. Niet ver van daar stroomt de Aar in den Rijn; het is een wilde bergstroom, die van eene hoogte van bijna zeven duizend voet van den Grimsel komt en in zijn krachtigen stroom alle wateren van het Berner bovenland vereenigt om hen als hulde den Rijn aan te bieden. Ook de landstreek die wij doortrekken, is in overeenstemming met den naam. dien de vier steden dragen; overal is men door bosschen omringd. Aan beide zijden staan hooge beuken, en een- zaam, schier verborgen, jaagt de stroom onder hun lommer voort. Zijne golven zijn blaauw als de hemel en zoo helder, dat de zonnestralen tot op het kiesel zijner bedding doordringen; slechts de rook van een kolenbrandershut of een houtvlot, dat afzakt, herinnert aan de heerschappij der menschen. Lang- zamerhand worden de oevers breeder; het beukenhout wordt schaarscher en groene velden vormen den zoom. Daar ziet men de maaijers, die vrolijk den oogst binnenhalen. Het is Lauffenburg. De afwisseling van het landschap is verrassend schoon; eene scherpe krom- ming der rivier, die haar dwingt tot de grootste krachtsinspanning, ligt plotseling v��r ons; eng en steil schijnen de rotsen elkander te naderen en de stroom tracht met moeite zich een weg tusschen hen door te banen. Ruischend en schuimend slingert hij zich tusschen de rotsen, die tot diep in de aarde 47

-ocr page 63-





		ff 3 O" -

		CU o o

		*\'t* Cf 3

-ocr page 64-



		Sackingen. dringen; het witte schuim spat bij het golfge klots op en menige rots is reeds zoo uitgespoeld, dat men meenen zou elk oogenblik haar te zien voorover storten. Het is eene laatste herinnering aan de een- maal zoo stormachtige jeugd; het is een zwakke nagalm van dat groote waagstuk, dat de Rijn bij Schaffhausen volbragt. En zulk een nagalm vindt men zelfs in den naam, daar men ook dezen stroom de Lauffe heet. Als de schepen nog verder op willen, dan worden zij, bij gunstigen waterstand, aan touwen neergelaten. Slechts zelden waagt iemand de gevaarlijke vaart te ondernemen , zooals de jeugdige lord Montague, die denzelfden dag door den stroom verzwolgen werd, als het slot zijner voorvaderen in het verre Engeland een prooi werd der vlammen. Maar zelfs zonder deze herinnering, die onuitwischbaar in het geheugen der bewoners geprent is, heeft Lauffenburg een treurig, somber karakter; als voortgesproten uit de gespleten rotsen, zien er de half vergane huizen uit, die hoog en smal boven den oever verrijzen. De voorzijde is van den stroom met zijne woeste oevers afgewend en aan de achterzijde ziet men slechts vensters in den graauwen steen; een smalle trap voert van menige achterdeur naar de klippen aan den oever. Zoo vertoont zich dit stadje � in de diepte is de graauwe bruisende stroom, boven op de rots de sombere huizen en daar boven de groene digt begroeide heuvels, van wier top de muren van een slot naar beneden schijnen te staren. Maar het slot is sedert lang vervallen en onbewoond; slechts de onwrikbare toren staat nog in zijne oude heerlijkheid; geen kleurige vlag waait van zijn top, maar slechts een krachtige denneboom heeft zich sedert eeuwen in zijne tinnen geworteld en is het nog levende zinne- beeld van voormalige grootheid. Zacht ruischend waait de wind door zijne takken. Eene smalle half met hout bedekte brug verbindt de beide stadjes groot en klein Lauffenburg en Zwitserland met het duitsche Rijk. Beneden aan het strand echter, op de gladgespoelde kiezel hangt allerlei vischtuig en fijn netwerk aan de palen; want ook hier is een van de voornaamste plaatsen voor de vangst der zalmen, die van den Benedenrijn tot Zwitserland tegen den stroom opzvvemmen. Op enkele plaatsen, waar het water ondiep en helder is, treft men somtijds zooveel jonge visschen zamen, dat zij den bodem onzigtbaar maken; zij vormen den voornaamsten tak van nijverheid voor de geheele landstreek. 48

-ocr page 65-

Daarnaast hoort men echter in het diepe
woud den ijzeren hamer weerklinken en
de lange op hoopen gelegde boomen aan
den oever toonen dat ook de hout-
handel met vlotten in bloeijenden toe-
stand verkeert.

Weldra hebben we de laatste der
vier woudsteden bereikt. Sackincren en

Rheinfelden. De eerste, een der oud-
ste steden van den omtrek, is door
geestelijken gesticht: door evangelie-
verkondigers , die in het begin der zesde
eeuw uit Ierland kwamen. tJusguh ce
tcmps Sa/au avait exclusicemcnt regn�
sur Ie grand-duch� de Kade," zegt een
der fransche geschiedschrijvers, dien
wij reeds boven aanhaalden ; eerst de
heilige Fridolin maakte een einde aan de
heidensche gewoonten en de kunsten des
duivels. Het kasteel, dat hij weder op-
bouwde , was een vermaard klooster,
dat weldra, behalve de geestelijke magt,
ook wereldlijke magt verkreeg, en dat
door velen voor het oudste op duit-
schen grond wordt gehouden. Sinds lang
is de vorstelijke glans, dien het bezat,
getaand; reeds duizende jaren slaapt
Fridolin in zijn heilige kist, en mis-
schien zouden van de veertig millioen
zielen van het Duitsche rijk, maar wei-
nigen iets van Sackingen weten, als
de bekende «Trompetter" van Scheffel
zijn roem niet in de gansche wereld
had uitgebazuiifcl.

Rheinfeklen.

Het tegenwoordige stadje is geheel
het beeld van eene kleine badensche

ambtstad; ook hier hoort men het hameren der rustelooze nijverheid en door de straten

rolt de

bestoven reiswagen.

De laatste der vier Woudsteden, die wij ontmoeten, ligt weder op Zwitsersch grondgebied, het
is Rheinfelden; oude half vergane muren met torens en poorten, eene lange houten brug en daaronder
de bruisende stroom, dien men daar den »H�llenhacken" noemt. Twee ooijevaars vliegen lustig over
de daken weg en de kleine knaap, die hen met open mond naziet, of ze hem ook een broertje brengen,
antwoordt bestendig op iedere vraag : »Ik weet \'t niet."

En toch is er veel te vernemen omtrent het kleine Rheinfelden voor hem, die er vertoeven kan;
want op de rots, die midden in den stroom staat, als een natuurlijke pijler van de brug, stond eenmaal
de zoo gevreesde gravenburgt. De naam van den burgt was Stein en menige heete kamp werd onder
zijne muren gestreden, voordat de eedgenooten hem verwoestten; menige bange zorg drukte de burgers,
die daar in het oude raadhuis vergaderden. De keizerlijken en de Zweden, de Zwitsers en de troepen

7
49

-ocr page 66-



		Dumportaal Ie Bazel.

		van Lodewijk XIV eischten, dat zij door deze poort zouden binnen- gelaten worden, daar moest men dus voor de vrijheid strijden. »Waarheen gaat deze we«- ?" nep ik den schippers toe, die hun vlot aan den oever zamenstelden. »Naar Bazel," was het antwoord, dat ze met ruwe stem gaven. Ver- scheidene uren ver is dit het mid- denpunt van verkeer. »Naar Bazel" jaagt de stroom, »naar Bazel" rigten zich alle mogelijke belangen ; het is de eerste groote, w�zenlijk magtige stad van den Rijn. Weldra komen wij voor hare muren; in de verte glinsteren met donkere toppen het Schwartzwald, de Jura en de Vogezen en in het breede dal, dat ze omvatten, ligt, rijk aan goud en korenvelden en groene wijngaarden, het vlakke land. Hier maakt de Rijn zijne
		laatste beslissende bogt: naar het noorden , naar het groote rijk, waaraan van nu af aan al zijn pracht en zijn roem behoort. Reeds de eerste indruk, dien Bazel maakt, als men het daar aan beide zijden der rivier ziet liggen, is buiten- gewoon grootsch en overstelpend. Natuur en geschiedenis, niet slechts het toeval en het aantal inwoners, hebben het tot stad gemaakt; het moest worden wat het gewor- den is. _w Terwijl elke ontwikkeling uit natuurlijk eigenaardige kracht reeds iets boeijends bezit, is hier de in- druk nog sterker door het oud- historische karakter, dat deze ont- wikkeling omlijst; want de bloei van Bazel dagteekent uit vroeger tijden ; niet alleen de magt van het heden, maar ook de kracht der
		Bron met den Boerendans in Bazel.



	eeuwen spreekt daaruit even ak nog onder de burgen, de oude geslachten bloeijen, die voor vier of vijf eeuwen hier regee den Ge heele rijen prachuge v.lla\'s in den onmiddelijken omtrek gebouwd; alles wat de hedendaagsche geest kan aanbieden, heeft ach langzamerhand met het karakter van de stad vereenigd, maar hefbinnCe gedeelte . nog heden, zooals het. weleer was en den inwoners is nog de oud\'burgerl^e VZZt 5o

-ocr page 67-



		c

		�

		o o

		*^SM$$*

-ocr page 68-

gebleven, om aan hunne vrijheid vast te houden. De oude Fischart toch heeft reeds een loflied
gezongen op de «welzalige stad" van den Rijn.

De Rijn was inderdaad de groote levensader, waaruit de stad hare kracht en hare reusachtige
ontwikkeling verkreeg; hij was het, die de duizenden vreemdelingen en de schatten van het buitenland
door Bazel voerde. Reeds in de zestiende eeuw. toen de lange karavanen der handelaars nog den

moe

;en heirweg volgden, bestond er een geregeld scheepsverkeer tusschen Bazel en Straatsburg;

reeds in 1747 begon het plaveijen der straten en er waren zoo vele bronnen, dat Aeneas Sylvius verklaart,
dat hij, die ze tellen wilde, de huizen tellen moest. Kortom. de oude Rijnstad was trotsch op haren naam,
die een koninklijken wortel heeft: zinspelende op haar koen streven om met elke stad te wedijveren,

volksmassa\'s in Europa
langzaam in beweging ge-
raakten, om zich over de
romeinsche landen uit te
storten en de afgeleefde
oudheid van de aarde te
doen verdwijnen.

Onmagtig was elke
tegenstand tegen zulk een
geweldige kracht, en als
andere steden, vormde ook
de romeinsche basilca een
deel van die ontzaggelijke
erfenis, welke de barbaren
aan de handen der sterven-
de Romeinen ontrukten.
Goudgelokte Alemanen
heerschten hier en wijd en
zijd in den Elzas tot de
Franschen kwamen en op
nieuw de worstelstrijd om
het gezag aanving. Bour-
gondi� en Duitschland, de
bisschop en de burgerij,
waarvan reeds in de dagen
van Barbarossa enkele

waarin een vorstenzetel was
gevestigd ; de basilisk,
het zinnebeeldig dier in
haar wapen, werd nog op
verren afstand van den
Rijn meer gevreesd en ge-
�erd dan menige leeuw
en adelaar.

De hooge strategische
waarde, die de ligging van
Bazel voor de heerschappij
over den Boven-Rijn aan-
biedt, is reeds door de
Romeinen erkend, toen zij
hunne kolonie bij Augst
(Augusta Rauracoruni)
stichtten, die als de moe-
der van de tegenwoor-
dige stad moet worden
beschouwd. Van hier uit
zochten de keizers Kon-
stantius en Julianus de
jeugdige kracht der Ale-
manen te fnuiken, toen
zij met vrees en bekom-
mering beseften hoe de

Ernsnitis van Rotterdam.

op den voorgrond traden, wedijverden onverpoosd en zoo vaak de storm der tijden over Europa los-
brak, droeg ook de magtige stad aan de kromming van den Rijn daarvan haar deel.

In de hoofdkerk te Bazel had Bernard van Clairvaux, de vurige monnik, den kruistogt ge-
predikt; Alexander III sprak het banvonnis over de stad uit, omdat zij den keizer was trouw
gebleven; de burgers van Bazel echter wierpen den pauselijken legaat, die het banvonnis afkondigde,
in den Rijn. Burgertwist van allerlei aard deed de partijen in vuur en vlam tegenover elkander
staan; vreeselijke verwoestingen bragt de aardbeving van 1336 te weeg; nog vreeselijker de pest
van 1348. Maar het karakter des volks, dat zich steeds in praktischen zin ontwikkelde, overwon al
die gevaren.

Het doet ons leed, dat wij op deze plaats niet uitvoeriger over de geschiedenis van Bazel kunnen
uitweiden; want hare onwrikbare zelfstandigheid, de rijkdom der staatkundige en intellectuele feiten, die
zich aan haar vastknoopen, maken haar tot een van de merkwaardigste steden. Reeds Varnhagen von
Ense, die een tijdperk uit de geschiedenis van Bazel tot roman heeft ingekleed, doet dit in krach-
tige woorden uitkomen ; altijd rijzen de magtige gestalten der duitsche Keizers te midden dezer tafereelen

-ocr page 69-

vol leven, de een met het krijgszwaard omgord, de ander in schitterend feestgewaad ; voorts Saksers
en Franken en de Staufifen en de fiere graven van Habsburg.

Gelijk in vele rijkssteden het geval was, vormde ook hier het bisdom den kern der vroegste
ontwikkeling; onder zijne sterke hoede stelden zich de vrije mannen, die van elders waren gekomen;
voortdurend steeg het bezit van land en lieden en men kan dus als het eerste tijdperk der geschiedenis
van de stad nemen, dien tijd dat de bisschoppen hier de eigenlijke vorsten waren. Hunne magt steeg
nog, omdat zij zelven vaak uit magtige famili�n stamden" en in den regel de zijde des keizers hielden.
Als vriend en vertrouwde stond bisschop Haito Karel den Groote ter zijde, en Adaltero keizer Hen-
drik II; met onwrikbare trouw en met al de kracht van zijn strijdlustigen tijd was Burchard van Hasen-

burg HendrikIV toegewijd,
die den togt naar Canossa
maakte. Met Konrad III uit
het huis der Stauffen trok
bisschop Ortlieb naar het
heilige land : in dezelfde
gelederen als Rudolf van
Habsburg, streed bisschop
1 leinrich op het Ganserfeld
tegen den magtigen Ottokar.
Lang was Rudolf een ver-
bitterde vijand der stad ge-
weest ; te vuur en te zwaard
had hij haar bestreden 5 eerst
zijne verkiezing tot koning,
welke aan den vreeselijken
keizerloozen" tijd een einde
maakte, bragtden vrede met
Bazel. Nu waren de gemoe-
deren omgekeerd; de poor-
ten die de stad fier voor den
graaf sloot, opende zij ge-
willig den koning; tusschen
de beide strijdende partijen
(de Sterner en Pfitticher),
kwam het tot een vergelijk
en door tal van gunsten
maakte Rudolf het vroe-

ger berokkende leed weder
goed.

Niet zonder harden strijd
en slechts met inspanning
van al de krachten zijner
jeugd hief zich het burger-
lijke element tot naast de
geestelijke magt op, maar
eindelijk kwam ook voor zij-
ne zegepraal een einde. Zoo
men van de eerste periode
met zeker regt zeggen kan :
Bazel behoort den bisschop;
van de tweede kan men ge-
tuigen : Bazel behoort der
burgerij. In zware beproe-
vingen van allerlei aard ,
binnen zijne muren en te
velde , moest de stad hare
zelfstandigheid bewaren en
versterken , maar in gelijke
mate steeg ook haar gewigt
in de aliremeene geschiedenis.
In den slag van St. Jacob,
dien men de »Zwitsersche
thermopylen"genoemd heeft,
wapperde hare banier; het
concilie, dat van 1431 tot 1448

Slamll>eelcl van Munatius Planeus.

hier gehouden werd, en waarbij paus Felix V door het conclave werd gekozen, rigtten zich aller blik-
ken op Bazel. Het was in de dagen, dat het eene rijksstad was, en dit was ontegenzeggelijk de tijd van
zijn hoogsten bloei; alle krachten, die in hem aanwezig waren, zoowel geestelijke als stoffelijke, werden
in het werk gesteld en zelfs de moeijelijkheden, die het te overwinnen had, deden slechts zijn
zelfbewustzijn toenemen.

Terwijl Bazel als groote duitsche rijksstad langen tijd eene gewigtige politieke rol vervulde, werd
langzamerhand zijn invloed geringer en bewoog het zich op beperkter gebied , toen het meer in aan-
raking kwam met de eedgenooten. De volledige en plegtige aansluiting had plaats in Julij 1501; maar
ofschoon de jongens op straat zongen: »hier is zwitsersch grondgebied," bleef toch de stad steeds haar
duitschen oorsprong bewust, en het besef der geestelijke gemeenschap werd vooral in stand gehouden
door den bloei zijner wetenschappen. Zoo was uit de bisschopsstad en de duitsche rijksstad de zwit-
sersche stad ontstaan, en Bazel trad als zoodanig een derde tijdperk in door de gebeurtenissen die aan

-ocr page 70-

den nieuwen tijd ten grondslag liggen, en waarop ook deze belangrijke stad, gelijk men ze heden kent,
gevestigd is, trots alle strijd en moeijelijkheden.

De eerste weg, dien wij thans door Bazel volgen, voert naar de domkerk, welke op eene
hoogte ligt, op een der beide heuvels, waar zich de vroegste bewoners vestigden. Van den eersten bouw
is evenwel niets meer in leven gebleven; van den tweeden (dien sommige stellen in den tijd van
Hendrik den Heilige, terwijl andere meenen, dat hij dagteekent uit het einde der twaalfde eeuw),
bestaat thans nog het koor en het middengedeelte van het schip ; al het overige werd verwoest door

die ontzaggelijke aardbe-
ving, welke mijlen in den
omtrek burgten en kerken
deed ineenstorten. Wel-
dra echter werd de dom-
kerk door den krachtigen
aandrang van bisschop
Senno van M�nsingen
weder voor de dienst
geopend, maar de vol-
tooijing van het gebouw
duurde tot in de zestiende
eeuw en had die zamen-
voeging van verschillende
bouwstijlen ten gevolde ,
die toch ook hare eigene
bekoorlijkheid heeft. Zoo
is de dom een gebouw ge-
worden , dat ook in zijn te-
gen woordigen vorm nog op
iederen onbevooroordeel-
den beschouwer een magti-
gen indruk maakt. Op stei-
gerende rossen staan aan
beide zijden van het hoofd-
portaal de beelden van St.
George en Martinus, kei-
zer Hendrik en Kunigunde;

maarook de noordelijke zij-
de heeft haar eigen ingang,
de zoogenaamde St. Gal-
luspoort, die rijk aan zinne-
beeldige voorstellingen is.
De indruk van het
inwendige is nog groot-
scher dan die van de bui-
tenzijde : licht en hoog is
de bouw en onbelemmerd
weidt het oog over de
groote ruimte, die een
prachtig orgel afsluit. Dit
en de preekstoel, die zich
bevallig als een bloemen-
kelk verheft, behooren tot
de merkwaardigheden van
den dom ; ook aan graf-
monumenten uit alle tijck;n
zijn de zijpanden rijk en
vele daarvan zijn bepaal-
de eedenkteekenen van
gansche tijdvakken. Want
wien moet niet de geheele
bloei van der duitschen
Keizers magt en van de
vrije rijksstad voor den
geest zweven, wanneer hij

Raadhuis te Itazcl.

voor de grafzerk staat, waar Rudolf van Habsburg zijne gemalin ter ruste droeg! Wie moet niet aan den
schitterenden glans der edele wetenschappen denken, wanneer hij daar op dien steen leest: Erasmus van
Rotterdam\' In diens tijd heeft Bazel in intellectuele ontwikkeling zijn hoogsten bloei bereikt; alle takken
van wetenschap vonden hier hunne vermaarde vertegenwoordigers aan de nieuwe hoogeschool der stad;
daarnaast steeg de boekdrukkunst tot eene hoogte, waaraan men in korten tijd driehonderd der dege-
lijkste werken te danken had. Geen wangunst verstoorde het gemeenschappelijk streven. »Gij zoudt
zweren," schrijft Erasmus aan een vriend, »dat allen maar ��n hart en ��n ziel hadden." Die woorden
zijn geheel in overeenstemming met het karakter van den nederlandschen geleerde. Hij was een vriend
des vredes bovenal. Zijne geheele houding tegenover de beweging van zijnen tijd toont dit aan; en
zeker zal hij nergens eene stad gevonden hebben zoo geheel in overeenstemming met zijn eigen geest
van verdraagzaamheid en inschikkelijkheid als Bazel was in zijne dagen.

Wat Erasmus voor de wetenschap was, dat werd Hans Holbein voor de kunst in Bazel;
een groot aantal van zijne prachtige schilderijen en teekeningen zijn in het museum alhier verzameld
en met regt is dit naast den dom de voornaamste schat van de stad.

-ocr page 71-

Het is van niet zeer oude dagteekening; eerst in 1849 werd het ingewijd op den grond van
het vroegere Augustijnerklooster en met het doel, alles wat tot de studie der kunsten en weten-
schappen dient, »in eene waardige ruimte op te nemen." Het zou geheel buiten het kader onzer beschrijving
liggen, wanneer wij de opsomming of zelfs maar eene schets der kunstwaarde van die schatten, welke hier
bijeen zijn, volgen lieten; die taak is ook reeds lang door eene betere hand verrigt. Slechts dit moet
er van gezegd worden : een ieder, die Holbein wil bestuderen, kan Bazel niet missen, en de stad
zelve telt onder hare burgers een zijner beroemdste kenners.

Niet enkel in de zalen van het museum, ook buiten op straat ontmoeten wij sporen van dezen
grooten meester! De bron met den boerendans, die naar eene teekening van Holbein zou zijn be-
werkt , springt nog lustig voort en, zoo ook wind en weder de kleuren hebben doen vergaan, toch weet
men nog de huizen aan te wijzen, wier wanden eenmaal door het penseel van Hans Holbein werden
versierd. Ware hij niet reeds in 1526 naar Engeland vertrokken, dan zou Bazel misschien eene
schilderschool van europesche vermaardheid hebben bezeten.

Op het laatst der
zestiende eeuw werd
in Bazel een man
geboren, die op een
ander gebied even-
eens een europeschen
roem verwierf. Wij be-
doelen Mattheus Me-
rian, den teekenaar,
koper-graveur en uit-
gever, die in eene
reeks van werken,
welke thans nog hoog
gewaardeerd worden,
den beschaafden le-
zers van zijn tijd de
landen en steden op
dezelfde wijze aan-
Plancus, en niet minder

schouwen deed, als
wij dit thans trachten
in dit werk. En hoe
vele anderen waren
er te noemen, die
het algemeen nut
poogden te bevorde-
ren, maar dan zou-
den wij over boek-
deelen in plaats van
over bladzijden te
beschikken moeten
hebben. Onder de
gebouwen van den
ouden tijd verdient

Ilans Holbein.

het raadhuis vermel-

ding, met zijn stand-
beeld van Munatius
verscheidene poorten, die vaak tot de schoonste voortbrengselen der archi-

tectuur behooren, welke oude steden bezitten. De grond hiervoor ligt voor de hand, want het begrip
van poort is meer dan dat van eene afsluiting : eene poort is de groote scheidsmuur tusschen den heerschenden
burger en den dienstbaren boer, die buiten de stad op het platte land woont.

Het gansche politieke bewustzijn van de stad wordt op onmiskenbare wijze vertegenwoordigd
door hare poorten en dit bewustzijn heeft zeker ook in toenemende mate op de kunst gewerkt, want
juist de meest ontwikkelden zullen het diepst gevoelen, dat zulk een gebouw behalve zijne praktische
nog eene hooge ideale beteekenis heeft en daarom voegde men bij deze krachtige muren nog bevallige
versieringen , die een hooger doel hebben dan de stad af te sluiten.

De schoonste toren van Bazel is ontegenzeggelijk de Spahlenpoort. Een spitse kap met leijen
van verschillende kleur dekt den hoekigen toren, waartegen drie heiligen beelden rusten, welke men
langen tijd in de gansche streek vereerde ; de beide zijtorens echter zijn rond en omsluiten het gedrukte
poortje, dat den eigenlijken toegang vormt. Het verkeer is nogtans natuurlijk het drukst in die wijken,
welke nabij den Rijn liggen en het neemt toe, naarmate wij meer de lange brug naderen, die de beide
deelen der stad, groot en klein Bazel, verbindt.

Wij hebben getracht in enkele trekken een denkbeeld van Bazel te geven; maar inderdaad
verbazend is de vlugt, welke de stad in den laatsten tijd genomen heeft. Aan alle zijden draagt het
voorkomen der stad daarvan de bewijzen; overal bespeuren wij het streven om aan de begrippen van

-ocr page 72-

onzen tijd de heerschappij te verschaffen; overal ontwaren wij, dat ook Bazel deel neemt aan den
grooten strijd van onze dagen.

Lang genoeg werd dit tegengehouden; elke schrede voorwaarts, zelfs in stoffelijke zaken, was
eene verovering. Nog in 1829, toen zelfs Hanover reeds gas bezat, brandde hier nog geen enkele
lantaren; nog voor dertig jaren scheen het eene onmogelijkheid , dat Bazel ooit eene kade zou be-
zitten, zoo als men die in andere steden vond, »die aan rivieren liggen." En thans worden jaarlijks
millioenen uitgegeven voor zaken van algemeen belang; een kunstmuseum en een concertzaal, een
nieuwe schouwburg werden gebouwd en tevens twee scholen als paleizen, waarvan elk een halt millioen
kostte. Het allermeest echter openbaart zich die vooruitgang op het gebied van het onderwijs, want
dit is het groote vraagstuk van het heden en de sleutel der toekomst. Met verbazing liet ik mij ver-
halen, dat men in deze stad onderwijzers vindt, die millionnair zijn.

� »Gij meent waarschijnlijk enkele professoren, die hier aan de hoogeschool zijn geplaatst,"
zeide ik tot den geleerden vriend, die mij dit mededeelde.

� »Toch niet, ik bedoel onderwijzers in het algemeen; want niet ieder toch kan professor zijn.

De stand op zich zelf,
op welke school de
onderwijzer ook werk-
zaam is, staat bij ons
zoo hoog, dat nie-
mand zich te rijk of
te voornaam daarvoor
rekent."

Onder zulke om-
standigheden heeft dan
ook de voormalige toe-
stand eene heilzame
verandering ondergaan,
en heeft het verschil
tusschen geestelijken en
stoffelijken rijkdom op-

kooplieden en patrici�rs
en de geleerden is
thans zoo hartelijk en
ongeveinsd als men die
maar ergens zou kun-
nen wenschen. Het
karakter der burgerij
heeft hiervan in alle
opzigten den gunstigen
invloed ondervonden;
nog altijd is wel is waar
de rijkdom een gewigtig
en overheerschend ele-
ment in de zamenleving
te Bazel, maar het be-

Matthias Merian.

wustzijn, dat wezenlijke

waarde niet kan worden
geteld, bezielt allen.

Velen der aanzienlijkste jonge kooplieden wijden zich thans aan degelijke studi�n en men stelt er
zijn roem in meer door daden ter bevordering van het algemeen belang dan in pracht uit te munten.

Toch heerscht in het huiselijk leven een zeer strenge burgerlijke eenvoudigheid, en alleen bij
openbare feesten of bij eenige plegtige gelegenheid , ziet men de burgerij luisterrijk vertegenwoordigd.
Zoo werd in de dagen, die ik in deze vriendelijke stad aan den Rijn doorbragt, een groote wedren ge-
houden op de Sch�tzenmatt en de gansche wereld , van den bedelaar tot den millionnair, stroomde naar het.
feestterrein. Dat was een goede gelegenheid om het volk in massa en het bazelsche leven in al zijne
uitingen te zien. Bovendien was het een zondag namiddag en geen wolkje vertoonde zich aan den
blaauwen hemel boven ons.

Reeds ten een ure ving het bonte gewoel aan. Wagen aan wagen rolde over den weg, die
door de Spahlenpoort naar buiten voert, naar het groote weiland, waar anders de militie exerceert.
De tuigen der paarden waren met bonte linten versierd, die fladderden in den wind ; toen kwamen er
groote wagens met vier paarden bespannen en met dennenloof getooid, waarin soldaten waren gezeten
in donkere uniform; het waren een dozijn goede vrienden, die gezamenlijk partij hadden gemaakt om
den dag vrolijk door te brengen. Eindelijk hoorde men ook de luidklinkende muziek. De voetpaden
waren zwart van menschen, allen even vrolijk en in lichte zomerkleeding, want de lucht was zacht als
of het zomer was en de schoone vrouwen lachten zoo vrolijk, als of zij haar eigen feestdag vierden.

-ocr page 73-

Over de zachte grasvlakte, waarop de wielen der rijtuigen niet werden gehoord, kwamen wij in de
renbaan, gevolgd door mannen en jongens, die stoelen verhuurden en programma\'s verkochten.
Behalve de Stccple-chase, die aangekondigd was en glansrijk afliep, was bovenal een wedren van
militairen belangrijk , waaraan de zwitsersche kavallerie op hare dienstpaarden deel nam. De meesten
waren zonen van oude famili�n uit de stad, geboren millionnairen, die hier op de fijnste raspaarden,
ofschoon in dunne donkere uniform, voorbijvlogen, want alleen soldaten en onderofticieren waren toege-
laten. Natuurlijk was bijna ieder der heeren, die aan den wedren deelnam in bijna geheel Bazel
bekend, en hij werd vooral in deze omstandigheden als een zoon der stad beschouwd. Het gejubel.

waarmede de burgerij
het kleinste voordeel
begroette, dat een
van hen boven sol-
daten uit Z�rich ot
Schafthausen behaal-
de , de populariteit
der deelnemers wekte
zelfs bij den vreemde
sympathie voor hen
op. Het was die
vaderlandsliefde op
kleine schaal, welke
men slechts in vrije
steden kent, een bur-
gertrots, die zich on-
bevangen uitte.

Veel belangrij-
ker echter dan dit
schouwspel zijn de
toeschouwers zelven,
waarvan zich de �lite
in den binnensten
kring der renbaan be-
vond. Tot op verren
afstand stonden de
prachtigste equipa-
ges in onafgebroken
reeksen: de oude heer,

met zijn witten baard
en het fijne profiel
spreekt belangstel-
lend met een handels-
vriend , die zoo juist
is teruggekomen, ter-
wijl de schoone doch-
ters op de blaauwe
kussens staan en door
hare binocles met in-
gespannen aandacht
de renbaan gade
slaan. De kastanje-
bruine lange vlechten
vallen op het donkere
zijden kleed , een
bevallige bersaglieri-
hoed rust op haar
hoofd en om haren
hals blinkt een ke-
ten met kostbare
steenen.

Eindelijk heeft de
laatste fanfaire op de
tribune geklonken;
men maakt zich ge-
reed om huiswaarts
te keeren en in eene
eindelooze rij ver-

056179

Spahlenthor in Bazel.

laten de equipages het terrein, want na de wedren is er promenade op de Aschengraben. Aan beide
zijden zijn de voetgangers geschaard. Daar nadert langzaam en met gepoederde lakeijen het galarijtuig
van een rijken Spanjaard, die in Bazel woont (dat zelfs een zweedschen koning tot burger had),
een prachtig vierspan met appelgraauwe schimmels volgt; daarna verschijnt in jockeykleeding, in een
eleganten gig, de overwinnaar der heeren-wedrennen en daarop volgt de oude heer met zijne dochters
in donkere zijde. Ik weet niet waarom deze juist mij zoo bijzonder aantrokken. Het terrein van de
wedren leverde overvloed van stof op voor hem, die niets te doen had dan te zien en, zoo het kon,
indrukken te ontvangen, maar ik was ongevoelig voor al die kleine tafereelen uit het alledaagsche
leven ; ik zag de nationale kleederdragt in hare eigenaardigste vormen voorbij, en altijd waren mijne
blikken gevestigd op dat tweetal, als of dit, of althans eene van haar beiden, een beslissenden invloed
op mijn leven zou uitoefenen. Tot dus verre heeft zich dit voorgevoel, of hoe men het noemen wil,
niet bevestigd en ik betwijfel het zeer of het ooit bevestigd zal worden. Maar dit is zeker, dat ik aan de

-ocr page 74-



		wedren te Bazel niet denken kan, of ik zie de twee zwitsersche schoonheden in al hare bekoorlijke pracht voor me, terwijl al het andere mij slechts nevelachtig voor den geest staat. Het slot van den stoet vormde eene schoone cavalcade, uit al de ruiters bestaande. In gestrekten galop verwijderden zij zich van het terrein. Het was ongeveer zes ure geworden; op dat uur is het table d\'h�te in het oude wereldberoemde hotej Zu den Drei K�nigen. Het gebouw, dat digt bij den Rijn ligt, herinnert ons door zijnen naam aan den tijd toen keizer Konrad II en zijn zoon Hendrik met Rudolf van Bourgondi� hier elkander ontmoetten; toen hebben de drie vorsten hier hun intrek genomen. Hoe anders moet het destijds geweest zijn dan thans, nu schitterende lichten zich weerkaatsen in de spiegels eener prachtige zaal, waar gasten uit alle oorden van Europa zijn vereenigd. Alle mogelijke merkwaardigheden en oudheden versieren de wanden en een ruim hoog salon met zware damasten gordijnen en spiegels is na afloop van de tafel ter beschikking van de voorname vreemdelingen. Met witte das en in plegtige houding zit de clergyman op den hoek en spreekt met zijne dames over het schoone weder, dat morgen te wachten is; hij is zeer begeerig naar het nieuws dat er mag zijn en de Times ligt dan ook naast hem; maar het is heden zondag en ook het slot van den zondag moet men in heilige offici�le verveling doorbrengen. Dan hebben wij het toch beter, wij goddelooze Germanen ; wij zitten buiten op het breede terra» in een kring en vrolijk praten wij over de gewigtige dagen, die ons tot ��n volk hebben gemaakt. Daar boven onze hoofden vonkelen de sterren en bruisend stroomt beneden ons de Rijn voorbij, de oude banierdragcr der duitsche gedachten. Neem onze groete mede naar het vaderland, gij heerlijke stroom !

		>

		57

-ocr page 75-





		In Breisgau.

		_renzaam en majestueus, maar zonder afwisseling die onze gedachten afleidt, vervolgt de Rijn van Bazel zijnen weg naar het noorden. De vesting H�nningen, met de prachtige poort, die Vauban voor zijnen koning bouwde, is reeds lang geslecht en het oog kan, onbelemmerd door de herinnering aan stormachtige tijden, het karakter van het landschap in zich opnemen. Het is meer kalm dan schoon en zelfs eenigzins eentoonig; toch heeft het iets boeijends; overal ziet men uitvloeisels der rivier, diep en donker groen; welige weilanden en hoog riet omzoomen de oevers, maar aan beide zijden verheffen zich aan de grens der uitgestrekte vlakte blaauwe hoogten: wij zijn tusschen het Schwarzwald en de Vogezen. Het eerste strekt zich ver ten zuiden uit; reeds toen wij de Woudsteden voorbij trokken, ontmoetten wij zijne wateren; twintig mijlen ver, van Sackingen tot Pforzheim loopt zijn keten. Maar ook de breedte is zeer aanzienlijk en diepe dalen kronkelen zich van zijne eenzame groene pijn- bosschen tot de vlakte van den Rijn; op de donkere bergen liggen vriendelijke dorpen en landhoeven. Daar tikt in de gezellige kamer de van bruin hout gesneden klok en in het woud klinkt de bijl, die de oude boomstammen velt, welke de Rijn op zijne golven naar Nederland draagt. Hoeveel po�zie omringt deze werkelijkheid; reeds in die lijst ligt eene geheime tooverkracht, die geen ander gebergte in dezelfde mate als het Schwarzwald uitoefent. Om zijne bronnen speelt in onze dagen nog de Elf en de Nixe; wie denkt niet aan de weemoedig schoone liederen, waarin het heimwee van den zwerveling klinkt, die afscheid neemt van het Schwarzwald en zijne pijnboomen. Welk eene angstige vrees wekte in ons kinderlijk gemoed het oude sprookje van den langen spook- achtigen man, die alle geluk voor goud verkocht en in den nacht de reusachtige stammen brak als

		58

-ocr page 76-



		hard riet. Elk schip dat ook maar ��n balk van diens hout droeg, ging reddeloos verloren; men noemde hem den Hollander Michel; de geschiedenis echter noemt hem >het koude hart." Dit alles vindt men slechts in het Schwarzwald. De blaauwe keten, die zich langs de andere zijde van den Rijn uitstrekt, wordt gevormd door de Vogezen, het oude Wasgauwald, dat van Zabern tot M�hlhausen loopt, met hooge beuken- en dennenboomen en op de gespleten rotsen ziet men nog als adelaarsnesten de overblijfselen van de oude burgten. Hunne bouwvallen verhalen ons thans nog van den luister der geslachten, die eenmaal hier hun zetel hadden; want het Schwarzwald was altijd meer een land van boeren, terwijl in Wasgau de adel zijn verblijf had. In zijne eenzame dalen echter klinkt nu de bijl niet meer; ijzeren hamers smeden de erts, die daar in zijne aderen ligt verborgen en de blaauwe rook stijgt langzaam naar boven tot het ineengestorte kasteel. Die uitgestrekte bergvlakten, zoo als men er zoo vele aantreft op de hoogten van het Schwarzwald, ontmoet men in de Vogezen veel zeldzamer, en ofschoon de bergen meer door hunne ontzaggelijke massa\'s dan door hunne fantastische vormen indruk maken, bieden zij toch meer verschei- denheid aan dan die van het Schwarzwald; drie, vier bergtoppen verheffen zich boven elkander als reuzen, waarvan de een op de schouders van den ander schijnt te leunen. Dit is de lijst in welker midden onze schilderij zich ontrolt � de ernstige breede vlakte van den Rijn. De eerste stad, waarop wij stuiten en die onzen blik weder van het geheel tot de bijzonder- heden voert, is Breisach. Men noemde dit eens het «rustkussen van het heilige roomsche Rijk," want Breisach werd geacht de sleutel van Duitschland te zijn en schijnt zoo sterk, dat men zich zeker waande tegen den erfvijand. Ook dit is met den tijd, als zoo vele andere dingen, gebleken een ijdele waan te zijn geweest, want tegenover de duitsche vesting werd de fransche gebouwd en tegenover oud Breisach verrees nieuw Breisach. Geen oorlog werd er tusschen de beide rijken gevoerd of de stad ondervond daarvan de heillooze gevolgen. Het ergste evenwel was in het jaar 1793, toen de moordlustige soldaten, barrevoets het uitgeputte land, dat op zijne grondslagen schudde, overstroomden onder het stormlied der Marseillaise, en thans nog heeft de stad zich niet geheel hersteld van die vreeselijke verwoesting. En toch was het nog niet de laatste ramp die het trof: in 1870, in een kouden novembernacht vlogen de sissende granaten hier over den Rijn; zes dagen lang hield van weerszijden het vuur aan, tot dat de fransche vesting Nieuw Breisach zich overgaf. Het oord, waarin de beide steden liggen, is, zoo als reeds vermeld is, niet liefelijk, het heeft integendeel een melancholisch, ernstig, afgemat karakter. Daar de beide bergketenen, de Vogezen en het Schwarzwald, ver van elkander verwijderd liggen, maakt het daar tusschen liggende landschap den indruk van eene onmetelijke vlakte met een verren donkeren horizon; de lucht was somber en over den stroom, wiens donkere golven door den langdurigen regen gezwollen waren, dreven zwarte wolken. Boven de staande wateren, uit de rivier gevloeid en van deze met stevige dammen gescheiden, stegen twee reigers op; de beide fraaije wegen, die naar den Elzas voeren, waren thans zeer eenzaam en

		Uombardement van N\'eu Ureisach. 1870.

		59

-ocr page 77-



		Sansculotten in 1793. zelfs de gele postwagen, die ons voorbij reed, was ledig. De postillon, die de paarden bestuurde, droeg even als de andere, zijn blaauwen kiel, maar om zijn arm was een witte band met een keizerlijken adelaar; onafgebroken klapte hij met de lange zweep, die hij dan alleen tusschen de knie�n nam. wanneer hij zijn stompje pijp weder aanstak. Ongekend eenzaam was het op veld en weg; een vochtige grijze nevel lag over alles verspreid; zoo zagen wij den regter achtergrond van de halfvergane sombere stad, die wij al meer en meer naderden. Hoog en steil is de rots aan den oever van den Rijn, op wier hoogte Oud Breisach zich ver- toont; ver boven de donkere leijen daken, boven muren en bolwerken, rijst de domtoren met zijne kantige vormen; het geheele karakter der stad wordt door dien toren bepaald, zoo sterk en eigenaardig beheerscht hij het geheel. De heilige nu, aan wien de kerk gewijd is, heet Stephanus, een der groote martelaren, die zijn vervolgers moedig het hoofd bood, ook toen hij reeds door hunne steenen was neerge- worpen. En waarlijk het fiere godshuis is zijn hoogen schutspatroon waardig. Ook hem was een martelaarschap beschoren, hierop dezen voorpost van het duitsche Rijk, zoodra de fransche vijanden kwamen, maar moedig en trouw hield hij stand tegen het vijandelijk geschut en droeg den naam van Stephanus met eere. De huizen der stad zijn klein en nederig; tot midden over den muur reikt het leijen dak, de openingen beschermende, die hier en daar de bovenverdiepingen versieren. Zij liggen aan den voet van den berg, het een digt naast het ander, als eene kleine bende, die bewust van het naderend gevaar, zich om den sterkeren bevelhebber schaart. Na eeuwenlangen nood is hem thans ook deze zorg ontnomen; Breisach staat niet langer bloot\'aan de bommen van den vijand; ook aan den tegenoverliggende!! oever wordt hij begrensd door een duitschen stroom; ook daar ligt duitsch land. Want als wij met langzame schreden de lange schipbrug tot het einde hebben afgewandeld, herkennen wij in het wachthuisje het vrolijke roode gezigt van

		60

-ocr page 78-



	een Pommeraan, die ons het yictcn Morgen toeroept. Hij rookt gemoedelijk zijn pijp en draagt op het hoofd de blinkende Pickelhaube; dat is de beste blik- semafleider voor het onweder, waarmede eenmaal het oude Breisach werd bedreigd. Juten Morgen! Wij kunnen Breisach niet verlaten zonder nog een uitstapje te maken landwaarts in, want zeer digt bij ligt eene der be- koorlijkste duitsche steden. Wij bedoelen Freiburg in Breisgau. Na een korten rid bereiken wij den heuvelketen van het Schwarzwald, die in lange zachte lijnen naar het dal afdaalt. Hier is de plek waar de Dreisam uit de bergen in de vlakte valt; daar hebben de oude Zahringers hun slot gebouwd. Tegen de digtbegroeide hoogte geleund, strekt zich de stad tot aan zijne voeten uit. Reeds worden de oude graauwe daken bijna over- troffen in getal door de vele schoone villa\'s, welke te midden van fraaije tuinen zich verheffen. maar hoog boven allen, zelfs nog boven de bergtoppen, ver- heft zich de reusachtige domtoren. Niet licht zoo als andere torens, maar donker, bijna violetkleurig, verheft zich de sierlijke
		Gczigt op Freiburg.
toren met zijne spitsen en lofwerk op den achtergrond. Naar- mate wij meer naderen, vertoonen zich zijne reusachtige vormen beter en weldra hebben wij de plaats zelve bereikt. Even als op verren afstand onze eerste blik op den domtoren is gevestigd, zoo komt hem ook het eerste bezoek toe, wanneer wij aan ons eindoel zijn genaderd; want de kathedraal behoort tot die bewonderenswaardige gewrochten, die niet verminderen maar in waarde rijzen, wanneer men ze van nabij ziet. Voor de geschiedenis der kunst is de dom van Freiburg reeds daarom van het hoogste gewigt, omdat hij de eenige duitsche kerk is, die de middeneeuwen ons geheel voltooid nalieten, ofschoon er in later tijd nog menig overtollig bijwerk aan toegevoegd werd. Door zijne ontzaggelijke hoogte en ook door de plaats van den toren, die onmiddelijk boven het hoofdportaal verrijst, schijnt het schip van de kerk veel lager en korter dan het werkelijk is. Maar die illusie houdt op, zoodra wij zijn binnen getreden. Plotseling en met overstelpende majesteit schijnt alles zich te ontwikkelen; hoog omhoog stijgen de groote pilaren en onze blik kan ter naauwernood de ruimte meten van den ingang tot het koor. Daar staat het gothische hoog-altaar met zijne beide breede vleugelen, waarop men schilderstukken van oud-duitsche kunst herkent; aan weerszijden aanschouwt men in eene lange reeks de prachtig gesneden zetels der domheeren. Overal in deze ruime kerk zijn de zijpanden,

	61

-ocr page 79-



		Koophuis in Freiburg, die langs het middenschip loopen, in meer of mindere mate het domein der dooden; hier staan langs de wanden de steenen sarkophagen en de steenen beelden der ridders, die zich jegens het kapittel bij- zonder verdienstelijk hebben gemaakt, door het met aanzienlijke geschenken te begiftigen of het met het zwaard te beschermen. Ook de dom van Freiburg had zijne vrienden en zijne vorsten , waarop hij trotsch was, en in sierlijke hieroglyphen wordt hun roem den vreemdeling verkondigd; al de kleine kapellen, die den omgang van het koor versieren, zijn aan zulke herinneringen gewijd. De eene behoort aan de universiteit en draagt de grafsteenen van de groote geleerden, welke hier gearbeid hebben. Het beroemde altaarstuk, van Hans Holbein afkomstig, stelt de Wijzen uit het Oosten voor, die ootmoedig voor de kribbe van het Kindeke geknield liggen. In eene andere kapel vindt men kostbaar snijwerk en geheim- zinnig dringt het licht door de vierhonderdjarige ruiten; de byzantynsche crucifix, van het zwaarste zilver gedreven, heeft een ridder uit de kruistogten herwaarts gebragt en aan deze heilige plaats gewijd, want destijds reeds waren deze muren aanwezig en terwijl men bezig was haar te bouwen, stond daar Bernhard van Clairvaux en riep met vurig geweld de christenheid te wapen. Zeven eeuwen zijn sinds dien tijd voorbijgegaan en andere beginselen zijn het thans, waarvoor het menschdom ten strijd wordt opgeroepen; en toch, wanneer wij in de avondschemering in deze reus- achtige ruimte verwijlen, wanneer de laatste zonnestraal door de spitsbogen-vensters valt, dan is het ot die steenen beelden zich bewegen, als of er nog iets overgebleven ware van den gloeijenden adem des monniks, die met zooveel geestdrift zijne stem deed hooren � en wiens geestes kind ook wij zijn. Onbewust gevoelen wij: ook dat was een grootsche tijd. Het was nog de bloeitijd van het christendom, dat in de volheid

		62

-ocr page 80-



		In den dom van Freiburg.

		zijner heldenkracht eene daad wilde bedrijven die in de wereldgeschiedenis van beteekenis zijn zou; het was het ideale zijner leer, die al deze zwaarden deed opheffen en niet het sombere fanatisme dat vijt eeuwen later de wereld in beroering bragt en een dertigjarigen krijg ontstaan deed. Ook van dezen ramp- spoed zijn hier de stomme steenen getuigen geweest. Het plein, waarop de domkerk staat, is ruim en schoon; zijn grootste sieraad is het ouderwetsche koophuis, dat nagenoeg regt tegenover het zuidelijk portaal prijkt. Het is van donkerrooden zandsteen gebouwd en slechts van geringe hoogte, maar de bogengaanderij en de bevallige hoektorens met hunne schilden in het fraaije balcon en de breede zonderlinge vensters geven het een levendig , geheel eigenaardig voorkomen. De standbeelden, die tusschen de vensters staan, zijn waarschijnlijk uit den tijd zelf dat het gebouw werd opgerigt: het zijn de beelden van keizer Max, den laatsten ridder, en Karel V, in

		63

-ocr page 81-

die reeds in den naam der
stad ligt, ontwaakte ook
in het hart der burgers en
onverwachts werd Frei-
burg eene der magtigste
en meest verlichte steden
van zuid Duitschland. Met
die intellectuele ontwik-
keling ging de stoffelijke
hand aan hand ; snel nam
de bevolking toe en even-
zoo de uitbreiding der
stad, en wie thans neer-
ziet van den beroemden
slotberg , kan het zich ter
naauwernood voorstellen
dat dit de stad isderhoo-
geschool waar hij, veertig
jaar geleden, onder het
gehoor van Rotteck of
Welcker zat.

Eene lange laan van
prachtige kastanjeboomen
voert ons naar de poort;
regts en links zijn statige
huizen in den trant der
moderne villa\'s; in net

wiens rijk de zon niet on-
derging, en daartusschen

die van Philips I en koning
Ferdinand. Ook in enkele
straten, die wij doorkruis-
ten vonden wij nog menige
herinnering aan dien tijd
toen de stadsburgers over
Breisgau heerschten. Me-
nige ouderwetsche gevel
verheft zich levendig
naast de platte daken dei-
moderne huizen en de fon-
teinen in de keizersstraat
murmelen nog het oude
lied, dat zij eenmaal den
vorsten uit het Krzhaus
hebben toegezongen, als
deze naar het tournooi
reden. Alleen de geest
der burgerij is sedert dien
tijd gansch veranderd;
niet meer de overleverin-
gen van de honderdjarige
keizerlijke heerschappij zijn
thans van kracht, maar de
toovermagt der vrijheid,

Fontein in Freiburg.

onderhouden tuinen springen de fonteinen en achter de spiegelglazen ruiten ziet men engelsche gelaatstrekken ,
want eene gansche kolonie van voorname vreemdelingen vestigde zich hier op de grens van het Schwarzwald.

En weder hooren wij het klateren
van het water; een fontein van rooden
zandsteen met breede bekkens staat
voor ons en op de pilaar, die uit
het water oprijst, prijkt het steenen
beeld van een monnik met een bij-
bel in de regter hand, terwijl hij de
linker peinzend tegen de kin houdt.
Een diepzinnige gedachte leest men
op het gewelfde breede voorhoofd. �
Wie mag hij zijn? Zijn naam is Bar-
thold Schwarz en zijne gedachte, het
geschenk der Danaers, dat hij het
menschdom naliet, was . . . het bus-

kruid. Hoe ontzette hij, toen hij zelf
in zijne stille kluis werd omhoog ge-
worpen en onverhoeds de eerste knal
zich in zijn vijzel hooren deed �
sedert dien tijd zijn steden in puin
gelegd en kasteelen nedergeworpen;
een handvol poeder is voldoende om
de kracht van het sterkste ligchaam
te breken en de kracht van den
edelsten geest tevens! Half ontsteld,
half droefgeestig peinst de steenen
monnik � hoe vele gedachten heeft
zijne gedachte verwoest.

-ocr page 82-



		Het land der Vogezen.

		2pl,og slechts korten tijd is het geleden dat de Rijn, die onder de muren van Breisach voorbij- stroomde , twee groote volken, twee prachtige landen, twee geduchte vijanden scheidde. Hij was de eeuwen oude kloof, die tusschen de duitsche en fransche magt bestond en de Rijn was de diepe groeve, die hen zigtbaar scheiden moest. Tweehonderd jaar lang, sedert Lodewijk XIV hier zoo verwoestend optrad, had de Rijn ten taak : te scheiden. Thans, nu de oude eenheid tusschen moeder- en dochterland weder hersteld is, thans moet zij eene kracht ter vereeniging worden, en meer dan des menschenhand moet de Rijn ons helpen tot zamenvoeging van de stammen die elkander vreemd zijn geworden. Over zijne bruggen heeft thans reeds het verkeer plaats, dat den rijkdom vermeerdert en de vooroordeelen doet afnemen en als er een, als oude getuige, het zeggen mag, dan is het wel de Rijn, die aan de nieuw gewonnen stammen mag toebruisen : sgij zijt van duitschen bloede." Zoo trekken wij dan welgemoed het schoone Rijksland binnen. De streek, welke wij doorkruisen is de Boven-Elzas en was in ouden tijd, toen de zonen der Karolingers hun ert deelden, Sundgau geheeten. Reeds van verre zagen wij den breeden weg, die over den Rijn naar Colmar voert; nu echter is hij onze eigen weg geworden, die tusschen hooge rijen populieren zich slingert. Weldra vertoont zich aan het oog Nieuw Breisach met de verlaten grachten, welke de vesting omringen. Ver voor ons verheft zich het fort Mortier boven het vlakke land; thans rijden wij ratelend de poort binnen. Versch in den zandsteen gemetseld, prijkt de rijksadelaar en daaronder staat met eenvoudige letters »Duitsch 1870." Terwijl de post daar halt houdt en zich zeer op haar gemak van hare taak kwijt, hebben wij tijd om het eenvoudige stadje te bezigtigen. Het is klein en maakt geen aanspraak op eenige beteekenis, ofschoon het zijn Grand Caft\'; bezit, zoo als op het bord daarboven te lezen staat; de huizen zijn meest allen van eene verdieping en tusschen de straatsteenen groeit welig het gras. Als men iemand snel ziet loopen, blijft men staan en staart men hem na om te zien, wat hij doen moet, want haast is eene ongekende zaak in het kleine Breisach. Ik had dan ook nu allen tijd om nasporingen in te stellen waar ik een glas landwijn zou kunnen bekomen en de beste plaats daarvoor scheen het Hotel de la Rosc, dat naast het postkantoor lag. Geen vreemdeling was te zien in de kleine fraaije eetzaal; op tafel stond een welriekend 65

		�

-ocr page 83-



		heet hotel de la Ros� 1 Iel Iffetcrhuts te Colmar. . ... .. V��r den dom te Colmar. niet waar, begon ik voorzigtig ? � »Ja, mijnheer, was het korte antwoord. � »\\Vaar is de roos?" vroeg ik verder. Zij zag mij met hare groote bruine oogen verwonderd aan. Zij begreep blijkbaar niet wat ik met die vraag bedoelde en scheen ook niet verlangend dit te weten. � »Die zijt gij zeker," hernam ik lagenend, en bood haar met eene kleine buiging het glas wijn aan om het mij toe te brengen. Dit ging het meisje echter te ver; zij dacht dat ik den spot met haar wilde drijven en met eene allerliefste verontwaardiging zag zij mij aan en sprak op gekrenkten toon : � O, neen, mijnheer, dat is bij ons in Frankrijk de gewoonte niet." Toen begreep ik wat haar zoo stil deed zijn, en in plaats van de geografische fout, die haar toevallig ontsnapte, te herstellen, vond ik het raadzamer met haar over de heiligen te spreken, waarvan zij las. Dit viel in beter aarde; het gesprek vlotte spoedig en langzamerhand kwam het weder van den hemel op aarde; in minder dan tien minuten had ik de geheele levensgeschiedenis van het meisje vernomen, die dan ook maar over een tijdvak van vijftien jaar liep. Aan het slot voorspelde ik haar met volle overtuiging, dat zij zeer zeker ook eenmaal heilig zou worden verklaard. Daar hoorde ik buiten de zweep klappen; de postiljon steeg op; wij moesten een overhaast afscheid nemen. Lagchend voegde zij zich bij me toen ik de deur had bereikt en terwijl zij mij de schoonste bloem uit den ruiker bood, zeide zij, mij schalks aanziende: »Hier is de roos mijnheer." De weg, die thans naar Colmar voert, gaat regelregt door het bosch; men kan hem altijd een half uur ver overzien. Eerst is het maar laag kreupelhout, dat aan beide zijden groeit; langzamerhand worden het groene dennen met slanken stam en eindelijk wordt het weder weiland. De laatste oogst wordt in- gehaald ; onder den ouden notenboom aan den weg houden de maaijers hun middagmaal; een klein dorp 66

-ocr page 84-



		Herberg in de Vogezen.

		lacht ons tegen. Bijna overal zijn de huizen licht geverwd en zij zien er met hunne hooge daken zeer vrolijk uit; de dorps herberg onderscheidt zich boven alle andere gebouwen en bekleedt de eereplaats in het gehucht. Voerlieden in blaauwe kielen, waarvan de wagens voor de poort stilstaan, zijn daar in een luid gesprek gewikkeld; het gaat er lustig en vrolijk toe, maar de halt duurt ook hier slechts kort. Snel drinkt men zijn glas bier uit, dat heerlijk smaakt, mengt zich met een paar woorden in den twist, die juist is aangevangen en zet de reis met de vier dan weder voort. In twee uren rijdt men van Breisach naar Colmar; ratelend rolt de postwagen over het plaveisel der oude stad. Onophoudelijk moet men een hoek omslaan ; alle huizen hebben trapgevels en uitstekende torentjes en op de straten blijven de jongens stil staan en staren ons na. Het is een slecht teeken als de jongens niets beters te doen hebben dan diligences na te kijken. Colmar is dan ook, hoe schilderachtig het er uitziet en hoe rijk het is aan historische herinne- ringen , eene stille stad geworden ; het maakt den indruk, alsof het is overgebleven uit een anderen tijd. Ook Colmar had eenmaal een tijdperk van bloei; maar dit is reeds meer dan zes eeuwen voorbij; het valt in de luisterrijke dagen der Staufen, toen Frederik II duitsch keizer was en de oude muren, die eens slechts eene frankische »hofmark" geweest waren, tot keizerlijke stad ver- heven werden. Dit hebben de burgers ook nooit vergeten ; zij wilden niet slechts keizerlijken heeten, maar ook keizerlijken zijn en zelfs in den bangsten tijd stonden zij met onwrikbaren moed het keizerrijk ter zijde. Colmar is eene trouwe stad, zoo trouw als er ooit eene in Duitschland geweest is; fier weigerde het aan Karel den Stoute den toegang, toen hij met het zwaard in de vuist zijn gekocht regt wilde doen gelden en met een moed, die aan vertwijfeling grensde, verzette het zich tegen zijn inlijving bij Frankrijk, toen Lodewijk XIV den Elzas bij zijn rijk voegde. Maar ook in den strijd des geestes, ook voor kunst en wetenschap droeg het zijne banier hoog. Mannen, wier nagedachtenis thans nog in ecre is, behoorden destijds tot zijne burgers. 67

-ocr page 85-



		Drie Exen. De inlijving was in beide opzigten een keerpunt, want met de politieke magt gaat ook vaak de intellectuele kracht ten gronde : uit de duitsche rijksstad was eene fransche provinciestad geworden en de »groote koning" scheen van oordeel, dat men in de onderworpen landen een vorst te grooter acht naarmate zijne regering strenger is. Moedeloos onderging men de vervolgingen, waaraan maar al te spoedig de hervormden bloot stonden en zelfs van fransche zijde erkende men, dat het een eeuw langer heeft geduurd dat Colmar zich met zijn lot verzoende. Maar wat bekreunde zich daarom de groote koning te Versailles � op alle vragen had hij slechts ��n antwoord : »dit is mijn wel- behagen." Zoo sleepte de stad kwijnend haar bestaan voort; het »opperste geregtshof," dat men haar schonk was slechts eene treurige vergoeding voor den stralenkrans der oude vrijheid en met scherpen spot herinnert Voltaire er aan , dat men in Colmar eens de werken van den grooten Bayle op de openbare markt verbrandde. Ook de trotsche Corsikaan dacht niet beter over de stad, want ofschoo n

		6S

-ocr page 86-



		Het zwarte meer. zij aan het fransche leger twee zijner bekwaamste veldheeren schonk, Bruat en Rapp, was zijne ver- achting haar loon. Zijn me�doogenloos oordeel luidde : »Colmar is een gat." Datgene dan ook wat thans den duitschen bedevaartganger het meest in de stad treft, viel ganschelijk niet in den smaak des Keizers. Wie nu de straten doorkruist en de huizen aanziet, waant zich nog te midden van den oud-duitschen tijd; het koophuis met zijne slanke torentjes en de sierlijke opengewerkte steenen gaanderij, die onder het dak loopt, het »Pfisterhaus" en vele andere meer, zijn gewrochten der bouwkunst, zoo prachtig als men ze te Neurenburg of Augsburg maar vinden kan. Ja zelfs aan de politie, die anders niet op bijzondere sympathie aanspraak kan maken, is hier iets bevalligs gegeven, want v��r den leelijken gevel is een balkon van wonderbare schoonheid aangebragt. Wij behoeven ons nu maar om te keeren en staan dan vlak v��r de domkerk, door meester Humbert gebouwd; diens gedenkzuil verrijst onder het oostelijk portaal. Ofschoon het uitwendige iets kaals heeft, maakt toch het geheel een grootschen harmonischen indruk en hoe eenvoudig het inwendige schijnt,

		6₉

-ocr page 87-

ontbreekt liet toch niet aan een
verheven gewijd karakter. Schoon

;,,_:^f/y_r ,\'■ ... ,-,\';./ \',.:

, :i >■�;

en rustig vooral is het breede
koor met zijn oude donkerbruine
wanden, die zich regts en links
als vleugels uitbreiden en voor
de zijpanden ook eene afslui-
ting vormt, die ons aangrijpt.
De deur, die naar de sacristie
voert is een pronkstuk van snij-
werk en geeft den toegang tot
de kostbaarste schatten van oud-
duitsche kunst: de Madonna in
de Rozenhaag, welke Martin Sch�n
aan de stad achterliet.

Langzaam en ongestoord
kon ik eene wandeling door het
ruime gebouw maken; slechts
hier en daar stond een blinde,
die mij prevelend om een aal-
moes vroeg; een paar kinderen
fluisterden met elkander; een oud
moedertje zat voorovergebogen
in een kerkbank. Voor eiken
zetel stond op eene blinkende
koperen plaat de naam van den
eigenaar; op den hoek der eerste
bank, las ik : Mr. Ie maire. Ik
las de namen , want zij konden
mij een maatstaf geven voor het
duitsch element, dat nog in de
stad was gebleven, en dat was
in zeer ruime mate vertegen-
woordigd. Wel is waar had menig
eerzaam burger door verloop
van tijd een accent gravc of een
accent aigu gekregen , maar de

liet witte meer.

overgroote meerderheid der na-

men eindigde nog met eene
duitsche lettergreep : het wemelde van biederen: m�llers, hausers en bauers.

Aan de oostelijke zijde, niet ver van het portaal, voert een smalle wenteltrap naar het toren-
kamertje. Toen ik, na zacht aangeklopt te hebben, binnentrad, hoorde ik het schelle geluid van eene
zingende vink en, tegen de vink in, floot, even luid de torenwachter, terwijl hij, op zijn driestal gezeten,
onverpoosd zijn zolen klopte. Hij heette den vreemdeling welkom en op de vrolijke kinderen wijzend,
die op den grond tuimelden, scheen hij mij te willen beduiden, dat die door het klokken luiden en de
frissche lucht hier boven wel nooit vet zouden worden, als het vinkenbroedsel en de harde zolen niet te
hulp kwamen. Twee zijner mooiste vogels echter waren stom. Zij floten niet, zoo als hij met eene
soort van verontschuldiging zeide, omdat zij van veeren verwisselden.

Toen stond hij op en bragt mij buiten in de vrije lucht op den duizelingwekkenden torenomloop,

-ocr page 88-



		�

		Kaiscrsberg. waar het onbegrensde verschiet zich aan onze oogen vertoonde. In den blaauwen morgenglans verhief zich daar boven de keten der Vogezen; in het dal lagen de dorpen half in den nevel verborgen en op de bergen zag men menigen fleren burgt; daar achter, waar de horizon met de lucht zamensmelt, rezen hooge torens: dat waren de tinnen van Schlettstad. Deze wijzen ons den verderen weg. Maar v��r wij naar het noorden voorttrekken, den loop van den Rijn volgende, biedt de naaste omgeving nog menige bekoorlijkheid aan, die wij niet vergeten mogen. Hier werd voor het eerst het oude spreekwoord uit den Elzas waar, dat luidt Drie kasteelen op een berg; Drie kerken op een kerkhof, Drie steden in een dal, Vindt men in den Elzas overal. Het cijfer drie blijft ons getrouw, want weldra zien wij, niet ver van Egisheim, op eene digtbegroeide hoogte, drie torens, die bijna in eene regte lijn schijnen te staan en den zonderlingen naam voeren van »Drie Exen." In werkelijkheid staan zij schuins achter elkander; het zijn de torens van een en hetzelfde kasteel, en elk van de drie heeft zijn eigenen naam, waarin nog de herinnering aan lang verdwenen 7i

-ocr page 89-



		»

		Smidse in Rapportsweiler.

		tijden ons tegenklinkt: Wechmund, Wahlenburg en Dagsburg. Onderde verschillende kasteelen, die er zich op beroemen dat binnen hunne muren Leo X het levenslicht aanschouwde, is ook Egisheim, want het was voorheen wel zulke telgen waard ; maar reeds vroeg werden de prachtige muren in puin gelegd den strijd, waarin dit plaats had, heeft Muller von Mulhausen aan de vergetelheid ontrukt. Van Colmar uit worden ook het best die twee meren bezocht, welke het schoonste landschap uit de Vogezen vormen. De weg daarheen voert over het stadje Kaisersberg. Kaisersberg? Dat klinkt ons bekend in het oor en ook aan de geleerde wereld is die naam niet vreemd, want hij werd aangenomen door den beroemden prediker Johannes Geiler, die hier zijne jeugd doorbragt. Het gewigt der stad vindt men thans noch in haar hoog wetenschappelijk standpunt noch in eenige merkwaardigheid, maar slechts in hare treffende eigenaardigheid, in hare schilderachtige originaliteit, die den vreemdeling terstond in het oog valt. Zij is haar inspanning van het oogenblik en den roem van haar verleden bewust en ook wij worden daaraan overal herinnerd : op het raadhuis, op de fontein, ja zelfs op het kerkhof las men eene zinrijke spreuk, eenvoudig of gemoedelijk, vrolijk of treurig, naar gelang van liet onderwerp. Aan den keizer, aan wien het reeds door zijn naam verknocht is, bleef het altijd trouw en in den Bond der vier steden werd aan zijne stem groot gewigt gehecht en zijn raad vaak gevolgd. Al verder en verder dringen wij nu door in het groene dal der Vogezen. Wij hebben Orbey achter ons gelaten en zetten den togt voort over de digtbegroeide hoogten, nu eens een smal pad door

		72

-ocr page 90-

«�tf

V-

.fc=-»1HJfr.

SW^eJX

<� . \'S-;,.,

?<%>��

«TT;

t,« r*

TOS

het hout volgend, dan
over eene weelderige
heidevlakte ; het is de
geurige zwijgende een
zaamheid des wouds,
die ons omringt. Maar
weldra begint het land-
schap meer en meer
een woest karakter aan

onbewegelijk de stroom
en weerkaatst de kale
massa\'s. Dat is het Witte
Meer, een overblijfsel uit
de periode van duizen-
den jaren, toen ijs aller-
wege het land bedekte.
Slechts een breede
zware bergrug scheidt
zijne kom van eene
tweede, die niet minder
diep is en die weder
een onbewegelijk water
bevat. Natuurlijk zijn
de beide meren weinig
van elkander verschil-
lend, maar eens ver-
schilden zij wel, toen
nog de donkere krach-
tige pijnboomen van het

\',\'

te nemen ; donkere

cv»^.

� 75 ■» \'* *,

massa\'s liggen hier en
daar verspreid; kort ver-
schrompeld alpengras
bedekt den bodem en
in de verte verheffen
zich enkele dorre den-
neboomen boven de
scherpe rotspunten.

Wij volgen het een-

M�-

zame pad en eensklaps

■«a

"" ^V^^S^tT^*,

opent zich een nieuw

woud den oever van het

schouwspel;tusschenkale

eene omringden. Toen
beantwoordde het Zwar-
te Meer aan zijn naam.
het groene hout verdwijnen, zoodat
aan den oever is minder steil en de
in de ruwe bergnatuur. Slechts aan

Ilohk�nigsburg.

bleeke rotsen, die bijna
joodregt oprijzen, ligt

Ook hier drong de bijl met hare verwoestingen door en deed
slechts dat op de ongenaakbare rotsen overbleef. De helling
vormen der bergen minder woest, maar toch voelen wij ons nog

-ocr page 91-

de uitmonding van het meer worden wij
op onaangename wijze herinnerd, dat het
rustelooze menschelijk vernuft zelfs in
deze eenzaamheid is doorgedrongen; de
sluizen, die de uitloozing van het water
regelen, zijn ten dienste der fabriekanten
beneden in het dal; zij lokken den kla-
ren, kristalhelderen bergstroom naar
beneden in hunne werkplaats, waar on-
verpoosd gedruisch heerscht, en terwijl
hij vrolijk naar beneden stroomt, wordt
hij op eenmaal gevangen en gemar-
teld door de scherpe raderen.

Het nederige stadje, dat wij op
onzen weg van Colmar naar Schlettstadt
ontmoeten, een der levendigste in den
geheelen Elzas, heet Rappoltsweiler,
Ribeauville in het fransch. Hier houden
de koningen des lands hunne bijeen-
komsten ; tusschen de digte lommerrijke
boomen in deze streek is met zorg eene
wandelplaats aangelegd op de heuvelen,
waarop de wijnrank bloeit en thans nog
de kasteelen der voormalige gebieders
verrijzen. Hoe woester de tijd was, zoo
veel te hooger bouwden de ridders hunne
burgten en eerst toen de menschen vrede-
lievender waren geworden en de zeden
zachter, daalden zij langzaam neder naar
de dorpen en steden. Zoo was het hier
en zoo was het overal.

Het hoogste der drie kasteelen,
die boven het stadje uitsteken, heet
Rappoltstein ; het behoort tot de oudste
bureten en was de bakermat van een
wijd vermaard geslacht; maar reeds in
den tijd der Staufen vestigden zij zich
lager en op het tweede slot volgde
weldra een derde, dat reeds in renais-
sance stijl gebouwd werd en naar den
heiligen Ulrich werd genoemd.

De middenste der beide ru�nen draagt
den naam van Grisberg en was het leen-
goed van een geslacht van dien naam.

Ook als wij den heirweg volgen,
die van Rappoltsweiler naar Markich
voert, ontmoeten wij nog een ander oud

t \'

->/v4^

Gezigt op St. Ulrich.

eerwaardig gebouw, dat in een lommerrijk dal ter zijde van den weg op een rots is gebouwd en dieper
landwaarts in treft men nog meer ru�nen aan. Daar, waar nu die hooge boogvensters schitteren, stond

* 1

■

-ocr page 92-

eenmaal de oude abdij van Dusenbach en drie kapellen ressorteerden onder haar, voorheen trokken vele
vrolijke bedevaartgangers derwaarts; onze Lieve Vrouw, aan wie zij waren gewijd, was de patrones van
alle speellieden en muzikanten, die in den vrolijken Elzas rondzwierven. Thans is alles stil geworden
en eenzaam ruischt de Dusenbach over de met mos begroeide steenen; eenzaam ruischt het in de takken
der oude boomen, waarvan de lommerrijke laan weleer naar de oude kloosterpoort voerde.

Gaarne vertoeven wij een poos en gedenken hunner, die hier eens geleefd hebben; maar zij
en hunne afgezonderde verblijfplaats worden vergeten, naar mate wij het groote meesterstuk naderen,

loop voerden, blijken
thans nog bruikbaar en
^ ^f^r^S^s. dreunend weergalmen
onze schreden onder de
groote Leeuwenpoort.

Maar hoe menige
fiere stap werd er ge-
hoord v��r de kinderen
dezer eeuw met nieuws-
gierige blikken hier kwa-
men ; hoe vele edele ge-
slachten hebben hier het
hooge regt uitgesproken
en vrolijke gastmalen
aangelegd! De heeren
van Rattsamhausen en
de graven van Oettin-
gen, de Sickingen en de
Fuggers noemden dien
burgt hun eigendom;
menig vrolijk feest hield
de bisschop van Straats-
burg , en menigen nevel-
achtigen dag stonden de
woeste roofridders op
de wacht, om den stoet
der kooplieden die naar
Bazel trokken, eensklaps
te overvallen. Maar die
allen, goeden en boo-

dat wij van de steile rot-
sen aanschouwen. Het
is de Hohk�nigsburg,
de prachtigste van alle
burgten in den Elzas.

Ook hij is in puin ge-
stort, maar zijne ru�nen
zijn in schooner en vol-
komener toestand be-
waard, dan alle anderen,
zoodat men thans nog
gemakkelijk het geheel
kan zamenstellen, dat
voorheen deze reusach-
tige steenmassa\'s vorm-
den in de dagen harer
heerlijkheid.

De weg voert gelei-
delijk naar boven, langs
eene fraaije boschwach-
ters woning; dan aan-
schouwen wij twee groo-
te torens en de roode
muren, die eenmaal zoo
menig gezellig vertrek
en zoo menige prachtige
zaal bevatten. Een van
deze laatsten is nog
ongeveer ongeschonden
bewaard, ja zelfs de trap-
pen, die in den ouden
tijd naar den torenom-

Op den weg naar Dusenbach.

zen, overwinnaars

overwonnenen, zijn se-

dert lang begraven en tusschen de met mos bedekte bouwvallen groeijen thans jonge dennen en schitterende
berken. Het eigendom van den burgt en de zorg voor de oude eerwaardige overblijfselen viel der
gemeente Schlettstadt ten deel en zij kwijt zich van hare taak met eene getrouwheid, die allen dank
verdient. Hohk�nigsburg is haar trots en haar kleinood.

De indruk, dien Schlettstad zelf op den toerist maakt, is echter op verre na zoo sterk niet als
die van Colmar. De onmiddelijke omtrek is vlak, de straten zijn ledig; de grond schijnt er geen waarde
te hebben en niet te worden gebruikt. Het hoogste woord voeren in Schlettstadt de kanonnen. Onwillekeurig
voelt men ook daar den druk, die op alle vestingen rust en de ontwikkeling van de welvaart belemmert.

Wanneer men de stad van de andere zijde nadert, waar thans het spoorwegstation ligt, bespeurt
men bijna niets dan een paar kale torens, die boven de daken uitsteken; eerst wanneer wij ze binnen-

-ocr page 93-

treden, zien wij de huizen en menige belangwekkende bijzonderheid. Daar is de oude, eerwaardige dom,
die vast en aaneengesloten is, als wist hij, dat hij op eene plaats stond, waar hij aan het oorlogsgevaar
is blootgesteld; nederig en bevallig rijst de toren; voor de huizen zijn in het midden houten gaanderijen
aangebragt, waarover de hooge daken heen reiken, maar het geheel maakt toch den indruk van stille
nederigheid.

Om aan de eischen van den inwendigen mensch te voldoen, begaf ik mij naar het logement. De
beide herbergen van eenige beteekenis, welke vroeger Schlettstadt bezat, waren de » Bok" en de » Adelaar".

te tuchtigen, omdat
zij het met den keizer
tegen Rome hield. In
den bond, dien de
tien elzasser steden
gesloten hadden, nam
Schlettstad t eene voor-
name plaats in en ook
van andere zijde werd
zijn bondgenootschap
gezocht en zijne vij-
andschap geducht. �
Wel is waar rustte ook
de schaduw van den
ruwen rooftijd op zijne
geschiedenis; met on-
gehoorde wreedheid
namende burgers deel
aan de jodenvervol-
ging in de zestiende
eeuw en in de on-
rustige dagen, die
het voorspel waren
van den grooten boe-
renkrijg , vervulde
Schlettstadt eene be-
langrijke rol. Een zij-
ner voormalige bur-
gemeesters toch was
het, die aan de spits
der woeste benden op-
trad, welke onder de
banier van den Bond
aan * Ridders en Pa-

Zij zijn thans veree-
nigd, wat voor een
adelaar bepaald eene
m�salliance is; maar
als men niet te veel
eischend is, vindt men
zich onder hun dak
vrij wel gehuisvest.
Onder de bezoekers,
die Schlettstadt bin-
nen zijne muren zag,
treft men menigen
beroemden naam uit
vroeger tijd aan; hier
heeft reeds de groote
keizer Karel in 775
zijn kersfeest gevierd
en even als Colmar
was het tot het door

Frankrijk werd
roofd, een der

g^e-
ge-

trouwste steden van
het Rijk. Die trouw
is zelfs in zware offers
gebleken, want bij
herhaling werd de
stad, die in 1216 aan
den keizer behoorde,
door den bisschop van
Straatsburg belegerd.
Onder den vorst uit
het Huis der Staufen,
Frederik II en on-
der den Beijer lagen

Bouwvallen van Dusenbach.

diens soldaten voorde
muren, om de stad
boerenstand vrijheid en bezit magtig te worden

pen" den oorlog ver-
klaarden om voor den
Maar naar dit menschlievende doel, dat eene latere

eeuw op vreedzame wijze zou bereiken, werd toen met onmenschelijk geweld gestreefd en juist om die
reden reeds werd het vooraf verijdeld. De eindbeslissing viel onder de muren van Schlettstadt.

Het zwaartepunt van zijn gewigt echter, dat in de middeneeuwen verre over de grenzen des
Rijks zich uitstrekte, lag niet in zijne weerbaarheid, maar in de intellectuele wapenen, die men daar
smeedde, want Schlettstadt bezat in de vijftiende eeuw eene hooge school, waaraan leeraars van europesche

-ocr page 94-



		vermaardheid geplaatst waren en die studenten uit alle oorden van Europa tot zich lokte. Hun getal bedroeg vaak eenige honderden; in die dagen werd de prachtige bibliotheek gesticht, waarover de stad beschikt, maar voor het overige heeft de wetenschap hier weinig sporen achtergelaten. Misschien zal het leven zich weder krachtiger openbaren, wanneer de vestingwerken gesloopt zijn, wat thans bijna is volbragt. Toen de schemering reeds gevallen was, maakte ik nog eene stille wandeling door de straten der stad. Eerst achter de domkerk werd het weder levendig; een ledige wagen, die daar stond, werd door dartelende knapen tot tooneel gebruikt en op de steenen trappen van het huis zat het kleine vrouwe- lijke auditorium. Men voerde fragmenten op uit de Madame Angot en onder wilde harlekijnssprongen, riep een der jongens in een slecht fransch dialect: Vaut pas la peine, vaut pas la peine, De changer Ie gouvernement. Kinderen moet men niet storen in hun vrolijk spel, maar als de knapen mannen en de kleine meisjes vrouwen en moeders zullen zijn geworden, denken zij zeker zelven anders. Misschien vinden zij dan als vrije burgers van het groote Duitsche Rijk, dat het toch wel de moeite waard was � de changer Ie Gouvernement.

		Gezigt op Schlettstadt.

		77

-ocr page 95-



		Hospitaaltoren te Straatsburg. Straatsburg,

		^yie een mensch tot in den bodem zijns harten wil kennen, moet hem gadeslaan in een aantal verschillende toestanden \\ op de hoogte, waar de zon des geluks zijn karakter ontwikkelt en doet rijzen, en in de diepte van den rampspoed , als de nood zijne kracht, maar ook zijne zwakheid aan den dag brengt. Maar wat voor enkele menschen waar is, dat geldt niet minder voor de maat- schappij , voor de groote steden; ook haar karakter komt slechts in zijne volheid aan het licht door den spiegel der tallooze lotgevallen, welke wij de geschiedenis noemen. Driemaal heb ik Straatsburg, de wonderschoone veelbezongene stad, gezien, telkens in een geheel verschillenden toestand, op een ladder, die van den hoogsten stralenkrans tot de diepste ellende voert. De eerste maal � het is bijna acht jaren geleden � stond zij nog in het schitterend gevolg van koningin Parijs. Noodlottig schoon, als eene Cleopatra, die de gansche wereld aan zich boeit door haar geest en hare zonden, stond daar eenmaal de stad Parijs; zij had de caesars van Europa aan haar hof ontboden; de groote wereldtentoonstelling van 1867 was geopend. Alle steden der pro- vincie omringden de demonische gebiedster en bragten haar hulde, gelijk de aanzienlijke vrouwen hare koningin, en in den kring van deze stond ook het schoone Straatsburg, de bekoorlijke duitsche maagd, die eenmaal zoo gevierd was om de toovermagt, welke zij uitoefende en om hare edele afkomst. Maar zij wilde nooit aan haar vaderland herinnerd worden; haar eenig streven was zich met vreemden tooi te sieren en haar glans aan den glans van het vreemde land te ontleenen. Dat was het oude fransche Straatsburg, zoo als Lodewijk XIV het eenmaal aan zijn Rijk ver- bonden en Napoleon III het verloren heeft. Een dolksteek ging den Duitschers door het harte, als zij de schoone dochter van hun vaderland in de oogen zagen. Welk een ander tafereel aanschouwde ik, toen ik voor de tweede maal hier kwam. Oorlog woedde over het gansche land en met wanhopende kracht streed men hier en ginds om de overwinning. Nacht aan nacht was de hemel rood en rookende vlammen rezen omhoog en te midden daarvan verhief zich de heilige dom. Van Frankrijk verlaten, van Parijs afgesneden, lag daar Straatsburg achter zijne wallen aan den Rijn en trotseerde de aanvallers. Maar stuk voor stuk brokkelden de tot puin geschoten 78

-ocr page 96-

muren af, honger en ziekte kwamen en handenwringend stond daar de schoone maagd en weende.
Weduwe en weeze was ze; zij wilde zich niet overgeven en kon zich toch niet redden. Daar ginds in
het duitsche leger echter zong men haar het welkomstlied toe :

Gij stondt daar met den weduwsluijer

Bedroefd en versmaad,
Nu nadert u uw oude minnaar
En dingt naar u met zijn zwaard.

Sedert dien tijd zijn weder vier jaren voorbij gegaan; de dagen van rampspoed zijn verdwenen;
nu kwam ik weder in de oude stad aan den Rijn, in het nieuwe duitsch geworden Straatsburg. Wel

zag men nog de sporen van
menige wonde en menige
schaduw bedekte het hooge
voorhoofd, die nog herin-
nerde aan het zware lijden;
maar over het algemeen
tintelde toch een gevoel
van rust en verzoening, van
nieuwe blijde levenskracht
in het harte der stad. Thans

zoo vrolijk als zij v��r de
scheiding te moede was,
zal haar leven wel niet meer
worden, maar zij kan toch
aan de verzoening en aan
den zegen eener nieuwe
toekomst gelooven.

Dit is de indruk , dien
het tegenwoordige Straats-
burg op den onbevangen

was zij het beeld van eene
schoone vrouw, die na een
stormachtigen tijd van schei-
ding weder in het ouderlijke
huis en tot de oude trouw
terugkeert en nu in stille
bedrijvigheid weder tracht
te huis te worden in hare
pligten. Wel wordt haar
gemoed nog vaak getroffen
door eene herinnering aan
hare ongelukkige liefde voor
den vreemdeling, maar ook
de oude herinneringen aan
hare eigene jeugd beginnen
weder te herleven, zoo fier,

bezoeker maakt. Meer dan
in eenige andere stad van
den Elzas voelt men de tal-
rijke punten van aanraking
die het met Duitschland
behouden heeft, en onwille-
keurig rijst de gedachte aan
de toenemende welvaart,
die het nieuwe Straatsburg
hier naar alle zijden te ge-
moet gaat. Niet slechts
den staatkundige, maar ook
hem, die een ander ideaal
zich voor oogen stelt bij de
beoordeeling van gebeurte-
nissen en toestanden, moet

De St. Thomaskerk te Straatsburg.

Straatsburg het hart van het nieuwe land toeschijnen, en door het onbewust gevoel, dat hierdoor te
weeg gebragt wordt, heeft geen van de nieuw gewonnen steden zoo vele vrienden en zulke innige
sympathie in het Duitsche Rijk gevonden. Dit openbaarde zich niet thans eerst, maar reeds gedurende
den oorlog; met een kloppend hart volgde gansch Duitschland die stad in al hare beproevingen en haar
heldhaftigen tegenweer; als de mare eener verlossing kwam de tijding over den Rijn, dat de belegering
ge�indigd was, dat Straatsburg weder aan Duitschland behoorde.

Uwe bolwerken zijn gevallen, Maar nu wij u gevonden hebben

Uwe tinnen brak de storm, Eerst na langen, harden strijd,

De duitsche taal klinkt in uwe wallen, Zijn uwe wonden ons heilig,

Duitsche vlaggen wapperen van uwe transen. Heilig zij u ons huis.

Ach, het ging ons zoo ter harte,
Zoo gaarne hadden wij u vrijgemaakt
Zonder wonden, zonder smart
Met den krans der duitsche maagd.

Wees, behoed door ons schild,

Uwer jeugd gedachtig !

Duitsche vrijheid, duitsche zachtheid

Zijn het eerste geschenk, dat God u geeft.

-ocr page 97-





		Hoofdportaal van den dom te Straatsburg, door L. Ritter.

-ocr page 98-



		■ ■

		Straatsburg. Aan de 111. Het kan niet in het plan dezer schetsen liggen � en wij onthouden ons daarvan dan ook om niemand te kwetsen � bij onze wandeling langs den schoonen Rijn, lang stil te staan bij den strijd der laatste jaren, want het is een beeld des vredes, dat wij willen teekenen. Maar zoo het ergens geregtvaardigd was, ja onvermijdelijk schijnt van dit beginsel af te wijken, dan is het wel in dit geval. Want de naam Straatsburg, de geheele indruk, dien dit woord op duitsche harten maakt, is zoo onafscheidelijk ver- knocht aan de groote stormachtige dagen, waardoor de stad op nieuw voor ons gewonnen werd, dat het eene onwaarheid zou worden, wanneer wij zijn beeld geheel losmaakten van den achtergrond dier gebeurtenissen en Straatsburg wilden schilderen, als of 1870 er nooit geweest ware. Laten wij daarom eenige herinneringen aan dien tijd in het geheugen brengen, gelijk zij destijds onder het donderen van het geschut onuitwischbaar bij allen zijn gegrift; zij zijn in zekere mate de schatting, die wij aan het lijden en den heldenmoed van Straatsburg betalen, toen het nog vijandelijk tegen ons over stond. Het was op het einde van September. Het bombardement, dat reeds eenige uren zweeg, begon op nieuw, want de avond was niet ver meer af. Toen het geheel donker was geworden, namen wij een rijtuig en reden naar de batterijen. De nacht was koud; de steenen der stuk gereden straten rammelden onder de hoeven der paarden; nu en

		80

-ocr page 99-



		*T-

		■

		Ferkelmarkt te Straatsburg. dan, wanneer een salvo te luid weerklonk; nu en dan kwamen wij door kleine dorpen, waar de men- schen zeer ernstig met elkander stonden te praten. Door velden en wouden werd de togt voortgezet; enkele donkere gestalten kwamen ons voorbij, en altijd helderder en breeder werd de vuurgloed over den Rijn. In Straatsburg brandde het, Straatsburg was onze fakkel op den duitschen weg. Toen het vuur nog sterker werd, weigerde de koetsier ons verder te rijden; wij stegen uit en gingen te voet over het pad door het veld, tot wij aan een ruim groot gebouw kwamen dat midden op den weg stond. Het was een steenbakkerij met uitgestrekte loodsen; van hier tot aan de stad was de afstand hemelsbreedte ter naauwernood een half uur. Hoe zonderling was het ons te moede, toen wij te midden van den weg plotseling door de vlammen omringd waren. Reeds den ganschen dag was het bombardement zeer heftig geweest, nu ging het er woedend op los. Niet slechts de kracht maar de woede des vijands scheen uit elk schot 11 81

-ocr page 100-



		.

		te spreken; een woeste haat lag in de donderende schoten; wij voelden den ganschen hartstogt, die door den oorlog losgebroken was. Wij stonden met den sekondewijzer in de hand en telden de schoten, die in de minuut vielen ; zij waren de vreeselijke polsslag van den krijg, en gelijk de koorts van den kranke tegen den avond toeneemt, werd ook deze polsslag steeds onstuimiger, naarmate het later in den nacht werd. De eene kogel na de andere trof suizend de vesting en de eene na den anderen werd naar de duitsche batterijen terug geworpen. Men kon in de lucht den loop er van volgen, gedurende den uren langen weg, dien zij in eenige sekonden aflegden en op verren afstand hoorde men het onheil- spellend sissen in den stillen nacht door den wolkenloozen sterrenhemel beschenen. Dit was het schouwspel, dat wij toen beleefden in den grootschen bangen tijd; een schouwspel, dat thans nog onafscheidbaar aan den naam van Straatsburg is verbonden. Maar thans, hoe geheel anders is het geworden, en welk een steen valt ons van \'t harte, wanneer wij na zulke herinneringen het tegenwoordige Straatsburg betreden. Het is als eene wederopstanding, waarvan wij getuigen zijn; het snel voorbijgaan van den tijd, waarover wij ons zoo vaak beklagen, heeft ook hier zijn heilzamen invloed en zijn zegen doen gelden, want het ongeloofelijke heeft in deze ras vervlogen vijf jaren plaats gehad. Reeds de eerste wandeling door de straten der stad, die meestal zoo beslissend voor den geheelen indruk werkt, wekt bij ons een onmiskenbaar gevoel van sympathie; hier worden wij getroffen door het grootsche, daar worden wij aangetrokken door het eerzame karakter der straten. Wij blijven vrij van den overstelpenden indruk, dien eene groote stad maakt, en toch vinden wij niets van dat bekrompene eener provinciestad en ook dit geeft aan een verblijf in Straatsburg eene eigenaardige bekoorlijkheid. Het is eene stad, waarin een vreemdeling zich niet lang vreemd gevoelt. Dit is inzonderheid de ge- waarwording voor hem, die uit Duitschland over den Rijn komt; want trots alle verzet, dat zich in het hart van den Elzas openbaart, verloochent zich het duitsche karakter van de stad niet. Overal zijn nog de herinneringen levendig, die door den stroom van twee eeuwen niet zijn weggespoeld ; overal, waar wij met het volk zelf in aanraking komen, staan wij nog tegenover duitsche zeden. Maar ook in de nieuwe intellectuele kringen, die door het bestuur en vooral door de oprigting der universiteit naar Straatsburg zich hebben verplaatst, wordt de Duitscher zoo aangenaam ontvangen, dat hij zich daar te huis gevoelt in den besten zin des woords. Geen dissonant stoort ons meer, wanneer wij ons op weg begeven om de schoone stad op ons gemak te doorwandelen en hare schatten en merkwaardigheden in oogenschouw te nemen. De edelste van die schatten nu, de trots en het wonder van Straatsburg, is zijne kathedraal; het is een gebouw, waarvan de stomme steenen welsprekender zijn dan eenig woord. Reeds de ontzag- gelijke massa maakt een overweldigenden indruk op het oog, maar welk eene bekoorlijkheid en bevalligheid ontwikkelen zich in die massa, hoe ligt wordt de zware steen door zijne vormen; welk eene reuzenkracht heeft de geest op de stof uitgeoefend. Maar meer nog dan die kathedraal zelve staat ons voor de oogen, wanneer wij het prachtige gebouw aanschouwen, moeten wij het beschouwen in verband met den tijd, waarin het werd opgerigt; welk een bloei moet heerschen in het tijdperk, dat zulke vruchten voortbragt; welk een bewustzijn van hare kracht moet eene stad bezitten, die aan zulk een tempel voor haar geloof het aanzijn gaf. Dit is de magtige intellectuele dampkring, die ons hier omringt, wel is waar onzigtbaar, maar toch waar te nemen voor hem, die er acht op slaat. De geschiedenis van het grootsche gebouw is lang en vol afwisseling; zij heeft den arbeid van bijna vijf eeuwen gevorderd. Het eerste begin eener christelijke kerk in Straatsburg dagteekent nog uit den tijd van koning Clovis; maar zij werd met al de versieringen, die de karolingische vorsten er aan toevoegden, een prooi der vlammen en uit het niet riep bisschop Werner zijn werk in het leven, toen hij in 1015 den grond der tegenwoordige kathedraal legde. Hij zelf stamde uit het edele huis der graven van Habsburg; de namen echter van hen, die aan zijne gedachte de scheppende hand leenden, zijn verzwolgen in den reuzenstroom des tijds en eerst in de derde eeuw na de grondlegging ontmoeten wij het beeld van den meester, wiens nagedachtenis nu met den dom van Straatsburg onafscheidelijk 82

-ocr page 101-

verknocht is. Erwin von Steinbach � wiens hart klopt niet bij het herdenken aan den luister, welke
diens naam omstraalt! Gelijk door de koestering\' der zon het rijk gebladerte aan den boom ontspringt,
zoo kwam door het licht van zijnen geest en onder zijne scheppende hand, het prachtige gebouw te
voorschijn, dat hem niet slechts tot grafzuil, maar ook tot onsterfelijke gedenkzuil wezen zal.

Zoo als men weet, is van de twee torens slechts eene voltooid, tusschen wiens bevallige slanke
vormen een duizelingwekkende trap naar boven voert. De plaats, waarop de andere toren zou worden

gebouwd loopt in een
platteform uit, dat
den wachter tot wo-
ning dient. Meer dan
vijftig maal sloeg de
bliksem hier neder j
eene ontzaggelijke
aardbeving, waarbij
het vergaderde regen-
water meer dan mans-
hoocjte uit de reser-
voirs opsprong, be-
dreigde de kerk; de
onstuimige golven der
omwenteling en de
bommen van vijande-
lijke legers stortten
over en op haar; maar
onwrikbaar en roer-
loos staat het oude
heiligdom inden storm
der tijden en magte-
loos was al het zieden
der hartstogten tegen
zijne majesteit.

Even als de blik
van zijne transen mij-
len en mijien ver reikt,
reiken ook de herin-
neringen van deze

derde jaren en ge-
slachten ; de toren van
den dom is als een
steenen boek, waarin
de kinderen van alle
deelen der wereld hun
naam hebben geschre-
ven ; vorsten en bede-
laars , europesche be-
roemdheden en an-
deren zonder naam,
ondanks hun naam,
zijn door den groo-
ten volksstroom door
elkander geworpen :
Voltaire, Herder,
Montalembert, G�-
the, Bauman, Meier,
Schulze.

Niet slechts het
papier, ook steen is
geduldig; en onver-
schillig jegens hem,
die haar beschutting
bood, zetten de zwa-
luwen nu eens op de
eene, dan op de an-
dere pilaar zich neder;
wij vragen niet aan
wiens nagedachtenis
haar tjilpend lied ge-

Straatsburg. Een huis uit de dertiende eeuw.

plek over vele hon-

wijd is. De domzwaluwen � het woord klinkt onschuldig thans en toch had het eens eene slechte
beteekenis in de dagen toen Straatsburg nog het bandelooze leven deelde, dat de oude rijkssteden leidden.
Overal doolden toen schoone vrouwen en zelfs op den domtoren hadden zij haar zetel gevestigd, tot dat
zij door een strengen Raad verdreven werden. Het volk noemde haar schertsend de domzwaluwen.

Bijna in alle deelen der stad, of wij ons regtstreeks naar den toren begeven of in de kronkelende
straten ronddwalen, rijst de dom boven alles uit; tot eene duizelingwekkende hoogte verheft zich zijn toren
boven de daken en het karakter der verschillende pleinen wordt er door bepaald. Aan zulke pleinen
is Straatsburg zeer rijk en niet zelden versiert een prachtig gedenkteeken het middenpunt er van. De
muren echter, die er de lijst van vormen, hebben meestal eene belangrijke beteekenis als openbaar
gebouw, en waar dit niet het geval is, daar kenmerken zij zich althans door hun ouderdom of door
hunne schilderachtige bekoorlijkheid. Dit geeft bij voorbeeld aan de Ferkelmarkt, die waarlijk niet tot
de beroemde wijken van Straatsburg behoort, zijn eigenaardig voorkomen en dit maakt het domplein zelf

»\'
I

:�

-ocr page 102-



		zoo bekoorlijk. Daar staat met zijn hoogen gevel en bruine bindten het zooge- naamde Oude Huis, een gebouw uit de dertiende eeuw en wel het schoonste hoekhuis, dat een duitsche stad bezit. De straat, die wij nu volgen, voert naar het Gutenbergsplein. Door groene boomen omringd en te midden van het ge- woel der markt staat daar op een steenen voetstuk eene indrukwekkende ge- stalte, een man met gol- venden baard en hoog- gewelfd voorhoofd, die in zijne hand een blad houdt vol sierlijke letters. Een blad? o, het is meer, het is de grootste verovering desmenschdoms, het is de zegepraal over de duister- nis, die hij in zijne vingeren houdt omklemd. Hier, in Straatsburg was het, dat Johannes Gu- tenberg eenmaal de boek- drukkunst uitvond. Bijna twintig jaren lang woonde hij als burger in Straats- burg en wat elders moge gebeurd zijn. in zijne mu- ren is de gedachte dezer grootsche daad ontstaan. Zoo is het Gutenbergs- plein tevens het zinnebeeld dier geestelijke kracht, welke de middeneeuwen in hare groote vrije steden bezaten. Terwijl in den ouden duitschen tijd Straatsburg een bij uitnemendheid bur- gerlijk karakter had, was gedurende het fransche tijdperk het militaire ele- ment het overheerschende,
		Straatsburg. Aan het kanaal.


		84

-ocr page 103-



		alsmede die aanmatigende politiek vol kuiperijen, die in het parket van Versailles hare school had. Toen eerst trad de almagt van Bonaparte te voorschijn. Al deze tijdperken zijn ook in de uitwendige geschiedenis van Straatsburg meer of minder beligchaamd en reeds de namen verplaatsen ons in die fransche maatschappij, wanneer wij over het Broglieplein of het Paradeplein gaan, waar het monument van generaal Kleber staat. Het voornaamste, het gezelligste van alle pleinen intusschen is zonder twijfel het Broglieplein (Br�hl heet dit in de volkstaal) want daar staat de mairie, daar zijn de groote kof��jhuizen in franschen stijl en onder de boomen, die het plein versieren, wandelt alles wat tot de groote wereld behoort. Ten eenemale verschillend van die wijken der stad, welke wij tot hiertoe doorkruisten, zijn die oude enge straten, waar de kleine handwerken worden uitgeoefend en de arme klassen wonen; daar is nog het hoekige en kronkelende der oude Rijksstad behouden gebleven met al dat eigenaardige, bekrompene, dat de bouwmeesters van dien tijd kenmerkt. Zulke huizen vindt men in menigte aan het Illkanaal, de gansche Gerberwijk, in welker nabijheid de oude >Rebstock" staat, vormt de schilderachtigste achterbuurten, die eene stad maar kan bezitten, en men verdoolt bijna in dit mengelmoes van gevels en vensters, van uitstekken en bogen. Zelfs aan eenvoudige huizen vindt men vaak deuren met sierlijk ijzeren beslag, de trappen zijn breed en van massief eikenhout gesneden en onverwachts ziet men zelfs in de naauwste stegen de prachtigste huizen. Ook dit is een overblijfsel van de dagen dat Straatsburg eene Rijksstad was; hetzelfde verschijnsel ontmoeten wij ook in Augsburg en Neurenburg. Alzoo vertoont ons de architectuur der stad een drieledig element: paleizen in renaissance stijl en uit den rococotijd; woonhuizen in den trant van die, welke gebouwd werden in de dagen dat Straats- burg als Rijksstad bloeide; en daartusschen een aantal moderne gebouwen zonder stijl, die uit den grond oprezen ter vervanging van die welke in 1870 in den grond verdwenen. In ��n woord, overal vindt men het contrast tusschen oud en nieuw, tusschen hetgeen werd en hetgeen was; alles kampt en streeft, bewust en onbewust naar eene gelijkmaking van deze met elkander strijdende elementen. En dit in] eene stad, die reeds tot de grootste aan den Rijn behoort en waarin eene bevolking van negentig duizend zielen leeft � wie voelt niet, dat hier onwillekeurig het bloed sneller moet jagen, dat hier het leven tintelt, wat zich onwillekeurig ook aan den vreemdeling mededeelt. Daarbuiten op het land is het oneindig stiller en vreedzamer en wanneer het ooit zijne liefelijke bekoorlijkheid heeft naar de eenzaam- heid der bergen te vlugten, dan doet de duitsche idylle, die wij nu aanschouwen, ons dubbel goed na deze »kampende" stad. Maar hoe luidt zijn naam? � waarheen rigten wij onze schreden? De idylle van Straatsburg is de Odilienberg.

		85

-ocr page 104-



		»

		(Jezigt op Sint Odilien.

		Het klooster op Sint Odilien.

		^\|§Dij zijn uitgereden in de rigting van Barr en nu ligt een hooge lange berg met een donker woud v��r ons; het witte gebouw, dat daar naar beneden blikt tusschen de overoude ru�nen der heidensche muren, is het klooster van Sint Odilien! Reeds de stijgende weg derwaarts is aangrijpend schoon door zijne afwisseling, Eerst ontmoeten wij het dorpje Ottrott met zijne lange rij huizen ; daar maken wij de laatste halt. Een knaap in blaauwe kiel loopt trommelen door de straat en kondigt aan dat er morgen eene verkooping zal worden gehouden; overal staren blonde kopjes door de vensters en ook in de herberg wordt bij het glas bier over niets anders gesproken. Kort nadat wij het dorp verlaten hebben, gaan wij het bosch in en een der vrolijke knapen die op de straat ronddartelen, biedt zich aan als gids. Nog eenige minuten loopt de weg langs een smal pad door het korenveld, dan dringt hij in het woud door; wij verdwijnen in een hollen weg en lang- zaam sluit zich het lommer boven onze hoofden. Tusschen de welige braambezi�nstruiken staat hier en daar een sombere gedenksteen ter herinnering aan dezen of genen, die bij den arbeid is omgekomen; een oud moedertje, met haar bundel hout op den schouder, komt ons tegen en groet ons eerbiedig; ginder pikt de sperwer in het groene hout; rondom is de wereld verdwenen in eenzaamheid prijkt deze schoonheid. Daar komen wij plotseling op eene open plek en door het bosch henen blikt van de hoogte het klooster naar beneden; het ligt bijna regt tegenover ons, maar in groote kronkelingen slingert zich nog de weg tegen de hoogte van den berg. Wij bereiken de eerste overblijfselen van den heidenschen muur, de half vergane erfenis der jaarduizenden, die tot ons is gekomen. Over de reusachtige kwarts- 86

		«

-ocr page 105-





		brokken slingert zich de klimop naar boven, als wilde zij het grijze heiligdom voor de nieuwsgierigheid van onzen tijd behoeden. Maar de tijd heeft een scherpen blik, en rusteloos vorschend, drong hij door om het geheim te ontdekken, dat dezen wonderlijken band omringt. Het laatste woord is intusschen ook thans nog niet gesproken, maar toch heeft men reeds verre het gebied van het bloote vermoeden achter zich. Voorheen onderstelde men, dat de reusachtige muur, die eene lengte heeft van drie a vier uren, van keltischen oorsprong was en de strekking er van was, de heilige woonplaats der goden van de woningen der stervelingen te scheiden. Wie kent niet die bloedige ruwe godsdienst, welker plegtig- heden in de eenzaamheid der wouden volvoerd werden ? Hooare bereen waren hare altaren ; op het steenen blok werd het offer geslacht; daar werden met woesten luister hare feesten gevierd. Dat was dan ook de eerste gedachte, die bij de aanschouwing dier ommuurde hoogten bij den geschiedvorscher oprees. Toen eerst daalde men eene schrede lager; uit de godenwereld daalde men tot de menschen neder en kwam men op het denkbeeld, dat deze voor eigene veiligheid en bescherming dit bolwerk hadden opgerigt. Op verscheidene plaatsen vindt men op de hoogten in de Vogezen die steenen omheiningen binnen wier wijde ruimte gansche stammen vlugtten, wanneer de vijand in het land was gevallen. Met dit vermoeden rees ook een nieuw gezigtspunt met betrekking tot de afkomst van hen die ze gebouwd hadden : men wees de Romeinen als zoodanig aan, want in hunne hand was de heerschappij over de volken, die zij moesten beschermen. Daaruit is de bewering ontstaan , dat de oprigting van die reusachtige muren even als van de kasteelen, welke hiermede in verband stonden, moest da«teekenen uit de derde of vierde eeuw, misschien uit den tijd van keizer Valentianus, die, gelijk bekend is, langs den ge- heelen Rijn tot aan Nederland versterkingen aanlegde. Een togt langs de muren, waarvoor verscheidene uren gevorderd worden, doet nog duidelijk den bouwtrant herkennen ; om de steenen vast aan een te voegen, heeft men gebruik gemaakt van eiken palen; datgene echter wat den blik het meest boeit en aan het geheel dat eigenaardig karakter geeft van wilde oorspronkelijkheid, is de doelmatige verbinding van de muren met de rotsen, die men op de hoogten aantreft en die den hoofdomtrek voor den muur schijnen te hebben bepaald. Wij stegen hooger en hooger en kwamen uit het woud op de opene vlakte; tusschen gladde door het water afgespoelde steenen, die het plateau bedekken, tieren welig de heidenplantjes; nog eenmaal strekt zich een groen veld voor ons uit � dan vormen de boomen een bladerdak en wij be- treden den drempel van het oude Odilienklooster. Van hoeveel geneugten, hoevele smarten was dit dak in die duizend jaren getuige! Op zijn rotspunt was het niet slechts een wachter des lands, die tot in de verste verte zag, maar ook een wachter des tijds, die daar beneden zijnen weg vervolgde. Hier was Barbarossa als gast aangezeten, hier dichtte de abdis Herrad haar geestelijk »Tuintje der Geneugten." Meer dan eens werd wel is waar de oude muur een bouwval, maar altijd rezen zij weder op uit hunnen val en thans nog zijn zij het meest geliefkoosde doel der wandeling niet slechts van alle godvruchtigen in den lande, maar ook van een iegelijk, wiens harte vatbaar is voor de schoonheid der natuur en de tooverkracht der grootsche herinneringen. Beiden vinden hierboven wat zij zoeken en tevens eene vriendelijke gastvrijheid, die ieder, welke ze ooit genoot, zich met dankbaarheid herinnert. Toen wij den kloostertuin doorgingen met zijne oude linden, stond de »overste" van het huis in de deur. Oud en jong, gasten en huisgenooten, noemden haar moeder en zij was in der daad dien schoonen naam waardig; altijd zorgvol, altijd zacht is zij en zoo vriendelijk als zij zelve waren de ver- trekken, waarover zij het bestuur voerde. In de eenvoudige eetzaal, ja zelfs in de gangen, overal stond een frissche ruiker veldbloemen op tafel; ook het tuintje op de smalle helling, waar de rots naar het dal voert was met zorg onder- houden. Ongedwongen en vrij speelden de kinderen der famili�n, die hier den schoonen zomer door- bragten in de ruime zalen; daarbinnen aan de tafel in de kamer zaten twee vrienden te schaken; men ging en men kwam en overal ontving men denzelfden vriendelijken groet. Het trof mij hoe het duitsche, vooral het noordduitsche element hier het sterkst onder de gasten was vertegenwoordigd, maar ook Franschen kwamen in menigte herwaarts en eens zelfs verscheen er 87

		�

-ocr page 106-

een gansche zwerm,
wel twintig koppen
sterk. »Bonjour ma
soeur, nous avons
faim, nous avons
soif, nous sommes
�normement fati-
gu�s."

Wij waren allen
verbaasd over deze
dramatische manier
om avondeten en
bedden te bestel-
len; vrouw-moeder
echter lachte zacht-
moedig en zonder
eenii��edruisch was

binnen het uur alles
gereed gemaakt.

Het eigenlijke
heiligdom op den
Odilienberg is de
kapel, die den naam
der heilige schuts-
vrouw van het kloos-
ter draagt; de bron,
waarvan het heil-
zame water door
ooglijders wordt
gebruikt, is eenige
honderden voeten
dieper gelegen.

Ook hij, wien
het geloof, dat eeu-
wen geleden zulke
mythen en zulke
heilige plaatsen het
aanzijn gaf, sinds
lang vreemd is ge-

worden, zal niet
zonder eenige aan-
doening de kleine
kapel betreden, die
meer een gemoede-
lijken dan een ster-
ken indruk maakt.
Daar zijn geene ge-
welfde zalen, waar
de storm eener met
vervoering uitge-
sproken rede vele
duizenden mede-
sleept, maar het is
als de binnenkamer
des gemoeds, waar
het Ik in stille over-
peinzing zich zelven
bewust wordt en in
hoogere stemming
den blik opwaarts
slaat, zonder door
talrijke buren ge-
stoord te worden.
Niet belemmerd
door dat groote, dat
het hart beangst,
kan men hier bid-
den ; het is een echt
kerkje voor vrou-
wen, wier vroom-
heid veel minder
rust vindt in dat
groote heilige ge-
meenschappelijk
zamenzijn, dan in
stille eenzaamheid
met zich zelve. �
Gansch anders

Odilienbron.

echter wordt het ons te moede, wanneer wij naar buiten treden uit de vreedzame afzondering der
kloostermuren in die woeste bergnatuur en altijd verder voortgaan over het rotsachtige plateau
tot aan den > wachtsteen", waarvan de kwartsblokken zich torenhoog verheffen en over den afgrond
hangen.

Daar maken wij halt en leggen wij ons neder en laten den blik weiden over het land, over den
ouden VVasgau, die daar onder ons zich uitstrekt voor onze oogen. Donkere bosschen, goudgele
golven van korenaren die het veld bedekken en daartusschen de oude steden en dorpen zoover tot de
horizon zich in blaauwe strepen verliest. Daar rijst een reusachtige toren omhoog � het is de dom
van Straatsburg. Dan keert de blik uit de verte terug tot onze naaste omgeving op het plateau,
waarop wij staan � daar liggen aan onze voeten de bouwvallige ru�nen, in slangvormige bogten

-ocr page 107-





		Odilienkapel. slingert zich het pad naar beneden door het laag geboomte; al die afgespoelde blokken schijnen ons reusachtige verlaten altaren � eene heidensche lucht omgeeft ons! � welk eene wondervolle tegen- stelling, na deze vriendelijke gewrochten der menschenhand, welk eene wildernis, waar men nog meent de scheppende elementen te voelen. De wind begint te ruischen; peinzend volgt het oog den langen heidenmuur met zijne verbrokkelde steenen , die hier weder in onze nabijheid oprijst; een kraai met breede vlugt zweeft daarover henen en daalt langzaam neder op de toppen der wouden. En geen sterveling is om ons. Daar waait ons onwillekeurig de geest van lang vervlogen eeuwen tegen, want waar liggen de twee groote magten , die eenmaal om het bezit der wereld streden, zoo na bij elkander als hier: het wegkwijnende heidendom en dat nieuwe christengeloof, dat alom in het duitsche land zijn zwaard zwaaide en zijne kloosters bouwde. Daar onder aan den weg stond een knoestige eik: daar viel mij het runenachtige lied van Herman Lingg in, dat dien tijd ons schetst: De laatste, die den strijd ontkwam, In het koele woud wil ik rusten, Was een zonderlinge skalde , Aan den laatsten eik van Wodan Hij sprak : o, draag, mij, stervenden man, Wil ik den laatsten adem uitblazen , Naar het koele, groene woud. Legt daar mijn lijk. Hij sprak � daar kwam de heirbende Der overwinnende christen en ; Zij doopten hem; zijn oog was gebroken, Zij doopten een doode. ia

		89

-ocr page 108-





		Dit alleen zijn de gestalten, die in dit groote echt historische landschap oprijzen en zij rezen als levend op voor mijn droomenden geest � daar klonken op eens fijne, zachte toonen � het was het avondgebed in het klooster St. Odilien. Daar knielden de nonnen in het koor en baden zachtkens : Ave Marta. � Vrede zij met ulieden � maar welke stroomen bloed s heeft dat woord gekost!.. .. In het koele woud wil ik rusten, Aan den laatsten eik van Wodan Wil ik den laatsten adem uitblazen Legt daar mijn lijk.

		90

-ocr page 109-



		.

		liet Mummclmccr.

		Idyllen uit het Schwarzwald.

		_rene schoone rustige wandeling is het, die wij thans beginnen; een lange blaauwe keten vormen de trotsche toppen van het Schwarzwald voor ons en in hunne schaduw liggen de bekoorlijke plekken waar ons doel ons henen voert. De diepe vallei, waardoor de weg loopt en de Acher tus- schen de ruwe rotsblokken door den Rijn te gemoet snelt, heet het Kappelerdal ; wij zijn omringd van weilanden, die den voet der groene hellingen omzoomen. Dit is de bodem, waarop Hebels alemanische gedichten en Auerbachs dorpsgeschiedenissen ontstonden, even gemoedelijk van vorm als zinrijk van betee- kenis. Ook de oude schilderachtige kleederdragt, zonder welke een echt volksleven niet is te denken, is hier nog in vollen bloei; onder den langen zwarten jas der mannen ziet men altijd nog het roode vest te voorschijn komen en van onder den breed geranden hoed staren ons de blaauwe, trouwhartige oogen aan. De dorpen zijn deftig en groot en waar wij ook een van die nette huizen binnentreden, treffen wij eene eenvoudige maar hartelijke gastvrijheid aan. Op tafel liggen eenige couranten; over alles wat er in de wereld gebeurt, is de boer bereid en in staat een antwoord te geven. Wij gaan met hem in stal en schuur, terwijl hij ons van zijne voorouders en zijne kinderen verhaalt, en als wij eindelijk vragen, aan wien wij zooveel vriendelijkheid hebben te danken, antwoordt hij fier: »Ik heet Michel Kobel V." Bij den hemel, Karel V kon niet tevredener met zijn naam geweest zijn dan Kobel V is! Een korte weg brengt ons eindelijk naar de herberg, het middenpunt der beschaving in elk dorp. Bijna alle herbergen in het Schwarzwald en ook daar buiten op de vlakte aan den Rijnoever hebben nog zeer oude uithangborden: leeuwen, adelaars of zwanen en de afbeeldingen dezer schuts- patronen prijken vaak zonder eenig onderschrift boven den ingang. De herbergier, die ons ontvangt, brengt zelf onze bagage in de kamer, waar wij vele gasten vinden en die zeer net is ingerigt. De wanden zijn met behangsel bekleed, en naast de groote mannen van 1870 vinden wij niet zelden

		9i

-ocr page 110-



		een portret van Schiller of Goethe; aan den zolder hangt echter al- tijd het paardentuig. Dat moet ook in eere blijven; de voerman is nu eenmaal het beligchaamde zinnebeeld van den vooruitgang. De gasten, die aan de tafel zaten, behoorden allen tot den eenvoudigen stand, maar zij waren allen intellectueel goed ontwikkel- de lieden; het waren houtwerkers en boeren, de klerk van den ontvanger der belastingen en de gemeenteveldwachter, de nacht- wacht en andere lokale waardig- heidsbekleeders. Op hunne uit- noodiging nam ik aan de tafel plaats en hoorde hoe zij een maatregel van de overheid be- oordeelden. De wijze waarop dit geschiedde, de fijne blik, waar- mede zij het gebrekkige er van doorzagen hadden inderdaad iets treffends. Overigens maakten de groote gebeurtenissen van de laatste jaren nog altijd het hoofd- onderwerp uit van het algemeene gesprek, en daarin mengden zich ook de beide voerlieden, die op eenigen afstand van onze tafel zaten, beiden in blaauwe kielen en ieder met de zweep in de hand. Zij streden heftig over de vesting- werken aan de Moezel en de Maas, en daar geen van beiden den strijd wilde opgeven, vroegen zij van den waard eene landkaart. Deze haalde terstond een drie of viertal kaarten. Als men ge- woon is in onze Alpen of op de beijersche hoogvlakten zijn glas bier te drinken, moet men wel ten hoogste verbaasd staan over het onderwerp dezer gesprekken. Ik althans heb daar nog nooit een nachtwacht betrapt op aan- merkingen over de wetgeving, en als de voerlui over een »Maas" spreken, dan is het in een geheel

-ocr page 111-




		Een dorp in het Schwarzwald, door B. Vautier.

		.*

-ocr page 112-

Sis

tissc? ^afeiv: m^f-t

E**tf \'\'

�fS��&S/ir

i\\ M^V\'i\'

<k v � *"

**&

->^

«Sj^V

T<�-x?te

� W\' \'.kth^

\' ";

Bouwvallen van het klooster Allerheiligen.

S C

?■/?
rt

anderen zin. Wat wij hier in ruwe trekken schetsen, vindt men ook in het

>■ » » groote aanzienlijke dorp Ottenh�fen, dat midden in ons dal ligt. Daartoe

y ■ - behoort tevens het gehucht Seebach, op zich zelf van geen beteekenis, maar beroemd

$kJ�f ⁽\'^oor ^z\'J^ne ^ru�nen ^van Bosenstein , die op de rotsen boven het vlek uitsteken, en door de

legende, welke daaraan verbonden is. De legende heet: tHet graf der burgtvrouw."

Om den vloek te verzoenen, dien een hongerlijdende vrouw over haar had uitge-
tr sproken, had de gade van een ridder van Bosenstein aan zeven knapen te gelijk het

leven geschonken, en daar haar gemaal niet te huis was, beval zij hare dienstmaagd
het overdadige van dezen zegen te vernietigen : zes knapen moest zij in het water werpen. De vader
echter, die juist voorbij kwam toen die gruweldaad zou gebeuren, redde de kleinen. In de stille een-
zaamheid des wouds, zonder dat de moeder er iets van wist, werden zij opgevoed en eerst toen zij
fiere, kloeke ridders waren, noodigde de vader hen op zijn burgt te gast. Het was een schitterend
feest en op dit feest stelde de burgtheer de vraag, wat het lot wel wezen moest van eene moeder,
die zelve hare kinderen den dood had gewijd. »Die moet levend in een graf worden gesloten," riep de
burgtvrouw van Bosenstein met gehuichelde verontwaardiging. Zij wist niet, dat zij haar eigen vonnis
uitsprak. De ridder sprong verstoord op en kondigde haar aan wat nu met haar gebeuren zou. Van

-ocr page 113-

het feest sleepte men haar weg naar het dal, waarin de bergstroom zich stort. Daar ziet men thans nog in de
rotsen eene diepe spelonk, als of zij door menschenhanden was gemetseld : dit is het graf der burgtvrouw.

Het pad, dat wij nu volgen, voert ons altijd dieper in het woud. Van den breeden weg, welke
in groote bogten er zich door henen kronkelt, voert hier en daar een steil voetpad naar boven door
het kreupelhout; als een groene stroom die met donkere golven voortrolt, liggen daar beneden de digte
bosschen met hunne kruinen ver onder ons. Welk eene diepe rust, welk eene heilige stilte; men hoort
slechts het zachte ruischen van het gebladerte.

Op zulk eene plek ligt het oude eerwaardige klooster Allerheiligen. Het is geen klooster meer,
slechts de bouw- toen de groote

vallen er van zijn Barbarossa in

zigtbaar, want
op zich zelven
staan de half ver-
gane pilaren en
in een gestort ligt
sedert vele jaren
het kruisgewelf
met zijne spitse
bogen. Maar
zelfs in de puin-
hoopen ligt nog
eene po�zij en
eene schoonheid,
die ons in deze
omgeving mag-
tig aangrijpt; het
is een tafereel
van zeldzame
po�tische kracht
� eene steenen
elegie.

De geschie-
denis van het
klooster is oud
en belangrijk; de
tijd zijner stich-
ting ligt in het
grijs verleden;

den stroom Caly-
cadnus verdronk,
toen reeds gaf
Uta van Schauen-
burg aan de prae-
monstratenser-
monniken deze
rijke bezitting en
het duurde niet
lang of het stift
was het magtig-
ste van den gan-
senen omtrek. In
de zeventiende
eeuw werd het
tot abdij verhe-
ven en handhaaf-
de , trots velerlei
tegenspoed, zijn
ouden roem, tot
het eindelijk in
het jaar 1802 het
lot deelde van
alle andere kloos-
ters en gesecula-
riseerd werd.

Maar nog
treuriger einde

Boer uit het Schwarzwald.

dan dit was het beschoren; slechts korten tijd later schoot een bliksemstraal uit den hemel en ontstak
het dak in laaije vlam. Het was juist op den dag der stichting, toen eenmaal plegtig klokgelui de
heerlijkheid der abdij verkondigde ; ditmaal echter was het de noodklok die wanhopend om hulp riep;
maar alle hulp was te vergeefs. Weldra lagen de prachtige gebouwen, die het klooster omringden, in
puin; alleen de zwart gebrande steenen pilaren der kerk stonden nog overeind en als een graf van
vergane grootheid ligt thans de schoone ru�ne te midden der eeuwig groene dennen. Men meent het
memento mori nog te hooren, dat weleer hier gezongen werd.

Wij gaan den ouden kloostertuin voorbij; door de ruischende linden speelt de wind; altijd
smaller wordt het dal, dat wij doorsnijden. Op eenmaal gaat het pad steil naar de diepte; het dal is
eene kloof geworden, in gespleten vormen, als trappen daalt de rots en daarboven jaagt de stroom
voort en woedend werpt hij zich op het rotspad.

-ocr page 114-

Het is de waterval van B�ttenstein, het prachtige boschtafereel, dat eeuwen lang in deze een-
zaamheid door niemand aanschouwd, voortduurde � het lot dat aan zoo veler schoonheid is beschoren.
Eerst de spiedende blik van onzen tijd heeft het aan het licht gebragt; een goed onderhouden pad
voert thans den wandelaar naar de zeven watervallen, tot wij door het Zierbachdal Oppenau bereiken.

Maar nog eene andere wonderschoone plek van het Schwarzwald ligt in onze nabijheid op deze
wandeling, wanneer wij van Ottenh�fen den straatweg volgen, die naar Hornisgrinde voert. Daar ligt
het Mummelmeer, die spookachtige kom, die het volksbijgeloof met honderden zwevende nixen bevolkte.
Het is een zwarten droevigen spiegel gelijk, in een lijst van dennenbosschen, waardoor de wind naauw

hoorbaar suist.
Hier was het dat
eens een jonge
schoone herder
met eene der
mummelen koos-
de en dartelde; zij
zaten te zamen
in het zachte mos
en zongen en
kusten; hij had
nog nooit, zoo
lang hij leefde,
zulk eene schoo-
ne maagd gezien,
maar ook hij zelf
was de schoonste
knaap uren in
den omtrek, met
licht blond haar
en wangen als
melk en bloed.
Geen gelukkiger
minnend paar
was ooit in het
Schwarzwald ge-
zien. Slechts ��n
ding vorderde zij

komen, moest hij
haar nooit roe-
pen , want dit
zou beider onge-
lukzijn. Twee da-
gen lang gedroeg
hij zich naar die
vermaning; toen
echter werd hij
als met geweld
naar den oever
gedreven, waar
de m ee rrozen
doorschijnend uit
de diepte opstij-
gen � daar riep
hij smachtend
den naam zijner
geliefde. Hij riep
� hij luisterde �
toen overtoog
een zwarte nevel
de bergen; het
water van het
meer begon te
bruisen en door
een onweder-
staanbaren schrik
voortgedreven
vlugtte de jonge
herder in het
De naaste omgeving

van hem: als zij

Boerenmeisje uit het Schwarzwald.

soms niet aan
den oever mogt
digtst van het woud en op de rotsen .... geen menschelijk oog zag hem weder.

van het meer stemt geheel overeen met de sombere legenden, die hier spelen. Op den zuidelijken
oever waar de bruisende Seebach uit de wildernis te voorschijn treedt om zich in het vrolijke dal te
storten, staat eene ruwe steenen hut; zij is niet bewoond en hare kale ruimte heeft niets van het
bekoorlijke, dat de adem en de tegenwoordigheid van menschen aan de wanden geeft. Zij is slechts
eene schuilplaats voor den verdoolden zwerver, als hij voor den storm vlugt, niemand en ieders
eigendom.

En nog woester wordt het, wanneer wij hooger stijgen op het oneffen voetpad; hier is ook
geene hut meer, maar slechts de overhangende rotswand beschut ons tegen storm en regen ; slechts
aan een der denrienboomen wijst ons een half vergane hand den weg, dien men volgen moet om aan

-ocr page 115-

Seebach.

het sombere meer te komen. Reeds de ouden bespeurden met hun fijnen zin het wonder, dat in deze
diepte rust en noemde haar lams mirabilis.

Op den top van de Hornisgrinde, dien wij nu bereiken, is het akelig ledig; de schrale wind
blaast over de vlakte, waarop de lage heideplant en het bruine gras een treurig leven lijdt; want
de bodem is moerassig en arm. Een hoekige toren, waarvan wij te vergeefs de deur zoeken, doet
ons het land overzien naar alle vier de hemelstreken, en daar ligt nu de schoone wereld tot in de
onbegrensde verte. Van H�hgau aan het meer van Constanz tot aan den Taunus reikt de blik, van het
gebied waar de Donau ontspringt zien wij ver over de vlakte van den Rijn tot den top der Vogezen.
En dat alles is ons, is ons duitsch land.

\', �;*

-ocr page 116-



		�

		Voor de Koerzaal in Kaden. In Baden-Badeii.

		2?%iet de roem, maar de naam van Baden-Baden dagteekent uit overoude tijden, want gelijk overal hadden ook hier de Romeinen zich reeds in de eerste eeuwen meester gemaakt van de warme bronnen en maakten zij ze tot het middenpunt van eene stad, die men Civitas Attrelia Aquensis noemde. Toen het uit den schok, dien de volksverhuizing aan Europa had toegebragt, weder eenigzins was bekomen, streefden velen naar zijn bezit; geestelijken en ridders dongen er naar, tot de oude Barba- rossa het aan markgraaf Hermann in leen gaf. Onder zijn geslacht bereikte de stad een hoogen bloei, want het oude slot, dat hoog op den berg stond, werd weldra aanzienlijk uitgebreid, en de bewoners namen deel aan het vrolijke leven der burgers, die daar beneden woonden tot dat het door de fransche soldaten in de asch werd gelegd. Nadat het lang een bouwval was geweest, werd het slot weder hersteld en thans dient het tot zomerverblijf van het regerende Huis. Een prachtige weg met een breeden muur voert van de stad naar boven en honderdjarige ruischende boomen beschaduwen den buitenmuur. Terwijl het oude gebouw, dat in 1689 verbrandde, van groote architectonische waarde was, zoodat men het vaak vergeleek met het Heidelberger slot, is het tegenwoordige gebouw eenvoudig en bescheiden; bijna alle vertrekken getuigen meer van den zucht om een gemakkelijk leven te leiden dan van vorstelijke praalzucht. 13 97



		*.

-ocr page 117-



		Aan den ouden tijd, toen het kasteel in zijn vollen luister schitterde, herinneren nog de geheim- zinnige onderaardsche kelders, die diep onder het slot gebouwd zijn, en waarvan de ware bestemming thans nog niet zeker is. Met flikkerende toortsen daalt de gids naar beneden en tastend volgen wij hem door de labyrinthische gangen; hier knarst eene kerkerdeur en daar een ijzeren grendel, en wanneer wij het meer van nabij bezigtigen, zien wij dat de deur uit eene steenen plaat bestaat en de grendel tien voet lang is en van de eene cel naar de andere loopt. Lang was men algemeen van oordeel, dat men hier een gebouw had van het oude veemgerigt, en zoo daarvoor geen historisch bewijs is aan te voeren, is toch de afschuw, dien de eerste indruk maakt, zoo groot, dat men begrijpt hoe hij ontstond. Welk een vreeselijke, onbarmhartige tijd, die ijzer en metselwerk te baat nam om zijn vijanden zulk een kerker te bouwen. Wat is de gevangenschap in onze dagen bij deze gevange- nissen vergeleken! Veel hooger, bijna een uur boven de stad zelve, staat het oude slot, eene prachtige ru�ne, die eeuwen lang in het digte groene woud verscholen lag, voor de nieuwsgierigheid der menschen het pad terugvond, dat derwaarts leidde. Thans is alles met zorg onderhouden en de weg is effen ge- maakt, want tegelijk met de menschen kwam hier ook de weelde van Baden-Baden. Maar de reus- achtige rotsgevaarten, die woest en steil achter het slot oprijzen, doen ons beseffen hoe het hier was voorheen, toen nog Hermann en Bernhard, Jakob en Christofel op Hohen-Baden zetelden. Van hier heeft men een wonderschoon uitzigt op den omtrek; men ziet beneden zich de stad die zich in het groene dal uitstrekt aan beide zijden tegen de helling gebouwd; ginds weder aanschouwt men welige weiden of begroeide heuvelen en vrolijk kabbelen de heldere golven in het dal. Het is waarlijk een klein paradijs dat wij hier aanschouwen. Wanneer we van Hohen-Baden onzen togt verder voortzetten, ontmoeten wij een anderen burgt, die op een steile rots is gebouwd en die eenmaal het slot was der graven van Eberstein. Zij zelven zijn reeds lang verdwenen in armoede en onbekendheid gestorven, maar om de fiere muren van hun slot slingeren zich nog altijd de takken der legenden; en zoo geen koene ridder dezen meer bezocht, menigmaal verscheen daar toch nog een mijmerend dichter. De schoone ballade die Uhland den graven van Eberstein wijdde, is nog in aller gedachtenis. Wij echter nemen thans afscheid van den ouden tijd en dalen af uit het eenzame woud naar het bonte gewoel van het heden, daar beneden in het dal. De oorzaak der tegenwoordige ontwikkeling van Baden, dat een geheel fransch karakter draagt, tot dat het jaar 1870 aan deze traditie een einde maakte, waren de tallooze vlugtelingen, die uit schrik voor de groote revolutie over de grenzen weken en van het meer van Constanz tot aan Coblenz zich in de duitsche steden vestigden. Sedert dien tijd is het getal vreemdelingen ontzaggelijk toegenomen, want terwijl het in het jaar 1820 nog slechts vijf duizend bedroeg, komen er thans ongeveer zestig duizend \'s jaars. De inrigtingen die voor het genot van deze lawinen van gasten tot stand zijn gebragt, hebben een graad van volkomenheid bereikt, die aan de inwoners regt geeft hunne badplaats de eerste badplaats der wereld te noemen. Dit is intusschen minder in hygi�nischen zin waar dan met betrekking tot het voorname gezelschap dat hier zamen komt. De ziekte welke Baden-Baden het beste geneest, is verveling. Want de overoude zucht, die de gansche menschheid bezielt en door duizenden lippen wordt uitgesproken, ofschoon hij ook voor duizenden onvervuld bleef, de zucht naar genot en pracht en luister en vreugde, wordt hier op schitterende wijze vervuld. Zonder ophouden dragen bedrijvige handen alle goederen der aarde herwaarts, de koopman zijne schatten en de tuinman zijne bloemen, de goudsmid zijn kostbare kleinooden en de kunstenaar zijne kunst. Over de gezellige tafeltjes ruischt de muziek, over de groene vlakte rennen de harddravers en knallen de schoten. Sirenen met gouden lokken verdringen zich aan de bron, die eenmaal verborgen lag in het groene woud. Onvermoeid klinken en dreunen hier allerlei toonen en hoort men zang en spel: geniet, leeft, schept vreugde! Maar daar al dit genot slechts bevrediging der zinnen en geen geluk schenkt, zoo werd nog een genot er bijgevoegd ; dit hield een blinkenden kogel in de hand en sprak : hier is het wezenlijke, waarlijke geluk � beproef het. Dan liet het den kogel rollen; duizenden schitterende oogen volgden hem, duizenden aan klinkend goud rolden bij eiken worp over tafel en altijd op nieuw herhaalde de magere

		08

-ocr page 118-

-ocr page 119-



		Het oude slot bij Baden , door R. P�ttner.

-ocr page 120-



		Ingang tot den burgt Eberstein.

		daar zwijgt alles, zoodat men bijna den adem hoort van den man, die over de grootste dagbladen der wereld zich heenbuigt. Het is de leeszaal, in den rijksten renaissance stijl gedecoreerd, maar ook hare gasten worden naar buiten gelokt door den sprankelenden vuurregen; reeds ziet men het oude slot door bengaalsch vuur verlicht, duizenden schoten knallen en van alle zijden wordt het schouwspel daverend toegejuicht. Het wordt middernacht v��r het leven op het plein van het Koerhuis eenigzins vermindert; de juwelier sluit zijn winkel, dien hij uit het Palais Royal gedurende het badsaisoen herwaarts bragt, en de blonde nachtwandelaressen, die met begeerige blikken de fonkelende kleinooden aanstaarden, gaan langzaam van daar. Baden-Baden begeeft zich ter ruste. � Wien het gegeven was door de vensters heen te zien, zou nog tot het aanbreken van den morgen menig tafereel kunnen aanschouwen uit het storm- achtige leven, maar gelukkig hangen voor de vensters digte damasten gordijnen en de Hinkende Duivel bestaat, zoo als elke duivel, slechts in de verbeelding. In huis en op straat wordt alles stil en slechts de bruisende Oos stroomt murmelend door de stad onder de graauwe ijzeren bruggen.

		ioo

-ocr page 121-



		�\'

		Plein in het klooster Lichtenthal.

		Het drukste is het saisoen natuurlijk, wanneer in den herfst de groote wedrennen plaats hebben. Deze behooren tot de meest beroemde op het vaste land, ofschoon daarmede eerst in het jaar 1850 of daaromstreeks een begin is gemaakt. Niet zelden werden in den laatsten tijd honderd a twee honderd paarden aangegeven, waarvan intusschen slechts de helft in de renbaan verscheen, en de prijzen hadden een gezamenlijke waarde van vijftig duizend gulden. Onder hen, die deze wedrennen bevorderen, is ook de keizer van Duitschland, die groote belangstelling daarin betoont. De renbaan ligt ongeveer twee mijlen van de stad verwijderd, in de Rijnvlakte nabij het dorpje Iffezheim en daardoor is Iffezheim het. schitterendste geworden wat het schitterend Baden aanbiedt. Ook het duivenschieten, dat afschuwelijke jagtvermaak, dat gelukkig niet in Duitschland is door- gedrongen , ondervindt dezelfde belangstelling; het aantal levende duiven, die jaarlijks voor dit doel ♦ verbruikt" worden, bedraagt vele duizenden. Maar de eigenlijke en grootste bekoorlijkheid die het leven in Baden schenkt, ligt niet in die prachtig uitgedoschte menigte; wij moeten ze zoeken in die zeldzaam schoone villa\'s, welke in de Lichtenthaler Allee aan den oever der rivier zijn gebouwd. Met de grootste zorg en onberispelijken smaak zijn de tuinen aangelegd, welke ieder huis omringen; voor een enkelen tuin werden vaak meer dan duizend karren van de beste tuinaarde aangevoerd en meer dan vijftien honderd planten zijn soms bijeengebragt om een enkel bed te vullen. Als het avond geworden is, ziet men slanke vrouwengestalten 101

-ocr page 122-

�.

wf\'-CwU *

\'-"**.

■>:?>

«&=#*#

r*=^Pr.;

\'Iffij&�r

ifi

w$�gk

t��^y^mn

k>«�

Ja /**■<■.\'\'s|t.

7- W

i\' /
/ \'■\'

«?■ cs

rx^

»�

��M

!:<&

EHS�vflg

S-fttaK¹,

■v

� 0

^!;>.-:

-ocr page 123-

over den met fijn grint bestrooiden weg zweven met een boek in de hand of arm in arm vertrouwelijk
pratende, terwijl uit het geopende venster daar boven een van Mendelssohn\'s liederen klinkt. Het is
reeds laat geworden; aan de fraaije ijzeren deur van het hek staan twee kinderen met een grooten
St. Bernhards hond, die hen met zijn goedige, verstandige oogen gadeslaat, want de schoone blonde
zuster die hen vergezelt, heeft bijna vergeten dat zij een waakzaam oog op de kleinen moet houden.
Zij wandelt, met haar eigene gedachten vervuld, langs de geurige bloemperken, met haar blanke hand
de bloemen streelend en half fluisterend stemt zij in met het lied, dat uit het geopende venster haar
tegenklinkt:

Ik gaf dit den dartelenden winden
En vrolijk droegen zij \'t voort.

Zoo is dan geen plek op aarde schoon genoeg, of er zijn menschen die verlangen hare bekoor-
lijkheid te ontvlieden.

Villa in de Lichtenthaler Allee.

102

-ocr page 124-



		Rotsland van Dahn.

		In den Pfalz.

		\|3%en zonnig tafereel is het, dat zich voor ons ontplooit, wanneer wij den bodem van den Pfalz ^betreden. Vol beweging is het leven rondom ons; het is een polsslag, die sneller jaagt dan in andere ■deelen van het duitsche land. Men spreekt hier zelfs luider en heftiger; zoowel in het genieten als in den arbeid openbaart zich een zekere energie, die ons aantrekt en medesleept. Het geheim van het volkskarakter ligt in de wijnranken, die hier op bergen en in dalen bloeijen en zelfs de armste woningen omslingeren. Wel is vaak menig stuk land, dat zooveel voordeden oplevert en waarvan dan ook alle partij is getrokken, niet bijzonder schoon, maar het draagt den stempel dat het door inspanning en vlijt werd wat het is; nogtans zijn er in den Pfalz streken waar des menschen hand nooit de schoone koene vormen aantastte, welke de natuur wrocht en waar men, in plaats van de nijvere hand des volks, de bekoorlijkheid van het natuurschoon aantreft. Juist naar dat gedeelte van den Pfalz voert onze weg. Het is het Rotsland van Dahn, waar een reeks van donkere pijnbosschen zich uitstrekt, afge- wisseld door hooge rotsen van grilligen vorm. Het zijn die oorden, waar van de steile bergtoppen de bouwvallen der burgten in het dal ne�rblikken, binnen wier muren eenmaal het geluk en het ongeluk des lands besloten werd. Uit het kleine stadje Bergzabern voert ons de gele wagen, die hoog beladen voor het posthuis -staat, berg opwaarts; nog altijd stijgt de weg tusschen het digte bosch en den ouden molen voorbij. 103

-ocr page 125-

Hier en daar staat een eenzaam kruis op den weg; hier en daar ontmoeten wij een wagen die langzaam
ons voorbijrijdt � maar ondanks de stilte van het landschap voelt men hier de drukte van het verkeer,
dat zich in de daden en woorden der bewoners afspiegelt. Hoe klein een dorpje ook is, bedrijvig en
opgewekt is het volk; elk kind heeft aanstonds zijn antwoord gereed, wanneer men vraagt waar de weg is die
naar den steilen berg voert, welke men den »Jungfernsprung" noemt. In de gelagkamer der herberg echter,
waar des avonds de sommiteiten van het dorp bij een glas bier bijeenkomen, is elke gast welkom, en

heeft hare bescher-
mende hand uitgestrekt
over dit heiligdom. Een
woud van beuken, wier
toppen slechts door de
zon worden bestraald,
overschaduwt het pad
dat naar den burgt voert,
en daar boven aanschou-
wen wij de onbegrensde
wereld met hare akkers
en stroomen, met hare
steden en torens.

Hier zat eenmaal
in treurige mijmering
verzonken keizer Hen-
drik JV, toen de duit-
sche vorsten hem trouw
hadden opgezegd, zoo
hij niet binnen zes
maanden den banvloek
had gelost; herwaarts
bragt een stille stoet
de kostbare kleinooden
des rijks, welke jaren
lang binnen deze muren
bewaard werden. En
thans � slechts een-
zame bouwvallen waarin
geen vorst meer woont,
waaruit geen lied meer

de eenvoudigheid van
de kamer, de spraak-
zaamheid van hen, die
daar bijeen zijn, doet
ons aangenaam aan.

Den volgenden
morgen begeven wij ons
op weg naar de twee
groote burgten, welke
door een lang en lom-
merrijk pad verbonden
zijn, op de Trifels en
den Madenburg. Slechts
woeste bouwvallen zijn
van beide nog over-
gebleven, maar bouw-
vallen, welke ons al de
pracht van het verleden
voor den geest roepen.
Vooral de Trifels is rijk
aan zulke herinneringen.
Het is niet slechts een
kasteel van vorsten ge-
weest , maar een keizer-
lijk slot in al zijn heer-
lijkheid. De menschen
daar beneden hebben
het in hun dagelijksche
beslommeringen wel is
waar vergeten, maar de
groote eeuwige natuur

Trifels

klinkt! Geen ander goud vult deze ruimten dan het gouden licht der ondergaande zon, die deze muren
beschijnt. Lagchende kinderen spelen, waar eenmaal vorsten tranen stortten en slechts het beukenwoud
met zijne ruischende kruinen staat er nog, hoog en fier, en het gezang der vogelen klinkt onder de
takken, en donker mos groeit op de stammen � maar de keizersburgt, de oude Trifels is voor
altijd stom.

De tegenwoordige hoofdstad van den Pfalz, zoo men in de provincie van hoofdstad mag spreken,
is Spiers. Zij is noch door hare grootte, noch door haar roem bekend. Maar toch had zij een be-
langrijk verleden, en behoort tot de steden die zich door hare geschiedenis eene eerste plaats hebben
verworven. Ook haar bloei begon, even als van alle steden aan den Rijn reeds vroeg en hare stichting
dagteekent uit den romeinschen tijd. Onder de frankische koningen reeds hield hier een bisschop hof
en twee eeuwen later hadden de Carolingische keizers Spiers tot hun meest geliefde verblijfplaats
bestemd. Meer dan eenige andere duitsche stad, werd het van nu af met de overleveringen van het

104

-ocr page 126-



		Madenburg. keizerrijk verbonden is. Het moest maar eene tijdelijke woonplaats zijn, maar het werd de eeuwige rustplaats van die wereldgebieders. Slechts dan, wanneer zij naar een schitterend feest verlangden, naar eene ontmoeting met al de vasallen op den Rijksdag, was hun blik op Spiers gevestigd; ook dan als hun hart moede was en zijn einde voelde naderen, rigtte hun blik zich derwaarts: Spiers was de laatste gedachte der duitsche keizers. »Geef mij mijn paard," sprak keizer Rudolf uitgeput en gebogen onder den last van zijn veelbewogen leven, en toen trok hij naar Spiers om daar te sterven op den drempel van zijn graf. Maar waar is thans dit graf? Met reusachtige muren en torens rijst thans in de verte een ge- bouw ; dat is de dom, dien Koenrad II als graftombe voor zich en zijne opvolgers oprigtte, die door zijn zoon en kleinzoon, Hendrik II en Hendrik III voltooid werd. En eene gansche reeks van duitsche keizers en keizerinnen werden na hen nog in deze keizerlijke graftombe begraven; Hendrik IV op wien de banvloek van Gregorius rustte, Hendrik V, de keizerinnen Gisela, gemalin van Koenraad II, Bertha, gemalin van Hendrik IV en de gemalin en dochter van Barbarossa, Beatrix en Agnes. Zoo paarde zich aan den luister, dien de volkrijke en beroemde stad bezat, nog deze gewijde waarde, die zes eeuwen lang door geen vreemde hand ontheiligd werd. Wederom is het dat vreeselijke, gevloekte jaar, welks cijfer op alle streken van den schoonen Palts zoo onuitwischbaar is ingeschroeid, het jaar 1689, waarvan ook de oude Rijksstad het offer werd. Zij had zwaar geleden in den dertigjarigen oorlog, maar ondanks die zware beproeving, werd toch haar bestaan gered; zelfs de woeste mannen uit dien tijd hadden nog eenigen eerbied voor het graf 14 I05

-ocr page 127-





		De dom te Speyer, door L. Ritter.

-ocr page 128-



		Keizer Ruilolfs togt naar Spiers.

		en voor de heilige namen der keizers. Eerst der roof benden van Lodewijk >den Groote" was het voorbehouden, ook het laatste overblijfsel te vernietigen en zich met den smaad te bezoedelen, waar- voor de zweedsche krijgsknecht was teruggedeinsd. Zij waren het, de soldaten van den grooten koning, die onder aanvoering van Louvois, Montclair en M�lac de heilige graven in den dom van Spiers ver- nielden en met de hoofden der duitsche keizers � kegelden! Toen echter staken zij ook Spiers aan de vier hoeken in brand; zij wilden een ander graf in de plaats geven voor dat, hetwelk zij verwoest hadden, en zij maakten de stad zelve tot een graf en het land, hetwelk het omgaf, tot eene woestenij. Geen steen bleef op den anderen; de dom alleen bood weerstand aan de vernielzucht en zoo men ook alle sieraad aan zijne muren ontroofde, de muren zelven bleven onwrikbaar. De fransche revolutie bragt een nieuw lijden ; de heilige dom strekte aan de sol- daten der Republiek tot magazijn, in welks lokalen alle oorlogsbehoeften geborgen werden, die door den oorlog zelven werden vernietigd ; waar eenmaal het orgel het Te Deum deed hooren, daar klonk thans uit woeste kelen de Marseillaise. Ja eenmaal was het zoo ver gekomen, dat de prachtige tempel voor eenige duizende francs als afbraak zou worden verkocht! Met schrik worden wij vervuld, wanneer wij hooren, hoe vaak het leven der groote mannen aan een zijden draad hangt; en wij sidderen bij de gedachte aan het onherstelbare van zulk een verlies. Zoo zijn wij ook hier te moede bij het aan- schouwen van dit wondervol gewrocht, dat voor de duitsche kunst van onberekenbare waarde is. Nadat men den dom van Spiers bezeten heeft, hem dan, na al de stormen der wereldgeschiedenis doorstaan te hebben, voor een spotprijs verkocht, te verliezen � dat ware een smart die het duitsche volk nooit zou zijn te boven gekomen. De restauratie van den dom in zijn tegenwoordige schoonheid is ontegenzeggelijk eene der grootste verdiensten van den koning van Beijeren; het was het streven van Lodewijk I, die alle kunsten beschermde, om den dom zoo prachtig mogelijk te restaureren. Wanneer men van buiten den voorgevel beschouwt, bespeurt men ter naauwernood de ontzaggelijke massa, want men ziet de deelen niet, die achter liggen, terwijl het geheel het aanzien heeft als of het in den tegenwoordigen tijd was opgetrokken. Dit moet bij de eerste aanschouwing een ongunstigen indruk maken, maar ouderdom en eerwaardigheid zijn eigenschappen, die wij onafscheidelijk verbinden en men kan zich den grooten wereldbekenden dom niet denken zonder de kleur die de eeuwen aan de gebouwen geven. Ook het inwendige, met de prachtige fresko\'s van Schrandolph versierd, geeft aan den diepen

		106

-ocr page 129-



		Gezigt op Spiers. indruk, dien de bouwtrant op zich zelf en de fraaije evenredigheid der vormen te weeg brengt, nog de bekoorlijkheid, welke aan modernen arbeid eigen is. Men zal dit misschien niet duidelijk vinden en het eene mis- kenning achten van de architectonische schoonheid, maar niets ligt minder in onze bedoeling. Beter, dan de uitvoerigste verklaring dit vermag, heeft een vreemdeling in zijne behelpelijke taal uitgedrukt wat wij bedoelen 5 een Engelschman, die met het hoofd in den nek de wanden en het gewelf aanzag, zeide : � De dom van Spiers bevalt mij nog het best van alle kerken; hij is veel beter dan die van Straatsburg, Milaan en Keulen." � Inderdaad, vroeg ik getroffen, en wat geeft hem in uwe oogen dien bepaalden voorrang?" � Wel, hij is zoo netjes; hij is de netste dom van de gansche wereld." Dit verhaalde mij mijn gids; hij besefte zelf de waarheid niet, die in Wapen van Spiers. deze woorden lag. Toen daalden wij af in de donkere groeve en weder kwamen wij in het licht; onze weg leidde door de verschillende kapellen; de laatste was aan de heilige Afra gewijd. Hier maakten wij halt; hier is de plaats, waar men eenmaal het lijk van keizer Hendrik IV bijzette, toen hij onder den ban- vloek was gestorven en de geestelijkheid weigerde, hem in het graf zijner voorouders toe te laten;

		107

-ocr page 130-



		vijf jaren lag de zerk van den man, die eenmaal in het kasteel van Canossa om vergiffenis smeekte v��r de rustplaats zijner vaderen; zelfs het lijk nog zou het lot deelen, dat eenmaal de levende onder- ging. Dit zijn de onzigtbare schaduwen, die uit vroeger eeuwen op deze heilige muren vallen, als op een schoonen zondag morgen het priesterkoor met wierook en kaarsen hier voorbij trekt, en deze schaduw wordt door geen laag frissche verw weggenomen : zij zijn het sombere erfdeel dezer plek! Hendrik IV en zijn Canossa blijft eene herinnering voor het duitsche volk, die altijd aan den dom van Spiers verbonden zal zijn.

		Een straat in Spiers.

		108

-ocr page 131-



		Heidelberg.

		Sjiiet slechts onder de menschen, ook onder de steden zijn er idealen, gelukkigen, die de lieve- lingen zijn van allen en een van die idealen is het schoone Heidelberg. Licht en vrolijk strekt het zich uit langs den zoom der rivier; de bergen die ons omringen, zijn gehuld in een licht blaauw waas-, overal bruisende watervallen, de dampkring vervuld met welriekende geuren en overal lustige men- schen. Het karakter der stad, waarin intellectuele ontwikkeling en vrolijk genot bestendig doorstralen, is thans zoo innig met haar verbonden, dat wij ons naauwelijks meer kunnen voorstellen welken smaad en smart zij doorstaan heeft v��r haar zulke dagen beschoren waren. 109

-ocr page 132-

Reeds in den tijd der Romeinen werden de hoogten boven den Neckar versterkt, en daarna
werd er de burgt op gebouwd, dien de bisschoppen van Worms hier stichtten. Het waren woeste
ruwe tinnen, die nu eens deze dan gene ridder in leen ontving, tot dat eindelijk Koenrad uit het huis
der Staufen de kleine stad stichtte, de stad der paltsgraven aan den Rijn. Hare eerste levensdagen
waren moeijelijk en zwaar; alles had tegen haar zamengespannen, en toch was hare levenskracht niet
te vernietigen-, uit de asch, die haar verteerde, uit den stroom die haar verzwolg, steeg zij altijd met

is magt. En inderdaad,
een magtige schoone tijd
brak aan. Gezegevierd had
keurvorst Frederik over
al zijne tegenstanders; in
het hooge slot zag men
de edelste gasten en op
de hooge school de edelste
mannen uit den tijd; roem
en rijkdom, schoonheid en
blijde zin, alles werkt hier
zamen om het genot des
levens te verhoogen. �
Heidelberg was de parel
der duitsche steden ge-
worden en als een licht
schitterde het onder de
banier der vrijheid van
gedachte. Maar slechts
na eene korte poos werd
die banier een oorlogs-
standaard en dertig jaar
lang werd er om gestre-
den , voor eiken prijs wilde
men het aan de Duitschers
ontrukken.

Een nieuwe tijd ving
aan; ook op het gebied
des geestes ontstond oor-
log ; de legers rukten

nieuwen luister op en wa-
pende zij zich met het
wapen, dat alleen het on-
geluk overwint: met de
kracht des geestes.

De hooge school te
Heidelberg, die in 1386
door den paltsgraaf Ru-
precht gesticht werd, is
eene der oudsten van
Duitschland en gaf weldra
aan de geheele stad een
eigenaardig karakter. Niet
slechts de glans van een
vorstelijk hof, niet slechts
de onge�venaarde schoon-
heid der omgeving was
voortaan haar trots, maar
in het volle bewustzijn van
hare geestelijke kracht,
verhief zij het hoofd : zij
was de Minerva geworden
onder alle steden, die de
breede vlakte aan beide
zijden van den Rijn ver-
sierden. Haar hart was
bezield met de grootsche
gedachte, die eenmaal het
wachtwoord van volgende
eeuwen worden zou: kennis

Het Heidelberger slot. De vernietigde toren.

tegen elkander op; de grootste, vreeselijkste oorlog, dien de wereld ooit had aanschouwd, brak los.
Nu taande ook het geluk en de vrede der schoone gravenstad. Eerst verscheen de sombere Tilly voor
hare muren : een monnik in uniform. Onverbiddelijk zond hij zijne boden naar elke stad, die hij aan-
tastte en eischte onderwerping; als zij dit weigerde werd zij te vuur en te zwaard verdelgd. Ook
Heidelberg ontving zulk een eisch; het werd belegerd, bestormd, verbrand; de intellectuele schatten
echter, de prachtige palatijnsche bibliotheek schonken Tilly en keurvorst Max aan den heiligen vader,
die deze parelen van den geestesarbeid der Duitschers opnam in het Vatikaan. Na Tilly kwamen
de Zweden en na de Zweden weder de keizerlijken, allen vol wraak en toorn; vuur en zwaard
beslisten over alles.

Maar de zwaarste van alle rampen die de stad onderging, werd haar berokkend door den
woesteling, die zich de allerchristelijkste koning noemde en die den Rijn niet slechts veroverd en
verwoest, maar ook vernederd heeft.

Wij willen waarlijk de bestaande spanning niet grooter maken en eeren de dapperheid ook in

110

-ocr page 133-



		Pelgrims naar het slot. den vijand, maar des ondanks � aan de rooftogten van Lodewijk XIV kan geen Duitscher denken,. zonder dat hij gloeit van toorn. En Frankrijk gevoelt dit zelf. »Duizend jaar zullen er noodig zijn," schrijft Victor Hugo in zijn brief van den Rijn, * voor men in Duitschland dit vergeten zal; de oorlog in den Palts is een smet op den naam van Turenne." Maar Turenne was slechts een van hen; daar was ook M�lac, daar was ook Lorges, mannen, die de geschiedenis niet noemen kan, zonder dat zich de vloek van duizenden over hen uitstort! Arm Heidelberg! wat hebt gij in die jaren 1674 tot 1693 geleden ! Zooveel heeft geene enkele stad doorstaan. Verzengde bladen met bloed beschreven met bouwvallen tot illustraties, dat was uwe geschiedenis in die dagen. Het prachtigste werd verwoest, door kruidmijnen sprong in de lucht wat de kogels niet hadden vernield5 beul en krijgsknechten verbrijzelden het aloude wapen der Wittelsbacher; men brak de graven op en gaf het stof der vorsten aan de winden prijs. Het was geen smart meer; het was vertwijfeling, die in aller gemoed heerschte. In die overmaat van smart daagt de keurvorst den maarschalk uit tot een tweegevecht, maar de maarschalk weigert en de vlammen verspreiden zich verder door het duitsche land. Parijs illumineert en ontsteekt vreugdevuren; de koning laat in Notre-Dame een Te Deum zingen ter eere der inneming van de stad en, omringd door zijn geestelijke hoog- waardigheidsbekleeders en maitressen, dankt hij God voor de overwinning! Het arme land aan den Rijn lag verwoest, bloedend, vernietigd onder dien zege � den zege behaald onder den grooter. Louis Quatorze. De volgende eeuw ging, ondanks den grooten oorlog der wereldgeschiedenis, stil en kalm voor Heidelberg voorbij; altijd leed de stad nog onder de vroegere rampen, maar zij was te moede als menschen, die het ergste, het onbeschrijfelijkste geleden hebben en die nu ongevoelig zijn voor hetgeen hun verder overkomt. Haar bloei, haar luister was vergaan; zij was geen waardige buit meer voor de eerzuchtigen, die oorlog voerden en leverde geen terrein meer op voor de zware voetstappen der Geschiedenis. Eerst met den aanvang van onzen tijd ontwaakte de stad uit hare verslagenheid, uit de onmagt, waarin zij was gevallen; zij kreeg hare krachten weder; zij werd weder jong, zij werd weder het brand- punt der duitsche wetenschap. 1 Een nieuw leven ontwaakt in de bouwvallen." Als ooit die troostvolle

		ui

-ocr page 134-





		Verwoesting van Heidelberg, door W. Diez.

-ocr page 135-



		uitspraak der geschiedenis bewaarheid werd, dan is het wel ten aanzien van Heidelberg. Dezelfde stad, die alle gruwelen der ver- woesting doorstaan had, werd een kern, waarvan de scheppende kracht zich over gansch Europa uit- strekte ; voor de groote daden der wetenschap ging van hier de gedachte uit; hier was de bakermat voor de edelste namen in de wereld des geestes. En zoo verhelderde zich weder langzaam het gelaat der stad en kreeg het de uit- drukking , die wij in het begin van dit hoofdstuk er aan toekenden en dat in onze dagen nog het kenmer- kend karakter van Heidel- berg is. De tegenwoordige stad lacht ons tegen als de man, die nooit eenigen te- genspoed ondervond en toch weten wij aan welke smarten deze schoonheid heeft bloot- gestaan. Niet slechts de he- mel , ook de aarde en de wereldgeschiedenis heeft zij- ne martelaren en onder deze stille martelaren bekleedt Heidelberg zijne plaats.

		liet Heidelbcrgcr slot.		Moeijelijk is het dat

		geheimzinnige iets, hetwelk het karakter der stad uitmaakt, te ontleden om zich zelven at te vragen, wat het dan toch is, dat ons aan die stad gehecht doet zijn. Heidelberg zelf heeft niets, wat men in het dagelijksch leven »merkwaardigheden" noemt; het aantal zijner inwoners is gering en het leven biedt er weinig gelegenheid tot uitspanning aan. Maar meer dan duizend paleizen met al hunne schatten trekt dat verwoeste slot met zijne bouwvallen ons aan en men verlaat noode dat labyrinth, waar alle paden met wilde viooltjes en alle ruimten met grootsche herinneringen vervuld zijn. En de geurige bosschen daarom henen met hunne slingerpaden, waarop de zon hare schitterende stralen werpt � wie kan zich onttrekken aan die wel- riekende geuren, aan dat geheimzinnige, dat tusschen het digt geboomte verscholen is! Daar ligt door digt lommer omringd een kleine vijver, waar de ruischende beek tot rust komt en hare rust bewaart tot zij zich in het dal werpt. Wolfsbron heet deze plek, want hier is het, dat de waarzegster Jetta, die op den nabijgelegen Buttel woonde, door een wolf werd verslonden 5 daar ligt het Duivelsgat en daar boven de Koningsstoel en waar het bosch begint zien wij de lange rij van wonderschoone bouwvallen.

		112

-ocr page 136-

En nu uit de groene wil-
dernis terug naar de stad en
haar vrolijk leven, waar men
de intellectuele wereld in haar
luister en de jeugd in al hare
zorgelooze vrolijkheid ontmoet,
en wij vragen wederom wie
kan zich aan die betoovering
onttrekken. Ja, ook hier is
veel anders geworden in den
laatsten tijd sedert vader Van-
gara nog in al zijne majesteit
zetelde, omschenen door de
glorie zijner pandecten. Toen
Schlossers huis nog zijne gast-
vrije poorten ontsloot en de
eerwaardige Gervinus onbe-
vangen in de toekomst blikte.
Dat waren onze tijden en bij
Jupiter zij waren schoon!

Wij stijgen thans met
moeite naar boven, naar het
slot, want dat is toch altijd
de eerste togt van den vreem-
deling. Tallooze malen hebben
woord en teekenpen het be-
proefd om dezen parel van
duitsche schoonheid weer te
geven en hoevele gedachten
vol po�zie ontwaakten bij het
aanschouwen daarvan en wer-
den nooit geuit; zij rezen uit
het gemoed, maar daalden
als de sterren die van den
hemel vallen en in de diepten

verzinken! Duizenden hebben
hier gestaan en nog blijft de
tooverkracht dezelfde. Het
is een wondergeschiedenis : de

kracht dezer muren is reeds
lang verbroken, maar de

Heidelberger slot. Gezigt op het slotplein.

kracht die zij uitoefenen op
het gemoed is steeds grooter
geworden; deze kon door niets worden vernietigd.

Zooals men weet is het slot van Heidelberg geen gewrocht dat door ��ne hand of in ��n tijdperk
tot stand werd gebragt. Het is een zamenvoeging van paleizen, waarin de gedachten van drie eeuwen
en de geest van vele geslachten is zamengevat; het is als eene kleine stad van burgten en torens, van
zalen en tuinen; het is een pendant van de oude romeinsche paleizen, maar in duitschen geest en te
midden van een duitsch landschap.

113

-ocr page 137-





		Het Slot te Heidelberg, door L. Ritter.

-ocr page 138-




		Het slot te Heidelberg. Gezigt op het slotplein.

		Maar ook hier hebben keizerlijke handen den scepter gezwaaid en de rijksadelaar stond boven het portaal, maar het waren geen keizers, wier naam zoo verdorven en woest klonk als die van Nero en Galba, van Heliogabalus en Caracalla, maar ijzeren figuren met ijzerharde namen. Keizer Ruprccht was de stichter van den vleugel dien wij het eerst binnen treden, wanneer wij over de brug en door de poort het slotplein betreden. Het gebouw, dat ook thans nog naar hem genoemd wordt, is intusschen volstrekt niet het oudste gedeelte van het slot, want dit dagteekent uit den tijd van Rudolf en was reeds honderd jaar vroeger voltooid. \'Aan zijn bouwvallen verbinden zich de oudste en duisterste mythen. Wij gaan verder en komen voor een zaal waar de slotfontein staat; ook de vier zuilen van graniet zijn een erfstuk uit den tijd der duitsche keizers; zij stonden eens te Ingelheim in het paleis van Karel den Groote. Elk van die paleizen die wij voorbij gaan heeft zijne eigene geschiedenis, zijne eigene schoonheid en zijn eigene legende. Maar de prachtigste toch is dat, hetwelk genoemd wordt naar Otto-Hendrik. Hier staan wij voor een van de voortreffelijkste meesterstukken die de Renaissance in haar geboorte tot stand bragt. Ook dit vertoont de wonden van dien vreeselijken oorlogstijd ; ook dit is een ru�ne geworden; maar welk een onwederstaanbare schoonheid spreekt uit die half vernielde in puin gestorte deelen! Waarlijk, duizenden der prachtigste paleizen uit onzen tijd wegen niet op tegen dit eene, tegen dezen Torso van het paradijs! Men zegt dat Michel Angelo het plan heeft ontworpen en zoo ook voor deze bewering geen historische gronden zijn aan te voeren, dat zij bestaat is het beste bewijs

		\'M

-ocr page 139-



		Het uittrekken van een hcidcllierg\'.ch orps.

		voor de schoonheid van het gebouw. Het was in den tijd dat de sluimerende krachten der oudheid langzaam weder herleefden en elke schepping der kunst doordrongen. Xaast den bijbel gaf men de voorkeur aan de grieksche klassieken. Naast de jeugdige kracht der Reformatie verrees de herin- nering aan de oude, onvernietigbare schoonheid van het antiek. De vorsten begonnen zich te gevoelen als in de dagen van den Olympus en maakten de goden van dien tijd tot de gasten van hun huis. Deze rigting des geestes, dit streven van den tijd drukt zich ook in zekere mate af op den gevel van het prachtige paleis : dit is als het ware de versteende spiegel van die luisterrijke dagen van voorheen. In de nissen staat het beeld van Herakles naast dat van David; hier ziet men de christelijke deugden, daar de onttroonde en weder herlevende goden: Jupiter en Saturnus, Ares en Aphrodite. Roerloos en onwrikbaar boden al deze beelden weerstand aan het noodlot in die vreeselijke dagen van den krijg, toen alles te vuur en te zwaard verwoest werd. Nu eens zonk de hand van een held, dan weer de kroon eens konings of de borst eener godin � alles van steen; maar er lag een geest in deze verbrokkelde steenen en thans nog gevoelen wij de smart hunner wonden. En thans, thans slingert zich het klimop naar boven en bedekt mededoogend met zijn groene bladeren de verbrijzelde ledematen en de gebroken harten. Waartoe werd dan aan deze heerlijkheid het aanzijn gegeven ?-------om verwoest te worden !! Wie waren de meesters die deze wonderschoone muren hebben gebouwd ? Hun naam is verloren, niemand maakt op die schoonheid meer aanspraak behalve zijn werk. Slechts de wind ruischt door de opene poorten en het groen bloeit in de spleten; met snellen vleugelslag scheert de zwaluw langs de vensters en daarboven blikken de sterren naar beneden door het geopende dak. Weemoedig is het bestaan dat thans deze muren leiden ; zij zijn niets meer en zij hebben geen bestemming meer; hier heerscht het verleden ! En de menschen van het heden gaan voorbij, honderden zonder iets te begrijpen, tot er een komt, wiens vorschende blik doordringt in hetgeen geweest is en die eerbied gevoelt voor dit lijden. Dan herleven door dien blik de oude, roode muren; een geheim- zinnig leven vangt aan; men hoort den veerkrachtigen voetstap der vorsten weerklinken en het welluidend lagchen der schoone vrouwen. Het zou een eindloos werk wezen om al die gestalten weder in het leven te roepen en al die schaduwen in het licht te brengen, wier namen nog in deze bouwvallen leven. Elke plek is vol beelden, van de koningsgestalten af, die boven alles uitsteken, tot de dwerggestalten die in de kelders ronddolen

		"5

-ocr page 140-





		\'.\'f*

		Xrckarsteinach. om het groote vat te behoeden. Ook dat is een van de merkwaardigheden van Heidelberg die niemand verzuimen zal te gaan zien en waarop menigeen een eerbiedigen blik werpt, als een deel van den lang verganen luister der vorsten. Tweemaal honderd zes en dertig duizend flesschen, dat is wel een bene- velende gedachte. � Maar ach, ook het vat is ledig, ook het vat is maar een overblijfsel van dien tijd, toen de vorsten pronkten door de massa\'s, nadat voor hen het edele, hoogere genot van het bezit verloren was gegaan. Niet schooner, niet grooter kon de kuiper iets maken, toen dat oude met rijk beeldhouwwerk versierde vat in het jaar 1751 in stukken brak en door het tegenwoordige ver- vangen werd. De arme dwerg, wiens beeld in hout naast het groote vat staat, was eenmaal hofnar in het slot te Heidelberg, ongeveer terzelfder tijd als de koning van Pruisen met zijne reusachtige grenadiers speelde; eiken dag mogt hij vrij vijftien flesschen drinken en in de afschuwelijke gedaante van dezen dwerg, in de grappen van het half benevelde mannetje schiep de moede, oververzadigde tijdgenoot vermaak. »Arme vorsten uit een vervallen tijd, die uw genot zocht in dwergen en reuzen en de menschen vergat." Ja, Victor Hugo had wel gelijk. Wat was er toen in Heidelberg al niet te genieten! Leeuwenkuilen en oranjeri�n, schitterende zwelgpartijen en bloedige gevechten. Alles, alles! en van dat alles vindt men thans � niets meer. Een bouwval met groen klimop bedekt verrijst tegenover ons; het zijn niet de bouwvallen van een kasteel, het zijn de bouwvallen van een geheel tijdperk. Daar beneden echter, aan den voet van deze steenen elegie, bruist het leven der bonte studentenwereld, vol luid gejoel en vrolijke kleuren. De tijd toen Heidelberg den Paltzgraven aan den Rijn behoorde, is lang voorbij; thans behoort het aan de studenten; niet het slot meer, maar de universiteit is nu het middenpunt van zijn glans en zijne beteekenis. In de staatkundige geschiedenis heeft Heidelberg zijn roeping volbragt, thans ligt zijn roeping op het gebied der intellectuele geschiedenis van Europa. Thans blijft ons nog over in korte trekken het vrolijke en bonte tafereel te schetsen der studentenstad met al wat er in- en uit gaat. Heden staat het mij nog voor als de dag van gisteren, hoe ik afscheid nam van huis, hoe de banknoten zorgvuldig geteld op de tafel lagen bij de reispas en menige goede vermaning werd gegeven; en dan volgde de lange reis met hare. wisselende

		116

-ocr page 141-



		Bij Mannheim. avonturen, en hoe klopte het hart als de conducteur eindelijk het portier opende en ons toevoegde : »Heeren, de kaartjes voor Heidelberg." Niet zonder een gevoel van ontzag steeg ik af in dezen zetel der Muzen. Het blijft altijd een belangrijke togt voor den vreemdeling, die voor de eerste maal den weg van het station naar de stad aflegt; in die oogenblikken is onze geest een onbeschreven blad, waarop zich snel de eerste indrukken afbeelden, die eerst langzaam, zuiver en volkomen worden. Overal in de straten heerscht het leven dat aan de steden aan den Rijn eigen is. Men ziet menschen die gewoon zijn hunne zaken met open deur te behandelen. Meisjes met flinken tred en levendige oogen, jongens die schreeuwend vooruit dringen, werklieden in blaauwe kielen op de hoeken der straten en in de fiacres rijden studenten voorbij met stevels die tot over de knie reiken. Hier en daar ontmoet men een gestalte die ons onwillekeurig zeggen doet, dat moet een professor zijn. Wanneer men Heidelberg met andere zuid-duitsche steden, vooral met M�nchen vergelijkt, dan staat men verbaasd dat twee steden, geografisch zoo digt bij elkander, in beschaving zoover van elkaar verwijderd zijn, want de afstand tusschen de steden en dorpen in de oude Beijersche landen en den Rijn-Paltz is intellectueel zeker driemaal zoo groot als die landen zelven van elkander ver- wijderd zijn. Wie aan het station te Heidelberg een man neemt om zijn bagage te dragen, zou bijna in den waan komen, dat die menschen allen zeer aesthetisch ontwikkeld zijn en de hooge school hebben bezocht; zij spreken van Bunsen en van Gora zaliger, als van hunne goede vrienden. Zoo ontvangt men reeds terstond een algemeenen indruk van het eigenaardig karakter der stad, bij de kennismaking met de oppervlakte, die ook hare wortels heeft in het universiteits leven. Deze openbaart zich niet slechts in de populariteit der Heidelberger beroemdheden en in den eerbied, welken de pakkendragers voor hunne professoren hebben, maar in honderd ja duizend kleinigheden in de winkelramen waar bonte mutsen en linten prijken, in de kncipcn, ja zelfs in de honden die achter de Saxoborussen loopen. Wat de studenten van Heidelberg betreft, men kan ze verdeelen in de zoodanigen, welke het zijn en die, welke het heeten te zijn; maar de tegenstelling komt hier sterker aan het licht dan in de groote steden, waar het karakter van het studenten-element door het burger element zijn eigenaardigheid

		117

-ocr page 142-



		ISij Ludwigshaven. eenigzins verloren heeft. Onder hen die slechts studenten heeten behooren zij, welke hunne tent in het koffiehuis hebben opgeslagen, die meer met den pedel dan met den professor in aanraking komen en die meer tijd besteden aan de vorming van hun grooten hond dan van zich zelven. Maar zelfs voor hen, die het goed met den arbeid meenen, is de verzoeking groot, want weinige hoogescholen bieden zulk een ruim veld van genot voor de levenslustige jongelingschap. Meer dan ergens elders is in Heidelberg het echte duitsche studentenleven ontwikkeld en meer dan ergens elders lokt hier de schoone omgeving om op een helderen zomerdag naar buiten te gaan. Vooral zijn de beide stadjes Neckargem�nd en Neckarsteinach, de plaatsen die bezocht worden ; daar beneden in de rivier wemelt het van bootjes, daar parelt de wijn en van de rotsen staren de burgten met hunne trotsche herinneringen in den vloed. Ofschoon veel kleiner en van minder beteekenis, heeft toch het Ncckardal misschien nog de meeste overeenkomst met den Rijn, en de polsslag des levens is hier vrolijkheid. Wie kent niet, als de schoonste, die feesten, die in den gouden herfst aan den oever van den Neckar worden gevierd, als op alle bergen de wijnranken in bloei staan en de vuren schitteren, terwijl men van eigen grond en van eigen wijnstok den oogst binnenhaalt. Ook Mannheim is een geliefkoosd doel voor de uitstapjes van den Heidelberger student, vooral voor hen die de wereld liefhebben. In lange karavanen komen dan de nieuwsgierigen herwaarts, zoo vaak er iets nieuws te zien is, en mijlen ver Rijn op- en afwaarts wordt die merkwaardigheid ver- kondigd. Maar ook wat men ernstigen arbeid noemt, wat door aanhoudende inspanning verkregen wordt, kan de levenslustige student hier leeren kennen ; want alleen aan arbeid heeft Mannheim den rang te danken, dien het onder de duitsche steden inneemt; de geest des arbeids was het, die het nabijgelegen Ludwigshaven binnen weinige tientallen jaren te voorschijn heeft getooverd. Doch wie kan aan zulke ernstige dingen denken, zoo lang nog de bonte muts het zorgelooze hoofd bedekt. Wie het leven geniet, moet vrolijk van harte wezen; de tijd van zorgen komt van zelf. Dan is de tijd van werken en niet van genieten, maar altijd nader komt de bange ure van het examen, de ure, dat men het tolgeld betalen moet op het doornige pad der wetenschap. Een examen valt slechts ligt, wanneer men jong is, want dan slechts heeft men den moed te «bluffen". Later eerst bemerkt men, dat de oude Socrates gelijk heeft in zijne theorie van niet-weten, en dat wekt gemengde gewaarwordingen op. Ach, wat was ik zonderling te moede, toen ik de eerste examenbezoeken bragt. Hier en daar klonk de schel, hier en daar ging de schoone dochter des huizes door den gang, stilstaande en een blik van medelijden werpende op het versierde dier, dat ter slagtbank werd geleid : zij kende die ongelukkigen!

		118

-ocr page 143-





		I

		�J

		S e V

-ocr page 144-

Heidelberg zelf is een bloeijende tuin, maar wien dit nog niet genoeg is, wie bij de natuur ook
kunst begeert, dien staat niet ver van hier een tweede tuin open, wiens roem door gansch Europa is
verbreid. Wij maken halt te Schwetzinger. Van het stadje zelf is weinig te zeggen: het was voorheen
slechts het ondergeschikte aanhangsel van het vorstelijk zomerpaleis en thans is het een kleine nette

Het Heidclberger vat.

ambtstad, zoo vrolijk en levendig als het maar wezen kan in het land, waar het paltzer bloed door de
aderen stroomt, en toch zoo stil als onvermijdelijk een stadje van vier duizend zielen moet wezen.

De hoofdzaak echter is, dat van de tallooze vreemden, die herwaarts komen, niemand naar het
stadje vraagt; voor hen allen is het slechts een doorgang tot het slot, tot den tuin.

Schoon, in dien vrijen onbeteugelden zin als de natuur al hare schoonheden wrocht, is wel is
waar het schouwspel, dat wij hier vinden, niet; ja de waarde er van berust bijna juist geheel op het
tegendeel, dat is op eene denkbeeldige schoonheid, op het historisch karakter van datgene wat in
der tijd schoon werd geacht. Deze tijd echter, waarvan wij spreken, is onafscheidelijk verbonden aan
den naam der laatste Bourbons. De koningen der Maintenons, der Pompadours, der Dubarry\'s werden
het voorbeeld voor den smaak van alle vorsten; naar den toongevenden vorm van Versailles werden
alle paleizen der grooten gebouwd. Maar niet de steen alleen, die stom en gevoelloos is, ook de
levende bloeijende natuur, die zich voegt naar het geweld van \'s menschen hart, werd aan dien dwang
onderworpen; bij de kasteelen kwamen de tuinen in den stijl Louis XIV en zulk een tuin ligt hier.
Een uitgestrekt gebied van tweehonderd morgen is met dien tuin bedekt. Wanneer men de schitterend
witte vleugels van het gebouw bereikt heeft en onder het poortgewelf doorgaat, ligt voor ons eene
vlakte, waar geen boom zich verheft boven den ander, die onafzienbaar zich verjongt met zijn lange
groene lindenlanen, met zijne ruischende fonteinen en zijne verweerde beelden.

Wij treden er binnen en gaan langzaam voort over de grintpaden; daar liggen in een grooten
kring reusachtige vlakke bloembedden; duizenden geurige bloesems zijn op een klein bestek ver�enigd,

119

-ocr page 145-

� * *

men een zacht gefluister; men zou
wanen het geluid der Spinx te
hooren, die daar doorhenen blaast
en hare gestalte te aanschouwen,
welke hij door zijne fluit lokte �
het is eene nymph, zoo even uit
het marmerbad gestegen, het natte
haar met de handen vlechtend,
die zich thans op eens v��r ons
vertoont.

Onuitputtelijk aan zulke beel-
den is onze weg door park en
tuin. Tempels en bouwvallen ont-
moeten wij, langs bruggen en meren
gaan wij voort � alles, alles is daar,
behalve dat eene: de menschen
die eenmaal in zulk een pracht ge-
not hadden; de tijd, waarvan deze
pracht getuigt. Al deze monu-
menten van steen, deze bloemen,
deze grasperken, zij zien er uit
als lagen zij op een reusachtig
groot graf, waaronder eene ver-
vlogen eeuw rust.

en toch maakt het geheel slechts
den indruk van een kleinen bonten
ruiker op eene reusachtige tafel.
Uit den vloed der bassins rijzen
dolfijnen en draken, hier uit voch-
tigen steen, daar uit donkerkleu-
rigen erts en op den rug daarvan
strekken zich wellustig kleine amors
uit. Daartusschen door slingert
zich het pad naar beide zijden
door het groen; regts en links
ziet men berceaux; om de hoogc
boomen, welke breed uitgegroeid
zijn, slingert zich het klimop. Er
heerscht iets geheimzinnigs in deze
groene dreven; het is of men zich
in eene andere wereld bevindt.
Ook de steenen beelden , die wij
hier zien, dragen dit karakter en
verkrijgen eene mystieke beteeke-
nis. Daar staart van den hoogen
rots de oude Pan; in de steenen
grot druipt en ruischt het; tus-
schen de dennentakken verneemt

Laan in ilcn tuin.

Tempel van Apollo in den Schwetzinger tuin.

120

-ocr page 146-

Zwingenberg en Melibocus.

De Bergweg en liet Odenwald.

3�Jet land, dat zich van Heidelberg naar Darmstadt uitstrekt, wordt weder door een digt woud
bedekt � waarvan de naam nog heden ten dage een geheim is voor den natuuronderzoeker � door
welks digt lommer de herten ronddolen, en op welks rotsmassa\'s zoo menige heerlijkheid van weleer
verdween. Er is niets ontzaggelijks waardoor dit landschap zich onderscheidt; het is geen tooneel van
groote woelige dagen, waarvoor wij thans stil staan, maar het is een lievelingsoord van ons duitsche
volk. Een slanke knaap groet ons in het voorbijgaan; de meisjes, die aan de voordeur zitten, dragen
een zwarten kap over de blonde lokken en onwillekeurig klinkt ons het oude lied in de ooren :

Daar staat een boom in \'t Odenwald,
Die heeft veel groene takken.
Daar heb ik zeker duizendmaal
Mijn liefje heengebragt.

Ja, het is het Odenwald, waar wij thans door wandelen. Het beslaat eene oppervlakte van
meer dan veertig mijlen, in het zuiden begrensd door den Neckar en westelijk door eene lange, scherp
getrokken lijn van de breede vlakte van den Rijn gescheiden. Sedert overoude tijden liep hier de
groote weg door henen, die eenmaal den naam droeg van Platea montana, maar wij vinden hier
thans het prachtige groene oord, dat men den ^Bergweg" heet. Regts en links ontmoeten wij schil-
derachtige stadjes en liefelijke dorpen in eigenaardigen trant gebouwd ; de lucht is zacht en vruchtbaar
bloeit het land ; maar behalve deze vruchtbaarheid van den grond en de aantrekkelijkheid des volks
is er nog iets anders, dat niet is uit te drukken � de betoovering der po�zie. Zelfs de spoorweg,
die vlak langs den zoom van het woud loopt, heeft die bekoorlijkheid niet geheel kunnen vernietigen ;
het is nog altijd het woeste Odenwald met zijne groene kruinen, met zijne krachtige gestalten en zijn
weemoedig schoone liederen.

Het is ons dan ook onverschillig of het woud zijn naam draagt naar de ledige stilte (ode) die
in het grijs verleden eens deze wouden kenmerkte, of wel de herinnering aan den ouden Odin in dien
naam moet gezocht worden. Wij zoeken slechts het groen van dit lommerrijk gebladerte en de
schoonheid, die ons van deze hoogten tegenlacht.

121

-ocr page 147-



		In het Odenwald. � De beroemdste van deze is de bergtop met zijn zonderling klinkenden naam, Melibocus. De weg derwaarts loopt door een digt beukenwoud; een zware toren met sierlijke tinnen verrijst v��r ons en in zijne schaduw laten wij den blik weiden over het land, dat onbegrensd zich daar uitstrekt. Vlak voor onze voeten liggen gehuchten en dorpen tusschen lommerrijk geboomte, Alsbach, het oude stadje Zwingenberg en andere. Dan volgen de digt begroeide heuvels, die zich in lange golven over het land verbreiden; het bekoorlijke Taunusgebergte, de woeste Spessart; daar ginds in de verte strekt zich het donkere Schwarzwald uit en aan den horizon ziet men in blaauw waas gehuld de Vogezen. Daartusschen echter ligt eene liefelijke breede vlakte, die van den Rijn, waaruit met donkere tint de oude steden met hare torens en koepels verrijzen; het zijn de steden, wier namen zoo betooverend klinken in Duitschlands geschiedenis: Spiers, Worms en het gouden Mainz. Hier rusten wij in het groene lommer en roepen de tafereelen van Duitschlands verleden ons voor den geest, de wilde scha- duwen, die eenmaal op deze heuvelen verwijlden tot den dag, waarop het duitsche leger daar ginder in de verte over de Vogezen trok.

		122

-ocr page 148-

de natuur alleen heeft hier
gearbeid. Daar echter ont-
waren wij plotseling een
reusachtig kwartsblok; dien
vorm geeft de natuur aan
hare scheppingen niet; dit

moeten menschenhanden
voortgebragt hebben voor
meer dan duizend jaren,
maar het geheim door welk
volk en in welken tijd is
tot heden toe niet ontdekt.
Wij gaan verder, nog die-
per in het woud; daar staan
wij weder eensklaps stil,
want v��r ons ligt als uit
den grond gewassen eene
reusachtige zuil. Ook deze
werd op de plek zelve uit
den rotssteen gehouwen; het

Van Melibocus voert
een schilderachtige weg over
den Rotsberg; eene een-
zame boschwachterswoning
opent ons hare gastvrije deur
en als wij daar eene korte
poos rust hebben gehouden,
trekken wij naar het Felsen-
meer. Reeds het pad, dat
wij volgen, lang v��r dat
wij het einddoel nog voor
oogen hebben, heeft iets
mythisch geheimzinnigs, dat
aan den ouden heidenschen
tijd doet denken, want overal
in het bosch zien wij ver-
weerde steenen met vochtig
mos bedekt; slechts hier en
daar schijnt het blaauw tus-
schen het hoog geboomte;

Het fort Heiligenberg.

opene woud was de werkplaats, waarin haar het aanzijn werd gegeven, maar wie is de bouwmeester
geweest en wat was hare bestemming ? Zou zij opgerigt zijn voor een der heidensche goden die
zoo vaak door het christenzwaard werden overwonnen, of voor het paleis van een romeinschen prefect;
of liet Karel de Groote haar bouwen voor zijne woonstede te Ingelheim?

Wie kan het zeggen ? � De krachten van hen, die ze het aanzijn gaven, werden door den
arbeid uitgeput; zij verdwenen voor een nieuwen tijd, die andere heerschers en andere altaren bragt
en zoo lieten zij de reusachtige zware zuil onvoltooid achter op hare plaats, in het woud. Het
woud nu breidde stil zijn beschermend dak over haar uit en de tijd den sluijer der vergetelheid, tot
een nieuw geslacht ze vond en zijne vragen rigtte aan den zwijgenden steen.

Niet ver van daar verwijderd is het Felsenmeer, een reusachtig bleekveld midden in het woud,
dat geheel bezaaid is met verweerde steenen, oude bouwvallen, waarvan de oorsprong even raad-
selachtig is als de- gestalte. Hoe mag in den duisteren tijd de geest des volks deze oorden bevolkt

i U!""

Rcuzenzuil in het Odenwald.
123

-ocr page 149-

hebben, in die dagen, toen
nog in al de burgten hier
de fiere ridders zetelden en
daar beneden in het dal de
eerzame landlieden woon-
den.

Als elk woud is ook het
Schwarzwald rijk aan sagen.
Als grondtoon echter loopt
door al deze legenden het
«razende leger." Niet ver
van den Felsberg zelf, dien
wij zoo even betraden, ligt
de Schnellert en de burgt
Rodenstein; aan den voet
van eerstgenoemden stond
eene overoude boerenhoeve
en de eigenaar, die daar
woonde kende al de duistere
geheimen van den berg. �
Meer dan eenmaal � zoo
verhaalde hij � had hij in
den stillen nacht als geen
windje de bladeren bewoog
den dreunenden hoefslag en
het blaffen der honden en
het geschal van den jagt-

horen gehoord, dat in de
lucht weergalmde; de weg
echter, dien het»jagtgewoel"
volgde, liep langs Roden-
stein en steeds was het een
teeken van een naderenden
oorlog, wanneer men die
geluiden hoorde. Daarom
werden nog op het laatst der
vorige eeuw velerlei toebe-
reidselen gemaakt, zoo vaak
de houthakkers of jagers
wederom de geheimzinnige
toonen hadden vernomen.

Het kasteel, dat op
den top van den Schnellert
stond, was anders gebouwd
dan de overige; het vormde
een zeshoek, waarvan elk
der zijden zestig voet lang
was; dan volgde een stevige
muur, eene diepe gracht en
wederom een steenen muur.
Maar de muren zijn sedert
eeuwen in puin gestort, de
bronnen opgedroogd en in
de bouwvallen woonden drie

Nf%^

Molen in het Stettbachjr dal.

zusters, die door een vloek daar waren gebannen. Zij werden bewaakt door een zwarten hond , onder
welke gedaante zich de zwarte jager verborg. Vaak smeekten zij, dat zij verlost mogten worden

omwond, begaf hem
de moed; sidderend
deinsde hij terug en
aan zijne lippen ont-
snapte de kreet :
»Heere Jezus ! sta mij
bij!" De slang ver-
dween, maar ook haar
goud en hare liefde
was voor eeuwig ver-

en eens]verscheen de
schoonste aan een
jongeling, dien zij
aanzegde, dat zij als
een slang zou terug-
keeren en hem drie-
maal zou kussen j hare
liefde en hare schat-
ten zouden zijn deel
zijn, wanneer hij zich
moedig en standvas-
tig toonde. Maar toen

loren.

Zoo klonk de

sage

het Oden-

wald.

Van de andere
burgten in den om-

Het slot Sch�nberg.

trek zijn Sch�nberg

en Heiligenberg merk-

waardig om hunne

historische beteekenis, maar de eerste rang komt ontegenzeggelijk toe aan het slot te Auerbach.

Nog in de ru�nen van den ontzagwekkenden bouw ligt iets van die geweldige kracht, die voorheen

124

-ocr page 150-



		»

-ocr page 151-

hier heerschte, want vuur en zwaard vermogten niet deze reusachtige torens en transen geheel te
vernietigen. De oorsprong van den burgt voert ons terug naar de tijden der Karolingers; magtige
koningen waren zijne gebieders, v��r het aan de geestelijke magt gelukte zich in het bezit te stellen
van het prachtige slot. Het was de vorstelijke abdij te Lorsch, een der oudsten in het gansche rijk,
die het eerst hare banier op deze tinnen plantte; toen volgde de aartsbisschop van Mainz, de rijks-
kanselier en keurvorst en later de graven van minder rang.

Hoe vaak werden deze muren geteisterd door de golven des oorlogs. Maar de besten boden
weerstand tot dat zij door verraad aan de soldatenbenden van Lodewijk XIV werden overgeleverd.

De man, die het schoone
slot tot eene ru�ne maak-
te, was de maarschalk
Turenne, de aanvoerder
van die rooverscharen,
wier wonden het land
van den Rijn nog heden
gevoelt. Eene dier won-
den is hier.

Dalen wij thans van
de hoogten af in het dal,
dan zien wij weldra de
eenzame stilte van het
woud vervangen door
een druk en woelig ver-
keer; het rijnsche ele-
ment, ofschoon nog ta-
melijk schaarsch, oefent
toch zijn invloed op het
karakter en het gansche
wezen der inwoners. �
Ieder, met wien wij een
gesprek aanknoopen,
geeft ons een vriendelijk
en vrolijk antwoord; hier
klinkt ons het bruisen
van molen en beek te-
gen en vrolijk wentelt
het rad; het kleine huis
is tegen den rotsmuur

gebouwd en loodregt
stijgt de blaauwe rook
omhoog. Waarlijk, het
is een volkslied in beeld,
dat plotseling voor ons
verrijst.

Aan den mond van
het Stettbacher dal,
digt bij den Heiligen-
berg, ligt Jugenheim,
een vriendelijk dorpje.
waarvan de naam alom
bekend is, zelfs tot het
Ural gebergte en de
Wolga, want het vrien-
delijke dorpje in het
Odenwald is de gelief-
koosde verblijfplaats der
magtige czaren. Dit lok-
te vele vreemdelingen
herwaarts en zoo verre-
zen tusschen het groene
beukenwoud bevallige
villa\'s; wegen en paden
werden goed onderhou-
den en de geheele ont-
wikkeling maakt dit tot
haar middenpunt, waar-
door Jugenheim eene
der eerste badplaatsen is

Raadhuis en smederij in Seeheim.

geworden. In verband hiermede is eene vereeniging tot stand gekomen om vreemdelingen ten dienst te zijn.

Zoo zijn het bijna allen idyllen, die ons het Odenwald te aanschouwen geeft; maar wij mogen
toch de bekoorlijke stadjes niet vergeten, die aan den weg over het gebergte liggen. Ook thans ont-
moeten wij hier en daar idyllen, en waarlijk niet in haar nadeel. De eerste, die wij op den weg van
Heidelberg naar Darmstadt passeren, is het overoude Ladenburg, het Lupodunum der Romeinen, die
hier eene der voornaamste koloni�n aan den bovenrijn stichtten. Daarvan getuigen nog de bouwvallen
van een romeinsch bad en andere overblijfselen uit den romeinschen tijd. Van niet minder gewigt was
Ladenburg in de middeneeuwen, toen het de hoofdstad was van de naar hem genoemden Lobdengau,
en aanvankelijk in het bezit was der frankische koningen, later van de bisschoppen van VVorms. In hun
naam hielden de graven van Lobdengau op den nog heden zoo genoemden Stahlb�bel hunne »gedingen"
en openlijke geregtsdagen. In de twaalfde eeuw hadden de bisschoppen van Worms, door een oproer

^I25

-ocr page 152-



		V

		Gorrheimer dal.

		der burgers, uit de bisschopstad verdreven , hier hunne residentie en waren zij omringd door een schit- terenden hofstoet. Aan het paleis der vroegere beschermheeren, de frankische koningen, herinnert nog heden de Saalgasse, want het koninklijk paleis werd hier als overal de Saai genoemd. De zeer oude

		C^r^ �$fl\'

		I.ailenburg I2�

-ocr page 153-

kerk bevat de grafzerken der vrijheeren Metternich en Sickingen. Een nog bestaande stichting der
vrijheeren van Sickingen moet den volgenden oorsprong hebben. Eene jonkvrouw uit dat geslacht �
zoo verhaalt de sage � was eens in het nabijgelegen bosch verdwaald en eerst laat in den nacht door
het geluid der torenklok van de Sint Galluskerk huiswaarts gevoerd. Het dankbare geslacht stelde
daarom in, dat iederen nacht ten elf ure de klok zou worden geluid en dat elke week een schepel
koren tot brood zou worden verbakken en onder de armen verdeeld. Gelijke legende ontmoeten wij

op verschillende andere
plaatsen. De torens der
Sint Galluskerk, die
gezegd wordt gebouwd
te zijn door koning
Dagobert, zijn reeds
op verren afstand zigt-
baar.

In de geschiedenis
van Ladenburg, die
rijk aan stormen is,
ontmoeten wij vooral
de sporen van de ab-
dij Lorsch, welke wij
reeds noemden, die het
groote aantrekkings-
punt van de gansche om-
trek was. Spanjaarden,
Franschen en Zweden
lagen in den dertigja-
rigen oorlog voor deze
poorten.

Thans is het vreed-
zamer geworden in het
land en ongestoord
bloeijen in de lente de
geurige bloemen, waar-
van de kostbare vruch-
ten in gansch Duitsch-
land beroemd zijn. Op
korten afstand lagchen
ons de wijnbergen te
gemoet.

»Wie gemakkelijk
in den spoortrein blijft
zitten," zegt Karl Sim-
rock in zijn schilder-
achtig en romantisch
Rijnland, »kan zich
niet beroemen den berg-
weg gezien te hebben.
Hij moet met zijn eigen
rijtuig hebben gereden
en althans bij Weinheim
uitgestegen zijn om den
ouden Windeck te be-
zoeken. Bovenden door
zuilen gedragen Mar-
stall, naast den slanken
toren staande , moet hij
den blik werpen in het
door de Weschnitz door-
stroomde Birkenauer, in
het Gorrheimer dal, en
op het blaauwe Olden-
wald in het verschiet,
dat zich regts en links
verheft, gestaard heb-
ben. Aan de hessische
grenzen bij Unterlau-
denbach, waar de be-
roemdste wijn wast die
aan den Bergweg ge-
vonden wordt, moet
hij v��r en achter zich
gestaard hebben, want

Gezigt op Weiuheim.

hier, waar het gebergte een halven kring beschrijft, vertoont zich de Oelberg bij Schriegheim, tusschen
Weinheim en Heidelberg, in de schoonste vormen, en de koning van den Bergweg, de Melibocus,
vertoont zich nergens met zoo groote pracht. Bij Heppenheim moet hij of de bouwvallen van Starken-
burg , waarnaar het gansche gewest genoemd wordt, �f het nabijgelegen Lorsch hebben bezocht, want
niet slechts de Bergweg, maar het geheele land, zoo ver men zien kan, heeft hieraan zijne beschaving
en zijne historische herinneringen te danken. Van de geschiedenis des lands moet hij ook eenige
hoofdstukken doorbladerd hebben en althans zoo veel weten, dat de Starkenburg door de monniken
en vasallen van Lorsch is gebouwd om hun abt het bezit der rijke abdij te waarborgen, welke keizer
Hendrik IV aan zijnen gunsteling, aartsbisschop Adelbert van Bremen, had geschonken; dat het reeds
zoo vroeg gestichte Lorsch ook vroeg ontaardde, zoodat zich Paus en keizer reeds in de dertiende

127

-ocr page 154-



		�

		al het goede hetwelk het bevat, welkom heet. � Vele der schoonste ge- bouwen zijn reeds sedert den geweldigen brand van 1822 verwoest, maar altijd en overal vinden wij torentjes en gevels, balkons en poor- ten , die met de zonder- lingste gebouwen in het Schwarzwald kunnen verge- leken worden. Ook Bens- heim is met de overleve- ringen der abdij van Lorsch, die naauwelijks een uur van daar verwijderd ligt, ten naauwste verbonden. Daar in de kleine bonte kapel von- den Lodewijk de Duitscher en zijn zoon de eeuwige rust en Paus Leo IX breidde zegenend zijne handen over hun graf, dat den volke heilig was, ondanks de ruw- heid der tijden. Rusteloos weefden Po�zij en Legende om deze plek hare gouden draden, die zich tot in het Nibelungen lied uitstrekken; want herwaarts, naar Lorsch, brengt Chriemhild het lijk van den edelen Sigfried en somber luidt de klagt in de verzen van het grootsche lied, hoe de koene held in eene lan- ge lijkkist v��r de kerk lag. Wij zetten den togt voort over het ouderwetsche Zwingenberg, over Seeheim, Eberstadt naar Bessungen. � Hier verlaten wij het woud, dat tot hiertoe aan onze regterzijde lag en
		eeuw genoopt zagen om het aan het aartsstift Mainz te geven ter verbetering van de kloostertucht, ja, toen dit niet baatte, het geheel in te lijven, waarom echter Mainz met den Palts in oor- log geraakte. Te Auerbach moet hij althans eene po- ging hebben aangewend om de jonkvrouwelijke wees te verlossen, want wie kan zeggen of de wieg, waarin hij geschommeld is, niet ge- vlochten was uit teenen van den boom, waarvan hare bevrijding afhing; en wan neer hij dit naliet, moest de jonkvrouw wederom ge- duld oefenen en wachten tot dat op de weide een kersenboom groeide en uit het hout van den kersen- boom eene wieg werd ge- maakt. Slechts het kind dat het eerst in die wieg ge- schommeld wordt, kan haar eenmaal bevrijden. Bij Zwin- genberg moet hij ook den Me- libocus beklommen hebben en den toren, die zijn top ver- siert en reeds in de verte schit- tert en het hoogste punt van het ge- bergte vormt, be- stegen hebben. Hier waant hij zich dan koning van het Odenwald en van de onmetelijke Rijn- streek , aan zijne voeten." Op den Berg- weg eindigt alles op back of heitn en zoo komen wij dan over Steppen- heim naar Bens- heim, dat ons met
		Ru�ne van het slot Auerbach.

		De Rijnpoort te Bensheim. 128

-ocr page 155-

�JJ»

�

c/3

-ocr page 156-





		Markt te Darmstadt.

		welke met prachtige vruchtboomen bebouwd, naar Heidelberg voert. Ook de grootsche herinneringen, die ons tot dusverre begeleidden, tanen, het land wordt vlakker en de gedachtenwereld, die ons omringt, nieuwerwetsch. Niet meer op groene kruinen en in bouwvallen gestorte burgten rust thans onze blik, maar op het bonte woelige leven der hedendaagsche maatschappij. Wij zijn in de hoofdstad van het schoone Hessenland � te Darmstadt. Dezelfde tegenstelling, die ons bijna in alle steden in het oog valt. welke zich in den nieu- weren tijd hebben ontwikkeld, vertoont zich ook hier : het binnengedeelte, de kern der stad, is nog in den ouden stijl gebouwd ; de antieke huizen en straten zijn allen zoo digt mogelijk op een gepakt; de nieuwe stad echter, die overal buiten de wallen en poorten is gedrongen, neemt ruime afmetingen aan; hier zijn de straten breed en regt, de huizen hoog en fraai, de hedendaagsche geest voert er heerschappij. Slechts in weinige steden is de toepassing van dit beginsel der grootsche uitbreiding ouder dan een tiental jaren. De vorst, waaraan Darmstadt dit te danken heeft, was de groothertog Lodewijk I. Te regt staat daarom zijn gedenkteeken te midden van de nieuwe schepping, en der liefde, welke dit monument deed oprigten, gaf de kunst hare wijding, want het monument, dat op een reusachtige voetzuil is geplaatst, is van geen ander dan van Schwanthalers meesterhand. Het paleis, waar de groothertogen van Darmstadt resideren, heet »het Slot." Het is een grootsch gebouw, reeds door de oude landgraven van Hessen gesticht en dat elke volgende eeuw in eigen stijl uitbreidde. Het belangrijkste deel is ongetwijfeld die vleugel, welke uit de eerste jaren van de vorige eeuw dagteekent en door Franschen voltooid werd. Zijn prachtige gevel is naar de markt gekeerd en inwendig verbergt het de edelste schatten van kunst en wetenschap, die het land bezit. De waarde der verzameling schilderijen en oudheden en der overige collecti�n is bekend en ook de 17 129

-ocr page 157-



		schouwburg, die thans weder opgebouwd zal worden en waarvoor de regerende groothertog, naar het voorbeeld zijner voorgangers groote zorg aan den dag legt, geniet in geheel Duitschland eene welverdiende vermaardheid. Kortom, de kleine residentie verstaat uitnemend de kunst om den vreem- deling, die door de schoone natuur van den omtrek herwaarts gelokt wordt, ook door intellectuele schatten hier te boeijen. Wij weten, hoe het de beste waarborg van Duitschlands beschaving is, dat niet slechts een enkel maar vele brandpunten daarvan bestaan en aan dit beginsel worden wij door Darmstadt op aangename wijze herinnerd.

		Gezigt op het slotparlt te Darmstadt

		130

-ocr page 158-

>qp; ijs.)

IWFV5I

smmi

«e.

.�■1*

Worms- Jodenkerkhof.

Van "Worms naar Mentz.

|e gansche weg, dien wij het laatst aflegden, loopt
langs den regter oever van den Rijn en het groene woud zag er
zoo verlokkend uit, dat het ons diep in het lommer zijner bla-
deren en legenden trok. Het is dan ook de laatste maal dat
zulk een bladeren dak aan den oever van den grooten stroom
verrijst.

Nu echter keeren wij terug naar zijn zoom, in de breede
vlakte welke hij doorsnijdt, en die sinds duizend jaren van den
grootsten bloei getuigde. Natuurlijk is ook hier weder het steedsche
element het overheerschende en de eerste van die van oudsher
beroemde steden des Rijks, die beneden ons op den linker oever
verrijst, is Worms.

Wapen van Worms.

Worms is niet schoon in den gewonen zin, die aan liefe-
lijke kleuren en bevallige vormen denken doet. Maar er is nog
eene andere schoonheid, ernstig en zelfstandig, die het beneden zich acht reeds bij den eersten
blik erkend te worden. Dat is de schoonheid, welke aan de oude steden van het Gerauer land en aan
den omtrek van Worms eigen is.

Het landschap is vlak en de kleuren zijn somber; tusschen de vette, laag gelegen landerijen
jaagt de Rijn met rustige kracht voort. Zwaar wilgenhout groeit aan beide zijden van den oever,
waartusschen zich armen der rivier kronkelen, door breede zandbanken verdeeld en waarop nu en dan
de reiger neerstrijkt. De horizon is geheel onbeperkt en laat aan de wolken vrij spel; tegen den grauwen

131

-ocr page 159-



		In de wijnbergen bij Onze Lieve Vrouwenkerk.

		hemel teekenen zich de torens van den dom vol verheven majesteit. Slechts wanneer men met vor- schenden blik de lange fijne lijn volgt, zal men de ware beteekenis en het historisch karakter van dit landschap beseffen. De geest, die daarin leeft, is van rustige, krachtige natuur; hij heeft die eigenaardige epische breedte, welke grootsche historische figuren tot aanvulling, tot stoffage, eischt. Hier in de aloude, thans vergeten, Camba was het, dat eens de duitsche vorsten ter konings- keuze vergaderden en waar de twist der beide Konrads werd geslecht. En toen daar de gansche menigte wachtend stond En het gedruisch des volks tot rust was gekomen, Zoodat men den stillen golfslag van den Rijn hoorde, Toen zag men plotseling hoe de beide heeren Elkander hartelijk bij de hand vatten En elkaar den broederkus gaven. Toen was het duidelijk, dat zij geen wrok meer koesterden, En elk gaarne den ander den voorrang wilde geven. Zoo schildert Uhland in zijn »Hertog Ernst van Schwaben" de koningskeuze in het jaar 1024 en toen de eendragt eindelijk tot stand was gekomen, toen trok het gevolg der vorsten en het jubelende volk naar Mainz ter krooning. Dit alles zijn tafereelen, die sinds lang zijn verbleekt, maar het landschap, de grond waarop zij voorvielen, leeft en voor hem, die aandachtiger de omgeving gadeslaat, ontwaken zij weder; hij hoort thans weder het volksgedruisch en ziet de hooge gestalte van den magtigen koning, die boven allen uit- steekt. Deze magt der historische herinnering, dit onzigtbaar voortleven der historische figuren in eene

		132

-ocr page 160-



		�

		Markt te Worms. beperkte ruimte is het kenmerk van het historische landschap. Men kan te Worms wel onverschillig voorbijgaan hetgeen t\'s, maar niemand kan zich onttrekken aan de overweldigende gedachte aan het- geen was. Hier is de plek, waar eens de groote Caesar stond, waar Attila de sombere held der verwoesting zijn ros over den Rijn dreef, waar het oude sprookje van den Rozentuin speelt en de strijd der beide koninginnen, Brunhild en Chriemhilde is ontstaan. V��r den dom te Worms en over den dom steeg die sombere wolk, waarvan de bliksemstraal eeuwig blijft lichten in het krachtige Nibelungen lied. Ook thans nog is de dom het magtigste van alle gedenkteekenen der stad; hij is een van die prachtige steenen reuzen, zoo als de Kerk langs den geheelen Rijn tot wachters heeft gesteld van hare wereldheerschappij. In het gansche gebouw met zijne ronde torens en tinnen ligt iets strijdvaardigs en krachtigs; het doet denken aan een geharnast ridder. Het is geheel in romaanschen stijl; het is de

		133

-ocr page 161-

oorspronkelijke vorm van eene romeinsche basilika, maar getooid met alle sieraden van een tijd die
onuitputtelijk was in zijne scheppingen; nergens is de groote eenheid van geheel gebroken of zijn de
bijzondere deelen met elkander in strijd. »In de eerste jaren der eeuw gebouwd," zegt Simrock, »is
het een der oudste en schoonste monumenten van den rondbogenstijl. Van het oostelijke koor en de
noordelijke lange zijde blikken afschuwelijke monsters en grimmige dieren naar beneden, als wezens
uit den heidenschen tijd, die de christelijke Kerk in de elfde eeuw nog niet allen had kunnen uitwerpen en
overwinnen. Het westelijke koor vertoont vormen uit een eenigzins lateren tijd en overgangen tot den
spitsbogen stijl. Men verklaart dit door de herstellingen van een der westelijke torens, die in de vijf-
tiende eeuw noodig bleek. Maar een westelijk koor kon moeijelijk in het plan van den bouwheer gelegen

omringt; dat zegt ons
ons gevoel bij elke
schrede ; de adem der
Historie omzweeft ons.
Hoe vele voor de ge-
schiedenis van Duitsch-
land gewigtige conci-
li�n, mei-vergaderingen
en rijksdagen werden
binnen deze muren ge-
houden. In het jaar 772
werd hier tot den oor-
log tegen de Saksen
besloten; in 112 2 kwam
hier op een rijksdag een
verdrag tusschen keizer
Hendrik V en Paus Ca-
lixtus II wegens het be-
leenen der bisschoppen
met scepter, ring en staf
tot stand. In 1495 werd
onder Maximiliaan I een
groote rijksdag gehou-
den, waarop het vuist-
regt in Duitschland af-
geschaft en de landvrede
werd ingevoerd.

Dan komt die ge-
denkwaardige Rijksdag
te Worms, toen voor de

hebben. Hier,

tegen-

over het oostelijke koor,
moet zich volgens de ge-
biedende wet oorspron-
kelijk de hoofdingang
hebben bevonden. Het
tegenwoordige bijna ge-
heel crothische hoofd-
portaal aan de zuidzijde
kan eerst drie eeuwen la-
ter er bijgevoegd zijn."
Zoo krachtig als de tijd,
die ze in het aanzijn riep,
zien ons die ruwe mu-
ren aan en de indruk
verflaauwt niet, wanneer
wij met schroomvalligen
tred den heiligen tempel
binnentreden. Daar zijn
de steenen graven der
oude kerkvorsten van
Worms en boven de
altaarschilderijen met
gouden achtergrond, in
de eene kapel de reus-
achtige doopkom, in de
andere de rustplaats der
koninklijke vrouwen. �
Het is een meesterwerk,
dat ons van alle zijden

Worms Dom.

muren van den ouden gewijden dom Luther de groote kloot deed ontstaan, die den nieuwen tijd van den
ouden scheidt en de wereld heeft verdeeld in twee halfronden des geloofs, toen hij de woorden sprak :
>Hier sta ik, ik kan niet anders; God helpe mij."

Waarlijk � die dagen, toen Worms het middenpunt was der oude historische gebeurtenissen,
toen de grootwaardigheidsbekleeders, Karel V en alle vorsten der aloude rijksstad leefden, zijn lang
voorbij; op den tijd des luisters volgde eene diepe, kommervolle vernedering. Reeds de dertigjarige
oorlog bragt eene groote verwoesting over het land, maar door de rooftogten van Lodewijk XIV
werd niet slechts) verwoest, maar ook vernield. Na dat twee regementen van den vijand lang genoeg
binnen zijne muren hadden gelegerd , werd aan de burgerij verkondigd, dat het de wil van den aller-
christelijksten koning was, dat van Worms alles tot den laatsten muur zou worden gesloopt; slechts een

»34

-ocr page 162-



		*

		Het Luthers gedenkteeken te Worms.

		korte termijn werd tot het verlaten der stad gegund en toen � steeg de vernielende vlam ten hemel. Het was een reusachtige kamp tusschen de beide groote elementen: de aarde en de steen wilden niet wijken en de vlam wilde niet worden gebluscht v��r dat het laatste huis verdelgd was. En toen was Worms nog sterk bevolkt en magtig, gelijk het oude keizersteden betaamt. Een dubbele muur omringde de stad; zij had zeven poorten en de Rijnpoort was zoo hecht, dat men dertig mijnen moest aanleggen om haar te doen bezwijken. Stuk voor stuk zonk de oude heerlijkheid in de asch en terwijl de inwoners de handen wrongen, werd de stad aan den grond gelijk, waaruit zij ontstaan was. Alles was dood, alles verzengd en stom; slechts de muren van den dom stonden nog in deze verbrande woestijn. Alle menschelijke bezittingen waren vernield; God had slechts Zijn eigen huis gered. Men bouwde weder op; de muren zijn door andere vervangen, maar de groote geest, het grootsch verleden, die met de muren verdwijnen, kan een volgend geslacht niet weder in het leven roepen. Een stille sombere tijd trad in; in de straten wies het gras en gedrukt en moede leefde het nieuwe geslacht. Naauwelijks een derde gedeelte van hetgeen zij eenmaal geweest was, telde thans de bevolking; zij leefde door hare grootsche herinneringen en niet door het geloof aan eene groote toekomst. Lang duurde dit onbeduidende, half verstorven leven; nog in het midden der vorige eeuw maakt een kroniekschrijver gewag van de ledige plaatsen en woeste vlakten, die in het inwendige der stad te vinden zijn; nog in 1840 noemt Victor Hugo Worms *wie ville qui 7>ieurC en schildert hij in sombere welsprekende woorden den indruk van den doodstrijd, dien hij daar kreeg. Eerst in onze dagen begint de stad weder op te leven; het zijn niet de oude krachten, welke uit een langen sluimer ontwaken, maar de geest van het heden; moderne begrippen, die zich in de oude versteende ledematen uitstorten; duizenden bedrijvige handen zijn werkzaam in de groote fabrieken; duizenden goederenwagens ijlen over de rails langs den Rijn tot Nederland. Wij treden een deftig huis op de Lindenplatz binnen; groene wijnranken omslingeren de deur en daarbinnen zetelt liefelijk die gastvrijheid, welke het schoone voorregt van den Rijn is. Alles is gemakkelijk ingerigt en fraai in dit huis, en getuigt van den ouden patricischen geest. � Deftig 135

-ocr page 163-

en rustig zit de vader aan
tafel en verhaalt ons van
de oude tijden; het goedige
lachje, dat nu en dan zijn
gelaat verheldert komt bij
hem uit het hart voor. Nog
met het zelfde welbehagen
als vijf en twintig jaar ge-
leden ziet hij zijne lieve en
altijd opgeruimde gade aan;
duizend herinneringen her-
leven in den jeugdigen gast
en in de groene roemers
parelt de gouden wijn, die
hier alleen gevonden wordt.
Op den achtergrond echter
is de vriendelijke dochter des
huizes bezig met te zorgen
voor den maaltijd; verstandig
als de Else in het sprookje
en lieftallig als de dochteren
der schoone rijksstad. Op
alles weet zij antwoord te
geven en toch blijft zij altijd
bescheiden; haar lacfchend
gelaat is omlijst door bruine
vlechten. Als

De Zweedsche kapel te Oppenheim.

eene fee, die
onbewust en

De St. Kalherinenkerk te Oppenheim.

zonder stoor-
nis hare taak

vervult, bestuurt zij het huishouden. Mij was het of
eene zachte herinnering aan de glanzende dagen
van voorheen mij door het harte ging. � Wonnegau
noemde men destijds het heerlijke gebied der rijks-
stad Worms.

In meer dan een opzigt schijnt ons Worms
toe de eerste groote stad aan den Rijn, waarin zich
het eigenlijke Rijnleven openbaart, dat zich tot
Keulen in klimmende mate ontwikkelt. En zoo
ontbreekt dan ook in dit leven die beminnelijke trek
niet, welke de schoonheid der vrouwen geeft 5 be-
koorlijk en eenvoudig zijn allen waar wij haar ook
ontmoeten; hier vindt men eene eigene wereld van
zeden en gedachten, ja zelfs van namen en in alle
harten bruist het rijnsche bloed.

Met blijde dankbaarheid denk ik steeds aan de
gastvrije dagen in Worms, en de magtige rijksstad
van weleer in de zoo stil geworden stad van heden!

Klokkentoren in <1e Katherinenkerfc te Oppenheim.

136

-ocr page 164-

Tusschen Worms tot Mainz ontmoeten wij geene groote stad meer, maar des te weelderiger en
rijker is het land. Het wordt beheerscht door bloeijende wijnranken en den vrolijken geest die uit de
wijnranken voortspruit. Dat is het tafereel, hetwelk wij aanschouwen, wanneer wij op den blaauwen
stroom afdrijven ; wij rusten uit te midden van deze lagchende natuur van al den ernst, dien de mensch

blijfselen � men is thans
evenwel bezig de kerk te
restaureren � zijn nog in
hooge mate de aandacht
waardig. Het is niet slechts
een monument des geloofs,
maar ook de grootheid van
vroegere tijden en geslach-
ten is in deze steenen ver-
eeuwigd. Dit gevoelen wij
diep, wanneer wij bij eene
eenzame omzwerving de na-
men lezen, die op al deze
graven staan: het zijn geen
namen die aan personen,
maar die aan de eeschie-
denis behooren. Daar ginds
op het stille kerkhof echter,
dat de kerk omringt, rusten
duizenden en duizenden, wier
namen en lotgevallen nie-
mand meer kent. Volgens
oude gewoonte is daar een
knekelhuis opgerigt, waarin
de schedels worden bewaard,
die men uit de aarde opgroef.
Welk eene zonderlinge hui-
vering overvalt ons bij de
aanschouwing daarvan, wan-
neer wij door het hekwerk
naar het bleeke gebeente
staren, en de gedachten
plotseling in ons oprijzen,
die eenmaal in deze schedels
spookten � onuitgesproken,
onvervuld, voor eeuwig ver-
loren !

in de muren der stad achter-
laat, van al de woelingen,
waaraan de sombere herinne-
ring den Rijn tot den stroom
der geschiedenis maakt.

Eerst te Oppenheim
maken wij halt; hier eerst
ontmoeten wij weder de ge-
tuigen der stormachtige da-
gen. Boven de wijngaard-
ranken fier en gebiedend rijst
eenburgt, die voor vele jaren
misschien menigen keizer in
zijne zalen, menigen vijand
binnen zijne muren zag,
want hij was eene rijksves-
ting en zijn naam waardig,
die beteekent: »Kroon des
Lands". Nog veel ouder dan
die burgt is het stadje zelf,
dat zich aan zijne voeten
uitstrekten op de puinhoopen
van eene romeinsche kolonie
is gevestigd. Ofschoon ne-
derig en zonder vertooning,
bezit het toch eene der
schoonste kerken, die de go-
thische kunst ooit in Duitsch-
land in het aanzijn riep, en
het brutale vandalisme van
den Paltzoorlog was noodig
om ook dit meesterstuk aan
de vlammen prijs te geven.
Meer dan de helft der be-
roemde Katherinenkerk werd
destijds verwoest, maar ook
de half in puin gestorte over-

Wachter in de wijnbergen bij Nierstein.

Zelfs hier ontmoeten wij de sporen van den oorlog, die meer dan eenmaal het vrolijke stadje
teisterde, want menige verbleekte schedel is gespleten en menig draagt het merkteeken van een kogel.
Wie zou hem den dood hebben aangedaan? Een zweedsche ruiter, die in den dertigjarigen oorlog
hier voor de stad lag, een soudenier van het fransche leger, dat Turenne naar den Rijn voerde, een
Spanjaard uit de Baskische bergen? Maar wie denkt thans aan dit vergeten leed! Op de heuvels,
die eens door het bloed der strijders werden gedrenkt, bloeit thans de wijnrank en schitterend parelt
de wijn in het »klinkende glas". Hier is het ook, dat wij voor het eerst den naam Rijnwijn aan-
treffen, want alles wat verder op ligt behoort niet meer tot de landkaart, maar tot de wijnkaart van

18
137

-ocr page 165-

den Paltz. De Niersteiner, de Laubenheimer en de Bodenheimer toch hebben een wijd en zijd ver-
maarden naam en met dezen vullen wij den beker tot den rand, terwijl ons de boot naar beneden
voert over de blaauwe golven naar Mainz. Reeds verheft zich de dom boven de breede daken; reeds
is het, als hoorden wij in de verte het luiden der klokken; daar ligt zij v��r ons de oude koningstad
aan den Rijn ! En zoo vullen wij nog eenmaal den beker met den gouden drank, om het gouden
Mainz te begroeten.

-*4m&^&$m$W^:\'&<

. . .. ^V^\'

ytfttte�iiSft

rr7��^Wi«^,wtf\'|w.ii"-^,J#.

fcftvMII\'vfi\'iiWvVJ

^^,n~~ ; ~ -^B il >.«..] jl .

^ ;__

- -^,gaM|i|"

Mainz van de waterzijde.

138

-ocr page 166-

�

Mainz. De oever van den Rijn in den winter.

Het gouden Mainz.

)reden wij thans binnen, lezer, door de eigenlijke deur var»
de Paterstramat van het Duitsche Rijk, door het gouden Mainz.
Ik voer u naar het heilige Keulen, langs den schoonsten oever _vwaarmede God den duitschen stroom gezegend heeft.

Eens lag zij meer boven op den zacht glooijenden heuvel,,
de veelbeteekenende, door hare geschiedenis zoo merkwaardige er*
toch onvernielbare stad. In den loop der tijden is zij gedaald tot
den oever van den stroom; gedaald ook van de klassieke hoogte
van haren oorsprong, toen de Romeinen hier hunne steenen brug
sloegen, een juk voor onze woeste duitsche vaderen. Ook van hare-
kerkelijke hoogte uit den tijd toen de bisschoppen van hun herder-
staf een wereldschen scepter maakten. Maar nogtans is zij de
gouden stad gebleven, al zijn ook magt en rijkdom onder velerlei;

Wapen van Mainz.

lotgevallen verloren gegaan.

Mainz is een gouden, blijde stad gebleven, en waar de reiziger
op de majestueuse zilveren vlakte tot hare versmalling bij den
Mausethurm, stroom op- en afwaarts, het romantische dal doorsnijdt, daar erkent hij in de ingezetenen
van Mainz de lustigste en vrolijkste zonen van vader Rijn. Is ook de ligging van Mainz niet eene der
schoonste, het ligt meer dan eenige andere stad vrij en liefelijk is zijne omgeving. Tot op verren
afstand vermeit zich het oog van de hoogte van Kastrich of de »Anlagen", aan welker voet de prachtige

139

-ocr page 167-



		.

		*>.-#0 Mm "\' -4- \'■ \' -^M �y$ \'■" w ;"^;:<iIP ? T&> ■\'\'�/\|\': ...i;V , 4jl** ■■\'*.

-ocr page 168-

spoorwegbrug ligt, over de Main,
over de in afwisselende tinten
zich uitstrekkende bergruggen van
het Odenwald en den Taunus. �
Vrolijk en bekoorlijk verheffen zich
daar de hoogten van Hochh�im
met hare wijngaarden, die als een
poort vormen voor de zamenvloei-
jingvan Rijn en Main ; met b reeden
omtrek rijst daar de roode groote
kazerne van baksteen, de tegen-
woordige onderofficiersschool van
Biberich op den tegenoverliggenden
oever. Altijd in beweging drijven
daar de lokaal-stoombootjes van
de eene zijde naar de andere,
voorbij de Au, het digtbelommerde
eiland; steunend bewegen zich de
sleepbooten van de Rijnstoomvaart-
Maatschappijen aan de spits van
gansche vloten over den schitteren-
den waterspiegel; als majestueuse
zwanen der legende trekken de
passagiersbooten in den trant der
zwemmende Mississippi-paleizen,
heen en weder, en traag sleept
zich het houtvlot tusschen de dam-
pende met honderden reizigers be-
dekte passagiersbooten.

Daarboven echter, als opstij-
gend uit de diepte van het stroom-
dal, in de nevelachtige verte of
van den zonnetroon des eeuwigen
lichts, de omgeving beheerschend,
met naauw zigtbare omtrekken,
blikken van den horizon over de
vlakte het jagtslot van den* hertog
van Nassau, de witte kapel van
den Neroberg, een reuzen padden-
stoel van hoog geboomte, en de
schitterende gouden, met kruisen
bedekte koepels van die herinnering

Mainz. Voor den dom.

aan Byzantium, de Grieksche Kapel,

welke hier half tusschen het groen
verscholen ligt.
En verder stroomafwaarts. te midden van grillige, steil afgebroken en in zachte nuancen afwis-
selende rotsen, strekt zich daar ginds, hoog boven de watervlakte en boven de terrassen van R�desheim
het Niederwald uit, dat, als een poort, een bogt van den Rijn, afsluit, om straks aan gene zijde den toerist
een nieuw panorama te openen. Is de zon hem gunstig dan ziet hij, die op de hoogte van Mainz het

140

-ocr page 169-





		Benedenzaal van het Germaansche Museum.

		landschap overziet, een klein gedeelte van den parelsnoer Rheingau, dat daar neerligt in het geurige eden der druif, waar de goede God het menschdom zoo ruim heeft gezegend en naast den wijnrank de minerale bron deed ontspringen. Daar boven, ja daar zingt alles : »Eere zij God in₍de hooge hemelen." De kruisen en crusifixen tusschen de wingerdtuinen, de sappige gouden druif, de breede edele kastanjeboom, de tusschen het donkere loof verstrooide villa\'s en landhuizen, de stadjes die zich schijnen te baden in den zilveren stroom en eindelijk de menschen, zoo vrolijk en dankbaar te moede. Maar hoe schoon het hier zij, toch heeft de geschiedenis in dit Rijndal treurige bladzijden ge- schreven, vooral op den linker oever, en Mainz inzonderheid heeft hare hand gevoeld. Zijn oorsprong verliest zich in den kindschen tijd der volken, in de eeuw der sage. In Trier, zoo zegt de legende, leefde veertienhonderd jaar v��r Christus, een toovenaar Nequam genaamd, die door de inwoners van daar verdreven werd, omdat hij hen kwelde met zijne duivelskunstenarijen. Nequam zwoer dat hij, om hen te straffen, eene andere stad zou bouwen. Hij kwam op de plek waar thans Mainz staat en riep door zijne tooverstaf eene stad uit het niet. Eene andere legende schrijft aan een Trojaan, Moguntus geheeten, die na de verwoesting Troje ontvlugtte, den bouw der stad toe, en er is inderdaad eenig verband tusschen de namen, maar een verband dat niet veel waard is. De eigenlijke geschiedenis begint eerst met de romeinsche kolonie, welke hier was gevestigd, en toch is het onmogelijk, dat op een zoo bij uitstek gunstig gelegen plek, aan de zamenvloeijing van twee zoo belangrijke rivieren niet reeds vroeger eene duitsche volkplanting zich zou hebben gevestigd. Daarvan is echter geen spoor meer overgebleven. De twee groote perioden der geschiedenis van Mainz waren de romeinsche tijd en de bisschop- pelijke tijd en van beiden getuigen nog de steenen overblijfselen. De oudste er van verhaalt ons, dat Agrippina in het jaar 38 v��r Christus een vast winterleger vestigde bij het oord Moguntiacum. Als curator civium romanorum mog. wordt Cajus Sertorius genoemd. Als de wezenlijke stichter van de vestingwerken treedt Cajus Drusus op, die ook het castrum op de andere zijde, het tegenwoordige Castel, bouwde, en eene steenen brug over den Rijn legde, om zijne legioenen gemakkelijker in het hart te kunnen voeren van die duitsche volksstammen, die in de bosschen leefden. Aan hem herinnert thans nog Eichelstein" boven de «Anlagen", voorheen een prachtig gebouw, dat zijne legioenen voor hem oprigtten, thans eene ru�ne, even als de waterleiding, die hij aanlegde, en de steenen pijlers, welke thans nog in den Rijn gezien worden en waaraan de scheepmolens zijn geankerd. 141*

-ocr page 170-



		*





		Fontein op de markt.

		Van onschatbare waarde was in elk geval de beschaving, die de Romeinen in het land bragten-, ook zij voerden door het twee en twintigste legioen, dat uit Jeruzalem met den bisschop Crescentius terug keerde, het christendom in het land, die beiden om strijd door onze voorouders gehaat waren, die den bloei der stad weder vernietigden , toen Rando ze overviel en meedoogenloos de Romeinen zoowel als de christengemeente doodde. Weder opgebouwd, werd Mainz andermaal op Sint Sylvester van het jaar 406 door de Vandalen en hunne bondgenooten overvallen en geheel in de asch gelegd. Attila verwoestte het nogmaals in 451 en eerst na het verdrijven der Romeinen in 642 onder Theo- dobert en Dagobert begon men het weder van den grond af op te bouwen. Mainz was de zetel van het oostfrankische hertogdom. Eerst onder Karel de Groote, toen deze in Neder Ingelheim zijn paleis stichtte, den wijnbouw invoerde en de apostel Bonifacius bisschop van Mainz werd, werd de stad weder eene stad van beteekenis voor geheel Duitschland, tot in 893 keizer Amulf de stad veroverde. Van toen af echter, toen de bisschoppen, de vrome dienaren der Kerk, als raadgevers der duitsche keizers en wereldlijke vorsten optraden, begon een eindelooze tijd van twisten, die onmogelijk hier zijn te verhalen. De monniken namen de taak op zich van christelijke en onchristelijke lands- 142

-ocr page 171-

knechten der bisschoppen; de kloosters overstroomden het land. De Kerk heerschte onder be-
scherming van den paus. Een man als bisschop Hatto moest, door de boosaardig hem toegedichte
gruweldaad, in den Mausediurm der wereld een van de snoodste legenden geven; zelfs bisschop \\\\ illigis,
de zoon van den wagemaker, wel de edelste van allen, koesterde de eerzucht om zich tot keurvorst

rat

^mM�sgfim

M.iiiiz. Kruisgang in de Stephanuskerk.

te laten benoemen en nam toch in het stadswapen het bekende wiel op, ootmoedig daarmede
zijne afkomst belijdende. Onder Willigis ontstonden de Dom, de Lieve Vrouwen Kerk en onder
hem ook heerschte eindelijk eendragt met de burgerij, die intusschen reeds onder zijn opvolger weder
verloren ging. Hendrik IV, de boeteling van Canossa, zette aan de heerschappij der bisschoppen paal
en perk, door de privilegi�n der burgers te beschermen, welke door hen steeds bestreden werden, tot
dat in 1104 de rijksdag van Mainz hem van den troon vervallen verklaarde.

Onder den aartsbisschop Ruthard , en waarschijnlijk onder zijne bescherming, brak in Mainz de
vervolging los tegen de joden, wier rijkdom sedert lang ergernis gaf. De pandjeshuizen in de handen

-ocr page 172-



		Mainz. Schaatsenrijden op de grachten der vesting.

		van italiaansche israelieten � van daar thans nog de naam van »Lombarden" � deden uitnemende zaken; italiaansch-israelitische bankiers leefden op de meest weelderige wijze; van daar de haat des volks, die niet door den bisschop werd tegengegaan. Wat vermag ook een vorst tegen eene opgeruide volksmenigte! Het zou, zoo als wij reeds zeiden, te ver voeren, wanneer wij de geschiedenis van alle aarts- bisschoppen mededeelden met al den zegen dien zij schonken en den vloek, dien Arnold trof, toen de oproerige burgers, welke hij «honden" noemde, zijn huis plunderden, hem vermoordden en gruwelijk verminkten. De zedeloosheid onder het volk en de geestelijkheid was intusschen tot eene bedenkelijke hoogte gestegen ; Frederik II zelf hitste de Mainzers tegen hunnen aartsbisschop Siegfried III op; zij verdreven dezen; Siegfried bragt een leger op de been en belegerde Mainz, dat door den honger ge- dwongen werd zijne poorten te openen. Uit wraak overvielen hem de Mainzers op een nacht toen hij sliep in het slot van Eltville en dwongen hem met het mes op de borst weder een nieuwen vrijheids- brief af, dien hij onderteekende om zijn leven te redden. Andermaal verbannen, maakten de Mainzers korte metten met hem, joegen de geestelijkheid de stad uit en behielpen zich zonder godsdienst in die mate, dat gedurende jaren de inwoners in het geheel niet ter kerk gingen. Eerst onder Matthias heerschte weder vrede en vriendschap met den aartsbisschop, die nogtans door vergif om het leven kwam. Eerzucht en schraapzucht waren het ongeluk der bisschoppen, die liever oorlogvoerden en handel dreven, dan zich om het geestelijk welzijn der bevolking te bekreunen. 144

-ocr page 173-



		Het carneval te Mainz. * � * - In het jaar 1254 stichtten de Mainzer burger Watpoden het Rijnsche Stedenbond, daar men weder met eene andere plaag des lands, de roofridders, had te doen. Als middenpunt van de Rijnsteden ontving Mainz den vleijenden titel van »het gouden". In het jaar 1492 maakte Adolf van Nassau zich door verraad van de stad meester; hij plunderde ze en ontnam haar de stadsvrijheden; in 1592 viel het in handen van Albrecht van Brandenburg, die hier geducht huis hield. Toen kwamen de Zweden, onder Gustaaf Adolf, die het klooster der gevlugte geestelijken brandschatte. Later, in 1644, werd de stad door de Franschen bezet en in 1648 door dezen, na den westfaalschen vrede, weder verlaten; zij keerden in 1792 terug onder Custine, wien Mainz door verraad en lafheid werd overgeleverd. De Pruisen namen het weder in 1793 onder Kalkreuth. Een jaar daarna sloegen wederom de Franschen beleg voor de vesting, maar zij werd hun ontnomen door den oostenrijkschen maarschalk Clerfayt, die over den Rijn trok. Door, den vrede van L�neville kwam Mainz aan Frankrijk en het bleef fransch tot den val van Napoleon. Het Weener Congres gaf de stad, waarvan de vestingwerken door den gedurigen strijd der laatste jaren aanzienlijk waren versterkt aan den groothertog van Hessen, onder wien ze als bondsvesting bleef tot 1866, toen de Duitsche Bond dezer wereld overleed. � Dit is in groote trekken de geschiedenis der oude keurstad; sedert onheugelijke tijden een onaf- gebroken kamp tegen veroveraars en brand schatters, een bestendige twist met de geestelijk-wereldlijke overheid. 9 H5 .

-ocr page 174-

«\'

Van dien woeligen geest uit den tijd, toen zij onder de bisschoppelijke heerschappij stond, is
der bevolking niets meer overgebleven; daarentegen heeft de geest van Frankrijk zijne schaduw binnen
de muren van Mainz achtergelaten. Fransche instellingen, fransche manieren, de luchthartigheid der
fransche uitgewekenen, die zoo lang in het naburige Coblentz zich ophielden en de zedeloosheid, die

had. Het trotsch� ge-
wrocht van den edel-
sten der bisschoppen,
Willigis, de dom,
begonnen in het jaar
978, is zesmaal door
brand verwoest of
door de vlammen aan-
getast ; in den oorlog
zag het de teugellooze
benden daar binnen
dringen, bepaaldelijk
in 1813 de Franschen.
In het jaar 1009 ge-
heel afgebrand, was
hij in 1024 weder zoo
verre voltooid, dat
keizer Konrad II hier
kon gekroond worden.
In 1024, 1037 en 1211
woedden hier weder
de vlammen; Gustaaf
Adolf moet zelfs be-
vel hebben gegeven
om de kerk in de lucht
te doen springen; in
1793, toen zij bij
het bombardement in
brand werd gescho-
ten , leed zij ook veel
en in 1813 werd zij
een fourage-magazijn
voor de Franschen.

ddtlgd

pZ%j*p

De nieuwe tijd heeft

het zijne gedaan om

Mainzer vrouwen uit de volksklasse.

de kerk volkomen te

restaureren en te doen
uitbouwen.

Het ligt niet in mijn plan hier de rol van vreemdelingen-gids op mij te nemen; ik verwijs liever
mijne lezers naar de bijzonderheden voorkomende in »die Rheinlande" van Heyl, dat in het »Biblio-
grafisches Institut" is verschenen. Slechts van de talrijke grafzerken en monumenten in den dom zij
melding gemaakt en bepaaldelijk van de marmerplaat bij den ingang, waarop het jaartal 794 te lezen is.
Zij was zonder twijfel de grafzerk van de schoone Fastrana, de zoo innig beminde gemalin van Karel de
Groote, waaraan de legende van den kostbaren tooverring is verbonden, die den keizer niet van haar
lijk kon doen scheiden, tot dat hij hem van haar vinger nam, bij zich stak en de onvergetelijke in het

I46

-ocr page 175-

St. Albanstift bij Mainz Het begraven. De tooverkracht echter, zoo verhaalt de sage, bleef voortduren,
en hield hem geboeid aan de plek, toen hij hem in de gracht om zijn paleis bij Nieder Ingelheim had
geworpen. Sint Alban is verwoest en de gemelde plaats is dan ook geenszins de echte oorspronkelijke.
Van groot belang is de Memorie, de kapittelzaal met de kapel van den heiligen Aegidius en daartegen-
over de steenen bisschopszetel met twee rijen van zitplaatsen der domheeren. Achter deze zaal is de
kruisgang, de kloostertuin; onder de monumenten is een gedenkteeken in modernen stijl van den minne-
zanger graaf Heinrich von Meissen, bijgenaamd Heinrich Frauenlob. Het werd gehouwen door Schwan-
thaler; Mainzer dames wijdden het, gelijk ook het opschrift zegt, den edelen zanger in het jaar 1842.
Ook de Stephanskerk zou door Willigis in 990 gesticht zijn. In die kerk is het monument van den
vromen man met zijn schedel en zijn misgewaad.

Metz en Straatsburg,
is de militaire betee-
kenis van Mainz niets
veranderd; alleen het
gewigt zijner stelling
is grooter geworden.
In zijn omtrek wordt
door de werken op
groote schaal, die
thans aangelegd wor-
den, aan het geheel
een nieuw karakter
gegeven.

In den laatsten
oorlog was Mainz een
der voornaamste de-
puts der fransche ge-
vangenen , waarvan
het ruime kamp een
treffend schouwspel
opleverde. Evenzoo
was Mainz destijds de
inschepingsplaats der
troepen- en proviand
transporten. De alles
gelijkmakende, alles
tot nuttige doelein-
den aanwendende tijd

De stad Mainz,

die het reeds lang te
eng om het hart is,
koestert thans het
voornemen om door
het uitleggen harer
vestingwerken ook uit-
wendig een vrolijker
voorkomen naar de
landzijde aan te ne-
men. Zij moet in het
vervolg een reusachtig
militair depot worden
en bij deze gelegen-
heid maakt men ook
aan de Rijnzijde eene
breedere kade. Bij
de landingsplaats had
tot hiertoe de stad
geen zeer aanlokkend
voorkomen. Terwijl
de overige vestingen
op de westelijke gren-
zen geografisch en
ook strategisch in

eene andere linie wor-

Mainz. Blokhuis der vesting.

den gesteld door de
vermeestering van

heeft ook hier weinig eigenaardigs nagelaten. Het leven en verkeer in Mainz is zeer druk; het getuigt
van bloei en welvaart; zijne typen zijn slechts in de benedenste lagen te vinden. De kunstenaar heeft
er eenigen verzameld in hetgeen hij schertsend den »Rijnadel" noemt: de vrouwen uit de volksklasse,
bij wie zich ook het »meenzer" dialect nog onvervalscht heeft gehandhaafd.

Zeer druk is in elk jaargetijde het verkeer aan den Rijnoever en over de schipbrug naar
Castel, dat op schoone zomeravonden de verzamelplaats is van de gansche levenslustige Mainzer wereld.
Een ander geliefkoosd oord zijn de schoone »Anlagen", die vooral in den tijd, toen Mainz nog
bondsvesting was, door de pruisische en oostenrijksche militaire kapellen, welke beurtelings con-
certen gaven, eene groote aantrekkingskracht uitoefenden. In den winter lokt het ijskleed, dat de
gracht om de vestingen bedekt, het jeugdige vlugge Mainz, dat daar het genot van het schaatsen-
rijden smaakt.

\'47

-ocr page 176-



		Begrafenis van Fraucnlob. Verlaten wij Mainz met een vlugtigen blik op enkele merkwaardige punten, die de stad aan- biedt. De citadel heeft slechts in zoover eene historische beteekenis, dat hij voor een deel bestaat uit steenen voor een gedeelte afkomstig van die welke de eerste romeinsche legioenen bezigden. Dat eenmaal uit Mainz een nieuw licht opging, daarvan getuigt het bronzen standbeeld van Gutenberg, door Thorwaldsen gemodeleerd. Het opschrift zegt, dat aan Johann Gensfleisch van Gutenberg zijne medeburgers, door bijdragen van gansch Europa gesteund, dit gedenkteeken oprigtten. Gutenberg stamde , gelijk bekend is, van eene Mainzer familie af. Ieder weet wat men aan zijne uitvinding te danken heeft, maar het jaar en het huis zijner geboorte weet niemand met juistheid te bepalen. Het keurvorstelijk slot op de Paradeplatz is van nieuwere dagteekening, en van 1627�1678 gebouwd. In 1792 was het de residentie van den keurvorst, in den revolutietijd de vereenigingsplaats van de Mainzer clubs. Evenzoo het bisschoppelijk paleis dat van 1666 dagteekent. In zijne nabijheid mijmert Ida Hahn-Hahn in het engelsche vrouwenklooster over de ijdelheden der wereld en hare eigene dwaasheden. Op de Schillerplatz ziet men het eerst het gedenkteeken van dezen onsterfelijken dichter. Van de fontein op het Plein, in 1760 opgerigt, zegt men dat de marmeren zuilen afkomstig zijn van het paleis van Karel de Groote te Ingelheim. Meldenswaard is nog het Duitsche Huis, dat tegenover het slot ligt; het werd in 1716 gebouwd en was vroeger het Duitsche-Orde-Huis �, thans is het van tijd tot tijd de residentie van den groothertog. De vreemdelingen, die des zomers in grooten getale herwaarts komen, ontmoet men vooral aan den 148

-ocr page 177-



		oever en in de straten nabij den Rijn. Hier staat hotel naast hotel met den gevel tegen den tusschen den Rijnoever en de straten zeer onvriendelijk aangelegden spoorweg, waarvan de kolen- en goederen- wagens, de rook en het gedruisch achter een zwarten muur den oever zijne schoonheid ontnemen. Den ganschen dag hoort men hier de bel, die het vertrek der treinen .aankondigt, als ware er geen tijd meer te verliezen. Het heen- en weder rijden der locomotieven, het rangeren der treinen geeft den reiziger altijd slechts weinige oogenblikken om over de rails de landingsplaats te bereiken. � Maken wij van een dier oogenblikken gebruik om plaats te nemen op den kleinen Adolf* de locaal- boot, die, terwijl millioenen glinsterende sterren uit den Rijn opspatten, ons tusschen de groene op den vloed gestrooide eilanden naar Biebrich voert, in het Nassausche, een der schoonste parelen van het Duitsche Rijk.

		Monument van Gutenberg te Mainz.

-ocr page 178-

Slot Biebrich.

BieMch,

rij en licht, van rooden zandsteen opgetrokken, verheft zich op den regteroever van den Rijn

het slot van Biebrich, thans nog de eigendom van een vorst, die over het schoonste landje van
Duitschland regeerde, zijn kroon, den diadeem van het gansche Rijnland, in een hagchelijk en beslissend
oogenblik op een valsch nommer zette en verloor, gelijk zoo menigeen aan de noodlottige speeltafel
verloren heeft, dien de hartstogt herwaarts lokte.

Het is een der schoonste kasteelen door zijne prachtige ligging. Aan zijn voet strekt zich een
lommerrijke laan uit onmiddelijk langs de rivier. Even als de Villa Reale te Napels, is het altijd
omringd door de Lazzaroni van het verkeer op de rivier, de zoogenaamde Reinschnaken, die de aan-
komst der stoombooten afwachten om hunne diensten den reizigers aan te bieden. Achter het slot
verheffen zich in de verte de begroeide hoogten van het Odenwald en den Taunus, een keten vormende,
die als eene groene lijst het dal omsluit, hetwelk aan haar voet ligt, bij den stroom plotseling brekend,
als schrikte hij voor den Rijnstroom; want bijna loodregt liggen onder elkander de steile terrassen die
den oever tegenover Binger uitmaken.

Een onbeperkt uitzigt heeft men uit de vensters en van het platte dak van het slot over den
prachtigen Rheingau, boven wiens hoogten en de sombere ru�nen van R�desheim en al de stadjes
door hunnen wijn vermaard, de Johannesberg zich verheft, terwijl aan gene zijde van den oever in het
donkerblaauwe verschiet zich de wolken boven het Wasgaugebergte zamenpakken. Het is een wonder-
schoon tafereel: de beide zijden van den oever, die zich aan gene zijde van het Niederwald schijnen
te vereenigen, dragen de bijna loodregt tegen de helling liggende wijngaarden met hunne huisjes,
villa\'s en lommerrijke parken, welke langs de rivier zijn gebouwd; en daar boven ziet men den burgt Klopp,
de Rochus-kapel, die van hare hoogte het dal beheerscht, het oude Ingelheim van dert grooten franki-
schen keizer, Ehrenfels en de Mausethurm met zijne snoode geschiedenis en daartusschen, over den stroom
gespreid, de liefelijke groene eilanden, waarlangs de vrachtbooten stoomen om achter de hooge R�des-

150

-ocr page 179-

heimer rots te verdwijnen. En daarboven weder de torens van Mainz en die van Hochheim; daarvoor
in ligte bogen de spoorwegbrug, de casematten van Castel met hare schietgaten en eindelijk het bonte
bedrijvige leven aan de beide oevers, het laden en lossen van de logge hollandsche vrachtschepen, de
Rijnkanen, en de hoog opgetrokken, minaretachtige schoorsteenen der fabrieken, die hun rook in digte
wolken in de blaauwe lucht opzenden.

Er is bijna geen liefelijker, vrolijker beeld te denken dan dit landschap het oog aanbiedt, ofschoon

in den Rijn zijn ge-
weest. Onbedachtza-
me vervolging, maar
vooral het toene-
mend bewonen van
den oever heeft den
bever sedert het be-
gin der vorige eeuw
reeds gedecimeerd en
verdreven en thans
is aan de plaats
slechts de naam ge-
bleven.

Het in renais-
sance stijl gebouwde
slot werd omstreeks
1706 door George
August van Nassau
voltooid. De zand-
steenbeelden, overi-
gens van vrij weinig
waarde, die op het
dak zijn aangebragt,
zien er treurig uit,
want zij hadden in
1793 bij de belege-
ring van Mainz veel te
lijden, toen de Fran-
schen hun geschut op
de Peters-Au plant-
ten. Een der groot-
ste en schoonste par-
ken, waarin reusach-
tige boomen groeijen,
strekt zich achter het
slot uit van het stadje

de oever tegenover
hetslot kaal en eentoo-
nig is. Men heeft een
vrij uitzigt naar alle
zijden en aanschouwt
de wondervolle wer-
king van den gouden
waterspiegel met de
digtbegroeide heuve-
len, de po�tische magt
der rustelooze gol-
ven, die over het ge-
heel verspreid ligt, en
het nooit stilstaande
leven, dat de maat-
schappelijke bedrij-
vigheid , gepaard met
den lust der vreem-
delingenwereld om te
genieten, hier doet
ontstaan.

Het lijdt geen
twijfel, of Biebrich
ontleent zijn naam
aan de bevers, die
hier vroeger in groo-
ten getale moeten ge-
leefd hebben en op
het tegenover liggen-
de eiland in den Rijn
een gunstig woonoord
hebben gevonden. �
Thans nog zijn be-
wijzen genoeg voor-
handen , hoe talrijk
deze dieren eenmaal

In den slottoren te Hiebrich.

Hertog Adolf van Nassau wijdde daaraan de grootste zorg tot zijn land aan
Pruisen viel, dat hij in het allerlaatste oogenblik nog had kunnen redden, daar hem zelfs nog na den
slag bij K�niggratz de keuze werd gesteld. Hij koos partij voor Oostenrijk, misschien minder uit eigen
aandrift dan daartoe bewogen door de meest verblinde raadgevers. De verpligting, hem opgelegd, om
door het park, zijn particulier eigendom, een open doorgang te onderhouden en menig misbruik uit die
verpligting voortvloeijend, deden de belangstelling van den ver afwonenden vorst voor zijn geliefkoosd
oord verflaauwen. Hij verkocht de fraaije oranjerie aan de stad Frankfort, die daarmede haar

151

♦

-ocr page 180-



		> Palmentuin" restaureerde. Het park is ook thans nog schoon, want zijne lommerrijke boomen groeijen hier nog altijd, maar de vroegere luister is voorbij, nu op het slot de schitterende hof- houding ontbreekt. Diep achter in het Park ligt ook de ru�ne van den ouden Biburg, ook Moosburg genoemd. Hij staat op andere bouwvallen, die reeds in 992 een kasteel vormden. Zijn geschiedenis verliest zich in het duister verleden. De steenen beelden aan den ingang zijn afkomstig van graftomben der graven van Katzenellebogen uit de abdij Eberbach. De beeldhouwer E. Hopfgarten had voorheen hier in een der zalen van den burgt zijn atelier en vervaardigde daar op bestelling van den hertog den sarkophaag voor de grieksche apel te Wiesbaden. Hopfgarten stierfin 1856. Eenigen zijner werken, die in dit atelier nog bewaard worden, waaronder het model van de Loreley, zijn op het laatst van 1874 door zijne erfgenamen verkocht en verzonden. Sedert het vlek Biebrich zijne beteekenis als residentie van den hertog van Nassau verloren heeft, ging ook de welvaart van de gemeente Moosbach, waarmede het is vereenigd, achteruit. De Staat vestigde wel is waar eene officiersschool in de door den hertog gebouwde kazerne, maar de luister van een hof ontbreekt. Het tegenoverliggende Mainz trekt het verkeer tot zich en ook thans nog bestaat de buurmans-naijver, aan kleine staten eigen, die eens in een stillen nacht de haven van Biebrich, welke in aanbouw was, door het doen zinken van eene geheele vloot met steenen trachtte te vernielen. Ook Heine heeft dit feit bezongen.

		*

		Rijnschsnnken.

		.

		152

-ocr page 181-

Gezigt op Wiesbaden van den Neroberg.

Wiesbaden.

_ueer landwaarts in , voorbij het station van Moosbach, voert de weg langs eene zachte glooijing
en door eene lommerrijke rij boomen aan weerszijden beschut naar Adolfs-H�he. Links heeft men
een betooverend uitzigt op de eilanden en een deel van den Rheingau ; regts een ander bijna even
verrukkelijk op Mainz-Castel en den bergketen. V��r ons ligt de Taunus, van welks kruin het jagtslot
»de Platte" en de kapel, door digt geboomte omgeven, naar beneden blikken, terwijl links van de
chaussee de houtvesterswoning aan den weg door het bosch naar Schlangenbad en het opgaande hout
zich vertoont en regts weder op den top van den heuvel de Bierstadter Warte het gansche Rijndal
beheerscht.

Reeds v��r Moosbach beginnen de landhuizen, de voorposten der zorgelooze maatschappij,
die zich aan gene zijde der heuvelen, in het schoonste der rijndalen, in de stad der »leegloopers",
Wiesbaden, de aangenaamste rust zoekt. Door weelderig groen slingeren zich naar beide zijden de
wegen, doorsneden door den Taunus- en den nassauschen spoorweg. Binnen weinige minuten is de
bergvlakte bereikt en aan onze voeten ligt het kleine paradijs, eenmaal de residentie van den hertog
van Nassau, het Mekka van allen, die den pelgrimstogt maken naar zijne warme bronnen, het duitsche
Nizza, beschut tegen de felle noordoosten winden, het vereenigingspunt van hen, die, het gewoel der
groote steden ontwijkend, onder de Rijnzon in het zachtste klimaat rustig hunne dagen willen slijten.

\'53

-ocr page 182-

Avondconcert te Wiesbaden.

Er is dan ook bijna geen oord ter wereld zoo begunstigd als dit. Op en tegen de hellingen van het dal,
dat rondom door bergen is ingesloten, grillig verspreid tusschen de weelderig aangelegde tuinen en
parken, omringen de landhuizen de enge, altijd door de geurige dampen der heete bronnen door-
trokken stad, terwijl uit de eigenlijke »Kochbrunnen", den ijslandschen Geiser gelijk, eene dikke wolk ten
hemel opstijgt. Alles, wat het oog hier overziet, getuigt van welvaart, rijkdom en vrede. Ter naau-
wernood waagt zich hier en daar een kasteel tusschen de villa\'s te dringen en de tallooze met gouden
knoppen versierde vlaggestokken op de daken, spreken van de welwillendheid, waarmede de bezitters
der landhuizen elke gelegenheid van een nationalen feestdag aangrijpen, ofschoon hier, in dit naar de
nieuwste mode ingerigte idyllische landschap, eigenlijk elke dag een zondag is.

Reeds tot op den top der Adolfs H�he heeft de bouwwoede der laatste voorspoedige jaren de
landhuizen doen verrijzen. Zij voeren ons langs de Adolfs Allee naar beneden, naar de zindelijkste en
bevalligste aller duitsche steden, die, voor veertig jaren naauwelijks meer dan een dorp, het thans door
oed en kwaad tot meer dan veertig duizend inwoners heeft gebragt. Door goed en kwaad zeggen
wij, want zijne oorspronkelijke parken en lusthuizen is Wiesbaden aan de speelbank verschuldigd en
eerst toen deze door het besluit der Regering was opgeheven, waagden het de famili�n, die in de
bedrijvige wereld niets of bijna niets meer te doen hadden, in grooten getale hier hare toevlugt te
zoeken. Wat dus de speelduivel had begonnen , werd door een goeden geest voltooid en naauwelijks
zagen de inwoners van Wiesbaden, dat zij met dezen nog beter af waren dan met de eersten, of de
speculati�n in huizen en bouwgronden vingen aan. De badplaats werd eene miniatuur-wereldstad; hare
bewoners behoorden tot alle nati�n; het is thans eene neutrale kolonie der hoogere kringen uit alle oorden,
waar elke taal en elke munt gangbaar is.

Ook de geschiedenis van Wiesbaden, waarom de hier zoo bont vereenigde maatschappij zich
weinig bekommert, vangt aan met de Romeinen, met het oude Mattiacum, tot welks stichting de reeds
destijds heete-bronnen aanleiding gaven. Reeds Plinius spreekt er van en de overblijfselen, die op den
Heidenberg en den R�merberg gevonden worden, dagteekenen, naar men aanneemt, uit den tijd van
het veertiende legioen, dat later door het twee en twintigste werd vervangen. De namen Wisibad,
Wisibadum komt voor in de verdragen van 843. De roofridders van den Rijn hebben ook op deze
plaats erg huisgehouden en haar eens geheel verwoest. In 1815 werd Wiesbaden de hoofdstad van
het hertogdom Nassau. In 1866 werd het door eene compagnie pruissische landwehr bezet, die geen
tegenstand ondervond en sedert is het stadje een zetel der pruissische regering.

154

-ocr page 183-



		De promenade in Wiesbaden. Het hart der stad vormt natuurlijk het Kurhaus met zijn prachtig park. Weidsch en grootsch is de weg van het station door de Wilhelmsstrasse, aan de eene zijde belommerd door de hooge plataan- boomen allee en dat gedeelte van het park, hetwelk den naam van Warme Dam draagt en waarvan het welige grasperk met den vijver en de tweede muziektent tusschen de stammen der platanen door- schijnen. Met de Theater-platz vereenigt zich de tuin v��r het Kurhaus, een rijk tapijt van bloemen vormende, waartusschen des avonds de luisterrijk verlichte watervallen bruisen. Regts en links is weder een dier grootsche plataan-alleen, die den beau monde uit de badplaats-wereld naar den eigenlijken tuin achter het hoofdgebouw leidt. Tegenover deze allee zijn eveneens twee rijen van de schoonste boomen en daarachter, weder aan de beide zijden, de kolonnade met hare winkels. Deze plek biedt vooral des namiddags en \'s avonds een bont en levendig tafereel, wanneer de aanvang van het concert alles achter het Kurhaus en de schaduwrijke kastanjeboomen bijeenlokt. Digt op een gedrongen zit daar dan het gezelschap onder de boomen, wandelt langs den zoom des vijvers, waarin de witte zwanen in sierlijke bogten zwemmen, vaak getooid door de bontversierde gon- dels, die, daar de ruimte niet groot is, rustig over den kalmen waterspiegel zich bewegen. Een wondervollen indruk maakt dit bekoorlijke plaatsje, wanneer des avonds gedurende het concert de vijver door bengaalsch vuur is verlicht en de fontein hare waterstralen hoog boven de kruinen der boomen springen doet. Er wordt te Wiesbaden veel bengaalsch vuur ontstoken. Daarmede en met vuurwerk en bloemen houdt Ferd. Hey\'1, de nooit rustende ondernemer, zijne gasten vrolijk en in beweging. Indrukwekkend en rijk versierd zijn de zalen van het Kurhaus, de groote reuniezaal met de kleinere conversatie- en restauratie zalen. Eerst rinkelden in den linker vleugel van het gebouw in vier van deze zalen de goud- en zilverstukken en ruischten de bankbiljetten op het noodlottige groene kleed; het zenuwachtige rouge gagne et la couleur en het kletteren van den ivoren bal der roulette wekten in menig gemoed smart en vreugde. Maar dat is lang voorbij. Niemand denkt er meer aan en ook het bevallig ongedierte, dat zich om de speelbank plagt te verzamelen, trekt thans naar Saxon en Monaco. Wiesbaden is eene solide stad geworden. Ik erken, dat ik onregt had, toen ik vroeger, op eene andere plaats, beweerde, dat de speelduivel evenmin als het mos op de muren uit de stad zou te 155

-ocr page 184-



		Fontein in het Park. verbannen zijn en dat eenmaal, wanneer Wiesbaden � hetgeen God verhoede � door eene aard- beving werd verwoest, als uit de baren van de Oostzee de klokken der Vvieta, hier het failes votre jeu uit de diepte zou opstijgen. Het park van het Kurhaus strekt zich vrij ver uit tot bij het dorp en de ru�ne Sonnenberg en de Dietenm�hle, de zeer bezochte koudwater inrigting, terwijl aan weerszijden de Sonnenberger- en de Parkstrasze loopen, die beiden met villa\'s zijn bebouwd. Onbeschrijfelijk schoon zijn deze tuinen, dank zij hunne verscheidenheid van groen, vooral in het voorjaar, wanneer de prachtige vegetatie zich in hare volle kracht ontwikkelt in dit dal, dat tegen alle winden beschermd is. Inzonderheid de Bignonia Catalpa, de trompetboom met zijne kandelaberachtige witte bloemen, schenkt aan het Park eene eigenaardige bekoorlijkheid en ook in alle landhuizen en villa\'s is er een overvloed van fraaije en zeldzame bloemen. Volgt men den Wilhelmusweg langs het Kurhaus en de Theaterplatz, dan bereikt men bij den Taunusweg de zoogenaamde Trinkhalle. Regts daarvan, bij het begin van den Sonnenberger weg,

		156

-ocr page 185-

verheft zich op den heuvel »das schone Aussicht", het Paulinen-paleis, een eigendom van den hertog,
v��r hem door de hertogin weduwe bewoond. Het vormt den top van een vrij steil hellenden heuvel met
park en bloemperken en werd van 1841�1843 in den stijl van het Alhambra gebouwd. Regtuit voert de
weg naar de ijzeren Trinkhalle, een gebouwtje, dat niet aan zijne bestemming beantwoordt, want terwijl
het tegen de grillen van het weer zou moeten beschutten, laat het regen en sneeuw ongehinderd door.

Aan gene zijde van de Trinkhalle loopt ter regter zijde de weg die opwaarts naar Geisberg, een

de reeks van land-
huizen reeds het
terrein begint te
betwisten.

Van den Ka-
pelleweg, die over
dezen berg loopt,
blikken bevallige
half in het groen
verscholen villa\'s
naar beneden in het
vriendelijke dal. �
Die weg voert naar
de grieksche kapel,
waarheen ook een
voetpad tusschen
de wijnbergen en
hoptuinen naar bo-
ven slingert. Een
onge�venaard ef-
fect, het dal zelf
bij somber weder
als eene zon bestra-
lend, maakt deze
in een kruis ge-
bouwde byzantijn-
sche kapel met hare
vijf koepels met
echt goud verguld,
die door ketens met
de dubbele kruisen
verbonden zijn. Het
is van lichten zand-

op zich zelf liggend
deel der stad, voert.
Hier is de Hoogere
Landbouwschool
en vindt men even-
eens zeer vele vil-
la\'s. Regthoekig te-
genover de Halle
strekt zich de Lin-
denlaan uit, en in
deze loopt de Elisa-
bethsweg, welke
geheel door land-
huizen wordt ge-
vormd en na een
kort eind weegs tot
den ingang voert .
van het bevallig
schoone idyllische
Nerodal.

Hier in dit dal
ontmoeten wij reeds
het magtige woud,
dat daar verre om-
hoog zich verheft,
den Neroberg be-

dekkend , op wiens
hellingen, met wijn-

gaardshuisjes be-
zaaid , de edele
Neroberger groeit,
wien de zich altijd
verder uitstrekken-

Wiesbadcn. De grieksche kapel.

steen opgetrokken, sedert 1855 voltooid en door hertog Adolf van Nassau gewijd aan de nagedachtenis
van zijne vroeg gestorven gemalin, de grootvorstin Michailowna, tot wier mausoleum het strekt.

Verder bergopwaarts door het reusachtige beukenwoud, waar de stammen slechts op korten afstand
van elkander verwijderd zijn, loopt de weg naar het plateau van den Neroberg. Hier staat de belved�re,
een tempel, die een prachtig uitzigt aanbiedt op den Rijn, over Biebrich, Mainz, Darmstadt en de berg-
ketenen. Fraaije wegen en wandelpaden voeren door dit zich mijlen ver uitstrekkend bosch. Hooger
en vrijer, boven den Neroberg zich verheffend, ligt het jagtslot »de Platte", vijfhonderd el boven de
zee en schier onbeperkt is van hier het uitzigt over het Rijndal.

De bron van Wiesbaden, de eerste en oudste oorsprong der stad, voedt een dozijn badhuizen
met vierhonderd baden. De drink-kuur heeft des morgens plaats in de Halle en hare naaste omgeving,

157

-ocr page 186-



		Aan de staalbronnen in Schwalbach.

		waar de bewoners reeds vroeg door een muziekkorps worden gewekt. Daarna leggen zich de bad- gasten in hunne badkamers en diepe stilte heerscht op de promenade in de voormiddaguren, slechts afgebroken door de met hare bonnes spelende kinderen en de melancholieke rolstoelen van de bad- gasten, welke reeds vroegtijdig hunne badkamers verlaten. Ook in het park v��r het Kurhaus is het des voormiddags stil en rustig. Aan den vijver voederen kinderen de zwanen, die hun waggelend te gemoet komen. In de boschjes zitten de enkele badgasten, hunne romans lezende, onder de schaduwrijke kastanjeboomen slaan de kellners, met de servetten op de armen, slaapdronken tegen de stammen geleund. Slechts enkele schaakspelers zitten roerloos aan de tafel. Als overal wordt de morgen geheel door de kuur in beslag genomen, maar de namiddag en de avond zijn gewijd aan genot en uitspanning, welke honderden van hen die ze zoeken, niet in de con- certen en feesten van het Kurhaus, maar in de togten door den schilderachtigen omtrek vinden. De meest gezochte uitstapjes der Wiesbadener badgasten zijn naar Schlangenbad, omdat de weg onafgebroken door het lommerrijke beukenwoud loopt en die naar Schwalbach, twee tusschen bosch en weilanden op koelen bodem gelegen badplaatsen, waarin vooral de zenuwlijderessen genezing zoeken. Schlangenbad vooral was tot voor ongeveer tien jaren nog eene kleine vrouwen-republiek,

		158

-ocr page 187-



		�

		0*

		Badgasten bij Schlangenbad. waar zelfs de tijdelijke verschijning van een echtgenoot, die zijne zieke gade bezocht, zekere sensatie te weeg bragt. Er was een andere tijd in Schlangenbad, die van nog ouderen datum is, toen het kleine dal gedurende het altijd slechts korte saizoen in de bepaald voor dit doel opgerigte en fraai ingerigte gebouwen een vrij ligtzinnig gezelschap van beiderlei kunne bijeenlokte. In dien tijd telde Schlangenbad ook den edelen ridder prins Eugenius als badgast. Volgens de zeer eenvoudige geschiedenis van Schlangenbad werden zijne bronnen, kort na de ontdekking, aan een dokter uit Worms verkocht voor twee aam wijn. Uit het bezit van Nassau, waartoe het sedert 1816 behoorde, ging Schlangenbad in dat van Pruissen over. Zijn naam heeft het plaatsje ontegenzeggelijk te danken aan de Aesculaap-slangen, welke hier in groote menigte in de omliggende bosschen voorkomen en door de knapen worden gevangen, die ze aan de badgasten vertoonen. Een der fraaiste uitstapjes in den omtrek is die naar de hoogte Georgenborn, waarover de weg naar Wies- baden leidt. Daar heeft men een uitnemend panorama van den Rijn met een zeer ver uitzigt tot Frankfort en de omstreken van Worms. Eenige beminnaars van de natuur hebben dan ook hier hunne villa\'s doen bouwen, die het uitzigt hebben op het witte Rijndal. Het fraaiste punt van Schlangenbad zelf is de galerij van het Nassausche Hof, van waar men over de kleine ruischende fontein in het dal ziet, links in den terrasvormigen tuin van het Kurhaus, in welks kleine kiosk des namiddags concerten worden gegeven, of een troep reizende kunstenmakers hare stellage opslaat en den badgasten een programma in de hand stopt, waarin, zwart op wit, staat gedrukt, dat zij ikarische spelen uitvoeren. V��r ons ligt de wandelplaats, waar het altijd wemelt van bevallige toiletten; daarachter en daarnaast voeren in de rotsen gehouwen paden naar de dichterlijke open plekken in het bosch, die op werkelijk geniale wijze overal in het lommer zijn uitgespaard in de nabijheid van heldere bronnen. Deze schenken aan de zenuwachtige badgasten idyllische rustpunten. Eene heilige stilte heerscht hier in woud en dal, slechts nu en dan verstoord door een vrolijk gezelschap dat een toer op ezels maakt of door luidruchtige toeristen, wier vrolijkheid de heilige stilte verbreekt, die aan de zenuwen ruste schenkt.

		\'59

-ocr page 188-



		Zoo doodsch als het hier is, als de sneeuw het gansche dal bedekt en alles den winterslaap sluimert, zoo lustig is het, wanneer de lente de bronnen van het woud weder ontboeit, de dalen weder met bloemen bestrooit, de beuken en eiken met frisch loof versiert en de gevleugelde zangers hunne vrolijke melodi�n doen hooren. Maar voor geen van die allen, welke jaarlijks herwaarts komen is dan een verblijf hier aan te raden, want de lucht is scherp en duldt in het voorjaar slechts de ge- zonden ; ja zelfs wanneer officieel in het midden van den zomer de kuur is geopend, breekt wel eens onder de eerste gasten een sauve qui peut uit, waaraan slechts de meest onverschrokkenen weerstand bieden. Gelijksoortige ziekten , maar ook nog die van anderen aard, vinden genezing in het naburige Langen- Schwalbach of in de wandeling eenvoudig Schwalbach genoemd. Zijne staalbronnen en de hierdoor bezwangerde lucht lokken allen herwaarts, die aan bloedarmoede lijden. Schlangenbads badgasten herinneren wel eens aan de woorden van den franschen schrijver, die beweert, dat wanneer men een pakkendrager alles wilde opleggen wat een dame die aan zwakke zenuwen lijdt in het wintersaizoen te doorstaan heeft, hij zeker onder den last bezwijken zou. De plaats zelve ligt in een dal van weilanden en wordt het eerst in 1352 als het dorp Swalborn genoemd. Tot de historische beroemdheden, die hier de kuur volgden, behoort Tilly, die in 1628 hier moet geweest zijn en onlangs de voormalige keizerin Eugenie, welke in 1864 verscheen in het logement, thans als «villa Eugenie" bekend. Schoone punten in den omtrek zijn de burgten Schwalbach met zijn toren, Adolfseck, tijdens den dertigjarigen oorlog in de asch gelegd, en eenmaal de woonplaats der minnares van keizer Adolf; Hohenstein op een hoogen steenrots en Hohenfels op een kalkrots gelegen.

		Schlangenbad.

		I�O

		.

-ocr page 189-





		Castel.

		Uitstapje naar den Taunus.

		T is maar ��n weg, dus moest ik weder terug voorbij Moosbach naar Castel. Onvriende- lijk ontvangen ons de lokomotiefloodsen aan den Rijnoever, de schietgaten der vesting- werken kijken daar norsch boven uit, terwijl wij langs de huizen en hotels naar den ingang van het station rijden. Een groot deel der passagiers springt uit de coupes, om over het plein het stoombootveer te bereiken, tusschen barakken en staketsels, gelijk de onverbiddelijke verwoester van alles wat romantisch is, de vestingbouw, die verlangt. En voort gaat de trein, regts weder langs wallen, kasematten, forten, grachten en een moerassig land dat de Main omzoomt. De vesting ligt achter ons. De wijngaardbergen van Hochheim met zijne kerk, die op verren afstand te zien is, en zijne fabriek van mousserenden wijn rijzen voor ons; terwijl de wijnranken ook aan gene zijde van den spoorweg tot aan den oever van de Main zich uitstrekten. Het is een edel gewas, dat daar boven op den gelen, schijnbaar zandigen bodem groeit, vooral op een stuk grond bij de kerk, dat men den naam heeft gegeven van Hochheimer Dom-Dechanei. Het is een vurig vocht en menigeen is al boos geweest op den edelen geest, maar om altijd weder met hem te verzoenen. Daar staat ook een monument, wel is waar van weinig belang, maar dat toch van eenige betee- kenis moet zijn. Het is gewijd aan de Koningin van Engeland, Victoria. Waarom? Het opschrift zou kunnen luiden: aan het dorstige Oud-Engeland de dankbare Sparkling Hok, de Hochheimer Cham- pagne, die bepaaldelijk voor de harde britsche gehemelten is bereid en van hier in millioenen flesschen over het kanaal wordt gezonden. Al duidelijker en duidelijker worden ons nog de majestueuse omtrekken van den Taunus. Daarboven links ligt het eenvoudige Kurhaus van Weilbach, dat wegens zijne idyllische rust, zelfs in het badsaizoen, ook wel eens lange-weilbach � lange weile beteekent verveling � genoemd wordt en bekend is door zijne zwavel- en pas ontdekte Natron-Lithion-bronnen.

		161
		21

-ocr page 190-





		Gezigt op de bergen van Hochheim.

		Digt bij Frankfort, aan het station H�chst, waarschuwen de conducteurs de passagiers voor Soden om uit te stijgen, terwijl een zwerm van kinderen den trein aanvallen met de kreet: "Bube- schenkel! Bubeschenkel!" eene soort van gebak dat hier gemaakt wordt. Groepen reizigers, met bleeke gezigten waarop het verlangen naar de bronnen van Soden te lezen is, of met stoute ondernemende gestalten, dikke plaids in stevige riemen, schoenen met dubbele zolen, met spijkers beslagen en zware hakken, volgen de conducteurs, terwijl de anderen zich verdedigen tegen de Bubeschenkel en mijmeren over het kasteel van H�chst, welks stichter een frankforter patrici�r en tabaksfabrikant was, een zekere Bolongaro, wiens beroep zich ook thans nog tot zijne fabriek bepaalt. Volgen wij de toeristen. Binnen een uur zijn wij te Soden en daarmede op de zuidelijkste helling van den Taunus. Een weldadig, zacht klimaat, smaakvolle tuinen, chloornatrium-, koolzuur- en ijzerhoudende bronnen, reddende bronnen voor allerlei kwalen, trekken jaarlijks een groot aantal lijders herwaarts. Met stille verzuchting staren zij de bergbeklimmers na, die van hier uit den ge- wonen toer te voet of \'op ezels maken over Cronthal, Cronberg, Falkenstein en Pfaffenstein naar K�nigstein en hier overnachtend over den Fuchstanz naar den grooten Feldberg, die nog twee uren verder ligt, om van daar over Altk�nig in Oberwesel de bergvlakte van Homburg te bereiken. De Taunus, met digt geboomte begroeid, tusschen den Rijn, de Main en de Lahn zich uitstrekkend over eene lengte van acht en twintig uur, eindigt zuidwestelijk in het Rijngau-gebergte. Hij is de eigenlijke grens tusschen Noord- en Zuidduitschland, het lievelingsoord van de frankforter Tau- nusclub, die geregeld hare feesten op de meest merkwaardige punten aanrigt. Het hoogste punt is de Feldberg, achthonderd tachtig meter boven de zee, van waar zich binnen een kring van honderd vijftig uren een heerlijk panorama ontvouwt. Zijn metaalgehalte heeft reeds in vroeger tijden, zoo als de zoogenaamde Goudgroeve bij Homburg nog bewijst, speculanten uitgelokt tot mijnontginnin-

		162

-ocr page 191-





		Aan de Trinkhalle te Soden.

		gen, maar de grond was niet rijk genoeg. Slechts schotsche turf en klei komen in groote hoeveelheid voor en eerst in de Lahnstreek wordt door ijzer de moeite en kosten der ontginning beloond. Des te rijker is deze bergstreek aan minerale bronnen. Zijn naam ontleende de berg aan de Romeinen, die hem mons taunus noemden; over andere mogelijke naamsafleidingen behoeven wij dus niet te spreken. Als de eerste bewoners van den Taunus zijn de keltische stammen bekend, tusschen Rijn en Main de Helvetiers, dan de Ubiers en Katten, vervolgens de Alemanen, die het gebergte van de Romeinen bevrijdden, en eindelijk de Franken in de vijfde eeuw onzer tijdrekening. Hoe oorlogzuchtig het op deze heuvelen in den romeinschen tijd gesteld was, daarvan getuigen nog de ring- of heiden- muren der bergvlakten, wier uit- en toegangen de zoogenaamde "Renn"-wegen vormden, terwijl hier en daar nog de palen gevonden worden, die het romeinsche gebied aanduidden. In de middeneeuwen werden deze oudduitsche landstreken geregeerd door verschillende riddergeslachten, als Eppstein, N�ringen, Falkenstein, M�nzenberg en de aartsbisschoppen van Mainz, tot dat na verloop van eeuwen de Taunus, met uitzondering van Homburg en Witterau, aan Nassau kwamen eindelijk in 1866 aan Pruissen overging. Bergopwaarts voert de weg over Cronthal, eene bevallige) kleine badplaats door weelderige grasvelden omringd naar Cronberg, welks dappere bevolking, gesteund door een vendel ruiters uit den Pfalz, eenmaal de Frankforters in het open veld versloegen, en vervolgens naar het kasteel der ridders van Cronberg, waarvan niets meer is overgebleven dan eenige grafzerken. Hooger op den berg ligt de burgt Falkenstein, omringd door digtbegroeide bosschen. Irmengard, eene dochter uit het geslacht dat met den domheer Falkenstein in 1683 te Mainz uitstierf, doolt nog, volgens de legende, tus-

		163

-ocr page 192-



		Kastanjebosch bij Cronberg.

		schen de sombere muren. Op haar rust de taak, die in dezen tijd van het nuchtere verstand hoogst ondankbaar is, om ongelukkige minnaars en minnaressen te beschermen, wat over hare eigene lotge- vallen een zeer melancholiek waas werpt. Ook Heinrich van Osterdingen, de minnezanger, grijpt hier des nachts nog vaak zijne harp, en daalt van den oever van de Liederbach naar den Rijn, terwijl daar boven, verborgen in de reusachtige rotsklomp, de Altk�nig, een oud bergmannetje, huist, die de schatten bewaart en zijn altijd voortgroeijenden baard, om een haspel windt. Op de hoogte van den Altk�nig verrijzen thans nog de H�nenringe en de Teufelsmauer, twee ontzaggelijke rotsmuren uit ruwe blokken, los zamenhangend, opgetrokken, die tweeduizend schreden in omtrek zijn. Drie ingangen voeren binnen die muren, welke vermoedelijk door het voorgeslacht zijn opgerigt, want hier stond eenmaal de koningszetel van het Gaugerigt. Hier zetelden, vol- gens de sage, Ariovistus en Rando, de zoon der Alemanen. De koning van den Taunus is de Feld- berg. Van dezen heeft men een onbelemmerd vergezigt over de geheele streek tot den Th�ringschen Inselsberg, den H�nsr�ck en den Wasgau. Van hier overzag koningin Brunhilde, bij zonsopgang ontwakend, haar schoon rijk, en het volk noemde daarom de noordelijke steile helling het Bruno-

		164

-ocr page 193-

hildebed. Op den top van den Feldberg liet de sage Herman den Cherusker de duitsche helden tot
het eedverbond tegen het romeinsche juk bijeenroepen. Het in 1860 voltooide Feldbergshuis strekt
jaarlijks op den eersten Zondag in Juni tot verzamelplaats van de duitsche Turngezelschappen uit
de Mainstreek en den Rheingau.

Hoog verheven op zijn rots verheft zich de vesting K�nigstein, en aan de voeten van haren
troon ligt de stad van denzelfden naam, de verzamelplaats en het uitgangspunt van allen die een

togt naar het Taunusgebergte maken, vooral

(

van de Frankfurter Club. De graven van N�-

ringen worden hier het eerst genoemd; dan
komen die van Munzenberg en eindelijk de
Falkensteinen en Stolbergers, aan wie Mainz
de vesting ontnam. Ook de oude geschiedenis van
K�nigstein bevat menig gruwelfeit, terwijl in
1793 zijne sombere muren tot gevangenis dien-
den van deleden der Mainzer Club. Het belang
om dit prachtige punt te onderhouden, is te
grooter, daar K�nigstein door zijn voortreffelijk
klimaat eene zeer gezochte badplaats is gewor-
den, tot welks verfraaijing hertogin Adelheid
van Nassau door het aanleggen van een grootsch
landgoed het hare heeft bijgedragen. Op de her-
togelijke familie moet het ongetwijfeld een wee-
moedigen indruk maken, van hier uit op het
verloren schoone land te staren; toch komt zij
hier jaarlijks den zomer doorbrengen. Thans
intusschen begint de band, die haar aan hare
bakermat verknocht hield, eenigzins te ver-
slappen.

Van den Rossert, dien allen bestijgen
welke voor den Feldberg terugdeinzen, is niets
te zeggen dan dat hij eene reusachtige indruk-
wekkende rotsmassa vormt, waaraan men, om
haar onheilspellend voorkomen, den naam van
Duivelsslot heeft gegeven. Een prachtig uitzigt
van hier op K�nigstein, Falkenstein en de
ru�nen, die aan het magtigste, althans in de ge-
schiedenis het meest beteekenende ridderge-
slacht uit den Taunus herinneren, deEppsteiner,
wier tegen bestorming veilige, door sterke af-

De Vesting K�nigstein.

gronden en breede wallen omringde burgt alle
aanvallen weerstaan kon, behalve die van den
nooit moeden vijand, den Tijd. Thans zijn het bouwvallen die men ziet boven de kleine stad van
dien naam, op de rotsen, met klimop, sleedoorn, weegbree en braambezi�n begroeid, die van
tusschen de rotsspleten opschieten. Ineengestorte torens en eene vervallen slotkapel zijn de over-
blijfselen van het gebouw, dat eenmaal de trots der graven was, welke vier eeuwen achtereen
de omstreken in bedwang hielden en met den graaf van Nassau den meest verbitterden krijg
voerden en eindelijk, nadat de laatste telg was bezweken, hun eigendom moesten afstaan aan
de graven van Stolberg, van wie het op Keur-Mainz overging. Voor het volk verbindt zich aan
de Eppsteiners menige bloedige herinnering. In het poortgewelf van den burgt hing, als bietebaauw

165

-ocr page 194-





		in zware ketenen een geraamte van een reus, zoo als men destijds waande; het hangt thans in het museum te Wiesbaden als dat van een dier uit de voorwereld. De legende verhaalt nog van andere reuzen uit den omtrek van Staufen, de groote en kleine Mannstein, twee rotsen, uit welke de fantasie, wanneer men ze op een afstand ziet, twee menschelijke gedaanten heeft gemaakt. Eene er van verbeeldt den ridder van Falkenstein, die tegen den reus strijdt om zijne bruid, welke deze hem ontroofd heeft.

		Bouwvallen van Eppstein.

		�

-ocr page 195-



		&&

		Frankfort en Homburg.


		deze romantische rotswereld, in welker bosschen de sage zoo rijk is, komen wij in de hoofdplaats van het heilige romeinsche Rijk der Duitschers- Eens werden hier in de vrije rijksstad Frankfort, krach- tens het privilegie der Hohenstaufen en de gouden bul van KarelIV, de magtige heerschers gekroond, wier beeld- tenissen inde keizerszaal van het raadhuis, den Romer, hangen, en de gezalfden vertoonden zich hier van ouds- her, omringd door de keurvorsten, aan het feestvierende, jubelende volk. De tijd ging met ligten of zwaren tred over de kroningsstad heen; zij verloor hare privilegi�n en verwierf die weder, tot eindelijk, na het Weener congres van 1816, de duitsche Bondsdag haar tot zijn zetel koos en staart en poeder, groot- en kleinstaatsche diplomatie zich in hare straten ophield. De revolutie van 1848 deed een nieuwen morgen over Frankfort aanlichten; maar de oude klok van staat wilde dien morgen niet erkennen, en een andere, storm- achtige, bloedige morgen brak toen door. In de Paulskerk kwam de Nationale Vergadering bijeen, die in den strijd met de donkere elementen, van onderen opgestegen, twee harer beroemde leden verloren: vorst Felix von Lichnowsky en Heinrich von Auerswald. In 1863 noodigde de keizer van Oosten- rijk vruchteloos een vorstencongres hier te zamen, en toen kwam het einde van het lied: 1866. Generaal Vogel von Falkenstein bezette Frankfort met zijn Main-leger en daarop werd het bij Pruis- sen ingelijfd. De politieke beteekenis der eenmaal vrije stad, vrij zoowel door hare historische privilegi�n als door hare geografische ligging, ging met de centrali- satie der duitsche rijksbelangen in de noordduitsche keizersstad verloren, en zij, die nog pleitten voor het behoud der oude historische privilegi�n, moesten zich naar de magt der omstandigheden voegen. 167

-ocr page 196-



		Nog eene andere zon ging in het jaar 1749 over Frankfort op door Goethes geboorte. Ook Ludwig B�rne noemde Frankfort zijne vaderstad. Po�zy en in- tellectueel leven ontwikkelden zich in Frankfort door Clemens Brentano, Bet- tina von Arnim, Fr. M. von Klinger en anderen, de wetenschappen door A. von Feuerbach, Savigny, J. G. Schlosser en eene reeks van geestverwanten. De zeer gunstige ligging der vrije rijksstad was voor de bestendige en in de levenskracht van \'den bodem vastgewortelde materiele belangen veel bevorderlijker dan voor de zuiver intellectuele. Zij werd de zetelplaats van den handel van zuidwes- telijk Duitschland ; hare beurs werd eene magt reeds in den tijd toen de duiven- post nog de koersen van Parijs en Frank- fort naar het noorden bragt, en de geld- begeerige beursspeculanten in Berlijn aan het zweet van een koerierspaard, dat voor een aanzienlijk bankiershuis stil- hield, roken of de koers in Frankfort hoog of laag was. De naam van de stad werd onaf- scheidelijk van die der Rothschilds, Beth- manns en anderen, en zelfs thans nog, nadat Berlijn een tijd lang, bedwelmd door den damp der milliarden, aan Frank- fort den scepter der beurs heeft ontwron- gen, schijnt de oude keizersstad weder tot hare vroegere regten te komen. De oudste gedenkteekenen zijn de Romer met zijne keizerszaal en de gouden bul, en het open plein, de R�- merberg , waarop eenmaal de toernooijen werden gehouden; de oude brug over de Main, met het beeld van Karel den groote, die den rijksappel draagt, welk beeld intusschen van later dagteekening is, en den eerzamen burger van Sach- senhausen op het denkbeeld bragt, dat dit de man was die den appelwijn had uitgevonden, een drank, die in Frank- fort zeer geliefkoosd is. De vergulde haan op zijn ijzeren
		Frankfort. Straat aan den R�merberg.


		voetstuk heeft eene merkwaardige beteekenis. De duivel had geen vrede met den bouw der brug en hij eischte van den bouwmeester het eerste levende wezen dat over de brug zou gaan. En men joeg

		168

		-

-ocr page 197-

een mageren haan
over de brug. Ten
spot van den dui-
vel wordt nu het
vergulde beeld van
het arme dier ver-
eeuwigd.

Als den eer-
sten grondlegger
van den Frank-
forter dom noemt

^a��^

men Pepijn, den
vader van Karel

den Groote. Het

gebouw werd eerst

Het Lutherhuis.

De Romer. in 1512 voltooid.

Een groote brand
verwoestte in 1867 een deel van den toren en de kerk zelve. In ouderdom komt haar het meest de
Sint Leonhards-kerk nabij, daarna de Lieve-Vrouwe-kerk en de Nicolai-kerk. De beroemde Sint Paul
werd eerst in 1732 gebouwd.

Den vreemdeling valt bij zijne wandeling door Frankfort allereerst het Gutenberg-, het Goethe-
en het Schillermonument in het oog. Hij spoort natuurlijk het Goethehuis op, met zijne marmeren
plaat, het huis van Luther, waaruit deze op zijn togt naar Worms tot het volk zou hebben gesproken;
het Bethmann-museum met de onvergelijkelijk schoone Ariadne van Dannecker, het Kunst-instituut
van Stadel, het stamhuis der Rothschilds aan den ingang der Judengasse, het graf van Vrouw Rath,
Goethes moeder, op het oude kerkhof, den Eschenheimer toren, het laatste overblijfsel van de ge-
sloopte vestingwerken, den schouwburg, de beurs, den zo�logischen tuin en eindelijk den prachtigen
palmentuin met zijne zeldzame bloemen en gewassen.

169

-ocr page 198-



		Frankfort. Wedstrijd op de Main.

		Eene zelfstandige maatschappij in deze bevolking vormt de op den linker Mainoever liggende wijk Sachsenhausen, eigenlijk slechts van belang door het Duitsche Ordeshuis, dat daar gevonden wordt, evenzoo de Bornheimer heide, waarop Lichnowsky werd vermoord. De nieuwste tijd heeft, als overal in de groote steden, ook in Frankfort eene nieuwe stad doen verrijzen, die, wanneer zij geheel vol- tooid is, aan Frankfort een geheel nieuw aanzien geven zal. Particulieren en Maatschappijen hebben ook hier meer gedaan dan hunne krachten veroorloofden of de wet eener tijdige en verstandige ontwikkeling voorschreef; maar de tijd brengt alles weder in orde, en wat aan het tegenwoordige misschien een offer mogt kosten, is voor de toekomst een voordeel. De Frankforters zijn altijd een vrolijk, bewegelijk volk geweest. Hunne stad is in alle jaar- getijden, vooral echter in den zomer, een kruispunt voor de her- en derwaarts reizende vreemde- lingen; de hoofdader van het verkeer, het Zeil, klopt altijd even snel. De Main met hare heldere golven geeft aan de Frankforter vereenigingen gelegenheid tot vrolijke watertogtjes en wedstrijden; het Waldchen, waarin ieder jaar de lentefeesten worden gehouden, deTaunus, de bergweg en de na- burige badplaatsen zijn de geliefkoosde oorden, waar des Zondags gansche scharen van inwoners henentrekken; vooral Homburg, dat, op eene hoogte gelegen, binnen een halfuur bereikt wordt, en waar menig Frankforter zijne vrije dagen doorbrengt. Twee dynasti�n zijn binnen verloop van weinige jaren in deze druk bezochte badplaats te gronde gegaan, de eene bij de genade Gods, de andere bij de genade des duivels; de eene stierf uit met den laatsten landgraaf van Hessen-Homburg, die de duitsche politiek voorkwam door reeds in 1866 het tijdelijke met het eeuwige te verwisselen en de regering, ook slechts tot 1866, aan Darm- stadt over te geven; de andere, die naar het grillige wetboek der vier koningen regeerde, en te vergeefs, de vuist ballend, hare rouletten en kaarten inpakte toen het Parlement hare ballingschap had uitgesproken. Het was de dynastie van den pachter der speelzalen Blanc, die hier de eigenlijke landgraaf was, en in wiens wapen, eene sedert het jaar 1830 dagteekenende traditie, het devies was geschreven: lei ne gagne ni rouge ni noir mais toujours Blanc. Vor der H�he wilde de landgraaf Ferdinand Heinrich Friedrich zijne residentie officieel ge- 170



		�

-ocr page 199-

noemd hebben; het volk
noemde ze echter sur I\'a�i»te.
Eigenlijk beteekent dit het-
zelfde. De eerste naam is be-
houden gebleven. Eens, in
de dagen van Goethe, was
het hof van Homburg het
vereenigingspunt van mannen
van smaak en kennis. Goethes
Lila was de landgrafelijke hof-
dame Fraulein von Ziegler;
tot de geleerden aan het hof
behoorden von Sinclair, Jung-
Stilling, Lavater; zij kwamen
hier althans zeer veel. Ook
de ongelukkige dichter H�l-
derlin leefde hier na de schei-
ding van zijne geliefde Dio-
tima. De fransche revolutie
dreef een aantal Waldensers
herwaarts, wier nako-
melingen nog in den
omtrek leven. Vlugte-
lingen en gasten van
minder allooi dankte
Homburg aan de slui-
ting van de parijsche
speelholen in 1837 en
de zuivering van het
Palais Royal van dit
ongedierte. Met Bena-
zet aan de spits trok-
ken de pachters der
speelbanken over de
grenzen; hunne aanbie-
dingen vonden bij ver-
scheidene vorsten van
West-Duitschland een
open oor, en zoo wer-
den roulette en trente
et quarante in Duitsch-
land gevestigd. Benazet
en daarna zijn neef Du-
pressoir trokken naar
Baden-Baden, Blanc
naar Homburg; beide

verstonden de kunst de bloem
der maatschappij aan hunne
speeltafels te" lokken, terwijl
zij de Parijzer-feuilletonisten
met blijken van genegenheid
en geschenken overlaadden,
hun equipages en goud ter de-
zer beschikking stelden, over-
tuigd dat het laatste toch we-
der des avonds in hunne kas
zou vloeijen. Degelijker ging
het in Wiesbaden en Ems
toe, waarvan de vereenigde
exploitatie althans aan eenige
controle onderworpen was,
voor zooveel men althans met
den duivel kan boekhouden.
De zalen van het Kur-
huis zijn zeer schitterend in-
gerigt, en daar vereenigde
zich in alle jaargetijden
een zeer cosmopoli-
tisch gezelschap, omdat
hier het gansche jaar
door gespeeld wordt.
Thans, nu het saizoen
zoo kort duurt, daar het
door de weersgesteld-
heid bepaald wordt, is
het voor het groot-
ste gedeelte van het
jaar verlaten en leeg.
Grootsch is het schouw-
spel dat het terras van
het Kurhuis oplevert;
het is met glas over-
dekt en als een waar
Paradijs strekt zich aan
zijne voeten het Park
uit, dat aan beide zij-
den door villa\'s en ho-
tels begrensd is, terwijl
de achtergrond uit lom-
merrijk boschage be-
staat. Zeldzaam schoon
zijn de oranjeboomen,

Het Goethehuis in Frankfort.

die de estrade onder het terras versieren. De schouwburg is bevallig; het Darmstadtsche tooneelgezel-
schap geeft daarin voorstellingen, en wordt door andere vereenigingen daarin afgewisseld. Het voor-
heen landgrafelijke slot, dat thans ingerigt is voor de koninklijke pruisische familie, wanneer deze

171

-ocr page 200-





		De Judengasse te Frankfort. somtijds Homburg bezoekt, ligt op een heuvel door digt geboomte omringd. Talrijke villa\'s en huizen vormen een Buen Retiro voor aanzienlijke famili�n. De omstreken van Homburg, dat op een hoogte ligt, door een halven kring van de schoonste bosschen, met fraaije wandelingen en uit- spanningsplaatsen omringd, is zeer aantrekkelijk. De lucht is rein en versterkend, en wordt door berg en woud steeds frisch en zuiver gehouden. De minerale bronnen zoowel als de eigenschappen van het klimaat, voeren ook na de opheffing van de speelbank een zeer aristocratisch publiek her-

		172

		■

-ocr page 201-



		Aan de oude brug over de Main te Sachsenhausen.

		waarts. De weelde hunner equipages en hunne talrijke bedienden bewijzen, dat zij tot de hoogere kringen der zamenleving behooren. V��r het jaar 1872, het sterfjaar van de speelbank, was het moeijelijk om op zulke kenmerken te vertrouwen. Avonturiers en zedelooze personen scholen hier zamen als in andere badplaat- sen, waar eveneens het gezelschap gemaskerd verschijnt, een inwendig verderf en maatschappe- lijke onbeduidendheid onder groote weelde verbergende. Dat jaar gaf een ander cachet aan de bad- plaats; de parvenu\'s der beurs, in een enkelen nacht uit den grond opgeschoten gouden paddenstoelen, die natuurlijk niet zonder lakeijen en prachtige rijtuigen zich konden vertoonen. Zij verdwenen bij de eerste ramp, die hen trof, en kwamen niet terug. Zoo werd de kring, die te Homburg bijeen 173

-ocr page 202-



		Gezigt op Homburg. kwam door herhaalde onweders gezuiverd. De stad zelve is van geringen omvang en telt ongeveer achtduizend vijfhonderd inwoners, wier beroep en bedrijf grootendeels in verband staat met het jaarlijksch bezoek der vreemdelingen. Van het station komende bereikt men over de brug, de hoofd- ader van het stadje, de Louisestrasse, waarin het eene hotel grenst aan het andere, terwijl de overigen, door fraaije tuinen omringd, meestal in den stijl van villa\'s gebouwd zijn en de vreem- delingen huisvesten, die zich hier hebben gevestigd of de kuur volgen. Eigenaardig zijn de eerste dagen, wanneer, na een langen winterslaap, bij de opening van het saisoen de eerste gasten aanko- men, de eerste fiacres de belangstelling wekken en met koffers en valiezen beladen door de Louise- strasse rijden. Men telt er nog slechts enkele personen; de kapel, die gedurende den ganschen winter voor een klein uitgelezen gezelschap heeft gespeeld, heeft reeds plaats genomen in de muziektent en vat nieuwen moed zoodra zij weder nieuwe gezigten ziet, die zij niet kent als ingezetenen van Homburg of als Frankforters, welke regelmatig een vlugtig bezoek brengen aan het stadje. Alles her- ademt weder; het eene hotel na het andere vult zich weder, tot eindelijk het volle saisoen is aan- gebroken en de kuur haar bloei bereikt heeft. Van de talrijke belangrijke punten uit den omtrek noemen wij het stadje Oberursel met zijne in de vijftiende eeuw gebouwde gothische kerk. Ook deze plaats was eenmaal eene plek van gewigt voor de beschaving, want hier werd reeds in 1462 de boekdrukkunst uitgeoefend. De boekdrukkerij van Nicodemus Frischlin werd hier in 1590 opgerigt en heeft eene letterkundige vermaardheid. Ook in den omtrek van Homburg treft men vele romeinsche overblijfselen aan; een van de voornaamste 174

		k

-ocr page 203-








		In den tuin van het Koerhuis te Homburg.

		tusschen Main en Rijn is op den zoogenaamden Saalburg. Reeds bij Heddernheim werden in 1830 vele merkwaardigheden gevonden, o. a. de grondvesten van een tempel van Mitras, waarvan een goed bewaard relief in het museum te Wiesbaden te zien is. Een aantal andere overblijfselen van dien tijd kwamen te voorschijn en getuigden voor het verblijf der romeinsche legioenen in deze streken. Een duidelijk herkenbare romeinsche heirweg voert regtstreeks van hier naar de ru�ne van het voormalige romeinsche kasteel de Saalburg, waar men reeds voor lang een klein Pompeji had kunnen opgraven, wanneer de algemeene belangstelling voor de daartoe vereischte middelen zorg gedragen had. Hoe onvolkomen opgravingen onder zulke omstandigheden steeds zijn omdat zij slechts nu en dan door eene met dat doel opgerigte vereeniging plaats konden hebben, zijn toch reeds meer dan twintig morgens van dit kasteel bloot gelegd en de muren, die het omringen, en wallen en grachten zijn reeds voor het grootste gedeelte zigtbaar. Vier poorten met vierhoekige torens, en daarachter de gebou- wen die het kasteel omringden, zijn in stand gehouden; onder de eerste is de Porta Pretoria en de Porta decumana. Een Praetorium van honderddrieenvijftig voet lang en honderdtwee�ndertig voet breed, fonteinen, badkamers, moza�ke en andere vloeren; kelders, halfin puin gestort, treft men 175

-ocr page 204-



		In het slotpark te Homburg.

		hier aan, terwijl hier en daar nog een gedeelte der muren in stand is gebleven. Urnen en kruiken vindt men op de plaats, waar voorheen de lijken verbrand werden. Een aantal munten en wapens zijn hier opgegraven, en daaronder een urn met vijfhonderdvijftig zilveren munten. Van groot be- lang is het zoogenaamde Knekelhuis, dat in den laatsten tijd is opgerigt en dat dient om daarin den inhoud der gedelfde graven te bergen; terwijl men voor twee jaren de grondvesten voor een Columbarium heeft blootgelegd. Van belang eindelijk zijn de praalgraven, die op ongeveer honderd schreden van daar gevonden worden. Men neemt aan, dat R. C. Drusus dit kasteel in het jaar 10 onzer tijdrekening gebouwd heeft, en dat het na de verwoesting door de Germanen in het jaar 15 door zijn zoon Germanicus weder is opgebouwd. Intusschen zullen misschien nog andere opgravingen hier- omtrent een bepaalde oplossing geven; wat men tot nu toe heeft gedolven bewijst slechts, dat hier het achtste en twee�ntwintigste legioen is gelegerd geweest. Eerst in den lateren tijd hebben de Saalburgvereeniging en andere partikulieren op het algemeen belang hiervan gewezen, en de hulp van den Staat ingeroepen om deze plek, waar eenmaal de Romeinen zich hebben gevestigd, geheel te doen opgraven.

		�

-ocr page 205-

■

In den Rheingau.

an den Rijn, aan den Rijn, waag u niet aan den Rijn,

Mijn zoon, mijn raad is goed,

Daar is het leven zoo liefelijk

Daar voelt men zich zoo vrolijk te moede.

In den stroom loert de Nixe uit de diepte en hebt gij haar lagchen gezien,
) En zingt de Lorelei met haar bleeken mond, dan is het te laat;

Het geluid betoovert u; de schijn bekoort u; gij zijt met verrukking en schrik vervuld,

Van nu af zingt gij slechts: naar den Rijn, naar den Rijn, en gij keert niet weder huiswaarts.

Ja, aan den Rijn, aan den Rijn! Daar jubelt het harte als men den prachtigen bogt van
den stroom binnenvaart, waar op den achtergrond de groene heuvelen van het Binger- en Nieder-
wald, die hem schijnen af te sluiten, zich verheffen en in zonnegloed en zilveren nevel zijn gehuld.
Hij strekt zich v��r ons uit als een effen met eilanden bezaaid meer, dat met zijne wateren de oevers
der meest gezegende en schoonste van alle oorden van Duitschland besproeit. In zijne golven schit-
tert de zon met duizend stralen, aan zijne oevers kust haar gloed Flora\'s liefste kinderen en de
frissche rooskleurige meisjeskopjes op de balkons onder het lommer, die schertsend de met schuim

177

�

**�

-ocr page 206-



		Walluf. Wert en molen. overspatte stoomboot toewuiven, en daarboven, op de glooijende hellingen, bewaakt en koestert het Oog des Lichts de druiven met haar gouden bloesem, de van God zoo rijk gezegende heuvels, van waar het Evangelie der vreugde jaarlijks zijne millioenen apostelen uitzendt. Als een parelsnoer reikt op den regteroever het eene stadje de hand aan het andere, allen doordrongen van de geur des edelen Rijnwijns, en afgewisseld door tuinen en villa\'s, kerken, kapellen en wingerthuisjes, die op verren afstand lichtende sterren schijnen, terwijl de ernstige, door het weder beproefde heiligen-beelden van zandsteen zegenend op de tuinen nederzien, gelijk de heilige Januarius aan het strand der golf van Napels. Vriendelijk baden de stadjes van den Rheingau hun voet in den helderen stroom, terwijl vrolijke menschen wandelen langs zijnen oever. In de lommerrijke zomerverblijven, door wijngaarden omringd, schittert de roemer met het gouden druifsap in de hand des drinkers, wien het gonzen der bijen, die om hem henen zwermen, hem verhaalt, hoe liefelijk thans weder de druif begint te zwellen, terwijl van de pijlers der met klimop en mos be- dekte oude burgtmuren de sage verhaalt van de bokalen en bekers onzer voorvaderen, want de wijn was in de dagen van den grooten keizer Karel reeds duizend jaar oud en de vreugd geweest van een iegelijk, die hem met verstand dronk. Een bont en vrolijk gezelschap bevindt zich aan boord van de stoomboot, die ons in den prachtigen Rijnbogt voert; op ieders gezigt lezen wij het woord van den dichter: "Wien God zijnen gunst wil bewijzen, dien zendt hij de wijde wereld in"; en voorwaar, was het niet sinds lang hier mijn vaderland, � want mijne wieg stond ginds aan de schoone Moezel � dan zou ook ik dit telkenmale verkondigen. Ik heb het altijd als zulk eene gunst beschouwd, gedurende mijn vijftienjarig zwervend leven, die oorden te bezoeken, waar Gods groote en magtige natuur het schoonste is, maar ik wist geen schooner te zullen vinden dan deze. Ik zag en zie ze met hetzelfde nooit verzadigde genot; of ik den wijnbouwer bij zijn zwaren onverpoosden arbeid vind; of ik deze streken zie wanneer de gouden

		178

-ocr page 207-



		b �o s > s

		1 I



		I 8"

-ocr page 208-

glans zich uitstrekt over deze pas half geopende donkere bladeren; of ik langs de wijngaarden opklim
als de druif zwelt of de herfstnevel hare schil verdunt; altijd is het datzelfde blijde gevoel te mid-
den van de eerzame en vrolijke bevolking, al kookt ook hun bloed soms wat meer dan noodig
is, zoo als reeds het geval was in de dagen van voorheen, toen men knods en slinger hier
hanteerde.

Intusschen ook de schaduw ontbreekt niet aan het zonnige dal, en menige regtschapen, vlij-
tige wijnbouwer heb ik vaak heete tranen zien weenen, wanneer, ondanks de bescherming, die de
bergen tegen de noordoosten winden aanbieden, in een enkelen voorjaarsnacht de vorst alle bloesems

vernielt, die in weel-
derigen overvloed
zulk een rijken oogst
beloofden; wanneer
zwart en verwelkt, in
de kiem vernietigd,
langs de met zoo veel
zorg verpleegde ran-
ken hangt, wat voor
zoo ontelbaar velen
eene bron van vreugd
zou zijn geworden.

Het is namiddag.
De zon neigt lang-
zaam ten westen, en
werpt hare stralen
in schuine rigtingop
den Rijn , de oevers,
de villa\'s, de win-
gerthuisjes, de kas-
teel en en burgten
hullend in gouden
gloed, terwijl zij op
de groene bergen, op
den graauwen bodem
der tuinen en de in
nevel verborgen heu-
velen in het ver-
schiet de zachtste

tinten toovert.

Daarboven op den
linkeroever stoomt
de spoortrein voor-
bij het dorpje Bu-
denheim achter de
Rhein- of Rettbergs-
Au langs. Regts ligt
Schierstein, het voor-
portaal van den
Rheingau, door de
vruchtbare wijn- en
oofttuinen omringd.
De gebouwen, welke
de heuvelsmeerland-
waarts in bekroonen,
zijn het N�rnberger
Hof, op welks hel-
lingen de wijn van
dien naam wast. Het
was het oord, dat
Goethe liefhad; daar-
naast ligt het Som-
merberger Hof, aan
zijne voeten het Hof
Armada. De linker-
oever levert nog niets
belangrijks op; daar-
entegen ontplooit

Walluf. Schippersherberg.

zich voor ons op den regteroever een panorama, dat elk oogenblik nieuwe tafereelen te aanschouwen
geeft. Nieder-Walluf, aan de Waldava, eene beek, die voorheen de grens van het Gebuck vormde,
de verdedigingslinie, die zich eenmaal tot Lorek uitstrekte, en door grachten werd versterkt, waar-
door de burgten, steden en dorpen van den Rheingau zich trachtten te beschermen tegen aanvallen
van buiten. Want de Rheingauers handhaafden hunne onafhankelijkheid; zij waren niemand onder-
worpen , en zelfs de riddergeslachten wisten zeer verstandig met hen op goeden voet te blijven. Tot
rust en kalmte noodigt het stadje dat onder aan den wijnberg ligt, onmiddellijk aan den oever, waar
zich de gastvrije, druk bezochte en lommerrijke tuinen van den burgemeester en prins Wittgenstein
aansluiten. De stad heeft een echt middeneeuwsch aanzien. Hoe beperkt de ruimte ook zij, waarop
de kleine werf is aangelegd, toch is zij altijd vol leven, evenals de kleine herberg met haar zon-
derling voorkomen, waar zich de schippers vereenigen. De oever is des zomers namiddags steeds
bedekt met eene bonte menigte die een watertogtje wil doen, en in de kleine aken de stoom-

179

-ocr page 209-

booten, welke voorbij varen of aan de brug aanleggen, omringen, terwijl in het schaduwrijke loof
van zijn tuin, burgemeester Hofmann zelf zijn Wallufifer schenkt.

Daar ginds op den achtergrond, ver voorbij Walluff, waar de bergen zich verheffen en de
kerktorentjes zoo vriendelijk wenken tusschen het groen, ligt Rauenthal, aldus genaamd omdat het
boven op den berg ligt. Zijne wijngaarden strekken zich uit tot aan den Rijnoever en ontvangen
van des morgens vroeg tot des avonds den zonnegloed, die de kostbare druif rijpt, welke op de
laatste parijsche tentoonstelling als de koningin der Rijndruiven bekroond werd, ofschoon ze niet door
die trotsche heeren den prins Abt van Johannisberg, den jonker van R�desheim, den ridder von
Stein en den Dom-deken van Hochheim erkend wordt. Menigeen heeft sinds dien tijd een togt naar
Rauenthal gemaakt om zelf die kwestie te beslissen. Hij bestijgt dan het prachtige plateau met het
onbeperkte uitzigt en laat den blik weiden over die wonderschoone streek, over het land aan gene

zijde van den Rijn,
over den onmiddellij-
ken omtrek en het gan-
sche oord tot aan den
Wasgau. Hij zet zich
neder in het dorp, in
den gezelligen tuin van
hetNassauerhof en laat
zich van den "besten"
geven, dien hij met
twee blanke thalers op
de plaats zelve betaalt.
En al moge hij nog zoo
diep den hoed voor de
gekroonde koningin af-
nemen, aan den Rijn te-
ruggekeerd, drinkt hij
broederschap met den
edelen jonker van R�-
desheim en den prins
Abt van Johannisberg,
bekeert hem in een
oogenblik,gansch afge-
scheiden van de overige
heethoofdige vasallen,

die hunne van Karel
den Groote dagteeke-
nende duizende-jarige
regten verdedigen.

Voort gaat het over
den schuimenden vloed,
hooger en naauwerver-
eenigd worden de wijn-
bergen, want van Wal-
luff af zijn wij in het ei-
genlijke wijn land. V��r
ons ligt links de Eltvil-
lerau met zijne hoeven
in Zwitserschen stijl;
regts van de stad ver-
toonen zich reeds de
fraaije tuinen, met de
net ingerigte kasteel-
tjes en landhuizen, het
riddergoed Julienheim
en het slot Rijnberg,
voorheen ook Christof-
felsburg genoemd, naar
het heiligen-beeld in
zijn toren. Tot voor

Rauenthal.

weinige jaren was Eltville het eigendom van graaf Gr�nnen, thans is het een openbare tuin. Den naam van
het stadje wil men afleiden van het latijn Alta-villa. Andere leiden den naam af van Alter Weiler. De oor-
sprong van de stad is in elk geval in den tijd der Franken te zoeken. Klein in den aanvang, is het de
hoofdstad geworden van den Rheingau, een lievelingsplaats en een toevlugtsoord van de aartsbisschop-
pen van Mainz, toen de stad hun te gevaarlijk werd en de burgers weder de vuisten balden, wat dan
ook de reden was, dat de norsche Haldewijn van Luxemburg, om hen te trotseren, in 1318 den burgt
oprigtte en Lodewijk IV, ten einde het te kunnen versterken, aan Eltville de regten eener stad
schonk. De burgt en een gedeelte der muren zijn in stand gebleven, ook de wachttoren, ofschoon
de Zweden en Franschen de eerste half verwoestten. Een oude kroniek verhaalt, dat Gunther van
Schwarzburg hier vergiftigd werd. Waarschijnlijker is het dat het vergift zich reeds in zijn bloed
bevond, toen hij hier den vrede met zijn tegenstander Karel IV onderteekende, daar hij zijn einde
voelde naderen. Eltville was een plaats, die zeer druk bezocht werd door bedevaartgangers, toen in
1402 de wonderdadige hostie van Gladbach derwaarts gebragt werd. Dit was oorzaak van den bloei

180

-ocr page 210-



		Eltville. der stad, want bedevaarten en boetetogten wierpen destijds in verhouding nog meer af dan thans. De kerk van Eltville, in den stijl der veertiende eeuw, bevat de grafzerk van Agnes von Hoppenstein, de gemalin van den vicedom Friedrich von Stockheim. Een glanspunt zijner geschiedenis is het verschuldigd aan de volgelingen van Gutenberg, Heinrich Bechtermunz, ook Bechtelm�nze, die met zijn broeder Nicolas en met Wigand Spiesz von Ortenberg hier in het midden der vijftiende eeuw eene boekdrukkerij oprigtte, van wier uitgaven nog eenige exemplaren bewaard zijn gebleven. Simrock spreekt reeds het vermoeden uit, dat Gutenberg zich hier voor zijn dood bij zijne bloedverwanten heeft gevestigd; maar daaromtrent is niets bekend. Op het kerkhof vindt men het verwaarloosde graf van een dezer bloedverwanten, Jacob von Sorgenloch. Thans is Eltville een wegens de villa\'s en tuinen der aanzienlijken zeer gezocht oord; het eene landhuis sluit zich aan het andere en vormt een prachtigen keten langs den oever. De hotels zijn hier uitnemend ingerigt en druk bezocht dank zij de omnibusdienst, waardoor het vereenigd is met Schlangenbad en Schwalbach, en vindt men ook geen Eltviller wijn op de wijnkaart van den Rhein- gau, Eltville heeft zijne fabriek van mousserenden wijn, die in het binnen- en buitenland met den champagne wedijvert. Voor ons verrijst, als een donker schaduwrijk punt uit den gouden waterspiegel, het eiland Rheinau; regts van den oever van Erbach teekenen zich de landhuizen, de spitse torens der gothische kerk tegen de blaauwe lucht, omringd door pastorie en school. De weldoenster en schutsvrouw van het plaatsje, prinses Marianne der Nederlanden, liet ze bouwen, toen zij het slot Reinhardshausen bewoonde en schonk dit in 1866 aan de gemeente. Haar slot bevat eene merkwaardige verzameling van schilderijen en munten, die voor het publiek op bepaalde dagen geopend is. De hier wassende Markobrunner moet men elders drinken, want te vergeefs zoekt men eenig monumentaal teeken, dat hier deze beroemde wijn op den Strahlenberg wordt gevonden, noch eenige plek waar hij geschonken wordt. Slechts eene fontein van rooden zandsteen verheft zich aan den weg; deze wordt door het volk 181

		�

-ocr page 211-



		de "Marktbrunner" genoemd; misschien vervult zij slechts de rol van grens(mark)steen, want de wijn- bergen in dit oord waren en zijn verdeeld tusschen kloosters, stiften en particulieren. Ook de beroemde Steinberger wast hier even bescheiden op een kleinen door een muur om- ringden rots. De reiziger zoekt vergeefs den "Rozentuin". Ik gun hem een teug van den vurigen gouden beker, maar God behoede hem voor alles wat, den trotschen naam van Steinberger dragend, onmogelijk op deze naauwelijks tachtig morgen groote bergvlakte kan zijn gewassen. Niet veel anders is het gesteld met den Grafenberger, een edel gewas, dat eveneens in deze streek groeit maar niet met den Steinberger te vergelijken is. Van verre zien wij het dorp Kiedrich en meer landwaarts in de ru�ne Scharfenstein met hare ronde torens, en daarneven den Eichberg, het krankzinnigengesticht.dat hier in 1843 werd opgerigt. Men vindt hier op een beperkt terrein een rijken schat van historische merkwaardigheden, want van de hoogte blikt men over Nieder-Ingelheim en boven ons aanschouwen wij den Johannisberg. Spreken wij eerst van Kiedrich en den Scharfenstein, van de sinds lang vervallen L�wentrotzen, het magtigste riddergeslacht uit den Rheingau, waaraan zoo menige burgt behoorde, die allen met de graven zelven ten onder zijn gegaan. Kiedrich komt het eerst voor in de tiende eeuw onder den naam van Chedercho, terwijl Scharfenstein op den regter Rijnoever als de oudste der burgten kan worden beschouwd. Hij was zeker een der grootste, toen hij, naar de overlevering verhaalt, al de telgen van het geslacht bevatte, wier gemeenschappelijk belang hen dwong te zamen te blijven. Het geslacht der Scharfen- steiner moet ook een der rijkste en dus ook een der magtigste geweest zijn, daar het, gelijk bekend is, de meeste burgten en leenen bezat. Naar het schijnt, begonnen de Scharfensteiner met het uitsterven van die van Kiedrich, of deze losten zich op in de burggraven van Scharfenstein, toen zij met dezen burgt beleend werden door den aartsbisschop van Mainz, wiens trouwste dienaren zij waren of werden. De kronieken noemen ons als verschillende takken van dit geslacht, de groenen, de bruinen, de zwarten, de Gennen, de Eselwecke, die met de Steinen en Crazze van Scharfenstein verwant waren. Hun voornaamste burgt schijnt namelijk door de aartsbisschoppen als toevlugtsoord voor kwade dagen gekozen te zijn geworden en onder hunne bescherming ging het vaak vrolijk in de zalen van Scharfenstein toe, tot in 1301 Albrecht van Oostenrijk voor zijne poorten verscheen om het te belegeren. Na een driedaagschen vergeefschen storm trok hij weder af. Ook de leeuw van Luxemburg, de dappere aartsbisschop Bal- dewijn van Trier, die meer krijgsman dan geestelijke was, trachtte vruchteloos Scharfenstein te bemagtigen. Niet beter ging het met Albrecht den Brandenburger, en eerst toen de Zweden met hunne "veldslangen" kwamen, stortten de trotsche muren ineen door het buskruid, waartegen zij niet bestand waren. Wat de Zweden nog in stand lieten, verwoestten Melacs fransche moordbenden, en zoo is van het magtige Scharfenstein slechts een bouwval overgebleven. Den Hattenheimer kent ieder, die ooit eene wijnkaart heeft ingezien. Men schrijft den oorsprong der plaats aan Hatto II toe. De plaats zelve is slechts een onbeduidende schakel in den keten, welke zich onafgebroken langs den oever uitstrekt. Van grooter gewigt is meer landwaarts in de abdij Eberbach in het idyllische groene dal, dat door begroeide heuvels is omsloten; den gouden wijn, den Steinberger kabinet, verbergt zij in hare donkere kelders. Voor haar bestond eens een schoone, roemrijke tijd, totdat zij na velerlei lotsverwisselingen een oord voor krankzinnigen werd, en later, nadat deze naar Eichberg waren verplaatst, eene gevangenis. Daarboven ligt de Hallgarter Zange, met het gehucht Hallgarten, op welks hellingen de wijn van dien naam wast. Hier ligt een echte Duitscher begraven, Adam von Itstein. een "kloek hart", gelijk de grafsteen zegt, moedig deelne- mend aan den jongelingsstrijd der duitsche vrijheid; hier op zijne bezitting werd door hem, omgeven door zijne vrienden, het duitsche Parlement gesticht. Toen de heilige Bernard van Clairvaux, aan de zijde van Adalbert van Mainz, hier de vesti- gingsplaats voor een ordenshuis zocht, kwam een ever uit het struikgewas en woelde met zijn snuit de grenzen der plaats om, die de heilige voor het klooster bestemde. De ever bragt ook de steenen voor het fundament, de engelen droegen de kleinere steenen voor de muren aan, en zoo werd de 182

-ocr page 212-



		Markobrunnen. vrome stichting onder zeldzame, zeer gunstige, maar in dien tijd, naar het schijnt, toch niet onge- wone omstandigheden, in 1116 voltooid. Aartsbisschop Adalbert riep nu de augustijner monniken in het klooster, welks orde meer- malen verwisseld werd, want aanvankelijk schijnt het hier niet zeer rustig te zijn toegegaan. De monniken legden zich reeds vroeg op den wijnbouw toe; zij hadden den besten Marcobrunner in hunne kelders en legden den Steinberger op; wereldberoemd werd het meer dan vierhonderd aam inhoudende groote vat in den kloosterkelder van Eberbach, waarin de gansche oogst van den Steinberger werd gestort, als daarvoor ruimte was. In 1525, tijdens den boerenkrijg, waren de in opstand geraakte Rheingauers niet zeer bescheiden; zij dronken het groote vat van de arme monniken tot op den bodem ledig en verwoestten het inwendige van het klooster. De vlijtige monniken herstelden de schade en arbeidden onverdroten tot Albrecht van Brandenburg met geen geringer aantal dorstigen de abdij overviel. Hare goede dagen waren nu voorbij. In het jaar 1803 werd de abdij opgeheven en de goederen aan het domein gebragt, welks beste wijn het klooster sinds dien tijd in zijn kelders bergt. Het voormalige refectorium, thans het keltershuis, dagteekent uit de twaalfde eeuw, en her- innert met zijne zuilen en kapiteelen nu nog aan.de wijnkundige en vlijtige geestelijken, aan wie de wijnbouw zoo veel verschuldigd is; zij waren wakkere handelaren, die meesterlijk de kunst ver- stonden om zich door alle keizers en koningen vrijen tol op den Rijn te doen toestaan voor hunne vaten, tot de rampen van den oorlog al dien zegen vernielden. Bezienswaardig zijn thans nog de overblijfselen: de kerk van 1156 met hare gedenkteekenen, de kabinetskelder met den echten Rheingauer wijn en de namen, die zoo magtig werken op de 183

-ocr page 213-



		Abdij Eberbach. verbeelding: Sternberger, Marcobrunner, R�desheimer, Grafenberger en Hattenheimer. En\|eene der gewigtigste oogenblikken in het leven van den Rheingauer is nog heden de jaarlijksche ver- kooping van die wijnen, die niet waard geacht worden om kabinetwijn te worden. Wie er komt, koopman of toerist, hem wordt een "wijnmaal" aangeboden, en zelfs van de edelste soorten wordt hun gastvrij ten slotte een proef geschonken, en ieder roemt de gastvrijheid van Eberbachs kelder. Spreekt de Rheingauer of zijn nabuur over eene wijnproef en zijn hart wordt vrolijk, al moge zij hem ook niet in Eberbach, Hochheim of wel aan de beste bronnen geboden worden, en slechts plaats hebben bij de boeren of eigenaren van wijnbergen, bij de bestuurders der goederen of bij rijke wijnhandelaren, die ons de dertig soorten voorzetten; de wijnproef is voor den Rijn- lander eene zaak des gemoeds en des geloofs, waaraan hij met zijn gansche hart en ziel deelneemt. 184

		�

-ocr page 214-





		�

-ocr page 215-



		En wat en hoeveel wordt er geproefd aan den Rijn: bij een vriend, bij de tallooze verkoopingen, ja, zoo dikwijls het aangenaam of noodzakelijk is het glas met den gouden wijn te ledigen! Johannisberg! De roem, de koning van den Rheingau! Het kasteel op de door wijnranken om- ringde hoogte, met het slot van Mumm als zijn voetstuk, en daar beneden de ��n gemeente vor- mende Oestrich, Winkel en Mittelheim, regts boven laatstgenoemd dorp het slot Vollrath, links het meer gebouwde Hausenkopf, thans Johannisburg geheeten. En daar ginds, op den linkeroever, aan gene zijde van de door de zon gekoesterde landouwen, ligt nog Nieder-Ingelheim, v��r duizend jaren de ziel van het Heilige Roomsche Rijk, het schoone paleis van Karel den Groote, waarin de magtige Keizer de vorsten van dit zijn Rijk te zamen riep in de zalen, die met de kunstschatten van de gansche wereld waren versierd en van waar des Keizers genade en toorn over het lot van gansche volken, ja over geheel Europa besliste, en waar zijn eigen vaderhart toch de zwaarste be- proevingen te doorstaan had. Getaand is de roem, die eenmaal van de magtigste keizerskroon, van Ingelheim, uitstraalde, waar misschien ook de wieg van den edelsten man stond; verbrijzeld, vermorseld zijn de zuilen, die eenmaal het heerlijkste, indrukwekkendste paleis droeg, tot op de laatste sporen is verdwenen en vergaan al de glorie en slechts op een enkel stuk zandsteen verhaalt ons eene stem uit den dertigjarigen oorlog, hoe de gaanderij van honderd zuilen, die eens de Zaal versierde � zoo heet thans nog de plek waar het paleis gestaan heeft � door Keizer Karel uit Ravenna herwaarts werd gebragt. Beter ware het zoo andere versteende geesten hier verhaalden van dien grooten, lang verdwenen tijd, wiens getuigen eeuwen van ruwheid verwoestten, want het paleis van Ingelheim was met dat van Aken het prachtigste der Keizerlijke paleizen, van waar de groote Karel het schoonste van alle duitsche dalen en het paradijs aan den tegenoverliggenden oever overzien kon. Van Ingelheim uit maakte Keizer Karel zijne jagttogten, op een waarvan hij zijn geliefd kind op een hoeve in het Odenwald terugvond, zijne Emma, die hij eens in de armen van zijn ver-

		185
		24

-ocr page 216-






		trouwden gehei inschrijver Eginhard verraste, ten laatste met hem liet huwen en met hem van zich zond, ten einde beider schuld aan de vergetelheid prijs te geven. Emma stierf weldra na dit weer- zien uit smart over het verlies van haar kind; Eginhard volgde haar en Karel zag nimmer het Odenwald terug. Van Ingelheim uit zorgde hij voor den aanbouw en de teelt der wijngaarden, die de Romeinen reeds met de kastanjeboomen herwaarts hadden gebragt, en evenzoo voor de ooftteelt. Hier moet in 788 de Rijksdag zijn bijeen gekomen, waarop Hertog Thassilo van Beijeren ontzet werd van zijn waardigheid. Herwaarts vlugtte de deensche Koning Harald in 826 met zijne gemalin en zijne ge- trouwen en liet zich te Sint Albaan doopen. Hier ontving Karel de prachtige gezantschappen, wier komst door schitterende feesten werd gevierd. Te Ingelheim was het dat over Ernst von Zwaben de kerkelijke en rijksban werd uitgesproken; dat Hendrik V den Rijksdag bijeenriep om zijn vader Hendrik IV, die door den pauselijken vloek was getroffen, van de Kroon vervallen te verklaren en hem te Bingen gevangen te doen nemen. Het paleis stortte in puin, Frederik I trok het weder op en hield hier bij voorkeur verblijf. Wederom dreigde het ineen te storten, toen Keizer Karel IV het in 1354 nogmaals herstelde, maar slechts om het aan den Keurvorst van den Paltz in leen te geven. De Mainzers staken het in brand in den oorlog tusschen Frederik den Overwinnaar met den Aarts- bisschop Adolf van Mainz. De Spanjaarden en Zweden deden het overige en in 1689 koelden de Franschen nog hunne woede aan de vervallen ru�ne, zoodat niets meer van het eenmaal zoo prach- tige gebouw was overgebleven dan de brokstukken van eenige zuilen, die in den omtrek ver- spreid lagen. Geen adem van den geest des grooten voortijds waait meer door de tuinen, waarin de don- kere druif van Ingelheim wast en te- vergeefs zou thans de reiziger naar een spoor daarvan zoeken. Van den oever van Oestrich�Winkel echter ziet men met genot de majestueuse hoogte, den uit- stekenden Rabenk�pfe, waarvan de beroemde druivenwingerden, de troetelkinderen der zon, als een tapijt zich tot den bodem uitstrekten, terwijl op den top zich het kloosterslot Johannisberg met de omringende gebouwen verheft. Daar beneden, in Winkel, leefde van 850�856, in het grijze huis van den aartsbisschop, Hrabanus Maurus, die bij al zijne geleerdheid de oude romeinsche wijn- gaarden weder hersteld heeft. Hier vertoefde Goethe in de woning zijner vrienden, de familie Bren- tano, waar nog herinneringen aan hem gevonden worden. Hier schreef Bettina hare brieven aan hem en hier aan den oever zocht Karoline von G�nderode in 1806 den dood in de golven van den Rijn. In zijn zoo gelukkig tusschen wijngaarden en ooftboomen verscholen woning vertoefde hier des zomers Robert von Hornstein, de komponist van zoo menig veelgezongen, welluidend lied, dat voor de eerste maal op de terrassen dezer tuinen weerklonk. Geen oog blikte nog van hier naar de hoogte van den Johannisberg, of de toerist voelde zich derwaarts getrokken, al mogt ook de ge- schiedenis van dit slot niet zoo rijk zijn als die van Ingelheim. Indrukwekkend is het panorama van hier tot Mainz, met den Donnersberg, de bergtoppen van den Eifel en vooral de stroom zelf met zijne weelderige groene oevers. Het is eene oude erva- ring: waar de streek het schoonste is, daar staat een klooster of een logement, gewoonlijk beide, en slechts het gezigt van Camaldoli bij Napels kan vergeleken worden met de schoonheid van dat op den Johannisberg. Misschien is men, na Karel den Groote, aan bisschop Hrabanus de eerste teelt van de goddelijke Johannisberger druif verschuldigd, want deze hoogte heette oorspronkelijk de Bisschopsberg. Na de bekende vervolging der Joden bouwde aartsbisschop Ruthard daarop een klooster, dat hij aan Johannis den Dooper wijdde, misschien ten zoen van den moord op de kinderen Israeis bedreven. Hij stelde dit onder het toezigt van den abt van Sint-Albaan. Aartsbisschop Adalbert gaf ook Eberbach aan den Johannisberg, omdat de eerste monniken in dat klooster zich niet gedroegen zoo als het behoorde, en toch is juist in den loop der tijden Eberbach een toonbeeld van vlijt ge- worden. Daardoor werd Johannisberg onafhankelijk van Sint-Albaan en eene vrije benediktijner abdij, waar de monniken een rustig en werkeloos leven konden leiden, terwijl Eberbach zich door vlijt en overleg onderscheidde. De schulden der abdij Johannisberg namen voortdurend toe; zelfs het vinden 186

-ocr page 217-



		■v"

		Gezigt op Winkel.

		van een aantal reliqui�n vulde de ledige kas niet meer; het schandaal werd zoo ruchtbaar, dat de aartsbisschop een onderzoek omtrent het klooster deed instellen, de monniken, die zich niet goed gedragen hadden, er uit dreef, en anderen van Sint Jakobsberg liet komen. Dorst naar wijn en zucht om te plunderen bragt de in opstand geraakte boeren ook naar den Johannisberg; de vaten der monniken werden geledigd, de abdij verwoest. De met moeite verkregen welvaart ging weder ver- loren en men moest een deel van de goederen verkoopen. Geen dertig jaren waren er voorbijgegaan of ook Albrecht van Brandenburg met zijne woeste benden legde den Johannisberg brandschatting op. De monniken werden gehoond, mishandeld, ver- dreven, de wijn opgedronken, de kerk geplunderd en het klooster in de asch gelegd. De lansknechten trokken weder af, maar het klooster was een bouwval geworden. De abt Valentin Horn was de man niet om het ongeluk te herstellen. Om zijn rustig leven te kunnen voortzetten, verkocht hij wederom een deel van de goederen en verpandde de inkomsten, totdat aartsbisschop Daniel van Mainz, om het klooster voor de Benediktijnen te behouden, abt en monniken te zamen verdreef. Daniel nam nu zelf het beheer op zich, maar ook hij verteerde de inkomsten. Toen kwamen de Zweden en maakten van het klooster een puinhoop. De nood was grooter dan ooit. Toen verscheen Hubert von Bleymann, die de goederen en 187

-ocr page 218-



		Johannisberg. inkomsten tegen een pand van dertig duizend gulden overnam. Toen deze stierf betaalde de abdij Fulda het pand en kreeg daardoor in 1716 den Johannisberg in eigendom. Vorst Adalbert stichtte intusschen op de bouwvallen een slot voor de nog in stand gebleven kerk. In 1803 ging de abdij aan Willem van Oranje over. Napoleon schonk haar in een vrolijk oogen- blik aan zijn maarschalk Kellermann toen deze bij het zien er van uitriep: "O/i que eest beau!" � "Wilt gij het hebben," zeide de keizer, "neem het." In 1815 kwam het in het bezit van Oostenrijk, terwijl Frederik Willem III het schoone slot gaarne voor zijn Bl�cher zou hebben gehad. Toen onder de bondgenooten de vraag ontstond, aan wien men het schenken zou, sloeg keizer Alexander voor het aan den wakkeren Stein te geven. Deze echter moet toen hebben uitgeroepen: "Ik dank daar- voor, majesteit; de heeler is zoo goed als de steler." Daarom gaf men het aan Metternich in leen, die zich het ongeveer zestig morgen groote onvergelijk schoone wijnland met de ongeveer duizend morgen bosch- en bouwland zeer goed heeft laten bekomen. Waar eenmaal de menschen onbezorgd het leven genoten en den edelsten wijn in onbeperkte mate dronken, zoodat zij met geene mogelijkheid goede zaken konden maken, daar wordt thans zeer naauwkeurig boek gehouden van oogst en opbrengsten, die eenmaal ter eere van Bacchus ligtvaardig verkocht of verpand werden, en de vorstelijke administratie brengt aan den vreemden bezoeker van drie tot veertien gulden voor de flesch in rekening. En met dien dronk en het uitzigt op het heerlijke panorama is het den vreemdeling hier innig wel te moede. Het inwendige van het slot biedt niets bijzonders aan en in de kapel verdient alleen vermelding de graftombe van den in 1836 gestorven historieschrijver Niklas Vogt, die zijn vriend en dankbare leerling, de prins van Metternich, hem liet oprigten. Zijn hart rust, naar zijn eigen wensch, in den kwartsrots van den Rijn bij Bingen in een zilveren doos. Een klein ijzeren kruis wijst de plaats aan. Op het kerkhof staat een standbeeld van Johannes den Dooper. 188

		■

-ocr page 219-



		De geheele schoone bezitting is tegenwoordig in handen van Richard von Mett�rnich, den vroegeren oostenrijkschen gezant te Parijs, die met zijne gade hier somtijds zijn zomerverblijf houdt. Ondankbaar klinkt het in de ooren van hem, die zoo even in het slot den vurigen acht-en-zestiger heeft gedronken, van de koudwater-instelling te spreken, welke daar beneden in het dorp ligt; even- wel, zij heeft aan zoo velen, die als de ridders van voorheen te veel van het vette der aarde hadden genoten en hier genezing zochten, die genezing gegeven, dat zij allezins vermelding verdient. Van zijn buurman Geisenheim iets te verhalen zou de moeite niet beloonen. Eene schoone ligging, de prachtige breede Rijn, de villa\'s die het stadje versieren, in het oostelijk gedeelte de huizen van de graven Ingelheim en Sch�nborn, naar de zijde van R�desheim in het westelijk ge- deelte de villa\'s der familie\'s Lade en Brentano, de villa Mon Repos met haar heerlijken boom- gaard, de nieuwe schoone tuinen van het onlangs opgerigte Pomologische Instituut, onder leiding van den consul-generaal Lade, geven aan dit oord een liefelijk karakter. Ik weet zeker dat de reiziger, wanneer hij een weinig kennis van wijn heeft, de stad herkennen zal aan hare hooge dubbele torens, waarmede zij op de etiquetten is afgebeeld. Het riddergeslacht der Geisenheimers stierf reeds uit in de veertiende eeuw. In het zoogenaamde Sch�nbornsche Huis woonde de keurvorst Johann Philip van dien naam, en hier moet voor den vrede van Munster het verdrag zijn ontworpen. Maar een onderzoek daarnaar in te stellen is niet geraden. De edelste druiven wassen hier op den roodge- kleurden eenigzins ter zijde gelegen Rothenberg en Kosackenberg. Een uur van Geisenheim op den achtergrond ligt het klooster Marienthal, waarheen menige pelgrim zijne schreden rigtte en waarvan de monniken reeds in 1468 met gutenbergsche letters eene drukkerij aanlegden; niet ver verwijderd is het klooster van den Nood Gods, waarvan het heiligenbeeld in de kerk van R�desheim moet wor- den gezocht. Meer nog dan op dit punt dringt zich den reiziger aan den Rijn bij het stroomafwaarts voort- zetten van zijn togt de gedachte op, dat hij zich op een meer bevindt, want al digter naderen elkander de met wijnranken en bosschen begroeide oevers, hooger rijzen voor ons �n Binger- �n Niederwald, wier kruinen zich in de wolken verliezen, en grilliger zijn de rotsterrassen van R�des- heim gevormd. Wij naderen op den linker oever de Rochuskapel en den burgt Klopp en de stad Bingen, en daar beneden, in het lommer verscholen en door de golven bespoeld, zien wij het eilandje met den Muizentoren, waarvan het roode vlaggetje ons reeds van verre te gemoet wappert. De spoortreinen, die vlak jlangs den oever voortsnellen, bedekken met hunne witte wolkjes links de villa Landy, regts de torens van R�desheim, terwijl zij zich als witte draden in de wijngaarden verliezen. Hij moet geen hart in de borst hebben, die zich hier niet vrolijk gevoelt in dit liefelijke oord, waar land en water te zamen de schoonste po�zie vormen, waar legende en geschiedenis zoo

		Gezigt op Geisenheim.

		189

-ocr page 220-




		zinrijk hare bladzijden hebben geschreven, waar de natuur haren Schepper een dankbaar Halleluja zingt en zelfs de gouden zonnestralen geur schijnen te verspreiden als zij den bloesem van den kost- baarsten wijn opzuigen. Hier ziet zelfs de nuchterste fantazie de met wijn omkranste geesten voor zich, zooals SchrOdter ze heeft geschilderd in zijn zegetogt van koning Wijn: "Omgeven door wijnranken niet schitterenden krans komt de Rijn, "Wie naast hem huppelt in vrolijken dans is de Main. "En de derde, die niet statigen tred medegaat is geheel van steen "En de Main en de steen zijn de eerste ministers van den Rijn." Langs een rij van huizen van Rudesheim, dat zich uitstrekt aan den voet zijner wijnbergen, van ons afgesloten door de hooge, steenen terrassen van den Rndesheimer berg, langs den ouden toren en de roode steenrotsen, vervolgt bruisend de boot haren weg en snelt dampend ons de spoortrein voorbij, vlak voor de huizen in \'t lommer verscholen. De spoorweg heeft zich hier als een noodzakelijk kwaad te midden van die romantische oevers gevestigd, met zijne kolendamp ons over- walmend. Maar hij brengt leven en vertier hier, en terwijl de trein de talrijke digtbelommerde wijn- huizen voorbij bruist, wuiven ons uit de omliggende woningen de zakdoeken toe; een lustig gezel- schap is onder het lommer vereenigd met den beker in de hand en brengt een groet aan den dor- stigen reiziger, dien de zonnegloed der Augustusmaand zelfs onder de tent der stoomboot smachten doet, als hij een wangunstigen blik werpt op de gelukkigen aan den oever. Daar verheft zich aan den zoom der rivier, aan het noordelijk uiteinde der stad, een steen- klomp, een reuzendobbelsteen, blijkbaar de romp van een grootsch gebouw en toch geenszins in overeenstemming met de behoeften en de zeden van den tijd, die aan dezen ruwen, somberen kolossus het aanzijn schonk. Metselwerk van ontzaggelijke dikte, waarin de diep liggende ven- sters onheilspellend naar buiten staren met ijzeren spijlen voorzien, somber, gesplitst, als ware het een dubbel gebouw, dat slechts uitwendig ��n schijnt, met struikgewas op zijn vlakken, verbrijzelden schedel, die melancholisch zich naar beneden buigt, naargeestig en toch de kenteekenen dragend van bewoonbaarheid; zoo ziet het norsche gebouw er uit voor den vreemdeling, die vruchteloos zijnen geest pijnigt om de bestemming van dezen reus te raden, terwijl het nog veel minder tot een be- zoek uitnoodigt. Vele anderen hebben zich het hoofd daarmee gebroken. Het moet een Romeinsch kasteel geweest zijn, dat door de Alemanen\' verwoest en door Karel de Groote weder opgebouwd is. Mogelijk maakte het een deel uit van de gebouwen van \'t keizerlijk Hof. Hoe was het, toen het tot eene kazerne van lansknechten werd ingerigt? Later werd het gebouw een zetel van het geslacht van Rudesheim, dat er mede beleend werd; het ging aan de Br�mser van Rudesheim over, vandaar de naam Br�mserburg, terwijl het ook wel Niederburg werd genoemd. Eene Gravin van Ingelheim had de originele gedachte om den burgt inwendig zeer fraai en bevallig in te rigten, en aan haar dankt de oude steenklomp zijn nieuwmodischen opschik van bloemen en lofwerk. Verder boven de stad zien wij de torens van den Rosenburg, eene stichting van het geslacht Rudesheim; later, in 1474, kwam het door huwelijk in het bezit van Boos von Waldeck, van daar zijn naam. Het Br�mserhof, nog verder op, is thans tot een armhuis ingerigt; het dagteekent uit de vijftiende eeuw en is overigens van geen belang. Mahomed zeide: "Alles leeft door water" � in Rudesheim leeft alles van en door wijn, waar- mede de natuur het zoo kwistig heeft gezegend: den kunstwijn bezorgt de groote champagnefabriek van Dietisch en Ewald. Eens was dit gelukkige stipje der aarde bekend als de schoonste parel van het gebied van Mainz; thans behoort het, opgelost in het vat van vloeijend goud, aan de gansche wereld, allereerst aan de wereld der gelukkigen, namelijk van hen, wien het beschoren is, hem onver- valscht te mogen genieten. Zoo ver de blik landwaarts reikt, is alles wat daar in zachte ligte golven tot aan den horizon opstijgt, wijnberg; edeler echter dan alles is de steil opgaande berg. Prachtig

		190

-ocr page 221-



		Rustende arbeiders in den wijngaard.

		is de blik van hier op het Rijndal aan gene zijde van den oever; schooncr en majestueuser nog is het gezigt daarboven van de Rochuskapel, die ons de tallooze schatten van den Rheingau ontsluit. Gansch R�desheim is natuurlijk door ontzaggelijke kelders ondermijnd; men leeft hier meer onder dan boven den grond, en ik durf niet zeggen dat het daaronder, in die katakomben, niet schoon is. Ik heb menig aangenaam en zalig uur in deze onderwereld beleefd, onder anderen toen mijn oude vriend August Reuter, de jongeling van meer dan zeventig lenten, mij in zijne gouden bergwerken daarbeneden bragt, toen de glans van tallooze lichten van den rug van al die dikbui- kigen zwarte Gnomen de bedwelmende atmospheer doorbrak en al de geesten den mond openden en in de schoonste aller talen spraken, die als honig over de tong vloeiden en als woorden der Engelen tot de harten doordringen. Een helgroen goudbrons werpt thans de zon op de omstreken van R�desheim, waar de druif begint te rijpen. Ik herinner mij een lang vervlogen novemberdag, toen ik daar ginds onder de wijngaardeniers stond, terwijl de wijnoogst den vorigen dag was begonnen en de toegangen tot de tuinen voor een ieder openstonden. In geen veertien dagen hadden wij toen de zon gezien, en even zoo lang zwierven en golfden de nevelen over het uitgestrekte dal. De oevers van den Rijn aan gene zijde waren in damp en mist gehuld. Een nevelbeeld lag v��r ons: het was of wij ons aan de kust der zee bevonden, de landouwen daar ginds slechts zandbanken waren, en zoo straks de robben uit de golven zouden oprijzen en zich op het drooge zouden neerzetten, dat de lage water- stand van de rivier beneden ons had doen ontstaan. Somberder en indrukwekkender dan ooit waren de rotsen in dien grijzen chaos; slechts nu en dan ligtte even een koude bries den sluijer op en de Rochus kapel, de burgt Klopp en het Niederwald vertoonden zich nevelachtig op den voorgrond. Geen zon meer, niet eens de koude winterzon! De nacht van den Noordkaap boven den Rijn, en toch leven en lust in aller oogen en aller harten zoover de wijnranken zich verhieven en daalden. Geweerschoten, vreugdevuren, gejuich, duizenden vrolijke gezigten, die op de in nevel gehulde wijn-

		IOI

-ocr page 222-



		In het Niederwald. bergen zich heen en weder bewegend, den kostbaarsten oogst gadeslaande, zoo kostbaar, zoo heer- lijk, zoo nektar-zoet en zacht, als zich de stoutste hoop van den wijnbouwer en de smachtende keelen der drinkers, na zoo vele jaren van misgewas, naauwelijks durfden droomen. Hoe nevelachtiger de lucht is, zoo veel te sterker is de hoop in het hart van den wijngaar- denier. Als de ranken bijna zwichten onder de druiven en als de zon ze in den vollen zomer met suiker heeft gevuld, dan brengt de nevel het edelste, de verrotting, aan, de kostbare "Auserle- sene"; ja, zelfs als de sneeuw reeds de bergen bedekt, voert de wijngaardenier strijd met de gevleugelde dieven. De verrotting is hem alles; sedert volgens de eene lezing door een verzuim van den abt van Fulda het verlof tot den oogst op den Johannisberg te laat werd gegeven, of, volgens eene andere, in het jaar elf, ten gevolge van den oorlog, de oogst te laat plaats had en het huis Mumm den geheelen, naar men meende bedorven, oogst voor een spotprijs kocht, en juist de verwelkte, half verdroogde druiven den heerlijksten wijn gaven. Toch schijnt het zeker, dat men aan den Rijn eerst daardoor achter het geheim is gekomen, dat reeds de Pharao\'s kenden, en dat heden nog de wijn- bouwende Christenen, de Grieken en Armeniers, in het Oosten in toepassing brengen, als zij de druif op den warmen bodem werpen en haar daar laten liggen tot zij begint te rotten. Op den derden November dan zou in R�desheim de oogst aanvangen, wanneer op de druiven geen al te zware nevel rustte, want dan blijven er waterdroppels op hangen, en aan water laten het producenten en wijnhandelaars toch niet ontbreken. De druiven moeten daarom watervrij in de kelders komen: daarna mag ieder doen wat hij verantwoorden kan. Van menigen berg in den om- trek was reeds op de grenzen de oogst binnen gehaald, maar de groote wijnbouwers worden in hun eigen belang gedwongen gemeenschappelijk te handelen; daarom wordt tot het openstellen van de wijnbergen te gelijk het besluit genomen, ofschoon in de laatste jaren menigeen nog slechts een paar okshoofden heeft binnen te halen. Maar met welk een verlangen werd in de goede jaren dat oogenblik te gemoet gezien. De vaten, de manden, de persen zijn schoongemaakt, alles wordt in gereedheid gebracht om den most te bergen, opdat de inhoud der manden, nadat hij op den wijnberg zelf met de mostkolven half is verbrijzeld, op den rug der onophoudelijk komende en gaande dragers of op karren in groote vaten in de kelders gestort worden; de most kan niet tot den volgenden morgen wachten, en het is dus 192

-ocr page 223-





		R�desheim. een zware onafgebroken nachtarbeid; allen blijven aan \'t werk en op den dag van den wijnoogst is niemand in huis te vinden die gezonde armen aan het lijf heeft. Gansche scharen, in troepen verdeeld, vullen de hoeven; jubelend worden de ranken, die onder haren last tot den grond zijn neergebogen, van hare druiven bevrijd; de opzigters zorgen dat niet al te veel van de vruchten in de maag verdwijnen, en bewegen zich onder de menigte, die den berg van boven tot beneden bedekt. De druiven worden uit de mandjes in de korven gestort en door eene rasse dubbele beweging half verbrijzeld; de arbeiders nemen ze op hun rug en bren- gen ze naar het "Kelterhaus" of de kar staat gereed en beweegt zich langzaam over den weg tot de laatste vracht is geladen, die met kransen bedekt en door de juichende arbeiders omringd, wordt binnengehaald. Natuurlijk wordt door de opzigters of den administrateur alles zorgvuldig aangeteekend, opdat men wete hoeveel er is geoogst. Dit alles wordt naar de korven berekend, en hoe onbeduidend de korf er ook uit ziet, dien de drager gemakkelijk aan twee riemen op zijn rug draagt, hij bevat toch altijd een kwart aam wijn, en men denke zich een aam van den edelen Rheingauer, Johannisber- ger, Steinberger of R�desheimer, waarvan de flesch onder vrienden van twee tot acht thaler waard is. Slechts de vrienden , die tot den oogst zijn uitgenoodigd, hebben het regt om langs den misschien natte door regen of mist doortrokken bodem op te klimmen � de wijngaardeniers hebben het regt zijne schoenen schoon te maken � en van de kleine Orleansdruif te eten zooveel hem behaagt. En het offer is voor den eigenaar zoo groot niet, als de gasten de enkele druiven bescheiden in den mond steken, terwijl de geoefende Steingauer arbeider bij zich zelven denkt: "aan een boom zoo vol geladen mist men een paar druiven niet." Wat hij eet, is veel meer waard, dan wat de vreem- deling gebruikt, daar hij de druiven, en daaronder ook de kostbare rottende vruchten, zich laat smaken. De gewoonte brengt mede, dat men de trossen , die men niet geheel opeet, weder op een tak hangt, opdat zij niet vertrapt worden en verloren gaan. Het was dat jaar een echt vreugdejaar. Zwaar, als in klompen hingen de druiven op de laag neer- gebogen ranken, die ten gevolge der hitte zeer slap waren, op den schitterenden bodem, aan paarlen van was gelijk, bruingeel was de vrucht, en als paarlemoer, zij die begon te rotten ; het kostbare sui- 193 25

-ocr page 224-

,»

Het laatste vat, door W. Simmler.

-ocr page 225-

leerachtige sap sijpelde door de schil en beloofde een gewas, dat niet voor den acht - en - zestiger
behoefde onder te doen. Maar eer dat wat nu most is en over korten tijd als een witte stroopwijn
op onze tafel staat, gedronken wordt in den volgenden oogsttijd en de Rheingauer met de tong
tegen het verhemelte klapt en uitroept: "dat is een wijntje!" vloeit er nog menig droppel water door
den Rijn en ik vrees ook door de kelders daar beneden, want de jaren van misgewas hebben aan
de wijnbouwers de scheikunde geleerd en zij hebben toch hunne kennis niet voor niets opgedaan.

Nog ligt het mij en ieder Rijnlander versch in het geheugen hoe op vele wakkere drinkers

had liggen: "Mijnheer,
dat gij, christenen,
drinkt vind ik geregt-
vaardigd,wantgij drinkt
slechts zoo veel als gij
verdragen kunt; maar
als de Profeet aan de
Arabieren het drinken
niet verboden had, dan
zou de gansche wereld
zooveel wijn niet ople-
veren of zij dronken
hem op." Abdul-Wa-
chad-Bey, mijn reisge-
zel, had, zooals men ziet,
eenezeervleijende mee-
ning omtrent ons. Als
hij echter eens zag, wat
een zeer regtschapen,
geloovig christen aan
den Rijn reeds van den
most en de rottende
druiven gebruikt, dan
zou hij zijn tulband
schudden en uitroepen:
"Heer, uw profeet heeft
in zijne geboden er toch
��n vergeten, misschien
wel omdat hij wist, dat

de zeven-en-vijftiger
zijne werking deed gel-
den ; hoe dat onverge-
lijkelijke vocht, zacht
als meede, liefelijk als

\\Wv>

nektar, zoo zoet en
streelend over de tong
vloeide, maar zelfs den
verstandigsten, beza-
digdsten man in een
oogenblik in het tegen-
deel veranderde, v��r
hij in staat was, betoo-
verd door het geurige
bouquet.de in zeldzame
omstandigheden te her-
kennen grenzen tus-
schen «renoey en teveel
te onderscheiden.

Een wijze Ara-
bier, dien ik op mijne
laatste reis langs den
Nijl ontmoette, zeide
eens tot mij, toen ik
hem mijne bezorgdheid
mededeelde, dat mijne
arabische dienaren over
den wijn gingen, dien
ik onder in mijn schip
wij het toch niet zouden houden

De ezels in de wijnbergen

De stoomboot beneden de Rheinhalle brengt ons van R�desheim stroomafwaarts. Aan onze
regter zijde ligt de IJzeren Poort van den Rijn. Die kolken en fel bewogen golven wijzen het Binger
Loch aan, dat niet zoo gevaarlijk is als de legende zegt, maar toch altijd door de schippers moet wor-
den vermeden. Het sluit den bogt van den Rijn en tevens den Rheingau. Ook de oevers krijgen van
daar af een ander karakter. Ehrenfels en Rheinstein zien van hunne rotsen te midden van digt ge-
boomte op ons neder, en ginds wappert het vaantje van den Muizentoren, met den wraakzuchtigen
monnik, die aan bisschop Hatto voor alle eeuwigheid een slechten naam heeft gegeven, dien al het
water van de zee niet kan afwasschen.

Ook voor ons, daarboven tusschen den burgt Klopp en de villa, die al het uiterlijk heeft van
een kasteel, opent zich eene andere poort. Gelijk de Rijn den Taunus en den Hunsr�ck doorbrak,
heeft zich de Nahe eene bedding door het gebergte gegraven en vormt zij de scheiding tusschen

194

-ocr page 226-



		Aanlegplaats voor aken. Boven- en Beneden-Rijn en de grens tusschen Pruissen en Hessen. Men wil beweren, dat deze bed- ding eenmaal in den tijd der Romeinen hooger op heeft gelegen; dit is echter even weinig uitge- maakt als de vraag of het oude Bingium der Romeinen op den regter- of op den linkeroever van de Nahe gelegen was. In elk geval is de tegenwoordige ligging bijna niet schooner te denken. Biedt Bingen aan de Rheingauers niet zulk een heerlijk uitzigt, zoo stelt het dubbel den Rheingau scha- deloos door het onbeschrijfelijk schoone uitzigt van den boven de stad zich verhefifenden Scharlach- berg met zijne wingerden, en van de kapel. Wie het oude kasteel Bingen heeft gebouwd, dat verkondigen thans nog de steenen overle- veringen: de Drusus-burg, de Drusus-Poort en de Drusus-bron. Het stadje is reeds vroeg aan velerlei beproevingen onderworpen. De eerste burg werd reeds in den strijd tegen de Treviri in het jaar 70 verwoest en in 368 na onze tijdrekening weder hersteld. Sedert 1254 behoorde Bingen aan den Rijn- schen Stedebond. Albrecht van Oostenrijk belegerde het in 1301, plunderde de rijke koopmanshui- zen, vooral die der lombardijsche joden, en liet slechts een bloedigen puinhoop achter. Die nachtelijke storm, waarin het plaatsje genomen werd, heet thans nog "de Nacht van Bingen." Keurvorst Philip belegerde de stad in 1495; de Zweden maakten zich van haar meester in 1632; in 1689 werd zij door de Franschen verwoest en in 1793 door de Pruissen gebombardeerd. Een merkwaardige oude muur, die een diepen indruk maakt, ook door zijne historische her- 195

-ocr page 227-





		Bingen van den burgt Klopp gezien.

		inneringen, is de burgt Klopp. Zonder twijfel heeft Drusus, tot bescherming der brug over de Nahe en om den romeinschen weg te bestrijken hier een kasteel gebouwd. Als burgt Klopp wordt hij het eerst in 1282 in de geschiedenis genoemd; hier en niet te Bockelheim had het verraad plaats door Hendrik V jegens zijn vader gepleegd, toen deze zonder eenige achterdocht ter rijksvergadering naar Ingelheim toog. Berouw huichelend en onder den schijn dat hij zich met hem wilde verzoenen, kwam de zoon hem te gemoet met de belofte dat hij ook eene verzoening bewerken zou tusschen den Paus en den vorst op wien de banvloek rustte. Hendrik IV sloeg alle waarschuwingen van zijne vrienden in den wind en scheen niet op te merken hoe de aanhangers van zijn zoon steeds talrijker werden. Te Bingen gekomen, liet hij zich zelfs overhalen om op den burgt];te vertoeven, tot zijn zoon zich met den aartsbisschop van Mainz had verstaan. Argeloos reed Hendrik den burgt binnen, slechts door enkele getrouwen vergezeld. Naauwelijks was hij op het slotplein, of de brug werd achter hem 196

-ocr page 228-





		-

		-

		53

		o o ■e

		*0 ,2

		ja �j o e o -3

		> \'S u

-ocr page 229-



		Op het Rochusfeest. opgehaald en de aanhangers van zijn zoon, die zich hier verscholen hadden, omringden den keizer en verklaarden, dat hij hun gevangene was. Gelijktijdig gaf men van den burgt het teeken tot over- rompeling van des keizers geleide, dat te Bingen was achtergebleven. Op denzelfden avond verscheen voor den keizer zijn doodvijand, de markgraaf Wigbert von Meissen, met het zwaard in de hand, en eischte van hem dat hij van den troon afstand zou doen ten gunste van zijn zoon, en de kroon- juweelen zou overgeven. Hendrik wees met waardigheid dien eisch van de hand. Toen verschenen ook de aartsbisschoppen van Mainz, Keulen en Worms, en de kerkelijke heeren, aangemoedigd door den markgraaf, reten hem de teekenen zijner waardigheid van het lijf. Hij was echter magteloos, werd naar Ingelheim gesleept en daar gedwongen zijn troonsafstand te teekenen, wat hij deed met tranen in de oogen. Hendrik, naar Klopp teruggevoerd, ontvlugtte van daar naar den burgt Ham- merstein bij Andernach. Hij stierf van gramschap onverzoend met de Kerk en de Staat weigerde hem zelfs eene begrafenis in gewijde aarde. Van Bingen voert een korte weg den berg op naar de Rochus-kapel, die zich boven de villa Landy � thans villa Braun � verheft, het punt van waar men den ganschen tegenover liggenden Rheingauoever met al zijne schatten, den Rijnpaltz en het Nahedal voor zich uitgebreid ziet. En wederom staat daar, waar het schoonste uitzigt is, een hotel en een klooster of liever een kapel. In het midden der zeventiende eeuw opgerigt, werd zij in 1795 door de Franschen verwoest en als paardenstal gebruikt. Aan de oostzijde is in den buitenmuur een kansel aangebragt, want ieder jaar op den eersten zondag van den i�den augustus, den dag der herstelling van de kapel, viert het volk het feest van den schutspatroon der druiven, het Rochusfeest; de berg is dan bedekt door een gansch leger van tenten, waarin ververschingen worden aangeboden. Van heinde en ver, uit den Rheingau, den Paltz en het Nahedal, opgeroepen door de klokken van alle dorpen, snelt het volk ter feest. Processi�n trekken langs de wegen naar den berg; de aken brengen haar over den Rijn; allen voeren muziekkorpsen, vaandels en banieren met zich met kerkelijke zinnebeelden; zingend en biddend, den ganschen dag, tot de nacht over het gebergte zich uitspreidt, vrolijk en lagchend door- brengende, in het geboomte dartelend en vrijend, drinkend en zingend, leeft hier eene talrijke menigte,

		197





		*r.

-ocr page 230-



		met luidruchtigheid en uitgelatenheid den Rheingauers eigen den gansenen dag, terwijl de "Binger Bleistift", de kurkentrekker, rusteloos werkzaam is. Het doet er weinig toe of na de predicatie van den kansel, als de feestvreugde is aangevangen en de Scharlachberger de harten verwarmt en de hoofden verhit, de duif gedijt.... het Rochusfeest moet gevierd worden en blijft, ondanks de treu- rige tijden, een der luidruchtigste volksfeesten aan den lustigen Rijn. Hoort, hoe de muziek de golven overstemt, Vrolijk zingend nadert de schaar der bedevaartgangers, In de ligte kaan, die danst over het water, Met bloeijende kransen en wapperende vaandels versierd. In het gebladert verscholen slaat hel hert het feest gade, De boschnymfen zijn getuigen van den lustigen dans in het digte woud. Dat is de duitsche Rijn, dat zijn zijne golven 1

-ocr page 231-



		Drususbrug.

		Uitstapje in het Nahedal.

		? et Bingen verlaten wij den Rheingau. Achter ons blijven de grootsche steenen monumenten en de Nahe, die daar boven in het Berkenfeldsche bij Seelbach in het Hommerich-woud ontspringt, ruischt ons te gemoet door de schilderachtige rotspartijen, die Kreuznach omringen, en spoedt zich naar den Rijn, waarmede zij zich beneden den Scharlachberg vereenigt. Had hier in het ge- bied van de Nahe, zoo rijk aan burgten, reeds in de middeneeuwen eene herhaalde wisseling van eigenaars plaats, waarvan al die reusachtige steenen bouwvallen getuigen en waarin zich met regt of geweld, door vuist of brief, de hooge geestelijkheid van Mainz, Worms, Trier en Keulen, de Palz- graven, de graven van Sponheim en de Wild- en Rijngraven in het bezit stelden, de verwarring werd steeds grooter in den langen franschen tijd en zelfs heden struikelen wij over de grenzen van vierderlei staten: Pruissen, Oldenburg, Beijeren en Hessen-Darmstadt, wier landen op den regter- oever tot zesmaal toe elkander afwisselen, zonder dat ��n grenssteen aangeeft, voor welken Vorst wij den hoed moeten afnemen. Regts van ons verheft zich de Hunsr�ck, die afwisselend den naam van Hardt-, Soon- en Idarwald draagt. Even als het land zelf verandert ook het karakter van het volk: in plaats van het vurige luchtige gemoed van den. Rheingauer, vinden wij hier eene ernstige, bezadigde, stille, nijvere bevolking, wier aard even verschillend is als de bodem en de rotsen, die in haar onderhoud voorziet. Ook zij teelt en drinkt haren wijn, in de eerste plaats den edelen Scharlachberger, den Kaunen- berger, Mouriger, Ebernburger, Laubenheimer en Rosenheimer, en de druif is hier even oud als die van de fiere naburen daarginds, want hij dagteekent reeds uit den tijd van Keizer Probus; maar hoe verder men komt in het Nahedal zoo veel ruwer wordt het karakter, stuursch en steenachtig, tot het eindelijk zich verliest in de groote zwarte inktpot, het kolengebied van Saarbr�cken. Van Bingerbrucken voert ons de spoortrein links langs de Drususbrug en den Scharlachberg, regts langs de ru�ne van den toren van Trutzbingen, die eenmaal den handel van den Paltz be- schermde , naar de badplaats Kreuznach. Zijn naam zou dit plaatsje te danken hebben aan het kruis van de eerste christelijke zendelingen, dat op deze hoogte geplant werd. Daar kwamen zij door de bosschen naar de eilanden, En tot het kruis werden jong en oud bekeerd. En eene stad verhief zich, waar eenmaal eene hut stond: Naar het naburig kruis op het eiland werd zij Kreuznach genoemd.

		199

-ocr page 232-



		ben, kwam Kreuznach einde- naamste; zij ontspringt uit lijk onder den Gaugraaf van De oude brug over de Nahe. een porfyrrots in den omtrek. Sponheim, toen aan den keur- Volgens Liebig bevat het vorstel ij ken Palz en eindelijk, Kreuznacher water chlorna- trium, kalcium, magnesia, jodium en bromium. Het koerhuis werd in 1840 gebouwd. De ligging van Kreuznach is bijzonder schoon. De bekende schilder Muller, in Kreuznach geboren , wijdde aan zijne vaderstad de volgende woorden van zijn geestdrift getuigende : "O, dat ik zoo lang van u gezwegen heb, mijne geliefde dierbare vaderstad, waar ik ben geboren, het eerst het leven, het eerste gevoel van bestaan genoot. Hoe heerlijk zweeft gij mij, vlugteling, steeds voor den geest, en roept gij mij vaak uit het gedrang der woelige wereld, begeleidt gij mij liefderijk tot de prachtigste natuurtooneelen , tot in de salons der grooten , waart gij vriendelijk mijne troosteres ook in smartvolle oogenblikken , als het hart vol is en alle vreugde en liefde voor het leven mij ontviel. Gij droppelt balsem in de wonde, schenkt nieuw genot, nieuw leven in mijn gedrukt ge- moed, geeft nieuwen lust aan mijne ziel. Wanneer zie ik u weder, mijne dierbare! "Ja, vooral door den hemel zijt gij bemind , schoone vaderstad, gezegend boven duizend andere steden. Vreugd en overvloed wonen in u ; gij zijt op liefde gegrondvest. De bouwheer, die den eersten hoeksteen voor uwe poorten legde, was een begunstigde des hemels, hem drukte niet

		200

-ocr page 233-

vloek des vaders en de weeklagten der weduwen, en de tranen der weezen vervolgden hem niet;
want door God waren hem de oogen geopend om de liefelijkheid van den geboortegrond te aanschou-
wen, te rusten aan het hart der schoonheid. Meer dan eenige andere zijt gij bemind in den hemel,
o schoone vaderstad! Verraad bezoedelt uwe muren niet; trouw en eerlijkheid staan u ter zijde, gij
buigt nu lagenend over hen heen en uw voedende boezem geeft aan uwe kinderen overvloed. Vreem-
delingen eeren u; uwe zonen dragen u in hunne harten, waar gij hen ook henen zendt over land
en zee.

"Kreuznach! mijne geboorteplaats! Hoe zalig zijt gij! Tot u nadert mijne ziel in hare vlugt, ik zie

wer van Kreuznach,
Michel Mort, die in
den slag van Sprend-
lingen zijn heer, den
graaf van Sponheim,
het leven redde en
zelf den dood vond.
Bij de verdeeling
tusschen de broeders
Johann en Simon van
Sponheim, zoo ver-
haalt Simrock, werd
Kreuznach de hoofd-
stad van het graaf-
schap, dat aan laatst-
genoemde werd toe-
gewezen. Simons
zoon, Johann I, ook
de lamme genoemd,
omdat hij met het
eene been hinkte,
wilde zijn broeder in
het vaderlijk erfdeel
te kort doen. Uit
wrevel hierover ver-
kocht deze twee der-
den van zijn slot
B�chelheim aan den
aartsbisschop Wer-
ner van Mainz. Jo-
hann wilde dezen

u; gij staat thans voor
mij! Uwe begroeide
torens en vervallen
muren verrijzen voor
mijn geest; ik hoor
het ruischen van den
stroom, die uwgebied
verdeelt, het suizen
van den wind, die
over u henen blaast!
O, gij, die tot de
wolken u verheft,
stoute Rheingrafen-
stein! Gij golven der
Nahe, zangen van
het Hardtwaldt!"

De omtrek van
Kreuznach bezit veel
dat de beoefenaars
der geschiedenis aan-
trekt: den slot- of
Hauzenberg met een
prachtig uitzigt op
het Nahedal; eene
ru�ne nog slechts van
den ouden Spon-
heimschen burgt; de
leeuw op het gewelf
vereeuwigt het aan-
denken aan den held-
haftigen vleeschhou-

Rheingratenstein.

koop, die niet met zijne toestemming gesloten was, niet gedoogen en dit was oorzaak van den krijg
tusschen Sponheim en Mainz, die door den slag bij Sprendlingen ten nadeele van eerstgemelde ein-
digde. Johann, die door zijn lammen voet belemmerd werd in zijne vlugt, werd gevangen genomen
toen Michel Mort, een vleeschhouwer van Kreuznach, met opoffering van zijn eigen leven, hem tijden
gelegenheid gaf om te ontsnappen. Tot in den laatsten tijd genoot het vleeschhouwers gild te Kreuz-
nach uit dien hoofde groote voorregten, welke Johann het uit dankbaarheid schonk."

Op steile rotsen ligt boven het stadje Stromberg de ru�ne van dien naam, die omstreeks het
jaar 1050 werd gebouwd door zekeren graaf Stromberg. In 1689 werden stad en burgt door de Fran-
schen in de asch gelegd. Tegenover Stromberg ligt de burgt Goldenfels, die op de puinhoopen van
de vroegere werd opgerigt Op korten afstand van dien burgt vindt men het gedenkteeken voor den

201

-ocr page 234-



		Boos von Waldeck. *

		pruisischen luitenant Gouvain, die hier in 1793 zoo heldhaftig met een handvol dapperen tegen de Franschen streed. Een heerlijk uitzigt heeft men van de zoogenaamde Gans op den weg naar Rhein- grafenstein, waar de Rijngraven na hunne verdrijving uit den Rheingau hun verblijf hielden. Het is eene ru�ne, maar zelfs als zoodanig nog indrukwekkend. Zij ligt op steil oprijzende porfyrrotsen en is met bewonderenswaardige koenheid als een steenen adelaarsnest daar gebouwd. Deze stoute burgt werd, volgens het verhaal, reeds in de achtste eeuw gesticht; nogtans gewaagt de geschiedenis eerst na het jaar duizend van de Rijngraven, en eerst eenige eeuwen later van hunne magt en hunne bezittingen. Johann I van Mainz, verbonden met de graven Dhaun en von Sponheim, ver- overde den burgt in 1328 en natuurlijk werd deze laatste ook de buit van de fransche plunderaars en brandstichters. De spaansche hertog van Osuna of zijne gemalin verkreeg den burgt en de daartoe behoorende goederen in eigendom. Aan Rheingrafenstein is de legende verbonden, die door Pharrius zoo dichterlijk bezongen wordt, volgens welke ridder Boos von Waldeck, ten gevolge eener wed- denschap met den Rijngraaf, een ruiterslaars vol wijn achter elkander leegdronk, waardoor hij het dorp H�ffelsheim verwierf. Van veel meer belang is de Ebernburg, de burgt van Franz von Sickingen, die eenmaal door den keizer als de wijkplaats der Geregtigheid werd bestempeld; de trotsche vesting waarop Ulrich van Hutten, Oecolampadius, Bucer en Melanchton gastvrije ontvangst genoten, trots de vijandschap van keizer Karel en al zijne rijksgrooten. De Ebernburg was het bolwerk van de vrij- heid van gedachten, de geloofs- en gewetensvrijheid, tot de onwrikbaar pal staande Franz von Sic- kingen in zijn burgt Landstuhl, na een vruchteloozen kamp met zijne veel sterker vijanden, aan zware brandwonden lijdende, tot onderhandeling met hen gedwongen werd, en nog v��r het sluiten van den vrede, op 7 Mei 1523, aan zijne wonden overleed. Men zegt dat de burgt door zijne vijanden werd verwoest. Maar hij werd weder opgebouwd en bleef aan de Sickingen, waarvan de laatste telg in 1836 in het dorp Sauerthal bij Lorch in diepe ellende stierf en daar door een vereerder van de geschiedenis zijns lands, als eenig belangstellende in zijn dood, begraven werd. 202

		�

-ocr page 235-

Slot en dorp Ebernburg.

Natuurlijk is de Ebernburg voor alle reizigers een zeer gezocht punt. Het werd in het jaar 1689
door de Franschen verwoest. In het hotel nabij den burgt worden nu nog de beelden uit de
eetzaal en andere voorwerpen, die in later tijd zijn opgedolven, vertoond, onder anderen een steen uit
zijne muren met het opschrift:

Ik begeer nooit eenig onregt te doen,

In nood zal de Heer mij bijstaan.

verlaat van de honger-
lijdendebezetting, werd
in het gezigt van den
vijand gebragt en ne-
dergeworpen om ge-
slagt te worden, maar
slechts in schijn; hij
kwam weder levend in
zijn stal om tot herha-
ling van het spel nog
eenige malen te voor-
schijn gebragt te wor-
den. De vijand wan-
hoopte er nu aan om
de vesting uit te hon-
geren, hief het beleg
op en trok af."

Van den Ebernburg
tot het prachtig gele-
gen Munster am Stein

Aan den voet van
den Ebernburg ligt het
dorpje van dien naam,
dat door een in de
poort ingemetselden
ever de verklaring van
zijn naam en van dien
van den burgt schijnt
te geven. Volgens de
legende werden beiden
eens door een magtig
leger ingesloten; de
honger zou hen tot
overgave gedwongen
hebben, zoo niet den
edelen burgtheer een
krijgslist juist ter
snede ware ingevallen.
Een groot everzwijn,
de laatste hoop en toe-

Franz von Sickingen.

203

-ocr page 236-

Rothenfels.

is de afstand slechts weinige minuten. Het is een der Iievelings plekken van de toeristen aan de Nahe. On-
gelukkiger wijze is het te beperkt in ruimte om velen te herbergen. De gradeerwerken van Munster en het
bezoek van de badgasten en reizigers zijn de bronnen van inkomst der ongeveer elf honderd inwoners.
In de spleten van den Lemberg verheft zich de ru�ne Lemberg, een steenklomp, die nog heden ten dage
in een zeer slechten reuk bij de bevolking staat. Eens was dit een berucht roofriddersnest, van die
soort welker bezitters Rudolf van Halsburg aan de galg liet hangen. Later vestigde zich hier een
andere boef, die aan de Nahe zijn wieg had staan, de beruchte Schinderhannis, waarvan de lieden

aan de geschiedenis ten
onregte de herinnering
knoopt van de gevan-
genschap van Hendrik
IV, die door zijn zoon
verraden werd. Veel
waarschijnlijker is het,
dat hij, zoo als reeds
verhaald werd, in den
burgt Klopp gevangen
werd. Gelijk alles in
deze streek werd ook
dit kasteel door de
Franschen verwoest.
Onze buren wien in den

Ulrich von Hutten.

laatstcn oorlog eenige
pendules ontnomen of

vernield werden, hebben hier bij eiken voetstap grootsche gedenkteekenen van hun vandalisme ach-
tergelaten, die eeuwig tegen hen zullen getuigen. De ru�nen van het slot zijn omringd door het dorp
Schloss-B�ckelheim. In de abdij en den burgt Sponheim leefde eens de abt en geschiedvorscher
Johann von Trittenheim, St. Trithemius; het benediktijner klooster werd omstreeks noo door Eber-
hard von Sponheim gesticht en bevatte eene beroemde bibliotheek. De kerk, die zeer vervallen was,
werd in romaanschen stijl weder opgebouwd, maar inwendig op de meest smakelooze wijze versierd.
Niet ver van daar ligt de ru�ne van het slot Sponheim, dat eveneens de Franschen vernield hebben.

204

-ocr page 237-



		Het klooster Disibodenberg.

		Van Sobernheim is de schoone oude kerk bezienswaard; in hare nabijheid kronkelt zich de kleine Glau en werpt zich niet ver van daar in de Nahe. Van Stoudernheim komen wij aan het beroemde klooster Disibodenberg op eene digtbegroeide rots. Weinig is hier overgebleven van de plaats waar Disibod, bisschop van Erin, die naar Duitschland gekomen was om het christendom te verbreiden, in 590 zijn altaar oprigtte, want van Karel Martel had het klooster veel te lijden; het ge- beente van den heilige werd eerst in 745 na het herstel van het klooster onder het hoogaltaar van de kerk bijgezet. Aartsbisschop Willigis herstelde weder de verwoestingen, die door het krijgsvolk eeuwen achtereen hier waren aangerigt, en in 1112 bouwde Ruthard van Mainz de kerk en het klooster weder geheel op. Maar deze gewijde plaats mogt de zegeningen van den vrede niet genie- ten. Siegfried III van Mainz en de Wildgraaf van Kirburg verwoestten het herstelde klooster en dood arm vlugtten de monniken naar elders. Nog eenmaal werd het klooster betrokken door de Cisterciensers; dit was in 1470, maar nogmaals werd het in 1504 geplunderd door Philips V van den Paltz. Maar het geloof vermag veel. Nog eenmaal keerden de Cisterciensers weder, doch Gustaaf Adolf verdreef hen nogmaals en uit den storm dier woeste tijden is slechts weinig overgebleven. Voorts voert ons de spoorweg over Wonningen, dat om zijn goeden maar koppigen wijn ook door Goethe wordt vermeld, over de grens van het romantische Midden-Nahedal, naar de woes- tere oorden van het Bovendal. Wij zijn in Kern, een dorp met arbeidzame inwoners, eenmaal de residentie van de vorsten uit de linie Salm-Kirburg, waarvan de laatste telg in 1794 te Parijs werd geguillotineerd. Den burgt Kirburg die zich boven de stad verheft deden de Franschen in de lucht springen. Het slot dat men thans daar ziet is van jonge dagteekening. Van meer belang is het slot 205

-ocr page 238-



		Gezigt op het slot Dhaun.

		Dhaun, op een goed uur afstands gelegen: eene majestueuze ru�ne op een hoogen berg, eenmaal het verblijf der Wildgraven van Dhaun. Het slot heeft veel te lijden gehad door de oorlogen zijner heeren, totdat in 1729 Rijngraaf Karel het weder restaureerde. Het merkwaardige basrelief in de voormalige ridderzaal herinnert aan de legende volgens welke eenmaal een aap een kind uit het slot had geroofd, dat men in het bosch terugvond, terwijl de aap bezig was het te koesteren en het een appel gaf. Van den aap werd een steenen beeld gemaakt, zegt Simrock, dat thans nog bestaat. Een aantal andere sloten en burgten in den omtrek, die in de oorlogen der middeneeuwen hunne rol gespeeld hebben zien wij op de rotsen rondom ons, terwijl wij onzen togt voortzetten tusschen indrukwekkende bergen die steeds hooger en hooger worden, over de "Gevallen Rots", naar het eind van onzen togt door het Nahedal en het voornaamste punt er van: den Oberstein die om zijne eigenaardige ligging uit een geognostisch en monumentaal oogpunt zoo beroemd is; hij ligt op het punt waar de Idarbach, uit het bosch van dien naam ontspringend, zich met de Nahe verbindt. Oberstein behoort tot de oldenburgsche enclave. Op zijn zoogenaamden Oberen Stein ligt de oude burgt, die zich verheft boven de kerk, welke beneden haar op het terras eener rots is gebouwd. De nieuwe burgt, digt in de nabijheid van den anderen, werd ongeveer honderd jaar later, in 1194, gesticht; beiden echter zijn nu bouwvallen , maar de laatste is thans door fraaije nieuwerwetsche tuinen omringd. Een zeer fraaijen eigenaardigen indruk maakt de ligging der kerk boven het stadje dat door zijne agaat-slijperij bekend is. Aan de voorzijde van de melafirrots, naar het spoorwegsta-

		206

-ocr page 239-



		f 1 tion gewend, staat zij daar en ieder reiziger vraagt zich af waarom zij juist op die plaats werd ge- bouwd? De legende antwoordt daarop met een duister en tragisch-komisch verhaal. Weyrich von Dhaun wierp hier zijn jongeren broeder Emich van de rotsen. Daaromtrent is men het eens, en ook in zoo ver dat hem deswege te Rome, werwaarts hij eene bedevaart maakte, tot boete werd opgelegd op die zelfde plek eigenhandig eene kerk te bouwen. Sommigen echter zeggen, dat hij die daad pleegde �it jaloezie; anderen beweren dat een grap de oorzaak was van den dood des jongeren broeders: deze had Weyrich, die geen katten kon dulden, een kater in zijn stevel gestopt, en in drift had hij toen Emich van de rots in den afgrond geworpen. De lezer kan van deze legenden kiezen die, welke hem het meest bevalt. In Oberstein heeft de romantische natuur van het Nahedal haar toppunt bereikt. Vele verha- len waren nog mede te deelen van al die burgten, waarin de Wild- en Raugraven, de Smidtburgs, Kirburgs, Dhauns, en de later daaruit voortgesproten Gr�mbachs, Neukirburgs, Salms en Salm-Salms hun verblijf hielden. Altijd hooger voert ons de weg thans van Oberstein naar Neunkirchen, van waar men het uitzigt heeft op het gansche kolendistrict van Saarbr�cken en ook op het exercitieplein van genoemde stad, waar den 27sten july de eerste fransche granaten vielen, toen Froissart ons daar zijn eerste ijzeren groeten bragt; voorts op de gedenkwaardige Spicherer-hoogten, die met zulk eene koene verachting des doods den 6den Augustus door de Duitschers bestegen werden en op wier steile helling thans gedenkteekenen voor die helden zich uitstrekken tot den Forbacher straatweg en het Ehrenthal; eindelijk de plek, waarop Napoleon III op den 2den Augustus bij den aanval op Saarbr�cken het bevel voerde, terwijl aan zijne zijde zijn zoon kogels raapte, tot wiens herinnering een Noordduitscher hier den Loulou-steen oprigtte.

		Straat in Monzingen.

-ocr page 240-



		Oberstein aan de Nahe, door R. Puttner,

-ocr page 241-

■

- --------------- v~\\. .r.\'j.-~^.~

.... ■ ... .

Marktschip bij Bingerbrtlck.

Van Bingen tot Koblentz.

oor niemand is nog de vraag beslist welk oord van den Rijn het schoonste is; of dat, hetwelk
wij verlieten dan wel dat, hetwelk voor ons ligt: de reeks van rotsen die door hare bogten tien

imijlen lang zich uitstrekt en van Bingen tot Rheineck nabij het Zevengebergte de indrukwek-
kendste natuurtooneelen aanbiedt, bedekt met de steenen overblijfselen uit het verleden. De po�zie,
de romantiek der natuur heeft hare wetten, maar zij hebben een onverzoenlijken vijand in het ma-
terialisme van onzen tijd, die jaren lang ook den Rheingau met het plan zijner regularisatie van de
rivier bedreigde. De Rijn, de magtige, in zijne bedding onbelemmerde stroom, zou een door kunst
aangelegd regtlijnig kanaal worden! Welk een po�zie! welk een romantiek, welk een wijnbouw! welk
een zegen! welk een gevaar van overstrooming in geval dat de rivier het te eng mogt vinden in
hare opgedrongen bedding! De vrachtschepen, de Hollanders, de tallooze vaartuigen, met kolen
beladen, vragen een dieper vaarwater! of al het door kunstmatige afdamming zich langzaam vormende
voorland en zijne uitwasemingen de lagchende oevers door koortsen zouden worden geteisterd, of al
de wijnranken op de hellingen de afkaatsing van de zon in den stroom verloren � de Rijn moet
gedisciplineerd, geregulariseerd worden! Veel zorg en moeite heeft het den Rheingauers gekost, om
aan de druif haren gloed, aan den stroom zijne po�zie te doen behouden en de "teregtwijzing" van

208

-ocr page 242-





		Gouvernementswege te over- winnen. Vreugde heerschte dan ook in de gansche streek, toen onlangs deze steen haar van het hart werd gewenteld en de toekomst niet langer zoo dreigend was. Wij schepen ons te Bin- gen weder in om over de kolken van het bekende Bin- ger Loch tusschen den Mui- zentoren en den regts te midden der wijnbergen op- rijzenden burgt Ehrenfels een nieuw panorama te aanschou- wen. "Hoor, hoe de muizen in de tarwe piepen!" die als straf, door God opgelegd, den on- barmhartigen bisschop Hatto bij levenden lijve opeten." Zoo verhaalt de"Oudheidvorscher, van den Rijn" en toch is het veel eer mogelijk, dat die bisschop hier de muizen dan dat de muizen den bisschop opeten. Want niet hij heeft den toren gebouwd, maar Wil- ligis de zoon van den wa- genmaker. Niemand heeft den armen Hatto tijdens zijn leven iets kwaads ten laste kunnen leggen, maar de monniken, die hij op de vingers getikt heeft, hebben de legende van hem gemaakt, dat hij in een tijd van schaarschte, toen de armen hem brood vroegen en een aantal van hen in eene schuur waren gebragt, deze in brand had doen steken en de ongelukkigen in de vlammen doen omkomen. Spottend met hun smart zou hij toen nog hebben uitgeroepen: "hoor de muizen in de tarwe piepen." Van dien tijd af had hij zich niet meer tegen de muizen kunnen beschermen, en zelfs in dezen toren waren zij hem nagezwo\'mmen, om hem op te eten. De geheele ligging van den toren bewijst ons intusschen, dat hij slechts werd opgerigt om den Rijn, ter wille van de heffing van tol, te kunnen afsluiten. Hij heet ook eigenlijk Mauth thurm, tol toren, of naar de stukken die er op geplaatst waren Muserie. De oude legende verdwijnt dan ook langzamerhand en van het sprookje van weleer wil niemand meer weten. Toen ik voor de eerste maal van hier uit over de rotsbrug van het Binger Loch voer, was ik juist te moede als toen ik in een turkschen "Kaik" door de ijzeren poort ging. De oneffenheden zijn thans niet meer zoo erg; een kleine gedenksteen aan de linkerzijde herinnert er aan, dat in het jaar 1832 begonnen werd met het doen springen der rotsen.

		27
		209

-ocr page 243-



		Assniannshausen. Boven ons, regts van den inham in de rots, verheft zich het Niedervvald met de Klippe en den \'Rosselthurm; v��r ons in het verschiet de burgt Rheinstein en de Clemenskapel. Wij leggen aan bij Assmannshausen, waar ezels, paarden en gidsen ons wachten om ons op de hoogten van het Niederwald te brengen; vandaar naar het Germania-monument, eene herinnering aan de over- winning van Duitschland, vanwaar wij den blik laten weiden over duitsche \'anden tot aan de Vogezen, waar de eerste groote gevechten in 1870 plaats hadden. Als eene eeuwige Nemesis staat hier het gedenkteeken, tot wreking van de brandstichtingen en plundertogten, waardoor deze landstreek onder den allerchristelijksten koning Lodewijk XIV verwoest werden. Ook in Assmannshausen, even als hooger op in Ingelheim, treedt de moor onder de rijndrui- ven op, want ook deze ranken, waarvan de eerste teelt uit het jaar 1108 dagteekent, leveren don- ker rooden wijn. Reeds op het laatst van de zeventiende eeuw legde de mainzer aartsbisschop hier een badplaats aan. Door overstrooming werd de bron verwoest, welke reeds de Romeinen moeten gekend hebben, en men vond ze eerst in 1864 terug. Men wil hier thans weder eene badplaats oprigten. Wij volgen den weg die naar boven, naar het Niederwald voert, over den Hellenberg, die met wijnranken is beplant; langs Heiligen-Hauschen, is de weg een rijweg, maar ook voetgangers die geen noodelooze vermoeienissen zoeken, kunnen hem volgen. Langs allerlei bogten en kronke- lingen komen wij aan het jagtslot op het plateau, van waar men een prachtig uitzigt op het Rijndal heeft. Hier komen met het pinksterfeest, naar echt rijnsch gebruik, duizenden en nog eens duizenden uit alle oorden van Duitschland bijeen. Het meifeest moet de levenslustige Rijnlander in het woud vieren. Reeds bij het aanbreken van den dag, ja vaak den vorigen avond, trekt hij met vrouw en kroost onder de toonen der muziekanten, naar het bosch, en niets is in staat hem vandaar te ver- drijven v��r de zon weder is ondergegaan. Het Niederwald bevat op het pinksterfeest uit de Rijn- en Nahestreek vijf- tot achtduizend bewoners, die met looi bekransd zich in de schoone lommerrijke gedeelten ophouden, en, als de nacht niet al te koud is, ook wel dezen hier doorbrengen, om zich den anderen morgen de moeite van het weder bestijgen te besparen. Van het jagtslot voert de weg naar de Zauberh�hle, een donkeren gang tusschen enge muren meteen opening om het panorama te zien en vandaar naar den Rossel, waarvan de steenen, in den vorm van een toren, door wijngaardeniers hier bijeen gebragt zijn, welke toren het voorkomen heeft van 210

-ocr page 244-

a
u

-ocr page 245-



		..>

		Clemenskapel en Falkenburg.

		eene ru�ne. Van dit hoog gelegen punt kan de toerist al de romantische punten in den omtrek zien, die hij reeds heeft bezocht of die hij nog voornemens is te bezoeken. Hen ander panorama, minder groot, levert de Adolfsh�he, vandaar gaat men naar de Hermitage en den Tempel en altijd heeft men hetzelfde schoone panorama, dat aan de dichters reeds zoo tallooze verzen heeft in \'t hart gegeven. Op de helling aan den kant van Rndesheim ligt de plek, die de commissie voor het natio- nale monument in overleg met de betrokken kunstenaars heeft aangewezen, als het meest daarvoor geschikte punt, en hier, aan Voglers Ruh, moet zich het reusachtige gedenkteeken der overwinning verheffen, aan welks voet zeker onder deelneming der duizenden, die de zomer herwaarts brengt, jaarlijks een nationaal feest zal worden gevierd, de daden waardig, welke aan deze plek in herin- nering zullen worden gebragt. Naar Rndesheim over de Br�mser H�he leidt de weg ter zijde af door de wijnbergen; wij echter keeren terug, allereerst over de rivier naar het kleinood der burgten aan den oever, den Rheinstein, die zoo kloek op de donkergrauwe rots tusschen het groen van de berghellingen is ge- bouwd, en, door klimop bedekt, zulk een bevallig uiterlijk heeft, als had hij nooit den stroom aan zijnen voet bedreigd en als ware hij nooit door den stedenbond uit wraak verwoest. En toch, hoe weinig van zijne vroegere geschiedenis ook bekend zij, men weet, dat hij door Philip von Hohen- fels weder werd opgebouwd en een der roofkasteelen is geweest, waarvan de ridderlijke straat- en struikroovers door keizer Rudolf aan de boomen werden opgeknoopt; ja deze liet zelfs van hier uit het bevel geven om die ridders, welke al zijne pogingen om vrede aan het land te schenken bespot- ten, op te hangen waar men hen aantrof. De burgten Reichenstein, Sooneck, Heimburg, Rhemberg enz. werden bestormd en het vonnis voltrokken; slechts de slimme heer van Rheinstein ontsnapte omdat hij vrijwillig den keizer zijne poorten opende. Destijds heette de burgt de Vauts- of Vogts- berg; daarna K�nigstein; thans staat sedert 1825 Neu Rheinstein op de bouwvallen van dat roof- 211

-ocr page 246-

-ocr page 247-



		nest, opgerigt door prins Fre- derik van Pruisen, die in de kapel zijne laatste rustplaats aanwees; tegenwoordig behoort hij aan zijne zonen, de prinsen Alexander en George. Het mu- seum van den burgt bevat merk- waardige schilderijen en andere voortbrengselen van kunst. Wei- nige minuten berg afwaarts bren- gen ons in de Clemenskapel van de familien der door Rudolf van Habsburg op deze plek op- gehangen ridders gesticht. Al- thans dit verhalen de kronieken. In de nabijheid van de kapel ligt Falkenburg of Reichenstein, eenmaal door den stedebond verwoest en, nadat hij weder hersteld was, gesloopt door Rudolf van Habsburg toen hij de roofridders liet ophangen. Meer stroomafwaarts achter Reichenstein ligt aan den oever het dorp Trechtlingshausen, ook Dreieckshausen, Dreidings- hausen, Trechdingshausen ge- noemd, eenmaal de Gaumal van den Trachgau. Daarachter ver- heft zich op een steile rots weder een van die gestrafte roofburg- ten, die zijnen naam aan de rijkste en meest romantische jagtstreken, het Soonwald, ont- leent, dat hier in een dal over- gaat. Everzwijnen en wolven leven nog in dit digte woud, waarvan de jagtgronden eene rijke buit opleveren. Ik zelf weet er niets van te verhalen, want na velerlei avontuurlijke jagt- ervaringenin het hoogenoorden, zoowel als in het zuiden, inde

		Sooneck.		sneeuwvelden van Noorwegen

		en Finland en de afrikaansche wildernissen, wil ik de pen niet meer met het geweer verwisselen en ik laat dus den kunstenaar het woord. Hij verhaalt slechts ��ne jagtgeschiedenis uit het Soonwald, die hij zelf beleefd heeft: twee herten vochten met elkander en een jagtopziener uit deze streek, zijn gids, schoot het sterkste neder.

		212

-ocr page 248-

Aan den Wisper. De mine Rollich.

Dc laatste bezitters van Sooneck, de graven van Waldeck, stierven in de zestiende eeuw
uit, maar een voornaam gedeelte van den burgt, de toren, was zoo goed behouden gebleven, dat
het de moeite waard was het kasteel te herstellen. Tegenwoordig is hij in het bezit van den keizer
van Duitschland en prins Karel van Pruisen. Boven het dorp Niederheimbach, welks muren nog
een deel uitmaken van de oude vestingwerken van den burgt, verheft zich de massieve toren van
het slot Heimburg, voorheen waarschijnlijk een romeinsch kasteel, later eene grenssterkte van de
Nahegau. In 1632 moet hier Gustaaf Adolf vertoefd hebben. De Franschen hebben ook dit kasteel
niet kunnen laten staan.

Steken wij weder naar den regter oever over, naar het oude Laureacum, thans Lorch, een
lievelingsplek van de toeristen aan den Midden-Rijn. Tot aan het dorp Lorchhausen strekt zich de
Rheingau uit; als het "Geb�ck" van de ridderschap aan den Rijn was het zeer bedrijvige oord, een
middenpunt van beschaving, want hier stond de hoogeschool voor de jonkers uit de middeneeuwen,
en de thans nog voor een gedeelte goed bewaard gebleven adellijke burgthuizen, bij wier binnen-
treden ons nog uit eiken hoek de geest van het feodalisme tegenademt, zooals het Hilgenhuis en
dat van den heer von Hausen, herinneren aan de schoone dagen, die Lorch eenmaal heeft beleefd.

De ru�ne van den burgt Nollich of Nollingen, die boven het vlek zich verheft aan den mond
der Whisper, behoorde eens aan het adellijk geslacht van Lorch. Men klimt derwaarts op langs den
"Teufelsladder", die intusschen voor het leven van den reiziger volstrekt geen gevaar aanbiedt.
Maar aan dien burgtweg is eene legende verbonden van een jongen ridder, die hem te paard be-
stegen heeft om zijne bruid te halen; zulke legenden bestaan er meer aan den Rijn. Hilgen
von Lorch, die tegen de Saracenen streed en een wapenbroeder der Sickingen was, heeft in de kerk
alhier zijn grafzuil. De wijn van Lorch is goed; hij smaakt uitnemend in de lommerrijke tuinen,

213

\'*�\'

-ocr page 249-










		.

-ocr page 250-

wier idyllische rust maar al te veel wordt gestoord door het voorbij snorren der locomotieven. Maar
zeer onaangenaam is de Whisper wind, welke van achter het dorp uit het dal van dien naam blaast.
In de valleijen, waarin de druif wast, ligt ook de Sauerburg, dat aan de Sickingen toebehoorde, onder
wiens schaduw, gelijk reeds gemeld is, op den Sauerburgerhof de laatste der Sickingen in 1836 in
diepe ellende is gestorven.

Daar nu links dan regts de belangrijke punten zijn, moeten wij in zigzag de reis voortzetten.
Daarboven zien wij de ru�ne van den burgt F�rstenberg en digt aan den oever het dorp Rheindie-
bach. Hier betreedt onze voet een nieuw historisch gebied. F�rstenberg was in 1243 een Keulsch
leen, evenzoo de fiere burgt Stahleck, boven het stadje Bacharach en de dalen Manubach, Diebach
en Steeg, met hunne bergen die den wijn voortbrengen, als Stahlchen bekend. Hier leefde de

■

"* r

Straat in Bacharach.

markgraaf Hermann von Katsenellebogen-Stahleck, die wegens zijn rusteloos twisten, door Frederik
Barbarossa zwaar gestraft werd in zijne eer en in een klooster stierf, waarna de Paltz aan zijn
broeder Konrad overging. Op den burgt Stahleck kwam de verzoening tusschen Guelfen en Gi-
bellynen tot stand. Melac verwoestte ook hem en thans is de ru�ne de eigendom der koningin
weduwe van Pruisen.

Bacharach, het vriendelijke stadje met zijn middeneeuwsche torens, dat onder den burgt
onmiddelijk aan den Rijn ligt, heeft tot peet een zeer beroemd persoon: niemand anders namelijk
dan god Bacchus, van wien het zijn naam afleidt. Het is zeer wel mogelijk, want daar ginds aan
den Rijn bij het eiland M�rth is thans nog |bij lagen waterstand een altaarsteen zigtbaar uit den
romeinschen tijd, die de heidensche bewoners dezer streek ter eere hunner goden, hier aan den
romeinschen god des wijns, oprigtten. Wanneer het volkslied zingt:

214

■
«

� f:

-
i

» ► �-..

-ocr page 251-




		p P1B


		«

		Bacharach, door R. FUttner.

-ocr page 252-





		vl



		Wernerkapel te Bacharach.

		Te Wurzburg op den steen, Te Hochheim aan de Main, Te Bacharach aan den Rijn Vindt men den besten wijn,

		dan wordt daarmede meer de groote wijnkelder van het eenmaal zoo nijvere klooster Eberbach be- doeld, ofschoon de druif die hier groeit niet zoo geheel en al te verachten is. Bacharach was eenmaal de hoofdstapelplaats van de edelste Rijnwijnen. Uit den ganschen Rheingau werden deze naar Bacharach gevoerd, daar in grootere schepen overgeladen en naar Keu- len verzonden, van waar zij dan als "Bacharacher wijnen" in den handel kwamen en eene wereld- vermaardheid verkregen. Merkwaardiger dan dit alles is de schoone Wernerkapel, een gebouw, dat door zijne reine vormen

		215




		.


		.

-ocr page 253-

� .*

*►.

\'>

■ �

■ ��

. »\'

aan den Keulschen dom herinnert, waarschijnlijk dagteekent uit de dertiende eeuw en, even als de
Dom, niet is voltooid. Volgens de legende zou de heilige Werner hier als knaap door de Joden zijn
doodgemarteld en toen in het water geworpen. De Rijn echter zou\' het lijk stroom-opwaarts naar
Bacharach hebben gevoerd.

Langs de onder water liggende rotsmassa van het eiland W�rth, langs den bruisenden stroom,
voert ons de weg �n de geschiedenis naar den Pfalztoren, die midden in de rivier ligt en eensklaps
bij een bogt van de rivier voor ons verrijst. Deze sterkte biedt uitwendig niets bijzonders aan dan

verschoond bleef. Toch
hebben de Spanjaarden
zich hier genesteld,
maar Landgraaf Wil-
helm dreef hen er uit.
Volgens de overle-
vering zouden hier de
paltzgravinnen haar in-
trek genomen hebben
wanneer zij in belang-
wekkende omstandig-
heden verkeerden, op-
dat men zeker kon zijn
omtrentdegeboorteder
kinderen. Geloofwaar-
diger echter is het dat
Pfalzgravenstein de
plaats was die tot ver-
zoening der Guelfen en
Gibellynen tot stand
kwam, toen Hendrik
van Brunswijk, de lange
bijgenaamd, het doch-
tertje Agnes van den
paltsgraaf Konrad, de
schoone nicht van Kei-
zer Barbarossa, heime-
lijk in zijne netten had

hbsdpthgrvutsstdsvzw

>^\\, -

gevangen. Hare moe-

der kende de geheime
betrekking tusschen
hem en hare dochter
en door spionnen werd

In de Paltz.

zij ter kennis gebragt van den paltsgraaf; deze verbande moeder en dochter naar het slot in het water
en stelde een bewaker over haar aan. Maar deze werd omgekocht; Hendrik sloop vergezeld van een
priester heimelijk den burgt binnen en de geestelijke zegende hun huwelijk in. Toen het ten laatste
den paltsgraaf te ledig en vervelend op Stahleck werd, stak hij over naar zijn kind, dat hij bleek en
treurend vond. De moeder bekende hem wat er gebeurd was; de paltsgraaf was woedend toen hij de
huwelijksacte van den priester had gelezen, maar ten slotte bleef hem niets over dan ja en amen
te zeggen. De schoone Agnes bragt haar kindje in den toren ter wereld en daaraan verbond de Sage
de verpligting voor alle paltsgravinnen.

Merkwaardig zijn de oevers aan weerszijden van het steenen schip. Aan de linkerzijde staat

216

>*4rtfc

�:

-ocr page 254-

�

■

�

■

Ru�ne der Wernerkapelle in Bacharach, door C. Scheuren,

-ocr page 255-



		* het monument, waarvan ieder, die het niet weet, zegt, dat op deze plek in den oudejaarsnacht van 1813 op 1814, veldmaarschalk Bl�cher met het eerste pruissische legerkorps en de Russen onder Langeron over den Rijn zijn getrokken. Generaal van Huhnerbein was de eerste, die op den nieuw- jaarsmorgen op den duitschen bodem stond, welke zoo lang door den vijand was bezet; toen volgde Blucher met zijn staf om den vijand voor zich heen te jagen. Caub was ook vroeger reeds het punt waar een pruissisch korps over den Rijn trok, toen Frederik Willem II zijn leger hier naar den anderen oever voerde om daarmede de revolutie te bekampen.

		Binnenhuis in Blucherthal.

		Boven het stadje Caub en het Blucherthal verhelt zich de ru�ne Gutenfels, die eenmaal Gus- taaf Adolf huisvestte en thans nog met hare reusachtige muren en romaansche vensters van hare vroe- gere kracht getuigt, maar ook van de stormen, waaraan zij vaak bloot stond. Men wijst nog het venster aan, waaraan de zweedsche koning zat, toen hij zijn blik over het dal liet weiden. Het stadje Caub treedt reeds vroeg als "villula cuba" op: maar van zijne romeinsche afkomst is niet veel bewijs; voor den naam Cupa of kuip is meer grond in de sage dat de prediker onder de heidenen Theo- nestes in eene wijnkuip in plaats van een boot den Rijn is afgezakt en bij Caub aan wal stapte. Hier maakte hij zich van zijne kuip eene woning, leefde daarin als Diogenes en begon onder de visschers te prediken, waarbij hij meer succes had dan de heilige Antonius die tot de visschen zei ven sprak. Deze woning moest hem ook aan den wijnbouw doen ,denken en dit deed hij; hij leerde den visschers 217 28

-ocr page 256-



		n � n

		I I

		3 5 �. n -

		a g

		�

-ocr page 257-

den grond met druiven bebouwen. De naam Caub had in de twaalfde eeuw reeds een gevreesden
klank in de ooren van alle Rijnschippers, wegens de tol, die er geheven werd.

Een dankbare bron van nijverheid is voor dit vlek de bergbouw geworden, daar de rotsen
uit leijen bestaan; maar wat de kleine dorpen tusschen de rotsen en den oever tot bron van bestaan
strekt, hangt hun sedert jaren als een dreigend gevaar boven het hoofd: het gevaar namelijk van een af-
schuiving van den berg. Hunne bede om hulp vond gehoor in het huis der afgevaardigden; door
muren zocht men de massa leijen te stutten, maar juist terzelfder tijd toen te Berlijn het berigt
kwam dat doeltreffend maatregelen tot bescherming genomen waren, en geen gevaar meer te vreezen

veel betere tijden gekend
heeft. Graauw en nevelach-
tig vertoonen zich de lich-
ten in de kloven ter zijde,
waarvan de "Enge Halle"
op hare hellingen deschoon-
ste druiven voortbrengt.
Op dezen majestueuzen
burcft woonden eenmaal de
graven van Schonburg, dat
heldhaftige geslacht, welks
telgen wij later als graven
van Schonburg, Sch�nberg,
Schomberg en Schomburg
aantreffen. Waar v��r hen
de graven van den Trach-
gau regeerden, traden zij
op in hunne regten van
burgtgraven en gebieders
tevens van de hun toebe-
hoorende stad, tot dat Kei-
zer Frederik II het regtder
burgtgraven kocht en Ober-
wesel tot eene vrije rijks-
stad verhief. Hendrik VII
zag daarin evenwel geen
beletsel om haar aan Bou-
dewijn van Trier, den

was, bragt het aanhou-
dende natte weder in Maart
1876 den lei berg in bewe-
ging; des nachts stortte hij
in het dal en verwoestte
eene rij van huizen met
hunne ongelukkige bewo-
ners. Die treurige ramp is
nog in aller geheugenis.

De Rijn biedt ons,
door zijne grillige bogten,
telkens verrasssende, den
een na den ander al zijne
schatten. Steil, z�� dat het
oog zelfs hen ter naau-
wernood durft volgen, ver-
heffen zich als torens de
leirotsen aan den oever, om
dan weder terug te wijken
voor een inham en door de
zon verguld zien wij op zijne
hoogte den Schonburg met
zijne reusachtige torens,
een der fraaiste punten aan
den Rijn. Het maakt een
diepen indruk en werpt
zijn schaduw op het stadje
Oberwesel, dat eenmaal zoo-

$M$\\^^

Molen in het Blucherdal.

Leeuw, te verpanden, die van zijne zijde den zeer geregtvaardigden tegenstand van de vrije bur-
gers met ijzeren vuist wist te bedwingen. Eerst aan zijn opvolger dankten zij de teruggave althans
een klein gedeelte van hunne voormalige regten.

Thans nog getuigen de overblijfselen uit de middeneeuwen van een schoonen tijd, onder ande-
ren de Lieve Vrouwe kerk van rood zandsteen opgetrokken, die door hare kleur reeds van verre
zigtbaar is. Zij ligt aan den voet van den burgt, edel, eenvoudig van vorm, maar met een schoon hoogaltaar
en prachtig houtsnijwerk aan de Koorbanken en deuren. Boudewijn van Trier is haar stichter. Merk-
waardig is ook de Wernerkapel die op de muren van de stad is gelegen, alsmede de Martinikerk,
de Ochsenthurm, welke alleen nog in ouderwetschen stijl zijn gebouwd. Hier, op den Schonburg,
werd ook graaf Friedrich Herman von Schonburg of Schomburg in 1615 geboren, die eerst in Hol-
landsche dienst stond en later in Frankrijk den maarschalkstaf verwierf. Na de intrekking van het
Edict van Nantes nam ook hij de wijk en vlugtte naar den Keurvorst van Brandenburg, die hem tot
Gouverneur en Generalissimus en eindelijk tot Minister van Staat verhief, maar even als zijn vader-

218

�

-ocr page 258-





		3^3

		De Lieve Vrouwekerk te Oberwesel en Sch�nburg. land was ook het kleine Pruissen hem te eng: hij stak met Willem van Oranje naar Engeland over, verdreef de Stuarts en vond in Ierland den heldendood in den slag aan de Boyne. Als Maarschalk van Frankrijk, Pair van Engeland en Grande van Portugal werd zijn lijk in de Westminster abdij bijgezet. Sch�nburg viel eerst ten prooi aan de Zweden en daarna aan de Franschen, die slechts een bouwval nalieten, welke blijvend strekken zal tot een gedenkteeken der schande van den Roi Soleil tegenover diens fier ruiterstandbeeld en dat zijner steenen tooneelhelden in het slot van Ver- sailles nu het thans weder uit den dertigjarigen oorlog zich herstellende Duitschland zijn keizer kroonde. De Rossstein verheft regts van ons zijne graauwe massa boven den Rhijn door een tunnel doorboord en daarnevens zien wij de zeven Jonkvrouwen de klippen verbergende. Het zijn de zeven trotsche zusters van Sch�nburg. Zij dreven altijd met de liefde den spot, Die harten van steen. Dit strafte God: Daarom zijn ze hier, verzonken in den Rijn, Veranderd in rotsen van harden steen. 219

-ocr page 259-



		� �



		Wemerkapel in Obenvesel.

		Nogmaals maakt de stroom een bogt; somber als zware massa\'s stijgen aan beide zijden de rotsen omhoog; als een donkere muur verheffen zij zich voor ons. Wij komen aan eene plek, die door de po�zie is gewijd, door een Ossean, zou men gelooven, wanneer in den herfst de nevelen zich tot reuzengevaarten zamenpakken, stroom en rotsen met een ondoordringbaren sluijer bedekken en als een vuurspuwende berggeest de locomotief uit de rotspoort onmiddelijk aan onze regterzijde voorbij bruist. Brentano was het, die deze rots, welke in den Rijn vooruitspringt, aan de po�zie wijdde: "De rots is zoo steil, zoo loodregt zijn wand" toch ligt zij verre van Bacherach aan den Rijn en de dichter kon niet voorzien dat men den heiligen steen der legende zoo snood doorboren zou, omdat hij een beletsel was voor het handelsverkeer. De Lorelei is het, de heksenrots.

		220

-ocr page 260-

�

tl
e

o
o

c
11

-ocr page 261-



		*> m.*

		De Lorelei. ----------------Het is de Lorelei. Daar boven troont zij op den kruin der rots En sp\'egell in den Rhijn haar gouden lokken, En koren van geesten klinken wonderbaar In het land der druiven, waar zij heerschappij voert. Gelijk de straal die door de nevelen dringt Baart zich ook de wondertoon der fee een weg. Wel honderd en nog eens honderd maal klinkt het dag aan dag in de harten van hen die de rots voorbijvaren: Ich weiss nicht was soll es bedeuten Das ich so traurig bin. En met een eerbiedig ontzag blikt menig blaauw- of donkeroog naar boven, naar die sombere rots, de "Schoonste Jonkvrouw". Maar de legende daar boven en de klaagtoonen in de diepte der golven, zij zwijgen beiden en wanneer men hier des avonds voorbijvaart, als daar beneden het kabbe- lende water klotst tegen den rotswand en de maan haar spookachtig schijnsel op het landschap werpt, dan is het ons of de Loren met hare sirenen stemmen en hare gouden lokken naar beneden zien en zingen: -------Daar vaart Een scheepje op den Rijn, Die in het scheepje zit Zal mijn liefste zijn. 221

-ocr page 262-

:««

■*

Maar stel u gerust, gevoelig harte, de
dichters hebben goed zingen, maar ook het
proza wil zijn regt doen gelden en dit be-
weert, dat de legende der Loren slechts een
sprookje is, en als ten laatste de golven schip-
per en kaan verzwelgen, dat dit de schuld
is van het onstuimige water, den golfslag
en de kolken. Geen Lore heeft daar boven
ooit gehuisd en de rots heet Lei, zooals
hier in de volkstaal alle leirotsen heeten,
terwijl het woord Lure, waarvan men
Lore gemaakt heeft, beteekent, �f�zoo-
als Simrock meent � loeren � wegens het
gevaar dat de klippen opleveren � �f wel
louter omdat hier, waar men ook heen ziet,
louter leijen zijn. Het zou verkeerd zijn,
als wij den Rijn zijne schoonste legenden
wilden ontnemen; laten wij dus hem de on-
gelukkige Lore die haren liefste zoekt en
in wier armen toch ieder, die haar aanziet,
zijn verderf vindt.

Er zijn menschen met zooveel fantasie,
dat zij in den omtrek van de rots het
profiel van Napoleon I willen herkennen.
Op alle vragen van den toerist antwoordt
de rots zelf met eene zeldzaam schoone echo.
Van meer stoffelijk belang is hier de winst-
gevende zalmvangst, de Waag genaamd,
die voorheen zooveel opleverde, dat de
dienstboden te Sint Goar en Sint Goarshau-
sen als voorwaarde stelden, dat zij slechts
driemaal \'s weeks zalm behoefden te eten.
Wanneer wij de Lorelei voorbij zijn,
die reeks van klippen, welke voor de scheep-

■4.cc*jy*»<_f,^,^

vaart zoo gevaarlijk was, vinden wij regts

en links de twee steden met haar onmis-

Sint Goarshausen en de Katze.

kenbaar rijnsch karakter. Links Sint Goar ,

dat aldus genoemd is naar den evangelie,
prediker, die in de omtrek van de Lorelei zich vestigde, en in ion alhier stierf. Diens wonderda-
den waren zoo groot, dat hij, voor den bisschop van Trier ontboden, zijn mantel aan eene zonne-
straal ophing. Althans zoo verhaalt de legende.

Deze evangelie verkondiger moet tevens een zeer aangenaam mensch zijn geweest, en hij was
dan ook zeer bemind bij het volk. Zijne tent op de rotsen werd steeds door de bedevaartgangers
als belegerd. Op die plek werd na zijn dood eene kleine abdij gesticht en ook daarna werkte de
wonderdadige kracht van den uitnemenden man. Karel de Groote had aan de abdij een groot vat
geschonken, dat steeds gevuld in den kelder moest zijn. Toen nu eens de keldermeester vergeten
had de kraan te sluiten, beval de geest van den heilige aan eene spin om zich terstond aan het
werk te zetten en een web te weven voor de opening, zoodat geen droppel kon wegvloeijen.

De goede geest van den heiligen Goar schijnt zich ook aan de stad te hebben medegedeeld en eeuwen

222

-ocr page 263-



		Wellmich en Maus. lang haar beheerscht te hebben. Thans nog toont men een ijzeren halsband, als eene herinnering aan het "hanseln" eene uit den tijd van Karel den Groote herkomstige ceremonie, welke daarin bestond, dat de eerste maal, wanneer een vreemdeling te Sint Goar kwam, hem de ijzeren halsband werd aangelegd en de vraag werd gedaan of hij met wijn dan wel met water nog eens wilde gedoopt worden. Gierigaards kozen het water, en men goot hun daarvan een emmer over het hoofd; anderen kozen wijn en men reikte hun een gevulde bokaal en zette hun eene kroon op het hoofd. Over deze ceremonie is een gansch boek geschreven, waarin de namen van Karel den Groote, Frans von Sickingen, G�tz von Berlichingen en anderen worden genoemd, die zich eveneens aan deze formaliteit hebben onderworpen. De katholieke kerk van dit plaatsje bevat een oud steenen beeld van dezen heiligen, de evangelische een krypta, waarin eenmaal het gebeente van Sint Goar bewaard werd. De Rheinfels die zich boven de stad verheft, strekte weleer tot haren beschermer. Het is een der grootste ru�nen aan den stroom door Diether III von Katzenellebogen in de dertiende eeuw gesticht op de plaats waar eenmaal een oude burgt had gestaan. De Rheinfels werd in 1797 ver- woest en behoort thans aan den koning van Pruissen. Niet veel is er te verhalen van het op den anderen oever liggenden Sint Goarshausen, maar zoo veel te merkwaardiger is de burgt, die op de rots in de onmiddelijke nabijheid ligt. Deze draagt den naam van Neu-Katzenellebogen, maar men heeft hem in de wandeling de Katze genoemd. Hij staat in ge- schiedkundige betrekking tot de aan gene zijde van het dorp gelegen ru�ne Deurenberg, ook Kunoberg, Peterseck en Thurmberg, door het volk de "Maus" genaamd. Graaf Johan III gaf hem dien naam, toen hij den aartsbisschop Kuno van Falkenstein, den stichter, zijne groeten liet overbrengen en hem aanzeggen liet, dat hij op zijne muis zou passen, opdat zij niet op een mooijen dag door zijne kat mogt worden opgevreten. Sedert dien tijd heeten zij thans nog de Kat en de Muis. 223

-ocr page 264-

Liebenstein en Sternberg.

De graven van Katzenellebogen waren eenmaal een magtig geslacht, dat ook door Walther
von Vogelweide bezongen werd, en de kunst verstond om hooge tollen van de rijnschippers te vor-
deren. De overblijfselen van den genoemden heilige worden te Welmich bewaard.

Van Sint Goarshausen kan de toerist een uitstapje maken, dat zeer de moeite loont, naar het
rotsachtige Schweizerthal, met de daar doorheen stroomende Hasebach en de ru�ne Reichenberg.
Ook dit was eens een burgt, die aan de Katzenellebogen behoorde. Niet ver van daar is de kleine
wachttoren, die door von Gagern werd gerestaureerd. Reichenberg is ongetwijfeld een der merk-
waardigste duitsche ru�nen. Oorspronkelijk was hij in moorschen stijl gebouwd, met een sierlijken
zuilengang en hooge karakteristieke torens. Hij werd in 1302 door keizer Albrecht in een strijd
over de tollen verwoest. Nog heden ten dage vindt men de tamelijk wel bewaarde overblijfselen en
de kolommen die nog twee verdiepingen hoog reiken, het slotportaal met het voorplein en de indruk-
wekkende slotkapel. Zij vormen een schoon geheel, die allezins een togt naar het Schweizerthal
beloont. De tegenwoordige eigenares besteedt aanzienlijke sommen om den burgt in zijn oorspron-
kelijken stijl weder te restaureren.

Achter Wellmich buigt de Rijn zich weder sterk naar het westen. Regts ligt aan den voet
van de rots het dorpje Ehrenthal met zijn lood-, koper- en zilvermijn, links verheffen zich twee
steile leirotsen, waarvan de hoogste den naam heeft van het Prinzenk�pfchen. In het dal vindt men
den oven om het zilver te smelten. Op het kleine eenzame rotseiland, dat leijen voor daken levert,

224

-ocr page 265-

�

1BI.4
lil

fin \'^l|

i -

pS 1 \'I\' ■�

Ml 11« I-ia.

■

i I.

-ocr page 266-





		Het klooster Bornhoten en de vijandelijke broeders.

		ligt het dorp Hirzenach. Wederom volgt de stoomboot een bogt van de rivier om eene rots. Regts v��r ons ligt Nieder-Kestert, en aan den ingang van het dal het op zichzelf liggende hotel Rhein- berg. En weder zien wij regts twee hooge rotsen, die elk eene ru�ne dragen, Liebenstein en Stern- berg, en aan hun voet het klooster Bornhofen. "De broeders" noemt het volk de beide fier zich verheffende ru�nen, waarover de legende zulk een bloedigen sluijer heeft geworpen. Heine, Wolfgang, Muller en anderen hebben de burgten bezongen; Bulwer heeft de sage in zijne "Pelgrims langs den Rijn" bewerkt, de sage namelijk van de beide broeders, die door innige vriendschap verbonden op de burgten zamen leefden, maar tot hun ongeluk op dezelfde jonkvrouw verliefd werden en beiden, door minnenijd beheerscht, een broederkamp streden waarvan men nog te middernacht daarginds in het dal het zwaardgekletter hoort. De jonkvrouw echter, wier naam de overlevering niet noemt, stichtte het klooster Bornhofen aan den voet der burgten en zonderde zich af van de wereld om daar te sterven. Eene andere lezing is bij Simrock te vinden. De beide broeders zouden met hunne blinde zuster eene erfenis deelen. Zij maakten echter van hare blindheid misbruik en bedrogen haar. Het geld werd namelijk met schoppen gemeten en zoo dikwijls een schop voor de zuster was, keer- den zij hem om en belegden hem boven op met goudstukken. De blinde, die men hem betasten liet, hield hem dan voor vol. Op die wijze kwam zij veel te kort, maar op hetgeen de bedrogene ont- ving rustte Gods zegen, terwijl de broeders in twist geraakten en hetgeen zij gestolen hadden weder even spoedig verdwenen was. Toen het geld op was, verzoenden zij zich wel, maar ook hunne vriend- schap gaf hun geen geluk. Eens maakten zij afspraak om te zamen op jagt te gaan en wie het eerst ontwaakte, zou den anderen wekken. Toen nu de een wakker werd en op het andere kasteel nog alles gesloten zag, schoot hij, om zijn broeder te waarschuwen, met een pijl door het venster van diens slaapvertrek. Op hetzelfde oogenblik opende de ander het venster en de pijl trof hem midden

		225
		29






		■

-ocr page 267-



		Het klooster CampJ

		in het hart. De broedermoorder door onvoorzigtigheid deed een bedevaart naar het heilige graf, maar hij stierf en de nalatenschap der beide broeders verviel aan vreemden. Volgens eene derde overlevering was Bornhofen oorspronkelijk een rijksburgt; een wonderdoend Mariabeeld werd eene rijke bron van inkomst, daar vele bedevaartgangers herwaarts togen, en ook thans nog schenkt het aan de bewoners gelegenheid tot het verrigten van vrome daden. Lichter wordt thans de bedding, die zich meer en meer verbreedt; het rotsachtig karakter der oevers maakt plaats voor welige hellingen. Regts komen wij aan het dorp Camp, dat zijn naam 226

-ocr page 268-



		Boppard.

		aan een voormalig romeinsch kamp ontleent en als merkwaardigheden slechts de kerk en het kloos- ter bevat. Verder links, het ouderwetsche, echt rijnsche stadje Boppard, welks kerk in romaanschen stijl een merkwaardig overblijfsel is uit de twaalfde eeuw, dat ons reeds in de verte in het oog valt. Het is het Baudobriga der Romeinen, aan wier tijd hier talrijke herinneringen, waaronder steenen van het zestiende legioen, zijn overgebleven. In het tijdperk der Franken stond op deze plaats een koningshof, waarin een gaugraaf woonde; later behoorde Boppard tot den stedenbond en als vrije rijksstad werd het door Baldewijn, bisschop van Trier, genomen en de dertigjarige oorlog maakte ook een einde aan hetgeen nog van zijn voormalige grootheid was overgebleven. De stad, waarin eenmaal groote rijksvergaderingen gehouden werden, schittert thans nog door haar middeneeuwsch karakter, door de huizen met spitse gevels uit den tijd van het leenstelsel en hare prachtige lig- ging aan den oever van den Rijn. Tot hare welvaart draagt veel bij het voormalige Benedictijner klooster Sint Marienberg, eene adellijke stichting en thans eene koudwater-inrigting, die veel wordt bezocht. Van belang is ook de evangelische kerk met haar portaal, hare twee torens, hare boog- vensters en overdekte gaanderij die de torens verbindt. Evenzoo de Severinskerk, in gothischen stijl gebouwd, met antieke gesneden koorbanken, een dubbel schip en verscheidene monumenten. De Boyers van Boppard waren een oud aanzienlijk rijnsch geslacht. De ballade verhaalt ons van ridder Konrad van Boppard, die zijne bruid trouweloos had verlaten, waarop deze hem gehar- nast met gesloten visier tegen trad, zich uitgevende voor den broeder der verlatene en den trouw- looze uitdaagt. Wie zijt gij? vroeg Konrad, toen zij hem uitdaagde. � Ik ben de broeder uwer bruid, terug- gekeerd uit Palestina, antwoordde zij. De strijd begon, de arm des jongelings verlamt; doodelijk getroffen zinkt hij neder. Konrad nam hem den helm van het hoofd en hij zag twee oogen breken, die eenmaal zoo vol liefde hem hadden aangestaard. Hij hoorde zijn naam noemen door de doods- bleeke lippen, welke eenmaal rozenrood waren. Met zijn zwaard had hij Maria verslagen. Zij had een einde aan hare smart en hare klagten gemaakt en zich door hem van het leven doen berooven. 227

-ocr page 269-



		Konrad Boyer van Boppard.

		Nu namt hij al wat hij bezat om te boeten voor hetgeen hij had misdaan en op het graf, waarin haar dierbaar gebeente rustte liet hij een prachtig klooster bouwen, schooner dan een der overige kloosters aan den Rijn en hij noemde het Sint Marienberg. En daarop vlugtte hij van de plek waar zij leefde en voegde zich als tempelier bij het leger, maar de smart, die zijn hart verteerde, volgde hem ook naar die verre oorden. Eindelijk echter sloeg het uur dat de lang gewenschte doodelijke wonde aan zijn lijdend harte bragt. Dit verhaalt in haren bundel romancen en balladen Adelheid von Stolterfoth, die bijna alle Rijnlegenden tot het onderwerp van een gedicht heeft gemaakt. Historisch is het echter, dat een ridder Konrad Boyer van Boppard bij de belegering van Ptolemais zich door zijne dapperheid on- derscheidde en de banier van de tempelridders droeg. Bij een volgenden bogt van den Rijn ligt het dorp Filzen met zijn M�hlbad, eveneens eene koudwater-instelling, zijne kerk en eenige merkwaardige oude huizen; verder op Oberspay met zijne herstelde kerk, het slot Liebeneck, dat hoog boven het dorp zich verheft, maar zonder geschiedenis, want het behoort tot de kasteelen van jonger dagteekening. De Rijn maakt hier eene buiging en stroomt vervolgens weder noordelijk, regts voorbij de Dinkholder-bronnen, die in een eng dal liggen, links voorbij de dorpen Ober- en Niederspay, naar Braubach, waar op grootsche indrukwekkende rotsblokken de Marksburg of Marburg gebouwd is, die ook thans nog als vesting in stand wordt gehouden en in den tijd, dat Nassau nog bestond als staatsgevangenis werd gebruikt. Op den weg naar de vesting, die uitwendig behalve het zweedsche en fransche geschut en eene folterkamer niets bijzonders bevat, vindt men de kapel en het kerkhof der stad. Zijn naam ontleende de 228

-ocr page 270-



		Wijnhuis in Oberspay.

		burgt aan den in 1437 door den graaf van Katzenellebogen opgerigten Markustoren. De dertigjarige krijg verwoestte ook deze vesting, die in 1644 door Johan de Dappere weder hersteld werd. Schuin tegenover Braubach ligt Rhense, waarvan de oude stevige muren en toren dagteeke- nen van het jaar 1370; daarachter in de schaduw van ooftboomen en van de rivierzijde ter naauwer- nood te zien, maar des te merkwaardiger, vindt men den Koningstoel, op bevel van Karel IV op- gerigt en de plek der kies- en rijks vergaderingen, waarin Hendrik VII, Karel IV en paltzgraaf Ruprecht III werden gekozen. Het was de magtige, invloedrijke Boudewijn van Trier, die, naar Bodmann beweert, aan Mainz het regt ontnam om op zijn grondgebied de duitsche koningen te doen kiezen en voor de eerste maal te Rhense de verkiezing van zijn broeder Hendrik VII doorzette. Rhense, dat voor alle vier de keurvorsten, wier grondgebied hier aan elkander grenst, gemakkelijk te bereiken is, was vooral voor Trier eene zeer geschikte plek voor de verkiezingen. Maar eerst later, in 1376, beval Karel IV, die hier gekozen werd, aan de inwoners van Rhense, tegen het genot van tolvrij- heid, hier een "gestoelte" te maken en dit ten eeuwigen dage te onderhouden. Dat gestoelte werd, gelijk Winkelmann berigt, van kwartssteenen gebouwd, in den vorm van een toren met zeven bogen. Het stond op steenen zuilen, waarvan een in het midden; voorts was het geheel open in het rond en van boven gewelfd. Veertien trappen voerden er heen, en de omtrek bedroeg omstreeks veertig ellen, de hoogte acht; de zetels in het rond waren voor de zeven keurvorsten bestemd, en als de trompet gestoken werd kon elk van de vier rijnsche keurvorsten op zijn slot, Mainz op Lahneck, Trier op Stolzenfelz, Keulen in Rhense, de Paltz op Marksburg bij Braubach, het sein hooren. Tenzij met de bazuinen van Jericho zal het wel niet mogelijk zijn geweest om dit signaal te doen doordringen tot de kasteelen van Stolzenfels, Lahneck en Marksburg, maar de bedoeling is waarschijnlijk om te 229



		■

-ocr page 271-

\'■ \'W/7

■ W\'

"vM

■

l m,

�

;;//;,

-ocr page 272-



		Braubach met Marksburg.

		doen uitkomen hoe scherp van gehoor de geestelijke heeren van die dagen waren, wanneer het er op aankwam hunne wereldlijke magt uit te oefenen. Aan de Franschen stond natuurlijk dit oude gedenkteeken in den weg en van den tegenwoor- digen in ouden stijl opgetrokken Koningstoel dagteekent alleen het fundament uit vroeger eeuwen. Wat deert mij rijk en keizerspraal Met al hun booze plagen, Mij kan een dronk in deze zaal Oneindig meer behagen. Zoo sprak de keizer Wenzeslaus En dronk den vollen beker uit Op den Koningstoel te Rhense. Aan den goeden Wenceslaus is dit vrij slecht bekomen; de vier aartsbisschoppen, die reeds lang een wrok tegen hem koesterden, spanden zamen om hem af te zetten. Regt tegenover Oberlahnstein ligt aan den oever, eveneens tusschen boomgaarden verscholen, de Wenzels- of Sint Maria kapel, en daar was het ook dat de vadzige Wenceslaus onttroond werd ten gunste van den paltzgraaf Ruprecht. Twee hooge rotsen verheffen zich regts en links voor ons: Stolzenfels op zijne begroeide hel- ling, Lahneck dat hoog in de lucht reeds op verren afstand zigtbaar is en bekend stond als een kasteel tegen eiken aanval bestand. Aan den voet van Stolzenfels ligt het dorpje Capellen, en onder Lahneck het oude Oberlahnstein, dat dank zij de branden, die er naar het volksgeloof jaarlijks uitbreken, altijd op nieuw verjongd wordt; het is het kruispunt der spoorwegen, waarvan de rails als een net tusschen den stad en den oever liggen. Met dit kenmerk van den nieuweren tijd vormen 230

-ocr page 273-





		Kapel bij Braubach.

		een eigenaardig contrast de goed onderhouden vestingwerken van vroeger tijd. Als de Marksburg, zoo meende Simrock, de eenige nog bewoonde burgt van het Rijndal genoemd wordt, kan men Ober- lahnstein de eenige stad noemen, waarvan de oude vestingwerken nog ongerept zijn gebleven. De muren en torens, die het in een vierhoek omringen, zijn nog geheel dezelfde als men op de afbeel- dingen van Merian ziet. Die zich een denkbeeld wil vormen van oude vestingwerken, verzuime niet Oberlahnstein en Braubach te bezoeken. Lahnstein heeft ook aan het andere einde een burgt, die ouder is dan Lahneck. Lahneck met zijne bijna onverwinbare rotsen was in moeijelijke tijden het toevlugtsoord van de stad, die in het dal der rivier lag, met hare oude kerk, die reeds in 976 genoemd wordt, en het voormalige slot van den keurvorst van Mainz, dat in 1394 werd gebouwd. Deze zoowel als de steeds meer gemoderniseerde torens en muren herinneren aan den tijd toen de hooge geestelijke heeren van Mainz, den Paltz, Trier en Keulen hier hunne magt zochten te vereenigen om aan het rijk hun wil op te dringen. Dit punt, waar de Lahn zich met den Rijn verbindt, is in zekere mate als de sleutelsteen van dezen weg van roovers en tollen te beschouwen, waarop de riddergeslachten, den handel brandschat- tend en drukkend, hun straatroof uitoefenden, van welk bedrijf zij slechts nu en dan weerhouden werden door het woord van Rudolf van Habsburg: "gij zijt geen ridders maar ellendige roovers en dieven. 231

-ocr page 274-



		De Koningstoel. Gezigt op Oberlahnstein.

		De ware ridder is trouw en vroom. Wie zijn eer schendt, mag zelfs niet door het zwaard sterven." En dat woord werd gevolgd door de daad, want de keizer liet hen ophangen. Het is mogelijk, zegt Wolfgang Muller, dat deze ridders eerst deugdzame mannen waren, die eerst later, toen de tijden algemeen ruwer werden, zich lieten medeslepen door de gewoonte om te rooven, hetgeen zij deden door het stellen van tollen, waartoe zij niet bevoegd waren en zelfs door regtstreekschen straatroof, waarbij hun dan hunne ongenaakbare kasteelen op hunne rotsen voortref- felijk te stade kwamen. Hoeveel beter was het gesteld in de breede, effen dalen, die wij reeds zijn doorgetrokken. ^Daar bloeiden handel en vertier en heerschte orde en regel. Overal vinden wij groote en rijke steden, terwijl hier slechts kleine stadjes konden verrijzen, die, merkwaardig genoeg, vooral op den linker oever gedijden, waarschijnlijk omdat hier Mainz, Trier en Keulen een strenger heer- schappij uitoefenden. Hoeveel krachtiger was het gezag van Bazel tot Frankfort en Mainz, van Neu- renberg en Bamberg tot Wurzburg! zelfs in het Nahedal ontwikkelden zich grootere dynasti�n. Gansch anders was het gesteld op het uitgestrekte gebied van de Lahn. Het slot Lahneck, thans in het bezit van een particulier, moet volgens de legende door de tempelridders, maar, volgens de kroniekschrijvers, door aartsbisschop Gerhard van Mainz tegen het laatst der dertiende eeuw gebouwd zijn geworden. De Franschen verwoestten het in 1688; toen het weder volkomen was opgebouwd gaf men het zijne oude gedaante weder, maar de tijd zal het zijne moeten bijdragen om het ook weder zijn oud karakter te geven. Eene spoorwegbrug over den mond der Lahn verbindt de beide plaatsen Ober- en Niederlahnstein met de eveneens door de Franschen verwoeste Johanniskerk, die later gerestaureerd werd. Aan deze merkwaardige kerk, op het uiterste punt van den hoek, welke door den Rijn en de Lahn gevormd wordt, verbindt zich eene legende, volgens welke de klokken eenmaal zelven begonnen te luiden. Van belang is de plek in de nabijheid,

		232

-ocr page 275-



		Het slot in Oberlahnstein.

		waar de russische generaal St Priest op den isten januarij 1814 over den Rijn trok. In den omtrek van Oberlahnstein moet, volgens de sage, eenmaal het klooster Machern hebben gestaan, dat thans aan den Moezel tusschen Graach en Zeltingen gevonden wordt. Als men den prachtigen weg van Horcheim heeft afgelegd en de eerste huizen van Lahnstein voor zich ziet, moet men nog een beekje oversteken. Over de bemoste rotstoppen, die dit beekje begrenzen, gaat in heilige nachten, ook wel in de dagen der Lahnsteiner kermis, eene non op en neder. Zij is rijk gekleed, ernstig maar min- zaam en zij bidt meestal uit een boek, dat zij geopend in de hand houdt. Reeds menigeen is van haar geschrikt, hoewel zij niemand kwaad doet en zelfs groet; maar als zij zich vertoont dan begint de beek op te zetten en in de rotskloof bruist de stroom onstuimig. Dan hoort men allerlei geluiden en woeste liederen, waartusschen zich de zachte toonen van het Salve Regina doen hooren, en nu en dan rolt een vurig rad naar de beek. In die kloof moet het klooster Machern eens gestaan hebben. Schuin tegenover de monding van de Lahn ligt Stolzenfels, thans een der schoonste in mid- deneeuwschen stijl weder gerestaureerd] slot. Het deelde het treurige lot van zijn buurman gedurende de fransche plundertogten. Arnold van Isenburg, aartsbisschop van Trier, maakte van Stolzenfels zijne residentie. De bruid van Frederik II van Hohenstaufen, Isabella, de zuster van Hendrik III van

		30
		233

-ocr page 276-

Engeland, moet op
Stolzenfels haar intrek
hebben genomen en
daar luisterrijk ont-
vangen zijn. De kro-
niekschrijver, die deze
(■fewiyti�fe gebeurtenis
vermeldt, deelt ons
ook het menu mede
van den feestdisch uit
die dagen, (rijnzalmen,
reebouten en Oberwe-
seler) en verzekert ten
slotte: zij aten goed,
dronken nog veel
meer en de koninklij-
ke jonkvrouw danste
veel.

Later moeten hier
de aartsbisschop Wer-
ner van Trier en zijn
opvolger Johan van
Baden de alchemie be-
oefend en naar schat-

ten gegraven hebben.
In 1689 werd Stolzen-
fels door de Franschen
verwoest. De stad Co-
blentz, wier eigendom
de ru�ne in 1802 werd,
schonk haar aan hem,
die later koning Fried-
rich Wilhelm IV werd.
Volgens de plannen
van Schinkel werd zij,
met ofebruikmakintjvan
de muren, die nog in
wezen gebleven waren,
in ouden edelen stijl
opgebouwd, welke ar-
beid van 1836 tot 1842
duurde. Ook inwendig
werd zij schoon en in
zuiveren stijl ingerigt
en zij is nu in het be-
zit van keizer Wilhelm.
Het schenkt inderdaad
een rein. en hoog gfe-

Stolzenfels inwendig.

not � zoo schrijft de voortreffelijke schilder van het rijnsche leven, Wolfgang Muller van K�nigs-
winter � dien burgt in prachtigen oud-duitschen stijl met vernieuwde transen, torens en vensters
op de digtbegroeide rots in het schoone Rijndal zijn blik te laten rusten. Een statig en verheffend
beeld vooral is het, als de morgenzon op zijne hooge vensters hare stralen werpt. Zeer gemakkelijk

234

-ocr page 277-



		Capellen met den burgt Stolzentels.

		bestijgt men den rijweg, die over bruggen en langs grachten naar het slotplein voert. En met welk een smaak zijn de vertrekken ingerigt! Elke versiering brengt ons in lang vervlogen dagen terug, waarvan ook menig kunstvoortbrengsel hier is tentoongesteld. En toch zwichten die indrukken voor die, welke eene rijke weelderige natuur over het gansche land heeft verspreid. Welke prachtige uit- zigten heeft men hier op berg en dal, wanneer men uit de vensters den blik werpt of op de torens en terrassen wandelt. Er zijn niet veel punten aan den Rijn waar men zooveel schoons overziet. Vooral op heldere avonden is deze plek onvergelijkelijk, als de roode gloed van den tegenover lig- genden oever en de hooge Ehrenbreitstein, Lahneck en de Marksburg zich in de vensters weerkaatst, terwijl in het rivierdal en de zilveren stroom, die nog hier en daar door groote en kleine boo- ten bevaren wordt, in stillen vrede rusten. Welk een zaligen en betooverenden indruk maken zulke oogenblikken op de ziel, terwijl zij allerlei liefelijke beelden en vrolijke toonen vol po�zie in het gemoed doen opleven. V��r ons, Rijnafwaarts, ligt het eiland Oberw�rth met het adellijke vrouwenklooster Magda- lenaw�rth, dat daar in 1143 werd opgerigt en verderop regts de Pfaffendorfer hoogte, links het Kart- huizer klooster met het fort Konstantin en daar regts, door de nevelen van het verschiet bedekt, verrijst de steenen kolossus, Ehrenbreitstein, welks ijzeren gedaante zoo scherp afsteekt bij dien tijd der legenden, wiens in puin gestorte gedenkteekenen wij hier om ons zien, met dien tijd toen men nog zoo lomp met hellebaarden, morgensterren en slingers de schedels insloeg en de kleine 235

-ocr page 278-



		berg- en woud-dynastien als de gieren van hunne tinnen in het stroomdal neerblikten, of niet een stoet met wijn of handelswaren in aantogt was, dien men uit het bosch overvallen kon, tot dat de veldslangen der Zweden hun bewezen dat hunne roofnesten geen schot kruid waard waren. Daar, waar de vlag hoog boven den stalen rots wappert, zoodat zij op verren afstand in het dal wordt gezien, en fladderend zich boven de onbeklimbare rotsen en wallen tegen de blaauwe lucht aftee- kent en de Rijn het ijzeren juk vanden burgt draagt en de Moezel zich zusterlijk met hem vereenigt, daar ligt Coblentz, ook een diamant in de kroon van het Rijnland, maar helaas! zoo zwaar gevat, dat zijn glans niet tot zijn volle regt komt.

-ocr page 279-

/�

.\'» ft � �/v/W* , * \'"\'Ov "v "\',-T

Blik op het Lahndal,

Lahneck.

Joor een van de liefelijkste dalen, die zij zoo even doorloopen heeft, verhaalt ons de Lahn, die
beneden den steilen Lahneck zich met den Rijn verbindt, van den lieveling van Goethe, van
hetzelfde dal, in welks schoot het gebeente van den edelsten duitschen man rust en wiens
duistere groeven zooveel kostbare erts verborgen houden � van het Lahndal, dat de reiziger gewoon-
lijk onverschillig voorbijgaat, als hij het trotsche Coblentz voor zich ziet liggen.

Eerst na het jaar 1860 stelde het voltooide spoorwegnet voor de toeristen de romantische Lahn-
streek toegankelijk, die tot dusverre in idyllische afzondering aan zich zelve was overgelaten. Om
genezing of verstrooijing te vinden drongen de reizigers hoogstens tot Ems door, van waar zij slechts
den onmiddelijken omtrek bezochten. Van de overige schatten van het Lahndal wisten zij weinig. Nog-
tans vernam de wereld, dat reeds in 1848 de paladijn van Hongarije, aartshertog Stephaan, zich naar
Schaumburg in een stil dal had teruggetrokken. De patriotten wisten ook, dat daar de weg en het
graf was van den edelen vrijheer von Stein; maar toch eerst in de laatste jaren vatten de toeristen
liefde op voor dit dal dat zich van den oever van den Rijn uitstrekt, toen de reislitteratuur behoefte
voelde om nieuwe wonderen en wegen te doen kennen.

Wie thans van het Lahndal slechts een vlugtig overzigt verlangt, behoeft naauwelijks een of

237

-ocr page 280-



		De oever bij N\'ederlahnstein.

		twee dagen daaraan te besteden en tot Limburg, hoogstens *tot Mezlar te reizen en, in zijne coup� zittend, regts en links de groene, weelderige dalen, de rotsen en burgten de revue te laten passeren om, hoogst voldaan, te Oberlahnstein weder plaats te nemen op de stoomboot en den togt Rijn- afwaarts voort te zetten. Maar � thans komt het proza � wie de Lahn wil zien in hare oude na- tuurlijke bedding, die moet zich haasten, want ook hier dreigt eene "verbetering" van den oever en de regeerings-commissaris, die niet van het romantische schijnt te houden, heeft onlangs nog tot de Kamer van Afgevaardigden gezegd: "een beschaafde staat kan geene woeste stroomen gedoogen." Zoo kunnen wij ook in het werk, dat hoofdzakelijk aan den grootvorst Rijn gewijd is, slechts een vlugtig uitstapje maken naar dit rijkste en liefelijkste zijner nevendalen, maar reeds dit zal voldoende zijn om zijne voornaamste schoonheden te doen kennen. Uit onze coup� werpen wij van de Lahnzijde nog een blik regts naar boven, naar den fleren Lahneck, van wiens toren zoo lustig de vlag in het blaauwe luchtruim fladdert en verdwijnen dan in eene lange bogtige kloof, op een bodem rijk aan historische overblijfselen, waarvan de eerste over- leveringen dagteekenen uit het jaar 54 v��r onze tijdrekening. In vroegere eeuwen is het regt woest hier toegegaan. De Ubi�rs hadden in Caesars tijd hunne woonsteden aan de beneden-Lahn en aan de boven-Lahn de Katten. Het stroomgebied op de oostelijke hellingen van het woeste Westerwo�d (de rivier ontspringt daar even als de Dill uit de begroeide toppen van den Ederkop) hadden vermoedelijk de Sigambiers ingenomen. Eene door Drusus gegra- ven gracht liep door het lange dal. De Ubi�rs lieten aan de Mattiakers het veld ruim. Eenige eeuwen later werd het Lahndal de kampplaats tusschen de Alemannen en de Franken en Katten, die eerst- 238

-ocr page 281-

Het Kurhaus.
Woonhuis van keizer Wilhelm.

De vier Thurme.
Woning van keizer Alexander

Koning Wilhelms rotsbron te Ems.

sloegen. Koning Chlodwig gat het grondgebied van de Lahn in 511

De Rijnoever met zijne
burgten sluit zich achter ons
zoodra wij hem verlaten. De
eerste voorposten van de mijn-
industrie ontmoeten wij al
spoedig; links het bergwerk
Hohernheim. Hoog welven
zich boven ons de rotswanden,
ter regterzijde geheel bedekt
met digt struikgewas. In het
voorbijgaan zien wij het dorp
Fr�cht op de berghelling.
Steile rotsen met loodregte
wanden kenmerken den ingang
van het reeds beschreven
Schweizerdal. Op een eiland
in de rivier ligt de Nieverner
mijn, waarvan de rijkdom
ons blijkt uit de lange treinen
met erts beladen. Dan ver-
schijnt voor ons de Baderlei,

genoemden in 496 bij Zulpich
aan zijn zoon Theodorich.

Het christendom werd hier
door Bonifacius ingevoerd,
door Karel den Groote zeer
bevorderd en veel later door
de bisschoppen van Mainz en
Trier niet zonder eigenbelang
beschermd. Eerst tegen het
einde van de achtste eeuw
hooren wij van eene verdee-
ling tusschen eene Opper- en
Nedergau. In de middeneeu-
wen werd het land verdeeld
tusschen Hessen en Nassau.
Van 1806 tot 1813 behoorde
de Lahnstreek grootendeels
aan het koningrijk Westfalen;
het Weener Congres maakte
eene nieuwe verdeeling en tot
1866 gehoorzaamde het aan
Nassau en na dien tijd aan
Pruissen.

Ems. Engelsche Kerk.
239

de Concordienthurm, het dorp

* »

-ocr page 282-



		Dausenau.

		Ems en eindelijk ontvouwt zich voor onzen blik eene lange rij huizen, die steeds door de voornaam- ste klassen der maatschappij bewoond zijn. Daar is de badplaats, de plaats van zamenkomst van ge- kroonde hoofden, waar de komst van keizer Wilhelm van Duitschland of den czaar van Rusland voor de eerste kringen van alle landen het teeken is om zich naar Ems te begeven. Hoe gelukkig was Johann van Katzellenbogen, aan wien zijne stiefmoeder, Anna von Hadamar, het zoo prachtig gelegen oord in 1403 voor vijfduizend gulden verkocht. Thans is het stadje ��ne aristocratische straat voor de hoogste standen, voor wie het saisoen verloren is, wanneer zij zich althans niet eenige we- ken bewegen mag in den glans der sterren, die hen plagt te vereenigen. Hoe nieuw, hoe modern, hoe bevallig het stadje zich langs de beide oevers van de Lahn uit- strekt, toch is het oud, zeer oud. De Romeinen kenden reeds het natriumgehalte der bronnen, die alle mogelijke kwalen herstellen, en er bestaat ook geen reden om te ontkennen, dat hier Caligula werd geboren, zoo als alle romeinsche wapens, urnen en munten zeggen, die men in den bodem heeft gevonden. Uit deze blijkt ook dat hier het twee en twintigste legioen heeft gelegen, welks nommer ook op enkele steenen van den ouden romeinschen wal gevonden wordt. Ook van een romeinsch bad en een wachttoren op den Winterberg worden nog enkele, ofschoon weinige, overblijfselen gevonden. Intusschen hooren wij eerst in de twaalfde eeuw van Ometze, Eymbze en eindelijk Embs als eene badplaats, die, door velerlei geslachten gaande, eindelijk aan de oudere nassausche linie en in 1866 240 ■

-ocr page 283-

■--1

-ocr page 284-

aan Pruissen verviel. Hoe verbrokkeld het land was tusschen verschillende kroonen en kroontjes,
blijkt wel uit de omstandigheid, dat hier vroeger het grondgebied van acht vorsten elkander begrensde.
Alles te Ems is rein, bevallig, voor voorname gasten ingerigt, zoowel de hotels als de privaathuizen
en villa\'s. Als deze komen, ontwaakt Ems; als zij heengaan vangt zijn winterslaap aan.

In het enge dal, dat de Lahn zich hier gevormd heeft, is slechts weinig ruimte en de wande-
lingen nabij de stad zelve bepalen zich tot de smalle oevers aan beide zijden van den burgt. Ook de tuin
van het koerhuis is, vergeleken met de fraaije parken van Wiesbaden en Homburg, vrij beperkt en

evenzoo de prachtige,
met zeer veel smaak
ingerigte nieuwe koer-
zaal, waarin het tooneel
zich tevreden moet
stellen met den hoek
van een salon.

Eenmaal behoorden,
gelijk bekend is, ook
deze zalen tot het ge-
bied van god Fortuin.
Even als in Wiesbaden
en Homburg legde ook
hier in 1866 de kom-
manderende luitenant,
die aan het hoofd der
herwaarts gezonden
pruissische troepen
stond, de hand op de
speeltafel, maar even
als aan die plaatsen
werd ook te Ems aan
de bank nog een uiter-
ste termijn toegestaan.
De laatste was met de
bank van Wiesbaden
vereenigd en dit had
voor beiden eenegoede
zijde, want ontsnapte

aan de eene bank een
speler met groote winst,
dan verloor hij die we-
deraan de andere, tenzij
hij op het denkbeeld
kwam om de gemakke-
lijk verworven som aan
den heer Blanc zelven
toe te vertrouwen.

De bronnen te Ems
worden verdeeld in de
oude, die aan het do-
mein behooren, de
Kranchen-, Kessel- en
F�rstenbronnen, en die
welke eerst in lateren
tijd achter het Nassauer
Hof zijn ontdekt. Van
de K�nig Wilhelms-
rotsbronnen is vooral
de Victoria-bron van
belang, omdat zij
van lager temperatuur
is en in verband
daarmede een grooter
gehalte heeft van vrij
koolzuur, eene voor-
name eigenschap voor
de verzending, om-

m0"

Nassau. De woning van von Stein.

dat het water langer goed blijlt. Overigens bevatten alle bronnen te Ems dubbel koolzuur natrium
chloornatrium, dubbel koolzure kalk, zwavelzure kali enz.; zij strekken tot genezing van chroni-
sche katarrhe, aandoeningen van de slijmhuid, onderbuikskwalen en rheumatisme. Ook verzendt Ems
het gansche jaar door honderdduizenden doozen met Emser Pastilles. Een der bronnen droeg vroeger
den eenigzins dartelen naam van Jongensbron. Wij kunnen ons hier met de praatjes, waaraan die
naam moet worden toegeschreven, niet bezig houden.

Onder de talrijke hotels en particuliere woningen verdienen vermelding het oude Koerhuis met
de bronnen en de Vier Th�rme. In eerstgenoemd gebouw zijn de appartementen van keizer Wilhelm,
waar hij uit de vensters de beweging op de promenade gadeslaat. De plaats zelve, door hooge rotswan-
den tegen den scherpen wind beschut, wordt verdeeld in Bad Ems, waartoe het Koerhuis behoort,
en het dorp Ems, beiden op den regteroever, en Spiess Ems op den linkeroever van de Lahn.

In de geschiedenis werd Ems reeds in de vorige eeuw beroemd, toen in het jaar 1786 aan de

241 3i

-ocr page 285-

«5*5 lil ,-Ul ^V

Bouwval van den burgt Stein.

Von Stein\'s Monument.

Burgt Nassau.

gevolmagtigden der drie katholieke keurvorsten van Mainz, Trier en Keulen met den aartsbisschop
van Salzburg onder de hoede van keizer Jozef II hier bijeen kwamen om tot waarborg der vrijhe-

den en regten van de
duitsche Kerk beslui-
ten te nemen, die onder
den naam van Emser
Punktationen bekend
zijn, maar zonder ge-
volg bleven.

Dat te Emsdegroote
politieke gebeurtenis-
sen van den laatsten
tijd haar uitgangspunt
hadden is nog in ieders
herinnering, en elke
vreemdeling laat zich
gaarne de plek wijzen
waar Benedetti, de
fransche gezant, in den
zomer van 1870, op last

van Napoleon III, tot
keizer Wilhelm kwam
om, op eene wijze die
tegen alle etiquettezon-
digde, de bekende waar-
borgen tegen de kan-
didatuur der Hohen-
zollern op den spaan-
schen troon teeischen,
eene onbeschaamdheid
die den franschen ge-
lukzoeker naar Kassei
en de overwinnende
duitsche troepen naar
Parijs voerde.

De groote bekoor-
lijkheid van dit oord
ligt in zijne prachtige

De minister von Stein.

omstreken, zijne liefelijke wandelingen: de Henrietteweg, die naar de zuil voert van dien naam; de
Mariaweg, naar het zwitsersche huisje, de Walbergskopf, de Wintersberg met de overblijfselen van
den romeinschen wachttoren, de Baderlei en de Moosh�tte, waarnaar de togt het best op ezels kan

242

-ocr page 286-



		worden gemaakt. Van bijzonder belang is het, in de nabijheid van de houtvesterswoning gelegen, reeds genoemde dorp Frucht, waar men het graf der familie von Stein vindt en dus ook dat van den man aan wien Duitschland zoo oneindig veel verpligt is. Een beeld van Schwanthaler en het opschrift huldigen den onbuigzamen zoon van het gebogen vaderland. Het grafschrift van den vader luidt:

		Sein Nein was Nein gerechtig, Sein Ja was Ja vollmachtig, Seines Ja war er gedachtig, Sein Grand sein Mund eintrachtig Sein Wort, dxs war ein Siegel. Schoone dalen doorsnijdend, bereiken wij van Ems het lievelingsoord der kunstenaars, het mid- deneeuwsche dorpje Dausenau, aan het vereenigingspunt van het Unter- en Oberbacherdal, dat zijne stichting aan de Romeinen toeschrijft en, te regt of te onregt, zijn naam van Drusus wil afleiden. Een nog goed onderhouden muur omringt het dorp, waaraan Karel IV eens de stadsregten ver- leende, terwijl in de zeventiende eeuw hier een heksengerigt werd gehouden. Van belang is de scheve toren, dien men, maar zonder grond, aan de Romeinen toekent. Men zegt dat hier de geheimschrij- ver van Karel den Groote, Eginhard, wiens geschiedenis bij de beschrijving van Ingelheim is ver- haald, met Emma, de schoone dochter des keizers, gevangen heeft gezeten. Dit verhaal is echter verre van waarschijnlijk. Nadat wij Dausenau verlaten, hebben zien wij weldra het stadje Nassau voor ons, regts een bekoorlijk dal met de kasteelen Nassau en Stein, bij het laatste, hoog boven ons verheven, het pa- viljoen met het marmerbeeld van von Stein, dat in het jaar 1872 plegtig onthuld werd. Het merkwaar- digste deel van het stadje zelf is de woning van den grooten man, die geheel voor zijn vaderland leefde en zich daar, na een geheel leven van rusteloos zorgen, terugtrok om zijne laatste dagen aan de wetenschap te wijden.

		243

-ocr page 287-



		Langenau. "Een vaste burgt is onze God," zoo luidt de godvruchtige spreuk in het voorportaal, gewijd aan den edelen man , die hier geboren werd, en dien men te regt den grondsteen, den hoeksteen en den edelsten steen van Duitschland noemde. Een gothische toren verrijst boven het huis dat in den stijl van een kasteel is opgetrokken en dit bevat in twee boven elkander gelegen vertrekken den schrijfles- senaar van von Stein en twee ijzeren kasten met geschriften van zijne hand; aan de wanden zijn afbeeldin- gen van duitsche groote mannen, het portret in olieverw van von Stein, zijn borstbeeld en eene biblio- theek. Het bovenste vertrek bevat een plaat met het opschrift: "Vertrouwen op God, eenheid, volharding"; daarv��r zijn de busten van Friedrich Wilhelm III, Alexander I en Franz II; voorts herinneringen aan de groote gebeurtenissen van 1812�1814. Naar den burgt Stein loopt de rots steil opwaarts en hier staat het monument aan den onver- getelijken minister gewijd bij zijn stamhuis, dat helaas sinds meer dan honderdvijftig jaren verval- len is. Van zijne grootmoeder verhaalt de Limburger kroniek de volgende legende. Zij had vier doch- ters en twee zonen en elke dochter had een ridder tot man. Nu gebeurde het, dat de boven bedoelde vier ridders bij hare schoonmoeder in huis waren en de twee ridders von Stein, hare zonen, ook bij haar te gast waren. Toen zij daar aan tafel bij elkander zaten, had de edele vrouw zes ridders bijeen aan haar disch: daarvan waren vier hare schoonzonen en twee hare zonen, en haar gemaal was ook ridder geweest. En toen zij hen bij elkander aan ��n tafel gezeten zag, zeide de dame: deze eer is mij

		244

-ocr page 288-



		Bakluinstein.

		te groot. Hierop sloeg niemand acht. Zeer kort daarna stond de edele vrouw op en ging heimelijk naar buiten, en niemand heeft ooit geweten waar zij henen is gegaan. Een ander familieslot is het huis Nassau, de bakermat van de voormalige graven van Nassau , uit wier geslacht een duitsche keizer, Adolf van Nassau, stamde, die in 1298 door verraad in den slag bij G�llheim viel. Volgens eene oude overlevering � zoo verhaalt Simrock, die zekere gids door de sagen van Rijnland � zou de naam van Nassau afkomstig zijn van Nasua, den aanvoerder der Zwaben, of wel van twee broeders, uit de Leparti�rs, aan wie eens Caesar de bescherming der bij Koblenz gebouwde brug en van de omliggende streek had opgedragen. Hier moet hij ook het

		245

-ocr page 289-

«»

slot Lipporn hebben gesticht, dat naar zijn geslachtsnaam werd genoemd, en een zijner afstamme
lingen, Lauremburg, een ander Nassau, dat zijn naam ontleent aan den natten (wassen) toestand van
den grond (madidum territorium). Van Lauremburg noemde zich dan ook inderdaad het geslacht,
eene eeuw lang, v��r het den burgt Nassau stichtte en daardoor met Worms in strijd geraakte, dat
reeds de in 915 vermelde en Nassau genoemde landstreek met de kerk van Weilburg verworven
had. De Lauremburgers, die wegens hun beheer van de kerk te Weilburg hierheen gekomen waren,

lieten zich niet weder ver-
drijven en de strijd ein-
digde met eene overeen-
komst, waarbij Worms
zijn eigendom bij ruil
aan Trier afstond en aan
het huis van Nassau
slechts zijn stamzetel gal.
Ook de burgt Nassau is
sedert vele eeuwen ver-
vallen en slechts zij die
met de schoonheden der
natuur dweepen bestijgen
nog de hoogte, om van
den weder opgebouwden
toren een blik op de om-
liggende dalen te werpen.
Zeer schilderachtig
ligt, door digtbegroeide
rotsen omringd, met vier
torens gekroond, het
klooster Arnstein v��r
ons; daaronder de burgt
Langenau. Arnstein, een
der fraaiste punten aan
de Lahn, is een klooster-
kasteel, dat de zetelplaats
was van de Gaugraven
van dien naam. Honderd
jaar na zijne stichting,

in 1139, werd Arnstein,
dat oorspronkelijk Ar-
noldstein heette, door den
laatsten der Gaugraven in
eene Praemonstratenser-
abdij veranderd. Men zegt
dat de godvruchtige graaf
Ludwig, die geen uitzigt
had op nakomelingen,
met zes zijner ridders
zwaard en harnas heeft
afgelegd en de monniks-
pij heeft aangenomen;
ook zijne gemalin Guda
heeft in eene cel haar
leven ge�indigd. Graaf
Ludwig stierf hier in reuk
van heiligheid. Vier rid-
ders moesten zijn lijk op
hunne schouders naar de
kloosterkerk dragen. Zijn
graafschap erfden de gra-
ven van Isenburg, van
wie het door koop aan de
graven van Nassau en
Katzenellenbogen over-
ging. Als klooster wist
Arnstein zich groote rijk-
dommen te verwerven.
Ook de ru�ne die onder

��; � - . .~

Schauniburg.

aan den berg ligt, voorheen de Margarethen-kerk, behoorde aan de abdij.

Arnstein is goed onderhouden en wordt thans door geestelijken bewoond.

De burgt Langenau was de stamzetel van de familie van dien naam, die in het begin der
zeventiende eeuw uitstierf. Gravin Giech, de dochter van den minister von Stein, liet den burgt in
1851 als gasthuis en toevlugtsoord voor verwaarloosde kinderen inrigten. Thans is hij met zijne torens
en wallen ook uitwendig nog goed onderhouden; inwendig is hij weder bewoonbaar gemaakt. Het
strekt thans nog voor landbouwkundige doeleinden.

Het klooster Brunnenburg op den linkeroever van de Lahn achter ons latende, komen wij aan
de ru�ne Lauremburg, eveneens voorheen de stamburgt der Nassauers, die ons weinig belang inboe-
zemt, maar des te meer de schoone, schilderachtig op de helling gelegen ru�ne Balduinstein, aldus
genoemd naar haar stichter, den strijdlustigen aartsbisschop van Trier, die in de oorlogen aan den
Rijn zoo vaak voorkomt en die van den keizer de stadsregten voor zijn dorp wist te verkrijgen. Nog

246

-ocr page 290-





		Gezigt op Diez. getuigen de overblijfselen voor den omvang van dezen sterken burgt, dien de oorlogzuchtige gees- telijke oprigtte op het gebied aan den Westerburg ontnomen. Eindelijk zien wij het sieraad van het Lahndal, den Schaumburg, tot 1812 in het bezit van het uitgestorven huis van Anhalt-Bernburg- Schaumburg, van 1848�1867 de residentie van den aartshertog Stephan van Oostenrijk, die zich hier terugtrok en tot zijn dood bijna twintig jaar lang, tot grooten zegen was van het geheele Lahndal, dat hem als eene voorzienigheid vereerde, terwijl hij ook onvermoeid werkzaam was om het slot grooter en fraaijer te maken. Eens, in de grijze oudheid, zetelden hier de heeren van Isenburg; na den dood van den aartshertog viel het slot, krachtens testamentaire beschikking, aan hertog George van Oldenburg. Terwijl men reeds op verren afstand op de rotsen, waarop de burgt gebouwd is, de sierlijke, slanke torens ontwaart, en dit pronkjuweel te midden dier vervallen ru�nes, met zooveel zorg onderhou- den en van schoone parken omringd, bewondert, getuigt het inwendige voor den goeden smaak van den vorst, die, de politieke zorgen en inspanning moede, welke hem als paladijn van Hongarije op de schouders drukten, het overige zijns levens geheel in stille afzondering doorbragt en zijn genot vond in het voldoen aan zijne persoonlijke neigingen, aan het weldoen en den minzamen omgang met 247

		�

-ocr page 291-



		Lahnoever bij Diez. de bevolking, in wier midden hij verkeerde en in wier harten nog altijd zijne nagedachtenis leeft. Zeer bezienswaardig is het inwendige van het slot, waarheen een middeneeuwsch voorplein voert, met eene oranjerie, een kabinet van mineralien, schabrakken en wapens, alsmede schilderijen van groote waarde, Nog schooner is het gezigt op de Lahnstreek, het Westerwald en den Taunus. Op een van de torens is een punt vanwaar men een onbegrensd uitzigt heeft. Zelfs de steden Diez en Limburg spreken nog altijd gaarne van den aartshertog en de warme liefde van den vorst voor alles wat hij in zijne omgeving of in den omtrek vond. Ter zijde van den weg, in de rigting van de stad Diez, ligt de Fachinger bron , in de nabijheid der Lahn, welk water veel overeenkomst heeft met het Selterwater, en waaraan zelfs door velen de voor- keur wordt gegeven, ofschoon het niet zoo algemeen bekend en verspreid is als het laatstgenoemde. Van Diez zelf is, behalve de marmerbrug, alleen nog wereldvermaard het voormalige slot der familie Nassau-Diez. Thans is het sedert 1872 een tuchthuis, waarvan de gevangenen in de marmer- groeven moeten werken. Van Diez voert een lindenlaan naar het slot Oranienstein, dat zeer roman- tisch op een rots gelegen is en waarin sinds 1866 een kadettenschool is gevestigd. Schoon is het uitzigt op de stad van uit de zoogenaamde Twaalf Zuilen. Na Diez trekt de burgt Andeck onze opmerkzaamheid aan de monding van het Ardethal. De weg loopt van Limburg af altijd naar boven. Het dal der Lahn ligt beneden ons; vrij zwerft de blik van hier uit over de bergen, over de hoogten en diepten, rotsen en dalen, de verzamelplaats der uit alle hemelstreken zamenloopende wegen, en met ontzag vestigt zich het oog op den ouden, majestueus op zijne rots gebouwden dom. De geleerden zijn het niet eens omtrent den oorsprong van dit prachtige gedenkteeken, maar het meest komt men de waarheid nabij, wanneer men aanneemt, dat het geheele gebouw niet, zoo- als de oude geschiedschrijvers beweren, uit het jaar 910 dagteekent, maar, gelijk thans naast den burgt vermeld staat, in 1213�1240 gebouwd is. Hoe dit zij, de George-dom van Limburg is een der schoonste kerken van Duitschland in streng romaansche vormen. Dat de eerste bouw van ouder dag- teekening is bewijst het inschrift boven het westelijk portaal: "Basilica Sancti Georgi 909." 248

		■ .f-\' I

-ocr page 292-

.5* �

o
Q

■

-ocr page 293-

■■�■

�

Zij werd volgens een ander opschritt in 1766 vernieuwd en later nogmaals in 1840, en thans
is men weder met eene restauratie op kosten van den Staat bezig.

Indrukwekkend is het inwendige der kerk met hare eigenaardig geplaatste emporen, terwijl

de groote toren die boven
de beide zijtorens zich ver-
heft, door de hooge ligging
van den dom nog meer wint.
De Limburger Kroniek
geldt aan den Rijn voor een
der meest te vertrouwen
bronnen, ook daar waar het
verleden in digte nevelen is
gehuld. Als eigenlijke stich-
ter wordt daarin Kuno of
Konrad, bijgenaamd Kurz-
bold, aangewezen. Hij was
Gaugraaf van het Lahndal,
en neef van keizer Konrad,
die ook in den dom begraven
ligt. Wegens zijne kleine
en eenigzins mismaakte ge-
stalte leeft hij thans nog in
de legende voort onder den
naam van Kurzbold. Hij is
vaak bezongen, niet slechts
wegens de uitnemendheid
van zijn geest, maar ook we-
gens zijne dappere daden,
en wordt als eene soort
van David gehuldigd. Als
zoodanig heeft hij tegen
reuzen en wilde dieren ge-
streden en steeds over hen
gezegepraald en toen Gi-
selbert van Lotharingen en
Eberhard van Franken een-
maal tegen den keizer op-
stonden en met hunne le-

germagt den Rijn wilden
oversteken , werden zij
door Kurzbold overval-
len. Deze stootte zijn
speer met zulk eene kracht
in het vaartuig van de op-
roerlingen, dat dit zonk en
de Lotharinger zijn dood
in de golven vond; den
Franken-hertog hieuw
Kurzbold aan het strand ne-
der. Bij eene andere gele-
genheid, zoo verhaalt Sim-
rock verder, stond Kurzbold
;illeen bij keizer Otto I toen
een leeuw uit zijn hok los-
brak. De ongewapende kei-
zer wilde aan Kuno diens
zwaard ontrukken, maar
deze sprong op den leeuw
toe en doodde hem. Eens
daagde een slaaf, zich op
zijne lichaamskracht verhef-
fend, des konings leger uit.
Toen trad Kurzbold hem te
gemoet en doodde hem als
een andere David met een
lans, in plaats van met een
steen. E�ne eigenaardigheid
had echter Konrad de wijze:
hij hield niet van appels en
niet van vrouwen. Hij stierf
dan ook ongehuwd, en de
kerk, die hij aan de nage-
dachtenis van zijn vader

Eene straat in Limburg.

wijdde, is aan den heiligen George opgedragen, den dapperen strijder, die den draak versloeg.

Behalve Kurzbolds grafgesteente zijn in den dom de domschatten: de insigni�n en het altaargereed-
schap, de gothische doopsteen, de tabernakel, een Christusbeeld van 1599 en de koorstoelen beziens-
waard. Het beeld van den heiligen George heeft tot de legende geleid, dat hier eenmaal vele slan-
gen waren en de kerk daarom aan den drakengod gewijd was.

De schrijver der Limburgsche Kroniek, Johann Gensbien, verhaalt ons, dat deze stad in 1342
door brand, en later bij herhaling door de pest bezocht werd. Ook daarna heeft zij veel te lijden ge-
had; de Zweden en de Franschen, van wier vandalisme hier bijna op elke bladzijde sprake is, heb-
ben in Limburg erg huis gehouden. Sedert 1802 viel de heerlijkheid Limburg aan Nassau, in 1827
werd het de zetel van een bisschop, en in 1866 met het geheele land bij den pruissischen Staat ingelijfd.

249

-ocr page 294-





		�

		\' ■ S5S

		Koblentz van Pfaflfendort gezien.

		K o b I e n t z.

		een stad van den geheelen Rijn leent zich in zoo hooge mate als het schoone Koblentz om het verzamelingsoord te worden eener internationale kolonie voor hen die voor hun genot le- ven en niets te doen hebben; maar sedert onheugelijke tijden hebben verschillende volkstam- men juist dit punt aan de zamenvloeijing van twee belangrijke rivieren, hetzij als basis voor hunne veroveringstogten, hetzij als defensive stelling voordat de verovering had plaatsgehad, uitgekozen, en aan de stad eene strategische beteekenis gegeven, waardoor al het romantische van deze streek onder ijzer en steen is verdwenen, en het genot om eene prachtige natuur te genieten onder de krijgswet gesteld is. Hoe schoon ligt daar de stad aan den oever der twee rivieren; hoe groot en majestueus verhef- fen zich daartegenover de digtbegroeide bergwanden � maar daar rijst het magtig qtios ego: Ehrenbreit- stein, door een rotspanser omringd, bezaaid met dood en verderf dreigende vuurmonden, de sterkste van alle wachters aan den Rijn voor Duitschlands in het westen steeds bedreigde onafhankelijkheid, ofschoon de bouw van de eerst aangelegde bolwerken en het door Drusus 9 en 11 jaren v��r onze tijdreke- ning opgerigte kasteel oorspronkelijk juist tegen de vrijheid der Germanen was opgerigt. Confluentes (zamenvloeijing) noemden de Romeinen deze kasteelen op den regter oever van de Moezel, waarvan het voornaamste op een heuvel der tegenwoordige oude stad, nabij het "Alten

		250

-ocr page 295-



		Koblentz. Moezelbrug.

		Hof\' gelegen was. Toen de Franken in 486 het Castrum confluentes bouwden, maakten zij daarvan een paleis voor hunne koningen, dat later de duitsche keizers, en eindelijk de bisschoppen van Trier bewoonden, en waarin, ten jare 1138, Konrad III tot Duitsch keizer gekozen werd. Volgens de Kroniek lag de stad destijds aan de Moezel en strekte zich eerst alleen langs den Rijnoever uit. Het oude gedeelte der stad, met den "Zwing-Koblentz" en den in 1280 gebouwden bisschopsburgt ligt dus naar de Moezel gekeerd, aan den versten uithoek, bij de vereeniging der beide stroomen. De dertiende eeuw, welke met den burgt, die de stad in bedwang moest houden haar ook de vaste muren gaf, was getuige zoowel van den oorlog tusschen de burgers en bisschop- pen, als van den strijd van den Rijnschen Stedenbond met de roofridders der burgten in den om- trek, welke jaren lang duurde. Uit dien tijd dagteekent ook de Moezelbrug door Baldewijn van Trier in 1344 tot verbinding van de stad met de verwoeste voorstad gebouwd. De geschiedenis van Koblentz levert weinig gebeurtenissen op, die verdienen dat wij er ons mede bezig houden. De zonen van Karel den Groote, de koningen Lotharius, Lodewijk en Karel bragten hier het verdrag tot stand, waarbij zij het rijk verdeelden, en dat onder den naam van verdrag van Verdun bekend is. De Keurvorsten van Maintz, Keulen en Trier sloten hier in 1606 het verbond tegen de protestanten, ten gevolge waarvan later de fransche en spaansche troepen de stad binnenrukten, tot dat de keizerlijken hen er weder uitdreven. In het jaar 16S8 beschoot maar- schalk Boufflers de stad te vergeefs, maar rigtte groote verwoestingen aan. Eerst de laatste Keurvorst Clemens Wenzeslaus, begon Koblentz weder tot eene bewoonbare plek te maken door den schouw- 251

-ocr page 296-



		Koblentz. Gezigt op het nieuwe park.

		burg te herstellen zoomede eene geheele wijk der stad. Hij betrok in 1786 het nieuwgebouwde resi- dentiesslot. Daarmede is zoo ongeveer de oude geschiedenis van Koblentz verhaald. De fransche revolutie bragt hier door de emigratie een tal van verdorven wezens, aan wier hoofd de graven van Artois en Provence stonden, beiden neven van den keurvorst met hun losbandig gevolg, dat op de zedelijkheid der stad een noodlottigen invloed uitoefende. De "Rheinische Antiquarius" verhaalt ons uit dat onzalige tijdperk het volgende. "De verkwis- tingen en verwoestingen van het fransche hof te Koblentz en die van de zedelooze hooggeplaatste vrouwen en van de ministers gingen ten laatste alle perken te buiten. De bureaux der ministers, de politie, de magazijnen van levensmiddelen voor het leger der emigranten kostten ontzaggelijke som- men. De zwerm van spionnen en diplomatieke personen, die Calonne (de spil waarop alles draaide, de onverzoenlijke vijand van Lodewijk XVI omdat hij door dezen als minister ontslagen was) aller- wegen onderhield, putte alle finantiele hulpmiddelen uit. De ellende bereikte eene schrikwekkende hoogte en nog altijd maakte het hof der beide vorsten zich aan eene strafbare verkwisting schuldig. "De keurvorst verschafte aan de beide broeders des konings het brood, den wijn en het vleesch. Desniettemin kostte hunne tafel maandelijks nog 50,000 thaler. Daarbij gingen negentig paar zilver en achthonderd servetten, welke den keurvorst toebehoorden, verloren. "De fransche politie te Koblentz � de keurvorst had deze aan de beide schurken Prioreau en Rey opgedragen � kocht eenige broodelooze edellieden om, opdat deze zich tot spionnen zouden vernederen. De bevelhebbers der troepen volgden dit voorbeeld. Er ontstond in Koblentz een geheime inquisitie. De geheime aanklagten werden in zwang gebragt en zij namen voortdurend in aantal toe. De politie en de bevelhebbers maakten er gebruik van tot willekeurige gevangennemingen. De citadel van Koblentz werd eene tweede bastille, waarin, onder allerlei gezochte voorwendsels, in den tijd van acht maanden 252

-ocr page 297-



		De oever van de Moezel bij Koblentz.

		reeds twee honderd edellieden werden gekerkerd, zonder dat over een van hen het eindvonnis werd uitgesproken." De troepen van het fransche revolutieleger wreekten zich over de zamenzwering der emigran- ten met de duitsche vorsten, waarvan Koblentz het middenpunt was, door aan de stad, toen zij ze in 1794 hadden ingenomen, eene brandschatting op te leggen van 4 millioen francs. In 1795 werd Koblentz tot de hoofdstad van het Rijn- en Moezel-departement gemaakt; toen echter in 1814 de Franschen er uitgejaagd werden, kwam de stad in het bezit van Pruissen, dat weldra het volgende jaar aan het werk toog om van haar eene der sterkste en thans, met hare buitenwerken, onneembare vesting te maken , wat veel tot den bloei dezer streek bijdroeg. Koblentz, de zetel van de hoogste bur- gelijke en militaire overheid der Rijnprovinci�n met eene bezetting van 6000 man, is sedert jaren de lievelingsresidentie van koningin Augusta van Pruissen. Het schoonste gedeelte der stad is de kade aan den Rijn, van het slot tot den zoogenaamden ■"Duitschen Hoek," met de schipbrug naar Ehrenbreitstein. Hier ligt het Castorhof en onmiddellijk aan de punt van den regteroever der Moezel het Duitsche Huis, in het jaar 1309 gebouwd, tegenwoor- dig echter ingerigt voor de zeer practische bestemming van magazijn van levensmiddelen. Sint Cas- tor en de heilige Riza of Ritza, de dochter van Lodewijk den Vrome, liggen op het kerkhof van dien naam begraven. Eerstgenoemde was een kluizenaar die in eene spelonk nabij Carden leefde, en wiens gebeente de bisschop van Trier naar Koblentz liet overbrengen, om boven zijn grafgewelf in 836 het klooster te doen bouwen; de andere was eene godvruchtige vrouw, welke door de kracht des geloofs het wonder verrigtte, dat de legende van haar verhaalt, om eiken dag droogvoets den Rijn over te steken tot bijwoning der godsdienstoefening. Het grafmonument in het koor is dat van

		253

-ocr page 298-

^X^^^^^\'^..<*. v


	\'<�■\'■ �	■Jn i
	,\' . B	IS\', -�
	- ^ S
	�■	w&\' \'■
	r> \' i CS	Hflt ■
	**®fc ^VsM***	H\'i\'-:
		P\'#, \'
		ItuS -;
	x&H]	■Kv\'\'
	*~> ■ 3��m*	*syfips»\'**
	.} Jn

Ha***,

* .."\' Va

.ij�*»^**⁵*-

Aan den Moezeloever te Koblenz, door R. P�ttner.

-ocr page 299-



		den dapperen en energieken aartsbisschop Kuno von Falkenstein; tegenover dit bevindt zich het monument van aartsbisschop Werner von K�nigstein. Eene koperen gedenkplaat maakt ook van latere bisschoppen van Trier gewag, wier gebeente hier te ruste gelegd werd. De Castorbronnen tegenover het kerkportaal dragen het opschrift: "An 1812, m�morable par la campagne contre les Rtisses,-" het werd door den laatsten franschen prefect daar aangebragt. Toen de russische generaal Saint Priest in 1814 te Koblentz kwam en dit las, liet hij er onder zetten: "vu et approuv� par Ie commandant russe etc" Achter het Castorhof ligt het generaal-kommandement, waarin de graven van Artois en Pro- vence en in 1804 Napoleon verblijf hield. Tegenwoordig is het bewoond door den bevelvoerenden generaal van het achtste legerkorps. Van belang zijn om hun bouwstijl het Koophuis, eenmaal het Gerichtshuis der Schepenen, de Florens- en de Karmelitenkerk; aan de Moezelpoort de voormalige aartsbisschoppelijke burgt, in 1276 gebouwd, thans eene fabriek, in wier nabijheid\'de oudeMoezelbrug en op korten afstand daar- van stroomopwaarts, de spoorwegbrug. Het Metternicherhof is de geboorteplaats van den beroemden staatsman, in 1622 door keurvorst Lotharius von Metternich gebouwd. Nog een bedevaart maken wij naar het kerkhof bij de L�hnpoort en dan naar het nieuwe park aan den Rijn. Daar vindt men het graf en , onder twee populieren, het gedenkteeken van een der edelste vaderlandslievende mannen, den dichter Max von Schenkendorf. Het is een zwart mar- merblok met des dichters borstbeeld in brons, waaronder de woorden van Arndt: Hij heeft van den Rijn, � Hij heeft van het duitsche Land Krachtig gezongen, Zoodat de eer ontwaakte Alom waar het gehoord werd. De schipbrug over den Rijn voert ons naar Ehrenbreitstein, het indrukwekkende rotskasteel, voorheen naar het stadje van dien naam, gewoonlijk door de Koblentzers het "dal" genoemd. Het is de geboorteplaats van Clemens Brentano en bevat een huis, waarin Goethe in den zomer van 1774 verblijf hield: het huis van Sophie von Laroche, waarvan hij in Wahrheit und Dichtung verhaalt. Maar wat beteekent de po�zie in eene stad waar kanonnen de eerste plaats innemen. Als Tanger en Gibraltar, maar veel naauwer met elkander verbonden, liggen stad en rots hier tegenover elkan- der en daarom draagt het den naam van het duitsche Gibraltar, ofschoon niets in de geheele fortificatie aan de plompe gangen van die engelsche vesting herinnert. Mogt ook al in den tijd der Romeinen hier een kasteel gestaan hebben, in de kronieken wordt toch slechts het eerst gewag gemaakt van een burgt, die hier door graaf Erembert werd opgerigt, en in wiens bezit de triersche bisschoppen in 1018 door Hendrik II werden bevestigd. Hij verviel evenwel weder en eerst in 1484 werden hier door Pasqualin, een Italiaan, op last van den keurvorst van Baden bepaalde vestingwerken aangelegd en bronnen gegraven. Door verraad geraakte de vesting in 1632 in de magt der Spanjaarden. Op de- zelfde wijze viel zij den Zweden en Franschen in handen; aan laatstgenoemden ten tweeden male in 1799, toen het revolutionaire leger het garnizoen had uitgehongerd. Zij sloopten de vesting in 1801, maar Frankrijk moest bij de berekening der oorlogskosten ook den wederopbouw van de vesting betalen, die in het jaar 1826 voltooid werd. Hun, die de reusachtige steen- en rotsmassa\'s der kolossale vestingwerken willen bezigtigen, kan daartoe eene kaart verstrekt worden, maar wien het voornamelijk te doen is om het prachtige Rijn- en Moezeldal van de hoogten van den regter rivieroever te overzien, biedt ook Vallendar daar- toe eene uitmuntende gelegenheid. Van daar uit heeft men een betooverend schouwspel. Onvergetelijk zal mij steeds de avond zijn, toen ik, drie dagen na de oorlogsverklaring in 1870, mij met eenige vaderlandslievende mannen daar boven in het pas geopende societeitsgebouw bevond. Diep beneden ons bragten de spoortreinen de dienstpligtige manschap te zamen, die duizen- 254

-ocr page 300-



		den en nog eens duizenden, welke het gevaar, waarin het vaderland verkeerde, aan vrouw en kroost ontrukt had. Honderdstemmig stegen de geestdriftvolle liederen tot ons en telkens en telkens bragten de spoortreinen, toen het reeds duister was geworden, die massa\'s donkere gestalten bijeen, die zoo blij- moedig een nog duisterder lot te gemoet gevoerd zouden worden. Het was de tweede maal, dat ik Rijnlands zonen ten bloeddoop voor het vaderland zag henen trekken. In 1866 begeleidde ik hen naar Bohemen, ditmaal tegen de nakomelingen van die zelfde Galli�rs, welke aan de Moezeloorden het leven lieten voor het eeuwig bezit dier onvergankelijke gedenkteekenen hunner langdurige heer- schappij. Reeds Romes dichters bezongen de Moezel, waar onze dappere voorvaderen niet konden over- winnen. De Moezel zelve behoort aan Nieuw Gallie en doorstroomt Frankrijks vruchtbaarste land- ouwen. In de laatste jaren oefende eene langdurige bezetting door de Franschen invloed uit op den geest dezer duitsche streek en ook thans nog wordt naar Napoleons wetboek regt gesproken. Dit alles heeft medegewerkt om nog een fransch tintje aan het duitsche hart te geven, dat zich echter door dien dubbelen bloeddoop voor eeuwig aan het vaderland heeft gehecht. Rijnlands dappere zonen bestormden, met de Brandenburgers vereenigd, de hoogten van Spicheren; zij streden bij W�rth en Weissenburg en tot v��r Parijs met geestdrift voor den duitschen haard, en wat wij thans zelfs nog in zijne bouwvallen aantreffen als de luisterrijke, maar nu waardelooze nalatenschap van de Galli�rs, is niet meer dan het kerkhof van de magt die weleer de wereld beheerschte, en die men ons tot tweemalen toe trachtte te ontnemen om ons weder aan Romes Epigonen te onderwerpen.

		Koblentz. De Castorkerk.

-ocr page 301-



		Gezigt op Trier.

		De Moezel.

		ij konden de kleine Nahe en de Lahn stroomopwaarts bezoeken, de Moezel met hare rijke ge- s�l schiedenis, hare historische schatten en de schoonheden van haren oever moeten wij, zoo al niet van haar oorsprong op de westelijke berghellingen van de Vogezen, toch van het punt af volgen, waar zij den duitschen bodem bereikt; en de laatste roemrijke oorlog van het duitsche volk heeft er voor gezorgd dat wij eene prachtige streek aan haar oever terugkregen, wier donkere wijn, dien de romantische wingerden opleveren, de Franschen zoo lang als hun eigen wijn gedronken hebben. Het was aan ons geslacht voorbehouden met het volle bewustzijn van duitsche kracht en magt, maar ook met de gedachte aan den smaad, dat Elzas en Lotharingen ons ontrukt waren, onze zegevierende vaandels aan den oever der Moezel van Pont-a-Mousson, ten zuiden van de heu- velen van Pagny tot Metz in het bekoorlijke rivierdal te dragen en te Parijs de nieuwe grenzen te bepalen, welke ons een goed deel van het oude Moezelgebied teruggat. De duitsche ploeg zal dus hare voren in dezen gezegenden bodem snijden, het duitsche element zal tot zijn regt komen zelfs bij de broeders, die het zoo lang uit gewoonte en onder walschen invloed, verloochenden. De eerste bewoners der Moezelstreken zijn onbetwistbaar de keltische volkstammen geweest, keltische Galli�rs, die in het landbouwbedrijf de Germanen verre overtroffen, zoo als romeinsche geschied- schrijvers ons verhalen, en die uit de Rhonestreken naar de Moezel voortdrongen en hier vasten voet kregen, ofschoon ook germaansche stammen nog op vele punten bleven gevestigd. Nergens biijkt hoe zij zich met de Galli�rs verstonden. Wij weten helaas! slechts, dat ook in latere tijden de nieuwe Galli�rs, de Lotharingers, die nu eens tot Frankrijk, dan tot Duitschland behoorden � en wel na het tijdvak, waarin men de residentie der hertogen slechts onder den duitschen naam van Nanzig kende, � 256

-ocr page 302-



		1



		De Porta nigra te Trier.

		per fas et nejas terugdrongen. Eerst een geweldige nieuwe botsing tusschen de beide volken regelde de grenzen. Hoe verleidelijk het wezen moge dieper door te dringen in de geschiedenis van de Boven Moezel, is mij dit niet geoorloofd; wij beginnen dus onzen togt stroomafwaarts niet ver van de vroe- gere fransche grenzen in het schoone Moezeldal, dat de oudste stad in Duitschland, de Augusta Tre- virorum, het eerwaardige Trier bevat, waarvan eene inscriptie op het Roode Huis, het voormalige raadhuis, getuigt, dat het reeds dertien honderd jaar v��r Rome, dus ongeveer tweeduizend jaar v��r onze tijdrekening is gebouwd. Bewezen is het in elk geval, dat de romeinsche legioenen, toen zij uit Galli� tot hier door- drongen, reeds eene stad vonden door Kelten en Germanen bewoond, welke keizer Augustus als de stad der Treviri, tot eene romeinsche kolonie maakte. Trier was, uithoofde van zijne gun- stige ligging, de hoofdstad van Opper-Belgi� {Belgia Prima) het middenpunt der romeinsche bezit- tingen, en de kunstvaardigheid der Galli�rs rigtte hier gedenkteekenen hunner bouwkunde op die ons thans nog met bewondering vervullen. Onder Konstantijn werd Trier de keizerlijke residentie, wat het ook onder zijne opvolgers bleef; een nieuw Rome, dat door zijn luister onder de keizers Maxi- mianus, Constantius, Valentianus en anderen, den voorrang aan het oude Rome betwistte. Zelfs de dichter der Mosella, Ausonius, noemt Trier het tweede Rome in zijne schildering van de pracht, den rijkdom, de landhuizen, door de aanzienlijken en rijken aan de Moezel gebouwd. De tuinen met 257 33

-ocr page 303-

» ^m


\'\'■1		5 \';?
-	. \'« ..
KvTJI	* »*?»«.	S
*\'^:<x:.*	s* ��■ < . ^,:	*\\ivi
*\\\\*		�,
� \'\\	L ^l\' «5,v«-^ i	M J
1	■ 11 .-_.,.	B�,\'1
* \'

>\'

t~i

k &■\'

-■ i af"

¹L . # \' ^v � :■\'

Gezicht op Trier, door R. P�ttner.

-ocr page 304-



		79

		Het Roode Huis te Trer.

		al hun weelde geven ons een denkbeeld van de voormalige heerlijkheid, die echter na tot vijfmalen toe door de Hunnen en Vandalen verwoest te zijn, thans verdwenen is tot op enkele bouwvallen na, welke schijnen niet vernield te kunnen worden. Ook onder de Franken was Trier eene stad van beteekenis, als de tweede hoofdstad van Austrasie. Hier hielden vaak de Merovingers hun verblijf, evenzoo Theodorich, Theudobert en Sieg- bert. Het Christendom werd al vroeg te Trier beleden en vele gewijde plaatsen hier en in den om- trek strekken daarvan ten bewijze. De overleveringen maken gewag van vele martelaars, die hier onder Maximianus reeds als offers van hun geloof vielen. De eerste bisschop moet Eucharias, volgens anderen de heilige Agritius zijn geweest. Evenzoo wisten de bisschoppen al zeer vroeg hun gezag tot aan den Rijn uit te breiden. Later werd deze streek een erkend keurvorstel ijk gezag. De meest geduchte onder hen was Baldewijn, de Luxemburger, de Leeuw van Trier, wiens invloed zich over geheel Duitschland gelden deed en die zijn broeder Hendrik VII tot Duitschen keizer wist te kroonen. De laatste der keurvorsten, Clemens Wenzeslaus, bragt zijn zetel naar Koblentz over, waarheen zijn wereldlijk 258

-ocr page 305-

belang hem riep, en wij zagen reeds hoe jammerlijk met hem de eenmaal zoo magtige heerschappij
der keurvorsten te gronde ging.

Ook de geschiedenis van Trier in de middeneeuwen is rijk aan belegeringen, bezoeken van
pest en ziekte, alsmede heksenprocessen, waarmede de nijverheid, welke zich begon te ontwikkelen,
een zwaren strijd te voeren had. De fransche plunderingstogten, ten gevolge van den dertigjarigen
oorlog en de fransche bezetting door revolutionaire troepen, eindelijk de overheersching van het
eerste keizerrijk, waardoor Trier de hoofdstad werd van het departement der Saur, deden ook de laatste
welvaart van de stad verdwijnen, tot zij eindelijk, sedert 1815 reeds pruissische provinciestad, tot
het stille bestaan van zoodanig stadje afdaalde, nog langen tijd teerend op haar verleden, dat een der

verstoord, toen tegen
het eind van Julij
hetgerucht verspreid
werd, dat de Fran-
schen reeds bij Perl
over de grenzen wa-
ren gerukt, een ge-
rucht dat gelukkig
bleek onwaar te zijn ,
ofschoon toch de
vijandelijke posten
zoo digt op de gren-
zen stonden, dat zij
met hunne chassepot
geweren op de spoor-
treinen van Trier
naar Saarbr�cken
schoten.

Hoe weinig ge-
denkteekenen er be-
trekkelijk nog in
Trier zijn overgeble-
ven, toch kan men
den geest van die
grootsche dagen van
weleer terugvinden,
toen de eerwaar-
dige stad Trier hare
zusteren aan deze

meest aantrekkelijk-
heden er van uit-
maakte voor allen,
die den Rijn of de
Moezel bereisden.

Wel is de luister
uit de dagen der ro-
meinsche en christe-
lijke keizers verdwe-
nen en slechts de
door den tijd in puin
gestorte prachtvolle
gebouwen getuigen
nog daar van; wel is
waar ontbreken de
lustverblijven derro-
meinsche edelen aan
de oevers der Moe-
zel en de rivieren,
die zich in haar uit-
storten, maar onuit-
wischbaar is de be-
koorlijkheid van het
schoone stroomdal,
zijne idyllische rust,
die slechts in 1870
eenmaal voor eene
korte poos door po-
litieke wolken werd

De Igeler zuil.

zijde der Alpen verre overtrof en geene van haar op zulke ontzagwekkende voortbrengselen der
bouwkunst wijzen kon. De nasporingen van den nieuweren tijd hebben aangetoond, dat veel van het-
geen men aan de Romeinen toeschreef, op rekening van anderen moet gesteld worden, maar dit
doet geen afbreuk aan hetgeen men hier nog vindt. Zoo is de Porta Nigra, tegenwoordig de Simons-
poort geheeten, een steenkolossus die eenig is in geheel Duitschland. Hoe stellig de bewering ook
zij, dat men hier een gewrocht uit den tijd der Romeinen voor zich ziet, toch is het door Kugler
en anderen bewezen, dat de echte antieke zamenstelling en versiering ontbreekt, en dat de poort
in de dagen der Merovingers moet zijn gebouwd. De Porta Nigra was voorheen eene versterkte stads-
poort, in grootsche afmetingen van rooden zandsteen gebouwd, welker ontzaggelijke blokken niet
door kalk, maar door ijzeren klampen met elkander verbonden waren. Nog slechts een van de twee
torens staat daar in zijne geheele hoogte; aan de andere ontbreekt het bovenste gedeelte. Twee poor-

259

-ocr page 306-





		Aan den Eifel. ten geven toegang tot het gebouw; het zijn de eenige openingen in het onderste deel; bij de kolom- men is geene bepaalde symetrie in acht genomen; het geheel maakt thans nog den indruk dat de arbeid gestaakt is voor hij was voltooid. Poort en weg dragen den naam Simeon naar een kluizenaar uit Syrakuse, die in de elfde eeuw in een der torens woonde. Aartsbisschop Poppo bestemde het gebouw tot eene kerk aan een der heiligen gewijd, waarvan nog enkele sporen zijn aan te wijzen. Inwendig vindt men nog eene ver- zameling oudheden, welke in den omtrek der stad opgedolven werden. De romeinsche baden aan het zuidelijk uiteinde van den stadsmuur zijn ontegenzeggelijk de overblijfselen van een romeinsch keizerlijk paleis, waarvan alleen deze baden den tand des tijds weerstand hebben geboden. In verscheidene tijdperken der geschiedenis hebben de muren nu eens 260

-ocr page 307-



		De mine Gerolstein. tot kerk, dan tot vesting, later tot stadspoort gediend, tot het bombardement van de stad in 1673 alles tot op de fundamenten verwoestte, waarin men nog den omtrek herkent van eene zaal door drie rotondes omringd. In de rotsen uitgehouwen is het amphitheater dat men in het dal nabij het dorp Olewig vindt. Het moet omstreeks 50 jaar v��r onze tijdrekening zijn gebouwd en kon in den romeinschen tijd bijna dertigduizend menschen bevatten. Het is een gebouw zoo als men op het grondgebied der Ro- meinen aan gene zijde der Alpen thans nog vaak als ru�ne aantreft. Thans nog onderscheidt men de hokken der wilde dieren en de kamers der kampvechters; de ronde muur, die den omtrek vormt, staat nu nog zes of zeven voet hoog ongeschonden. De sage verhaalt, dat hier keizer Constantijn eenmaal duizenden frankische krijgsgevangenen met hunne aanvoerders ten prooi gaf aan wilde dieren. Voor een werk van eerstgenoemden keizer houdt men ook de Basilica, over wier voormalige beteekenis en doel men het nog niet eens is. Men heeft dit gebouw van tigchelsteenen voor een keizerlijk pa- leis gehouden, wat het zeker nooit geweest is. Veeleer zal het gediend hebben tot gerigtshof of tot zetelplaats van belgische landdagen. In den tijd der Franken was de Basilica een koninklijk paleis, in de middeneeuwen het verblijf der bisschoppen van Trier, die later naar de paleiskazerne verhuisden. Ook de merkwaardigste der duitsche kerken vindt men in Trier, den dom namelijk, die daar- door merkwaardig is, dat hij oorspronkelijk zonder tegenspraak venwant is aan de romeinsche ba- siliken, ofschoon hij toch aan het christendom zijn ontstaan te danken heeft, terwijl tot in de acht- tiende eeuw alle bisschoppen daaraan hebben voortgewerkt. Valentinianus II moet op deze plek een gerigtshof hebben gebouwd, waar in den aanvang van het christendom godsdienstoefeningen werden gehouden. Toen het gebouw inwendig door een brand werd verwoest, liet bisschop Nicetius het in 261

-ocr page 308-



		De Weinfelder Maar. byzantijnschen stijl herstellen. Van de reusachtige vier zuilen in het binnengedeelte stortte er een in de elfde eeuw neder; men verving die door eene andere en deze torscht nog het in eenvoudigen romaanschen stijl opgetrokken gebouw, waarvan slechts het oostelijke koor door zijne schoone vor- men uitmunt. In 1717 had de dom wederom veel door een brand te lijden. Onder de talrijke beeldhouwwerken, monumenten en reliquien verdient vermelding de Heilige Rok, die hier in eene gemetselde bewaarplaats achter het hoogaltaar wordt geborgen, een H. Spij- ker uit het Kruis van Jezus en een stuk van den Doornenkroon, die beiden tot de domschatten be- hooren. De eerste moet in 326 na onze tijdrekening door den heiligen Agritius uit het graf te Jeru- zalem hierheen zijn gebragt en eerst in het jaar 1121 in een altaar gemetseld weder teruggevonden zijn. Zij die in 1844 den Rok zagen toen tallooze bedevaartgangers naar Trier togen om hem te zien, schilderen hem af als zonder naad en oorspronkelijk waarschijnlijk purper van kleur, maar thans geel. De rok is ontegenzeggelijk van hoogen ouderdom. Munt de dom onder alle kerken uit door zijne groote merkwaardigheid, de Matthias- en de Lieve Vrouwe Kerk zijn zeer zeker de oudste van alle duitsche kerken. Hare fundamenten zijn ro- maansch; laatstgenoemde kerk evenwel is bepaald in gothischen stijl, die hier voor het eerst stelsel- matig werd toegepast, en dit maakt haar van zooveel gewigt in de geschiedenis der bouwkunst. Daar van het jaar 1227 tot 1244 aan haren bouw werd gearbeid, was zij dus reeds voltooid toen met den keulschen dom werd begonnen. Gelijk reeds gezegd is, bezit Trier tal van oude gebouwen, daaronder is het Roode Huis met zijne vier schutspatronen der stad en de twee ridders in volle wapenrusting met de reeds medege- deelde inscriptie: ante Roviam Treviris stetit annis mille trecentis etc. Op het midden van het plein staat, op eene romeinsche kolom, het marktkruis, waarvan de legende zegt, dat het reeds in 958 door Hendrik, aartsbisschop van Trier werd opgerigt. Niet ver van daar zijn de Petrusbronnen met den Uilenspiegel. Verder op de Graben, het huis Mittlich, waarin de hervormer Kasparus Olevianus

		262

-ocr page 309-

-ocr page 310-




		.

Avondstond op de Moezel.

Daarboven op de onherbergzame vlakten is de winter
het jaar heerscht daar eene scherpe koude op den Hunsr�ck
Eifel, die in zijn binnenste

een verborgen vuur bevat, *

waarvan het vulkanische
hoogland tusschen de Ar-
dennen en de Hunsr�ck in
allerlei afwisselende vor-
men, maar doorgaans dor,
melancholisch en grillig, als
eene zeldzame, maar in Eu-
ropa eenige openbaring der
natuur, een wondervol ge-
wrocht van geweldige uit-
barstingen vertoont. Spits
en hoekig teekenen zich de
rotsen in allerlei gestalten
tegen den hemel, ofschoon
de zoogenaamde hooge Ei-
fel naauwelijks vijfhonderd
meter hoog is. Geheimzin-
nig gapen ons de trechter- Marienburg

koud en bar. Meer dan de helft van
en de onvruchtbare hoogten van den
vormige "Maare", de zoo-
genaamde kleine bergme-
ren ons aan, die de doode
kraters gevormd heb-
ben; als een heksenketel
schijnen ons de enge dalen,
en als over een duivelshaard
treedt de wandelaar over
de slakken en de eeuwen-
oude lava.

Men kent dit wonder-
lijke land onder de namen
van den hoogen Eifel, met
de hooge Acht, den Kell-
berg en den N�rburg, den
Voor-Eifel met Gerolstein
en Daun en den Sneeuw
Eifel, bij zamentrekkingden
Schneifel geheeten. De toe-
rist bepaalt zich gewoonlijk

264

-ocr page 311-

tot den Voor-Eifel en de spoorweg heeft hem den weg door de streek Trier-Kall-D�ren geopend en
effen gemaakt, zoodat de reiziger, die voorheen, met een ervaren gids naast zich en goed van levens-
middelen voorzien, den Eifel-toer ondernam om op de dorre bergvlakten, in armzalige dorpen waar-
van de bewoners een ellendig leven lijden, uit te rusten, thans door het schoone Kylldal over brug-
gen en afgronden henen stoomt. Men houdt nog wel van het romantische... als het slechts met ge-

gansche streken en vel-
den van lava en van ver-
steende slijk, die er
overheen gestort is, een
ontzaglijke chaos van
vulkanische uitwerpse-
len en weder, beneden
in de dalen, liefelijk idyl-
lische bloeijende dreven
met vriendelijke dorpen
en vlekken.

De meest woeste oor-
den vindt men in den
Sneeuw-Eifel met zijne
smalle zeven honderd
el boven de oppervlakte
der zee zich verheffende
rotsen en de Benn, die
zich westelijk uitstrekt
met zijne onafzienbare
moerassen en heidevel-
den. Het geheel is een
onuitputtelijk rijk ge-
bied voor de geologen
en een hoogst merk-
waardige streek voor
toeristen.

De beschikbare ruim-
te noodzaakt ons om
slechts een vlugtig over-
zigt te geven van het
bekoorlijke Kylldal, dat
zich als een ader door
de vaak angst en schrik
wekkende spleten kron-
kelt, en ook slechts een
blik in vogelperspectief
te werpen op de stille
"maare" die het hart tot

makken gepaard gaat.

De geheele Eifel,
geografisch beschreven
als het noordwestelijk
gedeelte van het neder-
rijnsche gebergte tus-
schen de Moezel, den
Rijn en de belgische
grenzen, is een streek
waar het fantastische
zelfs tot eentoonigheid
wordt en toch biedt het
in zijne dalen een rijke
afwisseling aan van ei-
genaardigheden, een ka-
rakter kortom dat met
geen ander te vergelij-
ken is. Overal staren
ons de geweldige roode
massa\'s aan, zoo als Vul-
kaan ze daar op elkan-
der heeft gestapeld, uit
graauwe rotssteenen be-
staande van graniet en
lei en den bekenden
Eifelkalksteen. En zelfs
in deze formaties en
het karakter daarvan
zijn de vroegere en la-
tere evolutien der aarde
te onderscheiden; de
laatste vooral in de
dalen.

Wilde, woeste ro-
mantiek heerscht daar-
boven om de wonder-

lijk gevormde rotske-

Gezigt op Bernkaslel.

gels, groote blokken van
bazalt, bimsteenlagen,

weemoed stemmen, met de rotsen die ze omringen en kostbare parels schijnen, welke als oasen over
de onherbergzame vlakten zijn gestrooid.

Daar ligt Kyllburg, een landelijk bergdorpje, tegen de rotshelling gebouwd en daarboven het
overblijfsel van eene vesting uit den tijd van Theodorich II. De kerk dagteekent van 1276; zij werd
later gerestaureerd, maar haar schoone kruisgang bleef een bouwval. In de nabijheid van Kyllburg

265

-ocr page 312-

ligt het slot Mal berg; het sieraad van het gansche dal is Gerolstein, dat tusschen rots en stroom
schijnt gekiemd; boven het dorp op eene kalkrots ligt de burgt Gerolstein, tegenover de Papenkaul,
een dorren krater. Op dien burgt woonde eenmaal het geslacht Blankenheim van Gerardstein, dat hem
stichtte. Na het uitsterven van dit geslacht kwam het kasteel aan Diedrich III van Wanderscheid.
In 1691 werd het door den bezitter bij het naderen der Franschen in puin gelegd. Gerolstein kwam

toen in de magt der
Franschen.

Alles in den omtrek
van deze po�tische
plaats is even belang-
rijk voor den geleerde
zoowel als voor hem,
die van eene schoone
natuur houdt, voor den
laatste vooral de Mun-
terlei met het prachtig
gezigt op Gerolstein,
de grootsche ru�ne Kas-
selburgop hare rots van
basalt, die voorheen
eveneens aan dat oude
geslacht behoorde, en
het dorp Lissingen met
zijne beide ru�nen.

Aan de Lieser, die
hetgebergtedoorsnijdt,
ligt het stadje Daun,
dat tegen de berghel-
ling is «bebouwd en
daar boven verheft zich
het slot der graven van
Daun, minder merk-
waardig door zijne his-
torische overleverin-
gen, welke niet bestaan,
dan door zijne omstre-
ken, zoo rijk aan schat-
ten voor den natuur-

vorscher. Aan de Lie-
ser ligt ook Wander-
scheid met zijne burgt-
ru�nen op hooge rot-
sen. De eene, de hoogst
gelegene, was het kas-
teel der graven van
dien naam. Een prach-
tig uitzigt heeft men
van de belved�re; nog
belangrijker is de in
vijf stukken gesple-
ten krater Mosenberg,
waartusschen men nog
den weg kan volgen,
die de uitgestroomde
lava naar het dal voerde.
Een verrassenden,
maar zoo als wij zei-
den , weemoedigen in-
druk maken in de na-
bijheid van Daun, de
eenzame "Maare" de
sombere kraters, in
wier afgronden zich die
sombere meren hebben
gevormd. De meest be-
kende zijn de Weinfel-
der-Maar, door tuf en
zand omringd, aan wier
oever een oud kerkje
staat met zijn kerkhof;
voorts de Schalken-

Gezigt op Frarbach.

mehrener Maar in de nabijheid van het dorp, de Gem�ndener Maar en verder, nabij Strotz B�sch,
de Pulver Maar, door een bosch omringd, de grootste der Maare, een uur in omvang en duidelij-
ker dan de andere van haar vulkanischen oorsprong getuigend door de slakken, welke aan hare
oevers gevonden worden.

Het zeldzame van deze Maare is hare omgeving, hare steile uit brokstukken bestaande oevers,
die van het ontstaan dier trechters getuigen waren. Zonderling wordt de bezoeker te moede, wanneer hij
plotseling en onverwacht voor een van die afgronden staat en in die geheimzinnige, stille diepte
ne�rblikt van het blaauwe meer. Terwijl de steile rotskegels en de graauwe steengevaarten de ge-
weldige kracht dier aardschokken in herinnering roepen, welke dezen chaos dooreengeworpen
hebben., wordt de toerist steeds door een zekeren weemoed beheerscht, die het uitgestorven ka-
rakter van deze natuur op hem te weeg brengt.

266

-ocr page 313-



		Beilstein.

		Even als het karakter van het land steeds in overeenstemming is met dat zijner bewoners, zoo zijn ook aan den Eifel, met uitzondering van zijne groene dalen, op zijne bergvlakten de voe- dings- en levenswijze, de zeden en gewoonten der dorpelingen zoo behelpelijk en getuigend van volstrekte onbekendheid met de gemakken en genietingen des levens, in overeenstemming met de karigheid van moeder natuur die slechts steen in plaats van brood geeft. Ongastvrij is alles daar- boven op de rotsvlakten, welke wij van den Rijn af zoo schitterend door de zon verguld zien, en geen oogenblik komt het ons in den geest dat daar een armelijk volk leeft, waarmede zelfs de gier der Vogesen ter naauwernood zijn leven zou willen deelen. Keeren wij terug naar het tegen stormen beschutte, warme en in zonnegloed zich kronke- lende Moezeldal. Overal heerscht langs de oevers drukte en bedrijvigheid, in de stadjes zoowel als in de gehuchten en zelfs wat op de hellingen woont en wat in de bergen leeft zoekt na volbragte dagtaak aan den liefelijken oever rust en verpoozing. 267

-ocr page 314-



		Eene kapel in de wijnbergen bij Beilstein.

		Ook wij kunnen slechts vlugtig dit diorama voor ons laten voorbijgaan terwijl wij met de boot de bogten van den stroom volgen en telkens het natuurtooneel verschuift en verandert en verdwijnt om voor een andere plaats te maken. Regts in het dal ligt Riol, het romeinsche Rigodulium, van welks burgt ter naauwernood nog eenige overblijfselen zigtbaar zijn. De geschiedenis verhaalt, dat Cerialis hier de Treviri onder Valentius geslagen en laatstgenoemde gevangen genomen heeft. De burgt behoorde eenmaal aan het adelijk geslacht van Riolsburg. "Zoo lang als Ul�sserath", luidt een spreekwoord aan de Moezel in zwang en daarmede zinspeelt men op het kleine dorp van dien naam, dat als een draad zich langs de wijnbergen uitstrekt. Op denzelfden oever vindt men de geboorteplaats van den geleerden abt van Sponheim, van wien wij reeds melding maakten, Tritenheim namelijk, en op den regteroever het door Ansonius bezongen Neumagen met zijn martelaarskerk en de overblijfselen van een romeinsch gebouw. Keizer Constantijn had hier zijn burgt en de bewoners van het oord toonen ons gaarne op de hoogte de plek, waar eens zijn kamp lag. De legende laat den keizer hier het kruis aan den hemel zien, dat hem de overwinning aankondigde en hem aanspoorde om het christendom te omhelzen. Dezelfde legende vinden wij ook aan den oever van den Rijn terug. In de zeventiende eeuw werd hier een rijke historische vond gedaan, maar het opgedolvene is grootendeels naar Trier overgebragt. Grilliger worden de bogten der rivier, die zelfs een hoefijzer beschrijft bij Pisport met zijn veel beroemden en juist daarom zoo veelvuldig nagemaakten wijn. Wij betreden hier de wijnstreek van de Moezel, wier edel gewas niet bij dat van den Rijn behoeft achter te staan. De Moezel moet het zich echter laten welgevallen, dat de ellendige zure dranken, die men onder haar naam vooral in Noord Duitschland invoert en die ook aan den Beneden Rijn gedronken worden, alsmede alle mindere landwijnen uit den omtrek, in schaduwrijke dreven of op slechten grond gewassen, Moezelwijn gedoopt worden. De edeler Moezelwijnen echter staan in niets achter bij die van Rheingau; zij over- treffen dezen zelfs door hun liefelijk bouquet, hunne zachtheid en zoetheid, die men niet bij de

		26S

-ocr page 315-



		Kochem.

		vurige Rijnwijnen waarneemt. Zij zijn liefelijker, streelen de tong en hun bouquet heeft iets zachts, waarmede geen ander bouquet te vergelijken is en zelfs de oogst van 1857 heeft niets van dat koppige, dat aan den Rijn aan de beste drinkers soms zulk een plotseling uiteinde berokkent. Veelvuldig is de Moezelwijn bezongen en de Olisberger, de Josephsh�fer, de Gr�nhauser, de Bernkastler Doktor hebben een geur waarop de beste Rheingauer wijnen jaloersch mogen zijn. Maar men blijft er kalm en vreedzaam bij, wat men van de koppige Rheingauers niet altijd zeggen kan. Ook de Saarwijnen, de buren van de Moezelwijnen, gaan vaak onder den naam van dezen door, zelfs de besten van hen, de Scharzberger en de Scharzhofberger, zijn algemeen als Moezelwijnen bekend. De wijnbouw is natuurlijk het voornaamste bedrijf voor de bewoners; men schat het wijnland 269

-ocr page 316-



		Kochem.

		tusschen Trier en Koblentz op drie en twintig duizend morgen of zeventig millioen wijnstokken. Waar vinden die allen plaats? vraagt de reiziger. Een blik op den oever zal het hem zeggen. Met ingespannen berekening, met onverschrokken moed, zelfs de schijnbaar onvruchtbare plekken niet versmadend, zijn de leirotsen op alle hellingen, alle terrassen, spleten en hoeken met wijnranken beplant; elk plekje, dat door de zon beschenen wordt is een wijnberg, en meestal is het juist de edelste druif, die daar wast, waar zelfs eene geit ter naauwernood plaats vindt voor hare vier pooten. Van gansch anderen aard zijn, zoo als reeds gezegd is, de fransche moezelwijnen, die meest allen rood zijn; daaronder komt ook de Pagny voor. Zij hebben dus met de duitsche Moezel niets gemeen, maar worden toch, sedert de Elzas en Lotharingen weder tot het Duitsche Rijk behooren, veelvuldig in den duitschen handel gebragt. Wij bereiken hier Olisberg en Neuberg, een wijnland van den schoonsten klank tegenover Brauneberg, dat populairder is als gene en op wiens naam dan ook veel gezondigd wordt. In het Veldenzdal bij Muhlheim woonden op den burgt, thans eene ru�ne, de graven van Veldenz; aan den mond van de Lieserbeek ligt het dorp van dien naam, de geboorteplaats van den prior Johannes Lesuranus; niet ver van daar Kues, de wieg van kardinaal Nikolaas Cusanus, den zoon eens vis- schers, geboren in 1401, dokter in de regten te Padua, vervolgens kardinaal en bisschop van Brixen 270


		�

-ocr page 317-



		Kochem.

		en in zijn tijd een krachtig bestrijder van de diep gezonken kerkelijke tucht. Hij ligt te Rome be- graven; zijn hart echter werd naar Kues, zijne geboorteplaats, gebragt, waar men thans nog het huis wijst waarin hij geboren werd. Het hospitaal van Kues werd door hem gesticht. Bij Bernkastel, dat er regts tegenover ligt, komen wij aan de eerste vaste Moezelbrug. De stad moet van romeinschen oorsprong zijn; toch hoort men het eerst van haar in de elfde eeuw. De hier in bouwval liggende burgt schijnt van den aanvang af aan de bisschoppen van Trier in den weg te hebben gestaan. De eerste bouw werd reeds in 1107 vernield; in 1201 verwoestte een andere bisschop het herstelde kasteel, en in 1277 stichtte een derde, Hendrik II zelf, hier een kasteel, welks ru�ne nog zigtbaar is. Ook Bernkastel levert goeden wijn, waarvan de beste den ge- leerden naam van Doktor draagt. Den wijn van Zeltingen kent iedereen en ook dien, welke onder den naam van Graach door- gaat, den edelen Josephsh�fer en dien van Trarbach, de oude stad, waarvan de stichteres de door de legende beroemde gravin Lauretta von Salm was, de gade van Hendrik von Sponheim Starken- burg. De naam Salm schijnt het volk in den waan te hebben gebragt, dat zij de dochter was van een visscher, dien de trotsche bisschop Baldewijn van Trier niet als zijn gelijke wilde erkennen, waarom hij het plan opvatte, om haar na den dood van haar gemaal den burgt te ontnemen. Der 271

-ocr page 318-

gravin von Starkenburg kwam dit ter oore; zij riep hare mannen op en liet het slot- versterken.
Toen eindelijk BaJdewijn zonder gevolg in zijn boot voorbij kwam, liet zij den niets kwaads ver-
moedenden bisschop gevangen nemen, stelde hem hare zonen voor, die hij bastaarden had genoemd,
en maakte zulk een indruk op den krijgszuchtigen geestelijke, dat deze vrijwillig drie dagen de ge-
vangene der trotsche en schoone gravin bleef en gaarne als gast tot haar terugkeerde. De burgt-
ru�ne heet nog heden de Grafenburg. Trarbach trof in het jaar 1857 het lot geheel in de asch te
worden gelegd.

Tegenover de middeneeuwsche stad liggen de met wijnranken bedekte hellingen van Traben.
Op den berg stond eenmaal het door Lodewijk XIV naar een plan van Vauban gebouwde fort
Montroyal. Kort na zijne voltooijing werd het, na den vrede van Rijswijk, gesloopt, en er is nu

later een nonnenkloos-
ter, dat door Leo X

men aan beide zijden
van de hoogte heelt,
regtvaardigt den bouw
van een sterkte op de
rots, die ver in de rivier
vooruitspringt.

Men passeert
Litzig, de naauwelijks
nog zigtbare overblijf-
selen van den Starken-
burg , het vlek Enkirch
en Reil, en komt dan
aan de bogt bij Plln-
derich. De kapel Sint
Johann heeft tegenover
zich, hoog boven het
enge kronkelende dal
uitstekende, de ru�ne
Mari�nburg, den wacht-
toren van Zeil, daar-
achter de eilanden en
aan den mond der beek
het vlek Alf, met zijn
levendigen wijnhandel.
De toerist verlaat hier
de stoomboot om den
Marienburg te bezoe-
ken, voorheen een slot,

opgeheven werd, en
vervolgens weder kas-
teel. Daar tegenover
ligt Koning Alf met
zijn betooverend uit-
zigt op het Moezeldal
en, bij het begin van
het Alfdal, de bad-
plaats Bertisch, met
warme alkali-bronnen,
aan den voet van den
Palmberg, die om hare
eigenschappen vooral
druk bezocht wordt
door lijders aan jicht
en rheumatiek. Reeds
bij de Romeinen was
zij bekend om de heil-
zame werking van haar
water, en men heeft
hier dan ook munten
uit de dagen van Ves-
pasianus en Constanti-
nus opgedolven. De
gansche omtrek is rijk
aan schoone natuurta-
fereelen van vulkani-
sche formatie.

Gezigt O]) Karden.

Bij Breinen liggen de bouwvallen van het voormalige nonnenklooster Stubau. Op beide oevers
zijn wij omringd van oude burgtmuren aan de Eller, ook het links liggende Edinger draagt nog
zijn echt middeneeuwsch karakter. Bij Senheim wederom ru�nen, omgeven door sombere wanden
van leirotsen. Even feodaal ligt daar Beilstein, en boven het stadje ziet men de ru�ne van het
kasteel der Metternichs, dat denzelfden naam draagt. Achter Beilstein, de schepenstad van den
Moezel, ligt Kochem met de prachtige bouwvallen van het slot en het kapucijner klooster. Hier
woonde in de elfde eeuw de palsgravin Richenza, die later koningin van Polen werd. Ook de keur-
vorsten van Trier hielden zich hier vaak op; maarschalk Boufflers veroverde het slot in 1689. Van
den romeinschen oorsprong der stad getuigen thans nog de opgravingen. In het vroegere kapucijner

272

-ocr page 319-



		klooster leefde pater Kochem, vermaard door zijne predikati�n over de hel. De inwoners van Kochem hadden eenmaal gelijksoortigen naam als die van Kampen. Allerlei domheden werden hun ten laste gelegd en als het waar is, wat men van hen vertelt, dan is bij hen de zonnewijzer onder het dak der kerk gemaakt. Na de ru�ne van Klotten en Treis met zijne oude kerk komt men te Karden, een voormalig romeinsch legerkamp. De Stiftskerk van de plaats werd boven de cel gebouwd, welke de heilige Castor de kluizenaar hier in de vierde eeuw voor zich bouwde. In de nabijheid van Moselkern is de monding van de Eltz, dien bruisenden stroom, die uit den Eifel ontspringt. In het smalle, maar romantische dal staat op eene uitstekende rots de goed onderhoudene, echt middeneeuwsche burgt, waar het geslacht van Eltz zijn zetel had. Aan zijne voeten stroomt de bergbeek, waarover eene brug is geslagen. Het slot, zoo als het daar ligt, heeft met het geslacht, hetwelk het bewoonde, zich vrij goed gehouden ondanks de verwoestingen, waaraan in vroeger eeuwen de geschiedenis zoo rijk was. Reeds in de tiende eeuw was het bekend; de tegenwoordige gebouwen echter dagteekenen uit de twaalfde tot de zestiende of zeventiende eeuw, maar zij maken den indruk van eene onvervalschte middeneeuwsche stichting, die zelfs den alles vernielenden Baldewijn van Trier weerstand bood, zoodat deze een sterkte er tegenover liet oprigten om het tot de overgave te dwingen. Maar zijne pogingen waren vruchteloos en Trutz-Eltz is in puin gestort, terwijl de burgt nog bestaan bleef. Een korte weg voert van Eltz langs den bouwval van het slot Pyrmont, naar het hoog gelegen stadje M�nster- 273 35

-ocr page 320-



		De Buigt Kltz. maifeld met zijne merkwaardige oude kerk, waarin men de graftombe vindt van den in 1529 gestorven Kuno von Eltz. V��r ons ligt links de reeds op verren afstand zigtbare schitterende toren van de burgtru�ne Bischofstein, die eenmaal aan Heinrich von Bolanden toebehoorde, Hatzenport met zijn smallen hoogen toren, regts Brodenbach met den Ehrenburg in de bergkloof, een der schoonste bouwvallen van den Moezel, die na het uitsterven der familie Ehrenburg aan de Steins van Nassau verviel. Bij Alken ziet men de overblijfselen van het slot Thurant, dat de Paltsgraaf Heinrich in 1197 stichtte, de Altener Lei, een steile rots, Gondorf met den indrukwekkenden Uferburg, het stamslot der familie von der Leyen, in 1560 gebouwd, thans aan de gemeente behoorende, daar de luister van dit geslacht reeds lang vergaan is; eindelijk Kobern met den Altenburg over zich, waarin men de bekende Matthias-kapel vindt, een zeshoekig gebouw van gemengd romaansch-germaanschen stijl, op zes pila- ren rustende, voorheen druk bezocht door pelgrims, en van waar men het prachtigste uitzigt heeft. Dieblich, Winningen met zijne wijngaarden en Lay voorbijgaande, ontmoeten wij in Guls en Moselweiss reeds de Koblenzers op hunne uitstapjes in den omtrek en wij keeren terug naar het duitsche Gibraltar, waarvan de rotsvesting reeds in de verte te zien is.

		274

-ocr page 321-

Ehrenbreitstein.

Van Koblenz naar Rheineck.

Jeklimmen ook wij van uit het aan den oever van den Rijn liggende dal Ehrenbreitstein, de
(terrasvormig zich verheffende rotsvesting om een blik te werpen over de nieuwe Rijnbedding,
die bij Andernach zijn uitgang gevonden heeft, terwijl de vorige over de kolken van Bingen
stroomde en de bewering bevestigt, dat ook hier eenmaal een binnenmeer geweest is, dat met geweld
zijn uitweg uit de rotskloof zocht. Angstwekkend, ja ontmoedigend is bij het beklimmen van de
reuzenvesting de gedachte, dat zulke vreeselijke inrigtingen de mensch noodzakelijk acht om zijne
hooge zedelijke roeping, zijn bakermat tegen de begeerigheid van zijn buurman te beschermen,
en tegen verwoesting den grond te bewaren, waarin het zaad rust, ten einde in het zweet zijns
aanschijns het brood te kunnen eten, waarvan hij slechts onder de hoede van zulke magtige schuts-
muren zeker is.

Twee duizend jaar moesten en konden voorbijgaan sedert de romeinsche wereldveroveraars
onzen in de bosschen levenden voorvaderen het eerste steenenjuk oplegden, en bijna even veel tijd
is het geleden sedert de godsgezanten het evangelie des vredes en der liefde verkondigden, en toch

275

-ocr page 322-



		Ooft- en vischmarkt aan den Midden-Rijn.

		moet\'een volk millioenen en nog eens millioenen bijeen brengen tot bescherming van zijne eer en zijne veiligheid. In drieerlei karakter, onder drie�rlei voorkomen, vertoont zich van deze verheven plaats Gods schoone aarde, van waar het verrukte oog eene der schoonste streken van Duitschland, ja van de gansche wereld aanschouwt. Aan onze voeten ligt de stad met hare in zigzag gebouwde wallen, omslingerd door de zilveren stroomen der beide rivieren, waarover de vier bruggen van Rijn en Moezel donkere strepen vormen ; ver in het verschiet als mathematische figuren verheffen zich de groote buitenwerken van de vesting. Aan gene zijde der stad strekken zich de bergen van den Maiengau uit, het Meiveld, dat langzaam glooijend eindigt in vruchtbare vlakten. Meer regts aan gene zijde van den oever liggen de sombere hoogten van den Eifel, een chaos van rotsen door vulkanen omhoog geworpen en gekloofd, waarboven zich donkere wolken zamenpakken ; en weder op den regteroever verreweg, stroom afwaarts, de gezegende akkers in het dal, dat zonder twijfel door de zamenvloeijende stroomen is ge�ffend, en waarop de romeinsche stad Victoria moet gelegen hebben. Bloeijend verheffen zich de wijnbergen, die liefelijke, naar de zon gekeerde hellingen, waar- achter het onherbergzame Westerwald zich verheft, waarvan de nu eens naakte, dan digt begroeide rotsen den horizon vormen. Een drievoudig voorkomen heeft Moeder Aarde, die hier beneden ons den landlieden haren rijksten zegen in den schoot werpt, en daar ginds aan al hunne moeite zelfs het karigste loon ont- houdt. Daar, aan gene zijde van de stad en aan hare regterzijde glooijend, ligt het Meiveld, met de vruchtbaarste landouwen en zijne levenslustige zonen, de dartele maagden met hare gouden en zil-

		276

-ocr page 323-



		veren hoofdsieraden en pijlen in het haar, en boven deze akkers wederom het onheilspellend opeen gestapeld gewrocht des vuurs: de Eifel. En als moest aan beide zijden van den stroom de over- vloed en de ontbering gelijkmatig verdeeld zijn, ook aan deze zijde van den stroom de vruchtbare bloeijende Engergau, de onafzienbaar uitgestrekte vlakte, en daarnevens, zijn ellende achter het bekoorlijk kleed der wijngaarden verbergende, het troostelooze Westerwald, waarvan de armoe- dige kinderen, in hun onderhoud voorziende door eene onbeduidende industrie, waarin het stief- moederlijk klimaat en de onvruchtbare grond al spoedig den lust moest doen vergaan om het hout weder aan te planten, dat hen tegen de ruwe winden moest beschermen. In den Eifel is evenzoo een bodem van tot diep onder den grond van \'t vuur doorgloeide rotsen, in het Westerwald onher- bergzame steenen vlakten, en daartusschen, in de dalen zegen en overvloed, door de natuur aan de bewoners dier streken gegeven, terwijl de rijkste industri�le bedrijvigheid in het schoone Engergau heerscht. Een blik nog van het hooge Ehrenbreitstein op de beide hoogten aan weerszijden, die van Pfaffendorf en Vallendar, dat zooveel handel drijft met voorwerpen uit moezelsteen vervaardigd. Keeren wij dan weder terug naar den oever, waar de stoomboot ons beidt, en stoomen wij verder langs het eiland Nieder-Werth, het langwerpige eiland, waarop voorheen het nonnenklooster van dien naam stond. Op den regteroever ligt Bendorf met zijn krankzinnigengesticht; dieper landwaarts in is de burgt Sayn, waaromheen onophoudelijk de rookwolken zich kronkelen van de ijzersmelterijen, die door Clemens Wenzeslaus werden opgerigt en thans in het bezit zijn van Krupp. De burgt, op een heuvel gelegen, was de bakermat van het geslacht van Sayn, in de tiende eeuw gesticht en in den dertigjarigen oorlog verwoest; het slot aan den voet van den berg gelegen, werd in het jaar 1848 nieuw opgerigt door de vorsten van Sayn-Wittgenstein, en bevat eene kostbare verzameling schilderijen, vooral van fransche en oud-hollandsche meesters; ook de slotkapel is rijk versierd. De pastorie en school, die boven de mijnwerken zijn gelegen, waren jeens een premonstratenser abdij. Verder in het dal liggen de overblijfselen van den ouden stamburgt van het geslacht Isenburg. Hier in dit dal, waar thans de ovens hunnen zwarten adem in de lucht doen opstijgen, en de ervaren hand des arbeiders met het ijzer kampt, was voorheen het strijdperk van eveneens in ijzer gedoste, overmoedige ridders, vooral van Wied en Sayn, van welke laatste twee zich in de geschie- denis van dit land een zeer slechten naam verwierven. Vooral Graaf Hendrik III, wiens geweten nog v��r zijn dood getroffen werd, zoodat hij aan de kerk teruggaf wat hij aan de arme kooplieden had ontroofd, waarvoor de kerk hem dank zeide en de zaligheid hier namaals beloofde. Ook van die van Wied verhaalt ons de Limburger kroniek, dat zij eenmaal aan de hollandsche kooplieden, welke naar Frankfort ter mis reisden, voor duizend gulden aan lijnwaad ontnamen, wat toen een zeer aanzien- lijke waarde vertegenwoordigde. Strekte de arm van den stedenbond zich zoo ver niet uit om deze straatroovers hier te bereiken, het schijnt ook, dat Rudolf van Habsburg somwijlen het een en ander door de vingeren zag, want men heeft nooit gehoord, dat hij die ridderlijke dievenbende ooit heeft onder handen genomen gelijk de anderen. De aartsbisschop Kuno von Falkenstein ontzag hen dan ook niet; hij ontnam hun weder hun roof en rigtte tot bescherming der wegen den burgt Kuno- stein bij Engers op. Van dezen laatsten is in den omtrek weinig overgebleven. Men ziet de bouwvallen nog bij het slot in 1758 door bisschop Philip van Waldersdorf gebouwd, dat sedert 1863 als militaire school voor het zevende en achtste legerkorps dient. Van de oude veste Engers verhaalt ons de geschiedenis eene zeer belangrijke bijzonderheid, namelijk dat Caesar hier zijne legioenen over den Rijn bragt, en ter hunner bescherming een kasteel bouwde, dat waarschijnlijk den grond legde voor deze kolonie. Toen de romeinsche legioenen geheel door de Duitschers geslagen werden, verwoestten dezen ook het kasteel. Een onder de Karo- lingers te Engers gebouwd paleis, dat waarschijnlijk op de fundamenten van het romeinsche kasteel werd gebouwd, gaf aan het vlek eenige beteekenis, en van daar waarschijnlijk de naam van de Engers- gau, die zuidelijk tot de Lahn en noordelijk voorbij Linz zich uitstrekte. Naar alle waarschijnlijkheid

		277

-ocr page 324-



		Roofridders.

		heeft eenmaal de vulkanische werking van den buiten Rijnoever zich tot hierheen uitgestrekt, of de stroom heeft hier de lava aangespoeld, dien men onder den naam van Engerser zandsteen als ligt bouwmateriaal bezigt. Reeds van zeer verre schittert ons het slot Mon-Repos tegen. Links van ons ligt Weissenthurm, slechts merkwaardig door het monument vanden franschen generaal Hoche, die hier in 1797 over den Rijn trok. Van meer belang is het op den regteroever gebouwde Neuwied , dat in een dal is gelegen het- welk de eenmaal zoo ruime bedding aan de rivier vrijwillig weder heeft afgestaan. Het is een lief stadje, zeer netjes en geheel in nieuwerwetschen trant gebouwd, waarbij men echter minder gelet heeft op de eischen der gezondheidsleer dan op de regte straten, zoodat dan ook de winden uit Westerwald niet minder scherp dan die van het Wipperdal hier vrij spel hebben. Wie Neuwied bezoekt, kan dan ook zeker zijn zich eene verkoudheid op den hals te halen. Ook deze stad maakt misschien met hetzelfde regt als Engers aanspraak er op dat hier Caesar, door de Ubi�rs geleid, den Rijn is overgetrokken. Misschien zijn de romeinsche overblijfselen, bij Heddesdorf en Nieder-Bieber opgegraven, de ru�nen van eene oude romeinsche stad, mogelijk wel van het vroeger vermelde Victoria, waarvan de legende zoo dikwijls gewaagt. De talrijke opgravin- gen in deze streek regtvaardigen althans het vermoeden, dat hier eene ommuurde romeinsche kolonie heeft gelegen, die voor den overtogt van Caesar als steunpunt heeft gediend. De verzameling daar- van in het vorstelijk slot getuigt van het gewigt van deze kolonie. Ook hier moet de bodem aan eene krachtige werking zijn blootgesteld geweest, want ook hier vindt men de poreuse kalksteenen, welke men in later tijd bij het bouwen gebezigd heeft. Den naam Beber heeft het dorp waarschijn- lijk aan den bever te danken, die van den Rijn verdreven werd en naar hetwelk ook Biberich is genoemd. Anderen echter willen den oorsprong in het woord hiberna zoeken. Hoe heilzaam de verdraagzaamheid van een edel verstandig vorst werkte in een tijd, toen alom woeste partijgeest heerschte en dweepzucht uit godsdienstijver en geloofshaat honderdduizenden door

		278

-ocr page 325-



		Neuwied.

		de brandtoorts tijdens den dertigjarigen oorlog van have en goed en leven beroofden en tallooze uit huis en hof verdreven famili�n in Nederland een veilisf toevluchtsoord zochten, daarvan levert Neuwied het bewijs. Graaf Frederik III verzamelde de vlugtelingen die den Rijn afzakten om op de plaats, waar eenmaal het in denzelfden oorlog verwoeste Langendorf gelegen was, eene stad te stichten, die aan iedereen vrije en ongestoorde uitoefening der godsdienst veroorloven zou. Hij schonk aan de vlugte- lingen, van welke belijdenis zij wezen mogten, land, liet voor hen woningen bouwen, stelde allen voor jaren van belastingen vrij en verlangde slechts van hen, die later aankwamen , dat zij zich aan zijn bouw- plan onderwierpen. Wel deed de onbevooroordeelde vorst menige treurige ervaring op, want onder de goede elementen was ook menig verdorven wezen, en in den noodlottigen oorlogstijd ging zijn werk slechts langzaam vooruit, maar toch verloor hij den moed niet, en zijne gemalin, gravin Phi- lippine Sabine, verpandde zelfs haar zilver om aan de kleine gemeente eene school en eene kerk te verschaffen. De ellende, die Lodewijk XIV over Duitschland bragt, deed zich ook hier gevoelen; nogtans kon de opvolger van den edelen stichter, Frederik Willem, in het jaar 1807 met den bouw van het nieuwe slot aanvangen. Na zijn vroegtijdigen dood zette Frederik Alexander het werk voort, zonder zich te laten weerhouden door de inwendige twisten, die door het verschil van geloofsbelijdenis veroorzaakt werden. In het jaar 1757 begon hij met den bouw van het kasteel Mon-Repos, en legde de schilderachtige boschpartijen aan, die met het jagthuis aan den geheelen omtrek zulk een vreed- zaam, idyllisch karakter geven. Aan hem ook is een gedeelte der fabrieken te danken, die thans nog

		279

-ocr page 326-



		De oever bij Andernach. in vollen gang zijn. Overstrooming en ijsgang berokkenden aan de stad in het midden der achttiende eeuw groote schade, maar meer nog had zij te lijden van de fransche revolutionaire troepen, die overal waar zij kwamen plunderden en brandstichtten. De oorlog verwoestte de met zoo veel moeite verkregen welvaart der stad; de huizen werden in brand geschoten, de gansche omtrek verwoest. In het jaar 1806 kwam Neuwied als heerlijkheid onder het hertogdom Nassau, en in 1815 als zoodanig ook aan Pruissen. Van het vorstelijk huis stierf Prins Victor in 1812 den heldendood op het slag- veld, terwijl prins Maximiliaan als geleerde natuuronderzoeker zich zeer verdienstelijk maakte door de op verre reizen bijeen gezamelde natuurschatten, die in het slot bewaard worden. Zonderlinge heiligen! roept de vreemdeling, wanneer hij in Neuwied dat gedeelte der stad betreedt, hetwelk bewoond wordt door de hernhutters, de nakomelingen der moravische broeders, die zich in 1750 hier vestigden. Inderdaad zijn zij een zonderling volk, maar waarlijk het slechtste niet, en wat onderlinge eendragt betreft kan men veel van hen leeren. Bovendien zijn allen vlijtig en bij hen bestond reeds vroeg het zoo vaak miskende stelsel van associatie, volgens hetwelk onge- huwden, te zamen wonende, voor gemeenschappelijke rekening arbeiden. De lotgevallen der hern- hutters zijn bekend en zij zijn vermaard om hunne eerlijkheid. De regtschapenheid van deze men- schen is spreekwoordelijk; hunne godsdienst heeft zekere gezellige vormen, zoo als het ronddienen van thee; hunne levenswijze is gegrond op eenvoudigheid en onthouding. Opmerkelijk zijn de witte kappen, waarvan de blaauwe en roode linten de gehuwde vrouwen van de ongehuwde onderscheiden. De verschillende geloofsbelijdenissen en secten, die hier thans vreedzaam bijeen wonen, roomsch- katholieken, protestanten, Lutheranen, hervormden, mennonieten, kwakers enz. zijn door geenerlei uitwendig verschil van elkander onderscheiden. Ten zuiden valt de Nette, bij Irrlich de Wiedbach in den Rijn, welke laatste in tallooze kronkelingen van het Westerwald afstroomt en een dal vormt, waarin nog de ru�ne van Altwied gevonden wordt. Door rails met de rivier verbonden ligt de ijzersmelterij van Rasselstein, op den 280

		..

-ocr page 327-



		regter oever; deze is in zooverre merkwaardig, dat zij de rails leverde voor den eersten duitschen spoorweg, dien van Nurnberg naar Furth. Levendig is de industrie aan de eene zijde, omlijst door po�tische wouden en rotsen en den vruchtbaren rijkdom der landstreek, terwijl aan de andere zijde de sombere keten van den Eifel aan dit oord eene eigenaardige bekoorlijkheid schenkt. Naauwer wordt het Rijndal achter de monding van de kleine Wied. Heuvels en rotsen dringen de dorpjes, die de rivier omzoomen, digter bij den oever; de bedding nadert haar einde; voor ons, in de rigting van Rheineck, verheffen zich de bergen, die door den stroom gekloofd worden. Achter Irrlich stooten wij op het onmiddelijk aan den oever liggende Duivelshuis, een ledig, verlaten gebouw, dat ons met zijne openingen zonder ramen spookachtig aanstaart. Zijn eigenlijke naam was Frie- drichstein, maar het bijgeloof heeft het � waarom weet niemand� het duivelshuis genoemd. Som- migen beweren dat het zoo heet, omdat het met het zweet van de gruwelijkste heerendiensten gebouwd werd, anderen meenen, dat de oorsprong van den naam moet gezocht worden in de salmoniak- fabriek, die een stank veroorzaakt, zooals slechts de duivel verspreiden kan. Voor ons rijst Andernach, de poort van het nieuwe Rijnvak. De oude stad is de voornaamste plaats en de haven van het "gezegende Meiveld; het draagt roem op zijn romeinschen oorsprong, even als zoo vele andere steden aan den Rijn, en zeker is het dat hier eenmaal een kasteel stond bij het versterkte kamp van het 2i^ste en 22^ste legioen. De Batavieren en later de Alemannen hebben deze romeinsche sterkten bij herhaling verwoest. De merovingische koningen vestigden hier hun hoofdzetel op de oude fundamenten, en ook de frankische koning Siegbert vertoefde vaak in dit oord. De omstreken waren de kampplaats tusschen de zonen van Lodewijk den Duitscher en Karel den Kale, en Hendrik V verloor hier een veldslag tegen Frederik I van Keulen. Door Philip van Zwaben verwoest en daarna weder opgebouwd, voegde het zich bij den stedebond. De Zweden veroverden Andernach; maar aan Turenne bood het weerstand. Later werd het bij herhaling door de Franschen bezet, die door de Russen er uitgedreven werden, en in 1815 viel ook Andernach aan Pruissen. Van het paleis, dat hier in de middeneeuwen gebouwd werd, ziet men nog de ru�nen. Als een monument van den romaanschen bouwstijl staat in Andernach de dom, de pastorie met hare vier torens, geheel van tufsteen gebouwd. De meest noordelijke werd in het begin van de elfde eeuw opgerigt, de westelijke en zuidelijke zijn twee eeuwen jonger. Merkwaardig zijn ook de ru�nen van het bisschoppelijk paleis, en nog meer de onder het raadhuis uit de middeneeuwen afkomstige kerker, die, zonderling genoeg, het Jodenbad genoemd werd; voorts de even zoo oude poort en de in 1554 gebouwde kraan, waarmede de molensteenen geladen worden, welke voor de stad een belangrijk handelsartikel uitmaken. Dreigender en somberder hangen de rotsen boven de smalle kloof, die aan eene ineengestorte poort doet denken. Het vlek Leutersdorf volgt den bogt van den stroom en voor ons verrijst een reusachtige rots, naargeestig dreigend als wilde zij zich naar beneden storten om het dorpje te ver- pletteren en onder zich begraven. Op eene kale onvruchtbare hoogte, aan een steilen rotswand, naar den Rijn gekeerd, ziet men de ru�nen van muren en torens, die niet minder onheilspellend zich tusschen het kreupelhout verheffen; het zijn de rampzalige overblijfselen van dien oudsten, fiersten en magtigsten burgt aan den Rijn, den Hammerstein, de rijksvesting, die de keizers trotseerde, en waarin ook keizers een toevlugtsoord zochten, en achter wiens onverwinnelijke muren eenmaal de kleinooden van het Duitsche Rijk bewaard werden. Verbolgen op den magtigen tand des Tijds, wien het ten offer viel, staart de rotsburgt op de liefelijke Westerholder landouwen neder; een magtige rots, de Andernacher kloof, de trots van het magtige geslacht, dat sinds vele jaren is uitgestorven_yofschoon zijn naam hier nog voortleeft, maakt een der schoonste punten uit. Reeds de eerste vermelding van Hammerstein, dagteekenend van het jaar 1018 of 1019, is zeer po�tisch. Zij geldt Otto den gaugraaf van Engersgau, den laatsten van het conradynsche huis,, die de dochter van zijn oom, de schoone Irmingard, beminde en, in strijd met de wetten der kerk, in het geheim haar huwde en den toorn van deze trotserende, � want zij veroordeelde dit huwelijk wegens den graad van bloedverwantschap � haar op zijn slot in veiligheid bragt. Zijn doodvijand, 281 36

-ocr page 328-

-
8
M

D-

"5\'

o
o

en
3
B

-ocr page 329-

de aartsbisschop Erkenbold van Mainz, trad in de kerkvergadering te Neumagen als zijn aanklager
op. Otto wachtte den aanval niet af, maar viel met zijn volk in het land des bisschops en drong
door tot Mainz; toen ijlde hij naar zijn burgt om dien tegen de nadering des geestelijke in staat
van verdediging te brengen. Erkenbold zijnerzijds wendde alles aan om den graaf bij diens bescher-
mer, keizer Hendrik II, in ongenade te doen vallen en dit gelukte hem. De keizer zond eerst ver-
maningen, en toen dezen niet baatten rukte hij met zijn leger naar Hammerstein op. Lang bood Otto
weerstand, tot hij eindelijk, omsingeld en uitgehongerd, zich moest overgeven. Zijn huwelijk met
Irmingard werd ontbonden verklaard; na eene zware kerkelijke boetedoening en na den dood van
Erkenbold moet hij evenwel dispensatie van Rome verkregen hebben en weder met zijne gade zijn
vereenigd. De legende laat intusschen de beide echtelingen een treurig einde ondergaan. Na zijn

dood einjTf het rej»t der gau-
graven verloren; de burgt
werd eene rijksvesting en
van dien tijd af werd het ge-
slacht der graven van Ham-
merstein, omtrent welks
oorsprong niets bekend is,
hiermede beleend. Op dezen
burgt was het, dat Hen-
drik IV, door zijn zoon ver-

over aan den strijdlustigen
aartsbisschop Kuno von
Falkenstein, en hij werd
daardoor een onderdeel van
het aartsbisdom van Trier.
Later, nadat de Lotharin-
gers in het kasteel hadden
vertoefd en hier op het
ergst hadden huisgehouden,
kwam van Trier het bevel
om de vesting te slopen,
en zij werd geslecht om
aan geen andere roofvogels
de gelegenheid te geven
zich daarin te nestelen.
Thans nog getuigt de bouw-
trant der huizen van de om-
liggende dorpen, hoeverre
zich eenmaal de "burgtvre-
de" van Hammerstein heeft
uitgestrekt.

Links, meer stroomaf-
waarts, aan den mond der
Brohlbach, ligt het dorp
Brohl, regts Rheinbrohl.
Verder op links verheft zich

raden , gevangen en van zijn

^:v"^vS\'"^; ■»*■ mUk

kroon beroofd werd, en op
zijne vlugt uit Ingelheim
een onderkomen vond bij
den hem trouw gebleven
graaf von Hammerstein, en
aan dezen zijn kostbaarste
kleinooden in bewaring gaf.
Niet zeer helder is de le-

gende, volgens welke paus

Sfe-

Pius VII, de bitterste te-
genstandervan Hendrik IV,
op dezen burgt als kind werd
opgevoed � dezelfde paus,
die den keizer te Canossa
voor zich knielen deed. Van

De toren in Andernach.

minder belang zijn de latere
lotgevallen van den burgt.
Karel IV gaf hem in 1374

het bevallige slot Rheineck
met zijn versierden gevel
op een hoogen digtbegroei-

den berg, die zich verheft boven het romantische Brohldal en de Laacher See. De eerste ge-
schiedenis van de burgt, op wiens overblijfselen het nieuwe slot gebouwd werd, is afkomstig uit
de elfde eeuw. Graaf Herman von Salm wordt genoemd als de eigenaar, de ongelukkige mede-
dinger van koning Hendrik IV, die door zijne onderdanen vermoord werd. Een zijner zonen nam
den naam van graaf von Rheineck aan en vestigde het geslacht. Reeds in 1151 belegerde Conrad III
den burgt en liet hem slechten. Het aartsbisdom Keulen bouwde hem weder op. De sage ver-
haalt van een burggraaf, Johann von Rheineck, die aan een maaltijd, hem door den aartsbis-
schop aangeboden, met ridder Rollman von Sinzig in twist geraakte en dezen door een dolksteek
vermoordde. De bisschop liet hem, tot straf voor het schenden van het regt van gastvrijheid, den
anderen morgen voor de poort van zijn eigen kasteel ophangen. De burgt ging na verloop van tijd

282

-ocr page 330-



		in verschillende andere handen over, tot hij in 1689 door de Franschen half verwoest en in 1785 door een brand geheel vernield werd. Prachtvol is de aanblik welken men geniet, wanneer men uit het bevallige slot van den heer Bethmann Hollberg, geheel in romantischen stijl opgebouwd, op het terras staande, Andernach, Neuwied en het Zevengebergte aanschouwt. Ook inwendig is het rijk versierd; smaak en kunstzin hebben bij den aanleg het hunne gedaan om het slot tot een juweel van den Rijn te maken. Reeds in Brohl had ik, volgens gewoonte van de touristen uit Koblentz en Keulen, een uit- stapje willen maken naar een der meest oorspronkelijke en merkwaardige dalen, dat als het ware eene uitgebrande werkplaats van Vulkaan zou kunnen genoemd worden, maar ik wilde v��r dien togt een blik werpen op Rheineck en eerst daarna dien bodem, zoo belangrijk voor geologen en bouwkundigen, betreden, die aan de godshuizen en woningen van den ganschen omtrek zulk een goedkoop en toch zoo deugdelijk materiaal verschaft. De vulkanen van den Rijn schijnen reeds sedert lang tot rust te zijn gekomen, ofschoon de warme bronnen van den Eifel bewijzen dat de asch op hun onderaardschen vuurbodem nog niet koud is geworden. Op de oppervlakte is dit al voor lang geschied, want reeds de Romeinen maakten gebruik van de vulkanische tufsteenen, en uit de middeneeuwen is menig gebouw opgetrokken dat uit dit materiaal bestaat, hetwelk men ook thans nog te Napels ziet gebruiken voor gebouwen die onvergankelijk beloven te zijn. Herculanum ligt thans nog daar waar ons slechts een enkele trap naar het sombere amphitheatre voert, en onder gelijke massa, als waarop thans in het Brohldal onze voet drukt, lag eveneens het thans opgegraven Pompeji. Tuf, door de vocht tot bouwstof zamengepakt en verhard, is de poreuse steen, met verbrijzeld stof bedekt, dien wij achter Brohl, wanneer wij door den Schieferfelspoort de beek volgen, tusschen de grillig gevormde en gekloofde, met kreupelhout bedekte steenen aantreffen. Ook thans nog her- kent het geoefende oog de voormalige lavastroomen, de uitwerpselen van de kraters. Wat daar boven ligt in gruis en stof is de wilde tuf; de vaste onderlagen echter vormt de gele, graauwe en blaauwe tufsteen, van wiens onvergankelijkheid aan den Rijn de schitterendste gedenkteekenen aller eeuwen getuigen, terwijl de eerste, de wilde, tot tras gemengd, aan de verst verwijderde oorden cement levert. Voorts is deze streek, waar in v��rhistorischen tijd de aarde aan zulk een magtige omwen- teling ten prooi was, rijk aan zuur-, ijzer- en zoutbronnen, waarvan de deugden en de heilzame wer- king reeds in vroegen tijd bekend was. Wij trekken voort door een eng, liefelijk dal, waarin wij van tijd tot tijd groote tufsteenmassa\'s voorbijgaan, tot de Laacher See, die weinig verder dan twee uren verwijderd ligt. Aan stof en zon ontbreekt het waarlijk niet, ook aan gedruisch van molens is geen gebrek. Intusschen staren ons de vele vensters van den Schweppenburgt van hun rotskegel aan. Het kasteel zelf is niet merkwaardig. Langs een zijweg bereikt men de bronnen die een water opleveren, dat veel met het selterwater

		overeenkomt, en, is het niet al te warm, dan maken wij een uitstapje naar den Tornicher Kopf om van daar een blik te werpen over het Rijndal. Voorbij de nieuwe steengroeven en tras- molens komen wij, na Schweppenburg, in een half uur te T�nnisstein met de
		ru�nen van het oude Karmeliter klooster, van welks naam, Antoniusstein, deze plaats de verkorting is. Hoe klein, hoe afgezonderd dit bad ook ligt, toch werd het reeds door den keurvorst Clemens August bezocht, die veel voor den aanleg gedaan heeft. Sedert 1861 is hier eene bad-
		Ru�ne van den aartsbisschoppelijken Burgt Andernach.



		283

-ocr page 331-



		De burgt Hammerstein bij Brolil.

		inrigting die vooral door Hollanders druk wordt bezocht, misschien wel minder om hare staal bron- nen dan om de rust die er heerscht. Van T�nnisstein gaat de weg bergopwaarts naar eene bergvlakte, Wassenach, vandaar door een wezenlijk stofbad, dat onophoudelijk om ons heen oprijst, naar den top van den berg, een dubbelen krater, door een bosch, en betooverd zwerft eindelijk onze blik westelijk naar het schoone weelderig begroeide dal met het stille donker blaauwe Laachermeer. Verrast blijven wij staan te midden van het digte lommer van den weg die naar beneden voert. Een onuitsprekelijke rust maakt zich van ons meester bij het aanschouwen en genieten van die heilige stilte. Het is ons alsof reeds het sjilpen van een vogel in de takken van het donkere loof de betoovering zou storen, waaraan dit tafreel onderworpen is. Met eiken voetstap ontdekt de wandelaar nieuwe schoonheden; de hooge beuken schijnen elkander met hunne takken te omarmen en eveneens verzonken te zijn in de aanschou- wing der wondervolle natuur. De blaauwe diepte, die steeds helderder en doorschijnender wordt, lacht ons tegen; de lelie, de alge en de waterrenonkel wiegen zich in den blaauwen schoot, en zil- veren bliksemstralen schieten omhoog bij het spartelen der vischjes. En daar boven verrijst de Benik- tijner abdij, wier torens zich spiegelen in het water. Het ligt zoo vreedzaam, als ware het een dank- gebed aan God, een vroom gedicht, vooral wanneer de klank der klokken wordt voortgedragen over \'t stille kalme dal, waar eenmaal de monniken, die sinds lang daar begraven liggen, hunne heilige pligten verrigtten. Geen wonder zoo de po�zie in dit oord zich tehuis gevoelt; wanneer des daags de engel des vredes over deze plaats der afzondering zweeft, na de steden vol drukte en bedrijvigheid bezocht te hebben, en over \'t geheele landschap een heilige rust ligt verspreid, terwijl wij des nachts onwille- keurig nixen en kobolds zien spoken in de diepte van het meer. Franz Schlegel reeds zong van den schat in de diepte verzonken, van de tooverliederen der geesten die, nu eens klagend als .van uit de verte, dan krachtig ten hemel stijgend uit den grond schenen op te rijzen. Simrock verhaalt ons: Daaronder, groen van lijf, Daar zitten nixen en luisteren Of hun eene sterfelijke vrouw Daar boven voorbij gaat. En onlangs zong ook Wolfgang Muller van het phantastische slot in de diepte, waar de lichten

		284

-ocr page 332-





		Het !>lot Rheineck. in de zalen schitteren, terwijl de dienaren at en aansnellen en de gasten aan den rijken maaltijd zijn gezeten. Nieuwsgierig roeit de visschersknaap, aan wien zijne grootmoeder de legenden ver- haalde, des nachts op het meer: De knaap verloor den weg bij den onstuimigen storm, Daar beneden buldert en loeit het wilder. O! welk een bacchantisch dol gedruisch Welke verwilderde, woeste tafreelen. Daar ziet hij het liefelijk gelaat eener maagd Zij wenkt hem met lachenden mond. Grootmoedertje! roept hij, gij hebt niet gelogen ... Een sprong en hij verzinkt in de diepte. Maar ��ne stem is er over het duivelachtig tooneel daar beneden, waartoe wel de sage aan- leiding zal hebben gegeven, dat de paltzgraaf Hendrik II op een avond met zijne gemalin Adelheid aan den oever het geheele meer hel verlicht heeft gezien en op deze plaats een vroom klooster heeft gesticht, ten einde het hellespook te verbannen. Zijn erfgenaam, paltzgraaf Siegfried, zette het werk voort, intusschen werd de abdij, eene der rijksten uit Duitschland, eerst door de zorg van gravin Hedwig von Axe ten einde gebragt. De legende ziet in dezen Siegfried gaarne den gemaal van Genoveva, en in de spelonken van den naburigen berg Hochstein wil men het hol zien, waarin de prinses van Brabant eene schuil- plaats vond. Het gebeente van den paltzgraaf Heinrich rust in eene gemetselde sarkophaag in rijken gothi- 285

		�

-ocr page 333-





		schen stijl. Zij geeft aan de thans geheel ontruimde in romaanschen bouwtrant opgetrokken kerk een karakter, dat met het geheel in volkomen harmonie is. AI de kleine bijzonderheden van het voor- portaal, die uit de twaalfde eeuw dagteekent, de fraaije versiering van de zuilen en de zes torens daarboven geven leven aan die eenzaamheid, zonder dat zij de rust verdrijven. Een rijk man be- stemde het klooster voor de orde der Jezu�eten, die hier een \'novitiaat vestigden. Na nog geen tien jaren werden de jezuieten echter ook van hier verdreven en het klooster keerde weder tot zijn vroe- geren toestand van verlatenheid. De po�zie is zelden eene vertrouwbare bron; wat zij ook de Laacher See moge toedichten, deze is slechts een uitgedoofde krater, zooals hare oevers met slekken en lava getuigen, en misschien eenmaal de voornaamste uitloozingsplaats geweest van deze streek. Eene gansche stad van lava zien wij in Niedermendig, dat ongeveer een uur van hier verwijderd ligt en welks huizen van donker graauwe bazaltsteenen zijn gebouwd. De geheele omtrek van het zeer bedrijvige stadje bestaat uit die vulkanische rotsen, waaruit ook de molensteenen getrokken wor- den , die na verwerkt te zijn overal heen verzonden worden. Overal zijn basaltgronden, diepe groe- ven en gehuchten; het geheel is met eene dikke laag van puimsteen bedekt. IJzige koude heerscht � in die grootsche door zuilen gestutte zalen, in wier ruimte, wanneer zij door fakkels verlicht wordt, de binnentredende achter al de uithoeken en donkere nissen de slapende gezellen van Vulkaan meent te herkennen. Hier in Niedermendig pleegt de toerist, van het klimmen en aanschouwen vermoeid, de stof van zijn kleeren te schudden en het vertrek van den omnibus af te wachten, die hem naar Ander- nach en Neuwied terug brengt.

		Aan de Laacher See.

-ocr page 334-



		Aanval op een schip door roofridders.

		Door den Felsenthor van Andernach.

		J fierder brengt ons na een kort oponthoud de stoomboot voorbij Nederbreisig op den linkeroever, ^; waar wij het overblijfsel van een tempel vinden, voorbij H�nningen op den regteroever met het slot Arenfels (Argenfels of Anenfels) dat prachtig gelegen is aan den voet van een digtbegroei- den heuvel en geheel is gerestaureerd. Oorspronkelijk was het eene sterkte der Isenburgs en de ge- schiedenis zegt, dat het tot een hevigen strijd tusschen broeders aanleiding gaf. Hendrik van Isen- burg bouwde den burgt en noemde dien Arenfels, ter eere van zijne gemalin, gravin Machteld von Are. Na het uitsterven zijner linie kwam de burgt aan die van Isenburg-Grenzau. Ook de Isenbur- gers konden als al hunne neven aan den Rijn het rooven niet laten, en ook zij moesten den arm van den strijdlustigen aartsbisschop Kuno von Falkenstein voelen. Aartsbisschop Karel van Trier schonk Arenfels aan zijne familie von der Leyen, aan wie het tot in 1850 verbleef, toen zij, tot armoede vervallen, het bezit er van aan den graaf van Westerhold verkocht. Deze liet het slot schitterend restaureeren, en de Franschen zouden moeijelijk in het fraaije landgoed de ru�ne herken- nen, die zij op deze plek achterlieten toen zij alles hadden verwoest. Op korten afstand liggen Argendorf of Arendorf en Leubsdorf. Boven deze ziet men den wacht-

		287

-ocr page 335-



		Linz.

		toren van de burgtru�ne Dattenberg, door schoone nieuwerwetsche tuinen omringd, met een fraai uitzigt op den aan gene zijde van de rivier zich verheffenden basaltkegel Landskroon. Op korten afstand ziet men op den linker oever Zinzig, waarlangs de Ahr stroomt, die na een wilden togt door de bergen zich uitstort in den Rijn. Ook Sinzig beweert even als vele steden aan den Rijn, van romeinschen oorsprong te zijn en zou oudtijds den naam van Sentiacum gedragen hebben. Het bewijs zijner afkomst zoekt het in de opgedolven romeinsche overblijfselen. Het plaatsje heeft moeijelijke tijden doorleefd, vooral toen Philips uit het geslacht der Hohenstaufen van den burgt Landskrone zijne rooltogten op het gebied van zijn vijand, den bisschop van Keulen, maakte, waarvan Sinzig niet zelden het slagtoffer werd. Van de muren, welke thans nog de stad omringen, is het niet te zeggen tot welken tijd zij behooren, maar reeds in 762 stond hier een frankisch koningshof, waarin eenmaal eene witte vrouw met een bos sleutels rondwaarde. De kleine gothische burgt, die op de fundamenten van het koninklijk paleis is gebouwd, is een particulier eigendom, en het witte spook is intusschen met de overige spoken der middeneeuwen ter ruste gegaan. De sage wijst ook Sinzig aan als de plaats, waar Konstantijn het stralen-kruis aan den hemel moet hebben gezien. Een klooster draagt hier den naam van Keizerin Helena, met wier tijd de stijl evenwel niet overeenstemt. Onder den naam van den Heiligen Voogd, wordt in de kapel nog de mummie van een monnik bewaard, dien de Franschen, onder meer andere curiositeiten, hebben medegenomen, maar die terug ge�ischt werd en nu rustig weder onder zijn glazen deksel ligt. Dank zij hare hooge ligging, wordt de stad, niettegenstaande zij verre van den oever verwijderd is, zeer duidelijk van de rivier gezien.

		288

-ocr page 336-



		Aan den oever bij Remagen.

		Zacht naar den oever hellend, voorbij de ru�ne Dattenberg, waarvan de ridderlijke bezitters eene loffelijke uitzondering op de rooversgewoonten van hun tijd gemaakt schijnen te hebben, aan den voet ook van den Kaisersberg en zijne bedevaart-kapel, ligt op den regter oever de oude stad Linz, met een middeneeuwschen toren aan beide uiteinden, die in de geschiedenis reeds in het jaar 874 voorkomt, maar, als menige andere stad aan den oever van den Rijn, sedert lang hare oude beteekenis heeft verloren. Tallooze herinneringen zijn onafscheidbaar, trots allerlei lotgevallen, aan de stad verbonden gebleven, ook de kromme, hoekige bouwtrant der straten, tijdgenooten van de oude kerken, torens en muren, getuigt voor den duitschen oorsprong, hoe dikwijls men zich ook moeite gegeven heeft om Linz uit den romeinschen tijd te doen dagteekenen, wat voor steden aan den Rijn eene behoefte schijnt te wezen. Volgens de oorkonden was Linz in 930 eene koninklijke villa; eerst later ontving het stads- regten, trad het in den Stedenbond en werd in den oorlog tusschen de keizers Otto en Philip ver- woest. In 1250 ging de stad uit het bezit van gravin Mechteld von Sayn aan het aartsbisdom Keulen over. Door hun verzet tegen het domkapittel zag aartsbisschop Engelbert III zich genoodzaakt een vasten burgt tegen de ingezetenen op te rigten, die na eene belegering door keizer Frederik III gedeeltelijk werd verwoest, maar later weder werd opgebouwd. De toren van den eersten burgt is nog behouden gebleven; daarnaast ligt de Rijnpoort met de overblijfselen van eene valbrug. Van de bouwkundige gedenkteekenen boezemt ons het meeste belang in de Martenskerk, in de dertiende eeuw in gothischen stijl opgetrokken. De geschilderde ruiten der kerk en de oorspronkelijke schilderij uit het jaar 1463 op gouden grond, de zeven smarten van Maria voorstellende, zijn bezienswaar- dige voorwerpen in deze kerk. De beminnaar der natuur, die misschien moede wordt door die eeuwigdurige wandelingen door de steden aan den oever, zal zeker zich meer voelen aangetrokken door den achtergrond der oude stad, den fraaijen weg met de lijdensstati�n naar de bedevaartkapel op den Kaisersberg, vanwaar men 289 37

-ocr page 337-



		De Apollinariskerk.

		een prachtig panorama geniet op het Rijndal v��r zich en de rotsen en ru�nen van het daar tegen- over liggende Ahrdal. De regter oever staat hier uit een geologisch oogpunt in verband met het zoo eigenaardige romantische dal, door zijn bazaltgroeve, met wier opbrengst de stad geen onbe- duidenden handel, zelfs met Holland, drijft. Onder deze steengroeven is vooral van belangde Datten- berger met hare indrukwekkende bazaltzuilen, omdat men van hier het uitzigt heeft op Eifel, Ahr en Zevengebergte. Verder stroomafwaarts zien wij de ru�ne van den burgt Ockenfels, op een zacht hellenden, met wijngaarden beplanten berg, die reeds op eenen afstand zigtbaar is en veel gunstiger is gelegen en vrijer dan de Dattenberg. De oorkonden vermelden van dezen burgt zeer weinig. Dat hij een- maal een grooten omvang heeft gehad, bewijzen de verbrokkelde door wijnranken bedekte funda- menten. In het jaar 1239 was hij in het bezit der familie von der Leyen, met wier naam ook de burgt destijds genoemd werd. In 1609 behoorde hij aan een Hoheneck; daarna werd hij door het aartsbisdom aan de familie van Gerold als leen gegeven. Wij rigten onzen koers naar Remagen, langs de door de industrie zeer ge�xploiteerde, ver in den Rijn vooruitspringende bazaltrots, de Erpeler Lei. Aan de ligging van Lahneck Stolzenfels en andere, door de blaauwe lucht omringde steenen gedenkteekenen van den Rijnoever herinnerend, genieten wij daar weder den indruk, dien alle achter ons liggende rotsen op ons maakten, de Apollinaris- kerk en de Victoriaberg van Remagen voor ons, achter hen, in nevelen gehuld, de toppen van het Zevengebergte, die een nieuw Rijndal op den achtergrond voor ons openen. Aan het stadje Remagen zal niemand den romeinschen oorsprong ontzeggen, die het als halte voor een reis langs den Rijn of als punt van uitgang voor een uitstapje in het onvergelijkbaar schoone Ahrdal koos, ofschoon het betwistbaar is, of Julius Caesar het gesticht heeft, waarop men zich hier gaarne laat voorstaan. De talrijke oudheden, welke men er gevonden heeft, zijn zeer wijd verspreid over de gansche wereld, maar in Remagen is een der meest onbetwistbare oudheden bewaard gebleven, namelijk een romeinsche mijlsteen uit het jaar 162 onzer tijdrekening, waaruit blijkt dat keizer Marcus 290

-ocr page 338-



		Op den Victoriaberg.

		Aurelius en Lucius Verus den grooten heirweg over Remagen naar Keulen hebben aangelegd en de afstand tusschen deze dertig duizend schreden bedroeg. Met betrekking tot den tijd der invoering van het Christendom is van eenig belang de parochiekerk, die op de romeinsche fundamenten werd gebouwd en reeds in 1003 genoemd wordt; een bepaald tijdstip geeft zij echter niet aan. De kerk werd in 1246 vergroot; toen werd er een koor in nieuwen stijl bijgebouwd. Ook op de rots, op welks top de Apollinariskerk is gebouwd, welke op verren afstand zigtbaar is, moet reeds in 1150 een godshuis hebben gestaan, dat aan den heiligen Martinus was gewijd, en in 1164 den naam van bisschop Apollinaris verkreeg, omdat het schip dat de overblijfselen van dezen heilige en van de Drie Koningen, den Rijn af naar Keulen moest brengen, op deze plek niet verder wilde, zoodat het gebeente van den heilige in de Martinus- kerk moest worden bijgezet, welk wonder oorzaak was dat zeer velen eene bedevaart naar deze kerk maakten. Aartsbisschop Reinald, zoo verhaalt de legende, deed een bedevaart naar Rome, en rigtte daar aan den Heiligen Vader het verzoek om eenige reliquien van de graven der martelaren uit de katakomben naar Keulen te mogen medenemen. De Paus gaf hem de beenderen der Drie Koningen, die thans nog in den Keulschen dom worden bewaard, voorts die van den heiligen Apollinaris en eenige andere. De aartsbisschop reisde over Bazel en den Rijn af, en alles ging goed tot Remagen, hoewel men menig gevaar had te overwinnen. Maar hier lieten de roeijers vruchteloos hunne riemen in het water plassen, ofschoon het schip op geen bank vastzat, wilde het de Martinuskerk niet voorbij. De aartsbisschop zocht hier eene vingerwijzing Gods, te meer daar het schip den steven naar de kerk rigtte. Hij liet den schrijn met het gebeente van Apollinaris met groote staatsie in de kerk brengen, en toen vervolgde het schip gewillig en vlug zijn weg den Rijn af naar Keulen. Menig onrustig oogenblik beleefde de reliquie in den loop der stormachtige jaren, maar zij doorstond het nu eens vlugtend, dan terugkeerend, en jaarlijks, in de maand Julij, wordt hier een feest gevierd, dat door duizenden wordt bezocht. Graaf Furstenberg Stammheim was het, die, toen de kerk steeds bouwvalliger werd, besloot voor de reliquie een harer waardiger monument op te rigten. De bouwmeester van den keulschen Dom, Zwirner, ontwierp het plan in gemengd romaansch gothischen stijl met de rosetten, in plaats van hooge kerkvensters, de sierlijke torens en het beeld van den heiligen Apollinaris in den noor- dergevel. De bouwstof voor het in 1853 voltooide prachtige werk, leverde het Brohldal in zijne tuf- steenen. In de op twaalf zuilen rustende onderaardsche kapel der kerk staat thans de oude sarko- phaag van den heilige. Niets schooners en prachtigers laat zich denken, dan wanneer men de kerk uittredende, als het gemoed nog vol is van den magtigen, plegtigen indruk, dien het Godshuis

		291

-ocr page 339-



		inwendig op ons maakt, het oog van de rots waarop de kerk gebouwd is, over de schilderachtige streek Iaat weiden over de rivier met hare oevers, hare groene landouwen, de burgten en land- huizen , waarboven zich de reuzen van het Zevengebergte verheffen, die het wonderschoone Rijn- dal omlijsten. Wedijverend in gunstige ligging, een even schoon panorama aanbiedend als het plateau voor de Apollinaris kerk, verheft zich de Victoria berg boven Remagen, dat zijn grootste sieraad, de vijf uitzigten , te midden van het stadsbosch, aan den practischen sch�onheidszin van de inge- zetenen dankt en zijn naam aan de kroonprinses van Pruissen. Prachtig vooral is het uitzigt van den Victoria tempel, dien men inzonderheid bij zonsondergang moet bezoeken, en van waar men dan een betooverend gezigt heeft op het Rijndal met zijne burgten, steden en dorpen door het Zevengebergte omsloten, en zuidelijk tot aan Reincck en Hammerstein. Uren lang kan men hier vertoeven, het oog geboeid door dat eden, hetwelk zich voor ons uitbreidt; geheimzinnig echter wenken hem de donkere toppen der Ahr en de sage klinkt hem in het oor: neem den wandelstaf op en kom tot mij. Ik verhaal u dingen uit de grijze oudheid, uit de geheimzinnige oorden van voorheen, toen de graven nog in de burgten huisden, welke gij daar ginds ziet verrijzen. Gij zult tevreden over mij zijn , want daarna zetten wij ons neder bij Sint Peter, en daar zult gij het goede genieten in overvloed.

-ocr page 340-



		Lohrsdorf. De Ahrstreek.

		>�Xunstenaars en geleerden , toeristen die verre togten ondernemen, en zij die de vakantie voor ^(kleine uitstapjes gebruiken, pleizierreizigers langs den midden- en beneden-Rijn, alles trekt in scharen des zomers naar het Ahrdal, dat ik onvergelijkelijk noem, omdat ik waarlijk in eigen- aardigheid van karakter geen ander er mede zou kunnen gelijk stellen. Verpletterend was de indruk, dien het op mij maakte, zoo dikwijls ik in het bewustzijn mijner nietigheid, verpletterd als het ware door die geduchte openbaringen van de kracht der natuur, den loop van het riviertje volgde, dat zich zoo argeloos met den Rijn vermaagschapt. Vreeselijk moet het hier des winters zijn, wanneer sneeuw en ijs, even stug en onverbiddelijk als deze donkere rotsmassa\'s, verderf dreigend, de enge dalen bedekken; als de Ahr alles ontwortelt, verbrijzelt, omverwerpt en met zich medesleept, wanneer zij zich van de hoogte naar beneden stort en den arbeid en het leven der menschen vernietigt. Eene akelige leegte moet tusschen deze doode steenkolossen heerschen, waar alles in den winterslaap verstijft. En toch blijft het hart gehecht aan dien trouweloozen bodem, want wat de bergstroom hem ook voor kwaad brengt, onverdroten bouwt de armste weder op, wat het onverbiddelijke element heeft vernield, en ondanks alle gevaren blijft de bakermat hem lief.

		293

-ocr page 341-

Op de hoogten van den Eifel bij Blankenheim ontspringt het riviertje de Ahr. Nadat het in de
bergen gevoed is door kleinere beken, baant zij zich een weg door de rotsen, doorsnijdt bij Neuenahr
het dal, en snelt door eene enge bedding den Rijn te gemoet, tot zij in de watermassa van den
grooten stroom zich verliest. Toch vormt zij den scheidsmuur tusschen het dialect van den Boven-
en Beneden-Rijn, die zich hier als olie en azijn tegen elkander handhaven.

Langzamerhand ontwikkelt het Ahrdal zijne eigenaardigheden. De weg voert ons eerst langs
Bodendorf, een lief dorpje door wijnranken omringd, van daar over Lohrsdorf langs de rots de
Landskrone, die zich daar achter verheft, naar Reimersheim, Heppingen met zijne mineraalbronnen,

en hier noodt ons een
steil pad tot het be-
stijgen van den bazalt-
heuvel, waarop nog
eenige overblijfselen
van den ouden burgt
in wezen zijn geble-
ven, en op welks top
men een uitzigt heeft,
dat de vermoeijenis
der bestijging geheel
en al vergoedt.

Philip von Hohen-
staufen bouwde den
burgt in het jaar 1204,
en noemde hem de
Landskroon, wegens
het wondervolle uit-
zigt dat men van deze
hoogte heeft op de
begroeide bergen, de
dalen en de wijngaar-
den. In overeenstem-
ming met die schoone
ligging moet eens de
pracht en de omvang
van het kasteel ge-
weest zijn, dat na ve-
lerlei wisselvallighe-
den, na plundering en
verwoesting in 1682

door zijn eigen bezit-
ter, hertog Johan Wil-
helm von Pfalz ver-
woest werd. De ru�ne
behoort thans aan de
nakomelingen van den
minister von Stein,
die rijk met bouwval-
len aan den Rijn ge-
zegend schijnen.

Beter dan de burgt
zelf, waarvan nog
slechts de overblijf-
selen van den ring-
muur in stand zijn ge-
bleven, heeft zich de
op den top der rots ge-
bouwde kapel gehou-
den, waarin thans nog
eene geregelde gods-
dienstoefening plaats
heeft. Eigenaardig is
de grotachtige vorm
van de sacristie, waar-
van de volkssage ver-
haalt, dat zich daarin,
bij eene belegering
eene der jonkvrouwen
van het slot heeft ge-
red; de rots had zich
om haargesloten; eene

Ahnveiler. Walporzheimer poort.

bron had haar water verschaft en eene duit had haar voedsel gebragt, totdat zij door haar vader
bevrijd werd. Meer dan door dit sprookje wordt onze belangstelling opgewekt door den ontzagwek-
kenden indruk dien de natuur aan onze voeten te weeg brengt, en waaraan wij ons met moeite
onttrekken om nog eenmaal daar beneden, van de Apollinaris bron naar de hoogte op te zien en
dan over Wadenheim, vervolgens over de Ahrbrug in de bekoorlijke vlakte van het aan den voet
van de basaltrots gelegen bad Neuenahr den togt voort te zetten.

Eens woonde daarboven op zijn rotsburgt, den burgt Neuen-Are, graaf Otto van Are-
N�rburg. Het kasteel zelf is in 1371 verwoest, en niets is er meer van over; de legende echter
beweert, dat hier in eene diepe bron eene gouden ploeg is verborgen, die door een reus be-
waakt wordt. Voor zooveel bekend is heeft men echter bij het opgraven der fundamenten van

294

-ocr page 342-

den burgt en den bouw van een torentje nog niets van die ploeg en zijn bewaker ontdekt.

De met het dorp Beu] verbonden badplaats is zeer gunstig bekend; hare voornaamste
bron bevat zeer veel koolzuur, en als de Geiser op IJsland springt zij uit den grond op, en wordt
voor baden en drinken gebruikt.

De uitnemende eigenschappen van deze bron, die de opbrengst der overige zeer hebben ver-
zwakt, benevens de fraaije beschutte ligging van het dorpje aan den voet van de bazaltrotsen, bren-
gen vele lijders, vooral vrouwen, herwaarts.

Reeds van verre zien wij het klooster Kalvari�nberg voor ons oprijzen. Begeven wij ons ech-
ter eerst naar het vriendelijke kreitsstadje Ahrweiler, eene plek die eerwaardiger is dan zij er uit-

spaard geworden, van
wier verwoestingen
wij telkens op nieuw
moeten spreken. Zijn
bloei heeft het stadje
te danken aan den
Ahrbleichertj dat kos-
telijke druivensap, dat
de bergen in den om-
trek schenken, den
roem van het Ahrdal,
waardig om gelijkge-
steld te worden met
den Walporzheimer,
die in de aangren-
zende streek groeit.

Eene wandeling naar
den Kalvari�nberg,
het voormalige Fran-
ciskaner klooster, be-
loont de moeiteslechts
in geringe mate, daar
er thans een meisjes
kostschool staat, waar-
in wij zeker geen wel-
kome gasten zijn. Het
klooster moet gesticht

aszdozsztwd

Ahrweiler. Geregtshof.

zijn door een ridder,

die uit het heilige

land terugkeerde en hier den Olijfberg aanlegde. Omtrent den oorsprong van den naam is niets

bekend.

Vrome bedevaartgangers trokken langs de lijdensstati�n den berg op. Wij van onzen kant

verlangen naar Walporzheim, van welks heerlijke druiven de lezer vaak heeft hooren spreken, en

zetten ons, volgens afspraak, in den (tuin van Sint Peter, die den echten Walporzheimer in zijn

kelder heeft en waarvan de dichter Kaufmann zong:

O heilige Sint Peter van Walporzheim,
Woonde ik in dit zalige oord
Mij lokte waarschijnlijk met zang en spel
Mijn eigen liefste niet mede.

295

-ocr page 343-



		Rech.

		Achter de bekoorlijk gelegen wijngaardbergen van Walporzheim sluit zich het dal en hier begint het ware ontzagwekkende romantische karakter van de streek, het Mekka der Dusseldorfer kunstenaars. De stroom daalt hier met moeite reeds door de rotskloven naar beneden; aan zijne regterzijde verheft zich de Bonte Koe, daarna de terrasvormig opstijgende klooslerlei, wild en woest gevormd, nu eens overhangende, dan inspringende rotsblokken, waarvan elk naar de zon gekeerd plekje gebruikt wordt voor het planten van wijnranken, totdat de rotsvlakten ongenaakbaar wor- den, en de kunstmatige muur niet meer op den steen wil houden. Ook de Beatrix berg behoort tot die reuzenrotsen, aan wier terrassen de wijnbouwer zijn voortreffelijkste druiven dankt. Wij bevinden ons te midden van een chaos van rotsen, waarvan de phantastische vormen, nu eens steil en huiveringwekkend, dan met liefelijke tafereelen prijken, welke de pen niet wagen zal te beschrijven. Honderden malen echter herkennen wij hier schilderijen, die de schilders, vooral die der Dusseldorfer school aan deze streek ontleenden. Bij Mari�nthal liggen de ru�nen van een nonnenklooster. De druiven van den Trotzenberg behooren nog het Walporzheimer gewas, maar hebben niet dezelfde waarde. Weder wordt het dal wijder, de Recher Auel, tusschen de idyllische dorpen Dernau, en de aan den voet eener steile rots gelegen Rech, dat in 1804 door het water geheel en al verwoest werd. Manschoss ligt voor ons, een liefelijk oord tegenover de bouwvallen van den Schaffenburg, eenmaal de zetel der graven van Saffenberg, die, ofschoon op een steile rots gelegen, in 1632 door de Zweden en later door de Franschen genomen werd. Als laatstgenoemden, zoo verhaalt men, het slot opeischten, antwoordde de laffe kommandant, dat men eerst drie schoten moest lossen,

		296

-ocr page 344-



		Bij de Bonte Ruh.

		want zonder schot had zich nog geen burgt overgegeven. Dit geschiedde. De keurvorst van Keulen echter veroordeelde den ontrouwen dienstknecht ter dood. De rotsweg loopt door de sombere Guchli waarin men door kruit een opening heeft gemaakt, en hier staan we op eene plaats, waar de Aar hare grootste verwoestingen heeft aangericht, toen zij door eene wolkbreuk zoo was gezwollen, dat zij gansche dorpen met zich medesleepte, op wier treurige overblijfselen als een mierenkolonie, wier nest is vernield, de mensch altijd weder zijne hui- zen opricht, ongeacht de gevaren waarmede de overhangende reusachtige rotsen, waarin met geweld een weg is gebaand, zijn leven en zijne bezittingen bedreigen. Aan een dezer doorboorde rotsen heett zich koen en onverschrokken een molen vastgehecht als ware hij uit de steen gewassen, het water opvangend dat hem in beweging brengt. Ontzagwekkend, somber, en naargeestig verheffen zich rond om ons langs het smalle pad de rots- massa\'s ; een duistere tunnel die daarin is uitgehouwen, neemt ons op. Licht wordt het weder voor onze oogen en bijna verblind ons het gezicht op het bekoorlijke Altenahr, dat thans als in een eng dal 297 38

-ocr page 345-



		Altenahr. voor ons ligt, omringd door leirotsen, zonderling gespleten en gevormd, grauw en zwart gekleurd, hier naakt, daar met kreupelhout beplant, waartusschen de hoeken en kanten uitsteken. Langs de hellingen aan beide zijden der rivier slingeren zich voetpaden naar boven, waarvan het gezicht alleen reeds ons duizelen doet, en tot welker bestijging de pooten der gems schijnen vereischt te worden. En te midden dezer woeste rotsen , als leunend tegen den steilen, met weelderige planten en kreupelhout begroeiden bergwand, op wiens top het overblijfsel van een vroegeren wachttoren verrijst, ligt de burgt Altenahr, voorheen het stamslot der oude Ahrgraven, die gebieders waren over deze gansche streek. Sinds lang in puin gestort zijn die eenmaal zoo stevige en trotsche muren, wier poort den vreemdeling den toegang afsloot, wanneer hij uit het dal hier opsteeg, om een blik te werpen op dien chaos van rotsen die zich om hem verheft en den hemel schijnt te willen naderen. Theodrich von Ahre, zoo verhaalt de overlevering, bouwde dit rotsnest omstreeks het jaar uoo Men weet slechts, dat ook deze burgt later aan de Hochstadens van Keulen zijn gekomen en dat de aartsbisschop Konrad van dien naam ze reeds gebruikte als gevangenis voor hen op wie hij een wrok had, bepaaldelijk voor de aanzienlijke ingezetenen van Keulen. De Rijmkroniek van meester Hagen verhaalt ons van de acht Keulsche patrici�rs, die te Altenahr gevangen zaten en hunne bevrijding wachtten van Konrad\'s opvolger Engelbert, omdat deze allerlei goeds en schoons had beloofd toen hij gekozen werd. Engelbert wierp echter de drie edellieden, die zich het lot der gevangenen aantrokken, en daaronder was Gottschalk Overstolz den een na den ander inden kerker, zoodat hij er thans elf in zijne macht had. Gottschalk vond door eene tamme muis eene in den muur verborgen veil en door middel van deze wisten zij zich te bevrijden. Nadat de Franschen langen 298

-ocr page 346-



		tijd den burgt hadden belegerd, maakten zij zich daarvan meester; daarna legde Keulen hier garni- zoen, hetwelk echter deze streek zoodanig brandschatte, dat het slot in 1714 als een roofnest werd geslecht, opdat geene andere roovers het zonden betrekken. Wonderschoon is, gelijk wij zeiden, de aanblik van dezen bergtop, vooral wanneer men zich in den voormaligen wachttoren bevindt. Een zee van rotsen omringt ons; het oog zocht vruchte- loos een uitweg en sluit zich verschrikt, wanneer het zich rigt naar de afgronden, waardoor de stroom met zeven bochten zijn loop volgt. Duizelingwekkend is de diepte, waarin men neerblikt van den toren, waaraan de legende is verbonden, dat hier de laatste Ahrgraaf, na een lange belegering door de bisschoppen, die hem reeds zijn vrouw en kind gekost had, zichdoor een stouten sprong met zijn paard aan zijn vijanden onttrok en zijn graf in die peillooze diepte gevonden heelt. Tegenover de rots, waarop de burgt gelegen is verheft zich, op den top van een leiberg de duivelspreekstoel , een natuurlijke uitholling, een gat waaraan het volksgeloof de sage verbindt dat de duivel daar zijne grootmoeder met stokslagen doorheen gejaagd heeft. Op de hooge vlakte, die men van hier aanschouwt, ligt de heidensche tuin, eene verzameling van bazaltblokken, waarin men een voor- malig hunnenbed kan zien. Anderen houden dit voor een overblijfsel van romeinsche gebouwen, en zeker zijn dan ook de Romeinen in deze streek geweest die hun intusschen niet veel gelegen- heid zal hebben aangeboden om hunne beschaving voort te planten. Met Altenahr pleegt de reiziger den bergtoer in deze romantische streek te eindigen. Wij werpen nog een laatsten blik verder naar den oorsprong der Ahr, naar Ardenau, Birneburg en vooral naar het hooge punt, vanwaar men de bergen tot aan den Rijn overzien kan en zelfs bij helder weder den Keulschen dom onderscheiden kan; en eindelijk op de bouwvallen van het slot Ahrenberg, hoog verheven op zijn grondvesten van bazalt, het stamslot van de thans nog in Belgi� levende hertogen van Arenberg, wier afkomst en naam hier te vinden is. Hiermede besluiten wij ook ons uitstapje door de Aargau, waarvan de woeste dalen ten huidigen dage nog aan de jagers van grof wild een rijken buit beloven.

		�

-ocr page 347-



		Hlik o]) Nonnemverth.

		Van Remagen naar Keulen.

		\'w\'nel vervlogen zijn de vaak sombere overweldigende indrukken , die wij uit het Ahrdal met ons -~g5 bragten, want zoodra wij Remagen verlaten, ligt voor ons het liefelijk onbeschrijfelijk schoone panorama, waarop wij reeds van de Victoriahoogte een blik werpen, een eden, afwisselend in zijne bekoorlijkheden, door stroom en dal en berg, eene zachte, nergens met de eischen der schoon- heid strijdende reeks van tafereelen, gekroond door de toppen van het Zevengebergte, waar weder de sprookjes en legenden ons toespreken uit de overoude steenen torens en de holle vensters. Wijder worden de oevers der rivier, zachter en vruchtbaarder en rijker de zoom, waarop ge- lukkige menschen wonen, wien het lot beschoren is hier te mogen leven, te midden van de wijn- gaarden, bezocht door vrolijke reizigers, die van heinde en verre zamenkomen, om hier aan het liefelijkste plekje van den Rijn eenige uren van ongestoord genot te smaken. Wanneer wij zoo pas de donkere rotsmassa\'s van den Rijnoever en de nevendalen gezien heb- ben, is het ons alsof plotseling ons hart ruimer wordt, en onze geest in een ligter door de zonne- stralen verwarmde atmospheer vertoeft, en blikken wij naar de hoogten aan gene zijde, dan maakt zich de begeerte van ons meester om daar boven in dat oord der sagen ons neer te zetten, en een der schoonste tuinen van Gods prachtige aarde rustig in zijn geheel te overzien. Dan is het ons, alsof wij nogmaals doorleefden hetgeen wij beleefd hebben, als ware het oogenblik des scheidens van dezen heilsstaat geslagen, en als gold het dat gansche genot met ziel en oog nogmaals te smaken, dat ons de hemel op onzen togt langs den Rijn te genieten schonk. En ook de stroom zelf schijnt iets der-

		300

-ocr page 348-

Rolandseck en Nonnenwerth.

i V^ ^f

$^> »R$vJ(_w!fc\'

gelijks te ondervinden. Het groote hemelsche leed, nu eens idylle, dan epos, nadert hier zijn einde.
Op echt dramatische wijze openbaart de groote dichter nog eenmaal zijne gansche scheppingsgave
om ons met het heerlijkste te verrassen. Naauwelijks gunnen wij ons nog een blik ter linkerzijde te
slaan, op het kleine slot Marnfels en Herresberg, en regts op Unkel met zijne basaltgroeven, en,
meer landwaarts in, op Rheinbreitbach; want v��r ons verheft zich Rolandseck, en daar tegenover
<le Drachenfels, omringd door zijne steenen broederen en tusschen deze beiden, geheel in de diepte,
rustig en vredig omarmd door den zilveren stroom, het eiland Nonnenwerth.

Dit is het amen van den Rijn, een der sprekendste getuigen van Gods almagt en heerlijkheid,
en als een vader, die zijn kinderen alles heeft gegeven wat hij bezat, zet hij arm en moede zijn
levensweg voort om in den vloed der eeuwigheid zich zelven te vergeten.

Natuur en geschiedenis hebben alles aan deze oorden gedaan om den uitgang van het eden,
den Rijn, met het hoogste en schoonste te tooijen. De zeven toppen van het gebergte, de ru�nen

301

-ocr page 349-



		der kasteelen op hun kruin, de overblijfselen der gothische kloosters in hunne dalen, het vreedzame kleine eiland, de vriendelijke stadjes aan den oever met hunne keten van landhuizen, wier drempel, naar men meenen zou, de zorgen niet overschrijden, gelijk zij zich over de gansche uitgestrektheid van het Zevengebergte het zonnige Honnef, aan zijn voet tot Dollendorf aaneen schakelen � het is een hemel op aarde, waaraan de reiziger met heimwee terugdenkt, zoodra de majestueuse schoone poort zich achter hem gesloten heeft. Hier weerklinken nog eenmaal des dichters woorden in ons hart, waarmede wij den toegang tot den Rijn overschreden : Naar den Rijn, naar den Rijn brengt mij niet aan den Rijn, want Thans zingt gij nog altijd: aan den Rijn, aan den Rijn! O, moest ik thans nimmer naar huis. Landen wij op den linkeroever bij het dorp Rolandseck en bestijgen wij den gemakkelijken weg naar Rolandsbogen, het overblijfsel van een kleinen, maar daarom niet minder merkwaardigen burgt, en werpen we van hier door de ramen van deze overoude vensters een blik op den oever. Aan dokter Freiligrath komt de eer toe, dat deze toren, bij de algemeene zorgeloosheid ten aanzien van zijn behoud, weder werd opgebouwd, toen hij door den storm van 1839 omver geworpen werd. Freiligrath riep de algemeene hulp in van het oude kasteel, dat aan de gansche streek zulk een eigen- aardig sieraad schenkt. Ten gevolge daarvan werd het kasteel weder in zijn ouden vorm hersteld. Het is meer de sage die den burgt met erotische bloemen omslingert dan wel de geschiedenis, waarmede wij bij den ouden Ruolchereck of Rulcheseck te maken hebben, want de eerste gewaagt van den ridder Roland, den dapperen strijder onder Karel den Groote, die den burgt heeft geslecht; zij verhaalt van zijne liefde voor zijne schoone buurvrouw Hildegonde, de dochter van den burgtgraaf van den Drachenfels; hoe de oorlog hem van de zijde z,ijner liefste riep, en hoe hij, teruggekeerd, den burgt Drachenfels door een medeminnaar belegerd zag, en den ouden graaf vond met zijne man- nen in een bloedigen strijd met zijne aanvallers. Roland stortte zich te midden der strijders; de vijanden stortten neder onder de slagen van zijn zwaard, maar in de duisternis van den nacht trof hij ook doodelijk den ouden graaf. Hildegonde nam uit smart den sluijer aan, en begaf zich naar Nonnenwerth, tot zij in de koele aarde begraven werd, en Roland, de onschuldige moordenaar haars vaders, zat daarboven treurend voor de vensters van zijn burgt en blikte naar het klooster. Volgens eene andere legende had Hildegonde den sluijer aangenomen, toen haar uit Spanje de mare werd gebragt, dat haar geliefde gevallen was in den slag van Ronceval, en toen Roland terugkeerde vond hij haar als bruid des Heeren. Toen bouwde hij zich op eene hooge rots een kluis om van daar naar het klooster te zien, "totdat zijn dapper hart van liefde was gebroken." Men moet het met de ballade zoo naauw niet nemen, want ook Toggenburg heeft nooit aan deze vensters gezeten. Wij zullen er echter niet dieper in doordringen. Even zoo weinig grond heeft het vermoeden, dat op die hoogte een romeinsch kasteel of een burgt der Franken heeft gestaan. De kleine vesting werd gebouwd door den keulschen Aartsbisschop Frederik I als een sterkte tegen Hendrik V. Nadat zij veel had te lijden gehad in den strijd met dezen, door Aartsbisschop Arnold vernieuwd, werd zij toen de zetel der aartsbisschoppelijke stedehouders. Nogmaals werd het verwoest in den strijd tusschen den tolhandel en den Keizer, maar in 1328 weer hersteld; in den oorlog met de Bourgondi�rs, die zich daarin hadden genesteld, werden dezen er uitgedreven en de half verwoeste burgt door de keizerlijken bezet. Daarna zwijgen de oorkonden. Van den vervallen burgt bleef alleen eene vensterboog gespaard. Ook het eiland aan den voet van de rots heette eens Rolandswerth, volgens gewoonte om de eilanden in den Beneden-Rijn te doopen. Oorspronkelijk was het eene rentegevende tol, tot afslui- ting van den stroom zeer gunstig voor den aartsbisschop gelegen ; maar de Keulenaars lieten zich dit niet lang welgevallen en de tol moest worden opgeheven. Men zegt, dat de eerste gebouwen 302

-ocr page 350-



		op het eiland door aartsbisschop Frederik I in 1122 werden gesticht. Daar staat sedert 1704 een vrouwenklooster, dat in 1773 door brand werd verwoest, maar weder hersteld werd, terwijl de nieuwe vleugel van 1869 dagteekent. De dertigjarige oorlog verschoonde ook dit eiland niet. In het jaar 1802 werd het klooster door de Franschen opgeheven; de nonnen werden echter eerst door Pruissen in 1822 van het eiland verbannen. Vervolgens werd het voor geruimen tijd als hotel ingerigt en thans is het gebouw sedert jaren een meisjeskostschool onder leiding van Franciskaner nonnen. Nabij den linkerzoom ligt het kleinere eiland Grafenwerth, dat van geenerlei belang is. Zijn buurman, nog meer landwaarts in, is het schoone Honnef, waarop wij later terugkomen. Wij werpen nog een blik op het links gelegen Mehlem met zijne schoone landhuizen, waar de inwoners van Bonn en Keulen hunne zomermaanden doorbrengen, en op de schoone ru�ne van Godesberg. Daar zien wij naar de overzijde van de rivier, waar de trotsche Drachenfels, hoog en statig, zijn reuzenvoet badend in den stroom, zich verheft. Hij is de Wachter des Rijns met zijne zes broederen en de overige rotsen, welke tot het gezin behooren en die niet onder het getal zijn begrepen, want van welke zijde men den groep ziet, nooit ontdekt men meer dan zeven toppen. Boven de "Bonner Alpen" verheffen zich de torens en muren van den eenigen burgt op die hoogte, die de geheele door vulkanische werking van Honnef tot Dollendorf over eene uitgestrekt- heid van een uur neergeworpen rotsen overziet, in wier ingewanden van bazalt, trachiet en steen- kool , de nijverheid voortdurend voedsel zoekt en onophoudelijk hare hamerslagen of buskruidont- ploffingen doet hooren. Van den Drachenfels overziet men het geheele gebergte, dat een vierhoek vormt: den Petersberg, grooten Oelberg, Lowenberg met den daaraan verbonden Wolkenburg, Nonnen-Stromberg en Lohrberg, den Breiberg en Hemmerich. Meer of minder op zich zelf staande, door groene liefe- lijke dalen gescheiden, verschillen zij in den vorm. De eene zijn pyramiden, de andere gaven reeds aan keizer Valentinianus gelegenheid om hier zijne sterkten tegen de Franken op te werpen, terwijl de po�zie reeds in de eerste eeuwen deze rotsen met de schoonste figuren bevolkte, en ook de Skandinavische Wilkungsage hier overplantte. De heerlijkste en meest vrije blik over den omtrek geeft de Drachenfels. Van daar heeft men het gezigt zoowel over de stad der wetenschap, Bonn, als op Godesberg, het grijze Keulen en nog verder in het verschiet op het sombere Eifelgebergte, op den breeden spiegel van den Rijn en zijne liefelijke oevers en het door de legende gewijde dal van Heisterbach, waar eenmaal de klokjes ten gebede riepen, terwijl hierboven het wreede monster zijne gruweldaden pleegde, tot het ten laatste door het kruis werd overwonnen. Ook de burgt Drachenfels werd door aartsbisschop Frederik I van Keulen tusschen de jaren 1100 en 1131 gebouwd en was even als Rolandseck en de Wolkenburg een bolwerk tegen Hendrik V. Volgens anderen was het aartsbisschop Arnold I, die hem tusschen 1137 en 1151 aanlegde. Zeer spoedig kwam hij aan de Cassius stichting van Bonn die hem overgaf aan roofridders, welke zelfs tegen het aartsbisdom zich verzetten, zoodat dit zich genoodzaakt zag de straatroovers onschadelijk te maken en den burgt schonk aan een geslacht dat zich naar den Drachenfels noemde, zich weldra op de toernooijen voor burgtgraven uitgaf en uit de groeven zooveel steen aan het aartsbisdom ver- kocht, dat het in korten tijd tot grooten rijkdom geraakte. In later tijd had de burgt de belegering te doorstaan van Frederik van de Pfaltz en Karel den Stoute. Tegen het einde der vijftiende eeuw gaven de bloedige twisten der familie aanleiding dat het stift aan den graaf ontnomen werd en de bisschop het aan zich behield. De laatste Drachenfels wiens grafsteen in Rh�ndorf gevonden wordt, stierf in 1530. Toen de Zweden in dezen omtrek verschenen, maakten zij zich ras door hunne kanonnen meester van het kasteel; oi ook de Span- jaards het belegerd en eveneens genomen hebben, schijnt twijfelachtig; keurvorst Ferdinand, die inzag dat het slot niet meer bestand was tegen het moderne geschut, liet het slechten zonder het echter nog geheel te vernielen, want tot de komst van de Franschen is een gedeelte in stand gebleven, dat zij in de lucht lieten springen. 303

-ocr page 351-



		Drachenfels. Ondanks dit alles is toch nog de middenste toren blijven staan, en deze ware misschien evenmin als de geheele Drachenfels, thans nog in wezen, wanneer de pruisische regeering, in wier bezit de burgt overging, niet verboden had dat men de steenen bleef wegvoeren. Thans kan men nog zeer goed de voormalige indeelingen en den omvang van het slot nagaan; ook de overblijf- selen van het fundament zijn nog duidelijk zigtbaar. De obelisk op het plateau werd in het jaar 1857 ter herinnering aan eenige gesneuvelden in den vrijheidsoorlog opgerigt of vernieuwd, nadat reeds het in 1814 opgerigte monument in puin gestort was. "Het drakenbloed", de roode wijn, die aan de zoogenaamde Domkaul wast, is geenszins dezelfde als die, waarin held Siegfried zijn ligchaam dompelde, toen hem de vogel met de gouden vleugelen toezong, dat hij, om onkwetsbaar te worden , zich met dit bloed moest wasschen. 304

-ocr page 352-



		In die kloof toch tusschen de wijnbergen welke men reeds van de overzijde ontwaart, huisde de draak, aan wien de rots haar naam ontleent. De volkssage uit den heidenschen tijd knoopt ver- scheidene legenden vast aan dit gedrocht. De jeug- dige Siegfried, zoo verhaalt zij, trok, begeerig naar avonturen, den Rijn langs, kwam in hetZeven- gebergte, en trad bij een wapensmid in dienst, wien hij verzocht hem als gezel aan te nemen. De smid lachte om den knaap, maar Siegfried greep den zwaren hamer en verpletterde een ijzeren staaf op het aanbeeld, zoodat dit met den staaf zelven en het houten blok , waarop hij rustte gekloofd werd. De meester was bevreesd voor zulk eene kracht; hij nam Siegfried in zijne sme- derij op, maar om zich van hem te ontslaan, zond hij hem naar den berg, waarop de draak huisde, en droeg hem op daar houtskool te branden. Zon- der argwaan besteeg de jongeling den berg. Onmid- delijk echter kwam de draak snuivend en briesend uit zijn hol en alles dreunde onder zijne klaauwen. Maar de dappere Siegfried kende geen vrees; hij zwaaide zijn ijzeren staaf over het gedrocht en verpletterde het den kop, zoodat een stroom zwart bloed uit zijn doodelijk getroffen ligchaam vlood. Toen verscheen de vogel die hem den raad gaf, dat hij zich in het bloed van het dier zou baden waardoor hij onkwetsbaar worden zou. Siegfried deed dit, en slechts op ��ne plek van zijn ligchaam dat niet door het drakenbloed was aangeraakt, bleef hij kwetsbaar; daar werd hem dan ook door den woesten Hagen de doodsteek toegebragt. Volgens eene andere sage voedden de heide- nen die in het gebergte woonden, op raad hunner priesters den draak met de ligchamen hunner ge- vangenen, en om hem in een goeden luim te houden moesten zij steeds zorgen, dat zij slagt-

		offers in voorraad hadden. Zoo sleepte men na een		Sage van den Drachenfels.


		krijgstogt, met andere gevangenen , ook een won- derschoon jeugdig christenmeisje mede, waarop de beide zonen van den opperbevelhebber verliefd werden. Om den strijd tusschen de twee broeders te vermijden, besloten de priesters ook het meisje aan den draak te offeren. In het geheim werd het ongelukkige kind des nachts naar de heillooze plek gebragt, waar de draak gewoon was zijne offers te vinden, en daar aan een boomstam vastgebonden. Des morgens kwam het gedrocht om zijn ontbijt te zoeken. Reeds blies hij zijn heeten verzengenden adem over het meisje, toen zij de ge- vouwen handen ten hemel hief en het ondier het kruis voorhield, dat men haar bij haar laatsten togt gelaten had. Toen de draak den crucifix zag, stiet hij een vreeselijk gebrul uit, dat aan de beu- len, welke zich achter de rotsen verborgen hadden, het bloed in de aderen deed stollen. Het ging

		305
		39

-ocr page 353-





		Heisterbach. op zijn achterste pooten staan, sloeg om en stortte ruggelings naar beneden van rots tot rots en viel verpletterd neder in de golven van den Rijn. De wonderdadige kracht van het kruis bekeerde natuurlijk het ruwe heidenvolk, dat in aanbidding voor de jonkvrouw neerzonk. Deze zond een bood- schapper naar Trier. Vandaar kwamen vrome mannen die den heidenen het evangelie predikten, en den grond legden voor het klooster Heisterbach. In het groene, liefelijke, digt begroeide dal, den zoogenaamden Heisterbacher Mantel, waar boven zich de Petersberg, Nonnenstromberg en Stenzelberg verheffen, ligt de ru�ne van eene der schoonste en merkwaardigste abdijen, die van Heisterbach, ten huidigen dage nog, niettegenstaande zij geheel vervallen is en al hare steenen zijn geroofd, getuigt van hare voormalige heerlijkheid. Boven op den berg woonden de eerste monniken, op de plek, waar thans de kapel nog staat. Maar op die hoogte werd het hun zeker te koud, en zij daalden daarom af naar het wonderschoone stille dal. Merkwaardig is de legende omtrent het ontstaan der abdij. Deze toch zegt dat die plek door een ezel werd gekozen, evenals de abdij van Eberbach door een wild zwijn zou zijn aangewezen. Toen namelijk de monniken den berg verlieten, belaadden zij het lastdier met het weinige dat zij bezaten, en besloten het klooster op te rigten op de plek waar de ezel het eerst rusten zou. De stichting van deze abdij is dus met wel zulke natuurlijke en eenvoudige gebeurtenissen verbonden, dan die van het wereldberoemde klooster in den Rheingau. Daarentegen heeft hier eene andere veel merkwaardiger gebeurtenis plaats gehad, die wij, al is zij ook slechts eene legende, steeds met weemoed lezen. Een jeugdige monnik studeerde in den bijbel en trachtte het onverklaarbare te doorgronden. Daar stuitte hij op de woorden: "en duizend jaren zijn bij den Heer als een dag." Met twijfel in hoofd en hart ging hij naar buiten om daarover 306

-ocr page 354-

te peinzen. Hij ging het bosch in en verdoolde tusschen de rotsen, tot hij eindelijk de klok van het
klooster hoorde, die hem ten vesper riep. Hij kwam aan de poort. De godvruchtige broeder, die hem
opende, herkende hem niet, al de andere monniken staarden hem verwonderd aan of hij een vreemde-
ling was. Geen van hen kende dan ook zijn gelaatstrekken noch zijn naam en ook hij kende de mon-
niken niet. Hij verzekert, dat hij eerst een half uur geleden het klooster heeft verlaten; men houdt
hem voor krankzinnig en brengt hem bij den abt. Nieuwe verbazing. De abt roept den broeder-
archivaris en deze herinnert zich in de jaarboeken van het gesticht eens iets gelezen te hebben van
een jongen monnik, die het klooster verliet en nergens meer was te vinden geweest. Dit was drie
honderd jaar geleden. Hij vindt zijn naam en nu wordt hij herkend en de jeugdige monnik gevoelde
thans de waarheid dat bij den Heer duizend jaren waren als een dag en hij bleef in het klooster en
bereikte een zeer hoogen ouderdom.

De stichting van de abdij, een meesterstuk van romaansche bouwkunde, in het diepst van
het gebergte, waar thans onafgebroken de hamerslagen dreunen en gedurig de buskruidontploffingen
worden gehoord, had plaats in 1202; de voltooijing dagteekent van 1223. Zestien altaren moeten
reeds tijdens den bouw gewijd zijn. Dit geeft eenig denkbeeld van haar vroegeren omvang, waarvan

Milendonk, of, zoo
als hij zich noemde,
Cesar von Heister-
bach, zich onder-
scheidde.

Eeuwen lang^-bloeide de abdij tot
dat in 1588 een bende
ge wapenden in het
dal binnendrong, het
klooster plunderde
en het in brand stak.
Wel werd het lang-
zamerhand weder
hersteld en in den
dertigjarigen oorlog
had het niet veel te
lijden, maar het was
voor onze eeuw weg-

thans nog de grond-
vesten getuigen. Het
heeft dan ook nooit
ontbroken aan den
steun van aanzien-
lijke adellijke ge-
slachten, die tot haar
luister bijdroegen,
waarschijniijk om
hunne roof en plun-
deringen op die wijze
met den hemel we-
der goed te maken.
Maar gelijken tred
met den uitwendigen
praal hield ook de
vlijt en geleerdheid
der monniken, onder
wie vooral Cesarvon

Woltgang Muller van K�nigswinter.

gelegd om de gebouwen, die nog in goeden staat verkeerden door de bergische regeering te zien
verkoopen, bij welke gelegenheid het schoone trachiet weggevoerd werd om gebruikt te worden
voor kanalen, den keulschen dom en de vestingwerken van Wesel. De prachtigste schilderijen en
andere kunstschatten, waaraan de abdij zoo rijk was geweest, werden slechts door den kunstzin van
eenige particulieren aan het vandalisme van den modernen tijd ontrukt, en koning Lodewijk I kocht
er een aantal van , die men thans in de pinakotheek van Munchen vindt.

Indrukwekkend is thans nog het op zuilen rustende koor, omringd door de graven der abten
en belommerd door digt geboomte. Onwillekeurig grijpt heilige stilte het gemoed aan van den
wandelaar, die in dit dal is doorgedrongen, en de Heisterbacher Mantel is altijd eene der meest
geliefkoosde wandelingen in het Zevengebergte. Omtrent de graven wordt verhaald, dat thans nog
een der abten met een langen witten baard te middernacht hier omdoolt, de graven tellende zon-
der het zijne te vinden, want

Eerst als \'t klooster is vergaan
Zal dit zijn grafkuil wezen.

307

-ocr page 355-



		K�nigswinter. Maken wij ook melding van den Lohrcnberg, die als bouwval echter van geringe beteekenis is en omtrent wiens vroegeren luister weinig is bekend. Des te merkwaardiger is het lommerrijke pad door het woud in het bazaltgebergte met zijne reusachtige lagen van trachiet en porfier en doleriet, en vooral het uitzigt van den top tot aan het Westerwald, waarnaast men, bij helder weder, zelfs den Feldberg van den Taunus zien kan. Ook deze burgt werd gesticht door aartsbis- schop Frederik I met hetzelfde doel als de omliggende kasteelen, om namelijk zijne grenzen te be- schermen. En hier wachtte hij ook in 1131 het uur van zijn dood af. Van het geslacht der Tayns kwam de burgt aan het Huis van Sponheim en Lo�n, later aan dat van Nassau Saarbrtlcken en en Gulik-Berg. Men zegt, dat keurvorst Herman V van Keulen hier zamenkomsten had met Melanchton en Bucer. Dalen wij, om te bekoelen van het bergen klimmen, naar den liefelijken oever af, die boven alle andere plekjes aan den Rijn den dichter lief is; want daar ter linkerzijde, in Unkel, vertoefde Freiligrath zoo gaarne, en in Menzenberg Simrock en daarboven in Herresberg Pharrius; het vrien- delijke K�nigswinter is de geboorteplaats van den onlangs overleden Wolfgang Muller en daar ginds, in Oberkassel, stond de wieg van Gottfried Kinkel. Wij wandelen door de schaduwrijke lanen van het Rh�ndorfer dal naar Rh�ndorf, in welks villa\'s de rijke van zijne zorgen om den Mammon goed te dienen, komt uitrusten, en in welks kapel een grafsteen voor den laatste der goddelooze Drachenfelsen gevonden wordt. Draken en doodskoppen waren het zinnebeeld der edele heeren, waardoor zij schrik verspreidden onder de bewoners van deze oorden en hen in ontzag hielden. Een korte schilderachtige weg brengt ons naar Honnef, een tweede Nizza voor de nietsdoeners aan den Rijn, het Buen Retiro voor aanzien- lijke, althans rijke menschen, die daar villa\'s voor zich laten bouwen of van hen die hier, tegen den guren noordenwind beschut, een heilzaam en genezend klimaat voor hunne longen zoeken. Inzonderheid is het eene verzamelplaats voor familien van den Beneden-Rijn en voor toeristen, die 308

		�

-ocr page 356-

van hier uit togtjes naar het Zevengebergte maken, in het gast-
vrije K�nigswinter uitrusten, en van daar uit hun reisje langs den
Rijn naar Bonn vervolgen.

Hoe rijk, hoe vruchtbaar zijn de bouwlanden, die ons
thans van beide oevers toelagchen. Het is of de schoot der aarde
hier dubbelen oogst wilde geven om goed te maken wat de steen-
achtige bodems te kort schoot. Een weemoedig gevoel maakt zich
van den reiziger meester, naarmate de stoomboot hem meer noor-
delijk brengt. Met heimwee werpt hij den blik achter zich tot dat
het gebergte al meer en meer op den achtergrond treedt en ver-
dwijnt in de nevelen van het verschiet, die het weldra met een
ondoordringbaren sluijer voor ons bedekken.

De Rijnoevers hier zijn niet meer eerzuchtig genoeg om
te willen wedijveren met de wonderen, welke thans achter den uit-
gang van het Rijn-Paradijs liggen gesloten. Met rustiger blik staart
men over de schier grenzenlooze vlakte, waardoor zelfs de stroom

zich slechts met moeite een weg schijnt te banen. Landwaarts in

Ingang der Ruine Godesberg.

bespeurt men nog den burgt van Godesberg die over R�ngsdorf
op den Rijn neerziet, eene oude schilderachtige ru�ne, die in 1210

gebouwd werd door aartsbisschop Diderik I van het geld, dat een gevangen Jood hem betalen
moest als losprijs. De verscheidenheid van aardvruchten vormt de eenige afwisseling, welke de
beide oevers van den Rijn ons aanbieden, en de zoom van de rivier neemt meer en meer het ka-
rakter aan van het land, waar deze zich verliezen zal tot dat tusschen heuvelen en lommer de torens
van den dom van Bonn zich tegen den hemel afteekenen.

Als de stoomboot de schoone wandelingen langs den oever voorbij vaart, denkt niemand er
aan, dat hij zich voor de oude romeinsche stad Bonna, de Castra Bonnensia bevindt, waarvan
Tacitus reeds spreekt. Ook Bonn zou door Drusus zijn gesticht, maar dit is niet bewezen, even
min als de bewering, dat hier de Ara Urbiorum heeft gestaan. Reeds voor de komst der Romeinen

3°9

-ocr page 357-

i-\'l

-*-<: *-f*--.v

i.-,

MrS

SE&- \'-

&!?\'.\'/\'<

o >»� 7

-\\

,.; <.A,v*

*^;

|LJ

c
B
=

Q.
c
O

o
S

■ - v^: li\'^^"j«W , \' l\' Wat

��\'

�^<

\'f*

■■■*■

IK - � ■ > ,*�

�\'--■\' ■ ■" M

"Ir

-ocr page 358-

was hier eene volkplanting der Kelten, in wier nabijheid oorspronkelijk de vijf romeinsche legioenen
hunne kampen neersloegen. Waarschijnlijk vloeiden zij zamen. Bewezen is het evenmin dat Drusus
hier eene brug bouwde over den Rijn; veeleer mag men aannemen, dat Caesar hier, bij Wichelshof
55 jaar v��r onze tijdrekening den Rijn is overgestoken. Uit den eersten romeinschen tijd kent men
slechts de nommers der legioenen, welke hier zich legerden, en weet men alleen hoe hier Claudius
Civilis met zijne Batavieren 70 jaar voor Christus de Romeinen versloeg. De vestingwerken werden
door de Alemannen verwoest en in 357 onder Julianus hersteld; maar later door de Hunnen, F"ran-
ken en Noormannen geheel gesloopt. Dat de moeder van Konstantijn, de aan den Rijn vaak ge-
noemde keizerin Helene, reeds in 316 den dom heeft gesticht, is niet waarschijnlijk, maar wel
moet onder Konstantijn op die plek reeds eene kerk hebben gestaan, die naderhand door den dom
vervangen is.

hoogen graad van bloei had
noemden uit Keulen ver-
dreven aartsbisschop, zoo-
als uit zijn grafmonument
blijkt niet Bonn maar Vero-
na heette, zooals ook het
oude stadszegel zegt Mis-
schien heette slechts de
romeinsche vesting Bonna
en de stad zelve Verona,
onder welken naam zij ook
in de rijnkroniek van mees-
ter Hagen voorkomt. Uit
dien tijd vindt men haar
ook onder den naam van
Bern vermeld en zij voert
dan ook den leeuw van
Dietrich van Bern in haar
wapen.

Toen de aartsbis-
schop Gerhard graaf van
Truchsess-Waldburgtothet
protestantisme overging,
bleef deze gebeurtenis niet
zonder invloed op de stad.

Bonn reeds in de dertiende

eeuw een

bereikt en dat de aarts-
bisschop Konrad aan het
vlek stadsregten verleende
en het met\'wallen omringde.
Aan zijn opvolger Engel-
bert kwam dit zeer te
stade, want toen de Keu-
lenaars hem verdreven had-
den, zocht hij achter de
muren van Bonn zijne toe-
vlugt. Het aartsbisschoppe-
lijk hof, dat herwaarts werd
overgi\'bragt, gaf aan Bonn
natuurlijk groot voordeel.
De burgers, die tot den ste-
debond behoorden, maak-
ten goede zaken; het hof
was zeer luisterrijk en Bonn
vaarde daar wel bij, al spaar-
den ook de oorlogsrampen
van later tijd deze stad niet.
Onverklaarbaar is
echter ��ne zaak, name-
lijk dat Bonn, onder ge-

Bonn. Beethoven\'s Standbeeld.

Door de Spanjaarden belegerd, werd de stad door verraad den vijand in handen gespeeld. De ge-
trouwheid aan den bisschop moest Bonn zwaar boeten. Gerhards veldheer Maarten Schenk over-
rompelde de stad, ontrukte haar weder aan den aartsbisschop en weerde zich zoo dapper tegen de
belegeraars onder den hertog van Croy en Verdugo, tot brand en hongersnood hem tot de over-
gave dwongen. Toen koelde de aartsbisschop zijn wrok op de burgerij. Ook de dertigjarige oorlog
berokkende haar groot leed en in 1689 belegerde op nieuw keurvorst Frederik III de Franschen,
die zich in Bonn hadden genesteld en de stad eerst overgaven nadat zij door het bombardement
en het stormloopen der belegeraars grootendeels was verwoest.

Langzaam herstelde zich Bonn, maar om aan nieuwe beproevingen te worden onderworpen.
In den Spaanschen successie oorlog namelijk had keurvorst Jozef Clemens van Beijeren de stad voor
de Franschen geruimd, en deze werden tot den aftogt gedwongen, door Marlborough en den hol-
landschen generaal Coehoorn aan wiens geduchte artillerie de wallen geen weerstand konden bieden.
Het volk maakte eene aardigheid op die verwoesting der stad. Men zeide: Jericho\'s muren waren

310

-ocr page 359-

door bazuinen omver geworpen, maar die van Bonn door een Koe-hoorn. Bonn bleef in de magt
der Hollanders tot dat de keurvorstelijke troepen het weder bezetten, in 1717 de wallen geslecht
werden en de aartsbisschop van Keulen, Jozef Clemens, den grond legde voor het slot, dat, even
als de kasteelen Poppelsdorf en Br�hl door zijn opvolger Clemens August I werd voltooid. In het
jaar 1777 werd reeds door Maximiliaan Frederik eene akademie gesticht, die in 1784 tot universi-
teit werd verheven. Toen echter drongen op nieuw de moord en brand verspreidende horden uit
Frankrijk Duitschland binnen; Bonn ging sterk achteruit; het werd fransch door den vrede van
Luneville en kwam eerst in 1814 door het Weener Congres aan Pruisen. Dit was het oogenblik
dat Bonn eene nieuwe en zekere toekomst te gemoet ging, de eerste stap, die het tot zijne tegen-
woordige hoogte bragt. Frederik Willem III stichtte in het jaar 1818 de universiteit, waarvoor de
zalen van het slot werden bestemd. De stad breidde zich uit, de steeds toenemende nieuwe gebou-
wen gaven haar een verjongd voorkomen en uit alle oorden trok de duitsche jongelingschap her-

waarts om de wijsheid te
hooren van de mannen
wier namen eene europe-
sche vermaardheid bezaten
en die tot professoren aan
deze akademie waren aan-
gesteld.

Bonns universiteit
werd een der voornaamste
kweekscholen voor Duit-
sche wetenschap, waarvan
de verkondiging aan tach-
tig professoren en privaat
docenten is opgedragen.
Zij werd rijk begiftigd en
het gebouw met zijne ruime
collegiezalen, bibliotheek,
physisch kabinet, klinische
inrigtingen, kunstverzame-
lingen enz. is een der
schoonste van die soort.
De vermaardheid van Bonn
bragt onder hare kweeke-
lingen de vermaardste na-

men, telgen uit vorstelijke
en adellijke famili�n. Onder
de professoren schitterden
de beroemdste mannen, als
Niebuhr, Schlegel, Arndt,
Dahlmann, Johannes Mul-
ler, Ritschel, Simrock,
Kinkel, welke hier de leer-
meesters waren van <re-
kroonde hoofden en als ge-
leerden , schrijvers en dich-
ters zich onsterfelijk maak-
ten.

De welvaart der stad
nam van jaar tot jaar toe
door den hoogen bloei der
universiteit, maar hare
schoone ligging droeg in
den jongsten tijd nog in een
ander opzigt bij om haar
nog meer te ontwikkelen.
Bonn werd eene kolonie
van talrijke engelsche fami-
li�n, voor wie de Rijnoe-

Bonn. Arndt\'s Standbeeld.

vers bijna een tweede vaderland zijn geworden. Niet slechts uit Duitschland, maar uit alle oorden
van Europa en der wereld kwamen vermogende en rijke gezinnen herwaarts, wier behoefte aan eene
weelderige levenswijze de prachtige nieuwe wijken ontstaan deed en die thans de wandelingen van
de bevallige nieuwe stad bezoekt kan zich moeijelijk denken, dat hier eenmaal de barakken ston-
den der marketentsters van de romeinsche legioenen en hun ganschen oorlogstrein.

Ook wij hebben behoefte aan eene wandeling door de stad, allereerst naar den Dom, een
grootsch bouwgewrocht dat tusschen de twaalfde en dertiende eeuw moet zijn gesticht. Het bestaat
uit tufsteen en is in romaanschen stijl opgetrokken, waarschijnlijk op dezelfde plek, waarop reeds
onder Konstantijn eene kerk zich verhief. Van de geschiedenis van den Dom is weinig met zeker-
heid te verhalen. Er werden hier twee koningen gekroond, Filips de schoone en karel IV, vier
Keulsche aartsbisschoppen begraven, waaronder Engelbert II en Ruprecht van de Pfaltz.

V��r de kerk staat het metalen standbeeld van Beethoven door Hahnel uit Dresden gemodel-
leerd en door Burgschmied te Neurenberg gegoten. Beethoven werd hier geboren, niet gelijk eene mar-

-ocr page 360-



		Bonn. Weg naar Poppebdorf.

		meren plaat in den gevel van een huis in de Rheinstraat getuigt, in die straat, maar in deBonngasse, waar dan ook sedert vier jaar eene andere marmerplaat is aangebragt. Ook op den Alten Zoll, een der vroegere bolwerken aan den Rijn, vindt men een hoogst merkwaardig monument: dat hetwelk in 1865 aan Arndt werd opgerigt. Eene gedenkplaat voor een klein huis herinnert ons dat P. J. Lenn� in 1789 hier het levenslicht aanschouwde. Niet slechts als Alma Mater der naar wetenschap dorstende duitsche jongelingschap, maar ook als voedstermoeder der stad zelve is de universiteit in het voormalig keurvorstelijk slot. Zij heeft zulk een grooten omvang, dat het gebouw bijna de geheele zuidzijde van de plaats inneemt. Hare geschiedenis kennen wij reeds in groote trekken. Van de universiteit voert ons de bekende laan naar het Poppeldorfer slot, voorheen Clemensruhe geheeten. Het is hetzelfde waarvan reeds sprake is geweest. Jozef Clemens legde het fundament in 1715 en Clemens August voltooide het in 1746. Frederik Willem III stond het slot aan de univer- siteit af voor hare verzameling voorwerpen der natuurlijke historie; de rijke botanische tuin werd eerst in 1820 hier aangelegd. Van nog jonger dagteekening is de in 1847 geopende landbouwkundige akademie, die er tegenover ligt. Op korten afstand van Poppelsdorf ligt de Kreuzberg, een oord, waarheen bedevaarten onder- nomen worden, met zijne in het jaar 1627 op de plek van de kapel in het bosch opgerigte kerk en het voormalige klooster der Serviten. Merkwaardig door het rijke portaal, dat niets anders voorstelt dan het front van het paleis des romeinschen stedehouders Pontius Pilatus en de lijdensgeschiedenis van Jezus te aanschouwen geeft. Ongeveer dertig treden voeren naar het voorplein der kerk langs den heiligen weg, eene nabootsing in marmer van de Scala Santa van Sint Jan Lateraan die door de geloovigen slechts knielend wordt afgelegd. Voorheen vertoonde men hier ook eene verzameling won- derlijke heiligen, namelijk de als mummien bewaard gebleven lijken van gestorven Serviter mon- niken, waarvan de laatste meer dan tweehonderd jaar oud moet zijn geweest en thans nog wel ouder moet zijn geworden. De vele kloosters en andere bedevaartplaatsjes in den omtrek van Bonn te vermelden zou te groote ruimte vereischen; alleen zij nog de jezuitenkerk vermeld wegens de sage van Simrock die den duivel hier eenmaal in gezelschap van den wind liet voorbijgaan. De duivel verzocht bij die gelegenheid zijn begeleider een oogenblik buiten te wachten, daar hij in dat huis iets te verrigten had. De duivel echter kwam er niet meer uit en zoo wacht daar buiten nog altijd de wind op hem.

		312

-ocr page 361-



		Bonn. Kerk op den Kreuzberg.

		Eigenaardig in en aan Bonn is niet slechts het akademische leven, dat natuurlijk ook hier, even als in alle andere akademiesteden, zich veelvuldig openbaart in den jeugdigen overmoed der studenten, maar ook John Buil met zijne blonde "misses" heeft hier een versterkt kamp opge- slagen, waaruit hij van tijd tot tijd zijne min of meer spleenzieke troepen den Rijn opzendt. Men ziet hem overal, in de hotels, in de openbare tuinen met de beenen op een stoel, het gelaat ver- borgen achter de Times, aan den oever der rivier, met onuitputtelijk geduld den hengel in de hand houdende of op de slanke bootjes voor den wedstrijd, kampend tegen den gevaarlijken golf- slag van den Rijn, en met wijd uitstaanden coteletachtigen baard onder de tent van de stoomboot. Hij is de altijd tegenwoordige pelgrim van den Rijn en zijne winterkwartieren vestigt hij zoowel te Wiesbaden als in Bonn. Maar vergeefs zoekt men in beide plaatsen sedert lang naar het ideaal van alle oberkellners en portiers, den engelschen lord. De Rijn is zoo schoon en do hotels zijn zoo duur geworden, dat de prijzen zelfs op hem indruk zouden maken; maar den lord brengt hier niemand ons weder. Het is zulk een aangenaam leven in Bonn, de vrolijke muzenstad, waar ondanks alles en ondanks de som van geleerdheid, welke daar te vinden is, het wezenlijke studeren met het jaar moeijelijker wordt, naarmate gelegenheden tot wandelen, genieten en niets-doen in het oude eerwaardige Bonn vermeerderen, te gelijk met het aantal villa\'s, die de stad omringen. Wij moeten echter verder. Onder den betooverenden indruk, dien het Rijndal op ons ge- maakt heeft, zetten wij ons neder onder de tent der stoomboot. Effen en rustig trekken ons aan beide zijden de oevers voorbij; geen verrekijker van onzen buurman stoort ons; geen der passa- giers springt v��r ons op, om ons met zijn breeden rug het uitzigt te beletten. De zonnestralen weerkaatsen zich in den stroom, evenals de weelderige landouwen, en altijd verder terug wijkt voor ons het zoogenaamde voorgebergte. Slechts ��n punt, dat in alle rigtingen het geheele dal van Bonn beheerscht, wekt meer en meer onze aandacht: de rotshoogte op den regterzoom, die eenmaal de schoone abdij Siegburg

		40
		313

-ocr page 362-



		Aan de Sieg. droeg en waaronder het bedrijvige werkvolk aan den spoortrein thans heen en weder draaft, zon- der er de minste opmerkzaamheid aan te wijden. Ook daar boven, waar tegenwoordig de Staat de ongelukkigen herbergt, die door het nood- lot tot den geestelijken nacht zijn gedoemd; ook daar in die voormalige voogdij huisde eenmaal een gedrocht en wel in menschelijke gedaante: de gebieder van de Mayfeld- en Auelgau, de Paltz- graaf Hendrik de Razende. De geschiedenis van den burgt, die eenmaal hier in de nabijheid van de uit zijne bergen naar den Rijn toesnellende Sieg gestaan heeft, is in het duister gehuld. Den naam van Sigiberg droeg hij naar de Sicambren op wier grondgebied hij lag. De eerste historische berigten uit de elfde eeuw knoopen zich vast aan den straks genoemden woesteling, die tot behoud van grond en burgt met aartsbisschop Anno of Hanno II van Keulen in twist geraakte, in laatstgemeld land een inval deed, alles neersabelde, de dorpen in brand stak en de arme bewoners naar Keulen deed vlugten. De aartsbisschop sprak den banvloek uit over den somberen paltzgraaf, wiens bloeddorst onverza- digbaar was. Hendrik, wien deze banvloek te zwaar drukte, vroeg vergiffenis, schonk aan den bisschop Siegburg als zoenoffer en begaf zich in een klooster, maar verscheen spoedig weder op het terrein, verzamelde een nieuw leger en deed nogmaals een aanval op het stift. Naauwelijks echter stond hij bij Kochem aan den Moezel tegenover de troepen van den aartsbisschop, toen hij met zijne gemalin, die niet de eveneens afgelegde kloostergelofte wilde breken, in twist geraakte en haar doodde. Luid lagchend keerde hij naar de zijnen terug om hun die daad mede te deelen. Maar daardoor geraakte het leger in oproer en liep het uiteen. Hendrik werd nu gevangen geno- men en weder in het klooster opgesloten, waar hij, streng bewaakt, tot het einde zijns levens verbleef. Aartsbisschop Anno wilde daarop het oord waarin Hendrik geleefd had van zijne wandaden zuiveren en maakte daarom van den Siegburg een klooster, gelijk de sage meldt, nadat hem een engel was verschenen, die hem geraden had op die rots zijn graf te doen maken, daar zijn einde nabij was. Volgens eene andere legende verscheen op zekeren dag, ten teeken van verzoening, boven den Siegburg een groot gouden kruis aan den hemel, dat de bisschop voor eene vermaning Gods hield. Dit had ten gevolge dat in 1064 met den bouw der kerk en van de abdij een begin werd gemaakt, en deze reeds weinige jaren later werden ingewijd. � Geen tien jaren daarna werd aarts- bisschop Anno, die dit plekje tot zijn geliefkoosde verblijfplaats had gekozen, in het klooster alhier

		314

-ocr page 363-



		begraven. Het oordeel der tijdgenooten over dezen man is zeer uiteenloopend. In Keulen noemde men hem den "oogenuitsteker", omdat hij met gruwzame wreedheid deze straf zou hebben doen toepassen; daarentegen zegt de proost tolgaarder van Siegburg, ongeveer honderd jaar na Anno\'s dood, dat deze man zulk een vroom en godzalig leven leidde, dat hij vier honderd dertig erkende wonderen verrigtte. De abdij kreeg intusschen groote magt en rijkdom; zij ontving aanzienlijke giften van den adel en den keizer, maar zij werd daardoor ook zoo prat op haar invloed en vermogen, dat zelfs het aartsbisdom met haar moest rekenen en eindelijk de aartsbisschop, wien de abt van Siegburg, welke met allerlei rijksprivilegi�n begunstigd was, te overmoedig was geworden, dezen met ge- weld tot gehoorzaamheid moest dwingen. Na menigen strijd en onder den druk des oorlogs gin- gen in 1676 die door het rijk verleende voorregten verloren, en daarmede waren ook de sterke vestingmuren, waarachter de schraapzuchtige monniken, wier getal tot tweehonderd gestegen was, aan allen en alles trachtten weerstand te bieden, door het geschut verbrijzeld. De abdij verviel aan Gulik en Berg. Wat nog van den voormaligen burgt was overgebleven, werd geslecht door het fransche revolutionaire leger. Frederik Willem III, de stichter der universiteit van Bonn, bestemde de nog overgebleven groote gebouwen voor een menschlievend doel en thans wordt het als een krankzinnigengesticht gebezigd. Dat ook de monniken van Siegburg de zeden en gewoonten van hun tijd volgden, bleek uit de omstandigheid, dat bij de opheffing der abdij nog eene wijnschuld was te betalen, ter wier vol- doening de tot den Siegburg behoorende abdij Altenburg aan de schuldeischers moest worden afge- staan, en toch bouwden de monniken ook zei ven wijn, die echter niet voldoende schijnt geweest te zijn om hun dorst te lesschen. Op deze treurige wijze ging de oude heerlijkheid ten gronde. Twee legenden verbinden zich voornamelijk aan den Siegburg en den in den omtrek lig- genden Wolfsberg, die beiden blijkbaar slechts omwerkingen zijn van hetzelfde verhaal. Het volk knoopt gaarne bestaande sagen vast aan oorden, die meer in zijn nabijheid zich bevinden, wanneer zij het daartoe geschikt voorkomen. Ook de eerste abt van Siegburg, de heilige Erpho, zou zich, even als de jonge monnik van Heisterbach, verdiept hebben in het vers van den psalm. "Duizend jaren zijn bij den Heer als eene nachtwake.\'\' Met welk gevolg echter is onbekend. In Wolfsberg daarentegen zit in een rotsspleet, als een Kyffhauser, slapend op een steenblok, een grijze koning met langen baard, met beide handen op een magtig zwaard rustend. Voor de opening van de spelonk liggen geharnaste ruiters te slapen, en naast hen staan rijk getuigde strijdrossen, die ongeduldig trappelden op den bodem toen zij plotseling versteenden. Die toegang tot de rotsen opent zich jaarlijks tusschen twaalf en een ure in den walpurgisnacht, en wie wil kan dan daar binnen treden. Eens moet een jager den moed daartoe gehad hebben. Toen hij voor den grijzen koning trad, hief deze slaapdronken het hoofd op en vroeg: "Vliegt de ekster nog om den berg?" De jager antwoordde toestemmend, dat hij den vogel nog had zien vliegen. Toen stond de koning op; ook de slapende ruiters stonden op en hunne zwaarden kletterden en de paarden stampten en hinnekten. Toen werd de jager overmand door vrees en hij vlugtte. Donderend sloten zich de rotsen achter hem en op de naburige kerk sloeg het een uur. Hier in Siegburg, op den drempel van het "heilige Keulen", slaat ook voor ons de ure die ons aankondigt, dat de zaak ten einde loopt. Te Keulen zijn wij aan het einde van den Rijn.

		.

		315

-ocr page 364-

m^m&&

%g&mm\'

-J: .-i-.

Keulen uit de verte.

Het Heilige Keulen.

ij hebben het statige, prachtige Zevengebergte achter
Sgjs, ons, de schoonste plek van den Rijn met hare hoogten,
\' van waar men uren ver zien kan, en hare verborgen
dalen, en rigten ons thans noordwaarts, waar de breede
stroom zich in eene engere bedding wringt en tusschen vlakke
oevers voortloopt. De buitensporigheden van zijne jeugd en
zijne jongelingsjaren heeft hij nu overwonnen; hij is thans
een bezadigd huisvader en ziet hoe de rogge en het koren
groeit en vraagt of het aantal schoorsteenen toeneemt en
ook of er meer spoortreinen loopen, en of het aan de schepen
te bemerken is, dat de handelssteden vermeerderen in wel-
vaart, rijkdom en bedrijvigheid.

Vervuld met de herinnering aan het rotsige rivierdal,
dat wij gisteren nog doortrokken, zien wij met verbazing om
ons henen, en ontdekken dat het gansche landschap plotseling
als door een tooverstaf is veranderd. Eene onafzienbare effen
vlakte strekt zich voor ons uit. Aan de oostzijde hebben wij
de Taunusketen, het Westerwald, het Sauerlandgebergte,

Wapen van Keulen.

schijnbaar op den achtergrond en aan de westzijde teekenen

zich de H�nsr�ck, de Eifel, de hooge Benn en de Ardennen
die een halven cirkel vormen, waarvan de voet eenmaal door de golven van den oceaan werd be-
spoeld, waarin de wilde bergstroomen van alle zijden zich neerstorten, in den loop der eeuwen
vaste lagen vormend, die zich langzamerhand verdigtten tot die vruchtbare vlakte, waar doorheen
thans de Rijn vloeit.

Eene ontzaggelijke, van twaalf honderd tot tweeduizend voet breede en van tien tot vijftig

316

-ocr page 365-



		voet diepe watermassa voert de Beneden-Rijn in de gansche uitgestrektheid van zijn loop in statige rust met zich en zinkt daarbij van zijne bedding, honderd veertig voet boven de zee, tot de neder- landsche delta af, zonder eenigen waterval te vormen, daar zijne wateren hier nergens meer over rotsen loopen. Terwijl hij aan zijne regterzijde nog de vrij belangrijke bergstroomen de Sieg, de Wupper, de Roer en de Lippe in zich opneemt, ontvangt hij aan de linkerzijde, tot op neder- landsch grondgebied, slechts met uitzondering van de Erft, die iets meer beteekent, alleen zeer kleine beken, terwijl de prachtige stroom met zijn majestueus verleden ten slotte nog het ongeluk heeft bij zijne komst op nederlandschen bodem, die onophoudelijk met de zee moet kampen en slechts door kunstwerken daartegen verdedigd wordt, zijn eerlijken naam te verliezen en slechts als een onbeduidend riviertje naar den oceaan te vloeijen , terwijl andere rivieren de magtige golven van den duitschen stroom in zich opnemen en op dien roof groote schepen zeewaarts dragen. Zoo gaat dan de magtige, van zijn oorsprong af duitsche stroom als zoodanig verloren, en de fiere watermassa van den Rijn bereikt eerst de zilte baren door de vlakke landen van Neder- land, maar zoo deze minder trotsch en indrukwekkend zijn, de vruchtbare beemden, de welige akkers en het grazende vee wegen toch op tegen de stoute rotsen en de in puin gestorte burgten der roovers van weleer. Zoo liggen daar dan de landen van den Beneden Rijn voor ons, een reusachtig, rijk ge�llu- streerd werk, waarvan de afbeeldingen ons bladzijde voor bladzijde eerst de wordingsgeschiedenis van den bodem zelven leeren kennen, dan de nog ruwe voetstappen van zijne eerste bewoners en veroveraars doen zien, tot zich de romeinsche beschaving in kasteelen, torens, bruggen en we- gen reeds sierlijker openbaart, met juistheid de punten aangevend, waar uit die vestingwerken de thans nog bloeijende, digt bevolkte steden ontstonden. Dan zien wij weder de altijd kostbaarder nagelaten sporen van latere eeuwen voor ons; den frankischen en duitschen keizerstijd in stevige, fiere burgten en sloten en paleizen, wier stoute overblijfselen ons met ontzag vervullen, en ein- delijk in de pracht der eerste domkerken, kloosters en kerken, zoo als zij zich thans nog aan ons 317

		*

-ocr page 366-



		oog voordoen, als het schoonste wat de menschelijke geest op dat gebied kan scheppen. En slaan wij de volgende bladzijden op, dan zien wij hoe de oude steden zich ontwikkelen, zich omringen met stevige muren, binnen welke burgers en edelen op elkander inhieuwen om zich te zamen te verbinden tegen de zoogenaamde beschermheeren. Van al dat woeste, oorlogzuchtige rumoer der steden, uit dien tijd der roofridders en oud- adellijke straatroovers bespeurt men thans nog duidelijk de sporen, maar hun tijd is voorbij. Heer en meester is hier thans de stroom. Want waar wij den blik wenden, overal zien wij in zijne ruste- looze bedrijvigheid de tallooze raderen en stangen en zuigers onophoudelijk in beweging, millioenen assen wentelend en reusachtige hamers opheffend; hier de werktuigen in beweging zettende, ginds de raderen ronddraaijend van stoomboot of Iokomotief. Ook de rijkdom van dit gezegend oord, den Beneden-Rijn, ligt daarin, dat alles zoo wonderbaar zich aaneensluit, dat de erts in den onuit- puttelijken bodem broederlijk rust naast de steenkool, dat tusschen de groote nijvere fabrieksteden onmetelijke akkers een ware korenschuur vormen, dat op de onafzienbare heidevelden de schaaps- kudden gereed staan om zich ten dienste der wollenweverijen te laten scheren, en dat midden door dit heerlijke land, als het groote middel van gemeenschap , de magtige stroom vloeit, de bootjes en zee- schepen en de kleine en groote stoombooten, in onafgebroken reeks met zich voerend van oord tot oord. Of wij de oevers van den Rijn te voet volgen of wel op een der stoombooten plaats nemen of de reis vervolgen met den spoortrein, die langs beide oevers de ruimte doorklieft, altijd heeft men hetzelfde uitzigt, en wij zullen daarom de laatste reisgelegenheid maar kiezen, die ons in de gelegen- heid stelt groote afstanden af te leggen, om op de onbeduidende dorpjes en stadjes in het voorbij- gaan een blik te werpen. Bij voorkeur nemen wij den sneltrein van Bonn naar Keulen om de weinig sshilderachtige, eenvoudige landstreek tusschen deze beide steden door te vliegen. Een heuvelketen, het zooge- naamde voorgebergte, beperkt het uitzigt naar het westen en verliest zich in steeds kleiner wor- dende hoogten, die eindelijk in de vlakte overgaan. De spoortrein volgt stampend en snuivend het land, midden tusschen de beide steden, door eene prachtige lommerrijke oase, Br�hl, met haar fraai slot te midden van een heerlijk park met reusachtige boomen, uitgestrekte grasperken en stille meren. Maar niet alleen het rustige, onbewoonde slot boeit onzen blik, wij zien ook de be- koorlijke buitenplaatsen van rijke keulsche burgers, waarvan de hel gekleurde huizen en de digt begroeide veranda\'s, met hunne terrassen en balkons, in vliegende vaart ons voorbij ijlen. Slechts bij uitzondering gelukt het ons een der fraaije huizen langer in het oog te houden, een groet toe te werpen aan den tuin, die schittert in den zonnegloed, en aan den ouden heer, die met welbe- hagen zijne steenen beelden beschouwt. Maar voort gaat het, en het huis en de tuin zijn aan onze blikken ontrukt, niet echter aan onze herinnering, want terwijl wij ons in een hoek der coup� neervlijen, herleeft voor ons geestesoog een warme zomernacht, toen wij daar op het terras met uitstekenden wijn en nog voortreffelijker vrienden waren gezeten. Die droom voert ons ook naar lang vervlogen tijden terug, toen wij voor de eerste maal den Rijn volgden, niet langs de ijzeren spoorstaven, welke er destijds nog niet waren, maar op het dek van een dier lichtgroene stoomboo- ten, en toen wij juichend met onzen hoed zwaaiden bij den eersten blik op het heilige Keulen, dat men van de rivierzijde zien moet om het majestueuse, inderdaad verheffende voorkomen van de stad naar waarde te beseffen en met bewondering te aanschouwen. Het schijnt zelfs of vader Rijn met welbehagen haar voorbijstroomt, en daarom zulk een wijden bogt maakt, die den oever vormt, waaraan de stad zich trapsgewijze verheft, de eene rij huizen boven de andere vertoonend, lange reeksen daken en spitse gevels, tal van kleine gebouwen, afgewisseld door massieve muren, waar- boven koepeldaken en honderden torens zich verheffen, die echter allen weder schijnen te strekken om ��n enkel punt te doen uitkomen, den indrukwekkenden dom, die met zijne duizenden spitsen en hoeken en kanten, zijne reusachtige pijlers, zijn hooge vensters, bestraald door den zonnegloed, een reusachtig juweel schijnt, hoog verheven boven alles wat hem omringt, en die reeds uit de verte de verbaasde blikken op zich vestigen doet. 3i8

-ocr page 367-



		Als een dreigende schildwacht ontvangt ons aan het begin van dit reusachtige stadsgezig de toren, in de twaalfde eeuw in romaanschen stijl gebouwd met zijne vierzijdige tinnen. Deze vormt het begin van den nog goed bewaarden ringmuur der stad, die met diepe grachten en uit- stekend schoone poorttorens, waaronder vooral de Severinspoort en de Gereonspoort, Keulen in een halven boog omvatten, wiens koord gevormd wordt door den Rijn, waarop de stoomboot met halve kracht zich voortbeweegt, als zij de haven nadert, zoodat men gelegenheid heeft het levendige tafereel te beschouwen dat de Rijnoevers den voorbijvarenden aanbieden. Boven de oude graauwe vestingmuren, die ook hier aan den Rijn de stad volkomen afscheiden van den stroom en het verkeer slechts door eenige sombere poorten, die meestal des nachts ge- sloten zijn, toelaten, verheffen zich oude en nieuwe gebouwen, wier groote vensters nieuwsgierig er overheen blikken , hier en daar door frisch groen versierd, slingerplanten, kleine met laurierboomen, soms ook met oranjeboomen, bezette terrassen, die meestal een wijnhuis of een der vele restaurati�n aankondigen, welke achter den muur zijn gelegen. Tal van stoombooten en andere vaartuigen, die hier niet ver vanden Bayentoren achter groene boomen verscholen aan den oever liggen, wijzen de plaats aan van de vlugthaven en dit is in zoo- verre een merkwaardig punt op het stroomgebied, omdat hier voorheen een uitgestrekt eiland was gelegen, waarvan nog een klein gedeelte als Rheinau bekend is, en dat waarschijnlijk het eerste landingspunt was voor hen, die Keulen hebben gesticht, de oude Ubi�rs, welke oeverbewoners reeds in dien tijd een handeldrijvend volk waren en hier zoo vele schepen hadden, dat zij konden aan- bieden om het geheele leger van Caesar naar den regter oever over te brengen. Ook hadden de Ubi�rs hier � maar op den regter oever�hun nationaal heiligdom, hun Tuitz, het tegenwoordige Deutz, dat aan Teut was gewijd, en op den linker oever hunne Ara Ubiorum, ongetwijfeld de voor- gangster van den lateren christelijken Dom. Langzaam den Rijnoever voorbijglijdend, verschijnen ons thans, als met den boven beschre- ven muur vereenigd, de grootsche keulsche hotels, welke vroeger, toen de Rijn nog het voor- naamste middel van verkeer was voor de vreemdelingen, den eersten rang innamen, terwijl thans niet minder aanzienlijke concurrenten in andere deelen der stad, vooral in den omtrek van het spoorwegstation, ontstaan zijn. Toch is in de betrekkelijk smalle straten tusschen deze Rijnh�tels en het drukke gedeelte van de stad het verkeer niet afgenomen en onwillekeurig meent men dat er iets bijzonders moet zijn gebeurd, wanneer men die digte menschenmassa, wandelaars en men- schen die zaken doen, van en naar den Bayentoren ziet gaan en komen. Het is een bestendig heen en weer golven, dat hoe langer hoe drukker wordt, naarmate men meer de schipbrug nadert, waar de stoombooten aanleggen. Ternaauwernood begrijpen wij hoe onze stoomboot door de menigte sche- pen zich een doortogt kan banen, terwijl de meesten met dikke kabels aan de kaden zijn vastge- sjord of aan zware kettingen voor anker liggen en zulk een treffend beeld van het handels- en scheeps- leven aanbieden. Wij herademen, wanneer wij de levendige kade verlaten, om eene wandeling over de kalmere schipbrug te maken, op wier midden wij een nieuwen, nog ruimeren blik kunnen werpen op het heilige Keulen en tevens op Deutz, de liefelijke voorstad op den regter oever gelegen. De toonen der muziek, die van de overzijde tot ons doordringen, lokken ons en wij volgen andere wandelaars naar den regter oever, naar een der uitspanningsplaatsen van Keulen, waar de voorname hotels Marienbildchen en Prinz Karl met hunne onmiddellijk aan de rivier liggende tuinen vooral gedu- rende de namiddaguren zeer druk bezocht worden. Militaire muziekkorpsen wisselen elkander af; de Rijnwijn blinkt in de roemers of de meedrank in de groene kommen, en wanneer wij vooraan bij de borstwering eene plaats gevonden hebben, zien wij de schoone stad, zachtkens uit den stroom oprijzend met hare honderden torens en torentjes, in een reusachtigen boog v��r ons liggen. Daar ginds aan onze regterzijde volgt over de ijzeren kokerbrug de eene spoortrein den anderen; booten van hollandsche, dusseldorpsche of boven- of middenrijnsche maatschappijen, die leggen allen in de vrijhaven aan en naast haar liggen de groote zeilschepen, die regtstreeks uit zee 319

-ocr page 368-



		Keulen. Aan het "Thtirmchen."

		komen en die met hunne hooge masten en ra\'s, met hunne elkaar schijnbaar kruisende touwen zulk een belangwekkend schouwspel opleveren. In den tijd toen de Rijn hier nog in twee armen gesplitst werd en daardoor een klein, vrij verheven eiland vormde, bood dit zulk een geschikt overgangspunt over den Rijn aan, dat reeds Caesar, die van de Sambre en de Maas herwaarts kwam, hier zonder groote inspanning in tien dagen zijne houten bruggen sloeg, misschien wel op hetzelfde punt, waar later Konstantijn de Groote zijne prachtige steenen brug over de rivier bouwde, nadat hij eerst den kleinen zijarm met eenige bogen tot aan het eiland overspande en zoo de moeijelijkheden van een brugbouw over den bree- deren arm gemakkelijk overwon. Ook later, toen bisschop Bruno de brug van Konstantijn, wegens eene onverklaarbare reden, had doen wegbreken en een bevoorregt gild van veerschippers in het leven had geroepen, bleef hier toch ten allen tijde een hoofdpunt voor den overgang over den be- neden Rijn. Evenals Caesar en Konstantijn trok ook Karel de Groote bij zijne oorlogen tegen de Saksers vaak over den stroom en gelijk de germaansche Franken, toen zij een inval deden in het romeinsche Gallie, togen omgekeerd de Franschen bij hunne tallooze aanvallen op Duitschland langs dezen weg. Voor het belang van dit overgangspunt getuigt ook wel, dat hier aan den Beneden Rijn de eerste vaste spoorwegbrug werd gebouwd. Gelijk ons boven de Bayentoren het aanvangspunt der stad schijnt, zoo kan men daar beneden de ijzeren brug van den Rheinischen spoorweg als het einde er van beschouwen, maar slechts in schijn, want aan gene zijde van die zware leelijke keten, die den stroom schijnt af te sluiten en als een lompe balk over de golven ligt, strekt zich de stad nog tamelijk ver uit langs de rivier en eindigt dan met sterke vestingwerken en bastions, diepe grachten en lommerrijke wallen, die eene schoone wandeling aanbieden langs de landzijde en bij het Th�rmchen tevens den toegang vormen tot de voornaamste uitspanningsplaatsen van het tegenwoordige Keulen. 320

-ocr page 369-



		�

-ocr page 370-



		Keulen. St. Gereonskerk. Wenden wij, bij de uitmonding van de oude vlugthaven gekomen, den blik achter ons en zien wij stroomopwaarts, dan ontvouwt zich voor ons een even schilderachtig tafereel der stad en van den breeden stroom met zijne langzaam zich voortbewegende zeilschepen en voor anker lig- gende stoombooten. De hooge vestingmuur met zijne gewelfde poorten vormt een donkeren voor- grond, waarboven en waarnaast tal van torens en vooral het statige gebouw der kerk van Sint Martinus in het oog vallen, een stout, magtig en toch met zijne vier hooge hoektorens sierlijk romaansch gebouw. Ook ziet men de zware vormen van de spoorwegbrug hier in de verkorting, daarboven de torenhooge pijlers en aan beide zijden de bronzen ruiterstandbeelden van koning Friedrich Wilhelm IV en keizer Wilhelm, waardoor dat ijzeren gevaarte een veel beteren indruk maakt Westelijk tusschen de Gereons en Ehrenpoort ligt de groote stadstuin met zijne lommerrijke lanen, zijne drinkhuisjes voor mineraal water en zijne zeer bezochte restaurati�n. Voor een avond- wandeling ligt hij echter wat ver af; daarom volgen wij de brug over de monding der vlugthaven, langs de schoone tuinen en villa\'s naar den zo�logischen tuin, zoo smaakvol en prachtig aangelegd en waar de dieren, gezonde, prachtige exemplaren, gehuisvest en verpleegd worden naar hun aard. Een klein eind verder voert de weg naar den botanischen tuin van het Genootschap Flora, een der bekoorlijkste en fraaiste inrigtingen van dien aard, waar op schoone avonden de groote wereld van Keulen pleegt zamen te komen en bij de toonen eener voortreffelijke muziek de dames in rijk schitterend baltoilet zich in de lanen bewegen, groepen vormen rondom de uitgestrekte, wel- riekende bloembedden of mijmerend de schaduw genieten van de slanke palmen en allerlei vreemde, merkwaardige boomen en planten met reusachtig, schoon gebladert, die schilderachtig zijn geplaatst en hier in het noorden de gansche prachtige vegetatie van een zuidelijk landschap te aanschouwen geven en diepen indruk op den wandelaar maken, vooral, wanneer in die zeldzaam schoone lanen het brullen der wilde dieren weergalmt. 321 41 *

-ocr page 371-



		Helaas! het is ons niet vergund hier lang te blijven en wij begeven ons door de schaduw- rijke dreven langs het Th�rmchen en den Gereonswal, waarin de nachtegalen zich doen hooren, naar de Gereonspoort om door dit grootsche, kasteelvormige, overoude gebouw in romaanschen stijl en, met gothische ornamenten versierd, naar de stad terug te keeren. Van het openbare leven ontvangen wij hier in dezen doolhof reeds een voorsmaak in het ratelen der tallooze wagens onder de gewelven , in de kronkelende straten langs de wallen, in de dreunende bruggen en op enkele uren van den dag is het zelfs moeijelijk door dezen stroom van menschen en dieren van allerlei soort, tusschen ruiters en rijtuigen, zware vrachtwagens en de bekende hier aan den Beneden-Rijn zeer in zwang zijnde, groentekarren op twee hooge wielen, de poort te bereiken. Gelukkig vinden wij achter de Ge- reonspoort op onzen weg niet zoo terstond eene voortzetting van dit drukke gewoel, daar wij ons naar het betrekkelijk stille, met bloemen versierde plein bij de Gereonskerk begeven , om dezen eigen- aardigen, middeneeuwschen kerktuin te beschouwen, in welks oudste gedeelte, een rond gebouw, zich onmiskenbare sporen van romeinschen oorsprong zijn te ontdekken, terwijl het tienhoekige schip gothisch en het lange koor romaansch is. Eeuwen lang werd daaraan gebouwd, hier bijgewerkt, daar weggebroken, in het koor zoowel als in het voorportaal een gewelf aangebracht, de beide vierhoe- kige torens gebouwd en, zoo uit dien hoofde Sint Gereon thans ook de meest verschillende bouwstijlen vertoont, blijft het toch een der meest belangrijke kerken van Keulen; welke belangrijkheid nog verhoogd wordt door de legenden uit den eersten christentijd. Ter herinnering aan de martelaren van het thebaansche legioen, dat met zijne aanvoerders Gereon en Gregorius in de groote christenver- volging onder Diocletianus in het jaar 286 hier voor het geloofden dood vond, moet keizerin Helena, de moeder van Konstantijn den Groote, het bouwen der kerk hebben bevolen. Wat sagen, legenden en geschiedenissen betreft, geene stad is daarmede zoo rijk gezegend als Keulen en waarheen wij den blik wenden, vinden wij getuigenissen en blijken daarvan, hetzij in de overblijfselen eener zuil of in een ouden toren, of wel in een half verganen kop, die uit den gevel van een gebouw op ons neerblikt, zooals de yabbcck aan het raadhuis, die bij eiken slag den muil openspert, of de twee paardenkoppen die voor het hooge venster van een fraai huis op de Neu- markt zich vertoonen. De Neumarkt, een der grootste openbare pleinen van Keulen, in het vierkant met boomen beplant, waaronder des middags de wachtparade wordt gehouden, die dan onder de ruischende toonen der muziek, waarbij zich de bonte schitterende uniformen vertoonen, een treffend schouwspel oplevert, is thans, nu de avond gevallen is, bijna ledig en zeer stil. Op het loof zijner boomen smelten de laatste stralen der ondergaande zon, die den koepel verguldt der statige Apostelkerk en het prachtige gebouw verlicht met zijne drievoudige basiliek van pijlers, zijne slanke hoektorens en zijn vierhoekigen hoofdtoren. Schilderachtig vooral prijken t.isschen het groen der boomen het koor en het oostelijke zijschip, met zijn groote ronden absiden, die met twee rijen rondbogige gewelven en eene daarboven omloopende kleine galerij versierd zijn. Wij maken gebruik van de laatste zonnestralen om aan den Sint Peter, die in de onmidde- lijke nabijheid gelegen is, nog een bezoek te brengen en nog de altaarschilderij te zien, een der meesterwerken van Rubbens, de Kruisiging voorstellende. Middelerwijl is de avond gevallen en daar wij geen tijd beter geschikt achten dan den invallenden nacht om onzen tooverstaf te zwaaijen en op de Neumarkt plotseling een ander tafereel te voorschijn te roepen, verzoeken wij verschooning voor deze fantasie en noodigen wij den lezer uit ons te volgen, wanneer wij van den zwoelen zomeravond plotseling ineen vrolijken, helder wintermorgen overgaan, en de boomen met hunne bladerlooze tak- ken doen aanschouwen en de daken met eene ligte laag sneeuw bedekt, terwijl op het ruime plein de eerste sporen zich vertoonen van het karnaval, dat hier bij den aanvang der vasten zijn hoofd- kwartier vindt. Aan de oostzijde van het plein is eene tribune opgerigt met witte en roode vlaggen versierd en de kleuren van alle steden vertegenwoordigende, die hare afgevaardigden naar de karnavalsfeesten zonden. Hier staan de "Keulsche Vonken," de oude stedelijke wachters, aldus genoemd naar hunne 322

-ocr page 372-



		hoogroode uniformen ; zij staan op post met het oude musket naast zich , en breijen aan reusachtige kousen. Niet ver van daar zien wij het hoofdkwartier der Vonken, hun wachthuis, hunne gevangenis, de marketenster met haar ezel en den kommandant dezer oude eerbiedwaardige schaar op een trom- mel gezeten en een sober ontbijt gebruikend. Op alle kerktorens heeft het tien ure geslagen, het uur waarop zich de geheele stoet uit alle deelen der stad naar het vereenigingspunt op de Neumarkt in beweging stelt. Nadat de opmerk- zaamheid der hier reeds verzamelde menschenmassa door een luid hoera of de kreet, welken men onophoudelijk hoort: do k�tl gett reeds menigmaal misleid is, verschijnt onder schetterend trompet- geschal een statige ruiterschaar, de schutterij in de keulsche kleuren, rood en wit. Zij begeleidt den wagen met het vierspan, waarin het feestcomit� is gezeten, dat terstond den Vonkenwacht inspec- teert, alle voorbereidselen in oogenschouw neemt en dan aan alle vier de hoeken van het plein schildwachten te paard stelt tot het ontvangen van de verschillende deelen van den optogt, die stipt op hun tijd van alle zijden aankomen. Thans wordt het ruime plein gevuld met voetgangers en ruiters, met hooge wagens met vier of zes paarden bespannen, die met alle kleuren zijn versierd en omhuld, waarop rijk gecostumeerde per- sonen op de eene of andere wijze eenig gebrek van onzen tijd zinnebeeldig aan de kaak stellen of de algemeene vroolijkheid opwekken door eenige gebeurtenis uit de laatste dagen komisch af te beelden. Daar tusschen bemerkt men de ernstige groepen, ruiterbenden in het trouw historisch ge- waad van vroeger jaren, alsmede figuren uit den keulschen karnavalsstoet, die altijd dezelfde blijven en de eene of andere geschiedkundige beteekenis hebben. Een van hen plaatst zich vooraan van den langzaam zich opstellenden stoet, als de aanvoerder van het geheel. Het is een klein onbeduidend wezen in wit en rood gfewaad met een schild in de linkerhand en een houten sabel in de regter. Gekke-Barendje noemt men hem en deze historisch geworden figuur uit de vroegste tijden van Keulen nam oudtijds ook deel aan processi�n en danste voor het hoogeerwaarde, waarschijnlijk eene toe- speling op koning David, dansende voor de Arke des Verbonds. Ook thans gaat gekke-Barendje voor- uit, zoodra de stoet zich in beweging zet, niet statig of fier, maar vrolijk springend en dansend op de maat der trommels en dwarsfluiten, die hem volgen en de muziek van een eveneens bij eiken karnavalsstoet vertegenwoordigd genootschap van heilige knapen en heilige maagden, in ouderwetsch burgerlijk gewaad; de meisjes met groote witte kappen en witte schorten, de jongens met breede steken, korten broek en zwarte kousen. Zij gaan twee aan twee en bootsen gekke-Barendje na, dan- send op de melodie van den ouden keulschen volksmarsch. Het was voor ons een waar genot om dezen optogt te aanschouwen, hetzij voor het raam van eene familie, met wie wij bevriend waren ofwel op den hoek van eene straat hem nogmaals te zien voorbij trekken; of ook wel in de straten van Keulen zelf het karnavalsleven gade te slaan en te volgen, van den bekenden waarschuwenden kreet "Gek los!" tot aan het onschuldige hoed aftrekken van iemand, die te saai en te droog is om scherts te verstaan. Maar wij hebben andere pligten en zijn helaas! niet in staat aan het schitterend gemaskerd bal in het Koophuis of in G�rzenich deel te nemen en durven ons ter nauwernood veroorlooven een blik op het reusachtige, verblindend verlichte en rijkversierde kolossale gebouw te werpen, dat bij zulk een feest vijf a zes-duizend menschen bevat. Ras is de lustige, schitterende karnevalstijd als een schoone droom bij het ontwaken weder vervlogen en wij staan voor het hooge breede gebouw, waarin het luidruchtige bal plaats had en daar vernemen wij dat G�rzenich een der meest grootsche, oudste niet-kerkelijke gebouwen van Keu- len, in de vijftiende eeuw werd gebouwd, en zien wij dat het tot de kroonlijst is versierd en op zes plaatsen van fraaije kleine wachttorens is voorzien, Zijn naam ontleent het aan het geslacht van G�rzenich dat het stichtte. Ook destijds, even als thans, was de groote bovenzaal die eene geheele verdieping inneemt, bestemd voor feestelijkheden, inzonderheid wanneer de duitsche keizer de stad bezocht. V��r alles echter moeten wij gewag maken van het Raadhuis, dat weinige schreden van G�rzenich ligt verwijderd en in bevalligen renaissance stijl is gebouwd en zulk een bekoorlijken

		3²3

-ocr page 373-

wm�

n
<
p

C
O

v «;

\\ V*

-ocr page 374-



		�

		Keulen. Stadhuis.

		�

		indruk op ons maakt door het kleine plein met zijn sombere ouderwetsche huizen, waar niets onze mijmeringen stoort, wanneer wij de fraaije vestibule, tevens de ingang van het Raadhuis, in [onze verbeelding bevolken met de figuren dier mannen, die in zwart laken of fluweel met hun witten hals- kraag en gouden eereteekenen hier uit- en ingingen en de regten hunner stad handhaafden. Van den eeuwen lang gevoerden strijd tusschen de keulsche burgerij met de aartsbisschoppen en keurvorsten, zien wij ook hier in de vestibule van het Raadhuis eene herinnering in de helden- gedaante van burgemeester Gryn, een zeer regtschapen man, die, naar de legende verhaalt, door heime-

		324

-ocr page 375-



		*

		De haven in Keulen.

		lijke vijanden, welke een leeuw hielden, te gast was genoodigd. Na den maaltijd stelden zij hem voor het dier te gaan bezigtigen en terwijl zij hem daarbij, schijnbaar uit eerbied lieten voorgaan, maak- ten zij van de gelegenheid gebruik om hem den grendel van het hok, waarin het uitgehongerde dier was opgesloten. te doen wegschuiven. De leeuw viel terstond op hem aan, maar de stoutmoedige man stiet zijn linkerarm waarom hij zijn mantel gewikkeld had, in den opengesperden muil en doorstak hem met het zwaard, dat hij in zijn regtervuist omklemd hield. Het volk bevrijdde zijn beminden burgemeester en hing de booswichten aan de deur hunner woning op. Deze strijd met den leeuw zien wij nog in steen afgebeeld in de vestibule, waardoor wij het oude eerwaardige gebouw binnentreden en waarin de breede steenen trappen naar de groote Han- sezaal voert, waar wij een ruimen blik kunnen werpen op de diep liggende Rijnoevers van Keulen, alsook op het levendig verkeer op de oude markt, met haar overvloed van ooft en groenten, de gaande en komende koopers, en vooral op de verkoopsters met hare donkere, katoenen mantels en witte kappen, die om hare woorden rijkheid bekend zijn. Een zeer levendig tafereel vormt het geheel. Hoog en statig verheft zich hier op de markt de raadhuistoren, waarop, gelijk wij reeds mededeel- den , zoo vaak er een uur slaat de kop van den grooten Jabbeck zijn muil opent. In de dagen van den strijd, dien de magtige vrije rijksstad met hare aartsbisschoppen voerde, zullen hier op het stadhuis wel onderhandelingen hebben plaats gehad met den magtigen aartsbis- schop Konrad von Hochstaden, die zich de meest willekeurige inbreuken op de regten der stad ver- oorloofde, munt sloeg, waartoe hij niet geregtigd was, te Neuss een nieuwe tol op den Rijn vestigde

		325

-ocr page 376-



		en keulsche burgers, die hem niet welgevallig waren, eenvoudig door zijne soldaten liet oppakken. Hij hitste de burgerij aan tegen de patrici�rs, trachtte, nadat men hem uit de stad had verdreven, door middel van grieksch vuur de schepen aan den oever te vernielen en deed hierdoor een alge- meenen strijd in de stad ontstaan, waarin, volgens de overleveringen in kronieken en gedichten, door de kleine burgers bewonderenswaardige heldendaden werden verrigt, en die daarmede eindigde dat , nadat de lang vijandig tegenover elkander staande partijen der stad zich hadden vereenigd en drie bisschoppen voor de Keulenaars hadden moeten zwichten, een compromis tot stand kwam, krachtens hetwelk geen der gewelddadige en heerschzuchtige prelaten zonder vergunning van den magistraat in de stad overnachten mogt, wanneer zij van Bonn � waarheen de zetel van het aartsbisdom ver- plaatst werd � naar Keulen kwamen om het domkapittel te bezoeken. Wanneer men voorts bedenkt, dat Keulen reeds in die dagen, gelijk het lied zegt, was ein Kroin Boven allen steden schoin, dan kan men zich waarlijk niet verwonderen, dat zijne magtige kooplieden, waaronder een Mathias Overstoltz die om zijn burgerdeugd, kracht, moed en edele gezindheid met een Lorenzo de Medici kon worden vergeleken , niet geneigd waren om zich aan kerkdijken overmoed te onderwerpen. Keulen toch was destijds reeds het middenpunt van den handel tusschen Griekenland, Hongarije, Oostelijk en Zuid-Duitschland eenerzijds, en Frankrijk, Engeland en Denemarken anderzijds. In Londen bezaten de Keulsche kooplieden een magazijn, dat als de kiem der Hanse beschouwd wordt. Het Keulsche stadsregt en het Keulsche regt dienden voor de wetgevers van vele staten tot voorbeeld en Keulsche munten, maten en gewigten waren het meest in zwang. Op alle zee�n zag men de Keulsche sche- pen en wanneer men bedenkt dat de stad destijds reeds tachtig duizend weefstoelen bezat, dan kan men een begrip krijgen van hare magt en grootheid, welke een gewelddadig man, als aartsbisschop Kon- rad von Hochstaden was, wel aanleiding kon geven om aanslagen op hare vrijheid te wagen. Toch is diens naam ook in waardiger en edeler zin tot ons gekomen. Hij toch is de stichter van den dom, die in het jaar 1248 werd begonnen. Hij heeft slechts het begin van het grootsche werk beleefd, want eerst vier en zeventig jaar later kon het koor worden ingewijd, de muren van, het aangrenzend schip der kerk werden tot aan het dak met de prachtigste geschilderde glazen gesierd de zuidelijke toren verhief zich als eene zware massa met de bewonderenswaardige architectonische versieringen tot op de hoogte van het koor en daar werd de schraag gesteld, die ook ons geslacht nog heeft gekend en die eeuwen lang zoo somber boven de huizenmassa uitstak en een der kenmerken van Keulen werd. Het geheel vertoonde zich van verre en van nabij als eene indrukwekkende ru�ne en het koor, dat daarna werd vergroot, stond slechts in lossen zamenhang met het lage schip der kerk dat onvoltooid bleef en ter naauwernood tegen de ruwheid van het weer was beschut. Terwijl het reusachtige zuidelijke torenstuk reeds begon te vergaan, mos en slingerplanten tusschen de graauwe steenmassa voortwoekerden en statige boomen opwiesen, was de noordelijke ter nauwernood begon- nen toren niet meer dan een woeste steenhoop. Het is dan ook geen wonder dat het, in zijne details nog altijd grootsche bouwgewrocht in den franschen oorlog op het laatst der voorgaande eeuw als fouragemagazijn dienst deed. Eerst na de in bezitneming van de Rijnprovinci�n door Pruissen begon de restauratie. Toch was er oorspronkelijk slechts sprake om het bestaande zoo goed en zoo kwaad als het kon te behouden, tot dat op een schoonen herfstdag van het jaar 1840 een reusachtige vlag met het woord Protectori van de schraag op den Dom wapperde en "koning Friedrich Wilhelm IV onder een door wijnranken omloofd paviljoen aan het zuidelijke portaal van het schip met drie hamer- slagen den grondsteen legde en daarbij de belofte deed dat hij den bouw van den dom tot aan de voltooijing zou helpen bevorderen. Dien bouw leidde destijds de kundige Zwirner, van wien hij in handen van den tegenwoordigen dombouwmeester Voigtl overging, welke beide bekwame meesters het zoover bragten, dat wij hoop mogen koesteren binnen weinige jaren op beide torens de spitsen te 326

-ocr page 377-

f*qt�0U��B/�g.

: j v�.v-V


	UBEJEJUOJ.^ ■ _VV\'-------1 ^S:\'^:t\'\'l \'t*

sss*

^;_ ��^^»»«iiii»Bsi*\'i

essa�i

-ocr page 378-



		Apostelkerk te Keulen.

		zullen aanschouwen. Thans reeds kunnen wij door het voorportaal binnentreden en wanneer wij vol bewondering in de schemerachtige reusachtige ruimte staan, nu, eeuwen later, nog den geest van den scheppenden meester gevoelen en de beelden zijner phantasie aanschouwen, terwijl wij met die- pen eerbied in het hart dit kunstgewrocht doorwandelen. De pracht van het hemelhooge gewelf van schip en koor is van eene majestueuse een- voudigheid, die alle denkbeeld overtreft; in eene onafzienbare reeks staan de groepen slanke zuilen, als boomen van een eeuwen oud palmenwoud die aan de kapiteelen door hunne kroonen van sier- lijk gevormde bladen zich met elkander verbinden door spitsbogen en aan het oog dat hen volgen wil bijna onbereikbaar toeschijnen. Laat zich ook het onmetelijke van het heelal niet door eene be- perkte ruimte afbeelden, toch ligt in dit stout omhoog rijzen der pilaren en muren iets dat de grenzen der zintuigen overschrijdt en de verbeeldingskracht in het gienzenlooze verplaatst. En hoe is alles in overeenstemming wat ons in dezen heerlijken dom omringt. De slanke elkaar kruisende spitsbogen boven de reusachtige zuilen; de kleurenpracht der ramen, die zulk een leven- digen indruk maakt wanneer wij uit de schemerachtige ruimte van het schip der kerk den blik daarop werpen en de zonnestraal op vangen, die er zijn gloed aan ontleent en zich kleurrijk afbeeldt op den grauwen steenen bodem; het geheimzinnige gewelf van het door zijne smalle lange met kunstvol tapijtwerk omringde ramen nog reusachtiger schijnende koor, dat wij in geestverrukkig door wan- delen; de rijke kapellen, die hier onmiddellijk aan elkander grenzen; de graven der keurvorsten,

		327

-ocr page 379-



		De Keulsche Dom van binnen gezien, door L. Ritter.

-ocr page 380-





		bisschoppen en ridders, die daar in steen of brons liggen uitgestrekt; het gewelf der schatkamer achter het hoog altaar met de gouden zerk, waarin het gebeente der heilige koningen rii.st en waarop het kunstig gedreven ijzerwerk van het hek ter nauwernood een blik veroorloven en dat ons nogtans met zijne gouden massa en zijne vonkelende edelgesteenten als een tafereel uit de Duizend-en-een- Nacht vertellingen toeschijnt, het graf van den heiligen Engelbert met zijne wondervol geciseleerde gewrochten van zilver en goud! Dit alles grijpt ons zoo krachtig en eigenaardig aan, dat wij den orgeltoon, die thans op eenmaal langs de onmetelijke wanden ruischt, dankbaar zijn voor de uitdrukking welke hij geeft aan ons gemoed. Hij wekt ons als uit een droom en brengt ons in de werkelijkheid weder die ons, ter- wijl wij weder naar den uitgang ons begeven, zeer proza�sch voor oogen staat in den persoon van een zoogenaamden Dom-suisse, eene hooge gestalte in een lang rood gewaad, die een paar woorden prevelt, waarvan wij de zin eerst begrijpen, wanneer hij met een plegtig gebaar met de eene hand op het zilveren bord klopt dat hij in de andere vasthoudt. Hij vraagt een steentje voor den dom- bouw, dat wij hem gaarne toereiken. Wanneer den goedgunstigen lezer na onze snelle, helaas! zeer vlugtige wandeling door Keulen eene kleine afwisseling aangenaam is, dan noodigen wij hem uit ons naar het nabij gelegen station te volgen, niet slechts om daar de bewonderenswaardige inrigting en onverbiddelijk streng gehand- haafde orde gade te slaan bij het ongeloofelijk druk verkeer binnen eene betrekkelijke kleine ruimte, maar ook om getuige te zijn hoe onafgebroken de eene trein na den andoren naar noord en zuid en oost en west, vertrekt, in ��n waarvan ook wij nu plaats nemen en wel in dien, welke den reiziger naar Aken brengt.

		328

-ocr page 381-



		»

		Naar Aken.

		e coup� waarin wij plaats nemen, is ruim en gemak- kelijk; ons gezelschap aangenaam en verscheidene van onze medereizigers zijn bekend met het land, dat wij doorsnijden. Toen wij dan ook onze verwondering te kennen gaven over de talrijke schoorsteenen van fabrie- ken, waarheen wij den blik ook wendden, vernamen wij menige bijzonderheid omtrent de industrie in deze streken, die in dit gedeelte van het Rijnland zeer be- langrijk is. Welke schatten levert deze bodem op, wan- neer hij behoorlijk wordt ge�xploiteerd en hoe velerlei gebruik maakt men van die schatten en hoe nuttig wor- den zij aangewend. Hier ligt een cirkel met eene middenlijn van tien mijlen van Eupen tot Unna, die met zijn kolenmijnen en ijzerwerken, zijn glasfabrieken, zijn katoen-, wollen- en zijde-industrie, ja met de geheele hier heerschende grootsche nijverheid tot eene der rijkste van de wereld behoort. Wij sporen door den langen K�nigsdorfer-tunnel, met eene schoone brug die de oevers van het riviertje de Roer verbindt en werpen een blik op een dorpje, dat ons als de geboorteplaats van den veldheer Johan von Werth wordt aangewezen. Daarop volgt na prachtig groene landerijen een indrukwekkend landschap met digtbegroeide heuvelen dat tusschen zijne heide- en zandvlakten , die bij Eschweiler en Stalberg, door de zwarte koolstof van den bodem en de tallooze hooge rookende schoorsteenen der glasfabrieken en ijzerwerken iets droefgeestigs heeft, en wij herademen schier, wanneer wij spoedig daarop in het schoone, vruchtbare, door glooijende hellingen omringde dal komen, waarin de oude keizerstad Aken gelegen is. Bijna de gansche heuvelkring is met een digt woud bedekt, weiden en boomgaarden vormen een ring om de stad, die door oude muren, torens en poorten nog enger omsloten is. Boven de huizen steken talrijke torens en koepels uit en hoog boven deze die van den dom, het gedenktee- ken, zoo men wil het graf, van den magtigen Keizer, wiens beeld, als mede dat zijner paladijns, door de sagen en legenden met een rijken dichterlijken krans gesierd ons overal te gemoet treedt. Hier ligt het oude slot, de Frankenburg, van alle zijden omringd door stille, onbewegelijke wate- ren, dat den Keizer als door eene toovermagt aan zich verbond; daar boven in het digte woud de met klimop begroeide ru�nen van den Emmaburgt, waar, volgens de legende, de dochter van Karel den Groote haren minnaar Eginhardt door de sneeuw moet hebben gedragen , opdat zijne voetstap- pen hunne minnarijen niet zouden verraden. Regts van ons v��r het noordelijke gedeelte der stad verheffen zich niet ver van de muren twee heuvelen, de Louisberg en daar nevens de Bedevaartskerk van Sint Salvator en even als deze, 329 42

-ocr page 382-



		blikken van alle zijden overoude wachttorens, abdijen, kerken en kapellen, villa\'s, kasteelen en groote fabrieken in het dal neder. Ten zuidwesten is dit begrensd door de laatste helling- van groote berg- wouden, die met de Ardennen in verbinding staan en die, trouwens slechts onbeduidende, overblijf- selen zijn van de jagtgronden, die den Keizer misschien aanleiding hebben gegeven om in deze streek van wouden en bergen bij de geneeskrachtige heete bronnen eene stad te stichten, welker naam Aken men afleidt van het oude Duitsche woord, Aha, water, verwant aan aqua. Ofschoon reeds de Romei- nen de kracht dezer warme baden kenden, hebben zij toch hier, evenmin als de Merovingers, een burgt gebouwd of eene kolonie gesticht, terwijl nogtans Koning Pepijn in 765 te Aken het kerst- en paaschfeest vierde. Keizer Karel bouwde hier, zoo als zijn geheimschrijver en biograaf Eginhardt verhaalt, een klooster van zeer groote schoonheid en schonk daaraan goud en zilver en voorzag het van vensters, tralies en poorten van geslagen metaal. Daarnaast verhief zich, iets hooger, het keizerlijk paleis door een zuilengang met den dom verbonden. Hier waren, naar de legende ons verhaalt, de paladijnen gezeten, wier leven zoo rijk was aan sagen, de wijze aartsbisschop Turpinus, de dappere Roland, Wilhelm van Oranje en zoo vele andere, wier heldendaden in het volkslied bewaard zijn gebleven. Van hier uit begonnen de groote kruistogten, die de magtige held tot in Spanje tegen de Sarace- nen, oostwaarts tegen de Saksen en zuidwaarts tegen de Beijeren en Hongaren ondernam, en zoo ook in werkelijkheid van al den luister van het oude carolingische keizerspaleis niets meer is over- gebleven dan misschien de Granustoren aan het raadhuis, en van het voormalige klooster slechts de achthoek onder den koepel en geen, zelfs niet de geringste sporen meer voorhanden zijn van het groote keizersbad, waarin meer dan honderd menschen te gelijk konden zwemmen, toch wordt nog de herinnering aan dien luisterrijken tijd hier levendig gehouden. En wanneer wij de oude in puin gestorte burgten des Keizers zien en het kalme meer, dat hem zoo onwederstaanbaar naar deze oorden lokte, en daar blijven deed; wanneer wij zijn beeld aanschouwen, geschilderd, in metaal of in steen, of de reliquien die van hem zijn overgebleven: zijn magtigen arm, zijn schedel, in goud en edel- gesteenten gevat, zijn hozen, een prachtige oostersche ivoorarbeid, die allen onder de reliquien inde kathedraal te bezigtigen zijn, wanneer wij den blik opwaarts rigten naar de boschrijke hoogten, waar hij met zijn paladijns ter jagt ging of naar beneden naar de warme bronnen, die ten huidigen dage nog, gelijk voor duizend jaren, hare dampen geneeskrachtige wateren doen opborrelen, dan verschijnt ons de oude nog altijd prachtige keizerstad als een schilderachtig ge�llustreerd sprookjes- boek , dat voor ons wordt opengeslagen. Nadat de groote Keizer gestorven was, werd zijn lijk, overeind in keizerlijk plegtgewaad in een gewelf geplaatst, waar het op een marmeren zetel werd gezet en dit graf met zijne herinnerin- gen aan den magtigen heerscher was de aanleiding dat de stad tot de krooningsplaats der duitsche keizers werd gekozen, van Lodewijk den Vrome af tot Ferdinand I van 813 tot 1531 zijn dan ook zeven en tachtig vorsten in den ouden dom gezalfd en ontvingen daar den keizerlijk-koninklijken scepter. Het is bekend dat het graf van Karel den Groote het eerst door Otto III in het jaar 1001 en vervolgens op nieuw door Frederik I in 1165 geopend werd. Deze liet het gebeente des keizers er uit nemen. Thans weet men niet eens meer, waar zijn graf zich bevindt, maar men toont den bezoeker den marmeren zetel in den achthoek achter het hoogaltaar, die later bij krooningen werd gebruikt als de stoel, waarop het lijk van Karel den Groote was geplaatst. Als krooningsstad behield Aken, waar zeventien rijks vergaderingen en zeventien provinciale concilien bijeen kwamen, nog lang zijne magt en grootheid. Het telde eertijds meer dan honderddui- zend inwoners, maar toen de krooning naar Frankfort werd overgebragt, en tengevolge van de gods- dienstoorlogen in de zestiende en zeventiende eeuw, alsmede door een grooten brand in 1636, waarbij vier duizend huizen in de asch werden gelegd , geraakte het ras in verval. Ook de fransche overheersching was niet gunstig voor de stad en eerst toen zij aan Pruissen viel, toen hare grootsche laken- en machine- fabrieken tot bloei geraakten en van beteekenis werden, toen Aken en het aangrenzende Burtscheid, wegens zijne beroemde geneeskrachtige bronnen eene beroemde badplaats was geworden, ontwikkelde

		330

-ocr page 383-


-	i %
*\'t* -. ■ \'	i^L,	« .\'\'M T
■. 1
l\'dv-l\'
►i llf. 1	1 .,- v	■«

�

l\' I i ■ ^: ■ i ■ ■ ■ ■■ ■ ■


	t v rv	^KT^AW
	.. i.j..iWi\'iili	«t� .-.iiyittt
	�.	n liBi:
	;UlllOrtl>	^!t;:

\',-a //■\':.\' Rfejt�

i ff

F-MJ ^

Dom te Aken van de Vischmarkt gezien, door Th. Weuek.

-ocr page 384-



		zich naar alle rigtingen een ontzaggelijke bouwlust en uit het oude Aken, dat voor vijftig jaren stil en verlaten was, terend op oude lang vergane grootheid, achter zijne hooge muren, diepe grachten en gewelfde poorten, welke eiken nacht gesloten werden, is ras eene stad ontstaan, met smaakvolle huizen, breede, vriendelijke straten, prachtige wandelingen en schitterende winkels, die voor de vreemdelingen een genot zijn om er voor te blijven stilstaan. Even als in zoo vele badplaatsen was ook in Aken eene speelbank, die echter reeds voorjaren werd opgeheven, wat evenwel aan het bezoek van degelijke vreemdelingen geen afbreuk deed; thans vindt men in de zalen waar vroeger het rouge et noir gehoord werd en de heeren van de bank bij trente et quaranle hun voor zoo velen onbegrijpelijk kaartspel speelden, nette restauratien, leeszalen, prachtige bal- en concertzalen, welke laatste vooral op de muzikale Akenaars eene bijzondere aan- trekkingskracht uitoefenen; een fraaije, lommerrijke tuin verbindt het oude koerhuis met de in moor- schen stijl gebouwde nieuwe koerzaal en wij vinden hier, als eene lange wandeling ons vermoeid heeft, in de namiddaguren een aangenaam gezelschap en een voortreffelijk kop koffij bij goede har- monie-muziek. Gelijk het ons vaak overkomt, vooral op historisch merkwaardige plaatsen, dat de toonen der muziek voor ons geestes oog eigenaardige tafereelen te voorschijn roepen, zoo valt het ons ook hier in den tuin achter het oude koerhuis niet zwaar om de ruimte met gestalten te vullen, waarvan velen waarschijnlijk in levenden lijve zich hier bewogen hebben. Al weten wij ook niet of niet reeds de ge- zanten van Lodewijk XIV bij den eersten vrede van Aken met allonge pruiken hier hun glas warm water dronken, toch is het ons door ooggetuigen zeer goed bekend, dat in 1818 bij het Akener- Congres, de keizers van Rusland en Oostenrijk, de koning van Pruissen, alsmede Hardenberg, Met- ternich, Nesselrode, Wellington en andere beroemde mannen hier hebben gewandeld en daar bin- nen in de groote balzaal bijeen kwamen om de prachtige feesten bij te wonen. Thans rigten wij onze schreden naar den dom en wanneer wij op het domplein gekomen zijn voor de oude eerwaardige kerk met haar statig en koepel en hooge torens, dan worden wij diep getroffen door den geest, welke uit dit eeuwenoude gebouw ons tegenademt; wij meenen de jaren te beleven, die aan de metalen wolvin met het gat in de borst en de ziel in den vorm van een pijnappel tegen- over haar het aanzijn gaf. Als bij vele andere kerken begon ook, tijdens deze gebouwd werd, haar het geld te ontbre- ken , vooral toen de prachtige bronzen deuren, die wij thans nog bewonderen, gegoten waren, maar uit hoofde van haar gewigt niet konden worden ingehangen. Niets was natuurlijker dan dat men zich wegens deze twee moeijelijkheden tot den duivel wendde. Deze was, als altijd, terstond gereed om te helpen; daar hij echter, gelijk bekend is, vooral bij het bouwen van kerken en andere din- gen van dien aard, niet ligt iets voor niets doet, zoo maakte hij ook hier zijn inderdaad hoogst be- scheiden voorwaarde, namelijk dat aan hem de eerste ziel zou behooren, die den voltooiden dom binnentrad. Hij werd echter ook hier, gelijk dikwijls gebeurde, op de ergelijkste wijze beet geno- men, want, in plaats van een mensch, liet men allereerst de wolvin in den dom. Deze werd door den duivel gegrepen en woedend door een der vleugels van de bronzen deur naar buiten geworpen. Thans is de deur gesloten, en wanneer wij de kerk binnentreden, dan bespeuren wij tot onze bevreemding, dat hier ook thans nog een drukke handel wordt gedreven, al zijn ook de kramen, welke men eertijds binnen het kerkgebouw vond, geheel verdreven. Vooral is dit het geval om de zeven jaren bij den zoogenaamden heiligendoms-bedevaart, wanneer niet slechts op het domplein en de aan- grenzende straten maar ook in den omtrek zoo ver de domtoren kan worden gezien, eene aandachtige, digt opeen gepakte schaar van duizenden en nog eens duizenden zich verdringt, kruist en biddend op de knie�n valt, tenvijl daar boven door de in groot plegtgewaad verschijnende geestelijkheid de heilige voorwerpen worden vertoond, welke heden ten dage nog in de Karelskapel van den dom worden bewaard, waaronder een kleed van de Heilige Maagd, de windselen van Christus, het door bloed doortrokken lijnwaad, waarin het lijk van Johannes den Dooper werd gewikkeld. Deze relequien kunnen wij thans echter niet in oogenschouw nemen, maar wel andere nog

		33i

-ocr page 385-



		Keulen. Gtirzenich.

		merkwaardiger uit den tijd van den magtigen Keizer, en regtstreeks van zijn geheiligden persoon afkomstig, zooals wij vroeger reeds opmerkten. Toch kunnen wij den aandrang niet overwinnen om nog eenmaal het inwendige van dien indrukwekkenden koepel te beschouwen, zijne reusachtige pijlers, die den ronden bovenbouw dragen, den zoogenaamden "Hochmunster", waarvan de zuilen, zoo ongelijk van lengte, ten tijde van zijn keizerlijken bouwmeester uit Itali�, vooral uit Rome en Ravenna, herwaarts werden gebragt. Daar, aan de balustrade der Empore, staat de marmeren stoel, waarop het lijk van Karel den Groote meer dan drie eeuwen heeft gerust, en die later bij de krooning des Keizers werd gebezigd; v��r hem, hoog van het gewelf, hangt aan eene ontzaggelijk zware keten de welbekende hoogst merkwaardige romaansche lichtkroon van reusachtigen omvang,

		332

-ocr page 386-



		»

		Keulen. St. Pieterskerk.

		waarvan de armen de buitenmuren van de stad met de daar tusschen liggende torens met hunne transen en poorten voorstellen. Alles is op de kunstvaardigste wijze behandeld en rijk geciseleerd, uit gedreven en gegraveerd koper gevormd en rijk verguld. Jammer, dat wij niet kunnen aannemen , dat deze fraaije lichtkroon, die door zijnen vorm herinnert aan den stichter en den beheerscher der stad, evenals de marmerplaat diep beneden hem met het eenvoudige opschrift: Carolo Magno, dagteekent uit den tijd dat het octagoon werd gebouwd, en de hooge koepel zelf het wezenlijke graf en gedenkteeken was van den grooten Keizer. Dat de historische bodem van Aken bijzonder gunstig was voor het ontstaan van sagen en legenden van allerlei aard is natuurlijk; reeds om den persoon des grooten Keizers heeft zich een rijke krans van sagen gevormd, die algemeen bekend zijn. Eene minder bekende, ofschoon door Gruppe dichterlijk behandelde legende zullen wij echter hier in herinnering brengen, namelijk die

		333

-ocr page 387-



		van den smid van Aken. Graaf Wilhelm van Gulik zoekt na een mislukte overrompeling van Aken, door de burgers vervolgd, met zijne zonen uit de stad te komen. Niet ver van de Jakobspoort zag hem een smid die juist met zijne gezellen aan het aambeeld stond, en staven en klampen smeedde voor de beveiliging der stad. Aanstonds had hij zijn besluit genomen; hij trad den ridderlijken rustverstoorder te gemoet, verpletterde hem en zijne zonen met zijn smidshamer en keerde daarop rustig naar zijn werk terug. De straten van het oude Aken zijn voor het meerendeel krom en bogtig. Goed onderhouden gebouwen uit vroeger eeuwen zijn er weinig overgebleven; de voornaamste die onze aandacht ver- dienen zijn het oude raadhuis, in welks keizerszaal men de fresco\'s vindt van Alfred Rethel. Wij gaan dan het niet ver van den dom gelegen half vervallen korenhuis, ook grashuis genoemd, voorbij, waar in overoude tijden het rijksgerigt gehouden werd en later de paltsgraven openlijk regt spraken, en noordwaarts onzen weg vervolgende, bereiken wij de in de veertiende eeuw ge- bouwde Pontpoort, een reusachtig gewrocht met transen en torens in den middeneeuwschen muur, waarvan de gedempte grachten, in fraaije wandelingen herschapen, zich oostwaarts uitstrekken, en naar het Aken-Maastrichtsche spoorwegstation leiden. In het voorbijgaan werpen wij een blik op het in renaissance-stijl opgetrokken grootsche gebouw van het rijnsch-westfaalsche polytechnicum. Men kan de wandeling op aangename wijze verkorten, als men plaats neemt in den spoor- trein die de voorsteden kronkelend doorsnijdt en naar den Rijnspoorweg voert tusschen Aken en het bekoorlijk gelegen nijvere Burtscheid. Ook aan dit dorpje moeten wij een paar regels wijden. De hoofdstraat is zoo steil, dat, volgens de legende, die door geen enkel bewijs wordt gestaafd, slechts eenmaal, v��r vele jaren, een officier het gewaagd heeft in een ligt rijtuigje naar beneden te rijden. Die straat afdalend komen wij in de benedenstad met hare uitnemende baden, waar de bodem zoo rijk is aan warme bronnen, niet slechts dat schier elk huis zijn eigen bron heeft, maar zich eene niet onaanzienlijke warme beek vormt, en aan elk uiteindo van de straat een open "kookbron"_tgelijk men ze noemt, met bestendig opborrelend warm water, dat zeer geschikt is om eijeren in te kooken. De lommerrijke wandeling, waaraan goede hotels zijn gelegen, en waar zomers nog een eigen- aardig feest, het vogelschieten met den middeneeuwschen handboog, gevierd wordt, is thans eenzaam en verlaten; aan de "drinkbron" kookt en borrelt het dampende water; wij volgen het pad over de boschrijke heuvelen naar het stille dal, dat zoo liefelijk zich voor ons uitstrekt. De weg voert van Burt- scheid naar Frankenberg dat wij na eene korte wandeling bereiken. Dit ligt aan een klein stil meer en was eenmaal het jagtslot van Karel den Groote. Van dat slot is nog een met klimop begroeide toren overgebleven, terwijl de andere gebouwen in later tijd bewoonbaar zijn gemaakt of vernieuwd werden. Hier speelt het laatste bedrijf van de schoone sage, die ons verhaalt, dat Keizer Karel na den dood van zijne innig geliefde gemalin Fastrada zich niet van het lijk kon verwijderen, maar naast hare sponde bleef zitten, haar kuste en met haar sprak als ware zij nog levend. Dit werd door toovermagt veroorzaakt en de wijze aartsbisschop Turpinus vond die , na lang zoe- ken in een ring, dien Fastrada onder haar tong verborgen had en dien hij toen tot zich nam, waarna de Keizer zich naar zijne vertrekken begaf, alsof hij plotseling tot bewustzijn was gekomen. Het was of hij met schrik zich van het lijk verwijderde en van dien tijd af betoonde hij den bisschop de grootste genegenheid, totdat de verstandige man, beseffende dat de ring wel eens in verkeerde han- den kon geraken, dien in het meer wierp. Nu werd de Keizer op onverklaarbare wijze tot het meer aangetrokken en hij liet daar een burgt bouwen; vaak zette hij zich voor het geopende venster en blikte neder op den onbewegelijken waterspiegel , peinzend aan zijne beminde gade. Vlugtig doorkruisen wij het stadje met zijne talrijke fabriekschoorsteenen, zijne welige wei- landen die tusschen de groote fabrieken liggen, waarop wij, in lange lijnen, zwarte en kleurige doe- ken te droogen zien hangen. Het beste kan men ze overzien uit het Benediktijner klooster, een over-

		334

-ocr page 388-



		oud, statig gebouw, door Keizer Hendrik II ongeveer 1018 gesticht, en in de vorige eeuw gemo- derniseerd, waarvan de hooge koepel boven Burtscheid uitsteekt en eene kenmerkende trek van het stadje uitmaakt.

		Wapen van Aken.

-ocr page 389-





		Burgemeester Grijn van Keulen.

		Over Dusseldorp naar de Nederlandsche Grenzen.

		a een stillen groet aan vele liefelijke plekjes, die wij voorbij gaan op den weg naar het maas- JQ? trichtsche spoorwegstation, nemen wij in een der treinen plaats, welke van daar afrijden, maar \' slechts tot het eerste station Kohlscheid met de hooge schoorsteenen der steenkolenmijnen en zijne zwarte huizen en wegen, ons doel toch is om over Gladbach naar Dusseldorp te reizen en hier steken wij zijdwaarts af en doorsnijden het digt bevolkte Wurmdal , op een afstand, bij de voormalige abdij Klosterrath de grenzen passeerende van het oude hertogdom Limburg, langs de vruchtbare heuvelachtige, schier onbegrensde akkers van het land van Gulik. Op een afstand, zoodat wij ze ternauwernood onderscheiden kunnen, al houdt de trein ook stil aan stations, die hun naam dra- gen , zien wij Erkelens en Rheydt en bevinden ons nu tusschen Gladbach, Viersen en Crefeld in die vermaarde fabriekstreek, wier nijverheid de halve wereld met eenvoudige bonte katoenen stoffen, gladde en kleurige zijde met zware en ligte fluweelen linten en talloos andere mode- en weelde-artikelen voorziet. "De voornaamste onder genoemde steden is, wat rijkdom en sterkte van bevolking betreft»

		336

-ocr page 390-



		♦

		Aken. Hot van het Koornhuis.

		het vriendelijke, stille Crefeld, waarvan de fabriekaten � men zegt ter waarde van ongeveer twintig- millioen \'sjaars � in degelijkheid en smaak de fransche fabriekaten nabijkomen en eene willige markt in Engeland en Amerika vinden. Historische herinneringen heeft Crefeld niet aan te wijzen, behalve, uit het jongst verleden, een gedenkzuil aan den grootsten weldoener van Crefeld, Cornelius de Greiff, gewijd, alsmede ook, op het oude kerkhof, het schoone gedenkteeken voor hen, die in den oorlog van 1813 en 1814 op het veld van eer zijn gevallen. Van het uitstapje herwaarts naar Gladbach teruggekeerd, brengt ons de spoortrein over vlak bouw- en weiland, dat slechts schaars wordt afgewisseld door met hout begroeide heuvels, op enkele waarvan een kasteel zich verheft, naar Reuss, dat in den romeinschen tijd reeds bekend was als Rovesi�m, een belangrijk stadje, dat uit deze periode nog schilderachtige overblijfselen bevat in de ru�nen van de Drususpoort. Ook in de middeneeuwen was het eene plaats van beteekenis en behoorde het tot het Hanseverbond. Het stads- en handelsgebied was toen zeer uitgestrekt en ook ten huidigen dage vertoont het nog iets in zijn voorkomen van zijn grootsch verleden, vooral in zijn torens en kerken, waarvan de omtrekken zoo schilderachtig zich afteekenen tegen den hemel, wanneer men in den spoortrein gezeten de stad voorbij rijdt. Boven alles uit steekt de SintQuirinus met zijne hooge torens, en daarnaast verrijst de kerk, deels in romaanschen, deels in gothischen stijl, eene breede basilica met torens op de hoeken. De spoorwegbrug bij Hamm brengt ons op de baan naar Dusseldorp. Hebben de Rijnsteden aan den oever der rivier steeds een schilderachtig en meestal een karak-

		337		� 43

-ocr page 391-






		�


		tcristiek voorkomen, bij Dusseldorp heeft het omgekeerde plaats. De gebouwen aan den oever, de oude krakende schipbrug, de enge Rijnpoort, de hooge, grijze muren, die zich beneden de huizen langs de kade uitstrekken tot aan het voormalige keurvorstelijke slot, ja ook dit met zijn sombere donkere tint, vooral nu het door den grooten brand van 1872 nog slechts eene ru�ne schijnt, zouden ons eene oude stad als Keulen en Aken doen vermoeden. Het vriendelijke, vrolijke Dusseldorp heeft echter den eenigzins verganen en leelijk geworden Rijnkant slechts als een masker voorgebonden , waar- achter wij weldra het lustig gesnap en gelach hooren, zoodra wij de hierboven vermelde enge en niet eens schilderachtige Rijnpoort zijn doorgegaan, om na eene korte sombere straat te zijn ge- volgd, op eens in de woelige drukte van eene markt aan den beneden Rijn te komen. Hoe levendig en schilderachtig is de stoffering van dat marktplein, de koopvrouwen met hare veelkleurige katoenen japonnen, witte voorschoten en mutsen , de mannen bijna allen in blaauwe kielen. Vooral de kleine wagens zijn eigenaardig, waarvan sommigen met een ezel, de meesten echter met honden zijn bespannen, die moede, met schitterende oogen op straat liggen en vaak door hun geblaf de algemeene drukte vermeerderen, ontstaan door eenige honderden nederrijnsche tongen die met den verkoop zich bezig houden en zich mengen in het lagchen en schertsen ook wel twisten, dart zoo oorverdoovend den be- zoeker tegenklinkt. Het marktplein , dat wij betreden , is zoo merkwaardig als men maar zou kunnen wen- schen, en herinnert ons aan verscheidene tijdperken der geschiedenis, want terwijl wij aan onze linkerzijde het statige in renaissance stijl gebouwde raadhuis zien, met zijn beide hooge gevels met den uitspringenden hoekigen toren, hebben wij vlak daarnaast den schouwburg, die in geen stijl ter wereld is opgetrokken, en regt voor ons het stijve meer dan levensgroote ruiterstandbeeld van den keurvorst Willem. Dan denken wij aan Heinrich Heine, die, zooals men weet, in Dusseldorp is geboren, en wel in een klein huis niet ver van het marktplein. Daarna werpen wij een blik op de rijk voorziene win- kels en magazijnen met mode-artikelen en andere voortbrengselen van den jongsten tijd, die niet slechts eene geheele zijde van het plein beslaan, maar zich ook in de aangrenzende straten uitstrek- ken, in wier nabijheid, in de Kurzenstrasse, eene gedenkplaat het geboortehuis van den meester der nieuwe duitsche schilderkunst, Peter von Cornelius, aanwijst. Heine, die in 1822 tot directeur der nieuw herstelde door Karl Theodor gestichte Dusseldorpsche Akademie benoemd werd, en zijn opvolger Wilhelm Schadow, dankt Dusseldorp vooral zijn roem als kweekplaats van vele beroemde kunstenaars. Een weinig verder bevinden wij ons voor de zwarte ru�ne der voor drie jaren ver- brande kunstakademie, waarbij gelukkigerwijze de eenmaal beroemde galerij van oude meesters met hare nog altijd belangrijke kunstschatten bewaard bleef. Wanneer wij van hier opstijgen, uit de aan den oever van den Rijn laag gelegen oude wijken van Dusseldorp, een der meest bevolkte en door nijverheid van allerlei aard levendige straten, zooals bij voorbeeld de Ridderstraat, dan komen wij aan de bekoorlijke parklanen, met hare statige paleisachtige gebouwen, die de oude donkere Rijnstad met een breeden lommerrijken kring omvatten. De oude stad is eene der weinige van de thans nog belangrijke steden van den Beneden-Rijn, die op geen verleden kan wijzen. Eerst in de veertiende en vijftiende eeuw steeg zij tot den rang van eene kleine stad en kreeg zij eenige beteekenis, toen in den aanvang der zestiende eeuw de hertogen van Berg en later de vor- sten uit de dynastie van den Paltz herwaarts hunne residentie overbragten, waarbij het tevens voor de stad van zeer veel gewigt was, dat zij de havenplaats werd van een groot deel der snel toene- mende nijvere bevolking, ja van het gansche Rijn- en Roergebied met Wezel, Ruhrort en Duisburg. Als fabriek en handelstad is Dusseldorp eerst in den laatsten tijd van beteekenis geworden: de talrijke spoorweglijnen, die hier elkander kruisen hebben het tot den hoofdzetel gemaakt van het verkeer, terwijl het tevens zijne voordeden trekt van de scheepvaart op den Rijn. Men behoeft slechts weinige uren op de Belved�re door te brengen om getuige te zijn hoe dikwijls de schipbrug zich moet openen, opdat stoombooten en zeilschepen, bovenal echter de talrijke sleepbooten uit de Roer streken, kunnen passeren. Op dezen schoonen helderen dag keeren wij echter naar de stad terug en wel door de liefelijke prachtvol aangelegde lanen, om dan, den hoofdader van het verkeer, de prachtige Alle�nstrasse, tot 338

-ocr page 392-







		�e iMarkt te Dusseldorf, door Th. Weber.

-ocr page 393-



		Brugl>oort te Aken.

		aan den hoftuin te volgen en het prachtige park binnen te treden. Langs fraai aangelegde perken, bloemtuinen, groepen lommerrijke boomen en voorbij het frissche water van de ruischende Dussel, volgen wij eene laan met vier rijen prachtige boomen, om dien schilderachtig schoonen en dichterlijk stillen tuin te bezoeken, die met zijne honderdjarige eiken, zijn gelukkig nog gansch ongeschonden park aan den bloeitijd der duitsche letterkunde herinnert, aan dien tijd der gemoedelijke samenleving van geestverwante tijdgenooten, aan de dagen, toen de groote meester Goethe hier bij Jacobi, den wakkeren stichter dezer tuinen, eenige weken doorbragt. Eer de nieuwe stad hare straten tot op deze hoogte uitstrekte, nog geen dertig jaren geleden, was de tuin van Jacobi bij Pempelfort een bijna even verlaten oord als in de dagen dat Goethe in het jaar 1792 na den franschen oorlog hier vertoefde. Toen echter vestigde de onverbiddelijke industrie haar begeerig oog op deze voor haar doel zoo heerlijk gelegen plek, waarvan de overoude boomen evenveel waarde hadden als het stroomende water van de heldere Dussel, die er onder doorloopt. Hier, waar in stille eenzaamheid de herin- nering aan een grooten schoonen tijd in de takken der boomen ruischt en spreekt in het murmelende water tot hen, die zin hebben voor dergelijke dingen � hier moesten nu fabrieken ontstaan met walmende schoorsteenen en moest het groen fluweel van het mos en de grasperken plaats maken voor een dorren bodem met kolengruis en stof bedekt. Daar kwam een hoopje wakkere kunstenaars bijeen, bijna allen namen van goeden klank � men herinnere zich slechts de beide Achenbachs, Leuze, � die na een langen strijd met de Regeering eindelijk de vergunning erlangden om door eene verloting van schilderijen de middelen bijeen te krijgen om den Jacobi-Tuin, thans een der grootste sieraden van de rijnsche muzenstad, te behouden. En in welke mate die poging slaagde, ziet men thans met waarachtige bewondering, wanneer men het terrein van de dusseldorpsche kunstenaars-vereeniging Malkasten bezoekt. Dat de oude eerwaardige boomen met de meeste zorg werden verschoond spreekt van zelf en 339

-ocr page 394-



		�

		De smid van Aken. toen men het al te weelderig groeijende onderhout met een kunstenaars oogpunt nazag, gebeurde het dat de zacht kronkelende wegen begaanbaar en lommerrijke paadjes vaak van historische betee- kenis, weder bruikbaar werden, waarbij over alle werkzaamheden de wakkere kunstenaars zelven het oog hielden. En zoo ontstond dat bekoorlijke geheel, dat wij thans aanschouwen, eenewelgeslaagde herleving van het oude met fraaije en bevallige versieringen, terwijl aangename rustplaatsen, kegel- baan en schommels, in het groen verscholen banken met bevallige beelden die door het digte, donkere gebladerte omlijst zijn en, zooals de wonderschoone Venus van Milo op onze plaat, bij het maanlicht ons als levend toeschijnen. Het liefelijk gelegen woonhuis met zijne dakkamertjes, nog uit den beroemden tijd van Jacobi, werd eveneens behouden; een grooter statig gebouw werd opge- rigt en de voormalige oranjerie is herschapen in een van de aangenaamste gezelschapszalen, welke men zich denken kan. Hier ademt men den echten vrolijken kunstenaarsgeest in deze zaal met haar houten wanden, hare fraaije gobelins, die slechts op grof lijnwaad zijn geweven, en hare antieke lichtkroonen; spoedig vernemen wij dat de zwaarbuikige kruiken en glazen niet alleen om aangekeken te worden in de kas te staan, en wanneer wij het geluk hebben een van die tooneelvoorstellingen te zien opvoeren, of tableaux vivants of wel een van die voortreffelijk plastisch voorgestelde sprook- jes, dan smaken wij een genot, zooals ons zelden ten deel valt. Het eerste groote Malkasten-feest werd bij het vertrek van Lessing naar Karlsruhe den 28^stenJn 1 ij 1858 gevierd, en daarbij werd voor de eerste maal de groote rijnwijn bowl uit de nalatenschap der familie Jacobi gebruikt: het schoone drinkvat, dat volgens de legende ongeveer tachtig flesschen bevatten kan.

		340

-ocr page 395-



		R 1

		I

		o ■f, "Ti

		■�

		fe.

-ocr page 396-



		Neusz.

		Na zulke leesten wordt het wel wat zwaar om van het liefelijke Dusseldorp te scheiden en den Rijnstroom verder te volgen, waarvan nu de vlakke oevers minder aantrekkingskracht uit- oefenen dan de heuvelen ten oosten der stad, die zich aansluiten bij de schilderachtige dreven van de Wupper en de Roer en tot een uitstapje naar Elberfeld en Barmen uitlokken, welke beide ste- den zich uren ver onafgebroken langs de rivier en de helling van het gebergte uitstrekken. Eerst sedert de tweede helft der vorige eeuw dagteekent hunne welvaart; toen begonnen zij zich al ver- der en verder uit te breiden en nam hunne nijverheid eem: hooge vlugt, vooral door hunne fluweel-, zijde-, garen-, band- en zeepfabrieken en die, waarin chemicali�n vervaardigd worden. Daardoor kre- gen zij rang onder de meest welvarende steden van den Beneden Rijn. Wat de kleine rivier, de Wupper betreft, deze in hare jeugd zoo lustig en snel stroomende beek, is hier een ernstig water geworden, dat, gedwongen het afvoerwater uit de blaauw-, zwart- en roodverwerijen in zich op te nemen, als een kameleon van kleur verwisselt, nu en dan dikke dampen opzendend, tot het ver- derop bij Beurath in den Rijn vloeit. Dit Beurath, een weinig beduidend koninklijk slot tusschen Keulen en Dusseldorf, hebben wij bij onzen rit uit den spoortrein van Aken over Crefeld naar Reusz in de nabijheid van laatstge- noemde stad gezien, maar dat wij hier den Rijnoever niet hielden, behoeven wij geen verlies te achten, daar de vlakke oevers niets merkwaardigs opleveren, evenmin de landstreek aan beide zijden van de oevers met hare enkele dorpen en kasteelen, als het genoemde Beurath, en tusschen het lommer gelegen hoeven. Het is eene streek zoo vlak, dat zelfs de lange eenvormige lijnen der populieren laan, die op den grooten weg uitkomt, hier en daar eene aangename afwisseling aan- bieden.

-ocr page 397-



		Ook beneden Dusseldorf moeten wij trachten aan de eentoonige streek eenige bekoorlijkheid te geven, door ons bezig te houden met historische herinneringen, waarbij ons het oude Kaisers- werth met zijne bouwvallen van den koningsburgt, waarvan nog slechts de met klimop bedekte bouwvallen over zijn, zoo schilderachtig herinnert aan den lang vervlogen tijd, toen in 1062 de jonge Hendrik IV door aartsbisschop Hanno II heimelijk naar Keulen werd gevoerd, en de jeugdige vorst die van zijne moeder niet scheiden wilde, eene vruchtelooze poging deed om te ontsnappen door in den Rijn te springen. Als bij zoo vele steden aan den Rijn was ook hier een eiland de aan- leiding tot eene eerste nederzetting. Deze had plaats in het jaar 710 toen de heilige Suibert hier het eerst het evangelie verkondigde en een klooster bouwde, waaraan ook de oude naam Insula Sancti Suibcrti herinnert. Nog ten huidigen dage wordt het gebeente van den heilige bewaard in eene kostbare zilveren relequien-schrijn in de oude stiftskerk, die in de twaalfde eeuw in romaan- schen stijl werd gebouwd en hoog boven het oude Kaiserswerth uitsteekt. Een korte vaart brengt ons naar Uerdingen, een bedrijvig stadje met veel handel en eenige fabrieken nabij de rivier, die hier merkbaar enger wordt, zelfs tot eene breedte van 300 meter, en daardoor een zeer geschikt punt van overgang oplevert, in de onmiddelijke nabijheid van eene krom- ming gelegen. Waarschijnlijk gaf dit reeds aan de Romeinen aanleiding om hier een kamp. de Castro Ifordconi aan te leggen, waarvan thans echter evenmin een spoor te ontdekken is als van het eiland in den Rijn, waarop het werd gebouwd. Niet ver van Uerdingen, tusschen Rheinhausen en Hochfeld, begint onze stoomboot hare vaart te minderen, wat ons gelegenheid geeft om de prach- tige ijzeren brug te beschouwen, die met hare vier reuzenbogen den Rijn overspant, en naarden spoorweg van de bekende ijzerfabrieken van Essen en verder voert. Wij hebben reeds vroeger de opmerking gemaakt, dat met uitzondering van de Erft alle rivie- ren van eenige beteekenis aan den regteroever van den Rijn hare uitmonding hebben, zooals de Sieg, niet ver van Bonn, de Wupper bij Rheindorf, en eindelijk de voornaamste van deze rivieren, de Roer, wier monding wij na korten tijd bereiken en daarmede een der merkwaardigste, schilder- achtigste, nijverste streken van den Beneden Rijn met een bodem even rijk aan kolen, als aan erts, aan grootsche herinneringen en aan belangrijke steden, zooals Arnsberg, Altena, Iserlohn, die als kostbare paarlen aan de rivier geregen zijn. Door dit Roergebied uit heuvelachtige terreinen en bergen bestaande, rondom van alle zijden tot zeer nabij de monding van den stroom met hoogten bezet, en tot aan de grenzen van de neder- landsche vlakten de laatste voorpost vormend van Duitschland, daalt de rivier van den oostelijken zoom van het rijnlands-westfaalsch bergplateau, voert ons in haren loop voorbij de hooge schoorsteenen van groote ijzer- en mijnwerken, wachttorens uit den romeinschen tijd, kasteelen en bouwvallen van oude burgten van adellijke geslachten uit den vroegsten tijd, waarvan de namen nog ten hui- digen dage een goeden klank hebben. Wij maken van daar een zijsprong naar de "Roode Aarde" bij Dortmund, waar wij de sporen van de heilige Veemgerigten kunnen vinden en aanschouwen van daar af de steeds afwisselende aaneengeschakelde reeks van de schoonste landschappen, die nu eens liefelijk, dan somber zich voor ons oog ontwikkelen, wanneer wij langs den oever de reis in den spoortrein maken of den stroom zelven in kleine stoombooten volgen. Ginds ter regterzijde v��r ons, bij de vele sombere walmende schoorsteenen en de zwarte aarde, vinden wijj zijn uitmonding en tevens twee steden, die wat haar verleden en heden betreft, als in een weegschaal tegen elkander hangen. De eene schaal rijst, terwijl de andere door grooter ge- wigt bezwaard, aan belang en waarde toeneemt. Ruhrort en Duisburg, het laatste reeds in den aan- vang der middeneeuwen een beroemd punt, misschien de plek waar Dispargum of Duispargum, het vermaarde slot van den frankischen legerbevelhebber en van koning Cledio, een voorzaat van Chlodwig, gestaan heeft, en van waar de eerste krijgsbewegingen tegen Galli� uitgingen. In ieder geval was hier gedurende langen tijd de residentie van de frankische vorsten, die van Karel den Groote bij zijn oorlog tegen de Saksers tot bescherming van den Rijn, versterkt werden, waar verschillende

		342

-ocr page 398-



		Eene ijzersmederij in de Rijnprovinci�n, door W. Simmler.

-ocr page 399-



		I

		duitsche Keizers rijksdagen en concilt�n hielden, en aan de vrije rijksstad vele privilegi�n schonken. Ook lag Duisburg destijds aan den oever der rivier, en was het dus daarom reeds als een der steden aan den Rijn van groot gewigt, want in die dagen, gelijk de kronieken verhalen, bedekten zijne schepen den geheelen Rijn van Straatsburg tot Holland. Op eens veranderde, te gelijk met de rampen en de schokken door den dertigjarigen oorlog te weeg gebragt, de Rijn zijn loop, trok zich van de muren der stad een half uur westelijk terug, en toen daardoor de belangrijkheid van Duisburg afnam, verhief zich het naburige Ruhrort, dat tot dusver een onbeteekenend stadje was geweest, slechts een haven en scheepsstation voor de groote kooplieden van Duisburg en M�hlheim, en werd langzamerhand de bedrijvigste handelsplaats van den ganschen Rijn. Onmiddelijk aan den mond van de Roer vinden wij een van de beste, veiligste en grootste havens van den duitschen Beneden-Rijn ; daar zien wij de grootste dokken , havens en werven ; terwijl de rivier bedekt is met vaartuigen van allerlei soort, die een onafgebroken mastbosch vormen. Duisburg vertoont zich aan ons in eene voorname afzondering, maar niet alleen terend op den ouden roem van vervlogen dagen, maar ook thans nog van beteekenis door zijne fabrieken, ijzerwerken en scheepswerven, welke laatste aan het kanaal van den Rijn naar de Roer zijn gelegen. De St. Salvatorskerk is een van de schoonste gothische gewrochten der vijftiende eeuw, en wanneer wij hare fiere hooge gewelven voor een oogenblik binnentreden, dan is dit slechts om als naauwgezette reisbeschrijvers aan het graf van den grooten geograaf George Mercator verschooning te vragen voor eeni^e kleine fouten, die zelfs de beste kan be�faan. Weldra bereiken wij de vesting Wesel op den regter Rijnoever, waar tegenover, op den lin- keroever, het beroemde Castra Vetra ligt, dat thans den naam van Xanten draagt, en dat het vereenigingspunt vormde van de romeinsche legerscharen en het punt van uitgang van hunne krijgs- togten tegen de germaansche volksstammen in het noordoosten. Drusus, Germanicus, Tiberius en Varus trokken hier den Rijn over, vervolgens voeren zij de Lippe op, die bij Wezel bevaarbaar wordt, naar het Teutoburgerwald, in welks diepten de laatste der hier genoemde romeinsche leger- aanvoerders in den Hermansslag zijn treurig einde vond. Waar in het Teutoburgerwoud de slag werd geleverd, is, gelijk men weet, door de geleerden nog niet uitgemaakt, toch nemen wij zonder in verzet te komen, daarvoor de schoone plek aan, waar de wakkere beeldhouwer Binsel het reusachtig Hermansbeeld heeft geplaatst, dat ver boven de kruinen �der eikenboomen uitsteekt, en over het duitsche land heenblikt, niet als eene bedreiging tegen de naburen, maar zijn magtig zwaard toonend in den krachtigen arm, als ter aller ure gereed om den invallenden vijand ter aarde te vellen. In ieder geval is hier het reusachtige metalen beeld van den Cheruskischen vorst als eene herinnering aan de tallooze gevechten, veldslagen en verwoestingen uitnemend op zijne plaats, want in het gansche groote Duitschland heeft wel geen enkele rivier zulke talrijke en zoo verscheidene oorlogsbenden langs hare oevers zien voorbij trekken. Thans is aan den mond der Lippe reeds sedert lang � en het is te hopen voor altijd � het krijgsalarm verdwenen; platbooms vaartuigen glijden over den vloed; langs zijn oevers dreunt de lokomotief, en van het dek der stoomboot, die bij de schipbrug aanlegt, ziet men daar ginds het B�dericher-eiland met de muren van het fort Bl�cher, het bruggehoofd van de Wezel, en op den regteroever de wallen van de sterke vesting met een op �den rand van het bastion staanden schildwacht, die op zijne kameraden beneden neerziet, terwijl deze het klapperend lijnwaad aan touwen bevestigen.... een tafereel uit het soldatenleven in vre- destijd. Dit herinnert mij levendig aan vroegere tijden, toen wij ons verlustigden in de militaire exer- citi�n die op een klein uur afstands van de Wezel op de Spellner-heide plaats hadden, toen deze door de artillerie tot haar oefeningsterrein werd gekozen. Dertig jaar geleden zag men daar nog het monument, door digt lommer omgeven, van de elf pruisische officieren van het korps van Schill, die hier in 1809 door de Franschen werden gefusileerd. Thans maakt het stadje Wezel een aano-e- namen indruk door de straten met hare rijen boomen en hare gothische gevels en schuiframen in 343

-ocr page 400-



		Markt te Duisburg, door Th. Weber,

-ocr page 401-

hollandschen trant, zijne drukke markten en overoude Willebrordus kerk, een Iraai gothisch gebouw,
dat dagteekent uit de twaalfde eeuw.

Beneden Wezel maakt de Rijn eene buiging westwaarts, en daar ziet men Xanten vlak voor
zich liggen en bespeurt men een kleinen heuvel aan den oever der rivier, thans de F�rstenberg
genaamd, waar de Romeinen een kamp opsloegen voor hunne beroemde vierde en dertigste legioe-
nen, en waar het hoofdkwartier was van Quintilius Varus. Toch vormen zich onwillekeurig voor ons
de eenvoudige omtrekken van het landschap tot een achtergrond, waaruit een jonger tijd, rijk
aan legenden en schoon door zijne po�zij voor ons oprijst, en spreekt van de dagen dat hier de

heirscharen der we-
reldveroveraars zich
bevonden. Wij be-
doelen den tijd toen
daar de eerste too-
nen van het magtige

Nibelungen lied
weerklonken, toen
Siegfried, de draken
dooder in dit oord ge-
boren werd, de held
vanden rozentuin van
Worms, de gemaal
van Chriemhilde, die
vermoord werd door
den woesten Hagen,
en van wien wij

en villa\'s liefelijke
wandelingen aanbie-
den. Zij strekken zich
uit van de stad af
tot aan het oude
prachtige rijkswoud,
waarvan het zwaar
geboomte, de reu-
zen eiken en beu-
ken schaduw schen-
ken aan de wande-
laars.

Van zelf wordt
onze blik getrokken
door het hooge ge-
bouw, dat zich boven
de stad verheft, den
Zwanentoren. In mij-
mering verdiept, luis-
teren wij naar het rui-
schen van den wind
en het klapperen van
de zwaan, die tot
windwijzer dient, om
hier, aan de gren-
zen van het Duitsche
land nog eene van
de schoonste legen-
den te hooren, die
als een liefelijke bloe-
menslinger den loop
van den Rijn volgen :
de legende van rid-
der Lohengrin.

gewaagden

vroeger

toen wij spraken over
Worms, en de Reck-
ner zijn lijk over den
Rijn voerden.

Wij hebben hier
op de Nederlandsche
grenzen weder het
ijebied der saofen en
sprookjes betreden,
en als eene natuur,
welke daarbij voegt
verandert de vlakke
rijnstreek nog een-
maal in statige ber-
gen , die met bekoor-

Oude begraafplaats te Crefeld.

�edcnkteeken voor de gesneuvelden van 1S13 en 1814.

lijke dreven, tuinen

Kleef is eene fraaije vriendelijke stad, die wegens het rustige en goedkoope leven veel ge-
zocht wordt door hen die een zorgvol en werkzaam leven achter zich hebben. Vooral de Hollanders
vertoeven gaarne korter of langer tijd bij de bekoorlijke kleefsche bergen met hunne lommerrijke
bosschen en fraaije dalen, om daar een natuurschoon te vinden, dat onze vlakke beemden niet te
genieten geven.

Van nu af vloeit de Rijn langs vlakke landen. Emmerik is de laatste duitsche Rijnstad, maar
deze heeft reeds �n door omgeving �n door karakter iets hollandsch. De vliegende brug uit scheepjes

344

-ocr page 402-



		r. P5

		O \'S \'5 1 « I

-ocr page 403-



		bestaande, die met een ketting verbonden zijn, brengt voetgangers en wagens langzaam van den eenen oever naar den anderen over, terwijl hier tal van schepen liggen, van wier mast de hollandsche driekleur wappert, hooren wij ook van den grijzen toren des ouden doms een vrolijk klokkespel, als een eersten welkomstgroet op nederlandsch grondgebied.

		Neusz. Voorpoort en Drusustoren.

		345
		44

-ocr page 404-

� Sj

fr..

| ^ \', \' ;

-5

\'E

s
e
w

^:"\' «Il

l/v l ^ lil

-ocr page 405-



		Nederland.

		*\'oe moeijelijk het ook den goeden Rijn moge gevallen zijn om zijn vaderland te verlaten, kun-

		- nen wij met eenige phantasie ons wel voorstellen uit de aarzelende bogten, welke de stroom maakt, die van zijn oorsprong tot hiertoe in golvende buigingen steeds naar het noorden zich rigtte, maar nu op eens, als wilde hij zich omkeeren, zich scherp naar het westen wendt, en daarna, als zag hij zelf de onmogelijkheid in om geheel en al zich te keeren, zich hopeloos in eenige tak- ken te splitsen en op die wijze zijne delta te vormen, waarin de eigenlijke Rijn jammerlijk te gronde gaat, terwijl zijne vrolijke spruiten, Waal, IJssel en Lek, frisch en levendig zeewaarts vloeijen. Toch moet deze plotselinge ombuiging naar het westen, die wij ook in de evenwijdige rivie- ren van den Rijn, de Maas en de Schelde, waarnemen, welke zich op deze laaggelegen gronden ver- toont, door eene eigenaardige vorming en helling van het terrein en den oorspronkelijken toestand dezer landen te weeg gebragt zijn, misschien wel door duinen welke in vroegere eeuwen bestonden of door hoog aangeslibt land, waardoor aan die wateren zulk eene geheel veranderde rigting werd aangewezen. Misschien heeft reeds die vermoeijende arbeid in ouden tijd, om de rivieren met dam- men en dijken te leiden en haar vruchtbaar slib in polders en afgezette gronden op te vangen, me- degewerkt om haar loop onzeker en veranderlijk te maken, zoodat zij, vaak belemmerd en in de engte gedreven, niet slechts hier en daar kleine takken uitschoot, maar ook voor de hoofdmassa van haar water eene andere bedding zocht en daarmede de vroegere (op gelijke wijze verkregen, als wij verder aan den ouden Rijn zullen zien) verzanden of uitdroogen liet. Deze zoogenaamde oude Rijn is in het begin der vorige eeuw hierdoor ontstaan, zooals Kohl in zijne schoone reisbeschrijvingen verhaalt, dat men beneden Emmerik, waar zich sedert eeuwen de eerste groote splitsing van den Rijn in twee armen, Waal en Rijn vertoonde, die beide armen ver- bond door het Pannerdensche kanaal, dat de grootste watermassa tot zich trok en weldra hoofdtak werd, men daardoor den eigenlijken Rijn droog legde en op die wijze de oorzaak was, dat hij hier zijn schoonen naam verloor. Doch zoo hij dien ten gevolge hier niet meer de Rijn zelf is, zijn het toch de wateren van den Duitschen stroom, die eene hoofdbron uitmaken van den rijkdom van Nederland. Een uitgebreid net van stroomen en wateren omringt en doorkruist eindelooze groene vlakten, waarop weelderig gras groeit; stroomen en kanalen doorsnijden het land in alle rigtingen; de laatste zijn vaak met zulke hooge dijken bezet, dat de schepen door zeilen voortgedreven of door paarden getrokken, schijnbaar over weiden en heidevlakten zich bewegen. De altijd nog breede armen der rivier vloeijen voorbij de rijke handeldrijvende steden, doen daar leven en verkeer ontstaan en geven ons de leven- dige tafereelen te aanschouwen, die de kanalen en havens, de drukke markten en de net geplaveide kaden opleveren met het gewoel der koopers en kooplieden in hun bonte en afwisselende kleederdragten ,

		346

-ocr page 406-

Uil ¹SpiP^T^ⁿ^S"^:-lP^

ft � y �

,. \'r ■■<<*/ -

\'■:

(.-■■ ■ i

V*\' V

^h i I

n .\'V.\\

■ . \' . \' - rij

\\%

" �

"V\' \'■\'■«■■

\'s

Pil" \'"OV: \\it V^l

\\\'\\(\\

fei

ssHI IL

� fc\\ ,

-ocr page 407-



		I



		waarin de matrozen met hunne roode hemden en kleurige petten, zich afteekenen tegen het donker- groen der boomen en tegen de huizen, die door den tijd grijs en graauw zijn gekleurd. Zeil-en roeiboo- ten vormen de gemeenschap tusschen de op stroom liggende zeeschepen, en hoog daarboven uit verheffen zich de slanke kerktorens en de massive gebouwen met het aloude wapen dat nog aan de republiek der Vereenigde Gewesten herinnert. Maar al deze dingen, die wij ook elders vaak gezien hebben, vertoonen zich hier in de Ne- derlanden gansch eigenaardig van vorm, gestalte en beweging, geheel anders van kleur en za- menstelling door de vereeniging van water en land. Wij herinneren slechts aan de grachten te Am- sterdam en te Rotterdam, die voor den vreemdeling een geheel onbekend schouwspel aanbieden. Iets � men zou bijna zeggen onbestemds � iets onbegrensd, iets ineensmeltends is de kenmer- kende trek van Nederland, waarvan reeds een oud schrijver zeide, dat hier alle elementen slechts in schetsteekening voorhanden zijn: het water is eene schets, die zich verliest en vermengt met zand en moeras, als een los weefsel uitgerafeld, niet in krachtige stroomen voortschietend en ook niet in groote rustige meren zich verzamelend; het land is eene schets: ter naauwernood is het boven den waterspiegel verheven, lager dan de oppervlakte der zee gelegen, door kunst gewonnen, met inspanning behouden, met zorg beschut; de lucht eindelijk is eene schets; altijd is zij door ne- vel en dampen bedekt en daardoor ondoorschijnend en zwaar. Daar echter de rotsgrond aan den bodem in Nederland ontbreekt en dus ook de stevige za- menhang van het waterrijke gebied en het voor de geologen eene zware taak wordt om zich in dezen schetsachtigen toestand thuis te brengen, is het ook voor den geschiedschrijver niet gemak- kelijk om den geest en de geschiedenis van dit merkwaardige volk te begrijpen en te verhalen. Zonder vasten zamenhang, gelijk het land en het water, waren ook de sedert eeuwen in allerlei op- zigten verdeelde en strijdige belangen en de in zelfstandige groepen verdeelde gewesten en steden, die door verscheidene inwendige en onderlinge belangen zich aan elkander hechtten of elkander afstootten, maar te zamen toch ��n staat vormden. Hoe nevelachtig en onbestemd komt ons de geschiedenis voor van de slimme, soms ook wel eenigzins arglistige Batavieren in hunne verhouding tot de Romeinen, van wie zij nu eens de bondge- nooten, dan weder de vijanden waren; hoe ernstig en degelijk, hoe krachtig, prachtig en schitte- rend, maar toch altijd slechts eene bonte, kleurige schets, schijnt ons na het oudste duitsche keizer- rijk in zijne betrekkingen tot Holland, de henegouwsche, de vlaamsche, de bourgondische tijd! Eerst met Karel V krijgt de geschiedenis vasten grond, en roemrijk in de geschiedenis treedt het nederlandsche volk op het wereldtooneel met zijn strijd voor vrijheid en geloof, die eene ge- heele eeuw vervult er een schitterenden gloed aan geeft en het kleine hoopje moedige zonen der zee spoedig aan de spits stelt van de bewegingen in het publieke leven en van alle grootsche ondernemingen in Europa. Dat Holland nu hebben wij op korten afstand aan gene zijde van Emmerik betreden en wij willen het, zoo ver de ruimte van onze ten einde spoedende bladzijden het gedoogt, vlugtig begroe- ten, om den stroom in zijne grijsheid tot aan de zee te vergezellen. Bij dit bezoek denken wij aan het beruchte besluit van het Weener Congres, dat beslist heeft over de grenzen van Europa en ook aan Nederland de zijne heeft aangewezen. Wanneer wij de Waal als den hoofdstroom volgen, dan ontmoeten wij bij Nijmegen nog een- maal de noordelijke uiteinden van de heuvelrij van den westelijken Rijn, eene golvende verheffing van den bodem, waaraan de stad gelegen is in een bogt der rivier, waar de schepen in veiligheid zijn. Zijne oude torens en vestingwerken vormen de eene zijde van de poort, waardoor de Rijn zijn vruchtbaar Deltaland betreedt, terwijl wij als de andere zijde van de poort het niet ver van daar verwijderde Arnhem aan de. . . Lek gelegen aanschouwen. De vertaler moet verschooning vragen aan den lezer voor deze benaming, die de vreemdeling geeft aan de rivier, welke langs Arnhem stroomt. Arnhem is de Rijnstad bij uitnemendheid. Wij Neder- laaders kunnen ons den Rijn, den wezenlijken, heuzigen Rijn, niet anders voorstellen dan te Arnhem:

		347

-ocr page 408-

^-=*~i_>v

i - ■ ■>

. :;■■■■

j ^ V-\'\' j

&■

tr^

. !

f j <**■*■* -■

- ^:""\'^***2t ^

jfs^\'

\'fflt.iv* _■-

Kleederdragt op het eiland Marken, door R. Jordan.

-ocr page 409-



		Dusseldorp van de Rijnzijde.

		te Leiden noch te Utrecht denken wij aan de rivier, die wij in Duitschland aanschouwden, met zijne prachtige, met rotsen en wijngaarden omzoomde oevers; slechts te Arnhem vinden wij haar terug en zie, de Duitscher doopt hem als Lek! \'t Is voor de Arnhemmers waarlijk om den man te wan- trouwen , die op deze wijze hun den krans van het hoofd rukt en de Rijnkade en Rijnstraat tot een Lekkade en Lekstraat maakt. Een juister omschrijving geeft de Duitscher, wanneer hij gewaagt van hetgeen wij gewoonlijk den IJssel noemen, welk water hij zijn waren naam van Drususgracht schenkt; het beroemde kanaal, dat de romeinsche veldheer graven liet om den Rijn met den IJssel en op die wijze met het meer Flevo te verbinden. Door dit kanaal, dat de hoofdmassa van het water uit den Rijn op zich nam, en zich in den loop der tijden met het beneden gedeelte van den IJssel tot een breeden rivierarm vormde, werd het verkeer te water met het noorden mogelijk, en langs dien weg verhief zich Arnhem tot een der hoofdsteden van het land. Varen wij het frissche nederlandsche landschap en de dorpen en ouderwetsche nederlandsche stadjes voorbij. De Betuwe met haar rijke boomgaarden en haar malschen, vetten bodem, strekt zich aan onze linker zijde uit. Te midden van de weelderige landouwen, de velden met hunne zware korenairen en hun goudgele rogge of witte boekweit, verheffen zich de eenvoudige kerkjes, wier welluidende toonen door de kalme lucht weergalmen. Op de regter zijde verheft zich, na de hoogte van den Duno en Doornwerth, tot aan den top met dicht geboomte begroeid, de Wageningsche Berg; maar dan wordt ook het landschap aan beide zijden vlak en verlaten ons voor goed de bergen, die het kenmerk van den Rijn zijn. Bij Vreeswijk verliest hij ook zijnen naam, en nu zijn, in plaats van landelijke dorpjes en stadjes, bedrijvige scheepswerven de rustpunten aan den altijd groenen oever, die, gelijk reeds gezegd is, zich niet scherp afscheidt van den stroom, maar hier en daar partijen vormt van hoog riet of een uit het wa-

		348

-ocr page 410-





		SaC?^**

		Dusseldorp. Oude Jacobitische tuin.

		ter opstijgend grasland, dat men niet weet of men tot de rivier ot tot den vasten bodem zal rekenen. De kleur is niet meer blaauw, maar grijs en soms bruin, men zou wanen dat daarin een deel opge- lost is, van de vruchtbare slib in die aan de nederlandsche uiterwaarden zulk een vetten grond bezorgt De v��r de dijken zich uitstrekkende vlakten toch staan gedurende een gedeelte van het jaar onder water, maar wanneer zij hiervan weder bevrijd zijn, leveren zij het beste gras, dat voornamelijk als hooi wordt verkocht en groote winst oplevert, meer soms dan de korenvelden, ter wier bescherming door dijken voortdurend groote uitgaven zijn gedaan, welke door de eigenaars van het ingedijkte land onder den naam van polderlasten betaald worden. Deze indeeling in polders en waterschappen,

		349

-ocr page 411-

die allen een eigen bestuur en eigen reglementen en organisatien hebben, is eene eigenaardigheid
van dit waterrijke land, die men nergens ter wereld terug vindt; slechts treft men eene verwante
verdeeling aan bij die volken, welke het oostersche stelsel van irrigeren nog in stand houden, maar
uit den aard der zaak levert het hiermede toch nog menig punt van verschil op. Daar toch geldt
het eene betrekkelijk geringe hoeveelheid water z�� te verdeelen, dat ieder er voordeel van heeft;
hier eene groote massa water z�� in bedwang te houden, dat men er zoo weinig mogelijk nadeel
van ondervindt.

Eindelijk, na eene lange vaart van bijna twaalf uren, een afstand, dien wij, vanden Rijnspoor-
weg gebruik makende, in ruim twee uren hadden kunnen afleggen, verrijst eindelijk Rotterdam
voor ons.

Het is eene huizenmassa, zoo dicht als geen stad aan den Rijn � Keulen misschien uitgezon-
derd � aanbiedt, en die massa is omringd door groene tuinen en regte lanen, welke ook weder
doorsneden worden door kanalen en grachten. Juist deze laatsten geven aan de rijke handel- en ha-
venstad, wier naam in alle oorden der wereld bekend is, het levendige, frissche karakter, dat de
hollandsche steden kenmerkt.

Met bewondering aanschouwen wij de grootsche admiraliteits-gebouwen aan den oever van...
de Maas. Want ofschoon het water zeer zeker voor een groot deel van den Rijn afkomstig is, heeft
toch dat van de Maas, hetwelk bij Loevenstein zich met den Rijnarm de Waa\'1 vereenigt, de over-
hand en niemand zal op het denkbeeld komen Rotterdam eene Rijnstad te noemen. De Nederlanders
zelven bestempelen het als de Maasstad, de Maasstad bij uitnemendheid. En de Duitschers die hun
Rijn liefhebben, behoeven zich daarover niet te ergeren, integendeel: het water voor Rotterdam
heeft eigenschappen, die zij hun Rijn niet toekennen en zijne reputatie is verre van gunstig bij de
ingezetenen en nog minder bij hen, die elders wonen.

Maar geeft de Maas haar naam aan de stad, de welvaart heeft zij te danken, wel ook aan deze,
maar meer nog aan Rijn en Moezel, Main en Neckar; dat getuigen die tallooze schepen welke van
daar herwaarts afzakken, en hier komen om de voortbrengselen van ver verwijderde landen in te
nemen die door de reusachtige oostindie-vaarders naar aangebragt werden.

Ginds liggen zij, de krachtige twee- en driemasters met hun bevallig tuig en hunne bedrijvige
bemanning en daartusschen schieten pijlsnel de stoombooten, welke de gemeenschap onderhouden
tusschen de haven en de kolossale vaartuigen. Zij brengen de lading naar hare bestemming slepen booten
en groote schepen her- en derwaarts, zenden hare donkere rookwolken ten hemel, die in de zware
vochtige lucht hangen blijven en eene lange onregelmatige baan vormen, die den weg aanwijst welke
de boot volgde, terwijl zij nu en dan een scherp doordringend gefluit doet hooren, of de groote
bel doen weerklinken, die een welluidenden toon mengt onder al dat geraas en gedruisch, waarin
geen harmonie te herkennen is. Dan weder klinken de signalen om kleine vaartuigen te waarschuwen
zich op een afstand van deze reuzen te houden, want bij eene aanraking met het logge gevaarte, of
zelfs maar met het breede zog dat zij achterlaten en dat een sterken golfslag veroorzaakt, kunnende
scheepjes bijna zeker zijn , dat zij verpletterd of omvergeworpen worden. Al die honderden geluiden
en toonen te zamen, waarvan de oorzaken niet genoemd kunnen worden, vormen een zoo levendig,
zoo oorverdoovend geheel, dat wij ons gelukkig prijzen, wanneer wij eindelijk de kade hebben be-
reikt en daar een weinig tot rust kunnen komen.

Zoeken wij thans in het groote Rotterdam eene van die door grachten gespleten straten uit,
die ons zoo geheel het beeld van de echte handeldrijvende natie teruggeeft. Huizen uit roode bak-
steenen opgetrokken, die hunne hooge schilderachtige gevels in de lucht verheffen, zijn hier
«n daar verscholen tusschen zware olmen en kastanjeboomen, wier takken zich over het donkere
water uitstrekken; daarv��r liggen zwaar beladen platboomsvaartuigen, die de waren voor de pak-
huizen brengen, en die zoo digt naast elkander zamenscholen, dat het voor de smalle bootjes bijna niet
mogelijk is er tusschen door te schieten, en voor een zeilschip geheel en al ondoenlijk hier zijn
weg te volgen. * l; � .:(

35°

�

-ocr page 412-

9
|

s
t

-ocr page 413-



		Wanneer wij er- den tijd toe hebben, kunnen wij den zwaren toren van de Groote Kerk be- klimmen, van waar men een der merkwaardigste en indrukwekkendste panorama\'s aanschouwt, die men zich denken kan. Ginds wordt het eerst onze blik geboeid door de onbegrensde, schitterende zee die zich daar uitstrekt met hare witte duinen. Aan onze voeten ligt het meer van huizen der groote stad, aan drie zijden omringd door uitgestrekte groene landerijen, die door slooten en bree- dere wateren doorsneden zijn. Verderop liggen tallooze dorpen door een krans van lommerrijk ge- boomte omgeven; breede wegen, onafzienbare lanen, spoorwegen met rook uitdrijvende locomotiven, tallooze grootere en kleinere meren, die in het zonnelicht schitteren als vlakken van paarlemoer en, aan de zuidzijde der stad, de breede stroom met honderden van schepen van alle grootte en van eiken landaard. En wanneer wij met het oog des geestes verder wilden zien, wat ons bij den helaas zoo korten tijd , die ons voor Nederland gegund is, wel mag zijn veroorloofd, dan verschijnen meer in onzo nabij- heid belangrijke en minder belangrijke steden, van groot gewigt in de wereldgeschiedenis en niet minder voor den handel en de nijverheid van onzen tijd. Daar ginds, in het noorden, ligt het rijke Amsterdam, Hollands venetie, met het dorpje Zaandam, waar men nog de hut wijst, die Peter de Groote bewoonde, toen hij den scheepsbouw leerde. Niet ver van daar ligt het bekende dorpje Broek in Waterland dat eene europeesche vermaardheid heeft verworven door zijne zindelijkheid. Wie er echter een bezoek brengt, zal in dit opzigt eene groote teleurstelling ondervinden. Ontegenzeg- gelijk is het er net en zindelijk, gelijk in bijna alle dorpen van de meeste steden van Nederland, maar geenszins in die mate als de vreemdeling het vertelt. Wie de eerste zegsman is geweest, dat men bij het betreden van dit dorp zijn schoenen uittrekt, om de straten niet vuil te maken, zal wel nooit ontdekt worden, maar opmerkelijk is het, dat niettegenstaande tallooze vreemdelingen Broek bezocht hebben en bevonden, dat alles er was, gelijk in ieder ander dorp, toch nog altijd het ver- haal blijft voortleven. Het schijnt dat de menschen behoefte hebben aan zulk een ideale plaats, zij het dan ook slechts in hunne verbeelding, en dat zij het sprookje niet willen loslaten. Over Amsterdam te spreken ligt buiten het bestek van eene beschrijving der Rijnoevers en wij zouden van die wereldstad, eenmaal de koningin der handelsteden, ook te weinig kunnen en moeten verhalen in verhouding tot hetgeen er van te zeggen is, wilden wij binnen de perken blijven, die dit werk voor stedebeschrijving gesteld heeft. Ook Haarlem noemen wij slechts, de bevallige stad met hare sierlijke parken en hare stille breede straten, en hare herinneringen aan het roemrijkste tijdvak der nederlandsche geschiedenis , en aan het gulden tijdvak der nederlandsche kunst, maar ook aan het dwaze tijdvak van Nederlands overdreven speculatiegeest, toen de tulpen het onderwerp vormden voor een. wind-negotie, die slechts vergeleken kan worden met den actie-handel in de dagen van Law. Ook thans nog is Haarlem om zijne bloemen beroemd, maar niet om zijne tulpen met hare denkbeeldige waarde. De voornaamste bloemkweekers uit Nederland zijn hier gevestigd en de bloembedden in en buiten de stad verdienen gezien te worden door ieder die deze kinderen der natuur lief heeft. Tot de Rijnsteden behoort ook Utrecht, althans de aardrijkskunde leert, dat dit aan den Rijn gelegen is, en de Hollanders geven aan de rivier ook den naam van den Ouden Rijn, minder in- tusschen om daarmede uit te drukken dat men hier weder den stroom vindt, gelijk hij zich in Duitsch- land vertoont, maar om hem te onderscheiden van den tak, die van Vreeswijk uit zich noordelijk kronkelt en aan die kronkelingen den naam van Kromme Rijn is verschuldigd. Te Utrecht wonen vele adellijke geslachten en de ridderschap van Utrecht heeft zich dan ook als ligchaam in stand gehouden. Die familien hebben voor een groot deel hunne buitenplaatsen en villa\'s in die nabijheid en den omtrek der stad, waar koning Lodewijk een tijd lang zijne residentie had en daar wij hier aan den oever van het riviertje staan, dat den naam draagt van den grootvorst van Europa\'s stroomen, willen wij zijn oever volgen om Leiden te bereiken, in welks nabijheid, onder Katwijk, de Rijn in zee sluipt, dat is, wanneer hem de geopende sluizen dit veroor- loven. Dan ziet hij er uit als een gewoon hollandsch kanaal met in den regel stilstaand water, dat 351

-ocr page 414-





		zich vroeger, voordat dit kanaal gegraven was, inderdaad in zand en moeras verloor. Jammer, dat men voor deze kuststeden, voor Leiden zoowel als voor Haarlem � (den Hollander moeten de haren te bergen rijzen, wanneer zij Haarlem een kuststad hooren noemen) geen plaats meer hebben, om van den bewonderenswaardigen heldenmoed, waarmede de eerzame burgers tegen de Spanjaarden streden en over dezen zegepraalden. Ook Delft, waar Willem van Oranje vermoord werd, zouden wij niet gaarne voorbij gaan zonder de Nieuwe Kerk binnen te treden, om het graf van den grooten Zwijger te bezoeken. Delft is het Saint-D�nis der Nederlanders en hun Pantheon tevens. Daar rusten de Oranjes en Hugo de Groot, Piet Hein, Leeuwenhoek, en andere beroemde mannen der Vereenigde Provinci�n. Doch reeds voelen wij over ons de zachte frissche zeelucht en in weinige uren brengt ons de spoortrein naar \'s Gravenhage, gewoonlijk door de Hollanders den Haag genoemd, de koninklijke residen- tie, het groote vlek, gelijk het vroeger bestempeld werd, het nederlandsche Versailles, dat het langen tijd was en thans nog eeniger mate is. \'s Gravenhage was vroeger inderdaad een groot dorp, dat aan het Huis van Oranje te danken had, wat het in den loop der tijden is geworden: eene rijke en schoone stad, die intusschen in verhouding tot andere steden niet veel uit het oogpunt van handel en nij- verheid beteekent. In zijne straten vindt men niet de drukte en het gewoel van het wereldverkeer, maar ontmoet men de hovelingen en diplomaten. Het is een alleraangenaamste plaats voor vreem- delingen, die er dan ook jaarlijks bij duizenden korter of langer tijd vertoeven, vooral wegens de 352

-ocr page 415-

til* \' I

%) ,,■.\'■ *

; te

e iHfo-\'\'

9BK ■■\'*\' XT� \'\'\'\'

iMM^�

:■..

�

, \' ^

\\-3\\\\(k i

\',.,

� f

;., .\' " j/f

/-\'.\'/;.?:

¹ \':\\^:�Mii&iL/ ■ �■-

-ocr page 416-





		Ruinen van de Paltz Kaiserswerth.

		aan zee gelegen wijk, Scheveningen, waarmede het op allerlei wijzen verbonden is. Men kan het wandelend bezoeken door de breede laan, door den dichter-staatsman Huygens als zeestraat aange- legd, eene laan met eene vierdubbele rij boomen, die den wind tegenhouden en de zon niet doorlaten. Men kan dien weg rijden in een van de fraaije rijtuigen welke de haagsche huurkoetsiers in overvloed beschikbaar stellen of wel met de zeer goedkoope wagens, die bij het volk allerlei namen dragen, en vooral als snorwagens bekend zijn. Er vaart ook een gondel naar Scheveningen door een paard getrokken, maar het middel van vervoer, waarvan het meest gebruik wordt gemaakt, zijn de tramwagens, die een bijna onafgebroken reeks vormen tusschen den Haag en zijne voorstad. Bij herhaling is er sprake geweest om eene haven te Scheveningen aan te leggen en de hof- stad tot handelstad te maken, maar bezwaren van technischen aard en misschien ook eenigzins de naijver der groote koopsteden, hebben de verwezenlijking van dit plan tot dusverre weerhouden en zullen het misschien wel altijd beletten. Thans is Scheveningen de plaats van uitspanning voor inwoners en vreemdelingen. Ons echter trekken vooral aan de hel gele duinen, aan den oever van de eeuwige zee en om daar te komen kiezen wij onzen weg door een prachtig bosch tusschen den Haag en Scheveningen, de zoogenaamde Scheveningsche Boschjes, die ons met hunne lommerrijke oude boomen, hunne onafzienbare wegen en kronkelpaden aan ons duitsch Vaderland herinneren. Welk een contrast, nadat wij die kalmte van het woud verlaten en dan de lichte duinen voor 353 45

-ocr page 417-







		ons zien, om hier een oogenblik stil te staan v��r wij de eindelooze zee aanschouwen, wier ruischen en bruisen ons uit de verte tegenklinkt. Welk een eigenaardig karakter heeft onze gansche omgeving. Het mulle zand met zijne houten brug; de omgekeerde schepen, de vischnetten, die te droogen hangen, herinneren aan het zeeleven. In het visschersdorp vinden wij allerlei dingen die daarmede in verband staan en het heelt zekere kenmerken die den vreemdeling bij zijn bezoek treffen. Doorgaans zijn de huizen klein en netjes, een verdieping hoog en vier of vijf ramen breed. Een aantal bakkerswinkels, die door de groote verscheidenheid van koekjes en gebakjes den kooplust wekken , vindt men tusschen het noo- veel grooter aantal huizen, waarboven gelezen wordt: "hier zet men koffij en thee." Verscheidene winkels treft men hier aan, waar men voor vrij hoogen prijs allerlei voorwerpen kan koopen, die met schelpjes zijn bedekt: huizen, schepen en molens, maar vooral poppetjes, die op een afstand een aardig effect maken. In de armere wijken, door de zijstraten gevormd, is de gedroogde visch verkrijgbaar zoowel tot dadelijk gebruik als tot verkoop, en de uitstalling daarvan geeft een onaangenamen geur aan het geheele dorp, zoodat het eene goede gedachte is om deze niet in de hoofdstraat te verkoopen. Treden wij een van die particuliere huisjes binnen, waarvan wij zoo straks gewag maakten, dan staan wij verbaasd hoe de meubels der vertrekken, ja de geheele inrigting van het huis, geheel aan het scheepsleven herinneren. De slaapplaatsen zijn verborgen in alkoven of achter gordijnen; de stoelen en tafels zijn zoo eenvoudig mogelijk en men vindt er niet meer dan het getal, hetwelk volstrekt noodig is. Een kippenladder, die van de benedenkamers bijna loodrecht naar de dakka- mertjes voert; balken die schuins en dwars zijn gelegd en de zoldering uitmaken; smalle deuren, zware met het oog op storm en noodweer gemaakte vensters, verbinden het binnenhuis met de bui- tenwereld. Alleen in de mooiste kamer vindt men eenig comfort, waartoe, boven alle andere dingen, de schoorsteen of haard behoort, waarvan de achterzijde bestaat uit witte porseleinen tegels, waar- voor aan een ijzeren ketting de waterketel hangt om thee en koffij te zetten; voorts een paar mak- kelijke stoelen voor de beide oudjes des huizes, een voormalig eigenaar van een pink, die nu in ruste zijn ouden dag doorbrengt, of misschien wel de stuurman op een der groote schepen, die zijn leven heen en weer voer naar Indi�, maar thans zijne dagen slijt aan de zijde zijner vrouw. Gaarne zouden wij hier een poos willen vertoeven en ons de lotgevallen laten verhalen van den ouden zeebonk, maar wij worden te sterk aangetrokken door de duinen, die door den zilten vloed bespoeld worden en op dit oogenblik hebben wij rust noch vrede v��r wij het ruime plein aan het einde van Scheveningen hebben bereikt, waar de twee kerken staan, eene hervormde en eene roomsch-katholieke, en ook het op eene hoogte gelegen groote statige badhuis met zijne schoone terrassen en kolonaden; want v��r ons ruischt en bruist het luider en krachtiger � nog eene schrede en wij zijn aan de zee, den ontzaggelijken oceaan, die zich uitstrekt zoover het oog reikt. Sprakeloos blijven wij bij die aanschouwing staan; een ongekend gevoel, overweldigender nog dan dat, hetwelk de reuzenbergen van het geboorteland van den Rijn op ons maken, overmeestert hier ons gansche gemoed; wij kunnen slechts zien en bewonderen, maar aan onze gewaarwordingen lucht geven is ons niet mogelijk, dan misschien door het plengen van een traan, die ons oog niet be- dwingen kan. Links en regts, in eene onafzienbare reeks, eenvormig en grijsachtig geel, strekken zich daar de duinen uit, met hare zandige hoogten en diepten als eene rustende golf. Noordelijk onderscheidt men bij zeer helder weder den in een nevelachtig waas gehulden toren van Katwijk, het eenige punt dat deze reusachtige lijst, welke het onmetelijk tafereel omsluit, breekt. In de verte rolt de zee langzaam hare golven voort, laat ze nader en nader bij de kust komen en werpt ze eindelijk op het strand aan onze voeten. En wij treden al verder en verder naar voren; het is of de eene golf de andere in dartel spel wil vooruit schieten. Heel in de verte vertoont zich eene scherpe streep, eene grenslijn tusschen het geel en het groen. Daar houden de gevaarlijke zandbanken op en begint het diepe vaarwater. Toch ziet men hier zelden de rookkolom van eene voorbijvarende stoomboot noch vertoonen zich de witte zeilen van eenig

		354

-ocr page 418-

o
�O

-s

■o

C/2

-ocr page 419-











		groot schip; want alleen des winters, wanneer de stoomboot Rotterdam niet bereiken kan wegens het ijs dat de wateren in boeijen heeft geslagen, dwaalt een of ander vaartuig met de scheveningsche pinken herwaarts af, en enkele malen ook komt hier een schotsche haringjager. Maar in den regel ziet men slechts de logge klompachtige schuiten, die te Scheveningen te huis behooren en wier vorm geheel ge�igend is om hier te landen. Slechts bij uitzondering na woeste stormachtige nachten, of bij lang aanhoudende, sterke noord- westen winden vertoonen zich op eens eenige zeilen, die met vliegende snelheid de kust naderen, door den storm uit haar vaarwater gedreven en nu naar de kust voortgestuwd. Met ingespannen aan- dacht slaat de man, die op de baak de strandwacht heeft, het naderend vaartuig gade. Nog weet hij niet juist of de brik, die daar ginds met een half gereefd zeil de golven doorklieft, zoo gelukkig zal zijn om de uiterste zandbank der kust te vermijden; binnen een kwartier moet dit beslist worden en zoo lang blijven de overige strandwachters nog in hunne, naar het schijnt, onverstoorbare rust, waarin men ze gewoonlijk ziet. De jonge varensgezel is ingesluimerd op de bank en slechts door zijn hond wordt hij opmerkzaam gemaakt op het onheil dat dreigt. De oude visscher, die reeds zoo menige storm en schipbreuk in zijn leven heeft ondervonden, houdt den blik op den gezigteinder gevestigd, terwijl zijn nevenman onbezorgd zijn stompje pijp nog eens stopt en de rookwolken eener alles behalve geurige tabak uitblaast. Maar nu laat de man, die op den uitkijk staat, een ligten kreet hooren, of hij maakt eene heftige beweging en thans verandert op eens het rustige tafereel dat de strandwacht vormt. De oude werpt zijn touw met ringen over den schouder; de rooker grijpt den enterhaak, de knaap springt van zijne bank, schiet terstond zijne klompen aan en grijpt den horen, die om zijn hals hangt en de hond, die reeds v��r de deur heftig begon te blaffen, springt hem vooruit. Door den storm steeds half op zijde geworpen, snellen de mannen naar het strand om straks na weinige oogenblikken dat levendige, zielverheffende schouwspel aan te bieden, dat de eene mensch het leven waagt om den anderen te redden. Rappe behendige handen brengen de reddingsboot in zee en de moedige beman- ning neemt vlugtig afscheid van vrouw en kroost en waagt zich op de onstuimige zee, om soms niet meer terug te keeren, eigen leven prijs gevend voor het behoud van hen, die ten prooi zijn aan den strijd der elementen. Thans echter hebben wij dit niet te vreezen, want een heldere, wolkenlooze hemel spant zich boven de grenzelooze zee; de golven bewegen zich rustig en regelmatig en schitteren daar ginds als glanzend metaal en vertoonen, tot aan den oever waarop wij ons bevinden, eene eindelooze, har- monische en toch in tegenstellingen rijke afwisseling van allerlei kleuren en tinten, van het donker- blaauw en het blaauwgeel, door lichtgroen en lichtgeel, tot die onbeschrijfelijke kleurenpracht van het paarlemoer digt aan het strand, waar de doorschijnende watersluijer, als door eene sierlijke lijn van schuim ingesloten, zacht ruischend zich naar onze voeten heenbuigt. En hoe schoon, hoe wonderbaar schoon is dit alles bij het eeuwige spel van het licht! Uren lang kan men het aanzien om steeds nieuwe nog wonderschooner beelden te ontdekken; beelden, waarvan het oog nooit verzadigd is en waarnaar het steeds weder verlangt. Het is po�zie, volle onbegrensde, onuitputtelijke po�zie. Maar hoe vaak ik aan de zee heb gestaan en de nooit rustende onmetelijke baren heb aan- schouwd, altijd heeft mij die eenzaamheid van den oceaan diep getroffen, ja weemoedig gestemd en dit gevoel maakt zich thans nog overweldigender van mij meester, nu voor mij het oogenblik nadert, dat ik moet afscheid nemen van den welwillenden lezer, die mij zoo goedgunstig tot hiertoe heeft gevolgd, en de twijfel bij mij ontstaat of ik de taak om hem tot gids te dienen wel behoorlijk heb vervuld. Aan goeden wil heeft het mij waarlijk niet ontbroken en zoo ik mij durfde veroorloven het aanbod te doen om wat ik te kort kwam goed te maken door nogmaals, van Katwijk beginnende, met hem tot den oorsprong van den stroom terug te keeren, dan vermoed ik, dat wel niemand mijn geleide weder zou aannemen. Veel liever zal hij zelf thans, voor zooveel hij verkiest, gebruik makende van hetgeen in deze bladzijden verhaald en beschreven is, uit eigen oogen willen zien

		355
		m




		.



		�

-ocr page 420-

« \'

om dan zelf nieuwe schoonheden te ontdekken aan de oevers van dien prachtigsten van Europa\'s
stroomen, die, hoe dikwijls ook bezocht, altijd nog verborgenheden bezit, waarvan de ontdekking
nieuw genot geeft.

■

₄⁵

» �

■

ftfy

lila.lz.

Berooving van een karavaan door Roofridders .... 278

Neuwied................. 279

De oever bij Andernach........... 280

I )e toren in Andernach............ 282

Ru�ne van den aartsbisschoppelijken burgt te Andernach. 283

De burgt Hammerstein bij Brohl......... 284

Het slot Rheineck.............. 285

Aan de Laachersee............. 286

Aanval op een schip door roofridders....... 287

I.inz.................. 288

Aan den oever bij Remagen.......... 289

De Apollinariskerk............. 290

Op den Victoriaberg............. 291

I.ohrsdorf................. 293

Ahrweiler. Walporzheimerpoort......... 294

Ahrweiler. Het Geregtshof........... 295

Rech.................. 296

Hij de bonte koe.............. 297

Altenahr................. 298

Verwoeste rooversburgt............ 299

lilik op Xonnenwerth............ 300

Rolandseck en Xonnenwerth.......... 301

I )rachenfels................ 304

Sage van den Drachenfels........... 305

Heisterbach................ 306

Wolfgang Mtlller von K�nigswinter........ 307

K�nigswinter............... 308

Kapel van Godesberg............ 309

Ru�ne van Godesberg............ 309

Bladz.

Ingang der ru�ne van Godesberg......... 309

Bonn. Beethovens standbeeld.......... 310

Bonn. Arndts standbeeld........... 311

Bonn. Weg naar Poppelsdorf .... ..... 312

Bonn. Kerk op den Kreuzberg......... 313

Aan de Sieg................ 314

Keulen in de verte............. 316

Wapen van Keulen............. 316

Deutz.................. 317

Keulen. Aan het Thtlrnichen.......... 320

Keulen. De Sint Gereonskerk.......... 321

Keulen. Het Raadhuis............ 324

Keulen. De haven.............. 325

Keulen. De Apostelkerk............ 327

Flora in Keulen.............. 328

Keulen. Gtlrzenich............. 332

Keulen. De Sint Pieterskerk.......... 3$$

Burgemeester Gryn van Keulen......... 336

Aken.................. 337

Bruggepoort te Aken............. 339

De Smid van Aken............. 340

Neusz.................. 341

Voormalig kerkhof te Crefeld.......... 344

Reusz. De poort en de Drusustoren....... 345

Dusseldorp................ 348

Dusseldorp. De oude Jacobituin......... 349

Elberfeld................. 352

Ru�ne van de Paltz Kaiserswerth........ 353