�^y \',} w tl -«y l!\'i «r lil\' «#r t - -#r i\'1\' <&r 1\' «gr llli «ff^

Christelijk-Litterarische

Kast 210
P1.G N°.3 5

VERSPREIDE GESCHRIFTEN.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

Verspreide Geschriften

J. J, VAN OOSTERZEE.

CHRISTELIJK-LITTERARISCHE OPSTELLEN.

AMSTERDAM,
HET EVANGELISCH VERBOND.

�Alles is het uwe, doch gij zijt van Christus."

Mijne //Redevoeringen, Verhandelingen en
Verspreide Geschriften", ten jare 1857 uitgegeven
en in 1861 door een Bundel ,/Varia" van gelijksoor-
tigen inhoud gevolgd, waren sinds geruimen tijd uitver-
kocht, en werden ook daarna nog gedurig van verschil-
lende zijden gevraagd. Het verlangen om, nu eenmaal
de nieuwe uitgave mijner Leerredenen ^:) was ten einde
gebracht, ook deze Opstellen te herdrukken, vermeerderd
met wat daaraan nog later was toegevoegd, vond bij
mij geen ernstig bezwaar, mits ik slechts op lezers
rekenen mocht, billijk genoeg om aan den regel te
denken, dat men «ieder geschrift naar zijn datum be-
oordeelen moet." Tot om- en bijwerken ontbrak mij
de tijd; tot nauwkeurige herziening en doelmatige
schikking liet ik niet ongaarne mij vinden. Deze eerste
Bundel bevat een zestal Christel ij k-litterarische

\') De titel is: »A1 de Leerredenen van J. J. v. O., Nieuwe,
goedkoope uitgaaf in twaalf Deelen, te Schiedam, bij H. A. M.
Roelants, 1871�1876, met Narede en Registers." Te zamen
198 in getal, waaraan later een tweetal bij den uitgever dezes,
Hooger Onderwijs (1876) en Het vaste Fundament
(1877) toegevoegd is.

Opstellen, waaromtrent verder de Aanteekeningen,
achter ieder daarvan gevoegd, het noodigste mede-
deelen. Een tweede, onder den titel: Christel ijk-
historische Opstellen, staat hinnen weinige maanden
te volgen, door een derde, mogelijk nog een vierde
Verzameling besloten, waarin verspreide opstellen van
meer gemengden aard worden opgenomen. De meer of
mindere spoed en volledigheid dezer Uitgave zal van
de belangstelling afhangen, waarmede die door het mij
lezend publiek wordt ontvangen. Dat zij haren weg
voorspoedig en niet ongezegend vervolgen en ten einde
mag brengen, is mijn oprechte wensch.

I. De betrekking van G�the tot het Christendom 1
II. Dichterlijk Genie. Eene Schiller-Studie . . 95

III. Iets over da Costa.........145

IV. Eene ziel na den dood. J. L. Heibergs

Gedicht van dien naam besproken . . .207

V. De Vrouw en de nieuwe Litteratuur . . .289

VI. De Spaansche Faust.........357

DE BETREKKING VAN G�THE TOT HET
CHRISTENDOM.

Gelijk aan het verdonkerd luchtgewelf zich in enkele
zomer- of winternachten raadselachtige verschijnselen
voordoen, door het volksgeloof met den zonderlingen
naam van vallende sterren begroet, niet anders is
het aan den hemel der nieuwere Letterkunde. Wie
onzer heeft ze niet vroeger of later, althans bij name
gekend, de dichters, de schrijvers, de sprekers., wier
zonderlinge loopbaan hem onwillekeurig aanleiding gaf
om aan die flikkerende vonken te denken? Op een-
maal uit het duister te voorschijn getreden, versprei-
den ook zij voor het oog een hoogst eigenaardigen
glans. Gedurende luttel oogenblikken, het kind des
tijds noemt ze jaren, schieten zij als een vuurstraal
vooruit, maar nog veel korter tijdsverloops en zij zijn
in duisternis uitgebluscht. Niet zelden zelfs zijn die
verschijnselen van den letterkundigen hemel aan den
schitterenden vuurbol gelijk, die voor een wijle den
-zachteren glans van andere lichten verduistert, maar op

eenmaal met een knal uit elka&r spat, en verbrokkeld
ter neer valt in gloeiende steenen en asch. De nieuws-
gierige zag het luchtverschijnsel staroogend aan; de
kortzichtige klapte verrukt in de handen ; helaas, waarom
moest de opmerkzame beschouwer zoo spoedig den dich-
terlijken klaagtoon herhalen: �hoe zijt gij uit den he-
mel gevallen, gij morgenster, gij zone des Dageraads!"
Wij behoeven geen namen te herinneren, het eene
jaar in de oude en nieuwe wereld met opgetogen geest-
drift gevierd, het ander aan minachting of geheele ver-
getelheid prijs gegeven. Genoeg; wie zich geroepen
acht de geschiedenis van de letterkunde onzer eeuw
te beschrijven heeft wellicht bij geen Hoofdstuk minder
voor gebrek aan bouwstof te vreezen, dan bij dat, waar-
boven wellicht niet geheel ongepast het opschrift mag
staan : vallende sterren.

Die opmerking, w�l bewijsbaar als zij is, M. H.,
zou in menig opzicht ontmoedigend zijn voor den vriend
van het ware en goede, indien niet met even onbetwijfel-
baar recht eene andere daartegenover kon staan. Het
is deze, dat te midden der vallende zich voortdurend
vaste sterren aan genoemden hemel vertoonen, wier
loopbaan regelmatiger, wier glans bestendiger is. Een
enkele maal door donkere wolken beneveld, door schit-
terende meteoren overschaduwd, schijnbaar zelfs aan
het uitspansel ondergegaan, trekken zij na eenig tijds-
verloop telkens weder den eenigszins geoefenden blik-
Haar luister taant niet, maar klimt, waar het kunst-
glas wordt in handen genomen, om ze van naderbij te
bespieden. En waar zij voor het oog van een vroe-
ger geslacht in helderen zonneglans blonken, worden
zij voor een volgend, dat haar op verderen afstand

ontdekt, niet zelden de bestendige leidsterren, bij wier
vriendelijk licht het zijn weg door het duister vervolgt.
Op zulk eene ster van de eerste grootte, ofschoon van
een zeer bijzonder standpunt beschouwd, wenschten wij
heden met u te staren. \')

Wie onzer kent niet het eigenaardig gevoel, dat soms
het hart kan vervullen bij het wederzien van vriend
of maag, sinds jaren uit onze oogen verdwenen ? Ook
op letterkundig gebied hebben wij zulke oude beken-
den, die wij nu en dan met te hooger genoegen ont-
moeten, naarmate wij soms langer, door een samenloop
van omstandigheden, hun onschatbaar bijzijn ontbeerden.
Zoo althans ging het mij, waar ik onlangs, ter verpoo-
zing van ernstiger studi�n, een der lievelingsdichters mij-
ner jeugd weder opnam ; den grootvorst der Germaan-
sche zangers bedoel ik, wiens standbeeld op de markt-
plaats te Frankfort aan den Main is verrezen, en wiens
kloeke gestalte men beurtelings vergeleken heeft met
den Jupiter en den Apollo der ouden, Johan W o 1 f-
gang vonG�the. Hoe zag ik mij op eenmaal in de
onbezorgde en in menig opzicht heldere dagen terugge*
voerd, toen ik mij het eerst in die tooverwereld van Waar-
heid en Verdichting liet rondleiden ; toen ik den eer-
sten blik in den tooverspiegel van den _wFaust" had
geslagen en //Wilhelm Meister" in zijne leer- en reis-
jaren met steeds klimmende belangstelling volgde!
Met volle teugen genoot ik op nieuw die heerlijke
po�zie, die als een klare beek beurtelings den weder-
schijn van de heldere zon en van den bewolkten he-
mel vertoont, en onwederstaanbaar vond ik mij door
den reuzengeest van den zanger geboeid, die hemel,
aarde en hel in zich zelven, als in een Mikrokosmos

vereenigt. Onbeschroomd bewonderde ik, gedachtig"
aan het woord van een wijze ²): �er is eene bewon-
dering van voortreffelijke gaven Gods, die in waarheid
godsdienstig is, en wie nimmer door Shakspere of
G � t h e of door de grootheid der oude wereld op de
knie�n gebracht werd, en van heeler harte een geslacht
leerde liefhebben, waaraan God zoo groote dingen heeft
toevertrouwd, hij kent den helderen dag der zegenrijke
liefde nog niet." Maar ik ondervond te gelijk, dat
men sommige dichters en schrijvers in rijperen leeftijd
geheel anders, misschien beter dan in vroegeren leest.
De stem der toejuiching kan de stem der kritiek niet
meer smoren; niet langer sloeg ik op de zangen alleen,
maar thans inzonderheid op den zanger zei ven het oog;
het werd mij behoefte, hem steeds dieper in de ziele
te staren, en den man, dien ik onder de uitheemsche
dichters van later eeuw het hoogst van allen waar-
deerde, in betrekking tot het Allerhoogste te plaatsen,
dat ik had leeren kennen en schatten. De vraag: hoe stond
een G � t h e tegenover het Christendom, met andere
woorden, wat was dat Christendom voor hem als mensch,
als denker, als dichter, wekte niet slechts mijne nieuws-
gierigheid, maar ook mijne ongeveinsde belangstelling;
zj) lokte mij tot opzettelijk onderzoek uit, en waar ik
mij niet zonder aarzelen vinden liet om op eene mij
ongewone plaats eene ongewone taak te vervullen, daar
kon ik den lust niet wederstaan, om u de slotsom mij-
ner beschouwingen over G � t h e en het Christendom,
in wederkeerige betrekking tot elkander geplaatst, opzet-
telijk mede te deelen.

Gfithc en het Christendom � ik vraag even-
min verschooning voor de keuze van den hoofdpersoon

onzer beschouwing, als voor die van het eigenaardig
licht, waarin wij hem voor uw oog willen plaatsen.
Wat het laatste betreft, gaarne belijden wij, dat wij
nauwelijks vrijmoedigheid hebben zouden om eenige
dagen en uren aan een arbeid als dezen te wijden,
indien die dagen en uren geheel moesten verloren zijn
voor het hooger doel van ons leven. En wat den
eersten aangaat, voorzeker, het is een vreemdeling,
op wiens innerlijk leven wij een opmerkzamen blik
willen werpen, maar geen vreemdeling toch aan vrien-
den van fraaie kunsten en letteren. Dichters, als deze,
behooren niet aan eene enkele natie, zij behooren aan
geheel de beschaafde wereld ten eigendom; en wel verre,
dat de invloed van 6� the zich beperkt heeft tot zijnen
meer dan tachtigjarigen leeftijd, is het zijn geest, die
voortdurend het jonge Duitschland beheerscht, en niet
het jonge Duitschland alleen. Kind der achttiende
eeuw, is hij op zijn gebied nog koning der negentiende,
en terwijl hij zelf in duizender oog niet veel minder
is dan het verpersoonlijkte ideaal der edelste mensche-
lijkheid, staan zijne werken bij hen aangeschreven als
het Evangelie des nieuweren tijds en het wetboek der
hoogste beschaving. Te belangrijker wordt de vraag,
of G � t h e een gids is, wiens wereld- en menschenbe-
schouwing een jeugdiger geslacht met volkomen ver-
trouwen mag volgen, en ook tot beantwoording van
die vraag zal wellicht de litterair-historische studie,
waarvan wij de uitkomsten blootleggen, eene kleine
bijdrage bieden. Wel is waar, zijn wij de eersten
niet, die in of buiten ons vaderland eene opzettelijke
bespreking van het aangegeven vraagstuk beproeven ³),
en langs dien weg een dichter beoordeelen, op wien

bovendien eene hoogstbevoegde hand de aandacht on-
zer landgenooten nog onlangs meer dan te voren ge-
vestigd heeft ⁴). Maar, het zij zonder miskenning van
wezenlijke verdiensten gezegd, noch de methode, noch
de omvang, noch de slotsom van anderer onderzoek ten
aanzien van G � t h e \'s houding\' en verhouding tegenover
Christus en Christendom scheen ons zoo bevredigend
toe, dat een onvoorwaardelijk berusten vergund is. Het
valt niet zwaar, zonder chronologie of kritiek, uit de
talrijke geschriften des dichters, bijna op den tast, een
tal van bekende of min bekende plaatsen samen te le-
zen, die v��r of t�gen zijne Christelijke gezindheid eene
schijnbaar voldingende getuigenis afleggen. Maar te
weinig heeft men ook hier nog de verschillende tijd-
perken onderscheiden van zijn dichterlijk leven en wer-
ken; te weinig met zijne vertrouwelijke brieven aan
onderscheiden medearbeiders en vrienden geraadpleegd,
die in de laatste jaren zijn uitgegeven en nog weder
onlangs vermeerderd ⁵); te weinig zich laten leiden
door den geest van mildheid en billijkheid, die den Titan
der nieuwere po�zie niet naar den maatstaf van eene
zeer individueele, mogelijk bekrompen Christelijke ziens-
wijze, maar naar de algemeen erkende en onverander-
lijke beginselen van het eeuwig Evangelie beoordeelt;
te weinig, om niet meer te zeggen, op de vermoede-
lijke oorzaken en onmiskenbare gevolgen van een ver-
schijnsel gelet, tot welks verklaring men eene min of
meer belangrijke bijdrage leverde. Kan het ons be-
vreemden, dat langs dien weg de meeningen even ver-
schillend, als hare bewijsgronden in veler schatting uiterst
onbevredigend waren ? Er zouden treffende proeven
vermeld kunnen worden ten blijke, hoe men beurte-

lings den gelauwerden dichter als Apostel der waar-
heid begroet, en als Apostaat van het Christelijk geloof
heeft gebrandmerkt ⁶). Ons aangaande, M. H.. gij
hebt even weinig te duchten, dat wij boven een graf,
reeds sinds ongeveer vijf en twintig jaren gesloten, eene
soort van kettergericht zullen spannen, als dat wij een
reusachtig genie in het enge keurslijf van een kerke-
lijk Symbool zullen knellen. Niet om te loven, minder
nog om te laken, allerminst om te vonnissen � och,
wat beteekent ook eerkroon of weegschaal in de han-
den van kortzichtige menschen, � maar om te begrij-
pen in wat verhouding de geest van G � t h e tot den
geest des Christendoms staat, is het ons bij het behan-
delen van het teeder vraagstuk te doen ⁷). Schoon wij
den diepen zin van zijn eigen woord niet miskennen:
woprecht te zijn, kan ik beloven ; onpartijdig te zijn,
echter niet," zou het ons evenwel innerlijk smarten,
wanneer ons onderzoek in het oog van waarlijk be-
voegden de sporen van partijdige ingenomenheid tegen
andersdenkenden droeg. Om daarvan zelfs den schijn
te vermijden, willen wij zooveel mogelijk den dichter
zelven laten spreken, en als het ware met luider stem
zijne geloofsbelijdenis laten afleggen voor ons gretig
luisterend oor. Zal langs dien weg het pogen even ge-
lukkig slagen, als het mogelijk vermetel mag heeten?
Wij verbergen het niet, de vraag, die wij aanroeren,
grijpt diep en dadelijk in het gebied der hoogere, mo-
gelijk moest ik zeggen, der hoogste kritiek van de kunst.
Immers, kan de dichter niet geschat worden zoolang
men den mensch niet verstaat, ook de mensch blijft
een onopgelost raadsel, zoolang zijne persoonlijke ver-
houding niet in het licht treedt tot Hem, wien men �f

ootmoedig aanbidden �f vijandig bestrijden, maar onmo-
gelijk onverschillig en onzijdig voorbijgaan of in de
schaduw kan plaatsen. Aan de andere zijde echter
kan ons onderzoek dienen om het antwoord eener vraag
te verlichten, die al meer en meer belooft eene wichtige
tijdvraag te worden: de betrekking bedoelen wij tusschen
het Christendom en de nieuwere kunst. Hebben zich,
sinds de laatste jaren inzonderheid, indrukwekkende
stemmen doen hooren, om voor den Koning van het
Godsrijk de opperheerschappij ook op het gebied van
het Schoone te vragen ⁸), een blik op G � t h e kan ons
in de overtuiging versterken, hoe noodig het zij dien
eisch te doen gelden, hoe noodlottig dien eisch te ver-
geten. Welaan dan, vrienden der kunst, die tevens
vrienden des Christendoms zijn wilt, volgt voor een
enkele ure een spreker, die zich evenzeer beijveren wil
om den kunstenaar te geven wat des kunstenaars, als
om voor God te vragen wat Godes is. Wij beginnen
met historisch na te gaan, welke de verhouding
van G � t h e tot het Christendom in verschillende tijd-
perken van zijn leven geweest is. Wij gaan voort met
het onderzoek naar de oorzaken der bepaalde ver-
houding, die wij van naderbij leerden kennen. Wij
eindigen met een vrijmoedigen blik op de gevolgen
te slaan, die juist d�ze verhouding des dichters tot het
Christendom in onderscheiden opzichten had. Korter en
bestemder gevraagd ; de verhouding van Gtf th e tot het
Christendom, eene hoedanige was zij; van
waar is zij ontstaan; waartoe heeft zij
noodwendig geleid?

Wij achten ons evenmin geroepen, om het leven
van G�the zelven met breede trekken te schetsen, als
om de verschillende perioden-indeeling, die men vroe-
ger en later beproefd heeft, te dezer plaatse te toetsen.
Men zal het op ons woord willen aannemen, dat wij
op geene verwerpelijke gronden het merkwaardig geheel
in een drietal tijdperken splitsen. Het eerste loopt van
zijn geboortejaar, 1749, tot de eerste reis naar Itali�
in 1786; het tweede van daar tot den dood van S c h i 1 -
ler in 1805, terwijl het laatste van zelf met het leven
des dichters in 1832 besloten wordt. Het eerste tijd-
perk omvat alzoo zijne kindsheid en jeugd in de
ouderlijke woning te Frankfort; zijn studententijd te
Leipzig en Straatsburg; den bloeitijd van zijn hart,
van zijn talent, van zijn roem, waarin //Werther" en
iiG�tz von Berlichingen" geschreven, genoten, be-
wonderd werden; de storm- en drangperiode, gelijk het
dikwijls genoemd is, waarin het genie de pas
gewassen vleugelen uitslaat en het stout, soms wild ver-
hevene het kenmerk zijner dichtingen uitmaakt; een
tijdperk van wording, in een woord, weldra door zijne
vestiging aan het hof van Weimar tot voorloopige
afsluiting en kalmte gekomen, en straks door zijn een-
zamen tocht naar het land, waar de citroenen bloeien,
aan het dorpel eener nieuwe, periode gevoerd. � Het
tweede tijdperk, door den dichter zelven als dat zij-
ner innerlijke wedergeboorte in het land der kunsten
geteekend, mag voor het minst dat eener veelzijdige
en schoone ontwikkeling heeten. De wereld der An-
tieken heeft voor den toekomenden heraut der moder-
ne beschaving hare tempelen en tresoren ontsloten ; de
heerschappij van het klassisch-schoone, nevens en ge-

deeltelijk in stede van het romantisch-verhevene, wordt
in zijne dichterlijke scheppingen zichtbaar; aanvanke-
lijk wordt de dichter door zijne vurigste bewonderaars
verlaten, omdat hij innerlijk hun boven het hoofd is
gewassen. Middelerwij] bloeit een tweede dichterlijke
jeugd voor hem op, in de vriendschap en de samen-
werking van Schiller. De twee groote geesten heb-
ben, na kortstondig misverstand, elkander gevonden
om voorts levenslang verbonden te blijven, en de letter-
kundige wereld ontvangt, behalve eenige van G�the\'s
schoonste balladen en de door beiden vervaardigde
//Xeni�n," den //Tasso,\'\' de ,/Iphigeni�," den «Egmont,"
en om van niets anders te spreken, den «Hermann" en
«Dorothea," niet vernieuwde geestdrift begroet. Wie
zegt ons, wat vruchten beider verbond bij langduriger
samenwerking nog verder gedragen zou hebben ? Maar
de dood bluscht de vriendelijkste dezer tweelingsterren
aan Duitschlands benevelden hemel, en ook van de
overgeblevene blijkt weldra de hoogste luister getaand.
� Het derde tijdperk breekt aan, meer dan de vo-
rigen door zucht tot behoud en reactie gekenmerkt.
Het is, inzonderheid aan den aanvang, nog rijk aan
velerlei luister. De //Faust," dat drama, waarmede geen
ander uit de letterkunde van eenige natie vergeleken
kan worden, ontvangt zijnen tegenwoordigen vorm, om
kort v��r des dichters sterven voltooid te worden. De
elpen lier wordt voor een poos roet den donzen veder
der historie, gekleurd door verdichting, verwisseld ; de
dichter deelt van zijn eigen leven en ontwikkelings-
gang zooveel mede, als hij wil, dat de nawereld weten
zal. Door Napoleon met onderscheiding bejegend,
door een jonger geslacht gewierookt en aangebeden, zien wij

hem met nog jeugdig vuur zich wijden aan natuurkun-
dige en andere studi�n, en terwijl Europa den reuzen-
strijd voor zijne vrijheid volstrijdt, met zijn geest le-
vende in eene geheel Oostersche wereld. De //West-
�stliche Divan" wordt in menig opzigt de type van
den avond zijns levens, maar ook tevens een teeken,
dat de zon des Dichters ten avond spoedt. Zijne po�-
zie is die van den winter geworden ; kalme beschou-
vving, practische levenswijsheid, nu en dan een zeker
Oostersch «Qui�tisme" maken er den hoofdtoon van
uit, en minder op het verhevene en het klassisch-
schoone, dan wel op het sierlijke is zijn hoogste stre-
ven gericht. Het woord van den twee en tachtigjarige:
_ffook waar zij nederzinkt, is de zon nog verheven en
groot," is op hemzelven van toepassing, maar niet min-
der dat van een zijner warmste vereerders: //met de
tachtig jaren heeft zelfs een G � t h e zich uitgeleefd ⁹)."
Het is er verre van daan, dat G � t h e gedurende ieder
dezer drie tijdperken in dezelfde verhouding zou ge-
staan hebben tot Godsdienst en Christendom. Er ver-
toonen zich nuances, schakeeringen, overgangen, die voor
het oog van den opmerkzamen beschouwer onmogelijk
bedekt kunnen blijven. Er zijn oogenblikken van zicht-
bare toenadering; er zijn oogenblikken van onbewim-
pelden afkeer. Somtijds grenzen zij dicht aan elkander,
en niets moet men minder verwachten van den dich-
terlijken Proteus dan strenge consequentie, waar hij
zich en anderen rekenschap van zijne overtuigingen
aangaande het hoogste en heiligste geeft. Het zou zelfs
niet moeielijk zijn, uit hetzelfde tijdperk verklaringen
des beroemden mans te dezen aanzien bijeen te bren-
gen, die lijnrecht met elkander strijden. Wat hij in

den aanhef der eerste verzameling zijner liederen zingt:

�De wereld is vol tegenspraak,

�hoe zou mijn boek zich niet weerspreken?"

zou ook in dit opzicht als Motto boven zijn eigen le-
vensboek geplaatst kunnen worden. Toch meenen wij
niet te dwalen, wanneer wij beweren, dat ieder der
drie genoemde tijdperken door een merkbaar verschil-
lende stemming aangaande den Christelijken Godsdienst
beheerscht wordt. Volgt ons bij dit overzicht, Toehoor-
ders, en oordeelt zelve of wij dien grondtoon juist ge-
vat en uitgedrukt hebben.

Slaan wij op het eerste tijdperk den blik, niet wei-
nig doet zich voor, dat ons in G � t h e iets anders zou
doen verwachten dan ,/een ouden heiden," zooals hij
later zich zelven bij herhaling genoemd heeft. Het hart
van het kind en den knaap staat open voor Christe-
lijk--godsdienstige indrukken, en ontvangt die in den
hem omgevenden kring. Zelf verhaalt hij ons op zijnen
onnavolgbaren trant, hoe hij met gevouwen handen en
gebogen knie�n zijn kinderlijk morgengebed deed. On-
der de vriendinnen zijner moeder vindt hij vrouwen met
een warm Godsdienstig gevoel; wij noemen slechts de be-
kende jonkvrouw von Klettenberg, voor welke
hij in de «Bekentnissen einer schonen Seele," een zoo
kostelijk gedenkteeken stichtte, en aan wie hij reeds
vroegtijdig zich hechtte.. Nog geen tien jaren oud leert
hij, buiten weten van zijn strengen en onbuigzamen va-
der, geheele gedeelten van Klopstock\'s «Messiade"
van buiten, en is zichtbaar aangegrepen door den bedwel*
.mend verheven inhoud. Vroegtijdig studeert hij He-

breeuwsch, en stelt in de historische stof des 0. T. een
gedurig klimmend belang. Hij verkrijgt heldere voor-
stellingen van het heilige land, en sympathie voor het
aartsvaderlijk tijdperk. De geschiedenis van Joseph
lokt hem zelfs tot een dichterlijke proefneming uit, en op
nauwelijks veertienjarigen leeftijd vervaardigt hij met
schier ongeoefende hand eene belangrijke verzameling
van geestelijke oden en liederen. Eene daarvan, ten
volgenden jare ontstaan, heeft het geloofsartikel van
«de nederdaling ter helle" ten onderwerp en beweegt
zich geheel in de sfeer der gewone kerkelijk" theologi-
sche voorstellingen. Na vroegtijdig afgelegde belijdenis
des geloofs gaat hij allereerst te Leipzig in de rech-
ten studeeren. Wel voldoet het verblijf aan de hooge-
school evenmin aan de verwachting van den heerschzuch-
tigen vader, als aan de verplichting van den veelbelo-
venden zoon. Maar toch, de voorliefde voor de heilige
Schrift vergezelt hem op zijne loopbaan in de gevaar-
lijkste jaren zijns levens, en waar hij de meeningen van
wijsgeeren en godgeleerden ten aanzien dier Schrift zich
reeds vroegtijdig ziet kruisen, daar schrijft hij: �ik voor
mij schatte haar hoog, want bijna aan haar alleen
was ik mijne zedelijke vorming verschuldigd, en de
feiten, de leerstukken, de symbolen, de gelijkenissen,
alles was mij diep in de ziel geprent, en had op de
een of andere wijze op mij gewerkt. Mij mishaagden
daarom die onrechtvaardige, spottende en verdraaiende
aanvallen ¹⁰)." En waar hij nu straks op negentien-
jarigen leeftijd, krank van lichaam en ziel, gelijk hij
zelf zegt, «als een schipbreukeling" naar de ouderlijke
woning terugkeert om er te herstellen, eer hij de
nauwelijks aangevangen studi�n voortzet, daar heeft

hij nog v��r zijn vertrek van een vriend, die zich den lijder
had aangetrokken (Langer), een nieuwen welda-
digen indruk ontvangen. Af keerig van aardsch gewoel,
wendt hij den geest naar hoogere dingen en zoekt naar
vertroosting en vrede, terwijl hij zich wennen wil om
den Bijbel als een Goddelijk boek te beschouwen. «Niet
zonder gevoel en enthusiasme" houdt hij met den in-
houd zich bezig, en waar hij zich zwak en afgemat
vindt, is den jongen mensen naar zijn eigen verklaring
z/het Evangelie verkwikkend." Hij komt in dit opzicht
alzoo ongeveer dezelfde terug, als hij vroeger Frankfort
verliet, wellicht zelfs door smartelijke levenservaring nog
iets meer ten gunste van het Woord der vertroosting ge-
zind. Andermaal ontmoet hij de vrome v o n K 1 e t-
t e n b e r g, en waar deze hem trouwhartig verklaart,
wdat al zijn innerlijke ellende slechts daaruit ontstaat dat
hij nog niet met God is verzoend" kan hij het, ja, even-
min begrijpen als toegeven, maar hij redetwist er vreed-
zaam en vriendelijk over, en stelt in de zaak zelve een
zoo onverminderd belang, dat hij bij de lezing van
Arnold\'s Kerk- en Ketterhistorie beproeft zich een eigen,
afgerond Godsdienstig stelsel te vormen. Het Nieuw-
platonisme maakt er den grondslag van uit, en uit on-
derscheiden mystische, hermetische, theosophische ele-
menten trekt de hand des jongelings een gebouw op
van Godsdienst" en wereldbeschouwing, dat in de oogen
des mans er later allerzonderlingst uitzag. In dit soort
echter van Gnostisch systeem ontvangt de verlossing
een eervolle plaats, en zelfs neemt het jeugdig gemoed
eene zoo mystische richting, dat hij niet slechts met zijne
vrome vriendin van tijd tot tijd oefent en bidt, maar
zelfs door zijn arts zich laat inwijden in kabbalistische

studi�n. Weldra treedt hij met nieuwen moed een
nieuw tijdperk zijner ontwikkeling in aan de akade-
mie van Straatsburg, maar ook in den Elsass komt hij
aanvankelijk met «vrome lieden" in aanraking, en kan
hij het ook niet lang met hen vinden, het is niet, om-
dat zij zoo Christelijk, maar omdat zij zoo bekrompen ker-
kelijk zijn, en van zijnen graaf (Zinzendorf) zoo
afkeerig, tot wien hij reeds vroeg leerde opzien met on-
geveinsde vereering ⁿ). Wie, die eenigszins in deze
dingen te huis is, herinnert zich niet, hoe onze levens-
lustige student aan de publieke tafel den bedeesden J u n g-
Stilling zich aantrekt, en werkdadige sympathie voor
den kinderlijk-vromen man aan den dag legt, we-
derkeerig door dezen gedeeld? In 1770 schrijft hij aan
zijne meergemelde vrome vriendin, dat hij met de
gemeente aan het Avondmaal des Heeren lijden en dood
heeft herdacht, en beveelt zich tegen zijn ��n en twin-
tigsten jaardag dringend in hare Christelijke voorbede
aan ¹²). Nog bij h�t terugzien op dit tijdperk ge-
waagt hij van de innige liefde, waarmede hij tot dus-
ver de Broedergemeente had aangehangen, en verklaart
zelfs «dat het slechts aan zijne leiders gestaan had, hem
geheel tot den hunnen te maken." En bij die betrek-
kelijke voorliefde voor Christelijke personen en denk-
beelden, drukt hij meer dan eenmaal op eene wijze zich
uit, die duidelijk toont dat hij in geenen deele volstrekt
antikerkelijk is. De persoonlijkheid van een landgees-
telijke heeft iets aantrekkelijks voor hem en is in zijne
schatting de waardige stof eener moderne Idylle: im-
mers, gelijk Melchizedek, is hij koning en priester in
��nigheid des persoons." Ook onder zijne eerste letter-
kundige voortbrengselen treft men er enkelen aan, die

van warme belangstelling spreken in wat millioenen
heilig en dierbaar is. Kort na zijne promotie (1771)
vertaalt hij uit het Fransch een brief van een predi-
kant aan zijn ambtsbroeder, en geeft hij een opzettelijk
onderzoek uit over twee, tot dusver onopgeloste Bijbel-
sche vraagstukken, den inhoud der steenen tafelen van
Mozes namelijk, en het spreken in vreemde talen bij
de uitstorting des H. Geestes. Voorzeker mag niet elke
godsdienstige uitboezeming in het eerste geschrift als
nauwkeurige uitdrukking zijner eigene denkwijze be-
schouwd worden, maar reeds de keus der stof is op-
nierkelijk. De Klettenbergsche geest en zekere
voorliefde voor wat gewoonlijk Pi�tisme genoemd wordt
spreekt onverholen zich uit, en de invloed van mannen als
Hamann en Herder is hier en daar onmiskenbaar.
Niettegenstaande al wat die beiden Christelijks hebben,
heeft hij zich aan de voeten van H erd er gezet, waar
deze Straatsburg bezocht, en de diepzinnige Magus van
het Noorden, gelijk Hamann meermalen heette, heeft
hem zoo krachtig getroffen, dat hij later nog aan de bezor-
ging eener nieuwe uitgaaf zijner geestvolle geschriften
kon denken. Is ook iets van beider eerbied voor de H.
Schrift op G�the overgegaan? Althans, den twee- of
drie en twintigjarige zien wij, onder vele andere bemoei-
ingen, wederom bezig met. Bijbelsche studi�n, allereerst
op het tweede boek van Mozes, maar later ook op de
eerbiedwaardige oorkonden des Christendoms heengericht,
en ontveinst hij zich ook de moeielijkheden harer vol-
komen overeenbrenging niet, hij houdt aan de gedachte
zich vast: �mogen ook de Evangeli�n met elkander in
strijd zijn, wat schaadt het, ale slechts het Evangelie
zichzelf niet weerspreekt"! Diep veracht hij dan ook

de frivole spotternij, die bijv. een Volt air e in zijn
Sa ui zich veroorlooft, en verpletterend is de persif-
tlage van het platte Rationalisme in zijn «Proloog tot
de nieuwste openbaringen Gods, vertolkt door Dr. C. F.
Bahrdt" (1774). De vier Evangelisten, bij dien be-
ruchten ongeloovige binnengetreden, willen zich door
hem niet in modern phantasie-kostuum laten kleeden,
en trekken zoo spoedig mogelijk af. Maar waar de
vrouw des huizes geklaagd heeft: �de kerels willen geen
manieren verstaan", .heeft manlief het antwoord gereed:
/«welnu, dan moeten hunne schriften er aan," en de
verminking van het heilige is op haar beurt tot een
karikatuur in de hand des dichters geworden. Geen
wonder dat een gevoelsman als L a v a t e r, dien hij op
vijf en twintigjarigen leeftijd leert kennen, geheel een
man naar zijn hart is. Na een eerste ontmoeting ver-
klaart hij, dat hij hem ten onrechte voor een dweeper
gehouden heeft, en tracht zoolang mogelijk in zijn hoog ge-
schat gezelschap te zijn. Volgens bericht van G e s s n e r,
L a v a t e r \'s schoonzoon en levensbeschrijver, stemmen
zij bij hun spreken, niet slechts over letterkundige, maar
ook over Christelijke aangelegenheden aanvankelijk geheel
overeen. Lavater is hem een genie, wiens preeken
hij met bewondering leest. Ja, nog vijf jaren later schrijft
hij in ongehuichelde geestdrift: «/Lavater is toch een
��nig mensch; zooveel waarheid, geloof, liefde, geduld,
sterkte en wijsheid zult gij noch in Isra�l, noch bij de
Heidenen vinden." Zijn gezelschap is hem ««eene hemel-
spijze, waarvan de weldadige gevolgen nog lang bespeurd
zullen worden. Hij is de beste, grootste, wijste en in-
nigste van alle sterfelijke en onsterfelijke menschen,
die ik ken." Wij zouden meer kunnen aanvoeren,

maar behoeven wij wel andere proeven, dat indien
Gr � t h e later een Heiden geworden is, hij echter geen
geboren Heiden mag heeten?

En toch, wie kan tot dusver dit eerste tijdperk be-
schouwen, zonder in stilte te vreezen, dat de opge-
merkte sympathie voor Bijbel en Christendom eene hoogst
onvoldoende en oppervlakkige was ! Het is belangwek-
kend den jeugdigen G�the te zien, als met de weeg-
schaal tusschen geloof en ongeloof in de krachtige han-
den, en op te merken, hoe de evenaar nu naar deze,
dan naar gene zijde bewogen, maar toch de linkerschaal
telkens met zwaarder gewichten bevracht wordt. Reeds
in zijn eerste studiejaren neemt hij een levendig aan-
deel aan den strijd tusschen vrijzinnige en geloovige
Schriftverklaring, en bekent, dat hij liefst zich houdt
bij de eerstgenoemde partij, en zich hare beginselen en
voordeelen toeeigent, schoon hij wel inzag, dat bij deze
wijze van opvatting tegelijk //het po�tisch en het pro-
fetisch karakter der gewijde Schriften verloren ging."
Steeds meer begint hij zich te beklagen //dat oude ker-
ken zoo donkere glazen hebben," en reeds te Leipzig
kent hij een tijd, dat hij door gemoedsbezwaren en ge-
wetensangsten gekweld, voor een poos althans, //kerk
en outer ten eenenmale laat varen," om zich alzoo van
den innerlijken last te ontslaan. Hij begint kennis met de
wijsheid des ongeloofs in het naburig Frankrijk te ma-
ken, en kan ook het �Syst�me de la Nature" hem
niet bekoren of boeien, daar het //bij zulk een athe�s-
tisch maanlicht hem treurig te moede wordt", hij krijgt, ja
afkeer van d�ze soort van philosophie, maar begint zich
toch van lieverlede het Naturalisme in de armen te wer-
peu. \'Van den drie en twintigjarige kan straks zijn vriend

Eastner verklaren : _ffG� t h e is een genie, het Chris-
tendom acht hij in anderen hoog, maar zelf onttrekt hij
zich aan de gemeenschap der kerk, en komt er open
voor uit, dat hij slechts zelden meer bidden kan." Hij
doet dan ook minder moeite om te schijnen wat hij
toch in zijn hart niet meer is, en de vriendin zijner
jeugd, ofschoon met innige smart zijn zichtbaren terug-
gang ontwarende, is eerlijk genoeg om te zeggen, ,/dat
zij hem z�� veel beter mag lijden, nu hij het min of
meer pi�tistisch gewaad, dat hij gedeeltelijk ten haren
gevalle gedragen had, maar liever had weggeworpen".
Wel is er nog altijd iets in het Christendom, dat on-
willekeurig hem aantrekt. Bedriegt ons niet alles, dan
vergunt ons de hartstochtelijke dichter een blik in zijne
eigen ziel, wanneer hij aldus zijn �ngelukkigen W er-
the r laat schrijven: wik eer den Godsdienst; ik voel, dat
hij voor menigen vermoeide een staf, voor menigen
dorstige eene lafenis is. Maar kan, moet hij dat voor
een iegelijk zijn? Als gij de uitgebreide wereld aan-
schouwt, ziet gij er duizenden wien hij, gepredikt en
ongepredikt, het niet was en niet wezen zal: waarom
moet hij het dan volstrekt voor mij zijn? Zegt niet de
Zone Gods zelf, dat zij bij hem zijn zullen, die Hem
de Vader gegeven heeft? Als ik Hem nu eens niet ben
gegeven, en de Vader mij liever voor zichzelven be-
houden wil, gelijk mijn hart mij dat zegt ?" Zonderlinge
vraag! Ware zij ernst geweest in het diepste der ziel,
wie kan twijfelen of het antwoord zou later gevonden
zijn? Maar de klove schuilt reeds dieper; er is in het
Christendom zelf, wat hem onwillekeurig terugstoot. Wat?
Met lofwaardige openhartigheid verhaalt hij het zelf,
als hij aangeeft, wat hem innerlijk evenzeer van de

grootere Protestantsche kerk, als van de broederge-
meente verwijdert. Het is de leer van het zedelijk
bederf, waartegenover hij de Pelagiaansche beschou-
wing veel overeenkomstiger vindt met zijn eigen
levenservaring. _ff Telkens had hem deze tot oefening en
inspanning van alle krachten geleid; de natuur was hem
verschenen in al hare heerlijkheid, en van alle zijden
zag hij zich op haar henengewezen; hij had zoo vele
wakkere en brave menschen leeren kennen, die zich
door een streng plichtgevoel leiden lieten, en die hij on-
mogelijk afvallen kon". De tweespalt tusschen hem en
de streng geloovigen wordt van zijne zijde steeds groo-
ter, en kan hij nog de oude voorliefde niet aanstonds
verzaken, hij zoekt zich nu �een Christendom tot zijn
privaat gebruik" te vervaardigen ¹³). Dat zelfgevoel,
die fierheid op eigen kracht geeft, tot buitensporigheid toe,
in den Prometheus zich lucht, en de dorst, waarvoor
het Evangelie geen lafenis biedt, wordt nu gestild bij
S p i n o z a. Opmerkelijk, en toch niet onbegrijpelijk is
het, hoe juist in een tijdperk, waarin des dichters ge-
moed behoefte voelt aan rust na den eersten storm zij-
ner hartstochten, zijn geest zich voelt aangetrokken tot
dezen scherpzinnigen denker. De kalmte, die over
zijne geschriften schijnt uitgespreid, trekt hem aan met
onweerstaanbaar vermogen ; de zedelijke ernst van het
stelsel bevredigt zijn verlangen naar klaarheid en de-
gelijkheid, en de onderwerping, de zelfbeheersching,
de zelfverloochening, door S p i n o z a gepredikt, acht hij
het weldadigst tegengift tegen de smart en onrust des
levens. De ontkiemende vriendschap met F. H. J a c o b i
draagt er het hare toe bij, om deze panthe�stische rich-
ting van den rusteloozen geest te versterken. Wel

ontbreekt het hem niet aan diepe, Godsdienstige in-
drukken. //Broeder," schrijft hij aan Lava ter in de da-
gen zijner gelukkigste liefde (1775), //ik ben voor een
tijd weder vroom, heb mijn lust aan den Heer en zing
ter zijner eere Hem psalmen, waarvan gij welhaast
een proefjen ontvangen zult". En, om een ander voor-
beeld te noemen, na het beklimmen van den Broc-
ken, twee jaren later, leest gij de schoone taal in zijn
dagboek : //heerlijke, heldere dag, in het ronde
alles beneveld, maar alles helder daarboven! Wat is
de mensen, dat Gij hem gedenkt ? Wat lied zal ik
God ter eere doen hooren op een oogenblik, waarin
alle proza tot po�zie wordt, en alle po�zie we�r- tot
proza ? Met mij gaat God te werk als met zijne oude
heiligen, en ik weet niet, van waar het mij komt.
Wat ik, als G i d e o n met zijn vlies en dauw, vraag,
dat verkrijg ik, en met meer dan moederlijke zorg
word ik naar het doel mijner wenschen geleid" ^u).
Maar waar de Godsdienst een bepaald Christelijk
karakter vertoont, begint de afkeer van tijd tot tijd
luider te spreken, niet altijd, helaas, gepaard met voeg-
zamen ernst. Hij doet groote moeite, om zijn vriend
Herder tot de hoogste kerkelijke waardigheid in Wei-
mar verheven te zien, maar men meene niet dat het
is uit ingenomenheid met de zaak, die hij dient. Reeds
v��r zijne komst te dier stede verklaarde hij hem on-
bewimpeld, na de ontvangst van twee zijner theologi-
sche opstellen: «dat hij met het onderwerp geen vrede
kon hebben, daar die gansche leer van Christus een
onding is, dat hem, als een beperkt en behoeftig men-
sehelijk wezen, bijna razende maakt" ¹⁵), en waar
zijn vriend eindelijk de gewenschte plaats heeft ver-

kregen, daar verrast hij hem met een spotdicht, waarin
hij zijne komst vergelijkt met de intrede van den Heer
te Jeruzalem, en hem toezegt, dat hij, geplaatst aan
het hoofd der geestelijkheid, niet op ��n maar op hon-
derdvijftig ezels zal rijden, schoon : wim Grund weder
Luther noch Chris t im Mindesten hier gemeinet ist"¹⁶).
Hij hoort Herder een enkele maal , maar zonder
merkbaren indruk ¹⁷), en geheel de wijze, waarop hij over
de heilige bediening zich uitlaat, heeft iets onwillekeu-
rig stuitends en stootends. Maar een merkwaardig
blijk van zeer gewijzigde stemming is vooral in zijne
afwisselende verhouding tot Lavater te zien. Al spoe-
dig zijn hem de rustelooze pogingen van dezen om hem
tot een meer positief geloof te bewegen ondragelijk,
en kan zijn vriend hem geen rust laten met zijn on-
verbiddelijk alternatief: �of Christen, of Athe�st", hij
wil evenmin het een als het ander, �daar immers ook
zijn Christus een eigen gestalte gewonnen heeft."
wGod, hemel en hel," schrijft hij in 1776, «liggen bij-
een in mijn binnenste, en al de idealen van Lavater
zullen mij niet verhinderen, waar te zijn en boos en
goed, gelijk de natuur." Aan dezen zelven belijdt
hij, waar hij de reeds vertraagde pen weder eens op-
vat : //thans eerst gevoel ik, hoever wij uit elkander
loopen; ik kan u niets schrijven." En waar hij hem,
op zijne reis naar Zwitserland in 1779, zien moet, daar
verlangt hij, ja, zich zooveel mogelijk met den Chris-
telijken vriend te verstaan en betuigt schertsend te ho-
pen, dat men door een mondeling gesprek meer zal
uitmaken, dan een gansch Concilie met al den aankleve
van dien, maar hij voegt er straks toch weder veelbe-
teekenend bij: �wij zullen wel doen, als wij ieder onzen

bijzonderen Godsdienst zooveel mogelijk onaangeroerd
laten. Gij zijt goed, maar ik ben dikwijls hard en
onvriendelijk; daarom moet ik u vooruit om toege-
vendheid bidden." En ten aanzien van Lavater\'s ho-
miletische bearbeiding der Apocalypse: «ik ben een
zeer aardschgezind mensch, en de gelijkenissen van den
onrechtvaardigen rentmeester, van den verloren zoon
of den zaaier zijn mij veel Goddelijker, als er dan
volstrekt iets Goddelijks wezen moet, dan de zeven
Engelen, kandelaren, hoornen, zegelen, sterren en
wee�n. Ik meen ook uit de waarheid te zijn, maar
uit de waarheid der vijf zinnen, en God hebbe geduld
met mij, als tot heden." Nog kan hij zich van L a va-
ter niet losmaken, van wien hij erkent «dat deze hem
nog van menige vliegende koorts van hartstocht genezen
kan" ¹⁸). Het menschelijke in den Z�richschen predi-
ker trekt voortdurend hem aan; maar het Christelijke
stoot hem steeds sterker terug. «Gij houdt" � zoo
schrijft hij hem, drie jaren na de zoo gewenschte ont-
moeting � «gij houdt het Evangelie, zooals het daar staat,
voor de meest Goddelijke waarheid; mij zou zelfs een
hoorbare hemelstem niet overtuigen, dat water bran-
den of vuur blusschen, dat een maagd baren en een
doode verrijzen kan. Veeleer acht ik dit eene laste-
ring van den grooten God en zijne openbaring in de
natuur." Zichtbaar trekt hij zich terug van den vriend,
in wiens nabijheid hij zich meermalen door den gloed zij-
ner Godsdienstige overtuiging had aangetrokken en ge-
koesterd gevoeld. Hij noemt zich (1782) met het oog op
L a v a t e r, «zat van de geschiedenis van dien goeden
Jezus," en meent, dat deze het is, die den eenmaal
zoo vurig geliefden het hoofd op hol heeft gebracht.

wik woon vlak tegenover, de kerk" � zoo moet om-
trent dezen zelfden tijd zijne vertrouwde vriendin, Me-
vrouw Von Steijn van hem hooren � //een schrikke-
lijke toestand voor een, die evenmin aanbidt op dezen,
als op een anderen berg, en geen uren van Gods-
vereering meer heeft." Duizend geschreven bladen,
oude en nieuwe, vindt hij even schoon als den Bijbel,
en het wordt hem voldoende, dat iemand aan iets hoo-
gers gelooft, schoon het wat en hoe hem volmaakt
onverschillig zijn. Gaarne laat hij aan Lava t er zijn ge-
luk van een persoonlijk geloof in den Heer, dewijl hij
zich zonder dat zoo diep ellendig zou voelen, maar zelf
behoeft hij het niet. De Christus wordt hem een on-
historisch ideaal van Godmenschelijkheid, dat niet in
��n individu, maar meer of min in ieder mensch wordt
verwezenlijkt, t, Bij uw verlangen" � zoo spreekt hij
L a v a t er toe � _Hom in ��n persoon alles te vinden, en
bij de onmogelijkheid, dat u ��n persoon geheel kan
voldoen is het heerlijk, dat uit oude tijden ons een
beeld is overgebleven, waarop gij uw Alles overdra-
gen, waarin gij uzelven aanbidden en spiegelen kunt.
Slechts dit moet ik uiterst onbillijk noemen en een
roof, die voor uwe goede zaak niet betaamt, dat gij
aan duizend vogelen onder den hemel hunne kostelijke
veeren ontrooft, als waren die hun wettig eigendom
niet, alleen om daarmede uwen Paradijsvogel op te
sieren. Dat is het, wat mij en allen ondragelijk zijn
moet, die wij naar �lke door en aan menschen geo-
penbaarde waarheid als leerlingen luisteren en als
zonen Gods Hem aanbidden in ons zelven en al zijne
kinderen" ¹⁹). Vrij mocht de man, die zoo schreef,
onbewimpeld den tegenzin uitspreken, dien de «Pilatus"

van La va ter in zijne ziel had gewekt, en hem toeroe-
pen : «daar ik wel geen anti-christen of onchristen,
maar een gedecideerd niet-christen ben, zoo laat mij
uw menschelijke stem weder hooren, opdat wij van
die zijde verbonden blijven, daar het langs den an-
deren weg niet meer gaat." Geen wonder, dat de
vriendschap van G�the voor La vat er, met zooveel
innerlijke tweespalt gepaard, aan een zijner tijdgenooten
(Z i m m e r m a n) zoo verdacht «als de liefkozingen van
een tijger" kon voorkomen." Maar geen wonder ook, dat
wij haar in 1780 voor altijd zien afgebroken. Wel
kwam Lavater in datzelfde jaar nog te Weimar en
nam zijn intrek bij G�the, maar de vrienden zijn vreem-
den geworden. G�the ziet niet weinig tegen een sa-
menzijn op, dat hij eens zijn hoogst geluk heeft geacht.
«Het schijnt\'\', schrijft hij aan Mevr. v. S t e ij n, «dat ik
Lavater te wachten heb, want er zijn reeds brieven
voor hem tot mij gekomen. Hoe gaarne was ik hem
op zijne Apostolische reis uit den weg gegaan, want
uit betrekkingen, die toch niet tot in het diepste der ziel
gaan, kan nimmer iets goeds worden. Wat heb ik met
den Auteur van den �Pontius Pilatus" te maken"!
En na Lavater\'s vertrek: �geen hartelijk vertrou-
welijk woord: ik ben voor altijd los van haat
en van liefde ; mijne ziel was aan een glas water ge-
lijk." In die stemming is hij aan den grenspaal van
zijn eerste tijdperk genaderd ; een tijdperk, waarin reeds
duidelijk bleek, hoezeer het althans van hemzelven kon
gelden, wat hij eenmaal van de ziel der menschen be-
weerde, �dat haar element een vagevuur was, waarin
alle helsche en hemelsche machten elkander doorkruis-
ten." En zien wij nu nog eenmaal terug, het is als

vinden wij de type van het tot dusver voltooide geheel
in een oogenblik zijner eerste badreis in gezelschap van
Lavater en Basedow. Hij laat aan den middag-
disch te Coblentz, den eenen met een ambtgenoot over
het Openbaringsboek redetwisten ; den anderen met een
ouden dansmeester diepzinnig over den doop disputee-
ren, en zit middelerwijl behagelijk zijn hoentje te kluiven.

�Und, wie nach Eramaus, weiter gings
Mit Sturm und Feuerschritte,
Prophete rechts, Prophete links,
Das "Weltkind in der Mitte."

G � t h e, wij meenen het bewezen te hebben, is van
lieverlede een Weltkind geworden, schoon een Welt-
kind, dat ook een zijde vertoont, gelijk hij zelf er
heeft bijgevoegd, //tot hooger dingen gekeerd." Niet
zonder vrijmoedigheid plaatsen wij boven het eerste
tijdperk het opschrift: eene periode van aanvanke-
\'lijke, maar al ras verflauwde sympathie
voor het Christendom.

� «Het zijn de Zwaben niet alleen, die veertig ja-
ren levens van noode hebben, om wijs en verstandig
te worden." Met dat woord zag G � t h e later op de
Italiaansche reize terug, waarmede zijn tweede tijd-
perk begon. En werkelijk zien wij een omkeering in
geheel zijn innerlijk leven begonnen, die beslissend is
ook voor zijne verdere letterkundige werkzaamheid.
Wij zien hem thans vooral zijn oog richten op de na-
tuur en de kunst, gelijk het vroeger inzonderheid op
den mensch in en rondom hem geslagen was. Zelf
verklaart hij, dat hij, die tot dusver met en buiten zijne
schuld het lot van Tantalus en Sisyphus deelde,
thans geheel tot rust en klaarheid voor zichzelven ge-

komen was. //Hij heeft aan gene zijde der Alpen de
hoogste vreugd van zijn leven genoten, en het hoogte-
punt leeren vinden, waarnaar hij verder den stand des
thermometers van zijn aanzijn kan afmeten." Zelfs
belijdt hij, dat bij zijn kunstzin ook in zijn zedelijk ka-
rakter eene groote verandering plaats had, waarmede
hij zichzelven geluk wenscht. Is de man dan ook tot
den Godsdienst teruggekeerd, waarvoor in het kinderlijk
en jeugdig gemoed althans enkele snaren getrild heb-
ben ? Met smart moeten wij het tegendeel opmerken;
hij is en raakt daarvan hoe langer zoo verder verwij-
derd. Het kan ons niet verwonderen, als wij in dit
tijdperk de antipathie tegen het Christendom op on-
miskenbare wijze zien toenemen. Kort v��r zijn ver-
trek naar Itali� heeft hij zich steeds dichter aan S p i n o z a
gesloten. Geen boek dat meer met zijne zienswijze over-
eenkomt, dan de Ethiek van dien wijsgeer, en wel
verre van hem als Athe�st te beschouwen, wil hij hem
als een voortreffelijk The�st en Christen verheffen ²⁰).
Zoo gestemd trekt hij Itali� in, en waar hij in den
geest de pracht en praal der Roomsche kerk met den
eenvoud vergelijkt der Apostolische eeuw, stuit hij, het zijn
zijn eigen woorden, opeen //vormloos en erbarmelijk Hei-
dendom." Rijke bevrediging vindt hij voor zijn zinne-
lijk schoonheidsgevoel, maar dagelijks vernieuwde er-
gernis voor het gezond en wijsgeerig ontwikkeld ver-
stand. Is het wonder, dat Jacobi hem later kon her-
�nneren, hoe hij, naar zijn eigen zeggen //met een echt
Juliaanschen haat tegen het Christendom" in het hart
uit Rome teruggekeerd was ? Zoo hevig kookt die
daarbinnen, dat de man, anders zoo kiesch en keurig
in vormen, thans bar en grof in zijne uitlatingen tegen

het heilige wordt. Wat dunkt u van Epigrammen als
deze: ³¹)

�Als ik een Pelgrim aanschouw, ik weerhoud slechts met moeite

(mijn tranen,
� Ach, dat een ijdele waan den mensch zoo gelukkig doet zijn!

�Sla mij den dweeper aan \'t kruis, zoodra hij de dertig bereikt heeft
�Kent hij de wereld eerst goed, hij wordt van bedroogne een schelm.

�Weinige zaken slechts schuw ik, als gif en addergebroedsel,
�Vier toch: tabaksdamp en luizen, en walgelijk knoflook en t\'f.\'\'

\' Zoo laat hij zich openlijk uit; en aan gemeenzame
vrienden ? Treurige trekken treden aan het licht in de
pas verschenen hrieven aan Herder. »Ik heb nu ook
gelegenheid, het Christendom van de zijde der kunst
te beschouwen; het ziet er erbarmelijk uit. � Waar-
heid is het, dat juist � door het fabeltje van Christus
de wereld nog wel tienduizend jaren kan voortduren,
zonder dat iemand het rechte begrijpt, daar men even-
veel intellectu�ele krachten behoeft om het te verde-
digen, als om het te bestrijden" ²²). Twee jaren la-
ter: //Het zou verdrietig zijn, als ik niet v��r Palm-
zondag te Veneti� was. Om als een Heiden van
de Passie van dien goeden man toch eenig voordeel
te hebben, moet ik de zangeressen van het Conserva-
torium hooren" ^2S). Weder na twee jaren �. //Ik kan
niet zoo snel uit mijn bed opstaan, als die werkelijk
begraven en reeds stinkend bevonden vrome (Laza-
rus) uit zijne windselen rees" ²⁴). Zeker deed hij,
die zoo dacht, zichzelven geen onrecht, als hij voor zich
met zekere voorliefde den naam van Heiden verkiest,
ofschoon dan ook geen Voltairiaan, _womdat zich daarop

niets bouwen laat." De vriendschap met Herder koelt
merkbaar, niet minder die met Mevrouw V o n S te ij n, die
het maar volstrekt niet vergeven kan, dat hij een on-
geregelde verbintenis met eene vrouw heeft aangegaan,
zijner liefde naauwelijks waardig. En La vat er? Zagen
wij reeds vroeger de vriendschap in vervreemding, thans
zien wij deze in volslagen vijandschap overgegaan. «Van
Lavater\'s tocht naar het Noorden heb ik gehoord," �
schrijft hij in 1793 � «en ook dat hij de philosophie
van den dag heeft gehuldigd. De man verstaat zijn
handwerk, en weet met wien hij moet samenrotten.
Ook in Weimar is hij komen spioneeren, maar ons
beslist Heidendom heeft hem spoedig verjaagd. �
De wereld is groot genoeg, laat hem heentrekken.
Waar dat gebroed komt, kan men het altijd dadelijk
merken. Op, macht, rang, geld en invloed is toch eigen-
lijk alles gemunt" ^Z5). Ja, erger nog (1790): «het
kost dien Profeet niets om zich tot de verachtelijk-
ste vleierij te verlagen, ten einde alzoo zijne heersch-
zuchtige klauwen uit te strekken met des te beter
gevolg. � AlsLavater al het mogelijke doet om een
fabel tot waarheid te maken ; als J a c o b i zich ver-
moeit om een ijdel gevoel van een kinderlijk brein
te vergoden; als Claudius Evangelist in plaats van
bode wil worden, dan is het klaar, dat zij alles, wat
meer licht verspreidt over de diepte der natuur, moe-
ten schuwen." In 1797 komt Go the nogmaals te Z�-
rich, maar hij wandelt op de Petersplaats de pas-
torie van La va ter voorbij, en waar deze zich haast
om hem in zijn verblijf te bezoeken, houdt hij zich
volstrekt ontoegankelijk. Wat verschil met de stem-
ming, waarin hij twintig jaren vroeger zich eene reis

van vele uren getroostte, om slechts iets meer van het
gezelschap des voortreffelijken vriends te genieten ! Maar
de dagen zijn ook voorbij, waarin het Christelijk leven
hem aantrekt, zoodra het zich openbaart in eene bemin-
nenswaardige persoonlijkheid. Een korte poos mag hij den
omgang der voortreffelijke vorstin von Gallitzin, de
vriendin van Hemsterhuis, smaken, maar de vrome
geest, die haar bezielt, stemt hem alleen tot beleefde zacht-
moedigheid. Toenadering heeft er in waarheid niet
plaats, en beide verlaten elkander met een levend be-
sef van onverzoenlijke tweespalt op het allerhoogste
gebied. Met zooveel objectiviteit besprak hij in dien
aanzienlijken kring het kerkelijk leven te Rome, dat
men elkander fluisterend vraagt, of G�theook katho-
liek is geworden. Hij is het evenmin als het tegen-
overgestelde; zijn God is de God van Spinoza, zijn
Codex het boek der natuur.

Het mag niet voorbijgezien worden, dat de reeds ver-
melde Juliaansche haat al spoedig van bloedwarm tot
eene meer gematigde temperatuur schijnt gedaald. Blij-
kens een merkwaardig schrijven van Jacobi begon hij
reeds ten jare 1792 te luwen, zoo zelfs, dat er weinig
aan scheelde, of �het is altijd Jacobi die spreekt �
�hij had bijna den kamerling uit de Handelingen der
Apostelen nagezegd: zietdaar water, wat verhindert mij
gedoopt te worden." Van een zeker Christendom stemde
hij gereedelijk toe, dat het juist het toppunt mocht hee-
ten der edelste menschelijkheid, en nam zich zelfs voor,
als hij weder eens op zijne rust was gekomen, den ge-
heelen Bijbel nogmaals te lezen. Maar met dat al blijft
hij zijn eigen Heidendom boven Jacobi\'s Christendom
stellen, en verklaart, dat hij dit niet aannemen kan ²⁶).

Wel belijdt hij in een schrijven aan denzelfden (1800),
z/dat hij vroeger door zijn hevigen afkeer van dwee-
perij, aanmatiging en huichelarij dikwijls onbillijk ge-
weest is, en dat hij thans het streven naar het
ideale waardeert, waar en in wat vorm hij het
vindt." Maar het ideaal der hoogste heiligheid en
liefde, dat voor het oog der geloovigen staat, is in gee-
nen deele het zijne, en het wordt dat even weinig
gedurende het tienjarig tijdperk, in bijna ieder ander
opzicht voor zijne ontwikkeling zoo onberekenbaar vrucht-
baar, der samenwerking met Schiller. Men behoeft
de briefwisseling van beide vrienden slechts in te zien,
aan welker uitgave de grijze G�the eenige zijner laat-
ste jaren gewijd heeft, om op te merken, wat hoogst
ondergeschikte, neen onbeduidende plaats het Christen-
dom in beider, ook in z ij n e schatting heeft ingeno-
men. Het ligt achter en onder hem ; behalve dat het
enkele malen met zijne voorstanders ten wit wordt van
giftige pijlen. Met zijn vriend geeft hij eene kleine
verzameling puntdichten uit (Xeni�n), die straks de ge-
heele letterkundige wereld van Duitschland in oproer
brengt, omdat bijna iedereen, hetzij terecht of te on-
recht, er zich door aangerand vindt; eene verzameling,
in zoover niet zonder grond vergeleken met de vossen
van Simson.die met brandende fakkelstaarten in het land
der Philistijnen gezonden, de papieren akkers verteer-
den. Harde waarheden worden aan dezen en genen
gezegd, maar wie wordt ruwer behandeld dan S to 1 be rg,
die uit gemoedelijke overtuiging tot de kerk van Rome
is overgegaan, en de eens zoo geliefde Lava ter? _wChris-
telijke Hercules," zoo heet het tot den eersten:

�Christ\'lijke Hercules, hoe graag zoudt gij reuzen verstikken!
�Jammer slechts, \'t Heidensch gebroed staat, zwak.Hercuultje,

�Toen gij de Grieksche Go�n hebt versmaad, toen wierp u A polio
�Van den Parnas naar omlaag; daarvoor gaat gij \'t hemelrijk in !"

�Jammer, dat moeder Natuur slechts ��nen mensch van u maakte\'
�Want er was stof wel voor twee. voor een eerlijk man en een

In waarheid, zoo kalmte het karakter van bij uit-
nemendheid onpartijdigen is, het Christendom en de
Christenen van het einde der achttiende eeuw kunnen
zich op geen zeer billijke beoordeeling van den ge-
vierden Dichter beroemen. En men wijze ons niet,
ten blijke van het tegendeel, op de //Bekentenissen
eener schoone ziel," waarin zooveel gemoedelijks
voorkomt, en die mede tot dit tijdperk behooren.
G�the zelf heeft het uitgesproken, dat de Christelijke
stemmingen en ervaringen, daar afgeschetst, en voor een
deel uit KI et ten berg\'s, leven gegrepen, »op het edelst
zelfbedrog en eene fijne verwisseling van het objec-
tieve en subjectieve berusten." Het innigst gemoeds-
leven kan hij, als een echt kunstwerk, in de edelste
vormen beschrijven, zonder dat hij iets voor de waar-
heid gevoelt, waaruit dat leven geboren is. Het zal
dan ook wel even weinig beduiden, dat hij zijn zoon
door Herder zonder aarzelen nog in de Christelijke ge-
meenschap liet opnemen, waaraan hij zich lang had ont-
trokken ²⁷). Het is geen geloof, maar decorum, of

wilt gij liever verdraagzaamheid, uit grenzenloos In-
differentisme geboren. Hoort, hoe hij in 1808 zich nog
uitlaat, na de ontmoeting van een Christelijk schrij-
ver: �Het is mij, den ouden Heiden, gansch eigenaar-
dig te moede, als ik zoo het kruis op mijn eigen
grond zie geplant, en dichterlijk van Christus\' bloed
en wonden hoor prediken, zonder dat het mij dadelijk
stuit. Zooveel zijn wij toch aan het hoogere stand-
punt verschuldigd, waartoe ons de philosophie heeft
verheven. Wij hebben geleerd, het Ideale te schat-
ten, ofschoon het zich in de wonderbaarste vormen
vertoont !" ²⁸)

Doch waartoe langer op afzonderlijke uitspraken acht
gegeven ? Slaan wij een oog op den wFaust," waar-
van het eerste deel tegen het einde van dit tijdperk
genoegzaam voltooid is, en die, hoezeer het treffend
beeld van geheel het leven des dichters, echter niet
het minst ook tot deze tweede periode behoort. Wie kent
de panthe�stische geloofsbelijdenis niet, die Heinrich
op de bekommerde vraag der misleide Gretchen
doet hooren, of hij dan niet gelooft aan een God ²⁹):

�Wie mag Hem noemen?

Wie durft er roemen:

�\'k Geloove Hem ?"

Heeft ��n \'t ervaren,

Durft ��n \'t verklaren:

�\'k Geloof Hem niet?"

Hij, de Albehouder,
�Vat Hij, behoudt Hij niet, u, mij, zich-zelf ?
Draait niet deze aarde op onwrikbare harren?
Spant niet de hemel zijn blauwend gewelf?
Zien van de kimmen geen eeuwige starren

Vriendlijk ter neer ?

Spieglen uwe oogen de mijne niet weer P

Dringt alles niet, omhoog, beneden,

Naar hart en hoofd, bij u, bij mij,

In eeuwige verborgenheden

Onzichtbaar-zichtbaar zwevende aan uw zij\'?

Vervul hiervan uw gansche hart! En trilt

Uw borst daarbij van zalig zielsgenot,

O, noem dan dat gevoel gelijk gij wilt:

Geluk! hart! liefde! God!

Ik heb geen naam : \'t is al Gevoel all��n!

De naam is louter klank, een rook,

Omnevelend den hemelgloed!"

Het bevreemdt ons weinig, dat Gretchen, hoezeer
zij meent, dat dit alles haar ook in de kerk wordt ge-
leerd : //slechts met een beetjen andere woorden," toch
nog altijd bedenkelijk voortgaat: «du hast kein Chris-
tenthum," en wij twijfelen of zij op dit punt zou ge-
rust gesteld zijn, bijaldien zij eene ontboezeming had
begrepen als deze:

�"Wat waar een\' God, die slechts van buiten stiet,

En aan zijn vinger \'t Al in cirkels loopen liet!

Meer voegt het Hem, Natuur van binnen uit te leiden,.

Haar niet van zich, zich niet van haar te scheiden,

Zoodat wat in Hem leeft en zweeft en is,

Nooit zijnen Arm, nooit zijnen Adem miss\'."

Zulk een Godsbegrip, men kan het bezwaarlijk ont-
kennen, staat lijnrecht tegen dat des Christendoms over,
dat ons het Wezen aller wezens verkondigt, als wel
in rechtstreeksche betrekking tot het werk zijner handen
geplaatst, maar, absolute Persoonlijkheid, daarmede in
geenen deeie eenzelvig. Oordeelen wij dan te hard,
als wij meenen, dat G � t h e \'s eigen standpunt tegen-

over de Openbaring des heils in het woord van den
//Faust" is vervat: «ik hoor de boodschap wel, maar
ach, \'t geloof ontbreekt mij ?" Mij dunkt, wij zijn
in ons volle recht, wanneer wij na al het gehoorde het
tweede tijdperk zijns levens, een tijdperk van o n -
bewimpelden haat en doorgaande ver-
achtingdes Christendoms noemen.

Haat en verachting � en is dat dan het laatste
woord in de geschiedenis van het Godsdienstig leven
des Dichterkonings geweest ? Het verblijdt ons, M. H.,
dat wij op die vraag met volle vrijmoedigheid ont-
kennend antwoorden mogen. Het derde tijdperk
ontsluit zijne breede gedachtenisrol, maar uit de zes- of
zeven en twintig jaren, die het omvat, verheft zich
menige stem, die van beter stemming getuigt. De cirkel
van G � t he \'s innerlijk leven begint zich weder zichtbaar
over te buigen naar liet punt, van waar hij uitgegaan
is, en kunnen wij ook geen geheele omkeering, wij
kunnen weldadige overgangen in zijne zienswijze op-
merken. De geest, die bij het verflauwen der phanta-
sie zich in meer wetenschappelijke richting ontwikkelt,
en niet meer op het sentimenteele en ideale alleen, maar
bovenal op het praktisch bruikbare staart, heeft behoefte
om zichzelven juister dan te voren rekenschap af te
vragen ten aanzien van de hoogste belangen der mensch-
heid. Zijne werken beginnen een minder zinnelijk,
meer zedelijk karakter te vertoonen, en in de //Wahl-
verwandschaften," zoo vaak naar den klank der woor-
den misduid en misbruikt, heeft hij naar zijn eigen
verklaring, die wij niet betwijfelen mogen, geen min-
der doel, dan om in verdichte vormen het woord van

den Mond der waarheid te staven: «wie eene vrouw-
aanziet om haar te begeeren, die heeft aireede overspel
in zijn harte gedaan." Wel is en blijft hij van de ker-
kelijke gemeenschap vervreemd, en waar hij in «Wahr-
heit und Dichtung" de groote tegenstelling tusschen
Katholicisme en Protestantisme bespreekt, noemt hij het
laatste te arm en te inconsequent om eene welgeslo*
ten gemeente te vormen, en beweert hij, dat het te
weinig Sacramenten bezit om levenslang zijne belijders,
te boeien. Met geestdrift verheft hij, wat het Katholi-
cisme in dit opzicht aantrekkelijks heeft voor gevoelen
verbeelding, schoon overigens nog minder tot deze kerk-
gemeenschap geneigd, dan tot de tegenovergestelde. Wat
treuriger is, hij is ten aanzien van het Christendom
wel minder hatelijk, maar in den grond toch bijna
even afkeerig als vroeger, en wil als Protestant zijne
vrijheid behouden, «dat hij zich godsdienstig, zonder
betrekking tot een bepaalden Godsdienst ontwikkelt."
Het ademt denzelfden geest, als hij in eenige dichtre-
gelen op het derde eeuwfeest der Hervorming zichzel-
ven een ijverig Protestant «in kunst en wetenschap"
noemt. De Panthe�stische wereldaanschouwing blijft
voorloopig die, waarin hij het best zich kan vinden.
Zoo verklaart hij ergens, «dat de God van J a c o b i ge-
durig meer van de wereld zich afzonderde, terwijl de
zijne zich met haar gedurig nauwer vereenigt" ⁸⁰).
En straks: «ik ben nu eenmaal als een van die Ephe-
sische goudsmeden, die zijn gansche leven in aanschou-
wing en vereering der groote godin, en in nabootsing
harer geheimnisvolle gestalte doorgebracht heeft, en wien
het dus niet aangenaam zijn kan, als deze of gene
Apostel aan zijne medeburgers een anderen, en dat

nog wel vormloozen God wil gaan opdringen" ^S1).
Geeft hij ook niet, gelijk zijn vriend, een geschrift uit
ter e e r e z ij n er groote godinne Diana, het is alleen,
omdat hij zelf rustigblijven, en ook het volk niet verder op-
ruien wil. En eer wij de vraag kunnen opwerpen,
hoe deze natuurvergoding zich met menige andere, meer
Christelijk klinkende ontboezeming rijmen laat, daar
ontglipt hem een jaar later een woord, dat veel raad-
selachtigs verklaart: �Ik voor mij heb, bij de velerlei
richtingen van mijn wezen, niet aan ��ne denkwijs
genoeg. Als dichter en kunstenaar ben ik Po ly the�st,
Pan the�st als natuurvorscher, en het een zoo beslist
als het ander. Behoef ik als zedelijk wezen voor mijne
persoonlijkheid mede een God, zoo is ook daarvoor
gezorgd. De hemelsche en aardsche dingen zijn een
zoo uitgebreid rijksgebied, dat slechts de organen van
alle wezens te zamen het geheel zouden kunnen om-
vatten" ³²). Zoo blijft hij dan in den grooten strijd
tusschen geloof en ongeloof, die de edelste geesten ver-
deelt, voor zichzelven schijnbaar neutraal, ja, nog in
1824 worden wij in een zijner gesprekken met E c k e r-
m a n door eene uitspraak als deze getroffen: wOnster-
felijkheidsidee�n zijn eene goede bezigheid voor de
voornamere standen, en allermeest voor de dames, die
volstrekt niets beters te doen hebben. Een verstan-
dig mensch echter, die reeds hier op aarde wat wor-
den wil, en daarom dagelijks moet kampen en stre-
ven en werken, laat de toekomstige wereld liefst aan
hare plaats, en is werkzaam en nuttig in d e z e."

En toch, gelijk zich daar buiten in de natuur bij
voor- of najaar niet zelden een warmer luchtstroom te
midden van den kouden nevel laat voelen, vernemen

wij ook andere woorden uit dien zoo ongeloovig spot-
tenden mond, vooral in de laatste jaren zijns levens.
Ja, niet zelden is het ons, alsof het licht eener hoogere
waarheid weder klaarder voor dat fonkelend oog begint
door te breken, naarmate het hoofd van lieverlede die-
per gebogen wordt om eene rustplaats onder de doo-
den te zoeken. Zoo laat hij o. a. in de �Farbenlehre"
zich uit: wgeene schade hebben de H. Schriften te duch-
ten, als wij die met kritischen zin onderzoeken, even-
min als eenige andere overlevering. De innerlijke en
eigenlijke waarde treedt daardoor te klaarder te voor-
schijn." En wat deze kritische onderzoekingen, waar-
aan hij mede deelnam in verschillende perioden zijns
levens, hemzelven als resultaat hebben aangebracht, hij
zegt het, weinige jaren v��r zijn dood, in een zijner
gesprekken met E ckerman ³³). »Ik houd al de vier
Evangeli�n voor echt, want daarin straalt ons het licht
eener majesteit tegen, die van den persoon van Christus
uitgegaan en zoo Goddelijk is, als immer iets God-
delijks verscheen hier op aarde. Vraagt men, of het
in mijne natuur ligt, haar aanbiddende hulde te bren-
gen, ik geef ten antwoord: gewis!" Wel is waar
moet een Christelijk Apologeet niet al te veel aan zulke
concessi�n hechten, althans niet v��r hij vernam, wat
Go the door echtheid verstond. «Echt en onecht,"zoo
liet hij voorafgaan, «zijn op Bijbelsch terrein al zeer
zonderling klinkende vragen. Wat is echt, dan het
gansch voortreffelijke, dat met de reinste natuur en
rede in overeenstemming is, en nog heden tot onze
ontwikkeling dient ? En wat is onecht, dan het ab-
surde, ijle en domme, dat geen vrucht geeft, althans
geen goede ?" Men ziet, op dat standpunt beteekent

de erkentenis van de echtheid der Evangeli�n minder
dan het oorspronkelijk schijnen zou. Maar middeler-
wijl mag men, niet zoozeer ter wille der zaak als wel
van hem zelven, zich verblijden in gedachten en woor-
den als deze: //De groote vereering, die den Bijbel van
vele volken en geslachten der aarde gewijd is, heeft
hij te danken aan zijn inwendige waarde. Hij is
niet slechts een volksboek, maar het boek voor de
volken, wijl hij de lotgevallen van ��n volk tot sym-
bool voor alle anderen maakt, en zijne geschiedenis
bij de schepping der wereld begint � � om die tot
in de verste gewesten der verste eeuwigheid door te
voeren ⁸⁴). � � Daarom is de Bijbel een eeuwig
werkzaam boek, daar zoolang de wereld staat, niemand
optreden en zeggen zal : ik begrijp het geheel, en ver-
sta al de deelen ³⁵). � � Het Boek der boeken
is ons daartoe gegeven, opdat wij, als een tweede
wereld, ons daarin verliezen, daardoor verlichten, daar-
mede ontwikkelen mogen" ^S6). Ik weet het, dat alles
is nog geen taal des geloofs, opgevat in den hoogsten
zin van dat woord, maar het is althans eene taal van
eerbied en hoogachting, waaraan latere ongeloovigen,
die zoo dikwijls met G� the dweepen en bijna ieder zij-
ner woorden als eene soort van openbaring beschou--
wen, ons in geenen deele gewend hebben. Of wil men
nog eene meer bepaalde uitlating aangaande het Chris-
tendom zelf? _;/De Christelijke Godsdienst," erkent hij ³⁷),
«is op zichzelve eene macht, waaraan de gezonken
en lijdende menschheid van tijd tot tijd zich immer
weder opgebeurd heeft, en waar men deze werking
haar toekent, is zij boven alle wijsbegeerte verheven,
en behoeft van deze geen steun." En later ³⁸):. //Wij

weten niet, wat wij al aan Luther en aan de Her-
vorming in het algemeen zijn verschuldigd. Wij zijn
van de boeien eener geestelijke beperking ontslagen,
en door onze toenemende beschaving in staat gesteld
om tot de bronwei terug te keeren, en het Chris-
tendom in zijne reinheid te vatten. Wij hebben we-
der den moed, om met vaste voeten op Gods aarde
te staan en de waarde onzer natuur te gevoelen. Moge
de beschaving steeds voortgaan, mogen de natuurwe-
tenschappen steeds verder uitgebreid en dieper opge-
vat worden, en de menschelijke geest zich ontwikke-
len zoo ver hij wrl: boven de verhevenheid en
zedelijke beschaving des Christendoms, zoo-
als het ons in de Evangeli�n tegenstraalt,
zal hij zich wel nimmer verheffen. Hoe krach-
tiger wij Protestanten in edele ontwikkeling voort-
gaan, te sneller zullen de Roomsch-Katholieken ons
volgen, en het zal eindelijk alles daarop uitloopen,
dat alles weer ��n wordt. Ook het treurig Protes-
tantsche sectenwezen zal ophouden en daarmede haat
en strijd tusschen vader en zoon, tusschen broeder en
zuster. Ook zullen wij allen van een Christendom
des woords en des geloofs van lieverlede meer komen
tot een Christendom van gezindheid en wandel.\'\'

Het is zoo, M. H., al te hoog mogen wij, het worde
niet zonder leedwezen opgemerkt, dergelijke concessies
niet aanslaan. Het wordt ons door G � t h e zelven ver-
boden, waar hij, elf dagen v��r zijn dood, aan E c k e r-
m a n zegt: «er zijn twee standpunten, waaruit men Bij-
belsche dingen beschouwen kan. Het standpunt van
eene soort van oorspronkelijken Godsdienst, in na-
tuur en rede gegeven, die van hemelschen oorsprong

is. Dit zal eeuwig hetzelfde blijven en duren en gel-
den, zoolang er van God begaafde wezens bestaan.
Doch dat is slechts voor uitverkorenen daar, en veel
te hoog en te edel om ooit algemeen te worden.
Maar dan is er ook nog een standpunt der kerk, dat
in zijn aard meer menschelijk is. Het is gebrekkig,
veranderlijk, en werkelijk steeds aan het wisselen, doch
ook dat zal in zijn eeuwige verandering duren, zoo-
lang er zwakke, menschelijke wezens bestaan. Het
licht van onbenevelde Goddelijke openbaring is veel
te rein en te blinkend, om voor arme, zwakke men-
schen geschikt te zijn en door hen verdragen te wor-
den. Daarom treedt de kerk als weldadige Middela-
res tusschen beiden om het te dragen en te matigen,
opdat allen gebaat worden en het velen w�l moge
zijn!" Het ligt mogelijk aan ons, maar wanneer wij
onder zulke r�serves eene lofspraak op Schrift en Chris-
tendom hooren, het is ons, als zien wij een Monarch,
die zich zoo genadig mogelijk neerbuigt om aau eene
arme of verguisde, die hij voorts in zijn dienst niet
gebruiken kan, een aalmoes der liefde te reiken. Het
zou ons dan ook, wanneer volledigheid van aanhalin-
geu plicht was, niet moeielijk vallen uit sommigen zij-
ner schriften, bij name uit den �West�stlichen Di-
van" de bewijzen te leveren, hoe G � t h e ook in zijn
laatste levenstijdperk gedurig weder geneigd is om al
het bestaande en individueele zich te laten verliezen in
den oceaan van een onmetelijk Goddelijk Zijn. Zoo zong
hij nog in 1826, bij den aanblik van Schiller\'s hoofd-
schedel :

�Wat kan de mensch op aarde meer gewinnen,
Dan dat zich God-natuur hem openbare!"

Maar toch hechten wij te veel waarde aan uitspraken,
als waarvan wij er eenigen opvingen, om daarin iets
minder dan de sporen eener krachtige en welbewuste re-
actie tegen den Juliaanschen haat te zien, waardoor
het vorig tijdperk in geen geringe mate beheerscht werd.
Allerbelangrijkst, omdat zij de vrucht niet van een
oogenblikkelijke opwelling, maar van diep gevoel en
opzettelijk nadenken is, schijnt ons eene soort van ver-
antwoording aan eene veeljarige vriendin, de gravinne
V on S t o 1 b erg, ten jare 1823 geschreven. Met warmte
wekt zij den dichter om daar den vrede te zoeken,
waar zij dien voor zichzelve gevonden had, op den weg
van ootmoedig geloof. Zij dringt hem om van de we-
reld zich los te maken, en wil met hem als aan den
voet van het kruis een verbond voor de eeuwigheid
stichten. Herinnert gij u nog, hoe de jongere G � t h e der-
gelijke «bekeeringspogingen" van den toch even zachten en
trouwhartigen L a v a t e r beantwoordde \'t Laat dan zijn
antwoord aan de vrome Augusta u des te sterker
verrassen ! �Lang leven is veel overleven : wij over-
leven ten laatste onszelven. Al het vergankelijke
willen wij ons gaarne laten welgevallen; als slechts
het Eeuwige ons ieder oogenblik voor den geest mag
zijn, zal het tijdelijke ons niet meer doen lijden. Le-
venslang heb ik het goed gemeend met mijzelven en
anderen, en bij al mijn aardsche streven gedurig op het
hoogste gezien: gij hebt met de uwen dat mede ge-
daan. Werken wij immer voort, zoolang het dag voor
ons is; voor anderen zal ook eene zon schijnen, waarbij
zij op hunne beurt voor den dag komen, terwijl ons
intusschen een helderder licht zal bestralen. En zoo
laat ons dan onbezorgd zijn voor eene verdere toe-

komst. In onzes Vaders rijk zijn vele provinci�n, en
daar Hij ons reeds hier beneden eene zoo vriendelijke
woning bereidde, zal gewis ook daar boven wel voor
ons beiden gezorgd zijn. Moge in de armen van den
allievenden Vader wederom alles bijeenkomen !" Voor-
zeker, zulk een schrijven bewijst niet, dat alles, maar
toch, dat er iets, betrekkelijk veel is veranderd ^S9).

Hoe zouden wij van den grijsaard in den avond zijns
levens meer gepast kunnen scheiden, dan door nog eens
op zijn levensdrama, den �Faust" te verwijzen ? Gelijk
bekend is, werd de tweede helft slechts kort v��r het
einde van den dichter zelven voltooid, en tusschen in-
houd en vorm van dit en het eerste deel is een onderscheid,
dat schier onmetelijk is. Wel terecht mocht G � t h e
zelf aan een zijner vrienden herinneren : «dat men
zonder eigene, innerlijke levenservaring er onmogelijk
den sleutel toe vinden kon." Het ligt niet op onzen
weg daarnaar, zelfs in het voorbijgaan te zoeken. Maar
als wij hier, om slechts iets te noemen, den //Faust"
evenmin door kunstgenot als door Politiek bevredigd,
maar immer rusteloos voorwaarts zien streven tot hem
de dood overvalt; als wij hem aan de daemoni-
sche macht zien ontrukken, die hem tot dusver geleid
heeft; als wij bij zijne intrede in hooger sfeer het wei-
luidend koorgezang van reiner geesten vernemen: «wie
immer rust\'loos opwaarts streeft, h�m kunnen wij ver-
lossen", maar verlossen daardoor, dat «de liefde van
Boven" zich zijns erbarmingsvol aantrekt, � wie kan
dan twijfelen, of de zanger heeft aan hooger uitzicht
gedacht, dan het grondeloos en troosteloos Niet, waarin
het Algodendom eindelijk zijne priesters als slachtoffers
neerstort? Veel moge er blijven ontbreken, wat men

op Christelijk standpunt onmisbaar acht, die z�� van
het leven scheidt verlaat het toch niet als Juli aan, de
Afvallige. Het laatste woord van den stervenden G � t h e
wmeer licht" is even symbolisch, als hij eenmaal zelf
geheel zijn aanwezen noemde. Als in schemering scheidt
zijn geest van de wereld, maar niet in stikdonkeren
nacht. En moeten wij den totaal-indruk uitspreken,
dien de herfst en winter van zijn leven bij ons heeft
achtergelaten, wij noemen die een tijdperk van b 11-
lijker beschouwing en gedeeltelijke waar-
deering des Christendoms.

Wij weten niet, in hoever onze poging gelukt is, om
te midden van den nog altijd voortdurenden strijd over
G � t h e \'s Godsdienst en Christendom, een zeker spoor
te betreden, en het aangegeven vraagstuk meer volledig
en bevredigend op te lossen, dan tot dusver in onze
schatting geschied is. Wij hebben de bewustheid, dat
wij niets zoo zeer bedoeld hebben, als historisch ge-
trouw, onbekrompen en billijk te zijn. Was onze voor-
stelling juist, dan is het oordeel van een voortreffelijk
Godgeleerde bevestigd⁴⁰): //G � t h e is slechts natuur/\'
Dat woord bevat eene lofspraak voor wie de natuur in
ieder opzicht het hoogste acht; het wordt eene klacht
op de lippen van wie eene tegenstelling tusschen na-
tuur en genade erkent. Merkwaardig, bedroevend,
bevreemdend verschijnsel! Een van de grootste gees-
ten des nieuweren tijds, afkeerig van, verbitterd tegen,
in het beste geval eenigszins ingenomen met, maar geens-
zins gewonnen voor dat Godsdienstig geloof, dat elders
zijne priesters vond ook onder de uitnemendste zangers!

Een T a s s o, een M i 11 o n, een Klopstock, een
B i 1 d e r d ij k hebben hunne lier ter eere der Christelijke
waarheid besnaard, of, waar zij zelfs geen opzettelijk lied
tot haar lof deden hooren, zich in diepen deemoed aan
den dorpel van haren tempel gebogen. En de man,
die eenmaal «groote gedachten en een rein hart" als
de edelste schatten begeerde; wiens waarheidsliefde
zelfs door zijne vijanden niet ontkend is geworden ;
die zulk een open oog had voor het schoone en ver-
hevene op het gebied der natuur, der menschh�id, der
kunst, die man staat twijfelmoedig van verre, of wendt
onwillig zich af, waar de hoogste waarheid en rein-
heid en schoonheid hem in Christus en Christendom te-
genstraalt! Zietdaar een raadsel, dat men niet opge-
ven kan, zonder tot de bevredigende oplossing althans
eene poging te wagen. Het tweede en kortere deel
onzer rede biedt daartoe eene, mocht het zijn, niet ge-
heel verwerpelijke bijdrage aan !

En mogen wij dan niet in de eerste plaats wijzen
op den tijd, waarin wij G� th e zien leven en werken,
en op de verhouding, waarin zijne eeuw, in het alge-
meen beschouwd, tot Godsdienst en Christendom stond?
Niet gemakkelijk is het over een tijd, in zoo menig
opzicht van den onzen verschillende, als de tweede helft
van de achttiende eeuw en den aanvang der negen-
tiende, een volkomen billijk oordeel te vellen, en
bijna onmogelijk, met vluchtige trekken zijne kerkelijke
en geestelijke physionomie aanschouwelijk en sprekend
te schetsen. Maar voorzeker, indien er tijdperken in
de geschiedenis zijn, waarin het geloof zijne zegepraal
viert en andere tijdperken, waarin het ongeloof zich

met klimmende onbeschaamdheid laat gelden, wij aar-
zelen niet den bloei- en werktijd van Gr � the, natuurlijk
geheel in het algemeen beschouwd en behoudens tal-
rijke uitzonderingen, tot de laatstgenoemden te bren-
gen. Het De�sme, uit Engeland, en het Materialisme,
uit Frankrijk overgewaaid, oefenden, gedurende een
aanmerkelijk deel van zijn leven, op de Evangelisch-
Protestantsche kerk en Godgeleerdheid in Duitschland
den meest ongunstigen invloed. Het gebouw van het
voorvaderlijk geloof scheen in ruwe sloopershanden ge-
vallen, en zelfs daar, waar het fundament werd ge-
spaard, zocht men het heiligdom zelf te verfraaien,
door er zooveel mogelijk pilaren uit weg te nemen,
alles wellicht tot groot gemak van den wandelaar, maar
zeker niet zonder groot gevaar voor het dak. De recht-
zinnigen verloren zich in ijdele strijdvragen; de vrij-
zinnigen hadden geen grooter vreugd dan tot eiken
prijs te ontkennen. Hier lag de waarheid onder het
stof der schoolsche twisten begraven ; daar werd zij
door het slijk der laaghartigste spotlust gesleurd. Het
Christendom scheen, in het kommervol heden nog slechts
te leven door de herinnering aan zijn roemrijk voor-
leden ; der wijsbegeerte behoorde, althans in haar eigen
oogen, de toekomst; geen wonder, dat wie in waarheid
verlangde een man van zijn tijd, een man van voor-
uitgang te wezen, van het eerste zich af, naar de laat-
ste zich heenwendde. Werkelijk deed dan ook de Kerk
en de Theologie al zeer weinig, om de terugtredenden
tot betere gedachten te brengen; wat zeg ik, zij ver-
toonde dikwijls de houding, alsof zij meende, schoon
zij het ook niet overluid durfde zeggen, dat waarheid
en recht veelmeer aan de zijde der aanvallers, dan aan

die der verdedigers waren. Van het Christendom werden
bloot de meeste algemeene denkbeelden, God, vrijheid,
zedelijkheid, onsterfelijkheid overgehouden, en terwijl
het Nieuwe Verbond met vermetele hand geheel van
den bodem des Ouden werd losgescheurd, werd al, wat
uitsluitend Christelijk was, als eene thans overtollige
Accommodatie naar de behoefte des Joden-of Heiden-
doms van vroeger eeuwen beschouwd. Van bovenna*
tuurlijke openbaring, voorspelling of wonder mocht na-
tuurlijk geen sprake meer zijn. Met de H. Schrift
sprong men om op eene wijze, zoo als men het zich
met geen enkel gedenkstuk der ongewijne oudheid ver-
oorloofd zou hebben. In hare verklaring toonde men
zich getrouw aan den herm�neutischen regel, dien G�-
the eenmaal schertsende voorschreef: «wees in \'t ver-
klaren frisch maar en monter; ligt het er niet in, zoo
schuif het er onder." De Kritiek meende zich niet
verdienstelijker te kunnen [maken, dan door de ��ne
bladzijde na de andere uit de gewijde boekrol te scheu-
ren. In ��n woord, men wilde het statig en eeuwen-
heugend woud zoo helder en vroolijk mogelijk maken
door de fraaiste boomen te kappen, en het van lie-
verlede in een gemoderniseerd park te herscheppen. De
wijsheid des ongeloofs daalde uit het boekvertrek in de
gehoorzaal der wetenschap, van daar in de salons en
boudoirs, en van daar wederom tot de markt, tot het
koffiehuis, tot de kroeg. Op de school had een opper-
vlakkige Moraal langzamerhand den Godsdienst vervangen,
en in de kerk, twee�rlei weg stond daar open voor
wie optraden als dienaars des Woords. Men ging �f
met de «Aufklarung" mede, en predikte, ja waar-
over niet ? Over den aardappelbouw ; over de voor-

of nadeelen der tabak; op Paschen over de lente;
op Pinksteren over den geest der vrije verlichting; op
een anderen Zondag, ten aanhoore van zeventien men-
schen, over het ongerijmde der meening, alsof de Gods-
dienst in kerkgaan bestond. Of wel, men klemde aan
het oude zich vast, maar moest nu ook een kind dei-
duisternis heeten, wien geen verstandig Lichtvriend kon
hooren, zonder min of meer zijn fatsoen in de weeg-
schaal te stellen. Aan beide zijden werden de kerken
verlaten, en zij hadden dan ook weinig of niets dat tot
terugkeeren lokte. Het kerklied, waarin de Christelijke
waarheid verwaterd werd, indien maar niet ten eenen-
male gebannen, was ook voor het aesthetisch gevoel
onbekoorlijk ; de prediking was, gelijk in den «Faust"
wordt geklaagd : �onverkwikkelijk als de nevelwind,
die in den herfst door dorre bla�iren suizelt." En de
Godgeleerdheid der eeuw, wordt zij niet naar het le-
vendoor Mephisto geteekend ,

�Mot woorden laat zich treflijk strijden ;

Met woorden een systeem bereiden;

Aan woorden kan men licht gelooven,

En van een woord laat zich geen jota rooven!"

Ach, wel niet zonder grond kon de verleider laten
voorafgaan, dat het hier zoo zwaar was den rechten
weg te ontdekken, en dat het verborgen vergif zich
nauwelijks van de artsenij onderscheiden laat. Wie
prijs stelde op levend geloof verviel bijna noodzakelijk
op het dwaalspoor van Sectarisme en Separatisme, of
zocht zijn heil in de gemeenschap van Zinzendorf
Phantasie en gevoel bleven bij den openbaren Godsdienst
bijna geheel onvoldaan; en verstand, en gemoed, en

conscientie, hadden zij beter hunne eischen ontvangen?
Naar G � t h e\'s eigen woord dobberde de kerk zijner
dagen tusschen den positieven en historischen inhoud des
Christendoms en een afgetrokken De�sme, dat, ja, God
van de wereld onderscheidde, maar door Hem buiten
alle wezenlijke betrekking tot den loop der dingen te
plaatsen. Daartegenover, het spreekt van zelf, bad
zijne Panthe�stische richting althans een betrekkelijk recht,
en wel mocht hij in zijn «Ahasveros" een scherpe sa-
tyre op het verontreinigd Christendom neerschrijven, en
den hemelschen Grondvester voorstellen, zooals Hij an-
dermaal op aarde verschenen, nauwelijks meer den gods-
dienst herkent, waarvoor Hij eenmaal geleden heeft!

Behoeft het nog breedvoerige aanwijzing, van wat
noodlottigen invloed dit een en ander moest zijn op
de ontwikkeling en gezindheid des . mans, die ja
in zeker opzicht de schepper, maar toch ook weder van
een anderen kant het kind van zijn tijd is geweest ?
Al leerde de aard der zaak het ons niet, de bewijzen
zouden uit zijne geschriften zelven in grooten getale
zijn aan te voeren. Men hoore den dichter vertel-
len van zijne vroegste, godsdienstige opleiding! Het
eerste opzettelijk onderwijs, dat hij van een Christen-
leeraar genoot, schetste hij als een «soort van drooge
Moraal, waarbij aan eenigszins boeiende voorstelling
volstrekt niet gedacht en de leer evenmin voor
geest als voor hart uitlokkend gemaakt werd." Op zijn
twaalfde jaar kwam er te Frankfort een nieuwe predi-
kant, die eene soort van aan een geschakelden cursus over
de Christelijke waarheden hield. Aanvankelijk schreef
de knaap, die gewoon was wekelijks de kerk te be-
zoeken, de gehoorde leerrede op, maar na weinige we-

ken bekoelde de ijver, omdat hij volstrekt geen nieuw
licht over Schrift of dogma zag rijzen. Op veertienja-
rigen leeftijd wordt hij onder de leden der gemeente
bevestigd door een goed, oud, zwakkelijk man, die hem
werktuigelijk den Catechismus met de voornaamste be-
wijsplaatsen in het geheugen laat prenten. Nauwelijks
ontdekt de scherpziende jongeling, hoe alles bij het
laatste onderzoek afloopt naar een gebruikelijk formu-
lier, of weg is de lust tot de zaak, en gedachteloos leest
hij zijne antwoorden voor van ter leen ontvangen
schrifturen, die hij in zijn hoed heeft verborgen. Nu
zal hij v��r het eerste Nachtmaal op Luthersche wijze
ter biecht gaan, en bereidt zich werkelijk tot eenige
zondenbelijdenis voor, door een blik in zijn innerlijk
leven. Maar bij het naderen van dien geheimzinnigen
biechtstoel ontzinkt hem moed en geheugen; in zijne
verlegenheid kiest hij uit een kerkboek het eerst het
best.biechtformulier, ontvangt absolutie, en nadert straks
met zijne ouders alzoo de heilige Tafel. «Ik bedroog
mij zei ven een paar dagen lang, gelijk het wel na
eene zoo heilige handeling voegde;" ziedaar alles. En
zoo toegerust begint nu de jeugdige mensen den strijd
met het le\\en, en komt in aanraking met den geest
eener eeuw die � hij bespeurt het weldra � niet
anders staat tegenover de heilige Schrift, dan zijn //Faust"
tegenover den opgeslagen Proloog van Johannes, met
argwaan in het hart en een ontkennend woord op de lip-
pen. Hij vestigt zich te Weimar, waar, ook dit mag
niet voorbijgezien worden, bij toeneming de zetel van
dat platte en oppervlakkige Rationalisme wordt opge-
slagen, dat thans reeds tot de geschiedenis van een
vroeger tijdperk behoort. Of waar hij met eene tegen-

overgestelde richting in aanraking komt, hare voorstan-
ders, die hij ontmoet, zijn «langwijlig, klein van ver-
stand, geneigd om iedereen te dwingen, hun eigen spoor te
betreden." _ffIk geloofde/\' schrijft Gr � t h e ergens: «aan
God, aan de natuur, aan de zegepraal van het edele
over het booze, maar dat was die vrome zielen" �
en terecht! � «niet genoeg; ik moest ook gelooven
dat drie ��n was, en ��n drie, maar dat was in strijd
met het waarheidsgevoel mijner ziel, en ook zag ik
niet in, dat mij daarmede het minst zou
gebaat geweest zijn" ⁴¹). Mag het niet opmerke-
lijk heeten, dat G�the nergens in zijne schriften toont,
eenig helder denkbeeld te hebben van de eigenlijk ge-
zegde hoofdleer des Evangelies en der Evangelische
kerk, de rechtvaardiging door het geloof? Ten deele is
het gewis aan hemzelven, maar ten deele toch ook aan
den toestand en den geest van de kerk zijner dagen
te wijten, en bovenal aan den geest zijner eeuw, waar-
voor menschelijk en Christelijk gewoonlijk woorden van
juist tegenovergestelde beteekenis waren. //Zocht men,"
zoo hooren wij hem eenmaal aan een zijner vrienden⁴²) be-
tuigen, //zocht men in het Protestantisme hetgeen geloofd,
beleefd en geleerd moet worden meer uit elkander te
houden; bewaarde men over de verborgenheden des
geloofs een eerbiedig, onverbeterlijk stilzwijgen, zonder
met groote aanmatiging de leerstukken, op deze of
gene wijze verknutseld, tegen hunnen wil aan anderen
op te dringen, of ze door ontijdigen spot bij de me-
nigte te onteeren of in gevaar te brengen, zoo wenschte
ik de eerste te zijn, die de kerk mijner geloofsgenoo-
ten met een eerlijk hart kon bezoeken, en zich met
stichting en genoegen zou onderwerpen aan de algemeene

praktische belijdenis van een werkdadig geloof." �
Verstaat ons wel, M. H., wij beweren in geenen deele,
dat iedere eisch van wie zoo spreekt volkomen recht-
matig is, en dat hij, die hem hooren doet, zoodra die
eisch ware ingevolgd, hoofd en hart onvoorwaardelijk
voor het Christendom gebogen zou hebben. Ook ach-
ter de schijnbaar rechtmatigste klachten verbergt zich niet
zelden een tegenzin, die in zijnen diepsten grond uit
geheel andere bronnen ontspringt. Maar wat wij be-
weren, het is, dat ook van de zijde der Christelijke
kerk een deemoedig //peccavi" mag klinken, waar genie�n
als deze zich van de kranke en trage met weerzin en
onverschilligheid afwenden. En, nog eens, waartoe zelfs
alleen op haar toestand gelet? Geheel de tijd van
G�the was, gelijk iemand ergens terecht heeft getuigd
⁴³): «een tijd van antipathie tegen overgeleverde we-
tenschap en //graue\'\' Theorie, met een titanisch streven
naar de lokkende gouden vruchten van den groenen
boom des levens gepaard. Een tijd van zoeken, van
zoeken ieder op zijne eigene hand, zonder gids en >
zonder weg, zonder wit en zonder rust, een tijd die
zichzelven juist in dat vruchteloos streven behaagde,
en die niets wilde laten gelden wat men niet z�lf had
gevonden, doorleefd of genoten; een tijd, in ��n woord,
waarin de individualiteit met al hare kracht tegenover
de massa zich stelde." En nu, in zulk een tijd eene
persoonlijkheid, als van G�t h e, die in zijne nabijheid het
Protestantisme aanschouwde in onmiskenbaar verval,
en op verderen afstand het ultra-Montanisme ontmoette
in zijne diepste ontaarding. Wij beslissen niet; wij
veroordeelen nog minder; wij vragen alleen: is het
vreemd, dat G�the geen Christen werd?

De ongunstige invloed des tijds kan ten deele
gebroken worden door de atmosfeer, waarin men
dagelijks ademt. Maar nauwelijks wagen wij eene
schrede vooruit, en slaan, ten andere, op G � t h e\'s
omgeving het oog, of wij ontvangen eene nieuwe
bijdrage tot verklaring van het genoemde verschijnsel.
Wij weten het, de vroomheid is geen erfgoed, dat
van voor- op nageslacht overgaat, maar toch mag het
niet onopgemerkt blijven, dat zich onder de voorzaten
des Dichters, voor zoover wij die uit zijne Biographie
leeren kennen, niemand aan onze oogen vertoont, in
dit opzicht bijzonder ontwikkeld. G � t h e zelf heeft in
een zijner gedichten verklaard, dat hij van die zijde
ontvangen had de liefde tot het geld en de schoonen ;
van zijne moeder den lust om te vertellen en de op-
geruimde natuur ; van zijn vader den ernst en de sta-
tige houding. De laatste was een man van veelzijdige
kennis, gevorderde jaren, stroeven ernst en onbespro-
ken zedelijkheid; de eerste een jonge, gezellige, levens-
lustige natuur, maar bij wier aanblik de bedenking zich
toch niet afwijzen laat, of de wensch van J e a n Paul:
«geef ons vrome moeders, opdat wij edele menschen
krijgen,\'\' wel ten aanzien van G � t h e vervuld is. Een
blik op hare vriendinnen d�et zien, dat er ook een
teedere, godsdienstige snaar op het speeltuig van haar
gemoed kon weerklinken, maar dit bewijst nog vol-
strekt niet, dat die snaar den grondtoon bij de opvoe-
ding harer kinderen aangaf. Wilt gij voorbeelden, die
het vermoeden van het tegendeel wettigen ? De zes-
jarige knaap ontvangt een ontzettenden schok door het
bericht der geweldige aardbeving en verwoesting te Lis-
sabon, en de vraag dringt zich op aan zijn geest, hoe

zulk een ontzettend feit kon overeengebracht worden
met het wijs bestuur der Voorzienigheid. Verschillende
antwoorden hoort hij, maar geen enkel zoo bevredi-
gend, dat zijn kinderlijk geloof zonder schade uit den
eersten storm wordt gered. � Bij een vreeselijk on-
weder, dat weinig maanden later de ouderlijke woning
doet daveren, snelt het huisgezin naar een donkeren
gang, om daar op gebogen knie�n met gehuil en ge-
ween den vertoornden God te verzoenen ⁴⁴). Weldra
blijkt het, dat smaak en geest van den huisvader meestal
van dien der huisgenooten verschilt, maar de moeder
kiest gewoonlijk met hare kinderen partij tegen den
wrevelen echtgenoot, en opdat deze de vreugd der on-
bezorgde harten niet store, moedigt zij de jeugdige licht-
zinnigheid aan, door haren lieveling het heimelijk in-
en uitgaan te vergunnen ook op ongelegen tijden. Hij
studeert Hebreeuwsch bij een grijzen Rector, die zijne
kinderlijke bedenkingen tegen gewijde verhalen beant-
woordt met een glimlach van innig genoegen en �
met zeer ongenoegzame oplossing. Straks leert hem een
zonderlinge hofraad niet slechts de menschen verachten,
maar ook Gods wegen en werken berispen. De predi-
ker, dien hij een tijdlang volgt, levert stukken, minder van
stichtelijken, dan van eenzijdig didactischen aard. Wei-
dra komt hij te Leipzig in een kring, waarvan men
zeker niet zal beweren, dat de zucht om het leven recht
te genieten er te weinig werd gevolgd en gevierd ; en
is ja ook met G e 11 e r t in aanraking, maar, het blijkt
duidelijk, G e 11 e r t, hoe vroom anders van zin en hoe
achtenswaardig van inborst, heeft te weinig geest om
een geest als dezen te boeien. Tot de Moravische
broedergemeente gevoelt hij zich een tijdlang getrok-

ken, maar zij kan het ontluikend genie niet by zijne
blinkende vleugelen vatten, omdat hare leiders hem niet
voldoende vertrouwen. En waar hij nu al spoedig de
schitterende hoogte bereikt heeft, waarop hij levenslang
blijft staan voor het oog zijner tijdgenooten, daar is hij
te gelijk de ziel en de slaaf van het hofleven, vrijmoe-
dig door een zijner vrienden als de D e 1 i 1 a uitgekre-
ten, die dezen S i m s o n de lokken heeft afgesneden ⁴⁵).
Terwijl zijn leven voor een goed deel aan tijdroovende
en geestdoovende vormen en plichten gewijd is, wordt
zijn geest gedurig in een dwarrelkring van uitgelezen
zingenot rondgevoerd, waarin hij beurtelings anderen
voorgaat en medesleept. De vorst wedijvert met den
uitgelezen staatsdienaar in het kweeken en plukken van
iedere bloem, die voor hunne voeten ontlook. De kunst
wordt niet slechts veel, maar nagenoeg alles voor den
man, die met bijna algemeene stemmen tot Hoogepries-
ter in haren tempel verheven werd, en begint van lie-
verlede de sentimenteel-romantische richting in en rond-
om hem te wijken, het is om plaats te maken voor
eene hellenistisch-antieke wereldbeschouwing, waarin
het Christendom noch als historisch feit, noch als vol-
maakte wet erkend en begrepen kan worden. � Wie
zou ook in zijne naaste omgeving onzen G � t h e gewezen
of heengeleid hebben tot hetgeen hij maar al te spoe-
dig vergat? Ongetwijfeld mogen wij velen zijner tijd-
genooten als edele menschen beschouwen ⁴⁶), en be-
hoorde het tot de gelukkige constellatie, waaronder hij
zeide geboren te zijn, dat hij in zijn langdurig leven
met zoovele groote geesten in aanraking kwam, die
zelfs op een minder ontvangbaar gemoed dan het zijne
met beslissende kracht moesten werken. Maar of zij

even uitstekende Christenen waren � wij zullen het
oordeel liefst overlaten aan wie met ons hunne wer-
ken geheel of gedeeltelijk lazen, opdat wij zelfs den
schijn van partijdigheid mijden. Wie, ik bidde u, kon on-
der G � t h e \'s vrienden de man zijn, om hem niet slechts
den weg te wijzen tot den eeuwigen tempel der Waar-
heid, maar hem ook met genoegzaam krachtige hand
naar den bergtop, waarop die gebouwd was, te lei-
den ? Wiel and, in zijn eerste tijdperk als auteur
zoo sentimenteel, dat hij een krank gevoelsleven wekt,
in het tweede zoo fijn sensueel daarentegen, dat
hij de verbeelding slechts prikkelt, zonder in waarheid
den geest te verheffen? K ne bel, die in zijne jeugd
kerkelijk en godsdienstig\' gezind, later te Weimar
geheel op de klip van een zuiver aesthetisch Rationa-
lisme vervalt, en zelfs het pogen laat varen, om een
hoogeren dan stoffelijken grond voor alle leven en wer-
ken te vinden ? J a c o b i, die onophoudelijk een denk-
beeldig midden tusschen geloof en ongeloof zoekt, en
jammerend klaagt, dat hij met het hart een Christen,
met het verstand slechts een heiden is, en waar hij
vruchteloos tracht zijn gebrekkig philosophisch Chris*
tendom tegen een positief historisch te ruilen, zich
beurtelings door twee stroomen gedragen voelt, die zich
niet vereenigen laten ? J a c o b i nog eens, die tegen de
innerlijke tweespalt geen ander middel heeft dan voort-
philosopheeren ; die nu aan G a 1 1 i t z i n en dan aan
Reimarus, nu aan Larater dan aan Lessing
zich aansluit, en wiens correspondentie met G � t h e men
slechts behoeft in te zien om tot de overtuiging te komen,
dat beiden elkander hartelijk beminden, maar zeer zelden
waarlijk begrepen ? Of indien deze hem den weg tot

waren vrede niet wijzen kon, dan Schiller wellicht,
de veeljarige medearbeider, die meer dan iemand tot
6 � t li e \'s ontwikkeling bijdroeg ? Schiller, die hoe
beminnelijk en edel ook anders, in zijn hart nog verder van
het Christendom afstond dan G � t h e, al laat deze ook
daartegen veel krachtiger dan gene zich uit; de zanger
van �die G�tter Griechenlands," die er ernstig aan
dacht om de hoogste beschaving des volks, die hij
vruchteloos zocht bij de kerk, in plaats daarvan door
het tooneel te bevorderen ? � Eere nog eens aan al
wat door deze allen groots en goeds is tot stand ge-
bracht, maar in waarheid, zij konden de menschen niet
zijn om eene innerlijke verzoening tusschen G � t h e en
het Christendom voor te bereiden. Maar Ham a n n dan,
roept gij uit, maar L a v a t e r, maar Herder! De
verschijning van H a m a n n is veel te vluchtig voor
G�the\'s oogen voorbijgegaan, om bestendig op hem te
werken, en de theosophisch-mystieke kant van zijn stelsel,
hoe geschikt ook om voor een tijd de belangstelling-
des dichters te winnen, was echter niet in staat om
zijn klaar verstandigen geest geheel te bevredigen. Her-
der heeft bij G � t h e belangstelling en eerbied gewekt,
zelfs waar hij het gebied van Schrift en Openbaring-
betrad, maar daargelaten of en in hoever hij zelf den
geest des Christendoms in zijne diepte opgevat heeft,
merken wij het met leedwezen op : wat wellicht de
Godgeleerde Herder hier gewonnen zou hebben, dat
werd weder verspeeld door den mensch, van wien
G�the ergens verklaart, dat hij, hoezeer telkens op
nieuw tot hem henengetrokken, nimmer van hem kon
scheiden, zonder zich min of meer gekrenkt te gevoelen.
En bovendien, kon zijne aesthetisch-humanistische opvat-

ting van het Christendom, gelijk zij streelend was voor
smaak en verbeelding, ook de hoogere eischen van ge-
moed en conscientie bevredigen, en zou het veelszins
verrassende, maar fragmentarische, willekeurige. afwis-
selende van vele zijner beschouwingen op het allerhoog-
ste gebied wel in alle. opzichten voldaan hebben aan
behoeften en eisch van een G � t h e ? En L a v a t e r �
och of hij zooveel verstand en talent in zijne //bekee-
ringspogingen" betoond had, als ijver en onkreukbare
trouw ! Hoe heeft de fijne menschenkenner het zoo
weinig kunnen bedenken, dat eene vesting als dit hart
zich waarlijk niet stormenderhand of bij verrassing over-
meesteren laat *⁷)! Bovendien, de kunst, die alles was
voor G � t h e, was voor L a v a t e r weinig of niet; be-
trekkelijk weinig hebben de aanvankelijk zoo innige
vrienden elkander op de reis des levens ontmoet; en te
meer is dit te bejammeren, zoo het waar is, wat G �-
t h e zelf ten aanzien van het verschil vanbeider werk-
zaamheid opmerkt ⁴⁸) : �dat L a v a t e r meer door zijne
persoonlijke tegenwoordigheid, hij integendeel meer in
zijn afwezen door den geest zijner geschriften kon
uitwerken, zoodat wie met L a v a t e r op een afstand
ontevreden was, zich bij de ontmoeting toch wederom
met hem moest verzoenen." Was het ook daarom, dat
G � t h e zich terugtrok, als bezield door een onwille-
keurige vrees voor zijn overwicht, en zijnen ouden vriend
vruchteloos de laatste schrede liet doen ? Van dien
oogenblik af aan was natuurlijk alle gelegenheid afge-
sneden om elkander ten goede te leiden. Of de be-
roemde wijsgeeren, die min of meer op G � t h e ge-
werkt hebben, schoon hij van niemand hunner een
slaafsche volgeling werd, een Spinoza, K a n t, F i c h-

te, von Schelling; of deze bij hem konden en
wilden te weeg brengen wat Lavater vruchteloos
poogde, ik laat het antwoord over aan allen, die met
hunne persoonlijke denkwijze en met den geest hunner
stelsels meer dan oppervlakkig bekend zijn. Mogelijk
had vrouwelijke invloed meer kunnen uitwerken, maar
Freule Von Klettenbergis hem vroegtijdig ontval-
len; de dweepende vriendschap van Mevrouw Von
8 t e y n overleefde zichzelve, en toen d� vorstin Von
G a 11 i t z i n hem leerde schatten en AugustaVon
Stolberg haar hart voor hem uitstortte, had zijne
godsdienstige denkwijze zich reeds in die mate ontwik-
keld en afgesloten, dat zich, de zaak van menschelijke
zijde beschouwd, ten hoogste nog wijziging, maar geene
wezenlijke omkeering wachten liet. Ik had nog van
Klopstock kunnen gewagen, maar mij dunkt, dat
wie �n G � t h e �n de Messiade eenigszins meer van na-
bij kent, reeds terstond tot d� overtuiging moet komen:
zulk eene dichterlijke voorstelling van het heilig ge-
heim der verlossing, zij kon in d�ze ziel eene tijdelijke
bewondering, maar geene voortdurende belangstelling,
allerminst onverdeelde toestemming wekken. Ik zwijg
van zijn ongelukkig huiselijk leven met eene vrouw
beneden zijn stand en ontwikkeling, eerst spade door
een wettigen echt aan den man harer keuze verbon-
den; een samenleven, waardoor de tranen zijner vorige
geliefden op het strengst zijn gewroken, maar zijn
blik in geenen deele gemakkelijk naar het hoogere kon
heengericht worden. Maar wat ik, na het vluchtig over-
zicht zijner omgeving, vooral niet terughouden mag,
het is de herinnering, dat al degenen, die met G � t h e
in aanraking kwamen, gewoon waren tot hem als

hunnen meerdere op te zien, wien men wel gewoon
was te hoor en, zelfs waar hij zich een woord liet
ontvallen over de hoogste belangen des levens, maar
niet zoo gemakkelijk naderde om hem te leiden of raad
te geven. Op Wieland � om ��n voorbeeld te
noemen � «werkt zijn aanblik zoo machtig, dat hij
zich daarin als het ware verliest, nooit iets reiners
en hoogers gezien heeft, en in eene ure, waarin hij
al zijne heerlijkheid ontdekt, voor hem neerknielt,
hem aan het hart drukt, en God op die wijze aan-
bidt" ⁴⁹). Die ��n was geen uitzondering, maar tolk
en type van honderden, en waar zou ik grenzen ont-
dekken, wanneer ik u een tafereel van dien G�the-
cultus ging schetsen, waarvan het zijne omgeving even
weinig vermoeide hem het uitgelezen voorwerp te ma-
ken, als hem om die vereering voor zijn persoon en
werk te ontvangen ? Reeds meer dan genoeg, om u den
naasten kring te doen kennen, waarin de hoogbevoor-
rechte leefde. Andermaal, wij beslissen niet; wij ver-
oordeelen nog minder ; wij vragen alleen: is het vreemd,
dat Go the geen Christen werd?

En nu nog ��ne schrede vooruit, om den laatsten
sluier des geheims voor ons zoekend oog te zien val-
len. Van den tijd en de omgeving des dichters wen-
den wij naar zijne individualiteit onzen blik,
door de lezing zijner brieven en geschriften vei\'helderd.
Men heeft meermalen beweerd, dat, gelijk er menschen
bestaan, die bijzonderen aanleg voor de hoogste gods-
dienstige ontwikkeling toonen, er daarentegen anderen
zijn, bij wie juist d�ze ontwikkeling\' meer bezwaren
dan ��ne andere vindt. Natuurlijk ontkennen wij niet,
dat het Christendom voor de hoogste behoeften van

ieder menschen- en zondaarsharte berekend is. De reu-
zengeest van een Gr � t h e is zoowel als die van het een-
voudigst kind, niet slechts door, maar ook tot den
Christus geschapen, en het bekende woord van den
dichter: ,/eene zaak deugt niet voor allen" is ten aanzien
van het Evangelie eene bepaalde onwaarheid. Aan �lke
individualiteit sluit zich het Christendom aan, en be-
vrijdt, ontwikkelt, verheerlijkt haar tot op den hoogsten
trap van volmaking ⁵⁰). Wij zullen nog veel minder
gaan volhouden, dat de G- � t h e - natuur in hare geheele
richting en ontwikkeling antipodisch en diametraal te-
gen het Christendom o verstond. Voorzeker, er waren
punten van aanraking, al ware het ook alleen dat smach-
tend verlangen naar reiner lucht en leven geweest, dat
o. a. in het lied van M i g n o n zoo onnavolgbaar zich
uitspreekt. Hoe menig oogenblik, waarin men den man,
die zoo rusteloos naar het hoogere streefde, als aan den
dorpel van het Allerhoogste had kunnen ontmoeten!
Maar hoe menig oogenblik wederom, waarin hij de
lofspraak, �niet verre meer" zou hebben aangenomen,
alsof zij eene beleediging ware! Ja, M. H., ziedaar
ons genaderd tot het verborgene, teedere punt, maar
waarvan wij te minder de aanraking schroomen, omdat
wij althans niet beweren zullen, dat 6> �° t h e een ongun-
stige uitzondering maakt op den algemeenen regel der
menschheid. Zelfzucht, die zich nu openbaart in
ongebreidelden hoogmoed, dan in grovere of fijnere
zinnelijkheid, ziedaar de noodlottige macht, die zich ook
hier tegen eene waarheid verzette, waarvoor zich het
hart niet kan buigen, zonder dat ook de wil tot een
beslissend keerpunt geleid wordt. Ik verklein niets van
al wat voorts in G � t h e eerbiedwaardig of beminnelijk

heeten mag, maar ik geloof, dat juist die zijde van
den mensch, waaraan godsdienstige waarheid zieh eerst
en gemakkelijkst aansluit, het ontvangbaar en heilbe-
geerig gemoed, bij Go the het minst op den voorgrond
treedt. Er is in hem iets van de kille marmerbeel-
den der Antieken, waardoor een G u t z k o w het over-
dreven verwijt tverd ontlokt, �dat hij zich nimmer de zon
o.p het hart had laten schijnen," en dat gematigder door
Schiller werd uitgedrukt, toen hem deze eenige malen
ontmoet had ; het ontbreekt hem geheel aan de harte-
lijke wijze om ,,sich zu etwas zu bekennen" ⁵¹). Ze-
ker zag hij niet verkeerd, toen hij schreef, dat G�the
veel uit de zinnenwereld ontleende, wat hij uit de ziel
haalde, en dat hij wel zijn geest, maar niet zijn hart
kon beminnen. Den eisch althans, dien de dichter een-
maal schertsend liet hooren, dat de Duitschers in geen
dertig jaar het woord gemoed moesten uitspreken,
heeft hij wellicht ernstiger gemeend, dan wij wensch-
ten. Wat hoogheid van hart en oogen, die op aller-
lei wijze zich \'kond geeft! Reeds als kind pronkt hij
met zijn lichamelijk schoon, en waar vroegtijdige krank-
heid hem treft, oefent hij zich in twee kostelijke, ja,
maar toch niet in de eerste der deugden : �geduld en
sto�cisme." Later brengt elke nieuwe schatting van
hulde, die aan zijne voeten wordt neergelegd, hem tot
dieper verachting der massa\'s, die hij meermalen zon-
der terughouding uitspreekt. Geheel zijne persoonlijk-
heid draagt een Aristokratischen trek, die het verloo-
chenen van eigen wijsheid, eer en kracht, voor niemand
gemakkelijk, voor hem dubbel moeielijk maken moest.
Terwijl hij anderen aantrekt, weet hij zichzelven vrij
te behouden, en lokt de beschuldiging uit, dat hij zich

als een God laat vereeren, maar zonder als een God
zich te geven. Enkele betuigingen, ja, van onvoldaan-
heid met zichzelven komen in zijne brieven u tegen,
maar gewoonlijk zult gij na hare lezing niet zeggen,
dat de dichter in diepen deemoed te laag van zichzel-
ven gedacht heeft. Inkeeren tot, omgaan met, richten
over zichzelven schijnt hem bijzonder zwaar gevallen
te zijn. //Zoo. ijverig hij vermaande", schrijft Gervinus,
,/Om menschen te leeren kennen, zoo waarschuwde
hij toch voor de zelfkennis; wie in zijn eigen boezem
zag, meende hij, werd daarbij zoo kwalijk te moede,
als wie in zijn eigen hersenkas keek." "Waar de stem
der consci�ntie z�� weinig uitgelokt wordt, zal weldra
ook die des gemoeds niet meer spreken. Jacobi is
even weinig geloovig Christen als G�the, en toch,
hoeveel meer drang en kracht tot gelooven wordt er
in den wijsgeer, dan in den dichter gevonden ! Was
het een bijna instinctmatig verlangen naar rust en be-
hagelijkheid, dat hem in zijn innerlijk leven tegen geen
enkele ontwikkeling opzien, maar voor alle schokken
deed vreezen? Het geeft althans veel te denken, wan-
neer wij hem hooren verklaren: _ween al te teeder ge-
weten, waarbij men zichzelven het kwaad niet verge-
ven kan, maakt hypochondere menschen, als het even-
wicht niet hersteld wordt door krachtige werkzaam-
heid!" �Zeer waar" � antwoordt Gelzer terecht �
«maar er was nog een andere keus, dan tusschen me-
lancholie, en het vergeven van het kwaad aan zich-
zelven" ⁵²j. Beschuldigt hem het eigen geweten, hij
schrijft een stuk, waarin hij het bedreven kwaad dra-
matiseert, en ontdoet zich alzoo van den last, die het
bang gemoed heeft bezwaard. Hoe sterk en vroegtij-

dig het Pelagianisme hem aantrok, terwijl de strengere
denkwijze van Augustinus over zonde en genade
hem stuitte, hebben wij reeds vroeger gezien. Geen
wonder, dat een gekruisigde en gemartelde Christus
zelfs voor zijn gevoel van welvoegelijkheid iets aan-
stootelijks heeft ^6S). Door eene ongeloovige Theologie
als heraut der hoogste waarheid begroet, kan hij ook
van zijne zijde zoo ver zich nederbuigen, dat hij bijv.
het leven van Jezus door den heidelberger Pau-
lus waardeert, maar wde dwaasheid des kruises", door
een anderen Paulus gepredikt, zij wordt in zijne oogen
geen wijsheid, en de man, die vooral op het laatst van
zijn leven zelfs het middelmatigste boven zijne waarde kon
schatten, blijft van het hoogste af keerig. Ook S h akspere
beweegt zich liefst op buiten-christelijk grondgebied,
maar toch, waar hij het raadsel des levens ons toont,
valt in vele zijner stukken een protestantsche
geest niet te ontkennen ⁵*). G � t h e integendeel, waar
hij het raadsel op zijne wijs wil verklaren, heeft
eene katholiseerende richting, die o. a. in het slot-
woord van den _wFaust: //das Ewig-weibliche zieht
uns heran" ondubbelzinnig zich uitspreekt. En voegt
nu bij al het genoemde de fijne zinnelijkheid, die
hem eenmaal belijden deed, dat hij zich het Ideale
nooit anders had kunnen voorstellen, dan onder den
vorm eener vrouw. Daarbij zijne groote zucht totzelf-
standigheid, die hem reeds in zijn kindsheid op mid-
delen zinnen deed om den Oneindige op zijne wijze te
naderen, en hem toen in zijne kleine kamer zijn dank-
offer, door middel van een brandglas liet aansteken, om
hem later alles te doen wantrouwen, wat de menigte
eenvoudig geloofde. Daarbij zijne gebrekkige beschou-

wing van Godsdienst, waarbij die in zijne verschil-
lende vormen niets anders wordt, dan het vermogen der
menschelijke natuur om hare eigene wonden door eene
soort van innerlijke geneeskracht te heelen ⁵⁵). Daarbij
<le meestal voorspoedige loop van zijn lot, waarbij het
vaak jaren lang scheen, alsof //Caesar en zijn geluk" in
�de hulk van zijn leven gezeten was, en hem slagen en
schokken gespaard werden, waardoor anders in zoo me-
nig hart de behoefte aan hooger troost wordt gewekt.
Voegt er bij, dat hij, ja, wel overgangen kent en
aanprijst in het innerlijk leven, zoodat het, naar zijn
woord, //slechts een droeve gast is op aarde, die de
woorden: sterven en worden niet vat;" maar dat
hij tevens aan al wie wat anders wil worden, dan hij
�ich van nature gevoelt, alleen het troosteloos antwoord
te geven heeft: �verhef u vrij op ellenhooge zolen, gij
7. ij t toch immer wat gij zijt." Bedenkt eindelijk, om
niet meer te noemen, dat G�the, hoezeer hij ook ge-
leerd had het ideaal te schatten, echter voor het histo-
rische, het feitelijke, dat juist kracht en kern des Chris-
tcndoms uitmaakt, geen oog en geen hart heeft; dat hij,
even als Lessing, wel een groot onderscheid maakt
tusschen historische en godsdienstige waarheid, maar
de onafscheidelijke ��nheid van beiden op Christe-
lijk gebied niet bespeurt; dat hij, in zijne afgezonderde
stelling, zoo weinig zin heeft voor gemeenschappe-
lijk leven en lieven en lijden, dat hij bijv., terwijl bij
den slag van Leipzig het lot van Duitschland en Europa
beslist wordt, zich op het neutraal terrein van � Chi-
neesche studie verlustigt. Wordt het u niet steeds klaar-
der, dat hier oneindig grooter kans van misverstand en
verwijdering, dan van toenadering en verzoening be-

stond? Ik heb nauwelijks verder te gaan. Stelt u nog
eenmaal den Dichter voor, wien een zijner warmste ver-
eerders zonder vrees van tegenspraak schrijven kan ⁸⁶) r
�gij hadt nooit lichamelijk of geestelijk te kampen
met bijzonderen nood. Uw leven was, om zoo te spre-
ken, slechts spel; zelfs uwe werkzaamheid, door hare
innerlijke kracht steeds grooter dan de stof, die zij
aangreep, was weinig anders dan spelen. Ook herin-
ner ik mij niet gehoord of gelezen te hebben, dat
eenig lang, aanhoudend, lichamelijk lijden den helde-
ren zonneglans van uw leven ooit heeft verduisterd.
Gij bevondt u alzoo eigenlijk nooit in dien toestand,,
waarin men leert bidden; waarin het onoverkomelijk
gevoel van zwakheid en machteloosheid den mensch
doet smachten naar een Wezen, dat meer is dan alle
menschen te zamen. Gij waart en bleeft u zelven
steeds genoeg; menschen van zulk een karakter ple-
gen dan ook geen hartelijk deel te nemen in de el-
lende van anderen;" � laat ons er bijvoegen, menschen
van zulk een karakter komen er niet gemakkelijk toe,
om in de school van een Meester te gaan, die begint
met den strengen eisch eener andere zelfverloochening,
dan G�the zeide van Spinoza geleerd te hebben.
Hier G�the met zijn geest en karakter; daar het Evan-
gelie met zijne troostvolle, maar diep beschamende
waarheden, en zijne heilrijke, maar gestrenge bevelen,
plaatst ze zelve tegenover elkander, en trekt in stilte
de slotsom. Ten laatsten male, wij beslissen niet; wij
veroordeelen nog veel minder; wij vragen alleen: is-
het vreemd, dat G�the geen Christen werd?

Het ware wellicht niet moeielijk geweest, den vra-
genden toon, dien wij aansloegen, door meer beslissende
taal te vervangen. Maar waar ook de bescheidenheid
misplaatst zij te achten, voorzeker niet, waar het de
beoordeeling geldt van een man, die eenmaal zichzel*
ven den naam van Legio gaf. Wie zou beweren,
dat zijn arm uitgestrekt en zijne rechterhand vast ge-
noeg was om eene wereld, als die van dit leven en
werken te peilen ? Ook hier geldt zoo licht het woord
van den dichter : «menigeen klopt met den hamer aan
den muur, en gelooft telkens, dat hij den spijker juist
op den kop slaat." Zoo veelzijdig is de persoonlijkheid,
waarop ons oog is gevestigd, dat niets gemakkelijker
is, dan haar wederom van een geheel verschillenden
kant te beschouwen, en uit G�the\'s geschriften een
tal van plaatsen te noemen, die het uitgesproken oor-
deel deels staven, deels wellicht wijzigen kunnen. Ons
aangaande, schoon wij nauwelijks durven verwachten,
dat iedere trek onzer voorstelling ook tioor geheel an-
dersdenkenden volkomen juist zal bevonden worden,
wij zijn onszelven bewust, dat wij gepoogd hebben de
waarheid te betrachten in liefde. En is nu het gezegde,
althans in de hoofdzaak, gegrond, het raadsel is vol-
doende verklaard. Zelfs zou het ons billijk bevreem-
den, zoo een man als G � t h e getuige en martelaar
van het Christelijk geloof was geworden. Men moge
het alzoo beklagen of toejuichen, men kan er zich niet
langer aan ergeren, dat een der grootste geesten on-
zes tijds den rug naar dat licht heeft gewend, waarin
een de Groot, een Bonnet, een Pascal, een
K e p p 1 e r , een Newton en zoovele andere siera-
den der menschheid met vaste schreden gewandeld heb-

ben. In zoover zouden wij hier kunnen eindigen, ware
het niet, dat wij nog ��ne vraag meenden te hooren
van hen, die ons tot dusver met onverminderde be-
langstelling volgden. De beschreven \' verhouding vaa
G�the tot het Christendom, waartoe heeft zij
noodwendig geleid? Nog een enkel woord
over het verband zijner ontwikkelde denkwijze met
zijn persoonlijk geluk, zijn letterkundigen
arbeid, zijn voortdurenden invloed. Moe-
ten wij hier, nog meer dan tot dusver, ons vergenoe-
gen met vluchtige wenken, uwe welwillendheid staat
ons borg, dat gij die te lichter zult aannemen, naar-
mate gij ook hier duidelijker den geest van bedacht-
zaamheid in het oordeelen, met ongeveinsde bewonde-
ring voor den Dichter vereenigd, zult opmerken.

Op de vraag of G�the gelukkig was, schijnt, bij
oppervlakkige beschouwing\', geen ander antwoord dan
een bevestigend mogelijk. Terwijl de Christen Lava-
ter zich soms zoo ongelukkig kan toonen, dat G�the
hem schertsend beklaagt, omdat hij er slechter aan toe
is dan de heidenen, daar aan hem en zijne geestver-
wanten, «in den nood voor het minst nog hunne go-
den verschijnen," schijnt hij zelf er naar wensch in
te slagen ,/om de pyramide van zijn aanwezen op vas-
ten basis zoo hoog mogelijk op te trekken." Waar zijn
vriend Schiller met alle krachten worstelen moet
om een enkelen glimlach aan de grillige fortuin te
ontwringen, ziet hij daarentegen zijne plannen, zijne
wenschen, zijne droomen zelfs bijna allen vervuld. Op
dertigjarigen leeftijd is hij te Weimar de man van
invloed en rang, wiens naam in Duitschland vereerd,

door geheel de beschaafde wereld gedragen wordt. Zijne
woorden heeten orakels ; zelfs de adressen zijner brie-
ven, beweert men, dragen den stempel van onmisken-
baar genie. Vorstelijke gunst, vrouwelijke liefde, veel-
jarige vriendschap, uitwendige weelde, zij verhoogen
het genot van een leven, dat in- en uitwendig door de
schatten van natuur en kunst wordt verrijkt. Zijn eigen
ideaal, om //kalm te genieten, zonder dat men hooger
vlucht neemt, dan de sfeer der aarde alleen" ³⁷), het
wordt overvloedig vervuld. Hij kan in zijn ouderdom
zeggen, dat hij zijn roem niet overleefd, maar steeds
langer beleefd had. De menschen, die hij eenmaal ver-
eerde met het volgende distichon:

�Neen, het verwondert mij niet, dat de menschen de honden zoo

minnen,
�Want een ellendige schoft is, zoo de hond als de mensch" ⁵⁸).

die menschen hebben hem eene getrouwheid betoond, die
de wereld zelden aan haren meestbevoorrechten gunsteling
biedt. De eer volgt hem tot na zijnen dood; de laatste
woning wordt een praalbed, met de verschillende orde-
teekenen der beroemdste vorsten omgeven � rust in
vrede, ontslapen, benijdenswaardige Zanger I Benij-
denswaardige Zanger? Hoort het woorct van een zijner
warmste vriendinnen: //G�the is niet gelukkig, en kan
bezwaarlijk het worden!" Neen, hoort hemzelven, waar
hij op vijf en dertigjarigen leeftijd, nadat de zon zijns
roems den middaghemel besteeg, in een schrijven aan
Herder betuigt: «Ik dwaal hier om als een verloren
schaap, en vind toch niet, wat mijne ziele zoekt." ⁵⁹)
Hoort hem, waar hij zich in de brieven van zijn ouder-
dom uitlaat over zoovelen, die hem vroeger omgaven,

maar die aan zijn ideaal van vriendschap nimmer be-
antwoordden. Hoort zijne vertrouwelijke belijdenis,
aan den avond zijns levens ontboezemd ⁶⁰): «men heeft
mij altijd beschouwd als een bijzonder kind des geluks,
en inderdaad, ik heb dan ook van dien kant in geenen
deele te klagen. En toch is het niets dan verdriet en
moeite geweest, en ik kan wel zeggen, dat ik in mijne
vijf en zeventig jaren geen vier weken eigenlijk genot
heb gehad. Het was het eeuwig rollen van een steen,
die telkens op nieuw moest opgelicht worden." En wat
anders is de indruk, dien de «Faust" op ons maakt,
ook in dat opzicht het beeld van het innerlijk leven
des Dichters? Dat diep aandoenlijke:

�Twee zielen wonen, ach, in mijne borst,

Maar d\' eene wil zich niet van d\' andre scheiden,"

w�l is het een waardig opschrift boven het dagboek
zijner levensgeschiedenis! Die wonder man, die nu in
grenzenlooze wanhoop het leven zoo hartelijk moede,
straks tot tranen toe wordt bewogen, waar hij de ge-
wijde feestzangen hoort, en straks ten nieuwen leven
herboren schijnt, maar weldra weder den herwonnen
vrede voelt wijken, en de voldoening, tot dusver vruch-
teloos bij het gebrekkig weten gezocht, nu in den schoot
van een zinnelijk genieten komt vragen, en om het
schoone woord van zijn Faustover te nemen: «voort-
tuimelt van begeerte tot genot, en in \'t genot weer
smacht naar de begeerte" � is het u vreemd, het
oorspronkelijke dezer schilderij, M. H., na al wat gij
u heden herinnerd hebt ? O, ik heb het met u bedacht,
is niemand op aarde volkomen gelukkig, allerminst
exceptioneele menschen, als deze. Wie zoo hooge

eischen te doen heeft, hij wordt gewoonlijk in dubbele
mate teleurgesteld, en waar veel licht is, daar wordt
spoedig de schaduw ook breeder. G�the\'s eigen
wensch: «Nie Mangel des Gefiihls und nie Gefiihl des
Mangels" is lichter geslaakt dan verkregen, en waar de
ziel als een vuur is, waarin de eene hartstocht nauwe-
lijks sterft of de andere stijgt, als een Phenix uit zijne
assche omhoog, daar kan het nauwelijks anders, of er
moeten dieper brandwonden schrijnen, dan de aarde
balsemen kan. � Bovendien, de vereeniging van dich-
ter en staatsman, hoe getrouw de eerste ook anders
van de plichten des laatsten zich kweet, was uit haren
aard onnatuurlijk. Zijne huiselijke omgeving na zijn
veertigste jaar moest, naar de getuigenis van Schiller
aan K�rner (1800), zelfs den krachtigsten man ten
laatsten geheel moedeloos maken, en de wonde, aan
zijn vaderhart door het verlies van zijnen August
geslagen, heeft het lang en diep laten bloeden. Maar
wat verdere last hem ook had mogen opgelegd zijn,
hoe had het waarachtig geluk vreemdeling in zijn hart
kunnen blijven, wanneer hij het daar had gezocht, waar
het alleen is te vinden, en minder getrouw aan zijn
eigen voorschrift gebleven ware: «raadpleeg noch de
Echo uwer kerkgewelven, noch uwe vergane perkamen-
ten, noch uwe dwaze grillen en leerstellingen ; raadpleeg
de natuur en uw hart?" Of zou de harmonie in zijn
binnenste tusschen zoo verschillende, schitterende gaven
en krachten niet hersteld en bewaard zijn geworden,
wanneer eene nieuwe, hoogere kracht die allen had
doordrongen, gelouterd, verbonden, tot evenwicht en
eenheid gebracht, de hemelsche kracht des geloofs?
Een voorsmaak van vrede, hij genoot dien in sommige

oogenblikken, bijv. als hij in het stille woud te Illme-
nau het hart opheft tot eene hoogere Macht en haar
toeroept:

�Gij hebt ons lief; gij geeft ons het gevoel,

dat zonder u wij toch maar vruchtloos zinnen, enz.

Maar straks, ach, dan treedt hij voor ons, als de wan-
delaar in den nacht, dien hij zoo roerend laat bidden:
«zoete vrede, kom, ach, kom in mijne borst," maar
zonder dat die bede verhoord wordt, want ziet, er is
iets in zijn oog, dat aan de taal van «Faust" ons her-
innert:

�Vloek op \'t geloof, vervloekt de hope,
En weg vooral met het geduld!"

Ja, w�l wordt aan dezen gevallen Engel het woord
van Mephisto vervuld:

�Stof zal hij eten, en met lust,

Gelijk mijn voorzaat, de beroemde slange."

en beantwoordt aan zijn eigen teekening van de hand,
die naar schatten graaft, en zich verheugt als zij wor-
men kan vinden. Telkens versmacht hij van dorst,
terwijl de bron des levenden waters klatert in zijne
dichtste nabijheid, en is zijne gansche philosophie in
den grond niets anders dan een heimwee naar de eeuwige
waarheid, voor het oog van den heimweekranke blijft
een nevel over het vaderhuis hangen. De Neologen,
die hij ergens schertsend vergelijkt bij een jongeling,
die al het mogelijke doet om v��r zijnen dood een

klein boerderijtjen machtig te worden, terwijl hij van
vaders- en moeders kant reeds het schoonste riddergoed
had, hoe zijn zij in menig opzicht het beeld van den
Dichter, die nog in zijn laatste levensjaar twijfelt, bij
het terugdenken aan de vrome vriendin zijner jeugd,
of hij toch wel goed had gedaan, met van eene rich�
ting zich af te keeren, die zoo weldadig op zijn gemoed
had gewerkt. Hoe zieldoorsnijdend zijne klacht: //groote
God, wat is het hart van den mensch; als ik thans
geen drama\'s schreef, ik ging zeker te gronde!" Och,
of hij een betere toevlucht gekend had dan de po�zie,
waarin naar zijne schatting, «ten laatste het heil der
menschheid gelegen was." Maar omdat hij die niet
kende, en toch niet kon missen, schreef hij aan de
trouwe vriendin, die hij als zijne Alfa en Omega be-
groet ⁶¹): ... «als ik heimelijk eens niet met mijzel-
ven tevreden ben, dan zijt gij als de koperen slang,
waaraan ik met mijne zonden en gebreken mij opricht
om weder gezond te worden. Ik bid u op mijne
knie�n, voleindig uw werk, maak mij recht goed, want
gij kunt het," of hij troostte zich met het woord aan
een vriend ⁶²): «geen mensch kan een ader in zijn
wezen veranderen, hoeveel hij ook anders aan zich-
zelven beschaven kan." Recht zoo, gij Dichter, maar
is er dan geen hoogere Kracht, die begint waar de
machtelooze mensch niet meer kan? Neen, zegt G�the,
en blijft in den grond, jaar in jaar uit, die hij is,
maar zoekt ook vruchteloos zelfs naar oogenblikken,
die hem de bede ontlokken: //verweile doch, du bist
zu sch�n/\'en klemt zich echter zoo krampachtig vast
aan dit leven met zijn nameloos ledig, dat hij nog
in zijn laatste levensjaar siddert, als hij den enkelen

naam van Cholera hoort. In der waarheid, zijn
gulden woord, dat de Muze het leven begeleiden, maar
daarom nog op zichzelve niet leiden kan, w�l is het
in hemzelven gestaafd. Leidsvrouw tot waarachtigen
vrede kan slechts een andere zijn, en wie behoefde
haar meer, dan een geest z�� rijk, en een hart z��
groot, als het zijne? ^6S)

Slechts schoorvoetend wagen wij het, na al het ge-
zegde, eene tweede opmerking in het midden te bren-
gen over de vrucht, die het gemis van waarachtig
Christelijk geloofsleven voor G�the\'s letterkundi-
gen arbeid gedragen heeft. Wij wilden zoo gaarne
zelfs den schijn van ondankbaarheid mijden voor het
hooggestemd genot, dat wij zoo vaak bij het lezen van
zijnen Godenzang smaakten. Ja, Godenzang, M. H.,
maar ach, waarom zoo dikwijls aan Goden gewijd, ter
nauwernood waardig, dat een hand als deze er den
wierook harer hulde voor zwaait ? Neen gelooft niet,
dat wij de hemelgaaf der po�zie zullen minachten, zoo-
dra zij den ongewijden bodem betreedt, of van de gou-
den lier zullen eischen, dat zij, als de welluidende Da-
vidsharp, slechts een vromen Psalmtoon doe hooren.
Wij slingeren geen banvloek naar het hoofd van den
zanger, die er zelf opmerkzaam op maakte, dat geen
zijner zangen geschikt was om in een kerkdijken bun-
del te prijken ⁶⁴). Maar wat wij betreuren, het is het
bijna volslagen gemis van dat element, waaruit in een
gunstig oogenblik een kerklied had kunnen ontstaan;
dat streven naar harmonie met stilzwijgende, maar niet
minder stelselmatige uitsluiting van het �ene, waaruit
de ware harmonie wordt geboren; dat onvoorwaardelijk

vasthouden aan de natuur, als ware er geen enkele
behoefte van geest en gemoed, door haar niet volkomen
bevredigd. Veel, wij wenschen het nooit te vergeten,
had G�the aan het Christendom, voor zoover hij het
kende, te danken. Eene gansche bloemlezing van schoo-
ne spreuken en gedachten zou uit zijne schriften te
verzamelen zijn, waarin de geest van het miskende
Evangelie ons liefelijk tegenkomt ⁶⁵). De wlphigenia"
van G�the, men heeft haar wellicht niet ten onrechte
eene Christelijke Madonna genoemd ; de «Bekenntnisse
einer schonen Seele" leeren ons diepe geheimen des
Christelijken levens in fijne nuanceeringen kennen ; en
de jammerlijke tweespalt in het menschelijk hart, die
ons de «Faust" doet aanschouwen, zou G�the haar
immer met zoo roerende waarheid hebben kunnen be-
schrijven, had niet het Evangelie hem de fakkel der
zelfkennis voorgehouden ? Eere daarom aan den Dich-
ter, die vaak meer tact in het wedergeven en billijk-
heid in het beoordeelen van Christelijke toestanden
toont, dan wij dikwijls bij ongeloovigen waarnemen!
G�the zou geen G�the geworden zijn, zoo hij niet
in eene Christelijke atmosfeer, onder het genot van
den zegen eener Christelijke beschaving was opgegroeid,
en vaak is het ons, als vernemen wij in zijn lied de
Echo eener stem, waaraan hij zelf slechts zelden het
oor wilde leenen. Maar zullen wij de ��nigen zijn,
die het aan een bevoegden beoordeelaar toegeven ��) r
«in zijne belangrijkste dichtwerken is een wanklank,
al is het dan nog zoo een zachte, die evenmin van
innerlijke eeuheid en bevrediging tuigt, als hij in staat
is onverdeelde bevrediging na te laten. G�the kon
het leven der natie met zijne po�zie niet beheerschen,

omdat hij de wereldhistorische beteekenis van het
Christendom niet met persoonlijk geloof had begre-
pen ?" Slechts met den vinger wijzen wij op den
ongunstigen invloed, dien het genie, waarvan wij spre-
ken, op de zedelijke reinheid van G�the\'s ge-
schriften gehad heeft. "Wij willen het terrein van aes-
thetiek en moraal niet verwarren, schoon wij overigens
ons scharen aan de zijde van hen, die tegen alle
emancipatie van het genie op het laatstgenoemde ge-
bied met allen ernst protesteeren⁶⁷), en aan de eer
van onzen B i 1 d e r d ij k, juist in dit opzicht zoo
dikwijls verguisd, althans de vraag meenen verschuldigd
te zijn, of G�the niet soms wegslepend onzedelijk
was, waar hij daarentegen zich alleen aan grove vuil-
en onkieschheden schuldig maakte? Liever laten wij
u zelven beslissen, of de hoogere, de betere, de waar-
achtige mensch in u volkomen voldaan van G�the
kan scheiden. De «Faust" sleept u mede: maar de
ontknooping, bevredigt zij u ? Die verlossing, aller-
meest door eigen kracht, te gemoet gekomen uit een
hoogere weield, is het deze, waarom uw hart roept
of waarvan uwe conscientie getuigt? Die Mariaver-
eering, waardoor de begenadiging des geredden zon-
daars verworven wordt, strijdt zij niet tegen Evangelie
en gezond verstand tegelijk ? Talloos vele kleinere
gedichten, zij trekken telkens u aan, omdat zij u het
niet altijd vleiend beeld doen aanschouwen van wat
gij werkelijk z ij t. Maar ontvlammen zij ook uwe
geestdrift voor wat gij moet worden en werken, en
stellen zij u het ideaal uwer levensbestemming ook
�even trouw en klaar voor den geest, als de vaak nie-
lige realiteit met al haar licht en haar donker ?

Heeft de man, die zich zoo afkeerig van het Pi�tisme
betoont, ook even beslist de klip van het Iin pi�tisme
ontweken, en waar hij de bestrijders van het Heilige
geeselt, is het niet meestal meer om het laffe, dan
om het onheilige hunner vermetele pogingen? Naar
zijn eigen les «grijpt hij maar toe in \'t volle mensehen-
leven, en waar hij pakt, daar is \'t interessant;" maar
zou hij niet veel dieper in het hart der menschheid,
ook in ons harte gegrepen hebben, wanneer hij het
feit der zonde dieper erkend, en zware feilen uit
zijn eigen leven meer met een schaamteblos, minder
met een glimlach van welgevallen op het gelaat had
verhaald? Ja, hoeveel dieper had hij ook de natuur
kunnen opvatten, had hij geleerd, haar in het licht
van het E /angelie te plaatsen ! Wat nevelachtig waas
ligt er vaak over zijne heerlijke verzen, juist door
hunne panthe�stische kleuring, en wat wijde afstand
tusschen de kunstige eenvoudigheid vau G� t h e en
den ongekunstelden, zoo zacht Evangelischen, maar
even daarom zoo echt menschelijken eenvoud van Clau-
d i u s ! Onafzienbaar is de kring, waarin hij ons met
zijn tooverstaf omvoert, en toch in den grond hoe be-
perkt, waar zijn geest geen vaderland buiten dit on-
dermaansche vaderland zoekt, en zijne hand ons schier
nimmer op eene hoogte verplaatst, van waar het oog
de blinkende bergen van beter wereld ziet blauwen !
Ach, omdat hij het Goddelijke, gelijk hij eenmaal
schertsend schreef aan J a c o b i, bij voorkeur win her-
bis et lapidibus" vindt, kon hij wel de A p o 11 o
zijn, wiens liergezang wij met ingehouden adem beluis-
teren, maar niet de Orpheus, die het dier in ons
temt en herschept. Wij kunnen slechts wenken geven,

niets meer; het verband tusschen de diepste richting
van G � t h e \'s innerlijk leven met de sterke en de
zwakke zijde zijner kunst zou de waardige stof eener
afzonderlijke verhandeling uitmaken. Maar voorzeker
zoo een onzer lievelingsdichters met het volste recht
ten aanzien van Byron getuigde⁶⁸): «het is van de
groote genie�n, dat men op onvergetelijke wijze moet
leeren, hoe alles ontbreekt, waar de H. Geest ont-
breekt; hoe alles miskend wordt, waar Christus niet
wordt gekend; uit dit oogpunt niets stichtelijkers, niets
aandoenlijkers dan de lezing van Byron" � wij
durven vrijmoedig vervolgen : dan de lezing ook en de
studie van G � t h e !

En zoo begonnen wij reeds, ten laatste, te wijzen
op het verband tusschen het aangeduide standpunt van
G � t h e en zijn voortduren den invloed.
Wij zwijgen ook hier van den geleerden beoefenaar
der natuurwetenschappen, om alleen van den mensch
en den dichter te spreken. De invloed, dien hij juist
als zoodanig heeft uitgeoefend in allerlei richtingen,
wie weet het niet, is bijna onafzienbaar geweest, en
zijn treffelijk woord, in bijna ieder ander bevestigd:
«als een regenboog een kwartier uurs aan den hemel
blijft staan, wordt hij door niemand meer aangezien,"
is in hem zelven geen waarheid geworden. Gelijk
V o 11 a i r e bij de Franschen, is G � t h e bij de Duit-
schers tot in hoogen ouderdom toe de afgod van mil-
lioenen gebleven. Gedurende eene lange reeks van
jaren was Weimar het forum, waarvan vonnis en
vrijspraak ge�erbiedigd werd als een hemelsch orakel,
en niemand, die er of aan dacht of in slaagde den

Dictator zijnen staf te ontrukken. Onder zijne heer-
schappij begon een nieuw tijdperk voor de taal, voor
de po�zie, voor geheel het letterkundig leven van
Duitschland, en zelfs de grijze Reus werd nog nage-
strompeld door een tal van Pygme�n, die zoo goed
mogelijk het geheim zijner vormen bespiedden, al kon-
den zij ook nimmer over een inhoud, zoo rijk als den
zijnen, beschikken. Wat al winterkoninkjes, die op
de breede vleugelen van dezen adelaar voortgedragen,
zoo goed mogelijk den blauwen aether doorkliefden!
Watal godsdienstige, aesthetische, anthropologische stellin-
gen en � misstellingen, gedekt en geijkt met een be-
roep op het gezag, of een citaat uit de schriften van
G � t h e ! In waarheid, een der laatste woorden van
�Faust":

�de sporen van mijn aanzijn hier op aarde,
zij kunnen in geen eeuwen ondergaan."

het schijnt als profetie van den voortdurenden invloed
zijns we�rgaloozen dichters te klinken. Ook waar de
wierookwalmen der �Bettina\'s" verdampt zijn en de
dwaasheid van een G�the-cultus vergeten, waarin
zijn eigen beginsel om in alles //maat te houden" op
zoo jammerlijke wijze werd verzaakt, blijft zijn geest
voortdurend in wijden kring leven en werken. Zijne
letterkundige nalatenschap werd de wetsteen van tal-
looze geesten, want «waar de koningen bouwen, daar
krijgen de karli�n te doen", en nog laat het zich
slechts bij gissing berekenen, hoe ver zoo menig woord
van G�the doorklinken en voortwerken zal in deze
eeuw en � een volgende. Zoo groot, wij vreezen het,
zou wellicht zijn invloed van stonden aan niet zijn

geweest, indien hij zich openlijk en standvastig op
Christelijk standpunt geplaatst, en alzoo den ont-
wikkelingstrap had bereikt, die in onze schatting de
hoogste is; trouwens, hij zelf heeft het gezien en ge-
zegd: «wie zich in hoogeren zin heeft ontwikkeld, mag
immer vooronderstellen, dat hij de meerderheid tegen
zich heeft". Doch de vraag is ook niet, aan wat zijde
eene tijdelijke meerderheid, maar aan wat kant de
eeuwige waarheid gevonden wordt, en in dit bepaalde
geval, of de invloed van Gtfthe niet deels ongun-
stig geweest is, en deels vergankelijk zijn zal,
juist omdat aan zijn arbeid het heiligend beginsel van
Christelijk geloof heeft ontbroken. Telt ze zelve op,
zoo gij kunt, de slachtoffers van een ijdelen waan,
door de lezing alleen van «Werther" gevallen! Telt
de letterkundige zonden, bijna zeide ik de Jiederlijk-
heden der H e i n e\' s, der Gutzkow\'s, der S a n d \'s,
der Hugo\'s, van allen in ��n woord, die op G�the,
als op een zon zonder vlekken gestaard hebben, en
nu verblind genoeg werden om, mede in zijnen naam
en niet tegen zijnen geest, de rechten van het vleesch
en de emancipatie van het genie te verdedigen! Telt
de demokratisch-socialistische woelingen van een jonger
geslacht, dat, zonderling genoeg, den hoog aristocrati-
schen G�the kennelijk boven het hoofd was gewassen,
maar toch moeielijk loochenen kon, dat het juist door
hem zoo ver was gebracht, om zoo schijnbaar hoog
boven hem op te stijgen! Helaas, de «Faust" voor
zichzelven is voor ontelbaar velen een verderfelijke
wMephisto" geworden, en- al kan de getuigenis aan
eerstgenoemden bij zijne intrede in hooger kringen ge-
geven: «deze heeft geleerd, hij kan ons leeren" on-

voorwaardelijk op G � t h e toegepast worden, het valt
diep te betreuren, dat men juist bij voorkeur van hem
zooveel onreins en zondigs heeft aangeleerd, en zich,
vergunt en vergeeft mij het woord, met voorliefde in
het stof heeft gewenteld, dat eens van zijne vleugelen
viel. Maar gij voert mij tegen, dat dit alles reeds
voor een goed deel tot een lang verleden behoort?
Het zij zoo, mits gij tevens bedenkt, dat eenmaal ge-
heel de invloed van G�the behooren zal tot het ge-
bied der geschiedenis, die reeds begon over hem
en zijne school eene rechtvaardige vierschaar te spannen,
en dat het straks van hem gelden zal, gelijk van den
gestorven\' _wFaust": wde tijd wordt heer, de grijsaard
ligt in \'t zand." Immers � het is eene overtuiging,
�die wij evenmin prijs geven kunnen als schroomvallig
verbergen � slechts wat op het Eeuwig fundament is
gebouwd blijft volstrekt onwankelbaar staan, en hij
alleen zal tot en voor de oneindigheid werken, die
zich door een hoogeren, dan den zwakken, menschelij-
ken geest liet leiden en dragen en � louteren. De
verschijning en werkzaamheid van G�the heeft eene
sterke symbolische, maar geen enkele profetische zijde,
met andere woorden, zij geeft ons als in een spiegel
<le natuur en den mensch te aanschouwen, zoo als zij
werkelijk zijn, maar niet zooals zij eens zullen w o r-
<1 e n. Juist, omdat G�the de eeuw, die hij beheerschte,
toch in den grond heeft veracht, en in menig opzicht
«en type van ge�ncarneerde zelfzucht mag heeten, kan
hij onmogelijk het ideaal der volgende blijven. De
.geest, die hier spreekt, wekt bewondering meer dan
sympathie in den onzen; het lied, dat hier ruischt,
ontlokt beurtelings een traan en een lach, maar bijna

nooit eene onwederstaanbare zielzucht naai* een beter
land, waar een beter lied zal weerklinken. De hooge
Godenrust van den Zanger, zij moge, van verre bezien,
boven alles begeerlijk schijnen, ja waardig, het hoogste
wit van ons streven te worden; toch is zij iets andere
dan de vrede Gods, dien het onverzadelijk menschen-
hart vraagt, en deze kan geen G � t h e ons instorten,
omdat hij enkel den lauwer des dichters draagt, maar
niet de kroon des geloofs. G � t h e eu L u t h e r, wat
afstand tusschen beider waarde als dichter! En toch,
kunt gij u voorstellen, dat over drie eeuwen en meer
een zijner liederen zoo in aller ooren en harten zal
klinken, als dat «een vaste burcht is onze God" van
den onverwrikten held der Hervorming? Voor sommi-
gen, ja, zal G � t h e in ruime, wellicht in toenemende
mate de onafscheidelijke gids zijn en vriend. Voor
zulken bedoelen wij, die minder geniaal en meer on-
geloovig dan hij, tot geene hoogere levensaanschouwing
dan die van den //Faust" kunnen opklimmen, en straks
wellicht met zijnen naam op de lippen, buitensporig-
heden bedenken of doen, waarvoor G � t h e, ware het
zelfs maar alleen uit een aangeboren gevoel van wel-
voegelijkheid, ongetwijfeld gesidderd zou hebben. Maar
immers behoort aan deze de toekomst der menschheid
niet, en kan het Indifferentisme ten aanzien des
Christendoms, dat de laatste noodzakelijke vrucht van
het G�thianisme zou zijn, nooit het laatste woord
onzer geschiedenis blijven? Neen, waar ook G�the,
met al zijne talenten en al zijne dwalingen, van lie-
verlede uit onze oogen verdwijnt, als een schakel in
de ontwikkelingsketen, waaraan straks andere schakels
zich hechten, daar ziet ons oog voor de letterkunde

�een Wijder verschiet te gemoet, dan in zijn tijd
werd verwezenlijkt, en ons oor wordt voor de roepstem
ontsloten, die uit zijne, schijnbaar zoo zonnige en toch
in den diepsten grond zoo tragische geschiedenis opgaat.
Bedriegen wij ons, of herhaalt zich weldra in de wer-
kelijkheid het onnavolgbaar tooneel zijner dichting, en
hooren wij de Paaschklokken luiden, ook over het
onmetelijk gebied van hetSchoone? «Dichters en kun-
stenaars," zoo wagen wij het haar harmonisch akkoord
te vertolken, «gevoelt uw verhevene roeping, en doet
winst, niet slechts met den onschatbaren rijkdom, maar
ook met de onberekenbare armoede van ��nen, tot
wien gij met zooveel recht als uwen Meerdere opziet!
Heiligt uwe gaven aan Hem, in wien de hoogste
Waarheid en Schoonheid en Heiligheid zusterlijk elkan-
der ontmoeten! Wordt Priesters des Heeren, opdat gij
in waarheid Koningen in het rijk des geestes moogt
zijn! Laat geen enkele goudmijn op het gebied der
natuur of der menschheid gesloten, maar legt eiken
schat, dien gij delft, aan de voeten van Hem, voor
wien alle kronen eindelijk moeten worden nederge-
worpen ! Schenkt ons, wij bidden het u met gevouwen
handen, eene Christel ij ke kunst, waarvan de
conscientie het richtsnoer is, en de zegepraal eene ein-
delooze Doxologie! Geen kunst alleen �m de kunst,
maar de kunst om den mensch, en de mensch om zijn
Maker! O liefelijke Paaschmorgen, die zoo menigen
nevel verdrijven zal, wanneer gelooven en weten, genie
en conscientie, ideaal en werkelijkheid niet langer on-
verzoend tegenover elkander staan zullen, omdat Hij
als Koning op ieder gebied is erkend, in wien elke
wederspraak zich volkomen bevredigend oplost! Neen,

niet eindeloos zult gij hier onder de kim blijven toeven,
en elders u achter droeve wolken verschuilen. Gij
breekt door, gij gaat op, gij verwint, en uw volle
middagglans zal de verhooring der bede zijn:
0 Bestraal ons, Zon der gerechtigheid I"

1) De hier volgende Voorlezing, vroeger in mijne �Rede-
voeringen, Verhandelingen en Verspreide Geschriften" (Rott. 1857)
geplaatst, werd, met eenige bekorting, op het Leesmuseum te
Utrecht, 20 November 1856, voorgedragen, daarna ook elders ge-
houden. Eene Hoogduitsche vertaling verscheen in de »Protes-
tantische [Monatsblatter" van H. Gelzer in 1857, en werd
later met eene aanprijzende voorrede van den Hoogl. .1. P. Lange
te Bonn afzonderlijk uitgegeven (Bielefeld 1858) onder den titel
�Goethe\'8 Stellung zum Christenthum", aan welke uitgave
behalve een zeer welwillend onthaal, straks de onderscheiding van
een tweeden Druk is ten deel gevallen. In 1869 zag te Upsala
eene Zweedsche vertaling door C. L. H. Forslind het licht.
Later is het belangrijk onderwerp, ieder van hun standpunt, met
verschillende uitkomst besproken en toegelicht geworden door
de heeren Brill, Opzoomer, Gunning en anderen, zonder dat
daardoor in hoofdzaak mijne overtuiging veranderd is. De ver-
gelijking van hun arbeid met den mijnen blijft aanbevolen; in-
zonderheid ook wat ter aanvulling van het door mij gezegde is
opgemerkt door Cd. Busken lluet, in zijn geschrift «Nederl.
Bellettrie" (1876). I bl. 16�27.

2) Heinrich Steffens.

3) Bijzondere vermelding verdient het voortreffelijk opstel van
Mr. I. Da Costa, in de «Stemmen en Beschouwingen over Godsd.,
8taat- en Letterkunde," Ie Deel, Amst. 1839, later herdrukt in
de pracht-uitgave van Bilderdijk\'s Epos. Daarnevens het uit-
stekend geschrift van H. Gelzer, »die neuere deutsche Natio-
nallitteratur nach ihren ethischen und religi�sen Gesichts-
punkten," 2\' Aufl. II^e Th. S. 329 en verv. Menige schoone en
leerrijke opmerking komt voor in de levensbeschrijving des
dichters van Schaefer en Viehoff, gelijk ook in de �Geschichte

der Deutschen Dichtung" van Gewinus en »der Deutschen Lit-
teratur" van Jul. Schmidt. Het opstel van L. von Lancizolle
��ber Goethe\'s Verhaltniss zu Religion und Christenthum,"
Berlin, 1855, dat wij onlangs in een vaderlandsch Godgeleerd
tijdschrift geprezen zagen, is hoogst onbeduidend.

4) Wij bedoelen de belangrijke voorrede van Mr. C. "VV. Op-
zoomer voor de vertaling van Schaefer\'s �Leven van G�the" door
Mr. C. M. van Hees. Utrecht 1856.

5) Bij de reeds vroeger uitgegeven briefwisseling van G�the
met Lavater, .lacobi, Schiller, Schultz, Mevr. von Steyn en anderen
is later nog gekomen de correspondentie met de familie
Kestner, die belangrijker is voor de studie der psychologie van
den «"Werther," dan voor ons bijzonder doel. Meer levert eene
vrij talrijke en belangrijke verzameling op van G�the\'s brie-
ven aan Herder, in het eerste Deel van �Herders Nach-
lass,\'\' u. s. w Francf. a/M. 1856, ter perse gelegd. Bijzondere
aanbeveling verdient bij het gebruik van deze en andere bronnen
het voortreffelijk geschrift van K. Rosonkranz, �G�the und seine
"Werke," 2e Aufl, 1856. Nog mogen niet vergeten worden de
�Briefe und Aufsatze" von G. zum ersten Male herausgeg." von
A. Scholl. Vele anderen, in hunne soort wellicht even belangrijk,
kunnen wij hier niet vermelden. Over geen dichter is zooveel
geschreven, als over G�the. De litteratuur betreffende zijnper-
soon en werken begint van lieverlede eene niet kleine bibliotheek
te beslaan.

6) Om uit onze letterkundige herinneringen op dit punt
slechts enkele proeven te noemen. Van de zijde der streng Lu-
thersche orthodoxie werd G�the verketterd, kort na de uitgave
der briefwisseling tusschen Schiller en hem, in de «Evang.
Kirchenz." van Henstenberg, 1831 en 32. Daarentegen wekte �een
zijner oprechtste vereerders\'\' den grijzen dichteworst in eene
opzettelijke brochure om zich door eene openbare schrede met
de gevestigde kerk te verzoenen, tot wier gemeenschap zijn ge-
heele ontwikkelingsgang en zijn eigen wijsgeerig stelsel hem
leiden moest. Zie de «Reflexionen �ber G�the\'s Poesie und
Philosophie und dessen naturnothwendigen Uebergang vom Natu-
ralismus zum rationalen Christianismus. Dem w�rdigen Greis
selbst dargelegt von eenen seiner aufrichtigsten Verehrern"

Altenb. 1832. Men vermoedt wellicht, van welk kaliber het hier
aangeprezen Christendom was. Terwijl aan de eene zijde Menzel
verklaart, dat Lessing, Schiller en O�the slechts welgezinde
heidenen waren, die de klove tusschen beschaving en geloof steeds
grooter maakten, en Novalis hem als profeet van het athe�sme
veroordeelt, toont zich een hoog geacht theoloog veel toegeven-
der dan deze mannen van letteren. Bunsen rangschikt hem in
zijne �teekenen des tjjds" onder de herauten van Christelijke
waarheid en vrijheid, gelijk vroeger G�schel de handschoen
voor zijne Christelijkheid en Bijbelvastheid openlijk opnam.
Albert Knapp, de uitgever der «Christoterpe," heeft aan G�the
van Christelijk standpunt eenige zangen gewijd, minder schooni
maar van gelijke trekking als die, welke Lamartine in der tijd
aan Byron gericht heeft. Doch reeds genoeg.

7) Zeer terecht schrijft Da Costa t. a. p. bl. 367. �De vraag
is niet, over hetgeen Bilderdijk en G�the voor den troon des
Rechters op den grooten dag zullen blijken geweest te zijn, maar
over do belijdenis, die zij van hun geloof, ongeloof of wangeloof,
in hunne schriften afgelegd hebben. Het is tevens eene vraag
over den natuurlijken invloed, dien deze hoogstbewonderenswaar-
dige geesten op hunne lezers en hoogschatters, ja op een in
meerdere of mindere mate door hen gevormd of nog te vormen
nageslacht moeten oefenen. En ook daar, waar met smart in een
genie als G�the het gebrek bekend en aangetoond worden moet
aan Christelijk geloof, daar blijft te midden van den strijd, die
tegen zijne richting op het gebied van dichtkunst, letterkunde en
wijsbegeerte tot plicht werd. het voorbeeld der H. Schrift ook
hier de richtsnoer van waarheid on oprechte bescheidenheid. Ook
aan de grootheid van den natuurlijken mensch weet zich de
Christen eene soort van wettige schatting schuldig te zijn. Rom.
XII: 7, 8." � Voorts vergelijke men vooral het voortreffelijk ge-
sprokene over G�the van denzelfden vaderlandschen dichter, in
zijne meesterlijke Rede: «Bilderdijk Herdacht," Haarl. 1856,
bl. 34�37, eerst na het houden dezer voorlezing uitgegeven en
ons bekend geworden,

8) G. de F�lice, �App�l d\'un chr�tien aux gens de lettres,\'\'
Paris 1841. Vinet, inzonderheid in zijne heerlijke «�tudes sur
la litt�rat. francaise." Gelzer in het aangehaalde werk en op mee-
nige plaats zijner �Monatsblatter." Beets in zijn �Woord over

Byron"s po�zij" voor de nieuwe uitgaaf der �Navolgelingen." J. H.
Gunning, Jr. in zijne voorlezing over �het Evangelie en de lit-
teratuur," waarvan de keurige en nauwkeurige noten ons
ontslaan van elke verdere aanhaling. Dezelfde in het opstel,
voorkomende in «Ernst en Trede," 1856, bl. 248 en getiteld �de
Christelijke Roman." Dat in den roman, daar beoordeeld, den
Gideon Florensz" van Mevr. A. L. G. Bosboom-Toussaint, de vraag
naar het verband van Christendom en kunst, voor de theorie
zoo bezwaarlijk, in de practijk op hoogst bevredigende wijze werd
opgelost, is wel de minst betwistbare hulde aan eene schrijfster,
die onzen lof niet behoeft, maar onzen dank niet zal afwijzen.

9) D. F. Strauss, »Chr. Glaubensl." II. S. 786. Men vergelijke
vooral in zijne «Streitsclu�ften," de vernietigende wederlegging
van Menzel\'s »G�the-miskenning." Heft II S. 95 en verv.

10) �Wahrh. u. Dicht." B. VII.

11) Zie Scholl, a. a. O. S. 40 ff.

12) Men vergelijke de godsdienstige ontboezemingen in een
brief aan zekeren Trapp, van hetzelfde jaar, uitgegeven door
A. Scholl, a. a. o. S. 35�35. In eenige Latijnsche observati�n,
door denzelfden medegedeeld, S. 104 en door G�the ten jare
1771 geschreven, toont hij duidelijk een onbewimpelden afkeer
van de spinozistische denkwijze.

13) De plaats, die waardig is vergeleken te worden, is in haar
geheel medegedeeld door da Costa, t. a p. bl. 373�375.



		Vw\\ loZSO*

		Kast 210 P1.G N°.3 5

		QESCHENK

		VAN



		**Zt>.***
		?


		Verspreide Geschriften

		J. J, VAN OOSTERZEE.

		i. CHRISTELIJK-LITTERARISCHE OPSTELLEN.

		AMSTERDAM, HET EVANGELISCH VERBOND. 1877



		248

		DE ZIEL. En geen proef moet men eerst ondergaan? MEPHISTOPHELES. Keen, voor allen is even ruim baan. DE ZIEL. Dat is heerlijk en schoon, inderdaad ! MEPHISTOPHELES. Ja, niet waar, dat is goed, kameraad ? Hebt gij nooit naar de kennis gesmacht Van wat iemand voor gisteren dacht, "Waart gij steeds met het Heden vernoegd, "Wees dan blij, dat g\' u hier hebt vervoegd, "Want dan vindt gij uw kring hier gereed, Waar men niets van die voorwaarden weet. Zonder band volgt hier stonde na stond, Hier is vlakte, maar nimmer een grond. Hier is alles zelfstandig en vrij, Van wat kleur het oorspronklijk ook zij. Men is vrij en gelijk in der daad. Hier is steeds een beginnende staat, Die, hoe alles ook voorwaarts zich dringt, Steeds het liedje van Aanvangen zingt. Omdat iedere stip van den tijd Zich alhier van den vorigen scheidt, Als de scheem*ring zich scheidt van den nacht, En slechts zoo nog wat goeds heeft gebracht. Dus begint hier de oneindige A, Doch de B sloeg men nimmer nog gaft.

		DE ZIEL.

		\'k Vat niet...



		�^y \',} w tl -«y l!\'i «r lil\' «#r t - -#r i\'1\' <&r 1\' «gr llli «ff^

		Christelijk-Litterarische Opstellen.



		VOORREDE.

		Mijne //Redevoeringen, Verhandelingen en Verspreide Geschriften", ten jare 1857 uitgegeven en in 1861 door een Bundel ,/Varia" van gelijksoor- tigen inhoud gevolgd, waren sinds geruimen tijd uitver- kocht, en werden ook daarna nog gedurig van verschil- lende zijden gevraagd. Het verlangen om, nu eenmaal de nieuwe uitgave mijner Leerredenen ^:) was ten einde gebracht, ook deze Opstellen te herdrukken, vermeerderd met wat daaraan nog later was toegevoegd, vond bij mij geen ernstig bezwaar, mits ik slechts op lezers rekenen mocht, billijk genoeg om aan den regel te denken, dat men «ieder geschrift naar zijn datum be- oordeelen moet." Tot om- en bijwerken ontbrak mij de tijd; tot nauwkeurige herziening en doelmatige schikking liet ik niet ongaarne mij vinden. Deze eerste Bundel bevat een zestal Christel ij k-litterarische

		\') De titel is: »A1 de Leerredenen van J. J. v. O., Nieuwe, goedkoope uitgaaf in twaalf Deelen, te Schiedam, bij H. A. M. Roelants, 1871�1876, met Narede en Registers." Te zamen 198 in getal, waaraan later een tweetal bij den uitgever dezes, Hooger Onderwijs (1876) en Het vaste Fundament (1877) toegevoegd is.



		VI Opstellen, waaromtrent verder de Aanteekeningen, achter ieder daarvan gevoegd, het noodigste mede- deelen. Een tweede, onder den titel: Christel ijk- historische Opstellen, staat hinnen weinige maanden te volgen, door een derde, mogelijk nog een vierde Verzameling besloten, waarin verspreide opstellen van meer gemengden aard worden opgenomen. De meer of mindere spoed en volledigheid dezer Uitgave zal van de belangstelling afhangen, waarmede die door het mij lezend publiek wordt ontvangen. Dat zij haren weg voorspoedig en niet ongezegend vervolgen en ten einde mag brengen, is mijn oprechte wensch.

		J. J. v. O.
		Utrecht, Juni 1877.



		INHOUD.

		I. De betrekking van G�the tot het Christendom 1 II. Dichterlijk Genie. Eene Schiller-Studie . . 95 III. Iets over da Costa.........145 IV. Eene ziel na den dood. J. L. Heibergs Gedicht van dien naam besproken . . .207 V. De Vrouw en de nieuwe Litteratuur . . .289 VI. De Spaansche Faust.........357



		17 studi�n. Weldra treedt hij met nieuwen moed een nieuw tijdperk zijner ontwikkeling in aan de akade- mie van Straatsburg, maar ook in den Elsass komt hij aanvankelijk met «vrome lieden" in aanraking, en kan hij het ook niet lang met hen vinden, het is niet, om- dat zij zoo Christelijk, maar omdat zij zoo bekrompen ker- kelijk zijn, en van zijnen graaf (Zinzendorf) zoo afkeerig, tot wien hij reeds vroeg leerde opzien met on- geveinsde vereering ⁿ). Wie, die eenigszins in deze dingen te huis is, herinnert zich niet, hoe onze levens- lustige student aan de publieke tafel den bedeesden J u n g- Stilling zich aantrekt, en werkdadige sympathie voor den kinderlijk-vromen man aan den dag legt, we- derkeerig door dezen gedeeld? In 1770 schrijft hij aan zijne meergemelde vrome vriendin, dat hij met de gemeente aan het Avondmaal des Heeren lijden en dood heeft herdacht, en beveelt zich tegen zijn ��n en twin- tigsten jaardag dringend in hare Christelijke voorbede aan ¹²). Nog bij h�t terugzien op dit tijdperk ge- waagt hij van de innige liefde, waarmede hij tot dus- ver de Broedergemeente had aangehangen, en verklaart zelfs «dat het slechts aan zijne leiders gestaan had, hem geheel tot den hunnen te maken." En bij die betrek- kelijke voorliefde voor Christelijke personen en denk- beelden, drukt hij meer dan eenmaal op eene wijze zich uit, die duidelijk toont dat hij in geenen deele volstrekt antikerkelijk is. De persoonlijkheid van een landgees- telijke heeft iets aantrekkelijks voor hem en is in zijne schatting de waardige stof eener moderne Idylle: im- mers, gelijk Melchizedek, is hij koning en priester in ��nigheid des persoons." Ook onder zijne eerste letter- kundige voortbrengselen treft men er enkelen aan, die 2



		2 6

		wik woon vlak tegenover, de kerk" � zoo moet om- trent dezen zelfden tijd zijne vertrouwde vriendin, Me- vrouw Von Steijn van hem hooren � //een schrikke- lijke toestand voor een, die evenmin aanbidt op dezen, als op een anderen berg, en geen uren van Gods- vereering meer heeft." Duizend geschreven bladen, oude en nieuwe, vindt hij even schoon als den Bijbel, en het wordt hem voldoende, dat iemand aan iets hoo- gers gelooft, schoon het wat en hoe hem volmaakt onverschillig zijn. Gaarne laat hij aan Lava t er zijn ge- luk van een persoonlijk geloof in den Heer, dewijl hij zich zonder dat zoo diep ellendig zou voelen, maar zelf behoeft hij het niet. De Christus wordt hem een on- historisch ideaal van Godmenschelijkheid, dat niet in ��n individu, maar meer of min in ieder mensch wordt verwezenlijkt, t, Bij uw verlangen" � zoo spreekt hij L a v a t er toe � _Hom in ��n persoon alles te vinden, en bij de onmogelijkheid, dat u ��n persoon geheel kan voldoen is het heerlijk, dat uit oude tijden ons een beeld is overgebleven, waarop gij uw Alles overdra- gen, waarin gij uzelven aanbidden en spiegelen kunt. Slechts dit moet ik uiterst onbillijk noemen en een roof, die voor uwe goede zaak niet betaamt, dat gij aan duizend vogelen onder den hemel hunne kostelijke veeren ontrooft, als waren die hun wettig eigendom niet, alleen om daarmede uwen Paradijsvogel op te sieren. Dat is het, wat mij en allen ondragelijk zijn moet, die wij naar �lke door en aan menschen geo- penbaarde waarheid als leerlingen luisteren en als zonen Gods Hem aanbidden in ons zelven en al zijne kinderen" ¹⁹). Vrij mocht de man, die zoo schreef, onbewimpeld den tegenzin uitspreken, dien de «Pilatus"



		�2 7

		van La va ter in zijne ziel had gewekt, en hem toeroe- pen : «daar ik wel geen anti-christen of onchristen, maar een gedecideerd niet-christen ben, zoo laat mij uw menschelijke stem weder hooren, opdat wij van die zijde verbonden blijven, daar het langs den an- deren weg niet meer gaat." Geen wonder, dat de vriendschap van G�the voor La vat er, met zooveel innerlijke tweespalt gepaard, aan een zijner tijdgenooten (Z i m m e r m a n) zoo verdacht «als de liefkozingen van een tijger" kon voorkomen." Maar geen wonder ook, dat wij haar in 1780 voor altijd zien afgebroken. Wel kwam Lavater in datzelfde jaar nog te Weimar en nam zijn intrek bij G�the, maar de vrienden zijn vreem- den geworden. G�the ziet niet weinig tegen een sa- menzijn op, dat hij eens zijn hoogst geluk heeft geacht. «Het schijnt\'\', schrijft hij aan Mevr. v. S t e ij n, «dat ik Lavater te wachten heb, want er zijn reeds brieven voor hem tot mij gekomen. Hoe gaarne was ik hem op zijne Apostolische reis uit den weg gegaan, want uit betrekkingen, die toch niet tot in het diepste der ziel gaan, kan nimmer iets goeds worden. Wat heb ik met den Auteur van den �Pontius Pilatus" te maken"! En na Lavater\'s vertrek: �geen hartelijk vertrou- welijk woord: ik ben voor altijd los van haat en van liefde ; mijne ziel was aan een glas water ge- lijk." In die stemming is hij aan den grenspaal van zijn eerste tijdperk genaderd ; een tijdperk, waarin reeds duidelijk bleek, hoezeer het althans van hemzelven kon gelden, wat hij eenmaal van de ziel der menschen be- weerde, �dat haar element een vagevuur was, waarin alle helsche en hemelsche machten elkander doorkruis- ten." En zien wij nu nog eenmaal terug, het is als



		36

		Vriendlijk ter neer ? Spieglen uwe oogen de mijne niet weer P Dringt alles niet, omhoog, beneden, Naar hart en hoofd, bij u, bij mij, In eeuwige verborgenheden Onzichtbaar-zichtbaar zwevende aan uw zij\'? Vervul hiervan uw gansche hart! En trilt Uw borst daarbij van zalig zielsgenot, O, noem dan dat gevoel gelijk gij wilt: Geluk! hart! liefde! God! Ik heb geen naam : \'t is al Gevoel all��n! De naam is louter klank, een rook, Omnevelend den hemelgloed!" Het bevreemdt ons weinig, dat Gretchen, hoezeer zij meent, dat dit alles haar ook in de kerk wordt ge- leerd : //slechts met een beetjen andere woorden," toch nog altijd bedenkelijk voortgaat: «du hast kein Chris- tenthum," en wij twijfelen of zij op dit punt zou ge- rust gesteld zijn, bijaldien zij eene ontboezeming had begrepen als deze: �"Wat waar een\' God, die slechts van buiten stiet, En aan zijn vinger \'t Al in cirkels loopen liet! Meer voegt het Hem, Natuur van binnen uit te leiden,. Haar niet van zich, zich niet van haar te scheiden, Zoodat wat in Hem leeft en zweeft en is, Nooit zijnen Arm, nooit zijnen Adem miss\'." Zulk een Godsbegrip, men kan het bezwaarlijk ont- kennen, staat lijnrecht tegen dat des Christendoms over, dat ons het Wezen aller wezens verkondigt, als wel in rechtstreeksche betrekking tot het werk zijner handen geplaatst, maar, absolute Persoonlijkheid, daarmede in geenen deeie eenzelvig. Oordeelen wij dan te hard, als wij meenen, dat G � t h e \'s eigen standpunt tegen-



		41 de erkentenis van de echtheid der Evangeli�n minder dan het oorspronkelijk schijnen zou. Maar middeler- wijl mag men, niet zoozeer ter wille der zaak als wel van hem zelven, zich verblijden in gedachten en woor- den als deze: //De groote vereering, die den Bijbel van vele volken en geslachten der aarde gewijd is, heeft hij te danken aan zijn inwendige waarde. Hij is niet slechts een volksboek, maar het boek voor de volken, wijl hij de lotgevallen van ��n volk tot sym- bool voor alle anderen maakt, en zijne geschiedenis bij de schepping der wereld begint � � om die tot in de verste gewesten der verste eeuwigheid door te voeren ⁸⁴). � � Daarom is de Bijbel een eeuwig werkzaam boek, daar zoolang de wereld staat, niemand optreden en zeggen zal : ik begrijp het geheel, en ver- sta al de deelen ³⁵). � � Het Boek der boeken is ons daartoe gegeven, opdat wij, als een tweede wereld, ons daarin verliezen, daardoor verlichten, daar- mede ontwikkelen mogen" ^S6). Ik weet het, dat alles is nog geen taal des geloofs, opgevat in den hoogsten zin van dat woord, maar het is althans eene taal van eerbied en hoogachting, waaraan latere ongeloovigen, die zoo dikwijls met G� the dweepen en bijna ieder zij- ner woorden als eene soort van openbaring beschou-- wen, ons in geenen deele gewend hebben. Of wil men nog eene meer bepaalde uitlating aangaande het Chris- tendom zelf? _;/De Christelijke Godsdienst," erkent hij ³⁷), «is op zichzelve eene macht, waaraan de gezonken en lijdende menschheid van tijd tot tijd zich immer weder opgebeurd heeft, en waar men deze werking haar toekent, is zij boven alle wijsbegeerte verheven, en behoeft van deze geen steun." En later ³⁸):. //Wij



		54 praktische belijdenis van een werkdadig geloof." � Verstaat ons wel, M. H., wij beweren in geenen deele, dat iedere eisch van wie zoo spreekt volkomen recht- matig is, en dat hij, die hem hooren doet, zoodra die eisch ware ingevolgd, hoofd en hart onvoorwaardelijk voor het Christendom gebogen zou hebben. Ook ach- ter de schijnbaar rechtmatigste klachten verbergt zich niet zelden een tegenzin, die in zijnen diepsten grond uit geheel andere bronnen ontspringt. Maar wat wij be- weren, het is, dat ook van de zijde der Christelijke kerk een deemoedig //peccavi" mag klinken, waar genie�n als deze zich van de kranke en trage met weerzin en onverschilligheid afwenden. En, nog eens, waartoe zelfs alleen op haar toestand gelet? Geheel de tijd van G�the was, gelijk iemand ergens terecht heeft getuigd ⁴³): «een tijd van antipathie tegen overgeleverde we- tenschap en //graue\'\' Theorie, met een titanisch streven naar de lokkende gouden vruchten van den groenen boom des levens gepaard. Een tijd van zoeken, van zoeken ieder op zijne eigene hand, zonder gids en > zonder weg, zonder wit en zonder rust, een tijd die zichzelven juist in dat vruchteloos streven behaagde, en die niets wilde laten gelden wat men niet z�lf had gevonden, doorleefd of genoten; een tijd, in ��n woord, waarin de individualiteit met al hare kracht tegenover de massa zich stelde." En nu, in zulk een tijd eene persoonlijkheid, als van G�t h e, die in zijne nabijheid het Protestantisme aanschouwde in onmiskenbaar verval, en op verderen afstand het ultra-Montanisme ontmoette in zijne diepste ontaarding. Wij beslissen niet; wij veroordeelen nog minder; wij vragen alleen: is het vreemd, dat G�the geen Christen werd?



		6 8

		stond? Ik heb nauwelijks verder te gaan. Stelt u nog eenmaal den Dichter voor, wien een zijner warmste ver- eerders zonder vrees van tegenspraak schrijven kan ⁸⁶) r �gij hadt nooit lichamelijk of geestelijk te kampen met bijzonderen nood. Uw leven was, om zoo te spre- ken, slechts spel; zelfs uwe werkzaamheid, door hare innerlijke kracht steeds grooter dan de stof, die zij aangreep, was weinig anders dan spelen. Ook herin- ner ik mij niet gehoord of gelezen te hebben, dat eenig lang, aanhoudend, lichamelijk lijden den helde- ren zonneglans van uw leven ooit heeft verduisterd. Gij bevondt u alzoo eigenlijk nooit in dien toestand,, waarin men leert bidden; waarin het onoverkomelijk gevoel van zwakheid en machteloosheid den mensch doet smachten naar een Wezen, dat meer is dan alle menschen te zamen. Gij waart en bleeft u zelven steeds genoeg; menschen van zulk een karakter ple- gen dan ook geen hartelijk deel te nemen in de el- lende van anderen;" � laat ons er bijvoegen, menschen van zulk een karakter komen er niet gemakkelijk toe, om in de school van een Meester te gaan, die begint met den strengen eisch eener andere zelfverloochening, dan G�the zeide van Spinoza geleerd te hebben. Hier G�the met zijn geest en karakter; daar het Evan- gelie met zijne troostvolle, maar diep beschamende waarheden, en zijne heilrijke, maar gestrenge bevelen, plaatst ze zelve tegenover elkander, en trekt in stilte de slotsom. Ten laatsten male, wij beslissen niet; wij veroordeelen nog veel minder; wij vragen alleen: is- het vreemd, dat G�the geen Christen werd?



		AANTEEKENINGEK

		1) De hier volgende Voorlezing, vroeger in mijne �Rede- voeringen, Verhandelingen en Verspreide Geschriften" (Rott. 1857) geplaatst, werd, met eenige bekorting, op het Leesmuseum te Utrecht, 20 November 1856, voorgedragen, daarna ook elders ge- houden. Eene Hoogduitsche vertaling verscheen in de »Protes- tantische [Monatsblatter" van H. Gelzer in 1857, en werd later met eene aanprijzende voorrede van den Hoogl. .1. P. Lange te Bonn afzonderlijk uitgegeven (Bielefeld 1858) onder den titel �Goethe\'8 Stellung zum Christenthum", aan welke uitgave behalve een zeer welwillend onthaal, straks de onderscheiding van een tweeden Druk is ten deel gevallen. In 1869 zag te Upsala eene Zweedsche vertaling door C. L. H. Forslind het licht. Later is het belangrijk onderwerp, ieder van hun standpunt, met verschillende uitkomst besproken en toegelicht geworden door de heeren Brill, Opzoomer, Gunning en anderen, zonder dat daardoor in hoofdzaak mijne overtuiging veranderd is. De ver- gelijking van hun arbeid met den mijnen blijft aanbevolen; in- zonderheid ook wat ter aanvulling van het door mij gezegde is opgemerkt door Cd. Busken lluet, in zijn geschrift «Nederl. Bellettrie" (1876). I bl. 16�27. 2) Heinrich Steffens. 3) Bijzondere vermelding verdient het voortreffelijk opstel van Mr. I. Da Costa, in de «Stemmen en Beschouwingen over Godsd., 8taat- en Letterkunde," Ie Deel, Amst. 1839, later herdrukt in de pracht-uitgave van Bilderdijk\'s Epos. Daarnevens het uit- stekend geschrift van H. Gelzer, »die neuere deutsche Natio- nallitteratur nach ihren ethischen und religi�sen Gesichts- punkten," 2\' Aufl. II^e Th. S. 329 en verv. Menige schoone en leerrijke opmerking komt voor in de levensbeschrijving des dichters van Schaefer en Viehoff, gelijk ook in de �Geschichte



		91 S 19) Brief aan Lavater van 22 Juni 1781. Is het niet, als verneemt men het voorspel der �Schlussbetrachtung", waarmede Dr. D. F. Strauss een halve eeuw later zijn »Leben Jesu" be- sloot ? 20) «Non atheum, sed theissimum et Christianissimum". Zie de aangeh. �Briefwechsel mit Jacobi," 8. 85 en 94. "Wie iets na- ders en grondigs over het verband van G�the met Spinoza wil lezen, raadplege vooral de belangrijke Monographie van "W. Danzel: �Uber G�thes Spinozismus. Ein Beitrag zur tieferen "W�r- digung des Denkers und Forschers". Hamburg, 1850. 21) Zie de �Venet. Epigr." en de «Elegien uit Rome". 22) Uit een brief van 1788, «Herders Nachlass" I. 8. 94. 23) 1790. a. a. o. I. S. 117. 24) 1792. a. a. o. I. S. 132. 25) Zie de brieven aan Herder en Jacobi, 1793. 26) �Briefwechsel mit Jacobi\'\' S. 292. 27) Een der laatste brieven van G�the aan Herder, een jaar v��r diens dood (1803), bestaat in een ijskoud biljet van dank- betuiging, dat deze zijnen zoon in de Christelijke gemeente heeft opgenomen �auf eine liberalere Weise, als das Herkommen vor- schreibt." 28) �Briefwechsel mit Jacobi," S. 239. 29) De Auteur is d�ze dichtregelen verschuldigd aan de on- uitgegeven Vertaling van G�the\'s »Faust" door zijn vriend den dichter ten Kate. 30) In 1811. Zie Duntzer, �Freundesbilder," S. 265. 31) «Brief aan Jacobi," 1812. Verg. zijn gedicht: �Groot is de Diana der Eph." Hand. XIX: 34. 32) «Briefw. mit. Jac." S. 264, 271. 33) «GesprSche," III. S. 369 34) �Zur Farbenlehre 2er Theil."



		9 2

		35) »Reflexionen und Maximen." 36) �West�stl. Divan." 37) Aan Eckerman in 1829. 38) Aan denzelfden, 1832. 39) Tot nadere kennis der denkbeelden van G�the aangaande het toekomende leven is zeer belangrijk een gesprek met zijnen vriend Falck op den begrafenisdag van Wieland, grootendeels medegedeeld door Tholuck, �Vermischte Schriften," II, S. 377 en verv., bevattende eene monadenleer van eigenaardige soort. ~Nog vergelijke men een woord des dichters aan Zelter, mede- gedeeld door Lancizolle a. a. O. S. 39. Ons bestek laat niet toe, �lles over te nemen. Van het eerstgenoemde stuk zagen wij ergens de echtheid betwijfeld. 40) Tholuck, a. a. O. S. 363. 41) Eckerman, III, S. 418. 42) Aan Falck; zie Tholuck, a. a. O. II. S. 383. 43) Villmar, �Gesch. der deutschen National-Litteratur" S. 582. Verg. Julian Schmidt, »Gesch. der deut. Kat. Litt." I, S. 55. 44) Ook de Engelschman, G. H. Lewes, maakt in zijn voortreffe- lijk �Leven van G�the" opmerkzaam op dezen, schijnbaar min be- duidenden trek, en voegt, Th. I. S. 25 der Hoogd. vert. door Dr. Frese er bij: �so werden viele Kinder zu Sceptiker gemacht.\'\' 45) N�ebuhr: �/urn Gr�ssten und Erhabensten hatte Ihm die Natur Kraft und Stimmung gegeben, aber sein Muth w�rde in einem kleinen, wenn auch glanzenden Kafig gelahmt. Wie schone Lieder er auch in diesem KSfig gesungen, das Gef�hl wird doch aus seinem Leben, wie aus seiner Dichtung uns lebendig, dass auch unsere Kunst sich erst dann wahrhaft erheben wird, wenn unser Leben sich erhebt." .1. Schmidt, a. a. O. I. S. 285. 46) Men vergelijke inzonderheid de «Freundesbilder aus G�thes Leben," von H. Duntzer (Lavater, Jacobi, "Wieland, Knebel). 47) Iets dergelijks is ook op Pfenninger, den vriend van L. toepasselijk, die, blijkens een brief van G�the uit 1774, met hem



		93

		spreekt: �wie mit einem Dnglaubigen, der begreifen will, der �bewiesen haben will, der nichts erfahren hat." Dat was, is althans de beschuldiging gegrond, voorzeker de rechte weg �ok niet. 48) �"Wahrh. u. D." Buch XIV. 49) Gervinus, a. a. o. IV. S. 494. Belangrijke bijdragen tot de geschiedenis van den G �the-cultus kan men vinden in de �Romantische Schule" van H. Heine, S. 41, en verv. der uitgave te Amst. bij Binger, 1856. Voorts vergelijke men Schaefer, t. a. p. I. bl. 242, 256 en elders der Holl. vert. 50) Zie vooral het schoone Opstel van Vinet: �l\'individua- lit� et 1\'individualisme," in zijne �Essais de philosophie morale et de morale religieuse," pag. 136�156. 51) J. Schmidt a. a. O. I, S. 33. 52) a. a. o. II. S. 411. 53) Zie in de �Gedachten �ber Kunst het" Opstel: Christus nebst zw�lf alt- und neu- testamentl. Figuren No. 7. 54) Zie Gervinus over Shakspere, IV. S. 398. 55) �Grooten dank", zegt hij in een brief aan Lavater, 1782 �verdient de natuur, dat zij aan iederen mensch zooveel heel- kracht gegeven heeft, dat wat van��n gereten is zich weder herstellen kan ; en wat zijn de duizendvoudige Godsdiensten an- ders dan duizendvoudige Openbaring dier heelkracht? Mijnpleis- ter wil bij u niet kleven, noch de uwe bij mij ; in onzes Vaders Apotheek zijn vele recepten." 56) Zie de boven aangehaalde �Reflexionen*\' van een Ra- tionalistischen Anoniem. S. 58. 57) Gelzer, II S. 364. 58) �Venet. Epigrammen." Elders heet het: �wer dem Publicum dient, ist ein armes Thier: er quii.lt sich ab, niemand dankt ihn daf�r." 59) �Nachl." I. S. 79. 60) �Gespr. m. Eckerm." I. S. 106.

		�



		94

		61) Aan Frau Von Stein. 1780. 62) »Briefw. mit Jacobi," 1784, S. 69. 63) Men vergelijke de schoone opmerkingen over G�thes in- nerlijk leven in het geschrift van S. Hoekstra, Bz., «Het geloof des harten," Rott. 1857, bl. 269 en verv. 64) �Gespr. m. Eckerm." I. S. 282. Is ook in een enkel Hoog- duitsch Gezangboek een lied van G�the, veranderd of onver- anderd te vinden, wij zullen liever gelooven, dat de keuze min- der gelukkig, dan dat het oordeel des dichters over zich zelven zoo geheel onjuist is geweest. 65) �Nur was man Hebt, das lebt man. � Alles Vergangliche ist nur ein Gleichniss," en zoo menig ander. Ook G�the mag op zijne wijze een getuige voor de kracht en waarde des Chris- tendoms heeten. In zoover kunnen wij vrede hebben met de hulde, die, namens de theol. faculteit van Jena, aan den dich- ter op zijn 50jarig Jubileum in 1825 gebracht werd, dat hij �niet slechts onze wetenschappen en hare grondstellingen dikwijls zinrijk, diep en opwekkend gewaardeerd heeft (!), maar ook als schepper van een nieuwen geest in de wetenschap en in het leven, en als de vorst in het rijk der vrjje en krachtige ge- dachten, het ware belang der kerk on der Evangelische theo- logie uitnemend bevorderd." Van eene andere zijde zou men het waardige dezer houding in vertegenwoordigers eener christe- lijke theologie tegenover �den ouden Heiden," wellicht betwij- felen kunnen. Zeker is zulk eene verklaring van die zijde eene niet onbelangrijke bijdrage tot kenschetsing van den geest dier tijden, reeds hierboven breeder besproken. 66) Villmar, a. a. o. 8. 623. 67> Men vergelijke de schoone Verhandeling van .1. P. Lange over �het genie en de geboden Gods," vertaald in de �Bjjdr. van buitenl. Godgel." IV. bl. 454�468.

		68) Bects, t. a. p. bl. XXIII.



		Het feestgejuich is verstomd, dat voor eenige dagen in de voornaamste steden van Duitschland en Europa gehoord werd *). De schatting der hulde aan een van de vermaardste mannen der vorige eeuw is hem door tallooze. vrienden van letterenen kunsten op het eeuw- feest zijner geboorte gewijd. Met bloemen van de schoonste kleur heeft men, als om strijd, het hoofd des Zangers omkransd, die zich tot het menschelijkste in de menschheid gericht en heel de beschaafde wereld aan zijn verrukkend speeltuig gekluisterd heeft. Maar waar de wierookwalmen van lieverlede zijn opgetrok- ken, met zoo kwistige handen ontstoken, en het ons vergund wordt, op het onafzienbaar gebied van het Schoone een onbenevelden blik in het ronde te slaan, daar praalt nog voor onze verbeelding, als met een nieuwen Aureool van verhoogde glorie omgeven, de buste van Friedrich von Schiller. Friedrich von Schiller � wij hebben im- 7



		98

		mers aan een gehoor, als waarvoor wij heden het woord voeren, geene welwillende verschooning te vragen, dat wij nogmaals een naam op de lippen nemen, in den laatsten tijd reeds zoo vaak besproken, verheven, be- zongen ? Voorzeker, nieuw is het onderwerp niet, waar- voor wij uwe opmerkzaamheid inroepen, en bijna on- mogelijk mag het heeten, daarover nog iets in het mid- den te brengen, dat niet aireede op eenigerlei wijze gezegd is. Maar eene zaak, die in zeker opzicht zelfs oud kan genoemd worden, is daarom nog in geenen deele verouderd, en gelijk de stof, die wij kozen, als uit het hart van onzen tijd is gegrepen, zoo is zij ook voor den tegenwoordigen tijd van meer dan ��ne zijde belangrijk. Zijn wij, menschen, bovendien, maar al te spoedig geneigd om in onze beschouwingen min of meer eenzijdig te zijn, het kan zijne groote nuttigheid heb- ben, dat dezelfde zaak door verschillende handen in verschillend licht wordt geplaatst. Zelfs hebben wij, die u thans in den geest naar Schiller\'8 standbeeld geleiden, iets v��r, boven wie op den feestdag zelven of o middellijk daarna als redenaars optraden: wij loopen minder gevaar om der loftrompet een al te hoogen toon te ontlokken, en spreken tot een gehoor, dat iets kalmer, maar juist daarom wellicht ook onpar- tijdiger is. Meent daarom niet, M. H., dat wij in be- tamende waardeering van den waarlijk, grooten man bij iemand uwer wenschen achter te staan. Wie ook de opgewekte geestdrift der jongstverloopen weken ge- wantrouwd heeft, als openbaring van een geest en een zin, die in het belang der maatschappelijke orde niet sterk genoeg gebreideld kan worden, wij erkennen gaarne, dat wij haar in zeker opzicht met welgevallen



		99

		hebben gadegeslagen. En waar het ooit welverdiende afkeuring vond, dat ons Nederland, niet altijd even billijk in het waardeeren zijner eigene, talentvolle zo- nen, den vreemdeling vaak boven mate verhief, � door de hulde, aan Schiller gewijd, heeft het niet slechts hem, maar zichzelven vereerd. Voorzeker, onze natio- naliteit is ons heilig en dierbaar, ook op letterkundig gebied, maar toch, waar namen als deze genoemd wor- den, ontwaakt met nieuwe kracht het bewustzijn, dat Hoog- en Nederduitschers loten van ��nen stam, kin- deren van hetzelfde huisgezin zijn, en wij hebben niet eenmaal noodig u op Schiller\'s verdienste voor de geschiedenis van ons vaderland in hare meest glans- rijke periode te wijzen, om G � t h e \' s woord : «denn er war unser" aan uwe lippen en uw hart te ontlok- ken. //Ook hij was de onze," zegt de vriend van het Ware, Schoone en Goede aan deze en gene zijde des Oceaans, gedachtig dat kunstenaar en wereldburger woorden zijn van ��ne beteekenis, en ook de Christen herhaalt het, die weet dat alles het zijne is, mits hij het recht gebruikt, en aan den toetssteen der hoogste waarheid beproeft. Waartoe meer ? Indien de keuze van mijn onderwerp een misgreep geweest is. wijt hem �dezer Maatschappij, die mij noodigde om nog v��r het einde der feestmaand in haar midden het woord te voeren. Neen, wijt hem aan mijn hart, dat zich ge- <lrongen gevoelde, een cijns van dank aan den reeds vroeg geliefden dichter te brengen, aan wien de jon- geling niet weinigen zijner schoonste uren te dan- ken had. Maar lachte het denkbeeld ons aan om althans een enkele bloem in den reeds zoo dichten krans van



		100

		Duitschlands grooten dichter te vlechten, meent daarom niet, dat wij blind zijn voor de groote bezwaren, die aan de waardige vervulling van zulk eene taak zijn verbonden. Want op wat wijze, ik bid u, zullen wij het toch aanleggen, zonder.�f al te uitvoerig, �f erger nog, al te vervelend te worden? Zullen wij u het le- ven van Schiller beschrijven, of een blik op zijne innerlijke ontwikkelingsgeschiedenis slaan ? Maar waren zijne nieuwste en beste Biographiee\'n niet reeds vroe- ger in uwe handen geweest, zij zijn daarin licht deze laatste dagen gekomen. Zullen wij u met eene dorre optelling zijner voornaamste meesterstukken op drama- tisch of lyrisch grondgebied bezig houden ; de schoonhe- den van enkele der meest of der minst bekenden voor uwe oogen ontleden; u betoogen, dat Schiller waar- lijk onder de meesterzangers des nieuweren tijds eene uitstekende, eene gansch ��nige plaats bekleedt ? Maar wie onzer heeft het immer betwijfeld, en wie verlangt een opzettelijk betoog van de schoonheid der lente, of de heerlijkheid van den sterrenhemel, of de verheven- heid van den aanblik der zee, of andere volstrekt on- betwistbare stellingen meer! Zullen wij dan over Schiller als wijsgeerig denker gaan spreken, of het wagen, den rang te bepalen, die den geschiedschrij- ver van onzen bevrijdingskrijg en van den dertigjari- gen oorlog onder de nieuwere geschiedschrijvers moet toegekend worden ? M. H., wij zijn niet geneigd om aan den straal krans eener welverdiende eer een enkele vonk te betwisten, maar toch, wij houden ons van uwe toestemming overtuigd, als wij zeggen: niet aan Schiller den wijsgeer, niet aan Schiller den geschiedschrijver was bij voorkeur de hulde van zoo



		101

		ontelbaar velen gewijd. Wij, Nederlanders, althans hebben bijvb. aan M o 11 e y oneindig meer dan aan Schiller te danken, en in onze eeuw, die � wij zullen niet zeggen, helaas, het ijdel en onvruchtbaar speculeeren tamelijk begint moede te worden, trekken de wijsgeerige schriften van Schiller weinig meer- der opmerkzaamheid, dan die van G � t h e op natuur- kundig gebied. Grooter wijsgeeren en geschiedschrij- vers dan hij zijn heengegaan, zonder dat hun stand- beeld of eeuwfeest gewijd werd, maar zangers als deze, zij boeien het oor van tijdgenoot en nakomelingschap, gelijk bijna niemand v��r hen en na hen. Aan Schiller, bepaaldelijk beschouwd als d i c h t e r 1 ij k genie, zij dan ook heden, meer bijzonder, onze rede gewijd. Wij wagen ons niet aan de honderdmaal beproefde, «n even vaak verijdelde poging om van wat gewoon- lijk genie wordt genoemd, eene juiste bepaling te geven. Noemt het genie met Claudius een walvisch, of met Herder een Godenvonk, genoeg, zoo gij met ons erkent, dat het, ook op aesthetisch gebied, even zeldzaam als licht te onderkennen, schoon daarom nog niet licht te waardeeren, en allerminst licht te door- gronden is. Genie, men is vaak zoo gul met het woord, omdat men voor wat men Heft en looft geen hooger eernaam weet uit te vinden, en schenkt het nu en dan weg ook aan zulken, voor wier verdiensten veel juister het woord talent of tact was gebezigd, en vindt zich dan ook gewoonlijk daarmede voor zijne voorbarige lofspraak gestraft, dat hetgeen een tijdlang voor ons oog in den Nimbus der genialiteit was ge- huld, op verderen afstand gezien, al zeer spoedig tot,



		102

		indien maar niet beneden liet peil van het middelma- tige zinkt. De tijd maakt gewoonlijk veel beter dan de tijdgenoot uit, wie waarlijk op de kleine keurlijst der scheppende genie�n behooren, en weinigen zijn er, wier brieven van adeldom op het gebied van der> geest, na verloop van een eeuw niet verscheurd wor- den, maar bij vernieuwing gewaarmerkt. Behoeft het nog bewijs, dat onder die weinigen F r i e d r i c h v o n Schiller behoort ? Maar ik beroep mij op allen, die immer aan den frisschen, krachtigen stroom zijner po�zie zich gelaafd hebben, en ik vraag of zelf» zijne zwakste verzen � hij heeft er enkelen gemaakt, die wij gerustelijk met dien naam durven noemen � niet den stempel van iets koninklijke dragen. Voor- zeker, ook Schiller heeft hier en daar misgetast, maar men moest Schiller zijn om z�� mis te tas- ten, als hij, en gedurig op nieuw doet hij aan den Duiker ons denken, dien hij zoo heerlijk in eene zij- ner Balladen bezong, die afdaalt in diepten, te voren nimmer gepeild, maar ook gelukkig weer boven komt, den vorstelijken beker in handen, die het duizeling- wekkend dalen moet loonen. Herkent gij het genie aan de nieuwe baan, die het zich breekt op een reeds plat getreden gebied? Vergelijk, om iets te noemen, den dramatischen arbeid van Schiller en K o t z e- b u e, en gij leert het hemelsbreed verschil van genie en kunst vaardigheid kennen. Eischt gij van het genie, dat het zich op meer dan ��n gebied late gelden, en zich bewege met gelijke gemakkelijkheid? Slaat dan op de verschillende denk- en dichtvormen het oog, waarin Schil Ier zich al bewogen heeft gedurende zijn kort, maar rusteloos leven, en ziet, of gij niet in



		103

		eiken greep den klauw weer ondekt van den fleren koning der wouden. Of openbaart zich naar uwe mee- ning de kracht van het genie door den invloed, dien het oefent in gedurig wijderen kring ; door den stoot, vergunt ons het woord, dien het geeft tot eene nog ongekende ontwikkeling ? Plaatst dan de ontwikke- lingsgeschiedenis der Hoogduitsche letterkunde v��r en na Schil ler\'s bloeitijd een oogenblik tegenover el- kander, en gij zult niet enkel eene nieuwe bladzijde zien opgeslagen, gij zult ook een nieuwen geest zien gewekt. Of bewondert gij eindelijk, om niet meer te noemen, in het genie de vereeniging van de meest verschillende krachten en gaven, die in gewone natu- ren elkander min of meer plegen uit te sluiten ? Maar zegt zei ven, of Schil Ier\'s verbeelding niet even schit- terend is, als zijn gevoel zuiver en fijn; of de diepte zijner gedachten niet ge�venaard wordt door zijne heer- schappij over de taal, die ze uitspreekt; of hij in ��n woord niet de wonderman is, die elke stof door de aanraking van zijnen tooverstaf terstond in goud doet verkeeren. Bevalligheid en Waardigheid, waarover hij eenmaal eene zoo schoone Verhandeling schreef, zijn in hem op het innigst verbonden, en wat hij zelf eene zoo moeielijke vereeniging noemt, die van Smaak en Genie � moeielijk, omdat het genie niet gaarne van teugels, en de smaak niet gaarne wil hooren van on- beteugelde kracht � zij wordt bij hem in tallooze proeven aanschouwd. En mag het daarbij wel voorbij- gezien worden, dat eene nog zeldzamer vereeniging, die van Genie en Zedelijkheid, vergelijkender wijze bij hem boven velen wordt aangetroffen ? Wie ook in theorie en practijk ten gunste van het genie eene



		104

		partijdige emancipatie van de heiligste wetten ver- langde, niet alzoo de dichter, bij wien kennelijk de macht van den geest boven den eisch van het vleesch heeft gestaan, en die in een gelukkig huiselijk leven zijn hoogste ideaal heeft vervuld gezien. «La conscience est sa Muse", zeide Mad. de Stael tot zijn lof, en zij kon het in zoover naar waarheid getuigen, als zijne dichterlijke werkzaamheid, inzonderheid in de laatste jaren, door het kennelijk streven beheerscht wordt om door het schoone op de veredeling, niet slechts van den smaak, maar ook, naar zijne beste overtuiging, van den geest zijner natie te werken. Bij den blik op Schiller wordt gij in geenen deele gedwongen om den mensch in gelijke mate te verachten, als gij den dichter bewondert. Integendeel, gij onderschrijft de schoone lofspraak, hem in & o t h e \'s «Nachruf" gege- ven : ------hinter ihm in wesenlosen Scheine lag, was uns allen bandigt. das Oemeine. Maar even daarom leent gij ook verder gaarne het oor, waar wij over dit dichterlijke genie nog eenige meer bepaalde opmerkingen in het midden gaan bren- gen. In wat verhouding heeft het gestaan tot hetgeen beneden hem lag, en nevens hem stond, en b o- v e n hem bleef, en n a hem verscheen ? Velerlei oog- punten dringen zich als om strijd aan ons op, maar mij dunkt, d�ze toch hebben eenig recht op de voor- keur : Schiller en zijne omgeving. S c h i 11 e r en 6 � t h e. Schiller en de Godsdienst. Schiller en onze eeuw. Wilt gij geen al te fijne penseeltrek- ken wachten, waar wij slechts ruwe potloodstrepen



		105

		beloven ? Welaan, gunt ons het genoegen, dat wij u een viertal beknopte schetsen ontwerpen. Het genie en het leven; Het genie en het genie; Het genie en het geloof; Het genie en de nakomelingschap. 1. Op een laten September-avond van het jaar 1782 was de stad Stuttgart in rijken feestdos gehuld, en arm en rijk op de been om een vorstelijk bezoek te ontvangen. Maar terwijl alles heenstroomde naar ��n enkele zijde der stad, wendde zich een eenvou- dige reiswagen naar een stille, donkere poort, aan het ander einde gelegen. Twee jongelingen zaten daarin, zoo diep mogelijk in hunne mantels gedoken, vol hei- melijke vrees of het hun wel zou kunnen gelukken voor den wantrouwenden blik der hoofdwacht verbor- gen te blijven. Ieder ongeveer vijf en twintig gul- dens op zak, staan zij te zamen gereed de eerste schrede in eene nog geheel onbekende wereld te zet- ten. Zij hebben even weinig uitzichten en vrienden als geld, en pas zijn hunne harten door het smartelijkst afscheid gebroken. Eindelijk, waar het gevaarlijk oogen- blik gelukkig voorbij is, en zij veilig hunnen tocht langs den eenzamen landweg vervolgen, daar toont de een den ander een huis, waarvan het verre licht hun nog toeschemert, en zinkt met het woord : «o mijne moe- der" weenend op zijn kussen terug. Die jongeling was de twee en twintigjarige Schiller, als een misda- diger zijne woonplaats ontvluchtend, waarom ? Omdat hij zich aan eer en recht had vergrepen ? Neen, een-



		108

		voudig omdat hij, tegen den verklaarden wil van zijn vorst, liever dichter, dan doctor bij een regiment van duitsche militairen wou wezen, en van alle zijden be- lemmerd in het uitslaan der krachtig wassende vleu- gelen, geen ander middel wist om eindelijk eens geheel zichzelf te zijn, dan eene haastige, bijna eer- looze vlucht. Schil Ier\'s vlucht uit het diensthuis, dat hem ein- delijk ondragelijk werd; voorzeker noemt gij ze met ons een der treffendste episoden uit zijn moeitevol le- ven, maar verdient zij niet tevens een beeld te heeten van het zoo weinig sluitend geheel ? In waarheid, zoo de wensch van den jeugdigen Schiller om een groot man in de wereld te worden, wellicht zelfs boven zijne eigene verwachting vervuld is, niemand zal be- weren, dat hij langs een effen, gebaanden weg den hoogen top van den tempel des roems heeft bestegen. Het is zoo, door alle eeuwen was het dichterlijk le- ven van verre de meeste en beste zonen des lieds eene dagelijksche worsteling tegen eene zeer ondich- terlijke werkelijkheid. Maar weinigen toch hebben onder ongunstiger omstandigheden dan Schiller hunne eerste schrede op de glibberige loopbaan gezet, en bij den blik op zijnen uit- en inwendigen strijd komt ons gedurig bij vernieuwing dat schoone woord van Go the voor den geest: «wer nie sein Brot mit Thriinen ass," doch gij kent het vervolg en beaamt het. Ja gews, indien iemand, Schiller heeft wel inenigen kommer- vollen nacht luid weenend op zijn leger gezeten, en de eerste gunsten der Zang-godinnen, hij heeft ze bijna als een roof moeten veroveren op eene omge- ving, die hem aanvankelijk even weinig verstond als



		107

		waardeerde. Wel vliedt de eerste jeugd van den jon- geling als een klare beek daarheen, in een der vrien- delijkste streken van Wurtemberg. Zijne wieg wordt bewaakt door een vader, die hem terstond na zijne geboorte in vromen duitschen Christenzin aan hooger hoede en leiding had opgedragen j zijne eerste schreden worden bestuurd door eene moeder met een liefdevol, met een dichterlijk, met een Christelijk hart. Maar weldra moet hij zijn eersten wensch om Theologie te studeeren aan het landsvaderlijk verlangen van den Hertog ten offer brengen, die den veertienjarigen knaap eene plaats op eene inrichting van openbaar onder- wijs, later de //Karlschule" genaamd, bij Stuttgart toe- gedacht had; een van die gunsten, waarvan het aan- nemen even pijnlijk, als het weigeren moeielijk viel. Thans eet hij het brood van den vorst onder stilzwij- gende voorwaarde, dat hij dan ook later aan zijnen dienst verbonden zal blijven. Tegen zijn vroeger ver- langen voortaan, eerst voor de studie der rechten, later naar eigen keuze voor die der medicijnen bestemd, leert hij reeds vroegtijdig de tweespalt tusschen nei- ging en plicht, tusschen ideaal en werkelijkheid ken- nen. Het eerste dichtvuur ontwaakt, maar de vlam moet bijna voor aller oogen bedekt worden; de Muzen wenken, maar de Mentors richten zijne blikken naar elders. Het ontluikend genie van den dichter komt met de militaire tucht, waaraan hij onderworpen moet blijven, in gedurig klimmende tegenspraak. Is het wonder, dat gij reeds den zestienjarige tot een zijner vrienden hoort zuchten � het woord verdiende als motto te staan boven heel zijne levensgeschiedenis � �o Carl, wij hebben een gansch andere wereld in



		108

		onze borst, dan deze werkelijke is ?" Maar zietdaar dau ook de bron van een veeljarig inwendig lijden geopend, dat gemakkelijker gevoeld dan beschreven kan worden. Plichtbesef verbindt hem aan den vorst, aan vvien hij alles te danken heeft, maar geest en hart en verbeelding trekken hem met onweerstaanbaar ver- mogen naar oneindig ruimeren kring. De regiments- arts in zijn wanstaltig kostuum moet even trouw als de soldaten zijn plicht doen ; de dichter smacht naar de vrijheid der //Roovers," wier beeld hij in stilte ont- werpt. Als een gevangene, die voor eenige uren zijnen somberen kerker ontvlucht, moet hij wegsluipen om de eerste opvoering van zijn eersteling te Mannheim te zien. De stoutste verwachting is nog overtroffen, maar ook de strijd tusschen willen en moeten neemt toe, want waar ginds de dichter Schiller met ongekende geest- drift begroet wordt, is het hier nu eenmaal verboden iets anders dan doctor Schiller te zijn, Enkele uit- drukkingen in het drama, waaraan men verdachte staatkundige bedoelingen toeschrijft, wekken het wan- trouwen en den toorn van den Hertog, die wel wil, dat Schiller dichten, maar volstrekt niet dat hij op d�ze wijze zal dichten, en zich met nederbuigende goedheid tot Censor aanbiedt van wat hij nog verder zal schrijven. Hoe in het aanbod getreden, zondereen letterkundigen zelfmoord te plegen; hoe afgeslagen, zonder nieuwe ongenade te duchten? De tweede reis naar Mannheim wordt geboet met veertiendaagsch arrest, en waagt hij zich nog eens aan het drama, het zal tot kassatie en vestingstraf komen. Wat rest hem, dan of onvoorwaardelijk toe te geven, �f ijlings te vluchten ? Duid het den jongeling niet al te euvel, vriend der



		109

		orde, dat hij, de krachtige adelaar, den moed niet had in zijne enge kevie te blijven. Gij hebt uwen Schil- 1 e r, het is nu eenmaal niet anders, aan eene insubor- dinatie te danken, maar zou de lijdende menschheid er zoo\\eel beter bij gestaan hebben, indien hij voort- aan levenslang niets, dan � recepten geschreven had? Neen, sprak zijn hart, liever de ongunst van den machtigsten vorst getrotseerd, dan het talent in de aarde begraven. Van den weldoener, die dwingeland werd, wendt Schiller zich af, om zich te werpen in de armen van het groote publiek, dat hem met handgeklap toejuicht, maar � middelerwijl honger laat lijden. Hongerlijden � een treurig woord, en toch in dit dichterlijk leven meer dan een klank, M. H. He- laas, dat de jonge doctor R i 11 e r � onder dien pseudoniem had hij zich uit de voeten gemaakt � in zoo menig oogenblik zich als Ridder van de droevige figuur aan onze oogen vertoont! De lichte bui- del is al spoedig geledigd; straks is ook het horloge verkocht om te voorzien in de behoefte des oogen- bliks; weldra zijn er schulden gemaakt, die hem jaren achtereen zullen drukken. Als een kwaaddoener moet hij zich zooveel mogelijk schuilhouden, en meermalen van verblijfplaats veranderen, tot eindelijk het land- goed eener aanzienlijke vrouw in Thuringen hem een veilig toevluchtsoord biedt, uit medelijden den zwer- veling aangeboden en met dankbaarheid aangenomen. Wij beslissen niet, in hoever von Kleyst gelijk heeft gehad, toen hij zeide, «dat men, om een waar mensch te zijn, zich ver van de menschen moest houden," maar zeker, Schiller had in dat geval



		110

		overvloedig gelegenheid om den eernaam van een z/\\vaar mensch" te verdienen. Eerst waar de vrees voor opeisching en vervolging verdwenen is, ziet hij de toekomst met minder bekommering tegen, maar hoelang moet het nog duren, eer hij niet meer met da- gelijksch gebrek zal te kampen hebben! Tegenover een enkelen edelmoedigen vriend, die beurs en hart voor hem opent, treft hij er meerderen aan, die wel wierook, maar geen goud voor hem veil hebben. Me- nige hoop, op menschen gebouwd, stelt te leur, omdat niet iedereen het waagt zich den vluchteling openlijk aan te trekken, of om zijnentwil een mach- tigen toorn te trotseeren. Ja, waar op het papier reeds menige triomfboog voor hem opgericht staat, is hem in de werkelijkheid het zware kruis op de schou- ders gelegd, dat zijne naaste betrekkingen hem aan- zien voor een ondankbaren dweeper, die zijn eigen geluk met voeten getreden heeft. Wat al kuiperijen, verwikkelingen, scheeve houdingen in dit eerste tijd- perk zijns levens, met zijn eigen karakter en wen- schen, wij willen het gaarne gelooven, in lijnrechten strijd, maar door den loop der omstandigheden nu eenmaal gebiedend gevorderd! Wie denkt niet, bij den blik op dit alles, aan het schoone gedicht: r/P eg as u s onder het juk," waarvan de subjectieve waarheid wellicht nog te weinig erkend is ? Waarlijk, het gevleugeld ros is ook hier, juist als in den stal van meester Hans, r/door schralen kost en arbeid" gedwongen, en slechts een zelfbewustzijn als het zijne, het onuitroeibaar besef van hooger aanleg en kracht kan hem in staat stellen om onder zooveel druk en slagen steeds hooger te stijgen, den jongeling van