^^^^^^mm

r/>

D.NOOTHOVEN VAN GOOR

-T**ft .



		Kast 232 PI. O No. 12

-ocr page 3-

/G^y

vn w\\

-ocr page 4-

-ocr page 5-

�� *

^:\' \\ � ,

* �

* *

^ *

HANDBOEK

DER

* ALGEMEENE

NATUURKUNDIGE AARDRIJKSKUNDE.

��

* * »

*�

. � �

�� * ♦ \'

.. 4.

-ocr page 6-

- 4 M ^m

% . «\'il

«. �

;

<��

�

*
r

♦M

* .

� #

I u

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

mi in ii ui in immuun in immuun ii in in in mi in ii

* * IllllIll\'llllllJIIilllii�\'JJIIillll¹!

A06000004382804B

0438 2804

* »,. \' � \'

-ocr page 7-

23Z.D./1

HANDBOEK

DEK

ALGEMEENE

Natuurkundige Aardrijkskunde,

DOOR

Dr. F. W. C. KRECKE.

VIERDE VERBETERDE EN VERMEERDERDE DRUK,

Met 6 Kaarten en 46 Houtgravuren.

LEIDEN,

D. NOOTHOVEN VAN GOOR
1879.

-ocr page 8-




		� � � 4		/-V S �

		:.



		«*

-ocr page 9-





		TOOBBEBICHT VAN DEN VIEBDEN DEUK.

		Toen ik, in het jaar 1845, de pen opnam om, ten behoeve mijner leerlingen aan het Gymnasium te Nijmegen, eenige hoofdlrekken van de Natuurkundige Aardrijkskunde neder te schrijven, kon ik geenszins ver- moeden dat deze arbeid zulke vruchtbare gevolgen zou hebben. Veel minder nog besefte ik toen, welk eene zware taak ik op mij nam: onze kermis aangaande de natuurlijke gesteldheid der aarde en van de ver- schijnselen, die men aan hare oppervlakte kan waarnemen, gaat steeds met reuzenschreden vooruit en � indien iedere nieuwe druk op de hoogte der wetenschap zou worden gehouden � dan moesten de uit- komsten van de menigvuldige reizen, zoo te land als ter zee, daarin worden opgenomen. De Lezer zal gelegenheid hebben om dat zelf op te merken, zonder dat het noodig zal zijn deze reisverhalen hier op te tellen. Bovendien heb ik, in de laatste jaren, op herhaalde reizen in Bel- gi�, Frankrijk, Duitschland, Zwitserland, Tirol, Itali�, enz. de gelegenheid gehad om vele der hier behandelde zaken, uit eigen aanschouwing, te leeren kennen. De inhoud van het werk is dan ook, vergeleken met den vorigen druk, bijna verdubbeld, ofschoon dit, door grooter formaat, min- der in het oog loopt. Ook het aantal figuren, tot verduidelijking van het behandelde, is zeer vermeerderd. In de verdeeling der Hoofdstukken is geene verandering gebracht; ook is de hoofdinhoud van de paragrafen dezelfde, als in den vorigen druk, doch in de zes eerste hoofdstukken, deels omgewerkt, deels uitgebreid. Het zevende hoofdstuk, handelende over de geographische verbreiding van planten en dieren heeft aanmerkelijke veranderingen en uitbreidingen ondergaan: enkele paragrafen zijn samen- getrokken; maar daarentegen zijn nieuwe ingevoegd, waarin over onder- werpen wordt gehandeld, die hier niet onvermeld mochten blijven. Daar de

		��

-ocr page 10-



		I

		VI VOORBERICHT VAN DEN VIERDEN DRUK. overtuiging meer en meer veld wint, dat de tegenwoordige verspreiding van planten en dieren, grootendeels het gevolg is van de veranderingen, die de gedaante en de hoogte der vaste landen, de temperatuur enz. in de laatste geologische tijdperken heeft ondergaan en daardoor vele, anders raadselachtige feiten kunnen verklaard worden, is het te bejammeren dat daarvan in dit werk geene melding kon worden gemaakt, deels omdat het dan te uitvoerig zou worden, deels omdat wij dan te ver op het gebied eener andere wetenschap: de aardkunde of geologie, hadden moe- ten treden. Voor eene grondige beoefening der Natuurkundige Aardrijkskunde is het gebruik van bijzonder daarvoor bestemde kaarten onontbeerlijk. Be- halve de vrij kostbare Physikalische Atlas van Berghaus en de Engel- sche bewerking daarvan door Keith-Johnson, kunnen ook de kleinere uitgaven daarvan dienen. De Atlas der Natuurkundige Aardrijkskunde van de Heeren Dr. C. M. Kan en N. W. Posthumus kan van grooten dienst zijn, terwijl in het werk van Arnold Guyot: Physical Geography, mede eenige kaarten en afbeeldingen voorkomen, waarvan met vrucht kan worden gebruik gemaakt. Na het afdrukken van sommige vellen zijn eenige nieuwe ontdekkin- gen gedaan en merk waardige verschijnselen voorgekomen, die niet meer in den tekst konden worden opgenomen. De voornaamste daarvan zijn in een bijvoegsel vermeld. Men gelieve daarvan kennis te nemen, bij het lezen der daarop betrekking hebbende paragrafen. Dat ook aan dezen druk een even gunstig onthaal moge te beurt vallen als aan de vorige, is de wensch van den Schrijver. Utrecht, Mei 1879.

		*



		*�� ♦

-ocr page 11-

�, - \'

INHOUD.

Blidi.
INLE1DIIVG. Omschrijving der Natuurkundige Aardrijkskunde 1; verdeeling daarvan
in hoofdstukken 3......................... 1

EERSTE HOOFDSTUK.

DE AARDE, BESCHOUWD IN HARE BETREKKING TOT DE OVERIGE
HEMELLICHAMEN.
f

1. Blik op dei ster ren b e me l..................... 4

1. Verdeeling der sterren naar bare lichtsterkte �, getal der waarneembare sterren 5; teie-

seopische sterren 6........................ 5

3. Sterrenbeelden; de dierenriem 7; namen der sterren 7; sterrenkaarten 8..... *

4. Afstanden van de sterren tot de zon; de vaste sterren zijn zonnen 9....... >

5. Kleur der sterren; veranderlijke sterren 10; nieuwe en verdwenen sterren 11; dubbel-

sterren 11; eigene beweging der sterren 13...............�

0. De melkweg; getal der sterren daarin 13; inrichting van het zichtbare heelal 14. . . II

7. Nevelvlekken; sterrenboopen 15; speetraal-analyse 16...........15

8. Het zonnestelsel; traagheid of volhardingsvermogen 17, middelpuntvliedende

kracht 17. De planeten 17; hare wachters of manen 11. De kometen 11. Vallende <^t
sterren 25, vuurbollen 25, a�rolithen 15, meteoor-ijzer 25; baan der vuurbollen 16,
uitstralingspunt of radiant 17; verband tusscben kometen en vallende sterren 17;
samenstelling der meteorieten 18...................16

1. Verhoudingen tusschen de afstanden der planeten tot de zon. Verplaatsing van het

zonnestelsel in de ruimte 19.....................18

10. De zon; bare grootte 30, massa 30, pori�n 30; zonnefakkels 31, photospheer 31, chro-
mospbeer 31, protuberansen 31, eorona 31; beatanddeelen der zon 31; temperatuur
der ion 31. Zodiakaalliebt 33....................30

-ocr page 12-



		VIII INHOUD. i Blad? 11. De afmetingen der aa rde; hare dagelgksche omwenteling 34; loop om de zon 35 . . 33 IS Verklaring der verschijnselen, die ontstaan door de dageljjksche wenteling der aarde om hare as. Slingerproef van Foucault 36...............34 13. Verklaring der verschijnselen, die ontstaan door den jaarlijkschen loop der aarde om de zon. Het ontstaan der jaargetijden, als een gevolg van de helling der aardas op bet vlak harer baan 37. Duur der langste dagen, op verschillende breedten 40.....36 14. De maan; bare afmetingen 41, massa 41, afstanden tot de aarde 41, sch\|jngestal- ten 41; maansverduisteringen 43, zonsverduisteringen U; aswenteling 43; scnyn- gestalten der aarde, van de maan gezien 44; aschgrauw licht 44. Gesteldheid der maansoppervlakte 45; zee�n 45, hoogte der bergen 45; walvlakten 45; ringgebergten 45, kraters 46, bergvlakten 46, bergketens 46; afwezigheid van een dampkring 46; veranderingen op de oppervlakte der maan 46. � Bewoonbaarheid der maan en der planeten door levende wezens 47...................4»

		TWEEDE HOOFDSTUK, DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 15. Verdeeling van land en water over de oppervlakte der aarde; verdeeling van het land in de verschillende aardgordels 49...............48 16. Nadere beschouwing van de vormen derwerelddeelen, scheidings-of verbre- kingsgrens 51; overeenkomsten en verschillen der onderscheiden werelddeelen 51; verschillende kustontwlkkeling der werelddeelen 52; eilanden 53.......50 17. Loodrechte verheffingen der aardkorst; volstrekte en betrekkelijke hoogte 53; lage landen 54, hooge landen 57; gemiddelde hoogten der werelddeelen 50 . . 53 18. Gebergten; bergmassa\'s 59, bergketens 60, bergkammen 60, bergpassen 60; dalen 61, lengtc-en dwarsdalen 62; verschillende bergvormen 62........59 1» Richting der gebergten en bergketens in de Oude en Nieuwe Wereld; hoogte van eenige bergtoppen 63; vergelijking van de hoogte van den bergkam met die der bergtoppen 64..........................62 20. De vulkanen; hunne kraters 66; beschrijving eencr vulkanische uitbarsting 66; lava 68, lapilli 69, vulkanisch zand en asch 69, bommen 69, puimsteen 70; ste- den door vulkanische uitbarstingen bedolven 70.............65 21. Vulkanische uitbarstingen op den bodem der zee; oprtyzingen van den zeegrond 71, ont- staan en verdwijnen van eilanden 71; watervulkanen 72..........70 22. Aardbevingen, veranderingen van den grond daardoor 75, uitgebreidheid daarvan 76; Zeebevingen 76.......................73 23. Geysirs; slijkvulkanen 78; uitstroomingen van naphta, petroleum, kooldioxyd, enz. 78. Verdeeling en getal der vulkanen 79, uitgebrande vulkanen 80. Oorzaken der vulkanische verschijnselen en der aardbevingen 80............77 24. Pseudo-vulkanlscbe verschijnselen: aardbranden 83.Verweering der gesteenten 83; bergstortingen 84, aardvallen 87, grondverschuivingen 88 ........ 83 23. H o 1 e n en g r o 11 e n; droipsteenvormingen 89; ysgrotten 92; beenderenholen 92 . 88

-ocr page 13-



		INHOUD. IX i Bladz. 36. Woestijnen, oasen »4; caliebera\'s 95 �, steppen 95; heiden 96 j thundra\'s 96 j savan- nen of pralrien 97; silva\'s 97; llano\'s 97; pampa\'s 98........... 94 87. D u i n en; hallen 99, lidi 99; za ndbanken 100, klippe n 100, riffen 100 . . 98 28. I\'olypen, koraalriffen 101. strand- en kanaalriffen 102, koraaleilanden of ;>lol- len 102; verklaring van bet ontstaan der koraalriffen, enz. volgens Darwin 103 . 100

		DERDE HOOFDSTUK. DE ZEE. ♦V 29. Verschillende afdeelingen van den Oceaan................106 30. Vorm van de oppervlakte van den oceaan, afwijking daarvan van den sphaeroidalen vorm 108; verschil in hoogte tusschen sommige binnenzee�n en den oceaan 108. . 107 31. Middelen om de diepte der zee te bepalen: dieplood van Brooke 109; opgaven van eenige geloodde diepten in den oceaan 111; gemiddelde diepte van den Grooten Oce- aan, afgeleid uit de snelheid waarmede aardbevings- en vloedgolven zich voortplan- ten 113; diepte van eenige zee�n 113. Gesteldheid van den zeebodem Ui .... 109 32. Zeewater, zjni; doorzichtigheid 113 ; diepte, waarop de zonnestralen daarin door- dringen 115; kleur van het zeewater 116...............115 33. Samenstelling van het zeewater 117; zoutgehalte en soortelijk gewicht van het water van eenige binnenzee�n 118.....................117 34. Het lichten of vuren der zee....................119 35. Ontslaan van golven, hoogte daarvan 122, snelheid en kracht der golven 124, dei- uing 121, branding 121, diepte der golfbeweging 125............131 36. Algemeene beschouwingen over ebbe en vloed; springvloed 126, doode get(j 126 . 125 37. Verklaring van ebbe en vloed.....................126 38 Loop der vloedgolven ; iSOraChi�n 129, havent�d 131 (noot: ebbe en vloed op de NederUndiche katten 182)......,...................128 39. Zeestroomen; koude stroomen 134, equatoriale stroomen 134, Golfstroom 135, Kuro-Sivo 137, Kaapstroom 137; kenteekenen der zeestroomen 137; hun invloed op het klimaat 137.........................133 40. Driftstroomingen; maalstroomen 139; Sargasso-zee�n 139..........138 41. Temperatuur der zee, dageljjksche wisseling 140, jaarlgksche wisseling 140 temperatuur der zee-oppervlakte 140; temperatuur in de diepte 142. � Bevriezen van zoet wat»r 145, bevriezen van zeewater 147; ijsbergen en (jsvelden der psoistreken 149......................... 14»

		» «

-ocr page 14-

. . .

INHOUD.

VIERDE HOOFDSTUK.

DE DAMPKRING.

« Klad/.
il. DoorschUnendbeid der dampkringslucht, blauwe kleur des hemels 153. Sa-
menstelling der dampkringslucht 154...............153

43. De dampkring, onder den invloed der zwaartekracht; hoogte van den dampkring

156. Drukking van den dampkring; periodieke wisselingen der lucbtdrukking
158, isobaren; toevallige afwisseling der luchtdrukking 159.........150

44. Verlichting en verwarming der aarde door de zon; opslorping van licht

en warmte door den dampkring 161; uitstraling der warmte 163. DagelUkscbe gang
der warmte 164.........................160

45. Jaarljjksche gang der temperatuur; gemiddelde temperatuur 167........167

46. Itotbermen, verdeeling der temperatuur over de aardoppervlakte 171, warmste gedeelte

der aarde 171, koude-polen 173...................168

47 Isotheren, isocbimenen 173, isoparallagen 173; verdeeling der temperatuur in Januari
173 en in Juli 174; kustklimaat 175, continentaalklimaat 175, gemiddelde jaarlbk-
sche temperatuur op verschillende breedtegraden 176; anomali�n 176, isanomalen

176. Invloed van plaatselijke omstandigheden op de temperatuur 177; koude en
warme jaren 178; hoogste en laagste temperaturen, die op aarde zijn waargenomen

177. Standvastigheid der klimaten in bistorischen tijd 179..........171

48. Opstijgende en neerdalende luchtstroomen; afnemende temperatuur met de hoogte 180;

waarnemingen op bergen 181, op luchtreizen 182, toeneming der temperatuur op
geringe hoogte 184. De sneeuwgrens 184................179

49. De w 1 n d; windvaan 186, namen der windrichtingen 187 ; snelbeid van den wind

188; anemometers 189, drukking van den wind 190; verband tusschen de snelheid
en de drukking 191; invloed van plaatselijke toestanden op de snelbeid van den wind
191; snelheid van luchtballons 192......,..........186

50. Ontstaan der winden; land-en zeewinden 193; barometrische gradi�nt 195 . ... 191

51. Verdeeling der winden over de aardoppervlakte, passaten 195, stiltegordels 195; ver-

klaring van het ontstaan der passaten 196; luchtstroomen in de hoogere streken
van den dampkring 197; winden in de gematigde streken 199; wet der draaiing van
den wind 100........................195

51. Moesons, verklaring daarvan 101, kentering 101. Winden op de Middellandsche Zee :
tiora, tramontana, mistral 103. De samum 203, harmattan 204, solano 104, sclrocco
204, F�hn 104; stormen der steppen 105................101

51. Hoozen.............................105

54. Stormen, orkanen en cyclonen; draaien van den wind bij cyclonen 210; regen en

onweer 211, oog van den storm 112, stormvloed 212; beschrijving van een storm te

Curuain in 1877212; voorbeelden van de kracht van cyclonen 115. Ontstaan en voort-

gang der cyclonen 215; tyfons, tornado\'s, hurricanes, pampero\'s, noordwesters 216.
Stormen in de gematigde en koude streken 216, wet van Bu�s-Ballot 117. Reis-
routen van het Kanaal naar lndie en terug 118; andere reisrouten 218 ... . 109

55. Verdamping; hoeveelheid waterdamp, die de lucbt bij verschillende tempera-

turen kan bevatten 120 j volstrekte en betrekkelijke vochtigheid 220, dampdrukking
111, hygrometers 121; nevel of mist 222................119

56. Ontstaan der wolken; hare hoogte 113; wolkenvormen 224 , uitgebreidheid en

beweging der wolken 115; baren invloed op de temperatuur 116.......113

-ocr page 15-



		INHOUD. XI i Bladi. 57. Regen, baar ontstaan 227; grootte der regendroppels 227, regenmeters 228; jaar- lijksche regenhoeveelheld op aarde 228.................226 58. Verdeeling van den regen over de aardoppervlakte, regenlooze streken 228; verdeeling van den regen in de jaargetijden 229; regens op booge breedten 230; regen in bet moesongebied 230; periodieke regens 231 ...............228 59. Samenstelling van bet regenwater; zwavelregens 232, meteoorstor 232, ascbregens 232, dierenregens 233.........................231 60. D a u w, zjjn ontstaan 233. Honig- en meeldauw 234; rijp of rgm 235; ijzel 235 . 233 61. Sneeuw, baar ontstaan 235; sneeuwfiguren 236; equatoriale grens van de sneeuw 237; hoeveel bei il sneeuw op verse bil lende plaatsen 237; gekleurde sneeuw 238. . 235 62. Hagel; kenmerken der hagelbuien 238; grootte der hagelsteeoen 239; verdeeling der hagelbuien 239. Groote hagelbuien in Frankrijk 240, in Rusland 241, in Zwit- serland 241. Meeningen omtrent het ontstaan van den hagel 242.......238 63. Breking van bet licht ;straalbreking 244; gloeien der Alpen 245; schemering 246; morgen - en avondrood 246..................243 64. Buitengewone straalbreklng; opdoemen der zee 247; luchtspiegeling 247; fata mor- gana 248............................246 65. Kranzen en kringen om zon en maan; bijzonnen, bijmanen 250, Firnb�fe 251; verklu- ring dezer verschijnselen 251....................249 66. De regen boo g, verklaring van zijn ontstaan 253; meervoudige regenbogen 256; maanregenbogen 257; regenbogen bij watervallen 257; optische verschijnselen op bergtoppen 257 ......................... 253 67. Het onweder; electriciteit in den dampkring 258; oorsprong der dampkringselec* triciteit260........................257 68 Onweersbuien; hoogte der onweerswolken 261; bliksem 261, lengte en duur daarvan; bolvormige bliksems 262. Electriscbe aard van het onweder, proeven van B. Frank- mn en anderen 263........................261 69. Uitwerkselen van den bliksem; ozon, daarbij gevormd 266; bliksembuizen 266, terug- slag 267.......................... 26t 70. De bliksemafleiders....................... 261 71. De donder, rollen daarvan 269; bepaling van den afstand eener donderbui 271 . . . 269 72. Het weerlicht. St.-Elms-vuur 272; getal, verbreiding en oorzaken der onweders 273 . 271 73. De w i n d r o z e n ...................... 275 74. Dwaallichten. � H e i- of veenrook 278, droge nevel 279..... 271

		VIJFDE HOOFDSTUK. DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR HIT UIT DEN DAMPKRING NEDEROEVALLEN WATER. 75. Verschillende wegen, die het water volgt, dat uit den dampkring is nedergevallen; eeuwigdurende sneeuw 280; Gl e tsc be rs of berg(jsvelden 281.......280 76. Toestand van het ijs der gletschers, oversmelting 281, herbevriezing 283. Uitgebreld- beid en dikte der gletscbers 283; steenryen of moraines 285; gletschertafels 285. . 281

-ocr page 16-



		XII INHO�O. $ Bladz. 77. Langzame nederdaling der gletscbers; afsmelting daarvan 286; gletschermolens 487_; reuzenkeutels 287......... ............285 78. Geograpblscbe verbreiding der gletscbers; getal en uitgebreidheid der gletscbers in de Alpen 289.........................288 79. Sneeuwvallen of lauwinen, stuiflauwinen 289, grondlauwinen 289, lauwinenhanen 291. 289 80. Ontstaan van bek e n en ri vi e ren uit gletscbers of bronnen.......292 81. Loopder rivieren; draagplaatsen 294,hoofd- en zijrivieren 294, rivierslelscl 294, slroom- gebied 294, waterscheiding 294; oppervlakten van de stroomgebieden van eenige der voornaamste rivieren 295......................293 82. Bed der rivier, har» oevers 296; boven-, midden- en benedenloop 296; snelheid, waar- mede het water afstroomt 296 ; wild- of stortheken 297, bandjirs en bergstroo- men. 297. Overstroomingen 297; rol van de mossen en bosscben daarby 297. � Wa- tervallen 298. Stroomversnellingen 300.................296 83. Onderaardsche loop van eenige rivieren; gaffelverdeeling 303; invloed der rivieren op bare bedden en oevers 303 ..................... 301 84. Hoeveelheden vaste stollen, door de rivieren medegevoerd; delta\'s 305; barre, pe- resip, baar 305; samenstelling van het rivierwater 305; waterrijkdom der rivieren 396; ebbe en vloed in de monden der rivieren 306, mascaret 307, pororocca 307 . . 304 85. Periodieke rjjzing en daling der rivieren; ijs op de rivieren 369, grondys 309, Usgang 310, ysdammen 311........................967 86. Meren, zoet- en zoutwatermeren 311; meren waardoor rivieren stroomen 316; tem- temperatuur van bet water der meren 317; periodieke rijzingen en dalingen 317, kratermeren 318; seiches 319; omkorstende meren 319; droogloopende meren 319; helderheid, doorschynendheid en kleur van het water 320; rol der meren In de natuur 329. � Moerassen 381; peelen 322............311 87. Bronnen; haar wortelstelsel 322, bronnen in zee 323; onveranderlijkheid van vele bronnen 323; haar waterrykdom 323 ................322 88. Periodieke bronnen, intermitteerende bronnen 324, verklaring daarvan 325 ... . 324 89. Warme bronnen of thermen.....................326 90. Minerale bronnen; verdeeling en bestanddeelen daarvan 328; omkorstende bronnen 329; gezondbeidsbronnen 329; giftbronnen 329..............327 91. Artesische bronnen of putten; tusschenpoozende artesische putten 332......330

		ZESDE HOOFDSTUK. HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 92. Voornaamste eigenschappen van den m ag n e e t .............334 93. Invloed der aarde op eene vry opgehangen magneet, magnetische meridiaan 336, af� wyking, declinatie, variatie, of miswyzing van het kompas 335; helling, of inclina- t ie 336...........................335 9i. Westeiyke en oostelyke declinatie, isogonen 338; magnetische polen 339, magnetische equator 339, isoclinen 339; intensiteit v»n bet aardmagnetisme 340, intensiteits-ma- xima en minima 340, isodynamen 341.................337



		&

-ocr page 17-



		*\'I* INHOUD. XIII \'* $ Bladz. 95. Langzame veranderingen in het magnetismus der aarde; dagelrjksche veranderingen van den stand der magneetnaald 342; verband tusscben de grootte dier veranderin- gen en de zonnevlekken 843 .... !...............341 9C. Magnetische storingen; gang en uitgebreidheid daarvan 344; bijzonderheden, die de storingen opleveren 345; verband tusschen de magnetische storingen en de ver- schynselen van den dampkring 34b, poollichten 346 en aardbevingen 347 .... 344 97. Noorderlich t 348, zuiderlicht 348, poollichten 348. Beschrijving van een noorder- licht op middelbare 349 en hooge breedte 354..............348 s. Uitgestrektheid van sommige poollichten 354; geographische verbreiding daarvan 355, isochasmen 355; plaatsing, hoogte, richting en lengte der noorderlichten 350; spec- troscopisch onderzoek der poollichten 359; �jil van de verschijning daarvan 360, perioden daarin 301.......................354 99. Verschillende meeningen omtrent de oorzaken van het magnetismus der aarde 361. Hypothesen omtrent den aard en de oorzaken van de poollichten 302; verband tus- schen poollichten en aardstroomen 365; verband tusscben poollichten en lucht- electrlcitelt 360..................... ... 301*

		ZEVENDE HOOFDSTUK. DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. <r 100. Algemeene opmerkingen omtrent de geographische verspreiding van planten en die- ren over de aarde....................... 367 101. Kestanddeelen der planten; invloed van de temperatuur 370, bet licht 371, de vochtigheid 378 en den bodem 372 op de verbreiding der planten.......369 102. Middelen ter verbreiding der planten; wijze, waarop die verbreiding beperkt wordt 374; middelpunten van verbreiding 374; voorbeelden van uitgestrekte en be- perkte verbreiding van planten 375; de plantengroei in de verschillende werelddee- len 376; plantengordels 378; gezellige planten 380; plaatsvervangende planten 380; wetten omtrent do verbreiding der planten 380.............372 103. Voorbeelden van de natuurlijke verbreiding van eenige belangrijke gewassen ... 381 104 Invloed van de hoogte van den grond op den plantengroei in de verschillende wereld- deelen............................384 105. Invloed van den mensch op de verbreiding van eenige planten; verbreiding van sommige voedselgewassen 389; bijzonderheden, die de plantengroei, te gelijk, op verschiN lende plaatsen aanbiedt 397. Invloed der huisdieren op de planten 398. Uitroeien van bosschen 399......................389 100. Bestanddeelen van bet lichaam der dieren. Invloed van de temperatuur 400, het licht 401, de vochtigheid 401 en den grond 402 op de verbreiding der dieren . . 400 107. Middelen ter verbreiding der dieren; hunne willekeurige en onwillekeurige toch* ten 403; wijze, waarop de verbreiding beperkt wordt, 412. Voorbeelden van uitge- strekte en beperkte verbreiding van dieren 415. De dieren in de verschillende we- relddeeien 417; dierlijke provinci�n 418; middelpunten van verspreiding 420. Plaats- vervangende dieren 420.....................*<»

-ocr page 18-

XIV INHOUD.

$ Bladl.

108. Verbreiding van eenlge ongewervelde dieren............... 4S1

109. Verbreiding der vtsschen en kruipende dieren............. 486

110 Verbreiding der vogels; guanolageo 434. ... ............ 4*9

UI Verbreiding der zoogdieren..................... 434

US. Verbreiding der dieren in de boogte en in de diepte 443........... 4<1

113. Invloed van den menscb op de verbreiding der dieren; verbreiding van enkele aan-

gekweekte dieren 449...................... 449

114. Verbreiding van den menscb; verdeeling dei menseben in rassen 4S9, volgens de

talen 461. Hoogte van eenlge bewoonde plaatsen op aarde 461 ........ 4K8

BESLUIT. Algemeene opmerkingen, aangaande de hoofdoorzaken van de verscbei-
denbald der verschijnselen, die de oppervlakte der aarde aanbiedt..... 464

BIJVOEGSELS EN fERBETEBINUEN,.............468

¹ ..��\'*

» ...�..* M

ft «*

*. *

.!*»

4* * �»

� * *.* � t

-ocr page 19-





		V

		INLEIDING.

		De aarde, die ons tot verblijfplaats is aangewezen, levert aan de ver- schillende deelen harer oppervlakte eene groote verscheidenheid van na- tuurtooneelen en eene gedurige afwisseling van verschijnselen op. Hier bestaat hare oppervlakte, zoover het ook reikt, uit vlak land; elders ver- heft zich de grond tot duizenden meters hoogte, en vormt bergmassaV en gebergten, welker kruinen dikwijls in wolken zijn gehuld. Hier neemt het oog niets dan water waar; daar weder vertoonen zich onmetelijke zand- vlakten. De planten- en dierenwereld biedt geene mindere verscheiden- heid op de verschillende deelen der aardoppervlakte aan. Terwijl in de poolgewesten nauwelijks sporen van bewerktuigde wezens worden waar- genomen, vertoonen de keerkringslanden een oneindigen rijkdom, zoowel van dieren- als plantenvormen. De beide gematigde aardgordels houden het midden tusschen deze uitersten, maar daarentegen is aldaar eene des te grootere afwisseling in de verschillende jaargetijden op te merken. In den winter, wanneer de boomen ontbladerd, de velden met een sneeuw- kleed en de wateren met ijs bedekt zijn, verlaten ons vele diersoorten; andere schijnen in diepen slaap, of hebben zich in gemaskerden staat voor ons verborgen. Nauwelijks echter beginnen de zonnestralen minder schuins en langduriger den grond te beschijnen, of alles ontwaakt uit den schijndood. De planten ontplooien hare bloem- en bladknoppen en sieren de velden met jeugdig groen. De dieren komen uit hunne schuil- hoeken te voorschijn en veld en woud weerkaatsen weder hunne vroolijke en afwisselende geluiden. Te midden van die verschillende en veranderlijke tooneelen is de mensch geplaatst en de natuur, die hem omringt, oefent een grooten invloed uit op zijne handelingen; ja, wat meer is, zij bepaalt grooten- deels zijne bedrijven, den aard van zijn voedsel, zijne kleeding, de in- 1

		\'

-ocr page 20-



		2
		INLEIDING.


		richting zijner woning en zijn verkeer met de bewoners van andere deelen der aarde. Reeds sedert de oudste tijden heeft men zich bezig gehouden met het onderzoek van de gesteldheid van den grond, de wateren, de voortbrengselen, de dieren en planten en de eigenschappen en de ver- schijnselen des dampkrings in verschillende gewesten der aarde. On- geloofelijk veel inspanning werd er vereischt om eenige kennis daarvan te verzamelen, of haar uit te breiden. Meermalen werd met dit doel de aardbol omgevaren, of werden tochten ondernomen, om het inwendige der vaste landen te doorzoeken; zelfs de poolgewesten bleven, in we�r- wil van hunne onherbergzaamheid, niet onbezocht. Veel ging er echter van die aldus opgezamelde kennis voor de wetenschap verloren. Gebrek aan wetenschappelijke ontwikkeling bij vele reizigers, en een meer op handelsbelangen gericht doel, waren hiervan de oorzaken. Sedert omstreeks ��ne eeuw heeft men echter getracht het handelsbelang met dat der wetenschap te verbinden en van dien tijd af dagteekent ook de meer nauwkeurige kennis der aarde en der planten» en dierenwereld, over hare opervlakte verbreid. Het aantal der bekende feiten is niet slechts voortdurend vermeerderd, maar ook hare rangschikking in bepaalde groe- pen, het onderzoek naar verband en samenhang tusschen de verschijn- selen is meer en meer uitgebreid. Sedert het begin dezer eeuw is men er in geslaagd om van be- paalde oogpunten vele verschijnselen te overzien en den band op tespo- ren, waardoor zij onderling verbonden zijn. Veel, wat vroeger raadselachtig was, en als door het toeval scheen te worden bestuurd, is gebleken nood- zakelijk gevolg te zijn van onveranderlijke natuurwetten. Die voortdurende ijver, dat rusteloos streven en de zelfopoffering van zoovelen, die de ken- nis der aarde trachten uit te breiden, gaf het aanzijn aan de wetenschap die thans den naam van Natuurkundige Aardrijkskunde draagt. Vroeger werd zij slechts als een klein onderdeel der aardrijkskunde beschouwd en als eene bijzaak behandeld, of wel, men trachtte door redeneeringen en gissingen hare onvolledigheid te verbergen. Somtijds ook werden bij- zondere gedeelten als wetenschap op zichzelve behandeld, zooals de ken- nis van de verschijnselen des dampkrings, of wel, zij werden aan enkele deelen der natuurlijke historie, bij wijze van aanhangsel, toegevoegd, ge- lijk de verbreiding van planten en dieren over de aardoppervlakte. Thans echter, nu de kennis der aarde zoozeer is uitgebreid, is het, meer dan vroeger, mogelijk, om een beeld van de gesteldheid en van de ver- sch\'ynselen aan hare oppervlakte te ontwerpen. De omvang van dit onder- werp heeft echter reeds sedert lang eene verdeeling noodzakelijk gemaakt.

		»

-ocr page 21-



		3
		INLEIDING.


		Sommige dezer onderdeelen zijn zelfs als zelfstandige wetenschappen te voorschijn getreden en wij zullen aan deze grootendeels de verdeeling bij de behandeling onzer stoffe ontleenen. Wij zullen dus in het eerste Hoofdstuk nagaan welke plaats het zonne- stelsel, waartoe onze aarde behoort, in de hemelruimte inneemt en hoe de plaats der aarde in dit zonnestelsel is ten opzichte der overige tot dit stelsel behoorende planeten, en daarna zien hoe de aarde door de zon wordt verlicht en verwarmd. Dit zou ons geheel op het gebied der ster- renkunde voeren. Wij zullen echter slechts zoover dit veld betreden, als noodig is om het verband op te helderen waarin de aarde tot de overige hemellichamen staat en tot recht verstand van eenige verschijnselen vereischt wordt. Daarbij zal tevens worden gehandeld over den vorm en de afmetingen der aarde. In het tweede Hoofdstuk zal worden gehandeld over de verdeeling van land en water op de oppervlakte der aarde; over de horizontale ver- breiding en vertikale hoogte (het relief) van de vaste korst der aarde, alsmede over de verschijnselen, die daartoe belrekking hebben. In het derde Hoofdstuk zullen wij de zee beschouwen met de ver- schillende verschijnselen die zij aanbiedt, als: ebbe en vloed, stroomen, golfbewegingen enz. De dampkring en de verschijnselen die zij aanbiedt, zal het onderwerp van het vierde Hoofdstuk zijn. Het vijfde Hoofdstuk zal bevatten, de beschouwing der gevolgen van en de verschijnselen die ontstaan door het water dat uit den dampkring nedergevallen is, onder den vorm van dauw, mist, regen, sneeuw of hagel. Het zesde Hoofdstuk zal gewijd zijn aan de behandeling van het magnetismus der aarde en liet noorderlicht; terwijl eindelijk in het Zevende Hoofdstuk de verbreiding van planten en dieren over de oppervlakte der aarde tot onderwerp zal hebben, benevens den invloed, dien de mensrh op die verbreiding heeft uitgeoefend.

-ocr page 22-



		EERSTE HOOFDSTUK. DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. §1. Indien .wij op een helderen avond den hemel beschouwen, dan ont- dekken wij eene menigte van schitterende stippen, die in glans en kleur zeer onderscheiden zijn. De meeste daarvan schijnen met zeer ongelijke tusschenpoozen van lichtsterkte te veranderen, te vonkelen of flikkeren. Zetten wij onze beschouwing lang genoeg voort, dan ont- waren wij dat bijna alle sterren denzelfden stand met betrekking tot elkander behouden en als aan het hemelgewelf bevestigd schijnen. Reeds was dit door de Ouden opgemerkt en daarom noemt men ze vaste ster- ren; eene benaming die niet volkomen juist is, daar latere onderzoekin- gen geleerd hebben, dat zij zich, ofschoon voor het bloote oog onmerk- baar, toch eenigszins met betrekking lot elkander verplaatsen. Wanneer men deze sterren door een kijker beschouwt, dan vertoonen zij zich, even als aan het bloote oog, als lichtende stippen, of liever als kleine lichtschijfjes. Dit laatste is echter een gevolg van de eigenschap- pen des lichts en de schijfjes, die aldus worden waargenomen, zijn niet de beelden van de lichamen der sterren zelve. De waarneming leert ons dus weinig aangaande den aard der sterren. Het licht, dat zij ons toe- zenden, moeten zij echter �f uit zichzelve bezitten, �f zij moeten het van een ander hemellichaam ontvangen. Het eenige ons bekende hemellichaam, waardoor zij zoo schitterend zouden kunnen verlicht worden, kan de zon zijn. Wij zullen echter aanstonds zien, dat de afstand, zelfs der naastbijgelegene sterren, tot de zon zoo groot is, dat zij door dit hemel- lichaam niet zoo sterk kunnen worden verlicht, als wij dit werkelijk waarnemen. Hieruit kan men opmaken, dat de sterren haar licht niet van de zon ontvangen, maar een eigen licht bezitten en dat de zon ♦ *�

-ocr page 23-

DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING ENZ.

zelve niet anders is dan eene ster, die zich alleen daarom zooveel groo-
ter en glansrijker vertoont, omdat wij zooveel nader bij haar geplaatst
zijn dan bij de andere sterren.

§2.

Men onderscheidt de sterren, naarmate van haren glans, in verschil-
lende klassen of grootten; de helderste sterren brengt men tot de
eerste, de daarop in helderheid volgende tot de tweede grootte enz.,
zoodat de zwakste, nog met het bloote oog waarneembare sterren, tot
de zesde grootte worden gebracht. Deze verdeeling is eenigszins wille-
keurig, want zij berust alleen voor de sterren der eerste en tweede
grootte op vergelijkingen of metingen, voor de overige slechts op schat-
tingen der helderheid.

"Wanneer men zeer goede oogen heeft, kan men, in onze streken, ruim
5300 sterren zien. Naar de schattingen der lichtsterkte zou men die,
volgens Professor Heis te Munster, tot de volgende grootten brengen:


Grootte.	Getal.	Grootte.	Getal.
1\'	8	4\'	142
1\' of 2«	5	4« of 5«	122
2» ₀f 1»	3	5" of 4«	162
2\'	27	5«	427
2\' of 3=	18	5" of 6\'	265
3\' of 2«	20	6^e of 5»	477
3"	59	6\'	1533
3^e of 4«	37	6\' of T	1964
4^e ot 3«	49

Heis zegt, dat hij in het geheel 5421 sterren heeft kunnen waarnemen.

In onze streken kunnen wij echter niet den geheelen hemel zien; er
blijft voor ons, rondom de zuidpool des hemels, steeds een gedeelte bene-
den den gezichteinder verborgen, dat bijna ²/i₀ ^van den geheelen hemel-
bol bedraagt. Dit in aanmerking nemende, kan men het geheele getal
der voor het bloote oog zichtbare sterren, op hoogstens 8000 stellen.
In het voor ons onzichtbare gedeelte des hemels, is de verhouding van
het getal sterren dat tot elke klasse behoort, nagenoeg hetzelfde als bij
het in onze streken zichtbare. Vergelijkt men nu het getal sterren van
de eerste grootte met dat der tweede, het getal sterren der tweede grootte
met dat der derde enz., dan bevindt men dat elke volgende klasse om-
streeks 2¹/? a 3\'/a malen meer sterren bevat dan eene voorgaande. Het

-ocr page 24-



		6
		DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING


		verdient hier nog opmerking; dat wij van de sterren, die te zamen tot iedere klasse worden gebracht, nagenoeg evenveel licht ontvangen, zoo- dat die der eerste grootte, bijv. te zamen ons evenveel licht toezenden als die der tweede of derde grootte; door het grooter aantal van de sterren der volgende grootte wordt namelijk de mindere lichtsterkte vergoed. De sterren, die om hare lichtzwakte alleen door kijkers of telescopen kunnen worden waargenomen, noemt men telescopisclie sterren. Zij wor- den, even als de voor het ongewapend oog waarneembare, in klassen ver- deeld, zoodanig dat de kleinste door sommigen tot de twaalfde, door anderen tot de twintigste grootte worden gebracht. Het getal der telescopische sterren is aanmerkelijk grooter, dan dat der zes eerste klassen, zoodat het zelfs niet mogelijk is om het te bepalen, en wel te minder, daar men, bij de gedurige verbetering der kijkers, steeds meer en meer sterren aan den hemel ontdekt. Bij eene telling der sterren, van de eerste tot de zestiende grootte vond men, volgens v. Littrow, voor het aantal daar- van omtreeks 4000 millioenen. §3. Reeds sedert de oudste tijden heeft men, ten einde de sterren van elkander te onderscheiden, of om bepaalde sterren aan te duiden, van de meest in het oog loopende groepen zich de voorstelling van beelden gevormd, sterrenbeelden of constellati�n genoemd. Deze stellen goden, dieren en verschillende voorwerpen voor, zonder dat zij met de vormen daar- van zelfs in de verte eenige overeenkomst hebben. Zij zijn aan de fa- belleer, de geschiedenis, enz. ontleend De meeste daarvan zijn geheel willekeurige groepen van sterren en vele zijn in latere tijden aanmer- kelijk in omvang en vorm gewijzigd, om voor andere plaats te maken. Op deze wijze heeft men het hemelgewelf voorgesteld, met eene bonte reeks van beelden, in allerlei houdingen overdekt. Hoe vreemd en wille- keurig deze indeeling ook wezen moge, zoo heeft zij toch, voor de aan- duiding van bepaalde sterren, zekere voordeelen, dewijl zij het geheugen en de voorstelling door die verschillende groepen eenigermate te hulp komt. Men rangschikt rfamelijk de sterren, die tot elk beeld behooren, naar hare helderheid en onderscheidt ze van elkander, door aan elk eene letter van het Grieksche alphabet toe te voegen. Zoo voegt men, bij voorbeeld, bij de helderste ster van het sterrenbeeld Orion, de letter o (alpha) de eerste van het vermelde alphabet. De daarop volgende wordt door de letter � (b�ta) onderscheiden; de volgende door y (gamma)

-ocr page 25-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 7

		enz. Zoodat men, om de tweede ster, in rangorde van helderheid, van het sterrenbeeld Orion aan te duiden, zegt de ster � van Oriou enz. Zijn de letters van het Grieksche alphabet niet toereikend, om alle sterren van een beeld aan te duiden, dan bezigt men die van het Ro- meinsche of Italiaansche alphabet, of wel cijfers. Onder de sterrenbeelden zijn er 12 die in de eerste plaats in aan- merking komen. Zij vormen te zamen een breeden gordel rondom den hemel, die merkwaardig is, omdat de zon, (zooals wij later zien zullen) bij haren schijnbaren loop in ��n jaar aan den hemel, langs deze twaalf sterrenbeelden gaat. Zij zijn: de Ram, de Stier, de Tweelingen, de Kreeft, de Leeuw, de Maagd, voorts de Weegschaal, de Schorpioen, de Schutter, de Steenbok, de Waterman, en de Visschen. Die breede gordel, waarvan de sterrengroepen meerendeels door beelden van dieren worden voorge- steld, wordt daarvan de Dierenriem of Zodiak genoemd. Indien wij de sterren bij dag aan den hemel konden zien, zou de zon in een jaar eene baan schijnen te doorloopen, welke door die twaalf teekens van den dierenriem gaat en van daar dat men zegt dat de zon zich in het teeken van den Ram, den Stier, enz. bevindt. Onder de sterrenbeelden die verder, in onze streken, opmerking ver- dienen, behooren de kleine en de groote Beer, de Draak, de Lier, de Arend, de Kroon, de Beerenhoeder, de groote en kleine Hond, de Wa- genman, Perseus, Andromeda, en vooral Orion. Dit laatste sterrenbeeld onderscheidt zich door een groot aantal van heldere sterren; het is een der schoonste sterrenbeelden en schittert in onze lange winternachten aan den hemel. Minder doelmatig nog dan de voorgaande wijze, om bepaalde sterren aan te duiden, is die om ze namen te geven. Zoo heeft men de helder- ste sterren door bijzondere namen aangeduid, van welke vele van Ara- bischen oorsprong zijn; andere weder heeft men Latijnsche benamingen gegeven. Zoo draagt bij voorbeeld de helderste ster van het sterrenbeeld de groote Hond den naam Sirius, verder heeft men Beteigcuze, Rigel en Bellatrix in liet sterrenbeeld Orion; Aldebaran in den Stier; Castor en Pol- lux in de Tweelingen, enz. Het is evenwel licht in te zien dat men op deze wijze nog meer van het geheugen vergt, dan op de voorgaande, dewijl men met den naam van elke ster tevens dien van het sterrenbeeld moet onthouden, waartoe het behoort. De moeielijkheid evenwel, die aan het onderscheiden van zoovele sterren verbonden is, heeft men al sedert de oudste tijden ondervonden en men is daarom reeds vroeger op middelen bedacht geweest om zich met zekerheid in dezen doolhof terecht te hei- pen. Daarom heeft men lijsten of catalogussen opgemaakt, waarin hare.

-ocr page 26-



		8
		DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

		plaats op eene dergelijke wijze wordt bepaad als de ligging van punten op den aardbol door de geographische lengte en breedte; bovendien heeft men afbeeldingen van verschillende gedeelten des hemels, zooge- naamde sterrenkaarten, vervaardigd, waarop de sterren in hare betrek- kelijke ligging en helderheid worden voorgesteld. Deze beide laatste middelen, om den stand der sterren te bepalen, zijn thans uitsluitend bij de sterrenkundigen in gebruik. §4 Wij zouden aangaande den aard en de gesteldheid der sterren wei- nig meer weten, dan dat het schitterende stippen zijn, die aan het hemel- gewelf zijn geplaatst, indien wij tevens niet eenigermate met hare af- standen van onze aarde bekend waren; en zoo lang deze ons onbekend zijn, is alles, wat men van de sterren kan zeggen, slechts op gissingen gegrond. Het heeft dan ook, vroeger niet aan pogingen ontbroken om deze af- standen te leeren kennen, maar geene daarvan werd met eenig gunstig gevolg bekroond; men kwam alleen tot het besluit dat de sterren op zeer groote afstanden van ons geplaatst zijn. In de jongste tijden is het echter gelukt om de afstanden van eenige daarvan werkelijk te bepalen. De uitkomsten doen ons aan de eene zijde verbaasd staan over zulke afstanden en aan de andere zijde de volkomenheid bewonderen, die de sterrenkunde heeft bereikt. De gewone maten, om op aarde afstanden te bepalen, schieten geheel te kort, om den afstand der sterren uit te druk- ken. Deze zouden, door cijfers uitgedrukt, slechts lange rijen ver- toonen die zoover de gewoonlijk voorkomende getallen overtreffen, dat men daarbij geheel de voorstelling zou verliezen. Om echter eenigermate een denkbeeld te geven van de afstanden, waarop de sterren van ons verwijderd zijn, zullen wij den tijd aangeven welke er noodig zou zijn om, met eene bekende snelheid, den weg van de aarde tot eenige der naastbij zijnde vaste stenen af te leggen. Een spoortrein doorloopt gemiddeld 10 meters in elke secunde; het geluid plant zich met eene snelheid voort die ruim 33 malen grooter is en doorloopt 333 meters per secunde; een 24-ponds kanonskogel door- loopt in de eerste secunde, nadat hij het geschut heeft verlaten, eenaf- sland die bijna 1 \'/, maal grooter is dan die van het geluid of 500 me- ter; maar de snelheid des lichts is weder 600300 malen grooter dan die eens kanonskogels, dat is, het doorloopt in ��ne sekunde 300 400 000 meters � gelijkstaande met ruim zevenmalen den omtrek der aarde. Men heeft nu gevonden dat de afstand van eene der naastbij zijnde

-ocr page 27-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN.		9


		sterren zoo groot is, dat haar licht 3\'/s jaren zou noodig hebben om tot ons te komen. Andere sterren, waarvan de afstand mede onderzocht is, staan nog veel verder van ons af, zoodat haar licht zelfs zeer vele jaren behoeft, om tot ons te komen, terwijl het licht der zon in 8 mi- nuten en i3 secunden tot de aarde komt. Indien dus het licht der zon plotseling werd uitgedoofd, dan zouden wij dit eerst na 8 minuten en 13 secunden op aarde bemerken; voor de vaste sterren zou dat eerst na jaren worden waargenomen. Wij kunnen hieruit afleiden dat de sterren een eigen licht bezitten, even als onze zon, of met andere woorden, uit den verbazenden afstand waarop zij van ons geplaatst zijn, blijkt dat zij � ofschoon zij zich aan ons slechts als schitterende stippen voor- doen � zonnen zijn, die een eigen licht en warmte bezitten en dat zij eene aanzienlijke grootte moeten hebben, om op zulk een afstand, als waarop zij van ons geplaatst zijn, nog zichtbaar te zijn. De Engelsche sterrenkundige Huggins heeft, voor sommige sterren, door middel van een uiterst gevoelig werktuig, aangetoond dat zij, even als de zon, ook warmte uitstralen, en volgens Secchi zou onze zon, indien zij zoo ver van ons verwijderd was als de naastbij zijnde vaste ster, zich slechts als eene ster der vijfde of zesde grootte vertoonen. Het was zeer natuurlijk dat, bij de eerste proeven om den afstand dee fterren te bepalen, diegene het eerst in aanmerking kwamen, welke zich door eene groote helderheid onderscheiden. Men ging hierbij echter stilzwijgend van de onderstelling uit, dat de sterren evenveel licht geven en waande daarom dat de helderste sterren het naast bij ons zouden zijn. Het onderzoek heeft echter het tegendeel geleerd, want het is gebleken dat sommige sterren, die minder door haren glans de aandacht trekken, nader bij ons zijn dan andere die zich door eene groote lichtsterkte bo- ven andere onderscheiden. Verdere onderzoekingen hebben bovendien geleerd, dat de helderste sterren, niet slechts schijnbaar, maar ook in verhouding tot andere, als zeer glanzende zonnen moeten worden be- schouwd. §5. Het licht der sterren is in kleur onderscheiden. Dat van som- mige is schitterend wit, van andere geel of groen, terwijl dat van eenige rood, van andere purperkleurig is. Niet alleen zijn vele heldere sterren door hare kleuren opmerkelijk, maar de meeste der kleinere, en zelfs der teleskopische sterren bezitten een gekleurd licht. Die kleur schijnt echter niet altijd dezelfde te zijn, want in eenige werken der

-ocr page 28-



		10
		DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

		oudheid wordt aan sommige sterren niet dezelfde kleur toegekend, waar- mede men ze thans ziet schitteren. Zoo wordt bij voorbeeld Sirius, in het sterrenbeeld de groote Hond, door Ptolemaeus vuurrood genoemd; even zoo noemt hij het licht van Arcturus, Aldebaran, Pollux, Antares en Beteigeuze rood. Het licht der eerstgemelde ster is thans echter volko- men wit, terwijl dat van Pollux als groenachtig wordt aangezien. Men heeft in den laatsten tijd bevonden, dat de kleur van sommige sterren ook in kortere tijdruimten verandert, doch aangaande de oorzaken en den aard dezer kleuren en van hare veranderingen weten wij bijna niets. Men heeft opgemerkt dat het licht van eenige sterren veranderin- gen in helderheid ondergaat: zij worden daarom veranderlijke sterren genoemd. Van sommige is dit nauwelijks merkbaar; andere daarentegen verdwijnen zelfs, van tijd tot tijd, geheel voor het ongewapend oog. De tijd die er verloopt tusschen twee achtereenvolgende maxima of minima van de lichtsterkte, is voor sommige sterren zeer standvastig, zoodat men de lichtsveranderingen met eene groote juistheid kan voorspellen; voor andere is dit tijdsverloop nu eens grooter, dan kleiner. De ster p bijv. in het sterrenbeeld Perseus, Algol genoemd, gaat elke 2 dagen, 20 uren en 49 minuten, van de tweede tot de vierde grootte over. Het grootste gedeelte van dien tijd blijft zij als eene ster dei- tweede grootte schitteren; daarop neemt zij gedurende 3\'/, uur in hel- derheid af en blijft 5 of 6 minuten in haar zwakste licht, waarna zij gedurende 3\'/j uur in lichtsterkte toeneemt, om weder ruim 2\'/₂ dag met onveranderden glans te schijnen. De perioden, waarin de lichtwisse- �ngen der veranderlijke sterren plaats hebben, zijn echter zeer verschil- lend. Die van bovengemelde ster is een der kortste, die bekend is. In het sterrenbeeld de Vlieg is echter eene ster die eene periode heeft van slechts l\'/₄ dag. De ster /S van de Lier gaat om de 6\'/₂ dag van de 3\' tot de 5^e grootte over. De ster R in het sterrenbeeld de Weeg- schaal heeft daarentegen eene periode van 722 dagen. Zij is van de 9* grootte en wordt periodiek onzichtbaar. Het getal der bekende ver- anderlijke sterren bedraagt thans 120. Daaronder zijn er echter eenige begrepen, die wellicht in eene zeer lange tijdruimte van lichtsterkte wisse- len. Op enkele plaatsen van den hemel zijn namelijk nu en dan sterren verschenen, die gedurende eenigen tijd met een sterk licht schitterden, vervolgens allengs afnamen en eindelijk voor het oog verdwenen. Zoo werd er, in het jaar 393 van onze jaartelling, in het sterrenbeeld van den Schorpioen eene helder lichtende ster gezien, die later weder onzichtbaar werd; zij lichtte van Maart tot October van dat jaar. Ook omstreeks 827 werd aan dezelfde streek van den hemel door de Arabi-

-ocr page 29-



		11
		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN.


		sche sterrenkundigen eene ster gezien. In hef jaar 1203 verscheen er eene op dezelfde plaats. In de Chineesche kronieken vindt men de ver- schijning eener nieuwe ster in het jaar 1690 vermeld. De tusschentijd van deze jaartallen is wel niet even groot, maar er bestaat veel reden om te vermoeden dat het dezelfde ster is geweest. Het is ook niet zon- der voorbeeld dat de periode der veranderlijke sterren eenigszins ver- andert. De dusgenoemde verdwenen sterren, kunnen dus zeer wel ver- anderlijke zijn, met zeer lange perioden. In de maand Mei 1866 ver- scheen er in het sterrenbeeld de noordelijke Kroon mede eene nieuwe ster. Toen zij het eerst werd opgemerkt, vertoonde zij zich minstens van de vierde grootte. Later nam zij weder in helderheid af en was na drie maanden reeds voor het bloote oog onzichtbaar. Nog onlangs, den \'24 November 1876, zag Julius Schmidt te Athene, in het sterrenbeeld de Zwaan eene ster der derde grootte, die zeker den 20"° dier maand nog niet was gezien. Kort daarna werd zij ook te Parijs en elders waarge- nomen. Hare lichtsterkte nam echter snel af, zoodat zij omstreeks het midden van December voor het bloote oog onzichtbaar was. De oorzaak van de lichtwisseling der sterren is onbekend. Uit de ongelijke verdeeling der sterren, aan de verschillende gedeel- ten des hemels, en haar verschil in afstand tot ons kan men afleiden, dat indien twee ot meer sterren nagenoeg in dezelfde richting zijn ge- plaatst, deze zich nabij elkander¹ zullen moeten vertoonen. Zij kunnen zich aldus als dubbele, driedubbele of veelvuldige sterren voordoen, zon- der dat er tusschen haar eenig bijzonder verband bestaat; want de schijnbare nabijheid onlstaat dan slechts uit de plaats der aarde met betrekking tot zulke sterren. Wei keiijk vindt men eenige paren of groepen aan den hemel, waarvan de sterren zeer nabij elkander schijnen te staan. Daar deze nabijheid echter slechts schijnbaar is, heeft men ze optische dubbelsterren* genoemd. Een nauwkeurig en lang voortgezet on- derzoek heeft echter geleerd, dat het nabij elkander staan van twee of meer sterren niet altijd toevallig is, maar dat in vele gevallen beide sterren bijeen behooren en door hare onderlinge aantrekking met elkaar verbonden zijn. Deze zijn physische of ware dubbelsterren. Vele sterren vertoonen zich aldus dubbel, wanneer zij door een goeden kijker worden beschouwd, ofschoon zij zich voor het bloote oog niet als zoodanig voor- doen. Bij vele is het, zelfs met een sterk vergrootenden kijker, moeilijk te erkennen of zij al dan niet tot de dubbelsterren behooren, wegens hare groote schijnbare nabijheid. Dat er werkelijk een verband tusschen de beide sterren bestaat, die aldus een paar vormen, blijkt daaruit, dat de eene om de andere wentelt, of liever, dat zij om haar gemeenschappelijk zwaar-

-ocr page 30-



		12 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

		tepunt omloopen. Daar die bewegingen schijnbaar zeer langzaam zijn, moeten er meestal vele jaren verloopen alvorens het is uitgemaakt of een sterrenpaar zich slechts optisch aldus vertoont of dat de beide ser- ren physisch met elkander zijn verbonden; later onderzoek leert dan den omloopstijd en de ligging der baan kennen, die de sterren beschrijven. Men heeft aan den hemel omstreeks 10.000 sterren gevonden, die �f dubbel �f drie- �f veelvoudig zijn. Onder deze zijn er omstreeks 650 waarbij men eene verplaatsing der eene ster met betrekking tot de andere heeft waargenomen en die dus tot de physische dubbelsterren behooren. "Wij kennen thans den omloopstijd van 30 dubbelsterren. De duur daarvan is zeer onderscheiden. Een der kortste omlooptijden be- draagt ruim 25 jaren. Andere sterrenparen hebben 500, 1000 en zelfs 2000 jaren noodig om ��ne omwenteling te volbrengen. Neemt men nu in aanmerking wat vroeger (§ 4) van den afstand der sterren is gezegd, dan kan men nagaan dat de beide lichamen, die eene dubbelster vormen, of liever, deze om elkaar wentelende zonnen, ook op een zeer grooten afstand van elkaar geplaatst zijn en dat de traagheid der bewegingen, die zij volbrengen, slechts schijnbaar is. In de meest verwijderde gewesten der Schepping heerscht dus geene doodsche rust; ook daar is afwisseling en beweging, gelijk wij die in de ver- schijnselen aan de oppervlakte der aarde, ja zelfs in iederen water- droppel kunnen waarnemen. De beide sterren, waaruit eene dubbelster bestaat, hebben veelal niet dezelfde lichtsterkte. De minder heldere of kleinere wordt dan de Begeleidei* van de grootere genoemd. Bij vele is ook een onderscheid in de kleur waar te nemen. Bij eenige is de hoofdster wit en de begelei- der blauw, of de hoofdster geel en de begeleider groen of rood. Van sommige hebben ook beide dezelfde kleur. Indien de afstand van eene dubbelster tot de aarde, de omloopstijd van het sterrenpaar en de grootte en ligging der baan bekend zijn, die de begeleider om de hoofdster beschrijft, dan kan ook de massa van beide Worden berekend. Reeds vroeger had men vermoed dat de ster Procyoti, in het sterrenbeeld de Kleine Hond dubbel zou zijn, (uithoofde van de uiterst geringe verplaatsing, die zij ondergaat). Na vele vergeef- sche pogingen gelukte het Struve, bij Petersburg, om de uiterst licht- zwakke begeleider te zien. Door Auwers werd daarna berekend dat de massa van Procyon omstreeks 80 en die van den begeleider 8 malen die van onze zon overtreft. Het zijn echter niet alleen de dubbelsterren, die ons in de omwen- telingen, die zij volbrengen, voorbeelden van beweging opleveren, want

-ocr page 31-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 13

		de vaste sterren dragen geheel te onrechte dezen naam. Door verbete- ring der instrumenten en vooral door de nauwkeurigheid, die men aan de waarnemingen gaf, bleek het spoedig, dat sommige sterren een eigene beweging hebben en, naar mate men het onderzoek verder uitstrekte, blijkt dit voor een grooter aantal. Men moet dus aannemen, dat alle sterren en ook onze zon zich in de hemelruimte verplaatsen, ofschoon dit voor het ongewapend oog onmerkbaar is. §6. Algemeen bekend is de breede, zwak lichtende gordel, die wij, bij heldere lucht, aan den nachtelij ken hemel ontwaren en die, sedert de vroegste oudheid, den naam van Melkweg draagt. Deze gordel omvat den geheelen hemel en verdeelt dien in twee eenigszins ongelijke helf- ten. De breedte van den Melkweg is op verschillende plaatsen zeer on- derscheiden, doch, daar zijne grenzen slechts flauw zijn afgeteekend, ook moeielijk met juistheid aan te geven. In het sterrenbeeld de Zwaan verdeelt hij zich in twee armen of takken, die zich verder weder ver- eenigen; doch deze vereeniging is in onze streken niet zichtbaar. Builen- dien heeft de Melkweg verschillende gedeelten, die als takken uitloopen. Op enkele plaatsen zijn daarentegen openingen waar te nemen. De helderheid van het licht, dat ons van den Melkweg toestraalt, is op onderscheidene plaatsen zeer verschillend. In het algemeen is zij het grootst op die plaatsen waar hij het smalst is; overigens is h�t licht onregelmatig en als bij plekken verspreid. Met het ongewapend oog ontwaren wij reeds dat de Melkweg zeer rijk aan sterren is; doch richt men naareenigge- deelten daarvan een kijker, dan blijkt het aanstonds, dat de sterren al- daar als opeengedrongen zijn. Naarmate men echter een beteren kijker hiertoe bezigt, ontdekt men meer en meer sterren, zoodat men tot het besluit moet komen, dat de Melkweg geheel uit sterren bestaat, die, deels door hare schijnbare onderlinge nabijheid, deels door hare lichtzwakte, met het ongewapend oog niet van elkander kunnen worden onderscheiden en dus een schemerachtig licht veroorzaken. Het aantal sterren, dat met kij- kers in den Melkweg kan worden gezien, is ontelbaar, zoodat men tot schat- tingen, volgens bepaalde regelen in het werk gesteld, zijne toevlucht heeft genomen. De beroemde Herschel (de oudere) begrootte naar zoo- danige schattingen het getal der sterren van den Melkweg op 18 milli- oen. Die lichtende gordel, die onze heldere nachten siert en zich als een blinkende nevel aan ons oog vertoont, is dus eene verzameling van schit- terende hemellichamen, van zonnen die uit zich zelve licht bezitten en

-ocr page 32-



		14 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING misschien op lallooze andere hemelbollen hare koesterende stralen uit- gieten. Een meer opzettelijk onderzoek van den Melkweg heeft ons daaren- boven veroorloofd een dieperen blik te slaan in de inrichting van het zichtbare heelal. Door dit laatste verstaan wij de ruimte, die alle hemel- lichamen omvat, welke door het gewapend oog kunnen worden waar- genomen. De meest oppervlakkige beschouwing van den hemel toont ons namelijk, dat de sterren zeer onregelmatig in de ruimte verdeeld schijnen. Op som- mige plaatsen vindt men ze slechts spaarzaam verbreid, terwijl zi) op andere als bijeengedrongen schijnen, ofschoon zij in werkelijkheid nog op verbazende afstanden van elkander staan. Naarmate men den Melkweg nadert, staan in het algemeen de sterren dichter op��n, terwijl zij in den Melkweg zelf zich, door haar groot aantal, als eene matte schemering vertoonen. Er zijn slechts twee verklaringen hiervan mogelijk. De he- melruimte moet of in de richtingen, waarin zich weinig sterren vertoo- nen minder doorschijnend zijn, zoodat het licht der aldaar geplaatste sterren niet tot ons doordringt, �f do sterren zijn ongelijkmatig aan den hemel verdeeld. De eerste is, om verschillende redenen, niet waarschijn- lijk, zoodat de tweede aannemelijker is en, indien deze waarheid bevat, dan is het althans mogelijk om eenigermate de inrichting van hetzicht~ bare heelal te leeren kennen. Neemt men namelijk aan dat de onderlinge afstanden tusschen de sterren ten naastenbij aan elkander gelijk zijn, dan zien wij in den Melkweg door eene dichtere sterrenlaag henen, dan in de overige gedeelten des hemels. Indien de Melkweg overal eene ge- lijke breedte had en de sterren waren daarin schijnbaar overal even dicht bij elkander geplaatst, dan zouden wij hieruit kunnen besluiten, dat zij in eene ruimte geplaatst zijn, die met een platten ring te ver- gelijken ware en dat wij nagenoeg in het midden daarvan geplaatst zijn. Want even als wij, door eene dunne nevellaag ziende, naar boven daar- van weinig ontdekken, maar nader bij den gezichteinder ons oog niets dan nevel ontwaart, zoo zullen wij ook des te meer sterren moeten zien, naarmate wij onze blikken meer naar den Melkweg richten, totdat wij, naar. dezen ziende eene dikke laag van sterren ontmoeten. Deze voor- stelling komt niet juist met de waarneming overeen. De Melkweg is na- melijk niet scherp begrensd en hij is, gelijk wij zagen, in twee armen of takken verdeeld. De vorm van den Melkweg komt dus meer overeen met di� eener zeer platte schijf, of liever van een breeden ring, waarvan de randen zijn afgerond en die daarenboven gedeeltelijk in twee platte stukken gespleten is. Daar wij nu nabij het midden, of aan den binnen-

-ocr page 33-



		15
		TOT DE OVERIGE HEMELL1CAMEN.


		rand van dezen ring zijn geplaatst, zien wij den Melkweg als een gordel den hemel omspannen, die zich in twee takken verdeelt, welke zich verder weder vereenigen. Deze beschouwingen zijn niet boven alle bedenkingen verheven. Zij zijn echter op langdurige onderzoekingen der sterrenkundigen gegrond en kunnen een denkbeeld geven van de stoute pogingen, die het ver- nuft der stervelingen gewaagd heeft, om de wonderen der Schepping te ontraadselen. §7 Onder zeer gunstige omstandigheden, kan men met het ongewa- pend oog enkele plaatsen aan den hemel onderscheiden, die sterker dan de donkere grond des hemels verlicht zijn. Door middel van een kij- ker, ontdekt men een veel grooter aantal en zij vertoonen zich dan als flauw lichtende wolkjes. Men heeft ze, om haar uiterlijk aanzien, den naam van nevelvlekketi gegeven. Het getal der nevelvlekken, dat men aan den hemel heeft opgespoord, bedraagt omstreeks drie duizend. Zij ver- toonen zich van allerlei vorm en grootte. Sommige zijn zeer uitgebreid, doch zoo zwak van licht, dat men ze alleen door de beste kijkers kan ontwaren. Andere zijn kleiner en bezitten dan gemeenlijk meer licht- sterkte, maar zijn niet scherp begrensd. Men vindt ze van allerlei ge- daanten, als ronde, ovale, ringvormige en zelfs zeer onregelmatig, of als ineen gewonden spriralen; vele loopen in takken of verlengsels uit. De meest regelmatige vertoonen zich het kleinst. Eenige zijn op eene merkwaardige wijze met sterren verbonden, zoodat bij sommige eene ster in het midden staat, bij andere meer nabij den rand des nevels; enkele hebben zelfs twee sterren. Vele nevelvlekken vertoonen zich, door sterk vergrootende tel�sco- pen beschouwd, niet meer als nevelachtige massa\'s, maar men kan dui- delijk onderscheiden dat zij uit eene groote menigte van sterren bestaan, die, even als de sterren in den Melkweg, zich gezamenlijk om hare on- derlinge nabijheid slechts als lichtende nevels vertoonen. Men noemt ze daarom oplosbare nevelvlekken of stwrenhoopen. Het getal der oplosbare nevelvlekken is steeds toegenomen naarmate men betere teleskopen ge- bruikte en men heeft daarom het vermoeden geuit dat alle nevelvlekken oplosbaar zouden zijn, dat is dat zij uit verzamelingen van sterren zou- den bestaan. Dit vermoeden is echter niet bevestigd, daar er nog vele zijn, die door de meest vermogend gezichtkundige werktuigen, die wij bezit- ten, niet in sterren kunnen worden opgelost. Er zijn enkele sterrenhoo-

-ocr page 34-



		16 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

		pen die men met het ongewapend oog reeds als zoodanig kan herken- nen zooals het Zevengesternte of de Pleiaden en de nevelvlek in het sterrenbeeld Orion. In het zevengesternte ontdekt men des te meer ster- ren naarmate men van betere kijkers gebruik maakt. Door Wolff te Z�- rich zijn daarin 399 sterren waargenomen, tusschen de 3^e en 44* grootte. Daar wij van den afstand der nevelvlekken of sterrenhoopen weinig weten, kunnen wij ook met weinig zekerheid over hunne uitge- breidheid oordeelen. Men heeft echter grond om te vermoeden, dat de sterrenhoopen niet zoo uitgebreid zijn als het gezamenlijk stelsel, dat onze melkweg uitmaakt, maar dat, bij sommige althans, in eene betrekkelijk kleine ruimte eene menigte zonnen zijn bijeen geplaatst. De nevel- vlekken en sterrenhoopen behooren tot de prachtigste, maar tevens tot de raadselachtigste voorwerpen van den sterrenhemel. Voor eenigen tijd hebben de sterrenkundigen een nieuw middelvan onderzoek erlangd in de dus genoemde Spectraal-analyse die, door de nasporingen van Kirchhoff en Bunsen, een hoog belang heeft verkregen. Deze beide geleerden hebben namelijk aangetoond, dat men door ontle- ding van het licht, dat van verschillende lichtbronnen uitstraalt, die meeste bestanddeelen kan leeren kennen, die daarin in dampvorm voorkomen. Het onderzoek der nevelvlekken is eerst sedert korten tijd aangevan- gen. Het heeft tot het vermoeden geleid, dat de niet oplosbare nevel- vlekken uit gloeiende ] gasmassa\'s bestaan, terwijl het licht der oplos- bare meer overeenkomst heeft, met dat wat. van gloeiende vaste licha- men uitstraalt. Een voortgezet onderzoek zal dienaangaande zeker nog meerdere bij- zonderheden aan het licht brengen. §8. Te midden van die millioenen sterren, die wij hebben beschouwd, is er eene, die zich noch door glans, noch door grootte van de overige onderscheidt. Rondom haar zweven eenige stofjes in bijna cirkelvormige banen, terwijl rondom sommige van deze laatste weder kleinere stofjes in dergelijke banen omloopen. Die onaanzienlijke ster is onze zon; die stofjes, die rondom haar loopen, zijn de planeten met hare wachters of manen. Eene daarvan is onze aarde met hare maan. Bovendien zweven nog andere zeer ijle lichamen in meer langwerpige banen rondom de zon, namelijk de kometen en waarschijnlijk zijn er nog millioenen andere die, ofschoon slechts nu en dan opgemerkt, rondom de zon omloopen, Deze lichamen behooren te zamen tot een geheel dat men het zonne- of planetenstelsel noemt.

-ocr page 35-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 17

		De zon is de beheerscheres van dit stelsel: want, zij is niet slechts in het midden daarvan geplaatst, maar hare massa overtreft 750 malen die van alle planeten te zamen genomen. Bovendien ontvangen alle van haar licht en warmte: want alle planeten zijn donkere lichamen, die alleen kunnen worden gezien, omdat zij door de zon verlicht wor- den. Indien de planeten alleen aan de aantrekkende kracht der zon gehoorzaamden, zouden zij naar haar toe getrokken en met ver- snelde vaart op hare oppervlakte nederstorten. Elk lichaam echter, dat in beweging is, gaat in dezelfde richting en met dezelfde snelheid voort, tenzij daarin, door eenige oorzaak, verandering worde gebracht. Men heeft dit onvermogen der lichamen om hun toestand � he\'zij van rust, hetzij van beweging � te veranderen, traagheid of volhardings- vermogen genoemd. Ten gevolge van deze eigenschap der stof, trachten de planeten zich steeds in richtingen Ie bewegen, welke loodrecht zijn op de lijn, die hare middelpunten met dat der zon verbindt en zij zou- den zich meer en meer van de zon verwijderen; dat is: zij zouden van haar wegvlieden, gelijk de steen uit den slinger; van daar den naam van middelpuntvliedende kracht. Door de aantrekking der zon worden zij echter voortdurend hierin verhinderd en, door de samenwerking dezer beide krachten, beschrijven zij ellipsen, die slechts weinig van cirkels verschillen. Daar de zon in ��n der twee brandpunten van elk dezer ellipsen gelegen is, hebben alle planetenbanen ��n brandpunt met elkander gemeen. De vlakken, waarin die onderscheiden banen gelegen zijn, verschil- len niet zeer veel in richting met elkander en hel verdient zeer de aan- dacht dat alle planeten zich langs hare banen in ��ne zelfde richting om de zon bewegen: namelijk van het Westen naar het Oosten. De grootte dezer loopbanen is echter zeer verschillend: want de meest verwijder\'\'e planeet bevindt zich gemiddeld 78 malen verder van de zon, dan die, welke het naast bij haar is geplaatst. Wij zullen deze planeten eenigszins nader beschouwen. � Tot nog toe hield men het er voor dat de planeet Mercurius het dichtst bij de zon was geplaatst. Bij verschillende gelegenheden echter heeft men eene kleine, zwarte stip langzaam voorbij de zon zien trekken, en daarom vermoed dat dit eene planeet zou zijn, waarvan de loopbaan binnen die van Mercurius ligt. Bovendien ondergaat Mercurius in haren loop rondom de zon storingen, die alleen kunnen worden verklaard uit de aanwezigheid van eene nog onbekende planeet. De bedoelde overgangen zijn waargenomen in 1802, 1839, 1849, 1859, 1862 en het laatst in 1876. Leverrier heeft, uit de beste daaromtrent gedane waarnemingen, 2

-ocr page 36-



		18
		DE AARDE BESCHOUWD tN BETREKKING


		voorloopig berekend wanneer zij weder voorbij de zon zal gaan en dan zal haar bestaan kunnen worden bevestigd. In afwachting hiervan, heeft hij aan deze hypothetische planeet den naam \\ulkanus gegeven. Op deze zou dan, in rangorde van afstand, Mercurius voigen; daarop volgt Venus; dan de Aarde; vervolgens Mars. Op deze volgt een groot aantal van zeer kleine planeten, op niet veel verschillende afstanden van de zon geplaatst. Men noemt ze wel Asterolden of Planetolden, omdat ze, wegens hare geringe grootte, niet in gelijken rang kunnen worden geplaatst met de overige planeten. Alle werden in den loop dezer eeuw ontdekt. Men kent er 169, doch hoogstwaarschijnlijk is haar aantal veel grooter. Zij maken als het ware eene afzonderlijke groep uit en hare banen beslaan in het planetenstelsel eene plaats, waar men weleer ��ne enkele planeet zoude verwachten. Op deze volgen, in steeds grootere banen omloopende, de planeten Jupiter, Saturnits, Uranus en Neptunus. De tijd, dien elk dezer planeten noodig heeft, om ��nmaal rondom de zon te loopen, is zeer verschillend en wel des te langer, naarmate zij verder van de zon verwijderd zijn. Mercurius volbrengt haren loop in bijna 88 dagen. Zij staat 1 mil- lioenen Duitsche geographische mijlen van de zon af. Zij is eene kleine planeet, welker inhoud slechts 0,06 van die onzer aarde bedraagt, ter- wijl hare massa 0,08 van die der aarde is. Venus verschilt slechts weinig in grootte met de aarde, daar hare middellijn 0,95 en haar inhoud 0,87 van die der aarde bedraagt. Deze planeet is gemiddeld 15 millioenen mijlen van de zon verwijderd en doorloopt, hare baan in \'224³/4 dag. Even als de aarde, wentelt zij om hare as, en wel in 23^l/2 uren, zoodat de lengte der dagen aldaar slechts weinig van de onze verschilt. Daar de Aarde, van de zon af gerekend, op deze planeten volgt, sluit hare baan die dezer beide eerste in. Zij worden daarom binnen-planeten genoemd, in tegenstelling met die, welker banen die der aarde omvat- ten, en buiteti-planeten worden genoemd. Somtijds kunnen de binnen- planeten met betrekking tot de aarde, zoodanig geplaatst zijn, dat zij zich tusschen haar en de zon bevinden. In dezen stand keeren zij hare donkere zijde naar ons toe. Zij zijn dan, zelfs voor het gewapend oog, onzichtbaar, behalve op den tijd waarop zij juist tusschen de aarde en de zon doorgaan. Zij vertoonen zich dan als gitzwarte, ronde vlekken, die zich langs de zon schijnen te bewegen. Zij kunnen zich, met be- trekking tot de aarde, ook aan den anderen kant der zon bevinden; dan keeren zij hare verlichte oppervlakte naar de aarde. Zij vertoonen zich dan in de nabijheid der zon, doch zijn in dien stand voor het bloote

-ocr page 37-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 19

		oog niet waar te nemen, omdat zij zich dan in de zonnestralen ver- bergen. Zijn deze planeten in die gedeelten harer banen, waarin zij zich het verst van de gemelde standen bevinden, dan vertoonen zij door een kijker eene sikkelvormige gedaante, welke met die der maan, omstreeks de kwartierstanden overeenkomt. Zij gaan dan eenigen tijd v��r de zon op, of na haar onder. In den eersten stand wordt Venus morgenster, in den tweeden avondster genoemd. Venus kan zich met zoodanigen glans vertoonen, dat zij zelfs bij dag voor het bloote oog zichtbaar is. De Aarde volgt, in rangorde van afstand tot de zon, op Venus. Zij is gemiddeld 19.918.240 D.G. mijlen van de zon verwijderd, of, met andere woorden: die afstand is 23.176 malen grooter dan de straal dei^- aarde. Hare middellijn bedraagt 1712 mijlen. De gemiddelde dichtheid der aarde is 5,50 malen grooter dan die van zuiver water. Zij wentelt in 24 uren ��nmaal om hare as, met eene volmaakt, eenparige snelheid, tevens be- weegt zij zich in de hemelruimte zoodanig, dat zij in 365 dagen, 5 uren, 48 minuten en 47 seconden, ��nmaal rondom de zon loopt. Hare omwentelingsas, blijft steeds naar dezelfde punten des hemels gericht en het. schijnt ons toe, alsof de hemel zelf om deze as wentelt. De punten, waar de verlengde as der aarde den hemel ontmoet, worden daarom de polen des hemels genoemd. Met betrekking tot de oppervlakte der aarde heeft hare as, en dus ook de polen, een onveranderlijken stand. De planeet Mars beweegt zich in eene baan, welke die der aarde insluit. Zij staat 31 millioenen mijlen van de zon verwijderd en volbrengt haren loop om dit hemellichaam in bijna 687 dagen. Hare middellijn is 938 mijlen: dat is ruim de helft van die der aarde, terwijl haar inhoud 0.16 en hare dichtheid 0.17 van die der aarde bedraagt. Zij wentelt, in iets meer dan 24 uren, ��nmaal om hare as. Door goede kijkers heeft men op deze planeet vlekken opgemerkt, die donkerder zijn dan het overige gedeelte harer oppervlakte; doch in den omtrek van hare polen vertoonen zich andere vlekken, die sneeuwwit zijn, en regelmatig veran- deren. De uitgestrektheid daarvan neemt af of toe, naarmate de zon meer of minder de pool beschijnt, rondom welke zij zich bevinden en men heelt daarom, niet ten onrechte, het vermoeden geuit dat het sneeuwvlak- ten zijn, die, onder den invloed der zonnestralen, afnemen en, bij gemis daarvan, worden vergroot. Indien wij de aarde van uit een verwijderd standpunt konden waarnemen, zou hare oppervlakte een dergelijk ver- schijnsel vertoonen. Wij zijn echter niet gerechtigd om aan te nemen dat de stof, die op de planeet Mars deze vlekken veroorzaakt, met het ijs of de sneeuw op onze aarde overeenkomt.

-ocr page 38-



		20 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING Op Mors volgt eene menigte van kleine planeten, waarvan de loop- banen niet zeer veel in grootte verschillen. Zij werden alle in den loop van deze eeuw ontdekt en gedurig worden er nog gevonden, die tot deze groep behooren. Tot heden (April 1877) kent men er 469. Ook aan deze planeten heeft men namen gegeven, die aan de mythologie, de plaats der ontdekking, enz., zijn ontleend. Meestal worden zij door getallen aan- geduid, die de rangorde van den tijd der ontdekking aangeven. Van de natuurlijke gesteldheid dezer kleine planeten weten wij bijna niets: door de grootste kijkers gezien, vertoonen zij zich als stippen; in uiterlijk aanzien onderscheiden zij zich niet van de kleine vaste sterren, die bij duizendtallen aan den hemel zijn geplaatst en alleen door de plaatsverandering verraden zij zich als planeten. Zij zijn alle veel kleiner dan onze maan. Ofschoon wij aangaande deze groep van kleine pla- neten weinig meer weten, dan hetgeen op de grootte, den vorm en de ligging van hare banen betrekking heeft, is zij toch hoogst merk- waardig: zij heeft de denkbeelden, die men zich vroeger van het pla- netenstelsel vormde, aanmerkelijk gewijzigd: want wij leeren dat het aantal der hemellichamen, dat tot ons stelsel behoort, waarschijnlijk zeer aanzienlijk is, waarvan wij nog slechts de grootere kennen. Wanneer wij ons steeds verder van de zon verwijderen, ontmoeten wij, op een ruim vijfmaal grooteren afstand, dan die, waarop de aaide van haar geplaatst is, de grootste planeet van ons planetenstelsel: Jupiter. Deze bol, welks middellijn ruim 11 malen grooter is dan die der aarde en welks massa 338 malen die der aarde overtreft, vertoont zich, door een kijker, als eene schijf van aanmerkelijke grootte. Hare oppervlakte heeft, gewoonlijk twee onregelmatige, evenwijdige, donkere strepen, tus- schen welke eene lichtere streep is geplaatst. Somtijds vertoonen zich nog meerdere strepen, die gedurig veranderingen ondergaan. De planeet wentelt met eene groote snelheid om hare as, en wel ��nmaal in 9 uren 55 minuten, zoodat hare dagen slechts kort zijn. De planeet Saturnus is een der merkwaardigste voorwerpen van ons zonnestelsel: want, behalve dat zij, even als de overige planeten, bolvormig is, wordt zij omgeven door een zeer platten, doch breeden ring, die op eenigen afstand van het lichaam der planeet verwijderd is, en dus vrij om haar heenzweeft. Deze ring vertoont zich, door een goeden kijker gezien, in twee of meer ringen verdeeld. Door de binnenste daar- van kan men het lichaam der planeet nog onderscheiden, zoodat het schijnt, alsof dit gedeelte doorschijnend ware. Het is echter, zoowel op theoretische gronden als volgens de waarnemingen, waarschijnlijker dat de ringen van Saturntts niet uit samenhangende massa\'s bestaan, maar

-ocr page 39-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 21 uil ontelbare niet samenhangende stukken, die met verschillende snel- heden, naar gelang van hunne afstanden van de planeet, rondom haar loopen. De planeet zelve vertoont zich op hare oppervlakte omgeven door eenige donkere banden, waarin nu en dan veranderingen plaats hebben. Saiurnus is gemiddeld 9\'/₂ malen verder van de zon geplaatst dan de aarde, of op 197\'/^ millioenen mijlen; zij heeft 29\'/» jaar noodig om ��n- maal hare baan te doorloopen, maar hare aswenteling is daarentegen zeer snel, want zij behoeft voor ��ne omwenteling slechts 10\'/₄ uur. De mid- dellijn van Saturnus is bijna 10 malen grooter dan die der aarde; haar inhoud overtreft die der aarde 906 malen; doch deze planeet bestaat uit eene stof, die bijna 8 maal ijler is, dan die der aarde. Vranus, die, na hare ontdekking in het laatst der voorgaande eeuw, gedurende omstreeks vijftig jaren voor de uiterste planeet van ons zon- nestelsel werd gehouden, is ruim 19 malen verder van de zon verwij- derd dan de aarde. Haar middellijn is bijna 4.2 maal en hare massa bijna 1472 malen grooter dan die der aarde. Deze planeet loopt in ruim 84 jaren ��nmaal om de zon. Voor het bloote oog vertoont zij zich als eene nauwelijks zichtbare ster, en, zelfs door de beste kijkers, doet zij zich slechts voor als een cirkelvormig schijfje, zonder dat men, tot nu toe, eenige oneffenheid of vlek daarop heeft kunnen waarnemen. Wij hebben vroeger (pag. 17) gezien dat de planeten door de aan- trekking der zon in hare banen worden gehouden, en dat deze laatste, door hare overwegende massa, het geheele planet.enstelsel beheerscht De planeten trekken elkander echter ook wederkeerig aan, doch deze aantrek- king is zeer gering, in verhouding tot die der zon: eene planeet kan slechts, eene betrekkelijk geringe storing in den loop eener andere te- weeg brengen, terwijl zij wederkeerig door andere in haren loop wordt gestoord; de grootte dezer storingen kan echter nauwkeurig berekend worden. Reeds korten tijd na de ontdekking der planeet Vranus bespeurde men in haren loop eenige onregelmatigheid en wel eene grootere dan door de aantrekking der naaste, groote planeten Saturnus en Jnpiter kon worden veroorzaakt: dit bracht sommigen op het denkbeeld dat eene nog onbekende planeet hiervan de oorzaak zou zijn. Het bleef echter jaren lang bij dit vermoeden, totdat twee toen nog jonge sterrenkundigen, Adams te Cambridge en Leverrier te Parijs, in 1847 pogingen aanwen- den om dienaangaande meer aan het licht brengen; het gelukte hun in- derdaad om, onafhankelijk van elkander, de plaats aan den hemel aan te wijzen, waar de storende, toen nog onbekende planeet zich moest ophouden, hare massa en de ligging van hare baan te bepalen. Hare werkelijke

-ocr page 40-



		22 DE AAKDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

		opsporing aan den hemel behoefde slechts het zegel op dit schoone on- deizoek te drukken. Deze bevestiging bleef dan ook niet achter: want Challis te Cambridge en Galle te Berlijn vonden haar, ter plaatse waar zij zich_; volgens de berekeningen der beide eerstgemelde sterrenkundigen, moest bevinden. Men heeft haar Neptunus genoemd. Van hare natuur- lijke gesteldheid weten wij niets: want, zelfs door de beste kijkers, ver- toont zij zich slechts als eene kleine stei. Op een afstand, die 30 malen grooter is dan die, waarop de aarde van de zon zich bevindt, doorloopt deze planeet in 164³/₄ jaren hare baan. Voor haar vertoont de zon zich slechts als eene groote ster: want het licht, dat zij van haar ontvangt, is bijna duizend malen zwakker dan bij ons op aarde. Wanneer wij het planetenstelsel in zijn geheel overzien, dan blijkt het, dat de planeten, met betrekking tot hare grootte, in drie hoofdgroe- pen kunnen worden verdeeld: 1 ° Groote planeten; tot deze behooren de verst van de zon verwijderde: Jtipiter, Salumus, Uranus en Neptunus. 2°. Planeten van kleinere afmetingen, die het dichtst bij de zon zijn geplaatst; hiertoe behooren: Mercurius, Venus, de Aarde en Mars. 3°. Zeer kleine planeten, die tusschen deze beide groepen zijn geplaatst, waarvan wij er thans reeds 1G9 kennen. In de opvolging der grootte van de planeten, in verhouding tot hare afstanden tot de zon, vinden wij dus geen regel. Eenige planeten worden in haren loop door andere hemelbollen, als satellieten, wachters of manen, vergezeld, die alle veel kleiner zijn dan de hoofdplaneet, waartoe zij behooren. Onze Aarde heeft er ��n: namelijk /fr-a^-�e Maan,/Jupiter vier; Saturnus acht; Uranns vier en Neptunus ��n. Deze satefli eten bewegen zich om hunne hoofdplaneten in dezelfde richting, waarin deze zich om de zon bewegen: namelijk van het Westen naar het Oosten. Hiercp maken alleen de twee uiterste wachters van Uranus eene uil zondering: want deze bewegen zich in eene tegenovergestelde richting.

		Behalve de tot hiertoe beschouwde vaste steiren, planeten en ma- nen, is er in de oneindige ruimte van het heelal eene menigte van zeer \'ijle lichamen, die slechts onder bijzondere omstandigheden zichtbaar worden: namelijk dan, wanneer zij genoegzaam tot de zon en de aarde naderen: deze zijn de Kometen. Door de aantrekkingskracht der zon worden vele genoodzaakt om minstens ��nmaal tot haai^- te naderen, waarbij zij van loop veranderen en de meeste weder in de oneindige ruimte hare banen vervolgen. Andere worden door de aantrekking der zon gedwongen

-ocr page 41-



		23
		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN.

		om, even als de planeten, gesloten kromme lijnen rondom haar te be- schrijven en behooren dus, voor korteren of langeren tijd, tot ons zon- nestelsel. Dit hangt af van de richting en den afstand, waartoe zij tot de zon naderen. Van de 700 kometen, van welke de ligging der banen berekend is, zijn er slechts 8, die meer bepaald tot ons zonnestelsel behooren; van deze zijn er 7, die een betrekkelijk korten omloops- tijd hebben. De elliptische banen van deze 8 kometen zijn veel meer lnngwerpig dan die der planeten, en, daar de zon in haar gemeenschap- pelijk brandpunt staat, bevinden zij zich nu eens zeer dicht bij haar, dan weer ver van haar af. Voor de kometen, die slechts ��ne enkele maal om de zon gaan, of zeer lange omloopstijden hebben, is het ver- schil in afstand waarop zij in de verschillende deelen harer baan tot de zon staan, nog veel grooter. De meeste komelenbanen onderscheiden zich bovendien van die der planeten door hare ligging, daar hare vlakken hoeken van allerlei grootte met het vlak van de aardbaan maken, som- migen zelfs van meer dan 90°, zoodat deze laatste in tegengestelde rich- ting als de planeten rondom de zon loopen De meeste kometen, die ons zonnestelsel bezoeken, zijn slechts door middel van kijkers en telescopen zichtbaar. Meestal vertoonen zij zich, wanneer zij worden ontdekt, als lichtende nevels, die veel overeenkomst hebben met nevelvlekken (pag. 15). Vele hebben eene dichtere of sterker lichtende kern. Uit de meeste kometen wordt, onder den invloed der zon, uit de kern een licht-omhulsel ontwikkeld, dat, alsof het door de zon wordt afgestooten, een staart vormt. Noch de kern, noch de staart maken het wezen dei^- komeet uit: want men heeft er waargenomen, waaraan de eene of de andere ontbrak. Sommige kometen waren van verbazend lange staarten voorzien: die van 1680 en 1811 hadden er van meer dan 20 millioen Duitsche geographische mijlen lengte. En- kele kometen hadden meer dan ��ne staart: die, welke in het jaar 1744 verscheen, had er zelfs zes, die zich als een waaier uitspreidden. De geheele komeet, zoowel de kern, als het omhulsel en de staart, bestaat echter uit een zeer ijle stof: want men kan, door alle ge- deelten heen, zelfs kleine sterren waarnemen. Als een tweede bewijs hoe ijl de staart der kometen is, kan onder anderen nog het volgende dienen: de komeet van 1861 had twee staarten; den 19^\'" en den 30"^enJuni van dat jaar, ging de aarde geheel door ��n dezer staarten, zonder dat er iets bijzonders werd opgemerkt, met uitzondering alleen van eene roodachtige kleur van den hemel, die in den avonil van den 30^,ten in Engeland en ook in Brazili� werd opgemerkt. Het licht der kometen is waarschijnlijk aan de zon ontleend, of wel, het wordt, onder den in

-ocr page 42-



		24 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

		vloed der zon, uit de komeet ontwikkeld: want zij lichten des te minder, naarmate zij zich verder van de zon verwijderen. Uit het medegedeelde is reeds op te maken, dat, ofschoon vele kometen, zelfs zonder den staait te rekenen, eene ruimte innemen, die veel grooter is dan die der aarde, hare massa toch uiterst gering is. Dit blijkt daarenboven uit den geringen storenden invloed, dien zij op den loop der planeten uit- oefenen. Het is daarentegen niet zonder voorbeeld, dat de loopbaan eener komeet zoodanig door den invloed van ��n of meer planeten, waar- langs zij moest trekken, gewijzigd werd, dat zij een geheel anderen vorm verkreeg, waarbij dan ook de omloopstijd der komeet werd veranderd. Het verdient echter in hooge mate opmerking, dat niet alleen deze loop- banen, maar ook de kometen zelve, somtijds � behalve de ontwikkeling van den staart � groote veranderingen ondergaan. De komeet van Biela, die een omloopstijd van 6\'/₄ jaren had, was reeds meermalen waargeno- men: namelijk in de jaren 1772 en 1805 en \'6, doch hare korte periode werd eerst in 182(3 opgemerkt. In het laatst van December 1845 zag Maury te Washington dat deze komeet zich in twee deelen had gesplitst en dat feit werd weldra door vele sterrenkundigen in Europa bevestigd. De al- dus verdubbelde komeet keerde in 1852 tot de zons-nabijheid terug en de afstand tusschen de twee deelen was grooter dan vroeger. In 18j9 kon de komeet niet worden waargenomen, wegens haren stand, metbe- trekking tot het punt, waar zich toen de aarde bevond. In 1866 was die stand echter zeer gunstig voor de waarneming, doch, in weerwil van alle aangewende pogingen, was de komeet niet te vinden. Er vertoonde zich echter, toen de aarde nabij het punt was, vanwaar zij het vlak van hare baan had doorsneden, een geheel ander verschijnsel, waarop wij pag. 27 terugkomen. Dit voorbeeld van eene dubbele komeet is niet het eenige, want: behalve dat men in de geschriften der Ouden en in de gedenk- boeken der Chinezen gewag daarvan vindt gemaakt, vertoonde er zich eene in het jaar 1860 in het zuidelijk halfrond, die mede dubbel was. Het aantal der kometen is onbekend. De geschiedenis maakt van meer dan vijfhonderd gewag, die voor het bloote oog zichtbaar waren. In de laatste jaren is gebleken dat de meeste slechts door kijkers kun- nen waargenomen worden, zoodat haar aantal veel grooter is. In den laatsten tijd zijn, door de onderzoekingen van onzen te vroeg overleden landgenoot M. Hoek, aangaande de kometenbanen en hare ligging in de hemelruimte, belangrijke bijzondei heden aan het licht ge" komen. Hoek heeft namelijk gevonden dat omstreeks dertig dier hemel- lichamen tot zes groepen kunnen teruggebracht worden, zoodanig dat de kometen, welke tot eene zelfde groep behooren, alle uit eenzelfde

-ocr page 43-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 25 uitstralingspunt der hemelruimte tol ons waren gekomen. Hiei door heeft hij zijne stelling, dat er stelsels van kometen zijn, waarvan de deelen, als afzonderlijke lichamen, jaren na elkander tot ons komen, zoo goed als bewezen. Het is waarschijnlijk � zooals pag. 27 zal blijken � dat er groote verzamelingen van zeer kleine lichamen (kometen-massa\'s) met geringe snelheid in de hemelruimte, ver van de sterren, rondzweven en dat, indien zij genoegzaam onder het bereik der zon komen, zij ��n of meermalen in eene ellips rondom haar loopen. Door de aantrekking der planeten, kunnen die loopbanen echter zoodanig worden gewijzigd, dat zij ons zonnestelsel weder verlaten om wellicht later om eene an- dere ster te gaan rondloopen. Wij hebben pag. 20 gezien dat, ter plaatse waar men, naar de gewone rangorde der afstanden gerekend, ��ne planeet zou mogen verwachten, zich integendeel eene groep van kleine hemellichamen, in door elkander geslingerde banen beweegt. Het is nu niet ongerijmd om aan te nemen, dat er meerdere zoodanige groepen tot ons planetenstelsel be- hooren, waarvan de afzonderlijke leden zeer uit��nloopende banen be- schrijven, banen die gedurig gewijzigd worden door hare onderlinge aan- trekking en die der planeten. Inderdaad ontwaren wij, op eiken helderen avond, eenige lichtende punten, die zich met eene groote snelheid verplaat- sen; zij zijn onder den naam van verschietende afvallende sterren of meteorie- ten bekend. Velen daarvan hebben eene aanmerkelijke schijnbare middellijn en vertoonen zich met een glans, welke die der planeten Jupiter en Vetius overtreft; andere daarentegen zijn nauwelijks voor het bloote oog zichtbaar. De helderste worden ook wel vuurbollen genoemd en zijn waarschijnlijk slechts van de vallende sterren onderscheiden, doordat zij dichter bij de aarde komen, of grooter zijn. Sommige door- loopen eene vrij lange baan langs den hemel en eenige barsten met een knal van��n. Niet zelden vallen deze massa\'s op aarde neder en worden dan a�rolithen of luchtsteenen genoemd. Zij dringen dan veelal een eind diep in den grond, en, wanneer zij spoedig na het nedervallen worden gevonden of uitgegraven, dan zijn zij nog warm of heet. Het verdient opmerking dat deze meteoorsteenen slechts van twee�rlei aard zijn, zoodat zij �f hoofdzakelijk uit ijzer �f uit verschillende steensoor- ten bestaan. Deze boden uit het heelal verkondigen hunne afkomst in eene taal, die wij nog niet goed verstaan; maar zij brengen ons geene stoffen aan, die wij niet reeds op aarde kenden. Sommige meteoor- steenen en ijzer-massa\'s hebben een aanzienlijk gewicht: in 1871 wer- �en door Nordenski�ld eenige meteooi ijzer-massa\'s in Gioenland ge-

		*

-ocr page 44-

DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

vonden, waarvan de zwaarste 49.000 kilo woog; eene andere woog
er 20.000, enz.

Men heeft meermalen beproefd om de baan, die de meteoorsteenen,
gedurende hunne zichtbaarheid doorloopen, te bepalen en, ofschoon de
waarnemingen, wegens de groote snelheid, waarmede deze lichamen zich
bewegen, niet zeer nauwkeurig overeenstemmen, is men echter eeniger-
mate geslaagd om de hoogte, waarop zij zich boven de aarde bevon-
den en de snelheid, waarmede zij zich voortbewogen, te bepalen. Vooral
heeft zich de hoogleeraar Heis sedert vele jaren met het onderzoek de-
zer hemellichamen bezig gehouden, waarvan wij eenige uitkomsten laten
volgen: van 32 vallende sterren en vuurbollen, die in Augustus 1858
gelijktijdig te Munster en op andere plaatsen werden waargenomen, be-
paalde Heis de hoogte bij het begin en het einde der zichtbaarheid. Van
alle vallende sterren, was de eerste grooter dan de laatste, zoodat zij allen
tot de aarde naderden. Het nauwkeurigst waren de volgende waarnemin-
gen: waarbij tevens de snelheid per seconde is opgegeven, die deze licha-
men hadden, met betrekking tot het middelpunt der aarde (geoncentrisch),
en die met betrekking tot de zon (heliocentrisch):


		Geocentrische	Heliocentrische
Hoogte.		snelheid	snelheid
Begin.	Einde.	in 1).	G. mijlen.	in D. G. mijlen.
167<	"/<		5	9\'/₄
46\'/,	27		&u	8%
«V,	16		8	6
15	12		6	4

Hieruit blijkt dat de snelheid, waarmede deze lichamen zich bewe-
gen, veel grooter is dan eenige andere op aarde. Zij komt overeen met
die, waarmede de aarde zich in hare baan beweegt.

In den laatsten tijd hebben Zezeoli en Schiaparelli te Milaan mede
hoogst belangrijke ontdekkingen aangaande het verband tusschen kometen
en vallende sterren gedaan. Wanneer men de schijnbaar zoo verschillende
wegen, die de vallende sterren aan den hemel doorloopen, op een tijd,
waarop er vele te zien zijn, in de gedachte verlengt en wel in tegenge-
stelde richting van hare bewegingen, dan komen deze, vrij nabij in ��n
punt samen. Zij komen dus uit eene zeilde streek der hemelruimle en
de schijnbaar zeer verschillende richting is dus slechts een gevolg der
perspectief. Het punt, vanwaar op dien tijd de vallende sterren uitgaan^
wordt het uitstralingspunl of de radiant genoemd. Er komen dus somtijds,
van ��n zelfde punt des hemels, tallooze lichamen langs de aarde. Overigens

-ocr page 45-



		27
		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN.


		loopen zij in ellipsen rondom de zon, en deze is in een der brandpunten daarvan geplaatst. Snijdt nu de baan van zoodanige metorieten- zwerm die der aarde en bevindt deze zich op dien tijd daar zeer nabij, dan ver- toonen zich ook zeer vele vallende sterren. Wij moeten ons dus de val- lende sterren voorstellen als lichamen, die in ontelbare menigte en van verschillende massa (sommige zelfs van weinige grammen gewicht) in langwerpige banen rondom de zon loopen en alleen zichtbaar worden, indien zij tot de aarde naderen, of in onzen dampkring doordringen. Zulke ringen van meteorieten hebben echter niet overal dezelfde dichtheid: in sommige deelen der baan zyn zij sterk op��ngehoopt, in andere daaren- tegen zeer verspreid. Zij worden waarschijnlijk lichtend en gloeiend door de wrijving, ten gevolge van de samendrukking der lucht, want, vol- gens de onderzoekingen van Delaunay en den Graaf de Saint Robert, kan, althans de zeer hcoge temperatuur der vuurbollen en haar uil- ��nspringen, hierdoor geheel worden verklaard. Vroeger (pag. 24) is reeds opgemerkt dat de komeet van Riela in 1846 zich in twee deelen splitste, die in 1852 nog verder van elkan- der verwijderd waren; dat zij in 1859 niet kon worden gezien en dat er, in het einde van 1865 en het begin van 1866, in weerwil van alle aangewende pogingen, geen spoor van te vinden was. In den herfst van 1872 moest de komeet weder zichtbaar zijn, doch ook toen werd zij vergeefs gezocht. Op den 27^,,e° November 1872 vertoonde zich echter eene ontelbare menigte vallende sterren: het was een ware vuurregen aan alle zijden des hemels. Om slechts ��n enkel bericht te vermelden: te Moncalieri werden, volgens Denza, door vier waarnemers in 6\'/, uren 33.400 vallende sterren geteld, terwijl er nog een zeer groot aantal aan de waarneming ontsnapte. Daar de komeet, volgens de bereke- ning, reeds vroeger door het punt der aardbaan was gegaan, waarop de aarde zich den 27**� November, tijdens den meteoorregen bevond, kon hei noch haar staart, noch haar omhulsel zijn, waardoor de aarde ging, maar een zwerm van deeltjes, die zich van haar had- den afgescheiden en nu afzonderlijk hare baan vervolgden. Deze mee- ning strookte volkomen met de plaats van het uitstra�ngspunt dei- meteoren en het bleek dus dat er een innig verband tusschen vallende sterren en deze komeet bestaat. Dit is door de latere onderzoekingen van Schiaparelli nog meer aan het licht gebracht: de loop van vele groe- pen van vallende sterren valt met banen van kometen samen. De vallende sterren zijn dus deelen, die zich van kometen hebben afge- scheiden en langs hare baan voortgaan. Sommige groepen van val- lende sterren zijn wellicht vroeger kometen geweest, die zich in zeer

-ocr page 46-



		28 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING vele deeltjes hebben ontbonden. Die zwermen van kleine lichamen hebben echter niet overal dezelfde dichtheid. Heeft zoodanige zwerm, die de aardbaan snijdt, een anderen omloopstijd dan de aarde om de zon, dan zal het kunnen gebeuren dat beiden tegelijkertijd door het snij- punt harer banen gaan; er zullen zich dan zeer vele vallende sterren vertoonen; snijdt de aarde dit punt ��n of meer jaren vroeger of later, dan kan de meteoren-zwerm zich op een of ander punt van hare baan bevinden en er zijn er dan weinig of geen: het verschijnsel is dus pe- riodiek, zoo werd b. v., telkens omstreeks 13 November, in 1799, in 1833 en in 1805 tot \'67 een buitengewoon groot aantal vallende sterren gezien; omstreeks die jaren viel het maximum en men meent daarom dat dit verschijnsel eene periode van omstreeks 3H jaren heeft. Omstreeks den 10^den Augustus vertoont zich een vrij groot aantal van vallende sterren, alsook op andere dagen van het jaar. Vermoedelijk komen er vele vallende sterren, evenals sommige vuurbollen � want de grens tusschen deze beide is moeielijk aan te geven � op aarde neder, doch in fijn verdeelden staat, en daarom onopgemerkt. Men moet ook de vallende sterren, of- schoon zij waarschijnlijk uit de oplossing van kometen in zeer vele deeltjes ontstaan, niet met de staarten van kometen verwarren. Het spectroscopisch onderzoek van het licht der kometen en hare staarten, door Pater Secchi te Rome en door Vogel te Bothkamp bij Kiel, duidde op eene groote overeenkomst tusschen dit licht en dat van gloeiende koolwaterstoffen en het verdient in hooge mate de opmerking dat, volgens de onderzoekingen van Akthur W. Wright, zoowel in de ijzer- als in de steenmeteorieten kooldioxyd, koolmonoxyd en waterstof voorkomen, welke gassen door verhitting kunnen worden uitgedreven. §»- De afstanden, waarop de planeten van de zon zijn geplaatst, zijn zoo groot, dat onze voorstelling daarbij veelal tekort schiet. Men kan zich echter eene duidelijke voorstelling maken van de verhoudingen, die er tusschen de afstanden der planeten tot de zon bestaan, en tevens van de betrekkelijke grootte dezer hemellichamen, indien men, in navolging van Herschel de jongere, het zonnestelsel op eene kleinere schaal voorstelt. Indien de zon eene globe ware van 6 decimeters (2 Engelsche voe- ten) middellijn, dan zou Mercurius de grootte van een mosterdzaad heb- ben, dat op 25 meters afstand van de globe is geplaatst. Venus zou wor- den voorgesteld door eene erwt, op 43 meters alstand; de Aarde insge- - »

-ocr page 47-



		29
		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN.


		lijks door eene erwt, op 66 meters; Mars door een grooten speldeknop op 100 meters afstand. De kleine planeten zouden kunnen worden aangeduid door zeer fijne zandkorrels, welker afstanden tot de globe van 115 tot 150 meters bedragen; Jupiter door een gewonen oranjeap- pel op 335 meters; Saturnus door een kleinen oranjeappel, op 610 me- ters; Uranus door eene groote kers, op 1250 meters en Neptunus door een pruim, geplaatst op 1980 meters of ongeveer 24 minuten gaans. De onderstaande figuur, geeft, op de helft der genoemde schaal, eene voor-

		stelling van de betrekkelijke grootte der planeten. Denkt men zich hierbij nog, dat eenige planeten door wachters of manen zijn vergezeld, die als zandkorrels van verschillende grootte daarom loopen en dan nog eene menigte van kometen, die op alle afstanden, zelfs ver buiten de baan van Neptunus, daarheen zweven, dan heeft men eene oppervlakkige voorstelling van ons zonnestelsel, waaraan slechts die myriaden van kleine lichamen ontbreken, die als vallende sterren voorbij onze aarde snellen, of wel, door haar aangetrokken, somtijds op hare oppervlakte neder vallen. Het zonnestelsel is in de hemelruimte niet in rust, maar verplaatst zich daarin met eene verbazende snelheid. De grootte dezer beweging is nog onbekend, doch verschillende berekeningen toonen aan, dat de zon, met hare planeten, zich in de richting beweegt naar het ster- renbeeld Hercules. i "

-ocr page 48-



		30 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

		§40. Het bestuur van ons zonnestelsel is naar den monarchalen vorm ingericht. De zon oefent, door hare geweldige massa, zulk een overwe- genden invloed uit, dat de onderlinge aantrekking der planeten, in ver- houding darrmede, van weinig beteekenis is en slechts geringe wijzigin- gen of storingen in haren loop daarvan het gevolg zijn. Tevens is de zon de bron van warmte en licht voor het geheele planetenstelsel. Hare middellijn is 108y₂ malen grooter dan die der aarde, waaruit men kan afleiden dat zij een 1.277.289 malen grooteren inhoud heeft dan de aarde. Men kan zich op de volgende wijze van de verbazende grootte van de- zen bol een denkbeeld vormen: de maan is 51.000 Duitsche mijlen van de aarde verwijderd; stelt men zich nu voor dat de aarde in het mid- delpunt der zon geplaatst ware, dan zou de maan, op denzelfden afstand van de aarde geplaatst als thans, nog binnen de zon hare baan kunnen beschrijven, terwijl er dan nog een groote afstand tusschen haar en de oppervlakte der zon zou overblijven. Kon men met de snelheid van een spoortrein, die 7 geographische mijlen in het uur aflegt, van het mid- delpunt der zon naar de oppervlakte van dit lichanm voortgaan, dan zou men meer dan 1\'/; ji>r daartoe noodig hebben. De massa der zon is 320.780 malen grooter dan die der aarde, waaruit men, in verband met. haar volumen, afleidt dat de dichtheid der zon slechts \'/« van die der aarde bedraagt; dat wil zeggen: indien de zon uit dezelfde stof be- stond, waaruit de aarde is samengesteld, dan zou zij eene ruim vier malen grootere aantrekking uitoefenen dan zij thans doet. Indien men de zon door een kijker beschouwt, die van een donker oogglas is voorzien, dan merkt men, bij een genoegzaam vergrootend vermogen, op dat hare oppervlakte a\'s uit een netwerk bestaat, waar- van de mazen met eene sterker lichtend\'3 stof zijn gevuld, zoodat zij een korrelig aanzien heeft. Op eenige plaatsen vindt men kleine, donkere dusgenoemde pori�n; bovendien neemt men bijna altijd vlekken op hare oppervlakte waar. Veelal schijnen deze vlekken zwart, omringd door een grauwen rand van eene onregelmatige gedr.ante. Haar aantal en hare uitgebreidheid is nu eens grooter, dan weder kleiner en zij verplaatsen zich vrij regelmatig. Zij komen aan den oostelijken rand te voorschijn, bewe- gen zich allengs naar den westelijken rand, verdwijnen daar en vele worden, na omstreeks 14 dagen, weder aan den oostelijken rand zicht- baar Zij bewegen zich meestal in nagenoeg evenwijdige richtingen en men heeft uit deze verschijnselen afgeleid dat de zon eene omwentelende

-ocr page 49-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 31

		beweging heeft. Daar sommige vlekken zich gedurende eene maand en langer vertoonen, heeft men getracht om, uit hare verplaatsing, den duur der omwenteling van de zon te bepalen. Men heeft echter bevon- den, dat de uitkomsten, daardoor verkregen, vrij veel uiteenloopen: want voor vlekken, nabij den evenaar der zon, vindt men omstreeks 25 dagen, voor vlekken, die tusschen de parallelcirkels van 35 en 45 graden voorkomen, daarentegen tusschen \'11 en 28 dagen, voor den duur van ��ne omwen- teling. Wij kunnen hieruit besluiten, dat de vlekken niet met het li- chaam der zon verbonden zijn en dat er, door de verplaatsing daarvan, aan hare oppervlakte geweldige bewegingen plaats grijpen. Bovendien heeft men in den laatsten tijd gevonden dat vele zonnevlekken zelve eene draaiende beweging bezitten. Wanneer de vlekken aan den ooste- lijken rand dei zon te voorschijn komen, of aan den westelijken verdwij- nen, dan wordt altijd het donkere gedeelte het laatst zichtbaar, of het verdwijnt aan de andere zijde het eerst. Hieruit volgt, dat die duistere gedeelten dieper gelegen zijn dan de omringende, grauwe rand en het buitenste, lichtende gedeelte van de oppervlakte der zon. Behalve don- kere vlekken, vertoont de oppervlakte van dit hemellichaam nog plaat- sen, die meer lichtend zijn dan het overige gedeelte: deze hebben meestal een ovalen vorm; men noemt ze zonnefakkels. De waarneming heeft ge- leerd dat zij zich boven het lichtend omhulsel of de photospheer der zon verheffen. Zij vertoonen zich, als zij in de nabijheid van den rand der zon komen, helderder dan de omringende deelen harer oppervlakte, omdat de lichtstralen, dio zij uitzenden, minder door de daarboven liggende laag of chromospheer worden opgeslorpt. Deze laag wordt op grooteren af- stand steeds ijler. Zoowel de fakkels als de eerstvermelde zonnevlekken, ondergaan gedurige veranderingen, in grootte en in gedaante. De zonne- vlekken vertoonen zich in sommige tijdperken veel menigvuldiger dan in andere. Een langdurig onderzoek heeft geleerd dat daarin eene periodieke toe- en afneming bestaat, waarvan de duur ongeveer elf jaren be- draagt. Reeds vroeger had men, bij gelegenheid van eene totale zonsver- duistering, opgemerkt dat, op het oogenblik waarop de donkere maanschijf zich juist voor de zon bevindt, zich langs den rand dier schijf hier endaar lichtende uitsteeksels, als vuurmassa\'s en vlammen vertoonen. Men heeft daaraan den naam van protuberansen gegeven. Later heeft Jansen eene methode gevonden, om deze verschijnselen, ook zonder dat er eene totale zonsverduistering plaats heeft, te kunnen waarnemen. Het is gebleken dat uit de photospheer de zon schier voortdurend geweldige uitbarstin- gen van vlammen plaats hebben. Deze bereiken eene hoogte boven hare

-ocr page 50-



		32 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING oppervlakte, die vele malen de middellijn der aarde overtreft en schie- ten, soms met eene snelheid van 150 kilometers per seconde, naar boven. Behalve deze protuberansen, merkt men, bij eene totale zonsver- duistering, nog een zilverwitten krans rondom de donkere maanschijf op, die aan de buitenzijde zwakker wordt. Deze behoort mede tot de zon; men heeft haar de Corona genoemd. Door de onderzoekingen van Kirchhoff en Bunsen heeft men, in de pag. 16 vermelde Spectraal-analyse, het middel verkregen om ook den aard van de bestanddeelen der zon te leeren kennen. Deze geleerden vonden dat in het omhulsel der zon zich gloeiend \\vaterstof- en stikstof- gas bevindt, en bovendien dampen van natrium, ijzer, koper, magne- sium., calcium, aluminium, zink, kobalt, nikkel, baryum, cadmium, chio- mium, mangaan, titaan en strontium, hetwelk door velen bevestigd is. De protuberansen worden hoofdzakelijk uit gloeiend waterstofgas ge- vormd. Men heeft zich zeer veel moeite gegeven om de temperatuur van de oppervlakte der zon te bepalen. De verkregen uitkomsten loopenech- ter zeer uit��n: volgens Pater Secchi zou zij niet veel lager dan 10 miilioen graden zijn. Ook Watf.rston meent dat zij 9 a 10 millioen graden is. Later vergeleek Secchi het licht van door een galvanischen stroom gloeiende koolspitsen en vond als temperatuur der zon slechts 133.680 en 16.968 graden. Ericson vond voor de temperatuur der zon 2.224.000 graden. Z�llner berekende hare temperatuur, volgens de kracht, waarmede de protuberansen naar boven schieten, op 40.690 tot 74.910 graden, terwijl hij, door eene andere berekening, gemiddeld 27.700 gra- den vond en voor de inwendige temperatuur 68.400 graden. Soret bere- kende uit zijne waarnemingen op den Mont-Blanc, dat de temperatuur der zonsoppervlakte ver boven 3.000 graden was en Violle vond, door vergelijking der zonnewarmte met die van gloeiend, gesmolten metaal, slechts 2.500 graden. Door Langley zijn, op het AUeghany-observatorium, waarnemingen gedaan aangaande de verhouding van de warmte-uitstraling der zonne- vlekken en die der photospheer; hij vond dat de vlekken slechts 0,54 en hare randen 0.80 maal zooveel warmte uitstralen als het vlekkelooze gedeelte der zon en komt tot het besluit, dat de invloed, die de zonne- vlekken, in jaren waarin zij veel of weinig voorkomen, op de tem- peratuur der aarde uitoefenen, niet meer dan 0,29 graden kan zijn. De waarnemingen aangaande het licht, dat de zon naar de aarde uitstraalt, leveren mede nog weinig overeenstemming op: zoo vond Wollaston

-ocr page 51-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 33 dat de zon 5.563 malen meer licht geeft dan eene kaars op 12 Engel- sche duimen � 3 decimeter� afstand; terwijl Secchi dit getal slechts op 1.450 stelde. In de maanden Februari, Maart en April vertoont zich, kort na zons- ondergang, en in October, v��r zonsopgang, nagenoeg aan het gedeelte van den horizont, waar de zon is ondergegaan, of opkomen zal, eene bleeke, zachte lichtschemering, die niet zeer scherp begrensd is, maar waarvan de randen onmerkbaar met de donkere kleur des hemels samen- smelten. Deze lichtschemering heeft eene nagenoeg driehoekige gedaante en zij helt op den gezichteinder, zoodanig dat zij zich omstreeks in de rich- ting van den dierenriem of zodiak bevindt. Men heeft daarom aan dit verschijnsel den naam van Zodiakaal-licht gegeven. Dit licht is, vooral in de warme gewesten der aarde, duidelijk waar te nemen, dewijl het daar meer loodrecht op den gezichteinder staat en de schemering er korter duurt dan bij ons. Het wordt aldaar gedurende het geheele jaarwaarge- nomen; doch vertoont zich daar meer in den vorm van een breeden gordel, die zich niet alleen tot boven het hoofd van den waarnemer, maar zelfs nog aan de tegenovergestelde zijde van den gezichteinder uit- strekt. Hieruit volgt, dat het zodiakaal-licht den vorm eener lens bezit, die zich tot voorbij de loopbaan der aarde uitbreidt. Er zijn, aangaande den aard van het zodiakaal-licht, vele vermoedens geuit, doch wij moeten bekennen nog weinig zekers daarvan te weten. Volgens waarnemingen van Arthur W. Wright te Newhaven (Connec- ticut) is het zodiakaal-licht van de zon afkomstig en wordt door vaste stoffen teruggekaatst. Deze zouden zeer kleine lichamen zijn � meteo- rieten (pag. 25) � welke rondom de zon loopen in banen, die naar den ecliptica samengedrongen zijn. §11. Wij hebben, in § 8, reeds eenige opgaven van den vorm en de grootte der aarde medegedeeld en gezien dat hare middellijn 1.719 Duitsche geographische mijlen, waarvan er 15 op ��n graad van den evenaar gaan, bedraagt. Hare afgeplat bolvormige gedaante is een bewijs voor de stelling, dat zij eenmaal in een vloeibaren toestand is geweest. Die afplatting is echter zeer gering: volgens de meest aangenomen uitkomst van de graadmetingen bedraagt zij \'/«»»; dat is: indien men het verschil tus- schen een aequatorialen straal en den polairen straal, door eerstgenoem- den deelt, dan verkrijgt men gemelde breuk. Bij eene globe van drie decimeters middellijn zou zij slechts ��n milimeter bedragen. 3 � *

-ocr page 52-



		34 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING Bij de invoering van het metrieke stelsel, heeft men aangenomen, dat de lengte van den meter ��n tienmilioenste zou zijn van de lengte van den meridiaanboog, van den evenaar tot de polen. Het aardquadrant zou dus eene lengte van 10.000.000 meters hebben. Latere metingen hebben geleerd, dat dit quadrant 10.000.856 meters bedraagt, zoodat de aangenomen meter omstreeks Vi₂ millimeter te kort is. Voorts vindt men, door bere- kening, dat de aequatoriale aardstraal 6.377.397,16 m. de polaire aard- straal 6.356.078,96 m. is; dat de oppervlakte 510.000.000 vierkante ki- lometers en haar inhoud 1.082.042.000.000 kubieke kilometers bedraagt. Om den weg van hare oppervlakte naar het middelpunt af te leggen, zou een voetganger, die onafgebroken voortging, 47³/₄ dagen noodig hebben. De dagelijksche wenteling der aarde om hare as heeft met eene volmaakt eenparige snelheid plaats en zij is dus eene natuurlijke maat voor den tijd. Zoowel bij deze omwenteling, als bij de voortgaande be- weging in hare baan, blijft de as denzelfden stand behouden, met be- trekking tot de sterren, zoodat deze lijn, indien men haar ter wederzijde verlengt, steeds dezelfde punten des hemels ontmoet. Er schijnt in deze bewering eene onjuistheid te zijn, omdat men zou verwachten dat de as, wanneer de aarde zich in verschillende gedeelten harer baan bevindt, ook, ofschoon zij niet van richting verandert, achtereenvolgens naar on- derscheidene deelen des hemels moet gericht zijn; strikt genomen is dit zoo en doorloopen de uiteinden der as, aan het hemelgewelf, eene baan, die met die der aarde overeenkomt. Indien men echter bedenkt, hoe verbazend groot de afstand der vaste sterren is (pag. 9), zoodat wij ons op denzelfden afstand ook het hemelgewelf moeten voorstellen, dan is de baan der aarde op dien afstand schier onmerkbaar en het schijnt ons toe dat de as steeds naar dezelfde punten des hemels gericht is. §12. Daar de aarde nagenoeg bolvormig is, kunnen wij, op welk gedeelte harer oppervlakte wij ons bevinden, gelijktijdig slechts de helft van het hemelgewelf zien. Door hare dagelijksche omwenteling, moet echtereene voortdurende verandering van den stand des hemels, met betrekking tot den gezichteinder, plaats hebben: boven het oostelijk gedeelte daarvan zullen zich voortdurend vroeger onzichtbare deelen verheffen, terwijl, aan de west- zijde, integendeel andere gedeelten zullen wegzinken en onzichtbaar worden. Daar deze beweging met eene volmaakt eenparige snelheid plaats heeft, en alle voorwerpen, die ons op aarde omringen, daarin deelen, was men, sedert de oudste tijden, zeer geneigd om zich, met de aarde, in

-ocr page 53-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 35 rust te denken en de waargenomen, schijnbare beweging der hemel- lichamen aan eene omdraaiing van den hemel, van het Oosten naar het Westen, toe te schrijven. De verschijnselen, die uit de dagelijksche omwenteling der aarde voortvloeien, verschillen echter, met den stand des waarnemers, metbe- trekking tot hare omwentelings-as. Konden wij ons juist op het eene uit- einde dezer as verplaatsen: bijv. op de Noordpool, dan zou dezelfde helft des hemels steeds voor ons zichtbaar blijven, terwijl de andere altijd beneden den gezichteinder aan ons oog bleef onttrokken. De stenen zou- den noch op-, noch ondergaan, maar dagelijks cirkels schijnen te be- schrijven, evenwijdig aan den gezichteinder, en wel: van delinker-naar de rechterzijde omgaande. Naarmate eene ster hooger boven den gezicht- einder stond, zou de cirkel, dien zij in ��n dag beschreef, kleiner zijn, en, indien zij zich juist boven ons hoofd, dus: in de verlengde richting van de omwentelings-as der aarde, bevond, dan zou deze onveranderd hare plaats blijven behouden. Verplaatsten wij ons integendeel naar den evenaar, dan zou de pool des hemels, gedurende die reis, naar den horizont zijn genaderd en, bij onze aankomst, zou zij zich juist in den gezichteinder bevinden. De tegenovergestelde pool des hemels, die zich, op onze eerste standplaats, juist onder onze voeten bevond, zou, gedurende deze verplaatsing, naar het tegenovergestelde punt van den gezichteinder zijn opgerezen en zich, bij onze aankomst onder den evenaar, mede in den gezichteinder bevinden en juist tegenover de Noordpool zijn geplaatst. Het zou ons dus toeschij- nen, alsof het hemelgewelf om eene horizontale as wentelde, die in de richting van het Noorden naar het Zuiden gaat; of liever: de lig- ging der punten Noord en Zuid wordt naar die der omwentelings-as bepaald. Eene ster, die, voor een onder den evenaar geplaatsten waar- nemer, juist in het Oosten opgaat, zal daar loodrecht opstijgen, zich, na ruim 6 uren, boven zijn hoofd bevinden en, aan de tegengestelde zijde, nederdalen of, met andere woorden: zij zal een grooten cirkel schijnen te beschrijven, die loodrecht op den gezichteinder staat en van het Oosten naar het Westen is gericht. De sterren, die aan het overige gedeelte van het hemelgewelf zijn geplaatst, schijnen insgelijks halve cirkels te be- schrijven, doch deze zijn des te kleiner, naarmate zij verder ten noorden of ten zuiden van de eerstgemelde ster zijn geplaatst. Onder den evenaar zal men dus, in ��n dag, achtereenvolgens alle deelen van den hemel kunnen zien. Op andere dan de voormelde breedten, zal de omwente- lings-as eene helling, met betrekking tot den horizont bezitten, die van de geographische breedte der plaats afhangt en, in het algemeen, zal de *, -

-ocr page 54-



		36
		DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING


		poolshoogte gelijk zijn aan de geographische breedte eener plaats. Voor een waarnemer, op een gedeelte der aardoppervlakte geplaatst, dat noch onder den evenaar, noch op eene der polen is gelegen, bijv. op onze breedte, hebben de verschijnselen, die uit de dagelijksche wenteling der aarde ontstaan, een gang, die tusschen de beide vorige gelegen is: de sterren beschrijven wel evenwijdige cirkels, doch deze staan schuins op den gezichteinder, dewijl de omwentelings-as mede schuins ligt, met be- trekking tot den horizont. ��ne pool des hemels is daar dus altijd boven den gezichteinder. De sterren, die zich tusschen de pool en de noord- of zuidzijde van den gezichteinder bevinden, zouden altijd zichtbaar zijn, indien het zonlicht dit niet verhinderde. Een even groot gedeelte des hemels, rondom de andere pool gelegen, is steeds onzichtbaar, terwijl, tusschen dit laatste en het eerstgemelde, voortdurend zichtbare deel des hemels, zich een gordel bevindt, waarvan de deelen zich achtereenvol- gens boven den gezichteinder verheffen en weder daaronder dalen. Daar wij niets van de dagelijksche omwenteling der aarde bespeuren, wegens de volkomene regelmatigheid, waarmede zij plaats heeft, heeft men haar in vroegere tijden niet opgemerkt, maar meende men, door den schijn misleid, dat de geheele hemel met al wat daarin is, in ��n etmaal rondom de aarde draaide. Er bestaan echter een paar rechtstreeksche bewijzen voor de omwenteling der aarde, waarvan vooral de slingerproef van foucault hier verdient vermeld te worden; zij berust op het volgend beginsel: indien een slinger (een zwaar lichaam aan eene lange koord opgehangen) in heen- en weergaande beweging wordt gebracht, dan blijft het vlak, waarin de slingeringen plaats hebben, onveranderd, mits er geene vreemde invloeden in het spel treden. Kon men een slinger boven de Noordpool ophangen en in beweging stellen, dan zou men, na verloop van eenigen tijd, bijv. ��n half uur, opmerken, dat de aarde zich, met betrekking tot het onveranderde slingervlak, gedraaid had. Na verloop van ��n uur, zou de draaiing reeds 15° bedragen: of y_J4 van 360°. Aan den evenaar zal het slingervlak zich, met betrekking tot de omringende voorwerpen, niet schijnen te draaien. Neemt men deze proef op onze breedten, dan kan men eveneens eene draaiing der aarde, met betrekking tot het slingervlak, waarnemen. De verklaring en berekening is echter, voor andere streken dan de polen en den evenaar, niet zoo eenvoudig als voor deze plaatsen. §13. Indien de aarde niet van stand veranderde, met betrekking tot de

		f
		t » * . � VI

-ocr page 55-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 37

		zon, dan zou dit hemellichaam, ten gevolge van de dagelij ksche aswen- teling der aarde, volkomen in de schijnbare beweging des hemels deelen. Eene aswenteling der aarde, zonder plaatsverandering in de ruimte, is echter niet mogelijk en het blijkt, uit den schijnbaren jaarlijkschen omloop der zon, met betrekking tot de sterren, dat de aarde in ��n jaar, ��nmaal rondom de zon loopt. De verschijnselen, die uit den jaarlijk- schen loop der aarde rondom de zon voortvloeien, kan men op de volgende wijze verklaren: stelt men zich voor op de zon verplaatst, en wel: op de noordelijke helft, dan zou daardoor het algemeene aanzien des hemels geene verandering ondergaan, daar zulk eene ver- plaatsing slechts gering is te noemen, met betrekking tot den afstand, waarop wij van het hemelgewelf en de vaste sterren verwijderd zijn. Beschouwden wij de aarde, van uit ons nieuw standpunt, dan zouden wij haar waarschijnlijk als eene ster der eerste grootte aan den hemel zien schitteren. Met betrekking tot de vaste sterren, zou zij zich echter langzaam verplaatsen en wel van de rechter* naar de linkerhand, zoo- dat zij in elk jaar ��nmaal den sterrenhemel zou rondloopen. Wij zouden haar, in dienzelfden tijd, achtereenvolgens in dezelfde richtingen zien, waarin de sterrenbeelden van den dierenriem zijn geplaatst en het zou schijnen dat zij langs deze hare baan beschreef. � Hernemen wij echter onze vroegere standplaats op aarde, dan zullen wij ook, omge- keerd, de zon zich, met betrekking tot de sterren, langzaam zien ver- plaatsen, evenzoo van de rechter- naar de linkerhand en het zal ons toeschijnen dat de zon in ��n jaar den sterrenhemel rondloopt. Wij zul- len haar daarbij, in dienzelfden tijd, achtereenvolgens in de richtingen zien, waarin de sterrenbeelden van den dierenriem geplaatst zijn en het moet ons voorkomen dat zij langs deze hare baan beschrijft. Tusschen de waarneming uit deze beide standpunten heeft alleen dit verschil plaats, dat, indien men, van de zon, de aarde achtereenvolgens in het sterrenbeeld de Ram, Stier, Tweelingen, enz. zou zien, de zon, van de aarde gezien, zich achtereenvolgens in de richting van het sterrenbeeld de Weegschaal, Schorpioen, Schutter, enz. zou verloonen, welke zich juist tegenover de eerstgemelde aan den hemel bevinden. Alle waarnemingen bevestigen dit volkomen. Indien de as der aarde loodrecht geplaatst ware op het vlak harer baan, dan zouden de dagen en nachten over den geheelen aardbol altijd even lang zijn en er zou geen verschil in de jaargetijden plaats hebben. Die as helt echter zoodanig, dat zij, met het vlak der baan, een hoek van 66° 31\' maakt. Stelt, in de volgende figuur, S de zon voor en zij de ellips E, E", E\'" eene voorstelling in perspectief van de baan, die de

		9

-ocr page 56-



		38		DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING


		aarde, � in de richting der onder en boven de ellips geplaatste pijltjes � in ��n jaar aflegt, dan zal in de verschillende deelen van de loopbaan het volgende plaats hebben: laat P\' Q\' de as der aarde voorstellen; P\' de Noord-, Q\' de Zuidpool. De cirkel, die de grens vormt tusschen het verlichte en donkere gedeelte der aarde, gaat dan door de beide polen. Bij de dagelijksche omwenteling is dan ieder deel harer oppervlakte (behalve de po- len zelve) even lang in de dag- als in de nachtzijde; dat is: dag en nacht duren op de geheele aarde even lang. Dit heeft plaats omstreeks den 21^,teuMaart, of het begin der lente op het noordelijk en van den herfst op het zuidelijk halfrond. Drie maanden later bevindt de aarde zich in den stand die aan delin- kerzijde der figuur is voorgesteld. De grens tusschen de dag- en nachtzijde gaat nu voorbij de Noordpool, doch be- reikt de Zuidpool niet. De plaatsen, ge- legen tusschen 66\'/s graad noorder- breedte en de Noordpool (dat is: binnen den Noord-poolcirkel),worden, gedurende de geheele omwenteling, door de zon be- schenen; dat is: de zon gaat daar niet onder. De punten, die, buiten deze cir- kel, naar de zijde van den evenaar, gelegen zijn, hebben dan dagen, die lan- ger dan 12 uren zijn, maar, naar den evenaar, worden zij korter en korter: zoodat de plaatsen, onder den evenaar zelven, dagen en nachten van twaalf uren hebben. De Zuidpool ligt, zooals de figuur aantoont, op dienzelfden tijd geheel in het duister. De plaatsen, tusschen die pool en den zuider- poolcirkel gelegen, doorloopen dan cirkels, die geheel buiten het ver- lichte gedeelte der aarde vallen, zoodat daar dan ook de zon niet opgaat. Op minder dan 66 \'/> graad zuiderbreedte, doorloopt ieder punt echter, bij de dagelijksche omwenteling, deels de verlichte, deels de donkere zijde der aarde: maar de eerstgenoemde is des te grooter, naarmate het punt

-ocr page 57-



		39
		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN.

		dichter bij den evenaar ligt, zoodat aldaar wederom dag en nacht even lang zijn. Dit heeft plaats omstreeks den 2l^,ttn Juni; dat is: het begin van den zomer op het noordelijk en van den winter op het zuidelijk halfrond. Drie maanden later, namelijk den 23 September, bevindt de aarde zich in het punt T harer baan. De cirkelvormige grensscheiding, tusschen hare verlichte en donkera zijde, gaat dan weder, even als een half jaar vroeger, door de beide polen, zoodat alle plaatsen, bij de dagelijksche om- wenteling, even lang in de verlichte als in de donkere zijde zijn. Dagen nacht is dan wederom voor allen even lang. Het is dan het begin van den herfst in het noordelijk en van de lente in het zuidelijk halfrond. Den 21^,ten December is de aarde in het punt harer baan aangekomen, dat in onze figuur aan de rechterzijde gelegen is. Het noordelijk ge- deelte harer as helt dan van de zon af. De streken, die binnen den noord-poolcirkel gelegen zijn, liggen, gedurende de omwenteling, in het niet verlichte gedeelte, terwijl daarentegen de streken binnen den zuid- poolcirkel onafgebroken dag hebben. Op het noordelijke halfrond zijn dan de nachten langer dan de dagen, maar het verschil wordt, naar den evenaar, kleiner en kleiner, zoodat, onder den evenaar zelven, dag en nacht even lang zijn. � Op het zuidelijk halfrond heeft het tegenovergestelde plaats: het is dus daar zomer, terwijl het, op het noordelijk halfrond, winter is en omgekeerd. De vier overige, in de figuur voorkomende, standen der aarde in hare baan liggen tusschen de vier hier beschre- vene in. Daar de as der aarde, met het vlak van hare loopbaan, een hoek van omstreeks 66 % graden vormt, maakt het vlak van den aequa- tor der aarde een hoek van 90�66\'/, = 23 V» graden, met dat der aard- baan. Ten tijde van lente- en herfst-nachtevening staat de zon in het vlak van den aequator. Voor de plaatsen, onder den evenaar gelegen, staat zij dus, op den middag, in het toppunt. Tijdens der zomer-zonne- stilstand, is zij 23^l/₂ graden benoorden den evenaar en, tijdens den winter* zonnestilstand, 23\'�2⁰ daar bezuiden. Onder de keerkringen zelve, komt de zon slechts ��nmaal in het jaar in het zenith, maar, voor alle punten tus- schen de keerkringen, tweemalen. Voor alle overige gedeelten der aarde is het verschil van de zonshoogte op den middag van den langsten en den kortsten dag 2 X 23^l/₂ = 47°. Onder de poolcirkels staat de zon, op den middag van den langsten dag, op 47° hoogte, op die van den kortsten bereikt zij dan slechts juist den horizont; op de polen zelve staat de zon, op den langsten dag, op 23Vj⁰ hoogte boven den gezichteinder, terwijl zij er, op den kortsten, evenveel onder staat. Voor de beide gematigde stre-

-ocr page 58-

40 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING

ken is het verschil der zonshoogte op den middag van den langsten en
kortsten dag 47 graden en die hoogte zelve is op die dagen gelijk aan
de aequatorshoogte, vermeerderd of verminderd met 23Vj°. Voor onze
breedte van 52° is zij dus 38° ± 2S^l/i = 617, of U% De hoeveelheid
warmte, die een horizontaal vlak van de zon ontvangt, hangt af: l°van
den hoek, waaronder hare stralen dit vlak treffen en 2° van den duur
der bestraling. In de volgende tafel is de duur van de bestraling voor
eenige parallelcirkels opgegeven:


Op de noorder-	of zuider-breedte	van:
0° 0\' i	duurt de	langste	dag	12 i	aren.
15°44\'	»	»	»	»	13	I
30°49\'	»	»	»	»	14	»
41°24\'	»	»	»	»	15	»
49" 3\'	»	»	»	»	16	»
54°31\'	»	»	»	»	17	»
58°28\'	»	»	»	s	18	»
61°19\'	»	»	»	»	19	»
63°23\'	»	»	»	»	20	»
64°50\'	»	»	»	»	21	»
65°57\'	»	»	»	»	22	»
66°22\'	»	»	»	»	23	»
66°32\'	»	»	»	»	24	»
67°19\'	»	»	»	»	30	dagen.
69°34\'	»	»	»	»	60	»
73» 5\'	»	»	»	»	90	»
77°38\'	»	i	»	»	120	»
82»55\'	»	»	»	»	150	»
88°38\'	»	»	»	»	180	»
90° 0\'	»	»	»	»	6i	naandc

Door de hier aangegeven uren van 24 af te trekken, vindt men ge-
makkelijk den duur van den kortsten dag.

§14.

Er blijft ons nog een belangrijk hemellichaam ter beschouwing over,
dat, door zijne nabijheid, een opmerkelijken invloed op de aarde uitoefent:
namelijk de Maan. Het gedeelte der maan, dat steeds naar de aarde
gekeerd is, bezit, zeer nabij, eene bolvormige gedaante, maar de andere,
voor ons steeds onzichtbare zijde, is eenigszins, doch zeer weinig, uitgerekt;

-ocr page 59-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 41 zoodat dit hemellichaam eenigszins eivormig is en, met de spitse zijde van ons is afgekeerd. Hare middellijn is slechts ruim ��n vierde van die onzer aarde of 469 Duitsche geographische mijlen en haar inhoud be- draagt niet meer dan Vso van die der aarde. Het zichtbare gedeelte der maan heeft iets minder oppervlakte dan het Russische rijk en hare geheele oppervlakte is zoo groot als Amerika. De massa der maan is niet. meer dan bijna ⁱ/_K ^van ^me der aarde. Hieruit volgt, dat de dicht- heid van de zelfstandigheden, waaruit dit hemellichaam bestaat, gemid- deld 0,63 is van die der aarde. De maan volbrengt, in 29 dagen, 12 uren, 44 minuten, 2,9 seconden, ��ne wenteling rondom de aarde. De baan, die zij daarbij beschrijft, is, even als die der overige hemellichamen, eene ellips, in wier ��ne brandpunt de aarde zich bevindt. Zij zal dus nu eens verder van ons afstaan, dan weder nader bij de aarde zich bevin- den: op haar grootsten afstand is de maan 54.644 Duitsche geographische mijlen van ons verwijderd, terwijl deze tot 48.961 mijlen kan ver- minderen. Gedurende den tijd, dat de maan rondom de aarde loopt, bevindt zij zich ��nmaal tusschen de aarde en de zon en, daar zij een uit zich zelf duister lichaam is, hetwelk zijn licht van de zon ontvangt, is in dien stand het niet verlichte gedeelte naar de aarde gekeerd; zij is dan voor ons onzichtbaar: het is nieuwe of donkere maan. Zij gaat dan om- streeks gelijktijdig met de zon op en onder. Nadat de maan, van het punt, waar het nieuwe maan was, afgerekend, de helft harer baan heeft doorloopen, bevindt zij zich tegenover de zon en keert ons hare ge- heele verlichte zijde toe: het is dan volle maan. Wanneer zij, van het punt harer baan, waar zij ons hare donkere zijde toekeert, zich naar dat begeeft, waar het volle maan is, dan zien wij van dag tot dag haar verlichte gedeelte in grootte toenemen. Keert zij juist de helft van hare verlichte zijde naar de aarde, dan is het eerste kwartier. Gaat zij echter, van den stand van volle maan af, verder in hare baan, dan zien wij het verlichte deel dagelijks in grootte afnemen, dewijl het dan niet meer rechtstreeks naar de aarde is gekeerd, ofschoon altijd de helft der maan- oppervlakte door de zon wordt verlicht. Is de maan daarna zoover in hare baan gevorderd, dat zij slechts de helft van hare verlichte zijde naar de aarde keert, dan is het laatste kwartier. De overige standen, die tus- schen deze vier gelegen zijn, laten zich verder gemakkelijk verklaren. Elk lichaam, dat slechts aan ��ne zijde wordt verlicht, werpt, aan de tegenovergestelde zijde, eene schaduw: zoo geven ook de planeten, de aarde en de maan schaduwen, die van de zon zijn afgekeerd. Dewijl de zon, gelijk wij § 9 zagen, veel grooter is dan de aarde en de overige plane- \'f

-ocr page 60-



		42 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING ten en satellieten, zullen de schaduwen, die deze hemellichamen achter zich werpen, eene kegelvormige gedaante hebben. Deze zijn onzichtbaar, zoo- lang zij op geen lichaam vallen, waardoor zij worden opgevangen. De aarde werpt eene schaduw achter zich, die 185.000 Duitsche geographi- sche mijlen lang is en zich dus veel verder uitstrekt dan de afstand, waarop de maan zich van de aarde bevindt. Is nu de maan in dat gedeelte harer baan, waarheen de schaduw der aarde is gericht, dan zal zij, ge- heel of gedeeltelijk, daardoor gaan: zij wordt daarbij van het zonlicht beroofd en vertoont zich, op alle plaatsen, waarvoor zij boven den gezichteinder is, geheel of ten deele verduisterd. Wij hebben dan eene maansverduistering; deze kan dus niet anders, dan omstreeks den tijd der volle maan voorvallen. De schaduw, die de maan achter zich werpt, is omstreeks zoolang als de gemiddelde afstand der maan tot de aarde. Ten tijde der nieuwe maan zal dus hare schaduw de aarde kunnen bereiken en, als eene kleine, ronde vlek, over hare oppervlakte trekken. De plaatsen der aard- oppervlakte, die in den weg gelegen zijn, welke deze vlek of schaduw doorloopt, zullen dan, door tusschenkomst der maan, geheel of ten deele van het zonlicht worden beroofd, zoodat men daar eene zonsverduistering waarneemt. Op de overige gedeelten der aarde zal dit verschijnsel on- merkbaar zijn. Eene zonsverduistering kan dus alleen op die plaatsen der aarde worden waargenomen, waarover de schaduw der maan trekt. Wij hebben reeds pag. 41 gezien, dat de maan zich in eene elliptische baan rondom de aarde beweegt en dat deze laatste in een der beide brandpunten van die ellips is geplaatst: zoodat de maan zich nu eens nader bij de aarde bevindt, dan weder verder van haar verwijderd is. De schaduw, die de maan achter zich werpt, zal dus niet altijd op denzelfden af- stand, van de maan afgerekend, door de oppervlakte der aarde worden opgevangen en, daar deze schaduw kegelvormig is, zal ook de grootte der schaduw niet altijd dezelfde zijn. Bevindt zich de maan op haren kortsten afstand van de aarde, dan zal, voor de plaatsen, over welke het middelpunt der maanschaduw trekt, eene totale zonsverduistering plaats hebben. Voor de plaatsen, die meer boven of beneden den weg van het middelpunt der schaduw gelegen zijn, zal zij slechts gedeel- telijk of partieel zijn. Bevindt de maan zich in dat gedeelte harer baan, dat het verst van de aarde verwijderd is, en tevens tusschen haar en de zon, dan zal de punt van den schaduwkegel, dien zij werpt, de aarde niet bereiken. Er zal dan geene totale verduistering plaats kun- nen hebben, maar: langs den geheelen weg der schaduw, zalereenge- deelte der zon zichtbaar blijven, dat, gedurende eenigen tijd, de gedaante

		.*

-ocr page 61-



		43
		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN.


		van een ring zal hebben: de maan bedekt, in dit geval, de zon niet ge- heel: zulk eene verduistering noemt men ringvormig. Het is licht in te zien, dat de zonsverduisteringen alleen omstreeks den tijd der nieuwe maan kunnen plaats hebben. � Om de grootte eener verduistering aan te geven, wordt de middellijn der zon of maan in 12 gelijke deelen, duimen genoemd, verdeeld. Indien de loopbaan der maan in hetzelfde vlak als dat der aard- baan gelegen ware, dan zouden wij, bij elke nieuwe maan, eene zons- verduistering en, bij elke volle maan, eene maansverduistering moeten hebben. Dit is echter niet het geval, maar het vlak van de baan der maan helt, onder een hoek van omstreeks 5°, met het vlak van de aardbaan. De maan zal zich dus in de ��ne helft harer baan boven, in de andere helft daarentegen onder de baan der aarde bevinden, zoo- dat zij bij eiken omloop slechts tweemalen het vlak van de aardbaan snijdt. Van daar dat de maan niet telkens, wanneer zij vol is, door de schaduw der aarde gaat, maar meestal boven of onder die schaduw voorbij loopt. Evenzoo trekt, bij nieuwe maan, de schaduw van dit hemel- lichaam veelal boven of onder de aarde door, zonder hare oppervlakte te bereiken en daarom hebben wij ook, bij elke nieuwe maan, geene zonsverduistering, noch, bij elke volle maan, eene maansverduistering. De maan keert voortdurend nagenoeg dezelfde zijde naar de aarde. Dit blijkt reeds, voor het bloote oog, uit de vlekken op hare oppervlakte: want wij zien steeds dezelfde. Men zou licht geneigd zijn om hieruit het besluit te trekken dat de maan geene aswenteling bezit; doch dit zou valsch zijn; want: de maan draait in denzelfden tijd ��nmaal om hare as, in welken zij ��nmaal rondom de aarde loopt. Men kan zich dit op de volgende wijze duidelijk maken: indien wij ons ��nmaal, zonder van plaats te veranderen, omdraaien, dan hebben wij het aan- gezicht achtereenvolgens naar alle gedeelten der wanden van het ver- trek, waarin wij ons bevinden, gericht. Staat er in het vertrek eene tafel en loopen wij ��nmaal daarom heen, zoodanig dat wij steeds met het aangezicht naar de tafel blijven gekeerd, dan hebben wij eveneens ��ne omwenteling volbracht; want: wij hebben daarbij evenzeer het aan- gezicht naar alle deelen der wanden gericht. Het verschil, tusschen de eerste omdraaiing en de tweede, bestaat slechts daarin, dat wij, in het eerste geval, niet van plaats veranderden en, in het tweede, in een kring om de tafel liepen. Bij de maan heeft nu iets dergelijks plaats: zij keert steeds dezelfde zijde naar de aarde; maar diezelfde zijde zal, gedurende ��n maansomloop, naar verschillende deelen des hemels zijn gericht. Bij nieuwe maan is de voor ons onzichtbare zijde naar de zon gewend;

-ocr page 62-



		44 DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING bij volle maan daarentegen is diezelfde zijde van de zon afgekeerd. De maan heeft dus, in denzelfden tijd, waarin zij de helft harer baan, rondom de aarde, heeft doorloopen, ��ne halve aswenteling volbracht. Ofschoon wij dus slechts de helft der maan kunnen zien, en de andere altijd voor ons verborgen is, worden toch de verschillende deelen harer op- pervlakte achtereenvolgens door de zon beschenen en ��n dag op de maan duurt dus even lang als de tijd die er verloopt tusschen den te- rugkeer derzelfde schijngestalte; dat is: ruim 29V\'2 van onze dagen. Indien wij ons op de maan konden verplaatsen, dan zouden vele verschijnselen des hemels voor ons geheel anders plaats hebben dan op aarde. Vooral zou, indien wij op die zijde geplaatst waren, die steeds naar de aarde is toegekeerd, deze laatste zich als een merkwaardig hemel- lichaam vertoonen: zij zou zich als eene schijf voordoen, van eene 13»/, ma- len grootere oppervlakte, dan die, waaronder de maan zich aan ons oog vertoont. De vaste landen en zee�n zouden duidelijk te onderscheiden zijn, indien geene uitgestrekte wolkenmassa\'s dat beletten, en, zooals wij later zien zullen, op den Allantischen en Grooten Oceaan, zouden wij veelal veranderlijke banden of gordels kunnen waarnemen, even als op de planeten Jupiter en Satumus, en wij zouden, rondom de polen der aarde, ijs- en sneeuwvlakten waarnemen, die zich, naar de jaar- getijden, beurtelings zouden uitbreiden en inkrimpen. Bovendien zou de dagelijksche wenteling der aarde zeer goed waargenomen kunnen worden. Wanneer het voor ons donkere maan is, keert de aarde hare door de zon verlichte zijde naar de maan en verlicht dus de lange nachten op dit hemellichaam. Naarmate de maan echter in hare baan naar eerste kwartier voortgaat, neemt het licht der aarde voor haar af; zoodat, wanneer de maan zich voor ons half vertoont, ook de aarde, van uit de maan gezien, slechts half verlicht schijnt. Bij volle maan is de aarde, van uit de maan, onzichtbaar; dewijl zij dan hare duis- tere zijde naar haar toekeert, even als de maan voor ons, wanneer het nieuwe maan is. Hieruit zien wij, dat de aarde, uit de maan beschouwd, dezelfde schijngestalten oplevert als die, welke de maan voor ons vertoont. Het licht, dat de aarde naar de maan terugkaatst, is vrij aan- zienlijk: want. het is zoo sterk, dat wij daardoor hare duistere ge- deelten, kort voor en na nieuwe maan, duidelijk verlicht zien. Die flauwe schemering van het donkere deel der maan is onder den naam van het aschgrauwe licht bekend. Dit is dus zonlicht, dat door de aarde is teruggekaatst en door de maan naar de aarde wordt teruggeworpen.

-ocr page 63-



		45
		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN.

		De natuurlijke gesteldheid der maan is ons beter bekend, dan die van de overige hemellichamen. Zij vertoont, reeds aan het ongewapend oog, eene menigte van onregelmatige vlekken; doch, beschouwt men haar door een goeden kijker, dan vertoont zij zich als een bol, welks oppervlakte zeer ongelijk is, bedekt met bergen en dalen, steilten en afgronden. Vroeger heeft men de vlekken der maan voor zee�n aange- zien en daaraan verschillende namen gegeven, als: Zee der stortregens (Mare imbrium), Zee der helderheid (Mare serenitatis), Zee der dampen (Mare vaporum), Zee der stilte (Mare tranquillitatis), Zee der wolken (Mare nubium). Het is echter gebleken dat deze oppervlakten niet volkomen effen zijn en geen water bevatten. Evenzoo heeft men aan de gebergten der maan namen gegeven, waarvan eenige ontleend zijn aan die op aarde; zooals: de Alpen, Caucasus, Apenijnen, Cordilleras enz. Het duidelijkst ont- dekt men, door een kijker, de oneffenheden op de maan, wanneer men dit hemellichaam omstreeks de kwartier-standen beschouwt: hareopper- vlakte wordt dan zoodanig door de zon verlicht, dat de verheven- heden vrij lange schaduwen werpen. Bij de verandering der ver- lichting, verschilt tevens de lengte dezer schaduwen, zoodat ze, bij volle maan, het minst in het oog loopen. Op dien tijd vooral vertoonen zich de verschillende gedeelten der maan met een onderscheiden licht, ver- oorzaakt door een ongelijk terugkaatsend vermogen; dit duidt dus op een verschil in den aard harer oppervlakte. Daar de lengte der scha- duw van eenig voorwerp, dat door de zon verlicht wordt, afhangt van zijne hoogte en van den stand der zon, met betrekking tot dit voorwerp en tot het vlak, waarop de schaduw valt, heeft men, behalve van andere gegevens, ook van de lengte der schaduwen op de maan gebruik ge- maakt, om de hoogten der bergen en andere oneffenheden te bepalen. Hierdoor zijn wij daarmede beter bekend, dan met die van sommige ber- gen onzer aarde en het is gebleken, dat er daaronder zeer aanzienlijke zijn: zooals Calippus in den Caucasus van 5.000, Huygens, in de Apenijnen, van 4500, Laplace van 3.250 meters hoogte, enz. De maanbergen zijn, in verhouding tot de grootte van dit hemellichaam, veel hooger dan die op aarde. De vorm daarvan wijkt in het algemeen zeer van die der aardsche bergen af; men onderscheidt voornamelijk vier hoofdvormen, namelijk: walvlakten, ringgebergten, kraters en diepten. De eerste zijn cirkelvormige of langwerpige, dikwijls zeer oneffen streken, die door een rand of wal zijn omgeven; bij vele komen in het midden zeer onregelmatige bergvormen voor. De walvlakten hebben eene lengte van 10 tot 30 Duitsche geographische mijlen; men vindt ze in lange rijen op de oppervlakte der maan. � De ringgebergten zijn regelmatiger

-ocr page 64-



		46
		DE AARDE BESCHOUWD IN HARE BETREKKING


		van gedaante dan de voorgaande en tevens kleiner; vele zijn zelfs vol- komen rond. Eenige hebben, in hun midden, een steilen berg, den zoogenaamden centraalberg. De randen der ringgebergten zijn, vooral aan de binnenzijde, zeer steil en hebben eene verbazende hoogte, sommige zelfs van meer dan 3.000 meters. � De bergen der maan, die men den naam van kraters gegeven heeft, bezitten veel overeenkomst met de ringgebergten; zij zijn echter kleiner dan deze. In het algemeen zijn zij veel uitgebreider dan de gelijknamige openingen, door welke op aarde, uit sommige bergen vuur, lava en asch wordt uitgebraakt en die wij § 20 zullen leeren kennen. In den laatsten tijd heeft men echter op- merkzaam gemaakt op sommige bergvormen der aarde, welke met de zoogenaamden kraters der maan eenige overeenkomst hebben. Wij zul- len hierop, bij de behandeling der koraal-eilanden (§ 28), terugko- men. Het aantal kraters op de maan is verbazend groot: men kan er, met een middelmatigen kijker, omstreeks 20.000 waarnemen. � De diepten der maan hebben eenige overeenkomst met de kraters, doch zij zijn door geen wal omgeven; ook zij komen in groot aantal voor.� Eenige gedeelten der maan vertoonen ons bergvormen, welke meer gelijken op die der aarde: zij vormen bergvlakten en bergketens; doch ook deze zijn nog in gedaante eenigszins van de bergen der aarde onderscheiden. � Uit het groote verschil, tusschen de vormen der meeste oneffenheden op de maan en die op aarde, kan men dus opmaken dat �f de krachten, welke op deze beide lichamen werkzaam zijn geweest, om veranderingen in hunne oorspronkelijk effen oppervlakte te weeg te brengen, zeer van elkander verschilden, �f dat de aard der stoffen, waaruit die oppervlakten be- staan, bij beide zeer onderscheiden is. De maan heeft geen dampkring, want: indien zij er een had, dan zouden w\\j daarin eene breking der lichtstralen moeten waarnemen, wan- neer de maan zich langs sterren beweegt en deze bedekt; doch hiervan is geen spoor merkbaar. Er kan dus op de maans-oppervlakte geen wa- ter bestaan: was dit aldaar aanwezig, dan zou het spoedig in damp overgaan en een omhulsel vormen, welks bestaan wij zouden kun- nen bemerken. Er kan ook op de maan geen vuur zijn: dit heeft na- melijk tot zijn onderhoud zuurstofgas noodig, een der bestanddeelen van onze dampkringslucht, en, daar dit gas ontbreekt, kan er ook geene verbranding, in den gewonen zin, plaats hebben. In weerwil van vele jaren lang voortgezette waarnemingen, met be- hulp van de beste instrumenten, heeft men slechts op twee plaatsen eenige verandering in den toestand der maans-oppervlakte kunnen bespeu- ren. De krater Linnaeus, die vroeger meermalen was waargenomen en

-ocr page 65-



		TOT DE OVERIGE HEMELLICHAMEN. 47

		gemeten, werd in 1866 niet meer gezien. De aanzienlijke diepte, die vroe- ger in dezen krater bestond, is verdwenen en thans komen er slechts heuvels van geringe hoogte voor. Een tweede voorbeeld levert de dub- bele krater Messier A en B op, waarvan de laatste, die vroeger rond was, een langwerpigen vorm heeft verkregen. Ofschoon men lang de maans-oppervlakte als verstijfd en onveranderlijk heeft beschouwd, komen toch aldaar nu en dan veranderingen voor. Uit het voorgaande leeren wij, dat de natuurlijke gesteldheid der maan aanmerkelijk van die der aarde verschilt en wij kunnen hieruit afleiden, dat, indien dit hemellichaam door levende wezens bewoond is, deze in hunne bewerktuiging geheel van die op aarde moeten verschillen. Tot heden heeft men echter geen spoor van leven op hare oppervlakte waargenomen. � Zijn wij, tot nu toe, onbekend met het be- staan van levende wezens op het hemellichaam, dat het naast bij de aarde is geplaatst en dus het best kan worden waargenomen, niet min- der is dit het geval met de overige lichamen van ons zonnestelsel. Daar wij echter over de geheele aarde, tot zelfs in iederen waterdroppel, be- weging en leven verbreid zien, kunnen wij, bij overeenkomst, vermoe- den, dat ook de talrijke bollen van ons zonnestelsel niet als logge stof- klompen door de ruimte zweven: wij mogen \'aannemen dat ook daar beweging en leven heerschen, ofschoon wij met den vorm, waaronder zij zich voordoen, geheel onbekend zijn.

-ocr page 66-



		. 4

		»*

		¹ i TWEEDE HOOFDSTUK. DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. t. §15. De bolvormige gedaante der aarde wordt slechts zeer weinig gewij- zigd door de oneffenheden van hare vaste korst: de hoogste bergen en de grootste gepeilde diepten van den oceaan zijn van geringe beteekenis, in verhouding tot den straal der aarde. Het grootste gedeelte van de vaste aardkorst is door water aan ons oog onttrokken. Deze vloeistof, welker deeltjes zoo uiterst bewegelijk zijn, heeft, onder den gezamenlijken invloed van de aantrekking der aarde en de middelpuntvliedende kracht (pag. 17), de gedeelten der oppervlakte, die het naast bij het middelpunt gelegen zijn, ingenomen en tot eene zekere hoogte bedekt: slechts een ge- deelte van de vaste korst der aarde verheft zich daarboven en vormt vast- land of eilanden: verdeelt men de geheele aard-oppervlakte in 1000 ge- lijke deelen, dan worden daarvan 734 door de zee bedekt, terwijl de overige 266 door het land worden ingenomen; die verhouding is vrij nabij als 8: 3. Het land is zeer ongelijkmatig over de aard-oppervlakte verdeeld; deze verbreiding staat echter niet in betrekking tot de wiskundige verdeeling in een noordelijk en zuidelijk, of in een oostelijke en westelijk half- rond: stelt men namelijk de gezamenlijke oppervlakte van het vasteland door 1000 voor, dan liggen er 750 deelen daarvan in het noordelijk en 250 deelen in het zuidelijk halfrond; of wel: er is juist driemaal meer land gelegen in het eerste halfrond dan in het laatste; even ongelijk is ook de verdeeling, wanneer wij de aardoppervlakte in eene oostelijke en westelijke helft scheiden; zooals door de volgende hout- snede wordt duidelijk gemaakt. De meridiaan, die over het eiland Ferro gaat, als de grenslijn tusschen de beide halfronden aannemende en de geheele oppervlakte weder door 1000 voorstellende, zijn er op het ooste- lijk halfrond 715 en op het westelijke 285 deelen daarvan gelegen. 4

		*

-ocr page 67-



		40
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		Nog meer valt de ongelijke verdeeling tusschen land en water op de oppervlakte der aarde, in het oog, indien men haar door een grooten cirkel in twee deelen verdeelt, waarvan eene pool op 40° zuider-breedte en 220° ooster-lengte van Ferro is gelegen. Het gemakkelijkst kan men zich hiervan overtuigen door eene aardglobe zoodanig te stellen, dat het vermelde punt naar boven is gericht. De helft, die zich dan boven den horizont bevindt, zal voor ^�4/j5 zee voorstellen, terwijl de andere helft, voor omstreeks de helft, door land wordt ingenomen. Op kaart I vindt men JTP SP

		ZP 3P

		eene voorstelling van de beide laatstgemelde helften der aardoppervlakte, zooals zij zich ter wederzijde van den bedoelden grooten cirkel voor- doen. Bij deze opgaven is de uitgestrektheid van het land, dat rondom de zuidpool gelegen is, niet in aanmerking genomen, omdat dit nog grootendeels onbekend is. Indien men deze voorstelling van de verdee- ling van land en water over de oppervlakte der aarde, eenigszins met aandacht gadeslaat, dan is het opmerkelijk, dat juist het dichtst be- volkte gedeelte van Europa in het midden van de grootste hoeveelheid land is gelegen. Niet minder verdient de verdeeling van het land in de onderschei- dene aardgordels de opmerkzaamheid, daar hiermede de meerdere of mindere bewoonbaarheid van hare vaste oppervlakte in het nauwste ver- band staat. Stelt men weder de geheele oppervlakte van het land door 1000 voor, dan liggen hiervan in den heeten aardgordel (of tusschen de keerkringen) 309.45; in de gematigde streken der beide halfronden, (of tusschen de beide keerkringen en de twee poolcirkels) 518.21 en in de koude streken, (of binnen de poolcirkels) slechts 82.64 deelen. Het ge- deelte van de vaste aardoppervlakte, dat ter bewoning minder geschikt is, heeft dus eene betrekkelijk zeer kleine oppervlakte. Beschouwt men 4

-ocr page 68-



		\'

		�

-ocr page 69-



		50
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		elk werelddeel als ��n geheel, en onderzoekt men hoedanig de verdee- ling van de oppervlakte daarvan in de verschillende aardgordels is, dan vindt men daarvoor het volgende: Heete Gematigde Koude luchtstreek. luchtstreek. luchtstreek. Europa.......0 0,95 0,05 Azi�.......0,125 0,75 0,125 Afrika.......0,77 0,23 0 Noord-Amerika .... 0,15 0,80 0,05 Zuid-Amerika .... 0,80 0,20 0 Australi�......0,40 0,60 0 Uit dit overzicht blijkt: dat Europa nagenoeg geheel in de gema- ligde streken is gelegen; dat Azi� voor j_A in diezelfde streken ligt, ter- wijl slechts \'/, ^m den kouden en even zooveel in den heeten aardgor- del ligt; dat Afrika* voor meer dan ³/₄ aan den gloed der tropenzon is blootgesteld en slechts voor een klein gedeelte in meer gematigde ge- westen zich uitstrekt; dat de beide gedeelten van Amerika zeer ongelijk in de aardgordels zijn verdeeld, want: terwijl Noord-Amerika voor ⁴/₅ in de gematigde gowesten ligt en slechts weinig voorbij den Kreefts-keerkring en den Noord-poolcirkel reikt, is Zuid-Amerika integendeel voor een even groot gedeelte in den heeten aardgordel gelegen, terwijl eindelijk Australi� nagenoeg gelijkelijk onder den heeten en gematigden aardgor- del is verdeeld, ofschoon het laatste gedeelte eenigszins het overwicht heeft. De kennis van de verdeeling der landen in onderscheidene aard- gordels is van het grootste gewicht: zij bevat de eerste grondslagen van de nadere kennis der voortbrengselen uit het dieren- en plantenrijk in de onderscheidene gedeelten der aarde en van den oorsprong van het onderling handelsverkeer tusschen de volken. §16. De grootste landmassa maakt een samenhangend geheel uit, dat uit de werelddeelen Europa, Azi� en Afrika bestaat en, daar deze reeds aan de Ouden bekend waren, de Oude Wereld wordt genoemd. De beide eerste, alleen door willekeurige grenzen van elkander gescheiden, vor- men, uit een natuurkundig oogpunt beschouwd, slechts ��n geheel: Afrika hangt door de � thans doorgegraven � landengte van Suez met Azi� samen en, indien wij in de gedachte de eilandenreeks van den Indi- schen Archipel aanvullen, dan kan ook Nieuw-Holland als eene voortzet"

-ocr page 70-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 51

		ting van Azi� worden beschouwd. Amerika maakt een op zich zelf staand geheel uit, dat uit twee hoofddeelen bestaat: Noord- en Zuid- Amerika die door de landengte van Panama zijn vereenigd. Volgens deze wijze van beschouwen bevat de aarde slechts twee groote landmassa\'s, waarvan de eene op het oostelijk en de andere op het westelijk half- rond is gelegen. Vergelijken wij deze eenigszins nader met elkander, dan ontwaren wij, bij veel overeenkomst, tevens eene groote verschei- denheid. Elk der groote noordelijke landstreken, Europa-Azi� en Noord- Amerika heeft, ten zuiden, tegenover zfch, eene andere groote uitgestrekt- heid lands, zoodat men drie stelsels van vaste landen kan aannemen, namelijk: 1°. Europa-Afrika; 2°. Azi�-Australi� en 3° Noord- en Zuid- Amerika. Indien men op eene aardglobe, met een meridiaanboog van 80°, een cirkel beschrijft, waarvan hel middelpunt in de Behringsstraat is gelegen, dan gaat die door de straat van Gibraltar en door de Mid- dellandsche Zee, door Arabic en grootendeels langs de zuidkusten van Azi�, zoodat slechts een gedeelte van Voor-Indie daarbuiten valt, terwijl de voortzetting van dezen cirkel over de landengte gaat, die Noord- en Zuid-Amerika verbindt. Deze cirkel vormt de scheidings- of verbrekingsgrens, tusschen de noordelijke en zuidelijke helften van de drie genoemde land- massa\'s. De zuidelijke heften daarvan komen weder in vele opzichten met elkander overeen. Het meest loopt dit met Zuid-Amerika en Afrika in het oog. Beide hebben nagenoeg de gedaante van een driehoek, waar- van de westelijke zijde is ingebogen; beide zijn aan de oostzijde met vrij scherpe punten omgebogen; Afrika bij kaap Guardafui en Amerika bij kaap St. Roque; beide loopen aan de zuidzijde met punten uit: Afrika met de Kaap de Goede Hoop; Amerika met Kaap Hoorn en ook Australi� met de zuidpunt van van Diemensland, indien men dit als een deel van Nieuw-Holland beschouwt. Van een anderen kant bieden de beide halfronden weder een groot verschil aan, met betrekking lot den vorm en de ligging harer landen. De grootste uitgestrektheid lands der oude wereld: Europa-Azi�, breidt zich van het Oosten naar het Westen uit, over eene uitgestrektheid van meer dan de halve omtrek der aarde. De breedte is echter gering, met betrekking tot de lengte: zoodat zij zelfs in Azi�, waar zij het grootst is, slechts een klein gedeelte inneemt van den afstand, die de pool van den evenaar scheidt. In Europa bedraagt deze uitgestrektheid nauwelijks ��n zesde gedeelte van den omtrek der aarde. Amerika be- zit daarentegen zijne grootste uitgestrektheid in de richting van het Noorden naar het Zuiden: eene uitgestrektheid die omstreeks ��n derde gedeelte van den omtrek der aarde bedraagt; terwijl de breedte van dit

-ocr page 71-

DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

werelddeel nergens dan ��n zevende gedeelte van dien omtrek overtreft.
Een merkwaardig gevolg van dit verschil in richting der twee grootste
landmassa\'s der aarde is, dat in Europa-AziC, zich nagenoeg in de
richting der aardgordels uitstrekkende, ook in de lengte van het Oosten
naar het Westen nagenoeg hetzelfde klimaat heeft; terwijl Amerika
zich door alle klimaten der aarde uitstrekt en, ofschoon minder opper-
vlakte dan de eerstgemelde werelddeelen bezittende, toch eene groote
verscheidenheid moet opleveren.

De grenzen der vaste landen onderscheiden zich aan hare oost- en
westkusten door de bijzonderheid, dat de eerstgemelde in het algemeen
zeer gebogen zijn en vele schiereilanden vormen, die zich meerendeels
in de richting van het Noorden naar het Zuiden uitstrekken, terwijl
de westkusten minder zijn ingesneden en regelmatiger beloop hebben.

De lengte der kusten, in verhouding tot de oppervlakte der lan-
den, verdient nader te worden beschouwd, want: zij staat in een nauw
verband met het meerdere of mindere gemak van het verkeer der be-
woners van de kustlanden en, daar het verkeer der volken onderling
een der machtigste hulpmiddelen tot bevordering van beschaving en
welvaart is, heeft dit zelfs op de wereldgeschiedenis een onmisken-
baren invloed uitgeoefend: Europa is, zooals reeds bij den eersten
oogopslag blijkt, het meest, in verhouding tot zijne oppervlakte, door de
zee bespoeld; daarop volgt Noord-Amerika, dan Australi�, dat met de
daartoe behoorende eilanden eenigermate eene uitzondering maakt; ver-
volgens Zuid-Amerika, Azi� en Afrika. Ten einde deze ontwikkeling der
kust beter te doen zien, bevat het volgende tafeltje de oppervlakte van
ieder werelddeel in vierkante Duitsche geographische mijlen, de "lengte
der kustlijnen en het aantal vierkante mijlen dat voor elk vastland op
��ne mijl lengte der kust komt:

Getal D mijlen op

eene mijl lengte

der kusten.

Lengte der
kusten.

Oppervlakte in

D mijlen.

NAMEN DER VASTE LANDEN.

Europa . . .
Azi� . . . .
Afrika. . . .
Australi�. . .
Noord-Amerika.
Zuid-Amerika .

178.130
796.005
543.570
161.105
384.340
363.340

4.300
7.700
3.500
1.900
6.000
3.400

103

155

107

Het overige land, dat op de oppervlakte der aarde voorkomt, en als

-ocr page 72-



		53
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		eilanden door den Oceaan wordt bespoeld, heeft weinig oppervlakte in verhouding tot de vaste landen. De grootste eilanden zijn in het alge- meen niet ver van het vaste land gelegen, zooals: Groct-Brittanni� en Ierland, Madagascar, Ceijlon, Sumatra, Java, Borneo, Nieuw-Guinea, New- Foundland, Haiti of St. Domingo, Cuba enz., terwijl men, als bij uit- zondering, slechts enkele eilanden van aanmerkelijke grootte in den oceaan aantreft. §17. Na deze korte beschouwing van de horizontale verbreiding van het land over de oppervlakte der aarde, moeten wij ons met de vertikalc verheffing, of het relief van de vaste oppervlakte bezig houden. Om de hoogte van eenig punt, berg, of gebergte aan te geven, moet men van een bepaald vlak uitgaan. Even zoo als men de diepte der zee bepaalt door aan te geven, hoever de zeebodem beneden de oppervlakte vanden oceaan gelegen is, zoo wordt ook de hoogte van landen, bergen enz. aangegeven door den afstand dien de oppervlakte of de bergtoppen heb- ben boven die der zee. Men stelt zich daarbij voor dat de bolvormige oppervlakte der zee, beneden die van het land is voortgezet. De lood- rechte afstand tot dit denkbeeldig vlak is dan de absolute hoogte. Ver- gelijkt men echter de hoogte van een punt, berg of gebergte met die eener andere nabijgelegene, dan noemt men die de relatieve of betrekke- lijke hoogte. De onderscheidene deelen der vaste landen hebben eene zeer ver- schillende hoogte boven de oppervlakte der zee. Sommige gedeelten ver- heffen zich slechts weinig in vergelijking met andere en worden daarom laag land genoemd. Van de vaste landen behoort bijna de helft der oppervlakte tot het lage land, terwijl de andere helft veel hooger ge- legen en ten deele met bergen bedekt is. De verhouding van het lage land tot het hoogere of bergland, is nagenoeg als 6 tot 7. Deze ver- houding verschilt echter zeer in de onderscheidene werelddeelen. In Europa, Afrika, Australi� en Amerika is het grootste gedeelte der opper- vlakte laag land, terwijl in Azi� integendeel meer bergland dan laag land wordt gevonden. Men ontwaart bij de beschouwing van de kaart van eene landstreek of van een werelddeel, de richting, waarin de grond in het algemeen afdaalt, aan die van den loop der rivieren, dewijl alle punten van ha- ren loop, van den oorsprong naar den mond, steeds lager en lager lig- gen. Zulk eene beschouwing is echter niet voldoende, daar de oor-

-ocr page 73-



		54
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		sprong van onderscheidene rivieren op verschillende hoogte gelegen is. Indien wij de werelddeelen met betrekking tot hooge en lage landen nagaan, dan vinden wij dat in Europa zich eene lage vlakte in de rich- ting van het Westen naar het Oosten uitstrekt. Zij vangt aan in het Noordwesten van Frankrijk, aan de golf van Biscaye, loopt door Belgi�, Nederland en vervolgens langs de kusten der Oostzee, door Europeesch- Rusland tot aan het Ural-gebergte voort. In het oostelijk gedeelte breidt deze vlakte zich aanmerkelijk noord- en zuidwaarts uit, zoodat zij ten Westen aan de bergen van Zweden, ten Noorden aan de Witte zee en de IJszee grenst en ten Zuiden de Zwarte en Kaspische zee bereikt. In Finland en in de westelijke deelen van Rusland, vindt men op deze vlakten talrijke meren. Hier en daar is deze vlakte door laag gebergte of door bergruggen afgebroken. Een zoodanige bergrug strekt zich, van uit Denemarken, op eenigen afstand langs de kusten der Oostzee uit. Bezuiden de golf van Finland verbreedt hij zich meer en meer., verliest tevens aan hoogte en sluit zich bijna onmerkhaar aan den breeden voet van het Ural-gebergte. Moskau ligt nagenoeg in het midden van het lage land van Rusland en omstreeks op het hoogste gedeelte daarvan. De gemiddelde hoogte bedraagt echter nauwelijks 150 meters boven de oppervlakte der zee. De gemelde vlakte sluit verder ten Zuiden aan den voet der Kar- pathen. Buitendien vindt men in het Noorden van Europa nog de oost- kusten van Groot-Brittannie en van Zweden, waarvan de eerste naar de Noordzee hellen en de laatste naar de Oostzee en de Bothnische golf. In het Zuiden van Europa komen geene zeer uitgestrekte vlakten voor: Lombardije, ten Noorden en Westen door de Alpen en ten Zuiden door de Apenijnen begrensd, vormt eene lage streek, waardoor de Po stroomt, die zich in de Adriatische zee uitstort. Evenzoo behoort een groot ge- deeite van Hongarije tot het lage land, vooral dat, waardoor de Theiss en de Donau stroomen. De kleinere lage landstreken, als: van Andalusie, Estramadura, Guijenne, Provence enz. gaan wij met stilzwijgen voorbij. Enkele nog lager, ja zelfs beneden de oppervlakte der zee gelegene vlak- ten, vooral in ons vaderland, verdienen hier nog te worden vermeld. De meeste daarvan zijn meren of uitgeveende plassen, die drooggemaakt zijn, zooals het Haarlemmer meer, de Zijpe, de Beemster, de Schermer, de Pur- mer en de Zuidpias bij Rotterdam. Al deze landen kunnen slechts door dijken voor de instrooming van het water worden beveiligd, terwijl ze kunstmatig door watermolens of stoom werktuigen moeten worden ont- last van het regen- of sneeuwwater en van dat, hetwelk door wellen op- borrelt of door de dijken dringt.

-ocr page 74-



		55
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		De groote Noord-Europeesche vlakte, waarvan zoo even melding is gemaakt, loopt ten Oosten van het Ural-gebergte door geheel Azi� voort. Ten Noorden is zij begrensd door de IJssee, terwijl hare zuidelijke gren- zen aan de Caspische zee beginnen, zich langs Balkh, Taschkend en het Baikal-meer uitstrekken, langs Barnaoul, Jenisseik en de Wfiljy (eene nevenrivier der Lena) trekken en zich dan, nagenoeg in eene rechte lijn, tot aan de Oostkaap van Azi� uitstrekken. Het Uralgebergle breekt deze lage vlakte slechts af: zoodat zij kan beschouwd worden, te be- ginnen aan de golf van Biscaije en zich tot aan de oostelijke punt van Azi� uit te strekken, zoodat zij meer dan de helft van den omtrek dei- aarde omvat. Deze lage vlakte is slechts hier en daar door lagegeberg- ten of bergruggen afgebroken. Verder is in Azi� een gedeelte van Mesopotamie, waardoor de Eu- phraat en Tigris haren benedenloop hebben, laag land, dat zich in de Perzische golf verliest. Voor-Indie is grootendeels laag land dat zich van de Perzische golf tot aan die van Bengalen uitstrekt. Ten noorden wordt het door het hemelhooge Himdlaya-gebergte begrensd; de Indus loopt gedeeltelijk door die streek en de Ganges is geheel in deze lage vlakte gelegen. Eindelijk is de westelijke helft van Kamtschatka, het oostelijk gedeelte van China dat aan de Gele zee grenst, van Peking tot Nanking, de noord-oostelijke helft van Sumalra en de kust van Coromandel, be- nevens het noordelijke gedeelte van Ceyton, laag land. Ofschoon wij het binnenste van Afrika slechts onvolkomen kennen, weten wij dat zich aldaar laag land van eene groote uitgestrekheid be- vindt, dat zich van den Atlantischen Oceaan tot aan het Nijl-dal uitstrekt. Het is grootendeels een voormalige zeebodem, die door de woestijn van Sahara wordt ingenomen. Aan de noordzijde is deze streek begrensd door het gebergte, dat den noordelijken rand van Afrika omzoomt, doch zijne zuidelijke grenzen zijn minder bekend. Ten Westen verliest zich deze vlakte, met eene zeer zachte glooiing af hellend, in den Atlantischen Oceaan. Een groot gedeelte van de Sahara, ten Zuiden van Algerie en Tunis en van de Lybische woestijn, ligt beneden de oppervlakte der Middelland- sche zee. In die laagste deelen worden zoutmoerassen � Shotts genaamd � aangetroffen. Men onderzoekt thans of men niet met voordeel, door mid- del van een kanaal het water der Middellandsche zee in deze laagste gedeelten der Sahara zou kunnen laten stroomen en alzoo eene binnen- zee zou kunnen verkrijgen. Men meent dat er vroeger, zelfs in histo- rische tijden, eene binnenzee heeft bestaan, doch dat de gemeenschap met de Middellandsche zee verzand is zoodat die binnenzee, behalve de gemelde Shotts is uitgedroogd.

-ocr page 75-



		56
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		In de Lybische woestijn zijn mede eenige streken, die lager dan de zee liggen. Volgens den bekenden reiziger Rohlfs ligt de karavanenhof van de Oase Siuah, waar de tempel van Jupiter Amman stond, waarschijn- lijk meer clan 29 meters beneden den zeespiegel. Eene andere, onbe- woonde Oase: Aradi, ligt zelfs 75 meters daar beneden. Als een dei- nieuwste uitkomsten der onderzoekingen van Afrika kan nog, met be- trekking tot het relief van dit werelddeel, vermeld worden, dat Came- ron, op zijn tocht dwars door het aequatoriale gedeelte van dit wereld- deel, slechts als grootste hoogte van zijnen weg 1770 meters aangeeft en wel op een gebergte niet ver van de westkust. Meer binnenslands was de hoogte veel geringer. Noord-Amerika bestaat grootendeels uit laag land: de geheele streek ten Oosten van het Rotsgebergte en van de oostelijke Cordilli�res is daar- toe te rekenen: want deze vlakte is slechts op eenigen afstand van de oostkust, door het Allegliany-gebergte afgebroken. Een groot gedeelte de- zer vlakte woidt, vooral in het Noord-oosten, door talrijke meren inge- nomen en is door vele groote rivieren, als de Mississipjri en zijne neven- rivieren : de Missouri, Illinois en Oftio doorsneden. Een groot gedeelte van Zuid-Amerika bestaat insgelijks uit laag land. De geheele vlakte, welke de Amazone7i-stroom met zijne groote neven- rivieren, de Rio-Negro, de Japure, de Julaij, Jurua, Pnrus en Madeira doorloopt, moet tot de lage landen worden gerekend. Verder zuidwaarts sluit zich met eene smalle strook, eene andere lage vlakte aan, zoodat de geheele streek, ten Westen der rivier Paraguaij gelegen, waardoor de rivieren Pilcomajo, Vermejo en Salado stroomen, tot het lage land behoort. Deze vlakte loopt verder ten Zuiden en Zuid-westen van de Mo de la Plata voort tot aan kaap Blanco; zij ^eslaat daar bijna de halve breedte van het zuidelijk deel van Zuid-Amerika. Er blijft dus voor het werelddeel als hoog land over: de strook langs de Westkust, die door het Andes-gebergte wordt ingenomen, het grootste gedeelte van Brazili� en Guiana, benevens de kustlanden. Ofschoon wij de binnenlanden van Nieuw-Holland nog slechts on- volkomen kennen, hebben ontdekkingsreizen in verschillende richtingen geleerd, dat het grootste gedeelte van dat werelddeel uit bijna effen en dor land bestaat, dat eene ware woestijn is. Slechts de kuststreken zijn met gras begroeid. Behalve de reeds pag. 54 vermelde streken van ons vaderland, verdienen nog eenige gedeelten der aardoppervlakte, om hunne zeer lage ligging de aandacht; dewijl zij zelfs beneden de oppervlakte der zee zijn gelegen. Wij kennen in dit opzicht twee merkwaardige streken

-ocr page 76-



		57
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		der aarde: namelijk de Caspische zee met hare omstreken en de Doode zee. Volgens de laatste bepalingen ligt de oppervlakte van eerstgemelde zee 26 meters lager dan die der Zwarte zee, en daar de omstreken van deze zee, behalve aan de zuidwestzijde, slechts weinig boven hare oppei- vlakte zijn verheven, biedt de aardoppervakte aldaar eene opmerkelijke inzinking aan. De Caspische zee had vroeger eene veel grootere uitge- breidheid dan thans. Dit blijkt ontegenzeggelijk uit de schelpen, die tot op verren afstand rondom haar worden gevonden en tot dezelfde soor- ten van weekdieren behooren, als thans nog levend in die zee worden gevonden, benevens uit de vele zoutmeren die zich in hare nabijheid bevinden. Veel lager nog ligt de oppervlakte van de Doode zee. Tusschen de dubbele bergreeks, die de westkust van het zuidelijk deel van Syri� doortrekt, ligt eene breede, lange kloof, waarvan het laagste gedeelte door dit meer wordt ingenomen. De grond dezer kloof is het laagst ge- legen gedeelte der aardoppervlakte dat wij kennen; want: de waterspie- gel van het meer Getiezarelh ligt reeds 200 meters lager dan die der Middellandse/ie zee, en uit dit meer stroomt de Jordaan nog beneden-- waarts en valt in de Doode zee. De oppervlakte van het water van dit meer ligt 400 meters (volgens de metingen van Berton en Rusegger 427 meters) lager dan die der Middellandsclie zee. De bodem is zeer on- gelijk en het meer heeft, op vele plaatsen eene diepte van meer dan 150 meters. De kleine meren met bitter water, op de landengte van Suez die bij het graven van het kanaal met zeewater zijn gevuld en de Soda-me- ren in de Lybische woestijn, ten Westen van de monden van den Nijl, leveren mede voorbeelden op van inzinkingen van den grond, beneden de oppervlakte der zee. De overige gedeelten van de oppervlakte der aarde verheffen zich in meerdere of mindere mate boven de zoo even beschouwde lage lan- den. Zijn zulke verhevenheden uitgestrekt, dan noemt men ze hooglan- den, bergvlakten of plateaux, terwijl zij bij eene steile helling naar alle kanten, ook wel tafellanden worden genoemd. Vele zoodanige bergvlakten zijn in het binnenste der vaste landen gelegen. In Europa vinden wij een groot deel van Spanje uit hoogland bestaande. Madiid is nagenoeg in het midden eener vlakte gelegen, die gemiddeld 650 meters boven de zee ligt. Scandinavi� rijst van het Oosten naar het Westen trapsge- wijze op, zoodat bijna geheel Noorwegen eene in de lengte uitgestrekte bergvlakte is, waarvan het westelijk gedeelte door eene bergreeks (het Ki�lm-gebergte) wordt gekroond. Het grootste gedeelte van Zuid-Europa

-ocr page 77-



		58 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

		behoort mede tot het hooge land. Het bestaat deels uit bergvlakten, deels uit hoog gebergte. \' , In Azi� komen de hoogste, ofschoon niet de grootste bergvlakten der aarde voor. Het Dapsong-plateau in West-Thibet, ligt 5334 meters boven de oppervlakte der zee; andere hooge bergvlakten zijn: die van Bulla 5641 meters, van Aksde-cfdn 5066 meters en van Vohdb 5004 meters hoog, volgens de onderzoekingen van von Schlagintweit. Voorts vinden wij in Azi� nog \\Arabie, Iran, Dekan en het geheele midden-ge- deelte van dit werelddeel als eene hooge vlakte, waaraan zich Achter- Indie sluit, terwijl Voor-Indie slechts door de lage landen, waardoor de Indus en Ganges hunnen benedenloop volbrengen, van deze algemeene verheffing van den grond is afgescheiden. Voor zoo ver bekend is, vormt een groot gedeelte van zuidelijk Afrika tot aan de zuidelijke grens der Saliara-woestijn een aaneengeschakelde hooge vlakte, die hier en daar door bergen is bezet en door rivierdalen is doorsneden. In het Noorden is dit werelddeel insgelijks door een hoo- gen landgordel omzoomd, welks westelijk of hoogste gedeelte door het Alias-gebergte wordt ingenomen. Ook aan de oostkust is het hier en daar door bergen omzoomd. Verder landwaarts in, komen in Oost-Afrika, niet ver van den evenaar, zelfs zulke hooge bergen voor dat hunne kruinen met eeuwige sneeuw bedekt zijn, zooals de Kenia en Kilimand- scharo. In Noord-Amerika is, in verhouding tot zijne oppervlakte, minder hoog land aanwezig, dan in Azi� of in Afrika. In de westelijke helft van dit werelddeel komt eene hooge vlakte voor, die zich langs hare geheele lengte uitstrekt. Het Rotsgebergte en de oostelijke Cordilli�res zijn aan den oostelijken rand daarvan gelegen, terwijl de golven van den Stillen Oceaan de westzijde dezer hooge vlakte bespoelen. Het pla- teau van Mexico, in het zuidelijk gedeelte gelegen, bereikt zelfs eene hoogte van 3700 meters. Dit hooge land strekt zich, bijna onafgebro- ken, over de landengte van Panama tot in Zuid-Amerika uit. Daar neemt het weder in breedte toe en omzoomt, met een betrekkelijk smallen gordel, de westkusten van dit werelddeel, tot aan het Vuurland. De hoogte van het bergland van Brazili� is veel geringer dan die der hooge streken die door Nicuw-Grenada, Peru, Chili en Patagonie heentrekken. Het binnenste gedeelte van Nieuw-Holland is nog te weinig bekend, om met nauwkeurigheid de afwisseling van hooge en lage landen te kunnen opgeven. De tochten, die in de laatste jaren zijn ondernomen, om dit werelddeel nader te leeren kennen en waarop men het zelfs herhaalde malen in verschillende richtingen doorkruist heeft, leidden grootendeels .* . * \'

-ocr page 78-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 59

		door vlakke, dorre streken; hier en daar vond men gras, kreupelhout en bosschen, Van het zuidelijk Poolland is nog weinig bekend. Wij weten echter dat er op eenige plaatsen zeer hooge bergen worden gevonden. De hoog- ste bekende berg ligt in Victoria-land. Alexander von Humboldt heeft, reeds- voor geruimen tijd, getracht de gemiddelde hoogte der vaste landen boven de oppervlakte des Oceaans te bepalen, door de uitgebreidheid der hoogten en laagten in aanmer- king te nemen, die in elk werelddeel worden gevonden. Voor deze ge- middelde hoogte vond hij de volgend getallen: Europa 205, Noord-Ame- rika 228, Zuid-Amerika 345; voor de geheele Nieuwe Wereld 285, en voor Azi� 352 meters. Indien dus elk werelddeel op zich zelf, door het slechten der bergen en bergvlakten, tot eene effene vlakte werd ge- maakt, dan zou elk de opgegeven hoogte hebben. Om zich van deze ge- middelde hoogte der vaste landen boven de oppervlakte der zee, een ander denkbeeld te maken, heeft men berekend, dat indien al het vaste land geslecht en in zee geworpen werd, hare oppervlakte daardoor 77 meters zou worden verhoogd. §48. Behalve die algemeene verhevenheden van den grond, die wij heb- ben beschouwd, vertoont de oppervlakte der aarde nog eene menigte andere, die deels als afzonderlijke bergen, deels als bergketenen of als groepen van bergen voorkomen. Op sommige plaatsen zijn de bergen zelfs zoo zeer op��ngedrongen, dat zij te zamen als het ware eene en- kele massa uitmaken. Deze gebergte-massa\'s onderscheiden zich van de bergvlakten of plateaux slechts daardoor, dat de laatste trapsgewijze op- klimmen, terwijl de eerste verhevene deelen of bergen, dikwijls vaneene aanzienlijke hoogte, opleveren. De hoogste bergen komen veelal aan de randen der bergvlakten voor. Vele hellen aan eene zijde steil af, terwijl zij aan de andere trapsgewijze, met breede vlakken of terrassen afdalen. Zoo keeren b. v. de Pyreneen hare steile zijde naar het Noorden, naar de golf van Biscaije en naar de vlakten in het Zuiden van Frankrijk, terwijl zij aan de zuidzijde slechts langzaam afdalen. De Alpen keeren hare steilste zijde naar de vlakte van Lombardije, doch dalen aan de noordzijde golvend af. De bergen van Noorwegen dalen in het Westen steil naar de zee af, maar aan de oostzijde verliezen zij zich langzaam in de vlakten van Zweden die door de Oostzee en de Bothnische golf-wor- den bespoeld; in Azi� keert het Himdlaya-gebergte � e\\en als de Alpen�

-ocr page 79-



		60 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. zijn steilen kant naar het Zuiden, naar de vlakte van den Indus en den Gan- ges, doch aan de noordzijde steunt het tegen de bergvlakte van Tibet. In Amerika vinden wij een dergelijken toestand: want: de geheele west- kust is door het hooge Andes-gebergte begrensd, dat ten oosten zich in uitgestrekte bergvlakten bij trappen verliest; zoodat men, in het alge- meen beschouwd, dit werelddeel als een onregelmatig hellend vlak kan beschouwen, waarvan de hooge zijde naar den Stillen Oceaan is gekeerd en dat aan de oostzijde allengs naar don Atlantischen Oceaan afdaalt. Behalve de bergvlakten, waarvan de randen met hooge bergen bezet zijn, en de bergmassa\'s, komen de bergen ook in rijen geplaatst voor, zoodat de nevens elkander geplaatste bergen met hunnen voet samen- hangen. Zij vormen dan bergketens die meestal uit eenige rijen van bergen bestaan, die te zamen eene groote breedte hebben. Indien men een gebergte of eene bergreeks uit de verte ziet, dan ver- toont het bovenste gedeelte zich in meerdere of mindere mate golvend. Die golvende lijn, welke de naast elkander liggende toppen en laagten uit- maken wordt de kam (in het Spaansch si�rra, zaag) genoemd. Over de laag- ste gedeelten van den kam loopen de meeste wegen, die van de eene naar de andere zijde van hel gebergte voeren. Deze worden berg-engten, berg- passen (cols) genoemd. Ofschoon zij lager zijn dan de aangrenzende berg- toppen hebben vele nog eene aanzienlijke hoogten. Zoo loopen bijvoor- beeld omstreeks vijftig wegen of passen over de Pyrene�n van Frank- rijk naar Spanje: als de Port d\'Oo, (3000 meters hoog); de Br�che, de Roland (2896 meters); Estaube (2561 meters); Tourmalet (2179 meters); Col de Perlus tusschen Junquera en Perpignan; Port de Confrone tus- schen Saragossa en Pau enz. Onder de bergpassen der Alpen verdienen de volgende vermeld te worden: De Col di Tenda (1796 meters), de pas van den Mont-Gen�vre (2000 meters); van den Mont-Cenis � waar- onder thans een tunnel is geboord � (2065 meters); die van den Groo- ten Sl.-Bernhard (2485 meters; en van den Simpton (2010 meters); de pas van den St.-Gothard (2127 meters); de Spl�gen (2116 meters); Sem- mering (980 meters) � waarover een spoorweg is gelegd �; de Stelvio of het Stilfser Joch (2775 meters), is de hoogste voor voertuigen bruik- bare pas der Alpen. Die van den St.-Gothard voert over den kruin van de gebergte-massa die dezen naam draagt. In het Himdlaya-gebergle in Azi� en in de Sim-a Nevada in Noord-Amenka komen nog veel hoo- gere berpassen dan in Europa voor. In laatstgemeld werelddeel ligt het station Thermin van den Pacific-spoorweg in het Rotsgebergte op eene hoogte van 2510 meters � tot heden het hoogst gelegen spoorweg-sta- tion. Onder de bergpassen van Europa is er een die sedert vele eeuwen

		�

-ocr page 80-



		61
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		eene groote bekendheid heeft: namelijk die van den Grooten St.-Bernhard waarvan de onderstaande plaat eene voorstelling geeft. De weg die van Martigny naar Aosta voert, loopt over dezen bergpas, en daar die af- stand (17^l/₂ uren gaans) niet in ��nen dag kan worden afgelegd, werd op de hoogte daarvan, reeds in het jaar 962, een Augustijner klooster gebouwd, waarin de reizigers kunnen overnachten. Hier, aan de grenzen der eeuwige sneeuw, waar schier alle plantengroei ophoudt en zich slechts

		Klooster van den Grooten St.-Bernhard. kale rotswanden en ijsmassa\'s vertoonen, leven eenige koorheeren en bedienden, om de verkleumde reizigers te ontvangen, te voeden, te huis- vesten en te verzorgen. Gedurende negen maanden van het jaar is de temperatuur aldaar beneden het vriespunt en het meer, dat door het van de ijswanden der bergen afloopende water wordt gevormd, is gedu- rende dien tijd bevroren. De laagten tusschen de bergen heeten dalen of valden. Liggen er meerdere reeksen van bergen nevens elkander, dan zijn er niet slechts, tusschen de achtereenvolgende reeksen, dalen maar ook tusschen de

-ocr page 81-



		62
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		verschillende bergen van elke reeks. De eerste noemt men lengte-dalen, de andere dwars-dalen. Het is echter niet gemakkelijk om de grenzen der verschillende bergen aan te wijzen: omdat zij meestal op zeer onderscheidene wijzen bij en nevens elkander zijn geplaatst; dikwijls schijnt het alsof zij in en over elkander geschoven zijn. De bergen komen onder oneindig vele vormen voor; deze hangen groo- tendeels af van de steensoort, waaruit zij bestaan. Sommige hebbeneene ronde of koepelvormige kruin (D�me); andere rijzen in steile spitsen om- hoog, als pieken of naalden (Dents, Aiguiles); weder andere rijzen aan de ��ne zijde langzaam op en dalen aan de andere steil af, welke laat- ste men dan dal- of rotswanden noemt. De dalen vortoonen geene min- dere verscheidenheid van vorm dan de bergen. Sommige zijn wijd geo- pend, andere daarentegen zijn slechts kloven, die door hemelhooge rots- wanden zijn begrensd. In ��n woord de bergen en dalen vertoonen zulk eene verscheidenheid van afmetingen en vormen, dat het onmogelijk is daarvan eene nauwkeurige omschrijving te geven. Sommige dalen zijn aan alle zijden, als door een ringwal van bergen ingesloten; deze wor- den keteldalen genoemd. In vele daarvan vindt men meren, dewijl het water geene gelegenheid vindt om weg te stroomen. § 19. Indien men met eenige aandacht de richting nagaat, die de gebergten en bergketenen hebben, op de onderscheidene gedeelten der aardopper- vlakte, dan vertoont zich een opmerkelijk verschil tusschen de oude en de nieuwe wereld. In de eerste is de algemeene strekking die van het Oosten naar het Westen of omstreeks evenwijdig aan de parallelcirkels, terwijl daarentegen in Amerika de richting van het Noorden naar het Zuiden, of in die der meridianen heerscht. Slechts weinige voorbeelden zullen genoegzaam zijn, om dit aan te toonen. In Europa vinden wij het Cantabrisch-gebergte en zijne voortzetting de Pyrene�n; deze, even als de gebergten van Castili� en Andaluzi� en de hoofdmassa der Alpen strekken zich van oost naar west uit, even als de Sudeten en Karpathen. In Azi� is deze richting nog meer algemeen. Het rawrws-gebergte en vele kortere beigketens in het zuidwesten, maar vooral het Himdlaya- gebergte, de Kuen-Lun, Thian-Schan, ln-Schan, Alta�, het Wiljui-gebergte enz. hebben die richting. In Afrika vinden wij in de bekende geberg- ten dezelfde strekking weder, vooral, in die welke den noordelijken rand van dat werelddeel omzoomen. In Amerika is daarentegen de strekking der hoogste bergketens meer �

-ocr page 82-



		63
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		in de richting der meridianen. Het Rotsgebergte, en de verschillende takken der Cordilli�res strekken zich alle in die richting uit. Het Alle- ghany-gebergte in Noord-Amerika en dat van Guiana alsmede de ge- bergten van Brazili�, die eenigszins van deze richting afwijken, zijn in vergelijking met het yiwdes-gebergte van zoo geringe beteekenis, dat zij slechts als uitzonderingen op den opgegeven regel zijn te beschouwen. De hoogte, die de bergketenen en bergtoppen bereiken, is zeer on- derscheiden. Uit hetgeen vroeger is aangemerkt, met betrekking tot de trapsgewijze afdaling der bergruggen naar ��ne zijde, is licht na te gaan, dat dezelfde bergtop zich verschillend van hoogte zal vertoonen, naarmate de aangrenzende streek, zelf hooger of lager is. Daarom onderscheidt men eene volstrekte en eene betrekkelijke hoogte der bergen (bladz. 53). Een berg kan daarom eene groote volstrekte hoogte hebben, zonder zich daarom aanmerkelijk boven de hem omringende streek te verheffen, in- dien deze laatste zelf hoog gelegen is. Van daar dat de indruk dien het gebergte op ons te weeg brengt, niet altijd aan het denkbeeld voldoet, dat men er zich van gevormd heeft, door alleen op de opgave van de volstrekte hoogte af te gaan. Zoo is b. v. de indruk, dien de Alpen maken, indien men die van de noordzijde nadert, niet zoo grootsch als wanneer men ze van de zuidzijde beschouwt; want in het eerste geval is men reeds, als bij trappen, van de vlakte opgestegen, terwijl integendeel van uit de vlakte van Lombardije, dit trotsche ge- bergte tot eene veel grootere hoogte schijnt op te rijzen. Het hoogste gebergte der aarde wordt in Azi� aangetroffen, waar het If�roa/aya-gebergte, even als de Alpen, van het Noorden naar het Zuiden steeds hooger en hooger oprijst, doch aan de zuidzijde naar het lage, moerrassige land van Hindostan, waardoor de Ganges stroomt, steil af- helt. Het heeft zeer vele hooge spitsen; die met eeuwige sneeuw zijnbe- dekt, waaronder de Dhawalagiri (8400 meters), Jawahir (7848 meters). enz. De hoogste bekende top van dit gebergte is, volgens de opgaven van Von Schlagintweit Sakunlunski, de Gaurisdnkar of Mount-Everest die 8840 meters bereikt en dus de hoogste bekende bergtop der aarde is. De Kinchin-Jinga die eene hoogte van 8785 meters heeft werd tot voor korten tijd als de hoogste berg der aarde beschouwd doch heeft dien rang aan den Ganrisankar moeten afstaan. Hoe aanzienlijk deze hoogten ook mogen wezen, zij zijn slechts gering te noemen in verhouding tot den straal der aarde; want de hoogte van den Gaurisdnkar bedraagt slechts omstreeks ^l/_m van dien straal; zoodat zelfs de grootste berg- hoogten op den algemeenen vorm van de aarde schier zonder invloed zijn. Onder de Amerikaansche bergen bereiken er geene de hoogte van

-ocr page 83-



		64
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		die in Azi�, want er zijn in het Himdlaija-gebergte veertien bergen die hooger zijn dan de hoogste in Amerika. In den keten der Andes, zijn de Sorato (7696 meters), de IUimani (7275 meters) en de Clrimborasso (6532 meters) de hoogste toppen, ofschoon er nog vele van omstreeks dezelfde hoogte in dezen bergketen worden aangetroffen. Ofschoon het binnenland van Afrika nog onvolkomen bekend is, we- ten wij toch dat er in het Oosten en Zuiden van dit werelddeel vrij hooge gebergten voorkomen. In het Noorden van Habeich, of Abyssini�, stijgt een der bergtoppen tot een hoogte van 4572 meters. De Kenia, 5485 meters hoog, en de Kilimandscliaro, 5702 meters hoog, zijn of- schoon zij slechts weinig bezuiden den evenaar liggen � met eeuwige sneeuw bedekt. Ook in Zuid-Afrika komen in de benrreeksen, die den naam van Drakengebergte voeren, toppen van 3 a 4000 meters hoogte voor, die meestal met sneeuw bedekt zijn. In Nieuw-Holland kennen wij geene zeer aanzienlijke bergen. Eender hoogste, de Kosiako, in de provincie Victoria heeft eene hoogte van 2187 meters. Van het zuidelijk Poolland is ons slechts weinig bekend. Wij weten echter dat op eenige plaatsen, en meer bepaald langs de kusten, zeer hooge bergen worden gevonden. De hoogste zijn tot heden in Victoria- land aangetroffen. Van den bei-g Mclbourne wordt de hoogte op 4672 meters geschat; deze is een der hoogste. Voorts heeft men nog de bergen Her schel en Phillips tusschen de 3600 en 4200 meters hoog. De vul- kaan Erebus verheft fier zijnen kruin tot eene hoogte van 3770 meters. Onder de lialleny-eilanden steekt vooral op het eiland Young, een trotsche berg zijn hoofd tot 3700 meters omhoog. De bergen van Europa bereiken geene zoo aanzienlijke hoogte als die van Azi� en van Amerika. De hoogste top van het Alpen-gebergte is de Mont-Blanc (4794 meters) � of slechts ruim de helft van den Gauri- sdnkar in Azi�. Behalve deze komen er in de Alpen nog eene menigte bergen voor die sleehts weinig lager dan de Mont-Blanc zijn, als: de Monte-Rosa (4683 meters); het Finster-Aarhorn (4275 m.); de Jungfrau (4167 m.); de M�nch (4114 m.); de Ortles-spits (3905 m.). Voorts heeft men in de Pyrene�n de Pic-Nelhou, Maladctla (3404 m.) enz. Er is een opmerkelijk verschil bij de onderscheidene gebergten, ten aanzien van de hoogte, die spmmige punten of bergtoppen bereiken, in verhouding tot die van den kam van het gebergte waartoe zij behooren. Bij sommige steken namelijk de hoogste bergtoppen slechts weinig boven den bergkam uit, zoo als de Keilberg in het Er/sgebergte, de Sneeuwtop in het Tiewzew-gebergte, de Pic-Nethou in de Pyrene�n; terwijl daarentegen

-ocr page 84-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 65 de Elbrus in den Caucasus, den Mont-Blanc en den Mont-Cervin (Matlerhorn) in de Alpen, de Broeken in het Hartz-g�bergte, de Sorato, Illimani en de Chimborrasso in het Awdes-gebergte de dubbele hoogte van den kam bereiken en hunne reusachtigen gedaante daarboven vertoonen. De kennis van de hoogte der bergtoppen heeft niet het groote be- lang, dat men er vroeger aan toekende; de kennis van de afwisse- lingen der hoogte van den grond is integendeel veel belangrijker: de- wijl, door het hoogte-verschil, verscheidenheid in het klimaat en de voort- brengselen ontstaat, die den grootsten invloed op de werkzaamheid en het verkeer der volken uitoefenen. § 20.

		Onder de verhevenheden, die de aardoppervlakte aanbiedt, komen er eenige voor die, om de bijzondere verschijnselen, welke zij opleveren, hoogst merkwaardig zijn en, reeds sedert de oudste tijden, voorwerpen

		De vulkaan Stromboll.

		van bespiegeling en onderzoek zijn geweest. Het zijn de vuurspuwende bergen of vulkanen. De meeste onderscheiden zich reeds door hunnen vorm: daar zij alle eene meer of min kegelvormige gedaante hebben, 5

-ocr page 85-



		06 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. die een gevolg is van de verschijnselen, welke zij opleveren. Alle vulkanen zijn namelijk door onderaardsche krachten ontstaan on uit de diepte opgeworpen. Daarbij werd het oorspronkelijke gesteente verbroken ot opgeheven en opgericht en de stoffen, die uit de diepte te voorschijn traden, vulden de spleten en scheuren aan, die door de opheffing wa- ren gevormd. Bij voortgezette of herhaalde uitwerping dier stoffen, werd de berg meer en meer afgerond, doch, daar die uitwerping meestal van boven plaats had, verkreeg hij eene min of meer kegelvormige ge- daante. De voorgaande figuur vertoont een voorbeeld van dien aard. Het eiland Slromboli � een der Liparische eilanden, ten noorden van Sicili� � is namelijk geheel door vulkanische uitwerpselen ontstaan. Op den top vertoonen alle vulkanen eene uitholling of opening, die zeer onderscheiden in vorm en grootte is en, bij werkzame vulkanen, ge- dui�g veranderingen ondergaat. Zij wordt de krater genoemd, en veelal worden door haar onderscheidene zelfstandigheden uitgeworpen. Dikwijls geschiedt dit ook door scheuren of kloven in de nabijheid van den krater, of door openingen bij den top of op de helling van den berg. De vorm van den krater is zeer onderscheiden bij verschillende vulkanen. In som- mige kan men zonder groot gevaar nederdalen. Bij andere is dit echter on- mogelijk, wegens de verstikkende dampen en gassen, die uit scheuren en spleten opstijgen, of wel omdat, op den bodem des kraters, nog voortdurend vulkanische werkzaamheid heerscht. De volgende figuur geeft eene voor- stelling van het inwendige van een krater der laatste soort. Zij stelt name- lijk dien van den zoo even genoemden vulkaan op het eiland Stromboli voor. Deze is vooral merkwaardig om de aanhoudendheid zijner uit- barslingen, want: sedert de vroegste oudheid, reeds door Homerus ver- meld, heeft hij niet opgehouden vuur en vlammen uit te braken, zoodat hij daarom terecht den naam heeft verkregen van de Vuurbaak der Tijr- rhenische zee. Thans dienen nog, even als ten tijde van Homerus, de vuurstralen die hij uitwerpt als eene baak voor de zeelieden. Het is er echter verre van daan dat alle vulkanen zoo aanhoudend werkzaam zou- den zijn. De grootte der kraters is zeer verschillend. Zoo heeft bij voorbeeld die van de Mauna-Loa � een der vulkanen van de Hawaiharchipel � eene lengte van meer dan 5000 en eene breedte van 2500 meters. Die van de Tengger op Java heeft mede eene middellijn van omstreeks 5000 meters. Deze zijn de grootste, die wij kennen. De verschijnselen bij de uitbarstingen der vulkanen zijn zeer onder- scheiden en voor elk verschillend. Zij hangen af van de gesteldheid en

-ocr page 86-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 67

		den vuurberg zelf, de helling der zijwanden en de hevigheid der uitbar- sting. Wij zullen trachten daarvan eene zoo veel mogelijk algemeene be-

		Gezicht in den Krater van den Stromboll.

		schrijving te geven. Meestal gaat een herhaald onderaardsch gedruisch, dat meermalen met het snel rijden van zwaar beladen wagens over een steenweg wordt vergeleken, de uitbarsting vooraf. De top van den beig hult zich in eene rookkolom, die in dikte en hoogte toeneemt. De beken en bronnen, in de nabijheid van den berg, drogen op en van tijd tot tijd schudt de grond, bij een herhaald dof gerommel in de diepte. Na korter of langer tijd volgt er, met eene hevige ontploffing, eene uitbarsting, waar- bij eene groote vuurkolom, rook en steenen tot eene verbazende hoogte worden opgeworpen. De zwaarte van sommige dezer steenen bedraagt hon- derden kilogrammen. De randen van den vuurmond storten bij de uitbars- fing deels in en uit den krater, of uit kloven, die inde nabijheid ontstaan, stroomt eene dik vloeibare, aanvankelijk wit gloeiende massa, als eene vurige beek, naar beneden. Deze stroom beweegt zich met eene snelheid, die afhangt van de helling waarover hij vloeit: soms kan men dien nauwelijks

		.

-ocr page 87-



		68*
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		ontloopen. Bereikt hij eene steilte, dan stort hij, als een vurige waterval, naar beneden, rotsblokken, steenen en alles, wat op zijn weg ligt, met zich voerende, of, wat brandbaar is, in vlammen zettende. Door de ge- weldigde hitte verschroeien de boomen in zijne nabijheid. Indien deze gloeiende massa echter eene vlakte bereikt, dan vermindert hare snelheid, terwijl hare vloeibaarheid langzamerhand, vooral aan de oppervlakte, af- neemt. Eerst na langen tijd houdt zij geheel op te vloeien. Somtijds stort zij \'zich in eene rivier of in de zee en er heeft dan een vreeselijke strijd tusschen vuur en water plaats. De krater gaal intusschen voort vlammen, lava en steenen uit te braken; later stijgen vervaarlijke aschkolommen in de hoogte, die, door den vuurgloed van den top des bergs, in een bloedrood licht verschijnen. Geschiedt de uitbarsting bij dag, dan worden de omstreken dikwijls, door de zich verbi\'eidende asch, in diepe duisternis gehuld. Bij nacht is dit nj\|tuurtooneel nog indrukwekkender, dewijl dan gloeiende steenmassa\'s als vuurbollen de van onderen verlichte aschkolom doorklieven. De berg kraakt en dreunt; voortdurend laat zich een onderaardsch gebulderhoo- ren. Weldra neemt ook de dampkring aan het verschijnsel deel: dikke wolken pakken zich boven den top des bergs samen en vermeer- ��fen de duisternis; van tijd tot tijd doorklieven bliksemstralen de v\|\|ur- en aschkolommen en de donder paart zijn gerommel aan het ge- btllder van den vulkaan. Dikwijls gaan deze buien met geweldige wind- efc regenvlagen vergezeld. f De stoffen, die door de vulkanen in een vloeibaren staat worden uitgeworpen, noemt men lava. Zij zijn gesmolten gesteenten, voornamelijk silicaten. De lavastroomen kenmerken zich overal door de verwoestingen, die zij aanrichten. Ofschoon de temperatuur der gesmolten lava niet juist bekend is\',\'\' kan men daarover toch eenigermate oordeelen uit de verschijnselen, di� men daarbij heeft waargenomen: H. Davij vond, dat koperdraad van 1,27 milimeter en zilverdraad van 0,85 millimeter dikte, in lavagedom- peld, die bijna ophield te vloeien, oogenblikkelijk smolten. Gesmeed ijzer, dat in het jaar 1664, bij de verwoesting van Torre del Graeco door den Vesuvius, met lava was omhuld, vond men, tot eene drie- v�udige grootte als bladeren opgezwollen, en van binnen gekristalliseerd. Zilveren munten waren gesmolten, eenige koperen muntstukken wa- f�n onveranderd gebleven, andere hadden een kristallijn weefsel aan- g^nomen; gouden muntstukken waren niet gesmolten. De lavastroomen �\'ekoelen en verharden snel aan hunne oppervlakte, zoodat men, zonder \'gevaar, na verloop van weinige dagen daarover kan gaan, zelfs wanneer de massa van binnen nog vloeibaar is, wat somtijds jaren lang duurt.

-ocr page 88-



		69
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		De snelheid, waarmede lavastroomen voortgaan, hangt voornamelijk af van de helling van den grond, waarover zij vloeien: bij de toenemende afkoe* ling wordt de snelheid zeer klein, zoodat zij ten slotte zelfs minder dt� 0,5 meter daags bedraagt. Van buiten vertoont zich dan zulk een stroom als een hoop verharde en verbroken korsten (slakken), terwijl in de diepere deelen nog vloeibare lava is, die de voortgaande beweging veroorzaakt.^ Behalve de gesmolten lava, worden veelal nog stukken zeer opge- blazen gesteente in groote hoeveelheid in de hoogte geslingerd. Deze zijn dikwijls niet grooter dan zandkorrels; men noemt ze lapilli (steenl- tjes) of, naar de volksuitspraak in Itali�, ook wel rapilli. De grootere stukjes noemt men vulkanisch zand en de kleinste asch; nog grootere\' steenen, bommen genaamd, vallen in den omtrek van den krater neder, of nabij de kloof, waardoor zij worden uitgebraakt. Zij vormen, I met het zand en de asch, daar rondom eene kegelvormige hoogte en bij vele vulkanen herkent men daaraan de openingen, door welke vroegere uitbarstingen hebben plaats gehad. Sommige dezer kegelvormige ophoor pingen bereiken eene hoogte van 300 meters. Een merkwaardig voor- beeld van dien aard kwam in het jaar 1538 bij Pozzuoli, op een paar mijlen ten westen van Napels voor: in een enkelen nacht vormde zich de meer dan 130 meters hooge Monte-Nuovo, met een krater van meer dan 100 meters diepte. tii\'�A De asch wordt het hoogst opgedreven en breidt zich, hoog boven! den vulkaan, naar alle zijden uit «gelijk de takken van een pijnboom,\'" ien verdonkert den geheelen omtrek. Door de fijnheid der deeltjes blijft deze asch lang in de lucht zweven en zij kan door den wind op groote af- standen worden gevoerd. Dikwijls valt zij ook met regen neder, en over- dekt dan de velden en gewassen; in dit geval is zij nog verderfelijker dan de lavastroomen. Later echter, nadat zij verweerd is, kan zij:.veel tot de vruchtbaarheid van den grond bijdragen, indien de dikte der\'laag niet te groot is geweest. Bij de uitbarsting van den Vesuvius in 1822, lag de asch op de helling van den berg omstreeks ��n meter hoog en, in de nabij gelegene vlakte, meer dan 0,5 meter hoog. Bij de uitbarsting van 1794 voerde een hevige weste-wind de onafgebroken opstijgende asch naar de oostzijde van den berg en de massa vormde, bij zwar«n regen, een taai deeg; bladeren en takken werden, onder dezeifculast, van de boomen gescheurd; vele daken vielen in en de inwoners\',wa- ren verplicht zich door de vlucht te redden. � Bij de uitbarstingen v^n.vden Etna viel de asch niet zelden op Malta neder, dat er 30 geographifsche mijlen van verwijderd is. � Bij de uitbarsting van den vulkaan op Sumbawa (een der kleine Suwda-eilanden) in 1815, verbreidde zich de asch no^rd^

-ocr page 89-



		70
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		oostwaarts tot Celebes, op 60 geographische mijlen afstand gelegen en even zoo ver viel zij westwaarts op Java, meer dan 5,2 meters hoog. � Bij de geweldige vulkanische uitbarstingen, die in het voorjaar van 1875 op IJsland plaats hadden, viel de asch tot in Noorwegen en Dene- marken; dat is: op omstreeks 200 duitsche geographische mijlen af- stand. Onder de voortbrengselen der vulkanen behoort nog het puimsteen te worden geteld, eene bekende steensoort, die zeer poreus en, door de ingesloten lucht, soortelijk lichter dan water is, zoodat zij gedurende een geruimen tijd daarop kan drijven. Het puimsteen wordt, door eenige vul- kanen, somtijds in eene verbazende hoeveelheid, uitgeworpen en vormt dan mede kegelvormige ophoopingen, die de opening des vulkaans om- sluiten. De uitbarstingen der vulkanen geschieden niet op regelmatige tijden, maar met tusschenpoozen van meerdere of mindere jaren, somtijds zelfs van eenige eeuwen. Zoo was bijv. de Vesuvius aan de oude Romeinen niet als een vulkaan bekend. De krater en de hellingen van den berg waren met zware bosschen begroeid, toen plotseling � in het jaar 79 van onze jaartelling � eene geweldige uitbarsting plaats had, waarbij de steden Her- culanum, Pompeji en Stabiae onder asch en lava werden bedolven. Van 1338 tot 1500 was de berg geheel rustig, evenzoo van 1500 tot 1631, ter- wijl, in de daarop volgende eeuwen alleen, meer dan 20 groote uitbar- stingen plaats hadden. § 21. De vulkanische uitbarstingen hebben niet slechts op het vaste land en de eilanden, maar ook nu en dan op den bodem der zee plaats. Niet zelden wordt, daarbij die bodem opgeheven en er ontstaat een eiland, doch dit is veelal slechts van korten duur, want weldra wordt het we- der door de golven bedekt. Aldus ontstond er, in het begin der vorige eeuw, na eene geweldige aardbeving, die een der Azorische eilanden verwoestte, een klein eiland ten westen van Terceira. Het was zoo hoog, dat men het op een af- stand van 7 tot 8 mijlen zien kon. Na verloop van twee jaren was het reeds weder aanmerkelijk weggezonken en, ��n jaar daarna, peilde rnen op dezelfde plaats meer dan 155 meters diepte. � In dezelfde eilanden-groep had men, in Mei 1867, sterke aardbevingen; in den nacht vanl op 2 Juni, had, ten N. W. van Serreba, mede eene vulkanische uitbarsting in zee plaats, tusschen Terceira en Graciose. Er werden bestendig groote stee-

-ocr page 90-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 71

		nen en geweldige massa\'s lava uit de zee opgeworpen. Op verschillende plaatsen zag men damp-uitstroomingen en kookte het water, verge- zeld van zwavelreuk. � Een verschijnsel van denzelfden aard bood het eiland aan, dat, in de maand Juli 1831, tusschen Sicili� en Pantellaria oprees. Zeelieden van verschillende nati�n hadden daaraan reeds niet minder dan zeven onderscheiden namen gegeven, als: Nerita, Isola-Fer- dinandea, Graliam-Island, Julia, enz. Eenige hadden reeds, door het hij- schen hunner nationale vlag daarop, namens hunnen soeverein bezit er van genomen, in de hoop dat het zich zou vergrooten. De omtrek bedroeg 700 en de hoogte 200 meters; doch bij het einde van het jaar was het reeds verdwenen en de natuur maakte daardoor een einde aan den twist over den naam en het bezit. � Een ander voorbeeld levert het eiland op, dat in het jaar 1796 op omstreeks 10 mijlen afstand van de zuidelijke punt van Unalaschka, een der Aleulische eilanden, is ont- staan. Eerst zag men eene rookkolom zich uit de zee verheffen; ver- volgens verscheen er, aan de oppervlakte van het water, eene rots, die zich uit de verte als eene zwarte punt vertoonde; uit het bovenste ge- deelte stegen vuurstralen op en er werden gloeiende steenen uitgewor- pen. Dit verschijnsel duurde eenige maanden en in dien tijd nam het eiland, zoowel in uitgebreidheid als in hoogte, toe. Laier zag men niet anders dan rook te voorschijn komen en ook deze hield, na verloop van vier jaren, op. Intusschen werd het eiland steeds grooter en hooger, zonder eenige uitwerping van vulkanische stoffen en, sedert hel jaar 1806, vormt het een kegel, dien men van (Jnalaschka af kan zien en waarop, aan de noord- west-zijde, vier andere kleine kegels worden gevonden. � Het is waarschijn- lijk, dat vele eilanden in vroegeren tijd, door opheffing van den grond der zee, zijn ontstaan. � De Middellandsche zee, waarvan wij de oudste geschiedkundige belichten bezitten, levert hiervan meerdere voorbeelden op: het eiland Sanlorino of Thera, een der Cycladen, dat bijna de ge- daante van een sikkel heeft, vormt, met Therasia en Aspronisi, bijna een cirkel. Volgens de oude schrijvers verscheen binnen dien cirkel eerst het eiland Hi�ra, thans Palaeo-Kaimeni, 186 jaren voor het begin onzer jaartelling; het nam vervolgens, in de jaren 19, 726 en 1427, in grootte toe, door eilandjes, die aan aen rand oprezen. Evenzoo ontstond, bin- nen dienzelfden cirkel, het eilandje Mikro-Kaimeni in 1573., en Neo- Kaimeni in 1707. Dit laatste groeide achtereenvolgens aan in de jaren 1709, 1711 en 1712. Uit dit eilandje stijgen gedurig zwaveldampen op. De oprijzing dezer eilanden is wel met geene vulkanische uitbarsting vergezeld gegaan, maar de grond, waaruit zij bestaan, is geheel van vulkanischen aard. De ruimte, die door de eilanden Santorino, Therasia

-ocr page 91-



		72 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

		en Aspronisi grootendeels wordt omvat, kan als een groote krater wor- den beschouwd, waarvan deze eilanden den rand uitmaken en dan is de opheffing dier eilanden binnen die ruimte, als eene rijzing van den bodem van dezen krater aan te merken. Met uitzondering van eenige aard- bevingen, die in deze streken niet zeldzaam zijn, heerschte er, sedert meer dan anderhalve eeuw, rust. Den 29"� Januari 4866 werden op Santorino lichte aardschuddingen waargenomen. Den 30^,ton herhaalden zij zich en waren, vooral op Neo-Kaimeni, sterk. De zee verkreeg rondom dit eiland eene witte kleur en het water kwam in eene kokende bewe- ging, waarbij een onderaardsch geluid, als van het rommelen des don- ders, werd waargenomen. In den nacht van den 30"\'" op den 3\\^,Un Januari zag men in het kanaal, dat Neo-Kaimeni van Santorino scheidt, vlammen uit de zee opstijgen en des morgens had het zeewater aldaar eene roode kleur verkregen. Er werd een stuk lands van Neo-Kaimeni losgescheurd, en, uit de daardoor gevormde kloof, stegen dichte zwaveldampen op. Des avonds begon het geheele eilandje te zinken; de huizen langs de kust gleden langzaam in de zee, zoodat de bewoners ijlings naar Santorino de vlucht moesten nemen. In de volgende dagen rees tusschen de beide eilanden, waar vroeger de zee vrij diep was, de bodem snel om- hoog, zoodat er een eiland te voorschijn kwam, dat steeds grooter en grooter werd. Men gaf er den naam van Georgios-eiland aan. Den 8 Fe- bruari had het eene hoogte van 50 meters bereikt; drie dagen later vond men dat ook aan de zuidkust van Neo-Kaimeni de grond oprees en weldra vormde zich ook daar een klein eiland, terwijl dit laatste voort- durend daalde. De vulkanische werkingen beneden den bodem der zee gaan echter niet altijd met de opheffing van eilanden gepaard, zooals uit het vol- gende kan blijken: den 17 Maart 1843 verhief zich, midden in het ka- naal tusschen Guadeloupe en Maria-Galante, � beide tot de Caralbische eilanden behoorende � eene zware waterzuil, van eene zwarte kleur, draaiende en stootswijze, hoog in de lucht, terwijl er aldaar een rook of damp over de zee zweefde. Men zag duidelijk dat het geene waterhoos kon wezen: want de top der zuil reikte niet tot aan de wolken; ook merkte men op dat zij trapswijze in de hoogte steeg. Het geheele ver- schijnsel duurde omtrent een half uur en werd klaarblijkelijk ver- oorzaakt door eene op den grond der zee plaats hebbende vulkanische uitbarsting. Zoodanige worden er langs de kusten van IJsland dik- wijls waargenomen, alwaar zij onder den naam van watervulkanen be- kend zijn.

-ocr page 92-

-ocr page 93-



		73
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		§22. Onder de natuurverschijnselen, die den mensch met vrees en schrik vervullen, de macht der in het verborgen werkzame natuuurkrachten openbaren en hem, tegenover deze, zijne onmacht en nietigheid doen gevoe- len, zijn de aardbevingen de verhevenste en meest indrukwekkende. Van zijne vroegste jeugd af is hij gewoon om den grond, die hem draagt, als onwrik- baar te beschouwen, vooral in tegenstelling met het water, en hij wordt bij eene aardbeving op eenmaal in zijnen waan gestoord: de aarde beeft en slingert onder zijne voeten en niets, van hetgeen hem omringt, staat meer vast. Zelfs de dieren worden door dit verschijnsel getroffen en geven in- stinktmatig hunne verrassing te kennen: de honden huilen; de paarden laten hunne ooren hangen en snuiven; het liggend vee springt verschrikt op en neemt een stand aan, alsof het zich tegen roofdieren wil verde- digen. Bij dit natuurverschijnsel worden somtijds in eenige oogenblikken volkrijke steden met hare bewoners vernield, zoodat iedere puinhoop een graf is; landstreken zinken weg en bergen rijzen uit den grond op; aan de kusten rolt de zee dikwijls hare tot bergen opgehoopte golven over het land, zoodat in weinige oogenblikken de vruchten, gedurende eeuwen vergaderd, verloren gaan. De verwoestingen, die door watersnood of brand worden aangericht, zijn niet met die der aardbevingen te vergelijken: want de eerste zijn plaatselijk, terwijl de aardbevingen zich vaak over provinci�n en landen, ja zelfs over geheele werelddeelen uitstrekken. Men onderscheidt bij de aardbevingen voornamelijk drie�rlei bewegin- gen van den grond: de eerste zijn golvend, of op- en neergaand, waarbij loodrecht staande voorwerpen heen en weder worden bewogen, de grond en de muren van gebouwen zich openen en weder sluiten. Bij de tweede hebben hevige slooten naar boven plaats \'), waarbij voorwerpen die niet aan den grond zijn bevestigd, opspringen. Bij de derde schijnen de schok- ken gelijktijdig uit verschillende richtingen te komen, waardoor eene draaiing wordt te weeg gebracht. De beide laatste zijn veelal het ver- derfelijkst in hare uitwerkselen. Dikwijls gaat de beweging met een eigen- aardig gedruisch gespaard, als van het rijden van zware wagens over een oneffen steenweg; men heeft het ook wel met eene verwijderde ka- nonnade en met het rollen van den donder vergeleken. Zoodanig geluid

		>) Personen die op de Moluksche eilanden van zoodanige stooten getuigen waren ge- weest, drukten zlcb daarover aldus uit: het was alsof wy op eene groote trom woonden, waartegen van onderen gedurig werd geslagen.

		f. *

-ocr page 94-



		74
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		wordt ook wel waargenomen, zonder dat er eene aardbeving plaats heeft. Somtijds gaat het vooraf, op andere tijden wordt het weder niet op-

		* *

-ocr page 95-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 75

		gemerkt. Meestal hebben aardbevingen plaats, zonder eenig voorafgaand waarschuwend teeken. Dit was onder anderen het geval met die, waardoor Lissabon op den 1"� November 1755 werd verwoest: het was des voor- middags tien ure; de lucht was helder en er heerschte eene aangename temperatuur. Wegens den kerkdijken feestdag bevonden zich duizende menschen in de kerken. Plotseling deed zich een geluid hooren, als van het rollen des donders, dat door drie schokken van aardbeving werd ge- volgd. De eerste was van weinig belang, doch de tweede, die een halve minuut daarna volgde, was zoo geweldig dat de meeste gebouwen wankelden of instortten. Hierdoor verhief zich eene vreeselij ke stofwolk, waardoor groote duisternis ontstond. Toen de stofmassa, na verloop van enkele minuten, ten deele was gedaald en het lichter begon te worden, volgde er een derde stoot, waarbij alles neerviel, wat nog staande was gebleven, en de verwoesting werd voltooid. Bij den eersten schok was de zee van de kust teruggeweken; bij den tweeden kwam een waterberg van vijf- tien meters hoogte met groote snelheid aanrollen, overstroomde een groot gedeelte der stad en voerde, bij het terugwijken, tallooze slachtoffers en voorwerpen met zich. Veertig duizend menschen kwamen bij deze ramp om het leven. De voorgaande houtsnede kan eene zwakke voorstelling ge- ven van dit ontzettend tooneel. De duur der meeste, zelfs der hevigste, aardbevingen is zeer kort: niet meer dan weinige secunden. De stoot, waardoor Carracas in 1812 werd verwoest, duurde slechts 3 of 4 secunden; de drie stooten, die in 1839 eene zoo groote schade op het eiland Martinique aanlichtten, hadden binnen ��ne minuut plaats. Somtijds schudt echter de grond vele maanden, zelfs jaren achtereen: na de vreeselijke aardbeving van Lima, in October 1746, duurde de beweging van den bodem nog verscheiden maanden en men wil, van den 28 October tot den 24. Februari des volgenden jaars, nog 451 stooten hebben geteld. Zelfs thans nog zijn de aardbevingen aldaar zoo menigvuldig dat men er weinig acht op slaat, wanneer daardoor geene gebouwen worden omgeworpen; de inrichting daarvan is echter zoodanig, dat dit alleen bij sterke stooten geschiedt: het benedengedeelte is slechts van steen en de verdiepingen zijn van hout. In 1869 hadden er te Lima 42 aardbevingen plaats. Te Cumana sidderde de grond, na de aard- beving van 1766, gedurende 14 maanden bijna onafgebroken. Veelal ondergaat de grond bij aardbevingen veranderingen, die blij- ven bestaan; eenige deelen\' zinken weg en er ontstaan diepe kloven, terwijl andere integendeel worden opgeheven en in eene hellende rich- ting blijven; sommige worden zijdelings verschoven. De richting, waarin de aardbevingen plaats hebben of zich voort-

-ocr page 96-



		76
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		planten, is zeer onderscheiden. Sommige hebben volgens eene rechte lijn plaats, andere weder verbreiden zich in alle richtingen, alsof zij van ��n middenpunt uitgaan. In vele gevallen heeft men waargenomen, dat gebergten de voortplanting �f geheel verhinderen �f althans zeer wijzigen. Sommige aardbevingen worden slechts over eene geringe uitgestrekt- heid waargenomen, andere integendeel verbreiden zich over groote stre- ken lands. De aardbeving, waardoor in 1832 Aleppo en eenige omliggende steden werd verwoest, bepaalde zich alleen tot Syri� en eenige aangren- zende streken. � Die van Nieuw-Grenada, op den 17 Juli 1826, werd daarentegen op eene oppervlakte van vele honderden mijlen waargenomen. Eene der uitgebreidste was echter de reeds beschreven aardbeving van Lissabon in 1755: deze werd gevoeld van Lapland tot Martinique, en van Groenland tot Afrika, daar Marokko, Fez en Mequinez gelijktijdig met Lissabon werden verwoest. In de Achen-see in het noorden van Tyrol daalde toen de waterspiegel plotseling meer dan ��n meter en keerde eerst den volgenden dag tot de gewone hoogte terug. Hier te lande, en in het algemeen in de aangespoelde gronden, be- hooren de aardbevingen onder de zeldzame verschijnselen. Sommige, die elders in Europa plaats hadden, zijn ook hier waargenomen. Die van Lissabon in 1755 deed zich voornamelijk door eene plotselinge beroering van het water kennen, zoodat dit buiten zijne oevers trad en vaartuigen op het droge werden geworpen. Op de wereldkaart n°. 2 is door lijnen de uitgebreidheid aangege- ven van eenige aardbevingen. Meermalen vindt men in de scheepsjournalen aangeteekend dat men een plotselingen schok heeft waargenomen, alsof het schip op een klip stiet, op plaatsen waar de zee zeer diep is. Vele zoodanige verschijnse- len moeten aan bewegingen worden toegeschreven, die op den bodem der zee plaats hebben en zich aan het water meoedeelen. Zoo nam men in 1687 in de Stille Zee, op 150 mijlen van Callao (de haven van Lima in Peru) zoodanigen stoot waar en de aardbeving van Lissabon werd, op 50 zeemijlen van de kust, op schepen bespeurd. Aan de kusten gaan de aardbevingen meermalen met een kortstondig terugwijken der zee ge- paard, waarna zij met eene hooge golf terugkeert, die ver in het land dringt en, bij het terugvloeien, alles met zich medesleept. Na den tweeden stoot der aardbeving, die in 1687 te Callao plaats had, week de zee ver van de kust terug en keerde met zoodanig geweld weder, dat de ha- ven en de stad geheel werden verwoest. Bij de aardbeving van 1746 her- haalde zich te Callao dit verschijnsel: de zee verhief zich tot eene golf van meer dan 25 meters boven den gewonen stand, en deze rolde met

-ocr page 97-



		77
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		zulk een geweld over de stad, dat bijna de geheele bevolking omkwam; eene tweede golf voerde zelfs den grond weg, waarop de stad had gestaan. Alle schepen, die zich in de haven bevonden, werden van hunne ankers geslagen en hetzij verbrijzeld, �f op de kust, �f omvergeworpen. De klei- nere schepen werden onder het water bedolven; vier dezer laatsten werden zelfs door de golven op anderhalve mijl van de muren der stad gesleurd. §23. Behalve de tot hiertoe beschouwde vulkanische verschijnselen en de aardbevingen, zijn er nog vele andere, die getuigen dat er in het binnenste onzer aarde geene rust heerscht, maar dat er voortdurend phy- sische en chemische krachten werkzaam zijn, waarvan wij, in velerlei vormen, de uitwerkselen ontwaren. In eenige streken, en voorname- lijk in de nabijheid van nog werkzame of reeds uitgebrande vulkanen, komen waterstroomen uit den grond te voorschijn, waarvan de hitte- graad zelfs het kookpunt nadert. Sommige openingen, gelijk de Geijsirs op IJsland, stooten zelfs bij tusschenpoozen stralen van kokend water tot eene aanmerkelijke hoogte op; ditzelfde is met de vulkanen te Aqua in Guatimala het geval. � Behalve deze, vertoonen zich nog op eenige andere plaatsen dergelijke verschijnselen: voor korten tijd heeft men in Noord-Amerika eene hoogst merkwaardige streek ontdekt. Zij ligt on- geveer op 44° tot 45°�20\' noorderbreedte en 109°�45\' tot 110°�15\' westerlengte van Greenwich. Ten oosten is dit terrein begrensd door het Rots-gebergte en zijne uitloopers. Het wordt doorstroomd door de Yellow- stone- en de Madisson-rivier, die beiden in den Missouri vallen. Deze streek is, om hare vele natuurschoonheden, door de regeering der Ver- eenigde Staten tot een Nationaal park verklaard; er mogen zich daarin geene landverhuizers vestigen en haar oorspronkelijke toestand mag niet veranderd worden. De genoemde rivieren stroomen daar in diepe kloven � Canons genoemd � en vormen eene menigte van prachtige watervallen. Voorts zijn er merkwaardige basalt vormingen. Het merkwaardigst zijn echter talrijke bronnen van heet water � Geijsirs � die met tus- schenpoozen springen en het kokende water tot eene aanzienlijke hoogte opwerpen. Eene daarvan, de Giant-Caldron (Reuzenketel), wiens bekken eene opening van omstreeks 12 meters middellijn en van 10 meters diepte heeft, werpt bij tusschenpoozen waterstralen tot op 20 en 30 meters hoogte: een andere Geijsir, de Giantess (Reuzin), werpt bij tusschenpoozen stralen kokend water, ter dikte van omstreeks ��n meter, tot eene hoogte van 80 meters. Men vindt er meren met warm en koud water; een daarvan, dat

-ocr page 98-



		78 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

		omstreeks 3 Geogr. mijlen lang en 2 breed is, is waarschijnlijk de kra- ter van een uitgebranden vulkaan. � In Californi� en in het noordelijke gedeelte van Nieuw-Zeeland komen mede Geijsirs voor. De laatste zijn, evenals die van de Yellowstone-rivier, door hare schoone vormingen van kiezeltuf, die de boorden der bekkens en terrassen als een net- of kant- werk omzoomen, zeer merkwaardig. In de Geijsirstreken, waar voortdu- rend eene sterke onderaardsche werking plaats heeft, dreunt de grond aanhoudend van het koken van water en het opborrelen van groole damp- blazen en nu wordt er hier, dan daar eene ontploffing gehoord. � Op andere plaatsen wordt kokend slijk uit den grond opgeworpen, zooals op het eiland Trinidad. � Uit de moerassen, die Soerabaija, op Java, omringen, verheffen zich twee slijkvulkanen; het zijn kegelvormige ver- hevenheden, van omstreeks 13 meters hoogte en 300 meters omtrek; op hunnen top is een slijkmoeras van ruim 3 meters middellijn, waaruit, bij korte tusschenpoozen, groote luchtblazen opstijgen die het water over den rand doen stroomen. � Elders komt er naphta, aardolie, berg- teer, asphalt en dergelijke brandbare stoffen uit den grond te voor- schijn, dikwijls met brandbare gassen en dampen, voornamelijk koolwa- terstoffen, gemengd. In den laatsten rijd hebben vele van die stoffen zelfs een uitgebreide toepassing gevonden en worden op groote schaal uit de aardkorst verkregen. Men denke slechts aan het asphalt, dat tot plaveisel van straten, bedekking van daken enz. dient, en aan het petroleum dat meer en meer de olie in de lampen vervangt. Dit laatste wordt, in verschillende plaatsen van Amerika, meestal uit ge- boorde putten verkregen, voornamelijk in Pennsylvani�, Ohio, Missouri, Indiana, Kentucky en het schiereiland van Canada, hetwelk door de groote meeren wordt gevormd. Tusschen Titusville en (KI-city in Penn- syvani� zijn de voornaamste bronnen gelegen, waaronder er zijn die 450.000 liters per dag opleveren. � In het dal van den lrawaddi in Burmah, zijn vele honderden zoodanige bronnen; op het eiland Tschelekin in de Kas- pische zee zee vindt men er omstreeks 3500; in de omstreken van Baku, aan dezelfde zee, komen niet alleen dergelijke bronnen voor; maar uit vele ope- ningen stroomen brandbare gassen. Daardoor wordt, in de tempels der Guebren of Vuuraanbidders, het eeuwige vuur onderhouden. Het uitstroo- men van brandbare gassen heeft ook in China en in Noord-Amerika plaats. � Op andere plaatsen stroomt, uit openingen en spleten van den grond, koolzuur-gas, zooals: op den linkeroever der W/eser, in de geheele streek tot aan het Teutoburger-wouA; in het �i/fe/-gebergte en op vele plaatsen in Itali�; � op Java wordt de bodem van het Doodendal, bijzonder na sterken regen, tot een zekere hoogte met een laag koolzuur gas bedekt,

-ocr page 99-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 79 zoodat dieren daarin stikken en hunne lichamen den grond bedekken. Professor G. Bischoff schat de hoeveelheid van koolzuur-gas, die da- gelijks uit de gasbronnen en, opgelost in water, uit de minerale bronnen in de omstreken van het Laacher-meer (ten N.W. van Coblenz) in den dampkring wordt gevoerd, op 300,000 kilogrammen. � Ten gevolge der �xydatie van Aluin-schiefer en van Pyriet of zwavelijzer, die op sommige plaatsen in den grond voorkomt, ontstaan hier en daar verschijnselen, die eenige gelijkenis hebben met die, welke bij vulkanen voorkomen. � Uit dit alles ziet men, dat er, zelfs op plaatsen die ver van vulkanen ver- wijderd zijn, nog werkingen in de diepte plaats hebben. De verdeeling der vulkanen over de oppervlakte der aarde toont aan, dat de oorzaak hunner werkzaamheid niet zeer algemeen in de aardkorst is verbreid. Op de kaart n". 2 zijn de meeste der werkzame vulkanen door stippen aangeduid. Men ziet daarop terstond dat zij deels op zich zelven staan, deels in groepen bijeen zijn, of als in rijen zijn geschaard. Men verdeelt ze daarom in ce"itrale- en in rijen-vulkanen. Van de eerste leveren ons de Sa/irfwic/fs-eilanden, de archipel van Mendana, het Oos- to\'-eiland, Otaheite, de Kanarische-eti&nden. en IJsland voorbeelden op De geheele Stille Zuidzee is daarentegen als door een krans van vulkanen ingesloten, die uit verschillende deelen bestaat. Een daarvan strekt zich, van Nieuw-Zeeland beginnende, over de Nieuwe-Hebriden, benoorden Nieuw- Guinea, over Mendanao, Luzon, Formosa, Nipon, Jesso tot aan de Kurilir sclte eilanden en Kamschatka uit. Een I weede vulkanen-gordel, die bij Bar- ren-Island in de golf van Bengalen begint, zet zich over Sumatra, Java, Sumbawa en Timor, door de zee van Banda voort en sluit zich daar aan de eerstgemelde reeks. Eene derde rij begint bij de Aleuten, en loopt, langs de westkust van Noord-Amerika, tot voorbij de Columbia-rWiev; ter- wijl eene vierde zich, van Mexico af, door Guatimala, en langs de geheele westkust van Zuid-Amerika uitstrekt, tot aan het luurland toe. Volgens de door Prof. Fuchs te Heidelberg opgemaakte lijst zijn er in het geheel 323 werkzame vulkanen bekend, van welke er meer dan 200 langs de kusten en op de eilanden van den Grooten Oceaan zijn gelegen. Op sommige plaatsen der aarde vindt men er op eene kleine ruimte vele bijeen: op Java bijv. zijn 38 vulkanen; op de Aleuten 31; even- zoo zijn de Kurillen zeer vulkanisch. Zelfs te midden van het eeuwige ijs der poolstreken ontbreken de vuurbergen niet: want men vond op Victo- ria-land een vulkaan, de Erebus, die de aanzienlijke hoogte van 3779 meters heeft. Het verdient echter opmerking dat alle vulkanen �f op ge- ringen afstand van de zee �f op eilanden liggen. Enkele vulkanen, die men in Midden-Az� meende te hebben gevonden, zijn gebleken steen-

-ocr page 100-



		\'

		80 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. kolenlagen te zijn, die in brand waren � wat jaren lang kan duren � terwijl het bestaan van anderen niet nader bevestigd is. Behalve de vermelde, nog werkzame vulkanen, is er nog een groot aantal bergen, waarbij, gedurende de historische tijden, geene uitbarstin- gen of vulkanische verschijnselen zijn waargenomen, doch die, om hunne kraters en verharde lava- en slijkstroomen, tot de vuurbergen moeten ge- rekend worden. Deze noemt men uitgebrande vulkanen. Vele daarvan vindt men in het midden van Frankrijk, in Auvergne, Velaij, Vivarais en een groot gedeelte der Cevennes; ook in Languedoc en Provence vindt men een groote menigte vulkanische gesteenten. Evenzoo treft men ze aan in Ierland, Schotland en de Hebriden; de boorden van den Rijn zijn mede ruim voor- zien van vulkanische voortbrengselen en oude kraters: zooals het Eiffel- en Zenen-gebergte; verder vindt men ze bij Fulda, in Saksen, Bohemen, Hon- garije en Zevenbergen, in Griekenland en de eilanden, het Euganeesch-g�berg- te, in den Caucasus, enz. Deze zijn de zwijgende getuigen der geweldige vulkanische werkzaamheid, waarvan de aarde vroeger het tooneel is geweest.

		Aangaande de oorzaken der vulkanische verschijnselen en der aard- bevingen zijn, sedert de vroegste tijden, vele onderstellingen gemaakt. De meeste daarvan dragen echter de kenmerken van den tijd waarin zij zijn opgesteld en zij beantwoorden meerendeels aan de mate van ontwikke- ling der natuurwetenschappen in dat tijdvak. Er bestaan thans echter twee hypothesen, ter verklaring van de vulkanische verschijnselen, die wij hier kortelijk willen uiteenzetten: De dagelijksche en jaarlijksche afwisseling van de temperatuur aan de oppervlakte der aarde plant zich slechts tot eene zekere diepte voort; deze verschilt naar de ligging der plaatsen en naar den aard van den grond, zoodat er op eene diepte van 20 tot 50 meters een standvastige warmtegraad heerscht. Maar op grootere diepten neemt men overal waar dat de temperatuur toeneemt, naarmate men dieper komt en, indien men de waarnemingen, die op verschillende plaatsen gedaan zijn, onder- ling vergelijkt, dan blijkt, dat omstreeks met elke 30 meters diepte de warmte gemiddeld ��n graad van den honderddeeligen thermometer toe- neemt. Slechts enkele voorbeelden: in de steenkolenmijnen van Rose-Bridge bij Wigan, die men voor de diepste van Groot-Britanni� houdt, is de tem- peratuur, op eene diepte van 739 meters beneden de oppervlakte van den grond, 34° van de honderddeelige schaal. De diepste geboorde put is te Sperenberg bij Berlijn, die 1269 meters diep is; aan den bodem van dezen put vond de Bergraad Dunkel eene temperatuur van 52°,5. Bij het

-ocr page 101-



		81
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		boren van den tunnel door den Mont-Cenis vond men, op een afstand van 6448 meters van de zuidelijke opening, ter plaatse waar de bergrug het hoogst is � namelijk 1609 meters � eene temperatuur van 30",1 C. Indien deze toeneming der warmte, naar het middelpunt der aarde toe, volgens dezelfde wet voortging, wat echter niet bewezen is, dan zou er, op eene diepte van. 3300 meters, of ruim een half uur gaans be- neoen de oppervlakte, een warmtegraad heerschen, waarbij het water kookt, en, op eene diepte van 7 Duitsch� geographische mijlen, of Vus van den straal der aarde, zou de hitte reeds zoo groot zijn dat basalt (een vulkanisch gesteente), de meeste metalen en vele steensoorten in gesmolten, of gloeienden staat zouden verkeeren. Al wat daar binnen is, zou du? in een vloeibaren toestand zijn en de bekoelde builenkorst, die wij bewonen, zou gevuld zijn met eene vloeistof, die ruim 5¹/» malen zwaarder dan water is (zie pag. 19). De onderstelling van de vloeibaar- heid van het inwendige der aarde, of dat zij althans eenmaal in vloei � baren staat geweest is, stemt geheel overeen met de waargenomen af- platting: indien zij toch nimmer in vloeibaren toestand geweest ware, dan zou wel de oppervlakte der zee, maar niet noodzakelijk ook de algemeene vorm der vaste kern, eene, zoo volkomen aan de theorie beantwoordende, afgeplatte gedaante behoeven te bezitten. � Volgens deze beschouwingen rust dus de afgekoelde en verharde korst der aarde op eene gloeiende, gesmolten massa. Uitbarstingen van vulkanen worden dan door werkin- gen in het binnenste der aarde veroorzaakt, hetzij door uitzettingen of inkrimpingen der aardkorst, hetzij doordien dampen, van welken aard ook, de stoften opdrijven, die zich uit de kraters der vuurbergen ont- lasten. De vulkanen zouden derhalve met veiligheidskleppen kunnen wor- den vergeleken, door welke zich de stoffen uit het binnenste der aarde een weg banen. Aardbevingen moeten, volgens deze onderstelling, aan dezelfde werking van de inwendig vloeibare massa der aarde op hare verharde korst worden toegeschreven: zij kunnen dus ontstaan door scheu- ringen, plotselijke opheffingen of inzinkingen van die korst, of van dieper gelegen lagen, ten gevolge van veranderingen in de drukking van de vloeibare inwendige massa, door dampen of gassen, die ontwijken. De groote uitgebreidheid, die vele aardbevingen hebben, laat zich dan ver- klaren door de groote diepte, waarop de oorzaak gelegen is. De voorgaande verklaring van de verschijnselen, die bij vulkanen en aardbevingen plaats hebben, gegrond op het bestaan van eene vloeibare kern der aarde, heeft, eerst in den loop van deze eeuw, meer en meer veld gewonnen en was, tot voor weinige jaren, vrij algemeen aangeno- men. Er zijn echter tegen deze theorie, vooral in den laatsten tijd, ge- 6

-ocr page 102-



		82 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

		wichtige bedenkingen in het midden gebracht. Vooreerst zijn de vulka- nische verschijnselen niet zoo algemeen over de aarde verbreid als zij bij eene vloeibaarheid van de geheele inwendige massa der aarde, zou- den moeten zijn: want, hoe grootsch en indrukwekkend die verschijn- selen ook mogen wezen, zij zijn, in verhouding tot de geheele oppervlakte der aarde, slechts tot eene geringe ruimte beperkt. In de tweede plaats zijn de verschijnselen der praecessie en nutatie, die door de aantrek- king van zon en maan ontstaan, doordien de aardas op hare baan helt, juist zoodanig, als zij bij eene vaste aardkern moeten zijn. Sir William Thomson, die daaromtrent onderzoekingen heeft gedaan, komt tot het besluit dat de aarde wel oorspronkelijk gloeiend vloeibaar kan geweest zijn, maar dat haar inwendige kern dit niet meer is, of dat het vloei- baar gedeelte niet in een betrekkelijk dun omhulsel is besloten. De vaste rotslagen, gevormd bij de afkoeling der oppervlakte, moeten tel- kens in de vloeibare, diepere lagen zijn weggezonken, omdat zij soortelijk zwaarder waren dan de vloeibare massa. Dit zou zoolang zijn voortge- gaan totdat zich een soort van geraamte, uit vaste rotsmassa\'s, in het binnenste had gevormd. Door het neerzinken dezer vastgeworden gesteenten werd de vloeibare massa meer en meer naar boven gedreven. Volgens dezelfde onderzoekingen van Thomson zou de aarde, indien zij van bin- nen geheel vloeibaar was en slechts door een betrekkelijk dun omhulsel, zooals de vorige theorie onderstelt, was ingesloten � al ware dit ook van staal � onder den invloed van dezelfde krachten, die de praecessie en nuta- tie veroorzaken, zich periodisch moeten vervormen. De polen, en dus ook de evenaar, zouden zich, met betrekking tot hare oppervlakte, moeten verplaat- sen, zoodat de geographische breede en lengte kleine veranderingen zou- den ondergaan. Opzettelijke onderzoekingen, op het Observatorium van den Pulkowa bij Petersburg gedaan, om dat te onderzoeken, hebben echter geene verplaatsing van de aardas aangetoond. � In den laatsten tijd hebben de scheikundigen vele onderzoekingen verricht, aangaande de verande- ringen, die sommige gesteenten door het vuur en door het water onder- gaan, die moeielijk in overeenstemming zijn te brengen metde verschijn- selen, die men bij vulkanische gesteenten heeft waargenomen. Op deze gronden, heeft men getracht eene andere theorie op te bouwen, ter ver- klaring der vulkanische verschijnselen. Daarbij wordt wederom, even als vroeger, eene groote rol aan het zeewater toegekend, zooals dit scheikun- dig op groote diepte kan werken en daarenboven nog de arbeid in aan- merking genomen, die wordt ontwikkeld wanneer groote streken lands slechts min of meer dalen. Deze nieuwe theorie is echter evenmin bewezen als die aangaande het centraal-vuur. Voorgezette onderzoe-

-ocr page 103-



		83
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		kingen zullen waarschijnlijk leeren dat beide verklaringen te eenzij- dig zijn. §24. Er komen, vooral in bergachtige streken, nu en dan eenige ver- schijnselen in den grond voor, die hier dienen te worden vermeld: na- melijk de aardbranden, bergstortingen, aardvallen en grondverschuivingen. De eerste, die men ook wel pseudo-vulkanische verschijnselen heeft genoemd, ontstaan, wanneer lagen van steen- of bruinkolen, of andere brandbare zelfstandigheden, hetzij van zelf, hetzij door eenige toevallige oorzaak, in vuur geraken. Dit branden is echter meer een voortdurend smeulen: want bijna nooit wordt daarbij vlam waargenomen. Men ontdekt zoodanige aardbranden aan het opdrogen en de hitte van den grond; daarbij houdt eerst de plantengroei op en vervolgens wordt de bodem, door de warmte, onbegaanbaar. De bovenlagen worden dikwijls half ge- smolten en verkrijgen eene verglaasde oppervlakte. Bij verderen voort- gang van den onderaardschen brand, stort de grond hier en daar in, terwijl de streek, waar zulks plaats heeft, voor langen tijd, of voor altijd, onbebouwbaar is. Sommige aardbranden hebben jaren lang geduurd en zij verspreidden dan eene groote hitte. Men heeft er voorbeelden van gehad in Boh�me: te Mp.ssa, T�plitz, Stracka, Bilin, enz. Somtijds ontstaan er ook verschijnselen in den grond, die eenige over- eenkomst bezitten met de vulkanische, doch aan den invloed van het water moeten worden toegeschreven. Zoo vindt men bijv. niet ver van den spoorweg, die van Neuenkirehen naar Saarbr�cken voert, tusschen Sulsbach en Duttweiler, den zoogenaamden brandenden berg. Dit is eene gedurig dieper inzinkende strook van omstreeks vier honderd meters lengte en veertig meters breedte waar, uit eenige spleten, vooral nadat er veel regen is gevallen, rook opstijgt. De geologische onderzoekingen hebben geleerd dat zich aldaar lagen van aluin-schiefer in de diepte bevinden, die, door den invloed van water, onder sterke warmte-ontwikkeling worden ontleed en de vermelde verschijnselen doen ontstaan. Alle gesteenten zijn, in den loop der eeuwen, aan verandering onderworpen: men noemt dit verweeren. Dit verschijnsel neemt men, op eene groote schaal, bij gebergten waar; daar dringt regen- en sneeuw- water, door kleine scheuren en spleten, diep in het gesteente door, en, onder den gemeenschappelijken invloed van lucht en water, wordt het gesteente chemisch veranderd; sommige der bestanddeelen worden meer, andere minder opgelost en langzamerhand worden hierdoor de

-ocr page 104-



		u
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		kleinste scheuren grooter en wijder, zoodat zelfs aanmerkelijke stukken los kunnen geraken. Het bij afwisseling bevriezen en ontdooien van het water, dat aldus in het gesteente dringt, draagt ook zeer tot dit verweeren bij. Van daar dat, aan den voet van alle steile bergen, en in alle enge dalen eene menigte steenen wordt gevonden van allerlei grootte. >) Niet alleen in bergachtige streken, maar schier overal, hebben er in den grond veranderingen plaats, door het wa- ter, dat in de diepte doordringt en naar de laagste streken afvloeit. Hierdoor worden de meest oplosbare gedeelten van het gesteente opgeno- men en medevoerd. Het overblijvende wordt daardoor poreuzer en is dus minder in staat om aan de drukking van de daarboven gelegen lagen weerstand te bieden. Daardoor kunnen er inzinkingen en zelfs instor- tingen van deze lagen plaats hebben. Ten gevolge van de verweering van het gesteente, gebeurt het, in bergachtige steken, niet zelden, dat grootere gedeelten van een berg los- raken en naar beneden storten. Zoo vindt men bijv., in het dal waardoor de Nahe stroomt, nabij Oberstein, een paar torenhooge rotsmassa\'s, die van den steilen bergwand van porphyr zijn neergestort en, als groote schilfers, in eene schuine lichting daartegen aangeleund, zijn blijven staan. Zulke bergstorlingen richten, naarmate de streek, waarin zij plaats hebben, meer of minder bewoond of bebouwd is, eene grootere of geringere schade aan. Er zijn voorbeelden, dat daardoor zelfs geheele dorpen ver- nield en vruchtbare gronden onbruikbaar werden gemaakt. Slechts enkele voorbeelden zullen genoegzaam zijn, om hiervan eenig denkbeeld te geven: de Diablerets, een gebergte in Zwitserland, stortte in het jaar 1714 in. Dit verschijnsel werd door een onderaardsch gedruisch vooraf- gegaan. De rotsklompen vlogen twee uren ver, doodden verscheiden men- schen en veel vee en bedekten eene oppervlakte van een halve mijl in het vierkant. Onder de merkwaardigste bergslortingen, die in deze eeuw plaats hadden, behoort die van den Ross- of R�/i-berg in het Kanton Schwyz in Zwitserland. Deze berg verheft zich 1166 meter boven den waterspie- gel van het meer van Zug, of 1582 meters boven de zee. Hij begrenst aan de eene zijde het schoone dal, waarin Goldau ligt bij het meertje van Lowerz; terwijl het aan de andere zijde door het J%i-gebergte wordt ingesloten.

		\') In eenige dalen van Zwitserland, Hjv. hot Unserer-Thal aau de Gotlhard-Strasse z\|jn, op sommige van deze steenbrokken met platte bovenvlakten, zelfs tuintjes aangelegd; op andere worden aardappelen gebouwd; op andere staan hooge pljnboomen wier wortels de steenen als koorden omslingeren. Hetzelfde ziet men ook op den Broeken in den Harts.

-ocr page 105-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 85

		De hierbij gevoegde houtsnede vertoont aan de linkerzijde een ge- deelte van den R�fi-berg: de beide spitse bergen op den achtergrond zijn de Schwyzer-Mythen. De Rigi ligt ter rechterzijde, doch buiten de teeke-

		De Vallei van Goldau, v��i de bergstorttng.

		ning. Zoowel de R�fi- als de Rigi-berg bestaat voornamelijk uit Nagelflue, een gesteente dat uit afgeronde stukken steen, van zeer verschillende grootte, is gevormd, die door een cement van koolzure kalk verbonden zijn, hetwelk zeer licht verweert. Na den natten zomer van 1806 geraakte er, op den 2den September, een gedeelte van het bovenste van den top van den R�fi, ter lengte van omstreeks 4000, ter hoogte van 30 tot 40 en ter dikte van meer dan 300 meters � dus van omstreeks 36 millioenen kubieke meters inhoud � los. De stukken schoven en rolden, met versnellende vaart, langs de steile wanden van den berg naar beneden, onder een geraas als van den donder. Vele dezer rotsbrokken hadden de grootte van een huis. Er verrees eene verbazende stofwolk, die de lucht vervulde en, binnen vijf minuten, was een gedeelte der heerlijke vallei tot eene aanzienlijke hoogte gevuld en in eene steenwoestijn herschapen: Goldau, Lowerz, B�singen benevens Ober-Rother en Unter-Rother waren geheel onder de steenen bedolven en 500 menschen vonden daaronder hun graf. Meer dan ��n vierde van het Lowerz-meer werd met steenen gevuld. De daardoor gevormde golven traden, met verbazend geweld, buiten de oevers van het meer en verwoestten, in een grooten omtrek, wat door de steenen

-ocr page 106-



		86
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		gespaard was, tot aan Seeuwen, dat op meer dan ��n uur gaans van Gol- ilau ligt: twee kerken, honderd en elf huizen en tweehonderd en twin- tig stallen en schuren werden bedolven. Van de bewoners bleven alleen zij over, welke toevallig afwezig waren. De snelheid, waarmede de neder- stortende steenen kwamen aanrollen, was zoo groot, dat sommige zelfs een eind weegs op de tegenovergelegen hellingen van den Rigi vlogen. De onderstaande houtsnede geeft eene schets van het tooneel, na den

		De Vallei van Goldau, na de bergstorting.

		bergval. Zelfs thans nog is de plaats, waar de afgescheurde bergwand heeft gestaan, en de weg, waarlangs de steenen nederrolden, kenbaar door eene geheel kale strook. Door het aangevulde gedeelte van het meer Lowerz is een voetpad over de rotsblokken gebaand en, tusschen destee- nen, ziet men, in diepe openingen, het water. De nieuwe bergspoorweg van Arth naar Rigi-Kulm is mede gedeeltelijk j op de bergstorting aan- gelegd. Ook van den top van den Rigi ziet men duidelijk de plaats, waarlangs de steenstroom is neergerold. � In het laatst van Augustus 1874 had er aan den Ross-berg wederom eene nederstorting van rotsen plaats. Het stadje Caub, aan den Rijn in Nassau, is gedeeltelijk tegen ber- gen gebouwd. In 1869 bespeurde men eenige beweging aan den top van een daarvan. In Februari 1875 merkte men dat, boven de huizen, die

-ocr page 107-



		87
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		slechts 6 tot 9 meters van den berg staan, twee diepe kloven elkander naderden. Het volumen van het gesteente, dat in beweging was, bedroeg omstreeks 90.000 kubieke meters. In den nacht van den lOden op den Uden Maart 1876 stortte de massa naar beneden. Acht huizen werden bedolven en 26 menschen verloren daarbij het leven. Den 17den December van hetzelfde jaar had men wederom eene bergstorting op kleinere schaal. Den 26sten November 1875 had er op het eiland R�union eene belang- rijke bergstorting plaats. De Mornede-Salazie, een berg van 3090 meters hoogte, stortte in��n en daarbij werden, over eene lengte van 5000 meters, meer dan 120 hectaren grond met de nedergevallen stukken bedekt. De woningen, die aan den berg stonden, werden met hare bewoners, 62 in getal, ter hoogte van 40 tot 60 meters onder aarde en steenbrokken be- dolven. Vooraf had men reeds meermalen onderaardsche geluiden of sla- gen gehooid. Ook deze bergstorting was een gevolg van de verweering _van het gesteente. � In Zwitserland en elders zijn vele plaatsen, die door zoodanige bergstortingen worden bedreigd. De aardvallen ontstaan, wanneer door het water, dat in onderaard- sche holten bevat is, de grond is uitgespoeld en de daarboven liggende lagen, daardoor haren steun missende, naar beneden zinken. Somtijds ontstaan daardoor waterbekkens van eene aanmerkelijke uitgebreidheid. Op eene kleine schaal hebben zulke aardvallen zeer dikwijls plaats. Onder de grootere behoort die, welke in 1801 bij Arpino in het voormalig ko- ningrijk Napels plaats had. Aldaar zonk een stuk lands, van 200 Napel- sche morgen, zoo diep naar beneden, dat zelfs de toppen der hoogste boomen niet meer boven hel water reikten, dat deze laagte vulde. � Een dergelijke aardval had, den 12den Februari 1860, niet ver van Noijon in Frankrijk plaats. Een stuk land, mei kastanjeboomen beplant, zonkplot- seling naar beneden en de daardoor gevormde diepte werd met water gevuld, waaruit eene beek ontsprong. De kastanjeboomen, die op het land stonden, waren van de grootste soort, doch de inzinking was zoo diep, dat er geen spoor meer van zichtbaar bleef. � Somtijds hebben de aard- vallen op eene aanmerkelijke diepte plaats, zonder dat daarbij de opper- vlakte wegzinkt, en dan ontstaan schuddingen van den grond of aard- bevingen, die zich over eene groote uitgestrektheid verbreiden. �Het is hoogst waarschijnlijk dat zeer vele aardbevingen ontstaan door vergrui- zing en instorting van gesteenten, welke rusten op zoutlagen, die door het water ten deele zijn opgelost. Er behoeven daarbij niet altijd inzin- kingen van den bovengrond plaats te hebben. De aardbevingen, die zoo menigvuldig in de Rijnstreken voorkomen, en, vooral gedurende de jaren 1869 tot \'71, te Gross-Gerau bij Darmstadt zeer menigvuldig waren (meer

-ocr page 108-



		88
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		dan 200) moeten hoogst waarschijnlijk aan instortingen, die in de diepere aardlagen plaats hebben, worden toegeschreven. � Ook door het instor- ten van mijnen kunnen aardvallen plaats hebben. Het stadje Iserlohn in Weslphalen is daardoor, in de laatste jaren gedeeltelijk verwoest. De grondverschuivingen hebben, wat hare oorzaak aangaat, veel over- eenkomst met de aardvallen. Indien namelijk de grondslag van een stuk land, dat op de helling van een berg ligt, door het water wordt onder- mij nd, dan zal het naar beneden schuiven, totdat het weder een genoegzamen steunt vindt. Op den avond van den lsten November 1841 bespeurde men, op den Ta/oria-berg in Tyrol, eenige beweging in den bodem en het bleek weldra, dat er een gedeelte daarvan naar bene- den zakte. Er kwam eene groote hoeveelheid water onder den grond te voorschijn, zoodat twee molens vernield en vele landerijen verwoest wer- den. Eene week later nam de grondverschuiving geweldig toe, zoodat er twaalf huizen en even zoovele schuren vernield en de 18 meters hooge steenen brug, benevens eene smederij en een molen in��n gedrukt en verwoest werden. §25. De beschouwing der holen en grotten behoort tot de Geologie of Aardkunde, dat is: tot die wetenschap, welke over de diepere deelen der aardkorst en de veranderingen die zij ondergaan, handelt; doch ook hier moeten wij daarvan melding maken. Men vindt, vooral in streken waar kalkgebergten voorkomen, hier en daar openingen en scheuren in den grond, waarvan sommige zich over eene aanmerkelijke lengte uitstrekken. De gedaante dezer openingen of holen is veelal zeer onregelmatig: op eenige plaatsen zijn het slechts nauwe gangen, waardoor een mensch met moeite kan kruipen, op an- dere verwijden zij zich en vormen holten, die zeer uitgestrekt zijn: som- mige daarvan zijn zelfs zoo groot, dat zij eene stad zouden kunnen be- vatten. De grond der grotten is veelal zeer ongelijk: op sommige plaat- sen daalt hij tot eene aanmerkelijke diepte af, op andere verheft hij zich weder. In vele holen vindt men verschillende afdeelingen of kamers, die door gangen of scheuren in het gesteente met elkander gemeenschap hebben: in ��n woord, de gedaante en uitgebreidheid der grotten is zoo onderscheiden, dat er nauwelijks eene algemeene beschrijving van te ge- ven is. De gesteldheid der wanden, der gewelven en van den bodem is bij vele grotten zeer opmerkelijk. Het regenwater, dat op de buitenop-

-ocr page 109-



		89
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		pervlakte van den grond valt, bevat steeds koolzuur; het dringt, door spleten en scheuren, tot eene aanmerkelijke diepte in het gesteente door. Op dien weg ontmoet het lagen van verschillenden aard en vooral van koolzure kalk; deze wordt in het koolzuurhoudend water gedeeltelijk opgelost en, tot aan het gewelf der grot, medegevoerd. Het water, aldaar met de lucht in aanraking komende, verliest koolzuur en verdampt; daarbij blijven de vaste deelen, die het had opgelost, achter. Op deze wijze zijn er, in den loop der eeuwen, langs de wanden en tegen de gewelven van vele grotten, harde korsten ontstaan van koolzure kalk, die een kristallijn voorkomen heeft. De volgende druppels, die door het gewelf drongen, verdampten op gelijke wijze en lieten mede eene vaste kalkmassa achter; de later volgende vloeiden langs die massa af, ver- grootten haar aan de onderzijde, en, daar dit in sommige grotten gedu- rende vele eeuwen voortging, vormden er zich neerhangende verlengsels aan het gewelf, die onder allerlei gedaanten voorkomen. Men noemt dit druipsteen-voiiningen, of stalactieten Men kan de wijze, waarop zij gevormd zijn, vergelijken met die der ijskegels, die wij des winters aan dakgoten en andere uitstrekende deeleen van gebouwen zien ontstaan. � Vallen er bovendien zulke, met vaste stoffen bedeelde, drup- pels op den bodem der grot, dan ontstaan ook daar vormingen van druip- steen, die steeds hooger en hooger worden en eindelijk zoo ver rei- ken, dat zij zich met die der gewelven vereenigen. Deze laatste worden stalagmieten genoemd. Veelal bevat het met dubbel koolzure kalk bedeelde water nog andere stoften, vooral ijzerverbindingen, waardoor aan de wanden en druipsteenen onderscheidene kleuren worden medegedeeld. Het is dus niet te verwonderen, dat er door de wijze, waarop de druip- steen in de grotten ontstaat, een rijkdom van vormen en kleuren wordt geboren, waarover men verbaasd staat: hier schitteren de wanden als kris- al; daar weder vertoonen zij zich als met gordijnen bedekt, die in sier- lijke plooien van de gewelven nederhangen: hier zijn het pilaren van allerlei gedaanten, die tot aan de gewelven reiken; elders weder hangen steenen, van de meest verschillende vormen, dreigend naar beneden, zoo- dat men met eene levendige verbeelding allerlei figuren daarvan kan maken. Voegt men nu bij dezen rijkdom van vormen nog die der kleur- schakeeringen, die van de witheid van albast tot donker bruin gaan, dan kan men zich eenigszins eene voorstelling van vele grotten maken. Onder de holen, die zich bijzonder door hare grootte of de schoon- heid der druipsteen-vormigen onderscheiden, moeten worden gerekend: de Baumanns- en Biels-grot* in het florts-gebergte; de Adelsberger- en Magdalena-grot in Carinthi�, de grot op het, eiland Antiparos en die

-ocr page 110-

DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

die van den Mont-Serrat in Cataloni�. De Mammouths-grot in Kentucky
in Noord-Amerika, is de grootste, die bekend is. Men heeft haar tien
mijlen ver onderzocht, zonder nog met zekerheid het einde te kunnen
bepalen van de tallooze gangen en kloven, waaruit zij bestaat. Onder de
grotten van Frankrijk verdient vooral de Heksen-grot, of de Grotte des
Denmselles bij Ganges in de Cevennes vermelding. Zij bestaat uit eene
reeks van afdeelingen, of kamers, die door kloven of gangen met elkan-
der gemeenschap hebben. De nevensgaande houtsnede geeft eene voor-

De zaal van de Maagd (salie de la Vierge)inde Heksengrot of Grotte
des Demoisellesby Ganges (Herault) in Frankrijk.

stelling van een dezer kamers, die men de Zaal der Maagd (Salie de
la Vierge), heeft genoemd. Men kan zich hierdoor eenige voorstelling
vormen van het inwendige eener grot, ofschoon dit op duizendvoudige
wijzen verschilt.

In den zomer van 1868 werd er, bij Letmathe niet ver van Iserlohn

-ocr page 111-



		91
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

		in Westphalen, bij het aanleggen van den spoorweg eene grot ontdekt, waaraan men den naam van Declien-H�hle heeft gegeven. Men onder- scheidt daaiin 15 kamers of afdeelingen. Deze grot onderscheidt zich vooral door hare prachtige stalactieten en stalagmieten en wel te meer omdat men zorg heeft gedragen, dat zij ongeschonden zijn ge- bleven en niet door den walm der flambouwen bezoedeld zijn. Het is eene zeer gekronkelde, breede kloof in het kalkgesteente, die 200 metei-s lengte heeft. Er is daarin een goed voetpad gemaakt en zij wordt door gas verlicht, zoodat men de buitengewoon schoone druipsteenvormingen dezer grot goed kan zien en bewonderen. In vele grotten verzamelt zich het overvloedige water in de laagste gedeelten en vormt daar kleine meren; door andere stroomen zelfs ri- vieren. Een voorbeeld daarvan vindt men in de grot van Han (Trou d\'Han) in Belgi�. Deze grot is, zoowel om hare uitgestrektheid als om de bovengemelde reden, merkwaardig en verdient daarom hier te wor- den vermeld. Het riviertje de Lesse, dat bij Dinant in de Maas valt, stort zich, nabij het dorp Han, schuimend en bruisend in eene diepte, on- der een overhangenden bergwand, die door eene rotspilaar wordt ge- steund. Op omstreeks een half uur gaans van daar komt het weder, als uit een gewelf, te voorschijn. Indien men van die zijde de grot ingaat, doet de gids een geweerschot. Dit geluid wordt, door de terugkaatsing tegen het gewelf, zoodanig versterkt, dat het een kanonschot gelijkt, zoo- dat men waant dat de grot instort. Het geluid dringt diep in het hol door en wordt, op duizendvoudige wijze, door de wanden en gewelven teruggekaatst, zoodat er een gerommel, als van den donder, ontstaat, dat meer dan twaalf secunden aanhoudt: het geluid schijnt telkens uit ver- der en verder verwijderde deelen der grot te komen en lost zich op in een dof gebrom. Eene kleine boot is bestemd om den bezoeker in de grot te voeren. Men plaatst zich daarin en vaart langzaam tegen den stroom der Lesse op; naarmate men dieper doordringt neemt de duisternis toe. Het donkere gewelf wordt lager en lager, zoodat men genoodzaakt wordt om zich plat op den bodem der boot neder te leggen. Na nog een wei- nig te zijn voortgevaren, wordt het gewelf hooger, de toortsen worden aangestoken en men stapt aan wal. De weg voert door een aantal gan- gen en kamers, waaraan men verschillende namen heeft gegeven, als: vossen-zaal (salie des renards), zaal van den kikvorsch (salie de la gre- nouille)} de galerij, de zaal van den afgrond (salie du pr�cipice), de onvergelijkelijke (l\'ineomparable) het Alhambra enz. enz. In eene daarvan is eene diepe kloof, waardoor de Lesse bruist. De gids werpt een bos brandend stroo daarin en men ziet die met snelheid door het water me-

-ocr page 112-



		92
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		devoeren. Een boomstam dient als brug over deze kloof en men vervolgt zijn weg over een bodem, die hier als puinhoopen opstijgt, daar weder sterk nederdaalt. Op vele plaatsen vindt men stalactieten van velerlei vormen. Na eene wandeling van omstreeks twee uren, verdeelt zich de weg, zoodat men door verschillende openingen de grot kan verlaten. Sommige daarvan zijn zeer eng en zoo laag, dat men er bijna door moet kruipen. Eindelijk komt men weder in het daglicht. Het is onbeschrijfelijk hoe aangenaam het oog van den bezoeker wordt aangedaan, bij den blik op het heerlijk landschap dat zich, door de zon verlicht, v��r hem uitstrekt en de liefelijke tegenstelling van het groen der velden en boomen tegen het hemelsblauw. In sommige grotten wordt eene aanzienlijke hoeveelheid ijs gevonden, waarvan de vorming bij tusschenpoozen schijnt plaats te hebben. Men vindt bijv. in de grot van Dobschran in Hongarije eene ijslaag op den bodem van \'20 en meer meters dikte. � Eene andere ijsgrot is de Ko- lomrats-H�hle bij Salzburg. � In Calif\'orni� bevindt zich in den Mounl- Adam een ijshol, dat zich vele mijlen uitstrekt. Groote hoeveelheden ijs worden daaruit gehaald en in den handel gebracht. De ijsvorming in deze grotten levert eenige moeielijkheden ter verklaring op: de eerstge- noemde ijsgrot, die door Dr. Krenner nauwkeurig is onderzocht, heeft hare opening naar het Noorden en haar bodem daalt af. Aan het onder- einde is eene kleine opening, waardoor het water kan uitstroomen; zij ligt op 1000 meters hoogte. Indien dus koude, met waterdamp bezwan- gerde lucht in de grot komt, dan zal zij langs den bodem strijken en daar ijslagen kunnen afzetten. De grond van vele grotten, is, vooral op de diepste plaatsen, met eene laag zwarte aarde bedekt, van vele meters dikte. In deze aardlaag vindt men op vele plaatsen beenderen, vooral van zoogdieren, op en door elkander gelegen. Gewoonlijk zijn zij \'zoo verspreid, dat men slechts zelden een volkomen geraamte van eenig dier daaruit kan samenstellen. De aan- wezigheid dezer beenderen in de grotten, heeft vroeger aan de natuur- kundigen vele moeielijkheden ter verklaring opgeleverd. In eenige holen zijn vooral de beenderen van eene groote soort van beeren, holenbeeren genaamd, die thans zijn uitgestorven, talrijk. Daaruit moet worden op- gemaakt, dat die grotten in een vroeger tijdperk der aarde aan vele opvolgende geslachten dezer dieren tot woning hebben verstrekt en dat vele beenderen afkomstig zijn van andere dieren, die zij aldaar ver- slonden. Deze meening is nog des te waarschijnlijkei, wanneer men in aanmerking neemt, dat men aan eenige beenderen van kleinere zoogdieren, die aan de beeren tot prooi dienden, nog de indruksels der

-ocr page 113-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 93

		tanden kan waarnemen, zoodat het duidelijk blijkt dat zij er aan ge_ knaagd hebben. � In andere grotten zijn de beenderen daarentegen door �waterstroomen bijeen gevoerd, hetgeen blijkt doordien de scherpe

		De Fingals grot op het eiland StalTa.

		kanten daarvan zijn afgeschuurd. � In eenige holen heeft men geraam- ten en andere menschelijke overblijfselen aangetroffen, waaruit blijkt dat deze, in voorhistorische tijden, tot begraafplaatsen of woningen van menschen hebben gediend.

-ocr page 114-



		94
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

		Niet alle holen komen in het kalkgesteente voor: want ook in basalt worden zij, ofschoon zeldzamer, gevonden. Het basalt is een vul- kanisch gesteente, dat meestal in vijfhoekige zuilen voorkomt, die even- wijdig aan elkander zijn geplaatst. De voorgaande figuur stelt de grot voor van het eiland Sta/fa, aan de kust van Schotland, die den naam van Fingals-grot draagt. Zij wordt door de zee bespoeld en men kan alleen bij zeer stil weder daarin varen. § 26. In een groot gedeelte der lage landen bestaat de grond uit zand en leem; liggen zulke landen in streken, waar zelden regen valt, en waar dus ook geene rivieren en beken zijn, dan ontbreekt daar schier alle plantengroei en er heerscht eene akelige woestheid. Zulke oorden worden daarom woestijnen genoemd. De grond is, op sommige deelen, vrij vlak, zoodat de reiziger niets dan zand en verdroogd leem rondom zich, en het hemelgewelf boven zich ziet. Eene doodsche stilte rust op deze onherbergzame streken en het zwakste geluid wordt daarom op een zeer grooten afstand gehoord. Ofschoon effenheid en dorheid van den grond in het algemeen het karakter der woestijnen uitmaken, zijn er toch hierop vele uitzonderingen: op vele plaatsen vindt men namelijk heuvels, zelfs bergen, hooge vlakten en duinen, zooals aan zee, doch met vasteren kern. Op de hoogvlakken komt bovendien gips en keukenzout voor. Ook bestaat de grond niet overal uit zand, op vele plaatsen is het vast gesteente of hard leem. In de laagten of dalen wordt het zand door den wind bijeen gevoerd, en op die plaatsen kan het eene aanmerkelijke diepte hebben, zoodat het reizen met paarden of kameelen zeer bezwaar- lijk wordt. In de warme streken zijn de winden, die op deze vlak- ten heerschen, meestal verschroeiend heet. Reeds bij eene matige wind- sterkte verheffen zich groote wolken van stuifzand, die de lucht een roodgeel aanzien geven en aan de zon haren glans ontnemen. Wordt de wind heviger, dan komt de geheele zandvlakte in beweging en gelijkt eene golvende zee. Bevindt zich hier of daar eenig verheven voorwerp, dan hoopt het zand zich daarachter op, en vormt in korten tijd een heuvel, die echter even spoedig weder verdwijnt, wanneer de wind uit eene andere streek waait. Hier en daar vindt men evenwel vruchtbare plekken grond, van vrij groote uitgestrektheid, waar water en een weel- derige plantengroei wordt gevonden. Zij zijn als eilanden te midden van den oceaan: men noemt ze Oasen en de karavanen nemen daarlangs haren weg, om zich van water en leeftocht te voorzien. De voornaamste

-ocr page 115-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 95

		woestijnen der aarde zijn de Sa/iara of de groote woestijn van Afrika, die zich van het Nijl-dal tot aan den Atlantischen Oceaan, en gemiddeld van den 18den tot den 30sten graad noorder-breedte uitstrekt. Ook in Zuid-Afrika komen woestijnen van groote uitgebreidheid voor: zooals de Kalahari-woestijn. � Voorts heeft men die van Arabi� en die van Gobi of Schamo in Midden-Azi�. � In Noord-Amerika heeft men, ten oosten van Californi�, eene vrij groote woestijn: het is een bergvlakte van 1500 tot 3000 meters hoogte; de Colorado heeft zich daardoor een bedgegra- ven van aanmerkelijke diepte, zoodat de randen of oevers der rivier van 500 tot 700 meters hoog zijn. � Voorts heelt men nog de woestijn Ata- cama, aan de westkust van Zuid-Amerika, eene 1000 meters hooge vlakte, die zich over eene lengte van 240 kilometers uitstrekt. De bodem bestaat uit een mengsel van zwart zand en klei. Op sommige plaatsen is debo- dem met Ghili-salpeter - salpeterzure soda � ter dikte van 1 tot l\'/₂meter doortrokken; deze worden calichera\'s genoemd. Zij leveren per hectare gemiddeld 500.000 kilo ruw salpeter, caliche, dat, na gezuiverd te zijn, naar Europa wordt gevoerd. � Een groot gedeelte van het bin- nenste van Nieuw-Holland kan mede tot de woestijnen gerekend worden. � De woestijnen komen echter niet in alle opzichten met elkander over- een maar verschillen, naar gelang van hare ligging, den aard van den grond en het klimaat. Zoo merkt men bijv. in de Zuid-Afrikaansche woes- tijnen nog hier en daar heestergewassen op, terwijl die van Nieuw-Holland, over verbazende uitgestrektheid, met een stekelig gras � Spinifex � zijn begroeid. De Steppen onderscheiden zich daardoor van de woestijnen, dat de grond bijna overal met keukenzout bedeeld is en dat men er zoutbronnen en zoutmeren, ja zelfs hier en daar geheele massa\'s klipzout aantreft. Deze gesteldheid van den grond komt op vele plaatsen in het Oosten van Europa en in Azi� voor. De steppen beginnen aan den Dnj�pr en brei- den zich, langs de kusten der Zwarte zee, uit, zoodat zij het geheele land, ten Noorden en Oosten van de Caspische zee en onafhankelijk Tartarije omvatten, en, daar zij zich tusschen het Ural- en Alta�-gebergte voort- zetten, kan men zeggen dat zij het grootste gedeelte van Siberi� inne- men. Men kan in deze streken honderde mijlen reizen, zonder eenige afwisseling van tooneel te ontmoeten: eene gelijkmatige vlakte, hier en daar met weelderige grasgewassen bedekt en slechts door den gezichteinder begrensd, vermoeit het oog. Somtijds meent men een meer te zien, dat echter verdwijnt, wanneer men er toe nadert; het is een drogbeeld, dat door de straalbreking in den dampkring onstaat, (zie § 64). Tallooze wilde paar- den en runderen zetten, zoolang de steppen haar groen gewaad dragen,

-ocr page 116-



		96 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.

		aan dit landschap eenig leven bij. In October begint reeds de winter, en dan worden zij met een sneeuwkleed bedekt; vreeselijke stormen woeden er dan en deze drijven de droge sneeuw met eene hevigheid, omhoog, die noch mensch noch dier kan weerstaan, terwijl de hemel helder blijft en de zon, koud en somber, hare stralen over dit aardsche oproer uitgiet. De strijd tusschen lente en winter is lang en hevig; wan- neer echter zwoele winden beginnen te waaien en het sneeuwwater bij stroomen naar de laagten wegvloeit, dan wordt de aarde op nieuw met planten bedekt. De brandende zomerzon is in deze streken echter even geweldig in hare werkingen als de winterkoude; in Juni zijn de step- pen verzengd: geen regenbui ontlast zich en geen dauwdruppel ver- frischt den dorren, gespleten grond: de zon gaat als een vuurbol op en evenzoo onder, en vertoont zich, ten gevolge door sterke verdamping, n een dichten nevel gehuld. In sommige jaren gaat de dorheid alle beschrij- ving te boven: de lucht is met stof van eene buitengewone fijnheid ver- vuld, de bronnen drogen op en het vee sterft bij duizenden van dorst: de dood zegepraalt over alles, wat leven bezit, hetzij dier of plant en de sporen der verwoesting reiken tot aan de uiterste grenzen van den ge- zichteinder: het is een verschrikkelijk beeld der vergankelijkheid. De heiden zijn mede uitgestrekte vlakten, die slechts hier en daar door golvingen van den grond zijn afgebroken. Zij bestaan, lot op eene aanmerkelijkelijke diepte, uit zand en gerolde keisteenen, waarvan som- mige, zelfs van aanzienlijke grootte, ook op de oppervlakte worden gevon- den. Overigens zijn de heiden grootendeels begroeid met verschillende, daaraan eigene planten: voornamelijk Calluna Vulgaris of Struik-heide en Erica Tetralix of Dop-heide. Op plaatsen, waar de grond laag is, verza- melt zich het water en vormt daar moerrassen, ook wel Peelen genoemd; deze bezitten mede een eigenaardigen plantengroei. Onder gunstige om- standigheden ontstaat daarin, uit de gedurig afstervende planten, eene laag veen, somtijds van aanmerkelijke dikte en oppervlakte. De heiden beslaan in Europa eene groote uitgestrektheid: in het Westen beginnen zij aan de golf van Biscaije, zetten zich langs het Kanaal en de zuidkusten der Noord- en Oostzee, door ons vaderland, tot in Rusland voort, waar zij zich aan de steppen aansluiten. In het Noorden van Azi� vindt men, op de kusten der Noordelijke Uszee, tot ver binnenslands, de zoogenaamde Thundra\'s. Deze zijn onaf- zienbare, grootendeels met rendier-mos bedekte, moerassige vlakten, die, gedurende het grootste gedeelte van het jaar, bevroren zijn, en in den zomer slechts tot eene diepte van een halven meter ontdooien. Die tus- schen de Obi en Jenesse� worden door Samojeden bewoond. Zoo ver het

-ocr page 117-



		97
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		oog van den reiziger reikt, ziet hij als over eene vuil-witte zee van mos en hij begroet iedere plek, die groene planten draagt, als eene Oase in deze treurige woestijn. De uitgestrekte vlakten, die in Noord- en Zuid-Amerika voorkomen, zijn zeer van elkander onderscheiden, niet slechts door de gesteldheid van den" grond, maar vooral door den plantengroei, omdat zij in geheel ver- schillende klimaten gelegen zijn. De vlakte, die ten noorden van de golf van Mexico gelegen is, en het gebied van den Mississippi en zijne zij- rivieren: de Otiio, Illinois, Missouri, enz. bevat, maakt het vruchtbaarste gedeelte van Noord-Amerika uit. Aanzienlijke streken zijn daar nog met oorspronkelijke wouden bedekt; andere bevatten uitgestrekte, grasrijke vlakten, die Savannen of Prairie�n worden genoemd. Ten westen van den Mississippi is de grond dezer Savannen eenigszins oneffen, doch grooten- deels is hij vlak en onafzienbaar als de oceaan en met lang, welig gras bedekt, waartusschen verschillende bloemen prijken. Het eenige leven, wat men op deze uitgestrekte vlakten aantreft, is eene menigte kudden van wilde paarden, bisons en herten. De vlakte van Zuid-Amerika, waardoor de 4»«azoneM-stroom en hare talrijke zij-rivieren vloeien, is met ��n enkel uitgestrekt woud bedekt, en wel zoo dicht, dat het alleen langs de groote rivieren kan worden doorreisd. Deze wouden, Silva\'s genoemd, beslaan eene oppervlakte die zesmalen grooter is dan die van Frankrijk, en, daar zij geheel tusschen de keer- kringen zijn gelegen, gaat de ontwikkeling van het plantenrijk aldaar alle beschrijving te boven. De grond, sedert duizenden van jaren door den afval der bladeren gemest, bestaat uit de vruchtbaarste bouwaarde De hitte is in die donkere, ondoordringbare wouden verstikkend: geen windje kan daarin doordringen, en, na de overvloedige regens, die op bepaalde tijden des jaars vallen, is des morgens alles in blauwen nevel gehuld. Van den opgang der zon, totdat zij ondergaat, heerscht er eene doodsche stilte, doch dan vereenigen zich de talrijke dieren, die deze wou- den bewonen, tot een luid, onharmonisch gebrul. Dit geschiedt nietaan- houdend, maar stootswijze, zoodat het schijnt alsof de wilde dieren daartoe bij tusschenpoozen en, als in onbekende overeenstemming, wor- den opgewekt, totdat ten laatste het geheele woud, aan alle zijden, van het oproer dreunt. Te middernacht heerscht weder rust, doch die stilte wordt, tegen zonsopgang, weder afgebroken door een nieuw algemeen brullen van het wilde koor. De streken, waardoor de Orinoco zijne golven voortstuwt, zijn mede volkomen vlak, zelfs zoo effen, dat men dagen kan reizen zonder eene verhevenheid van ��n meter hoogte aan te treffen. Deze vlakten, Llano\'s 7

-ocr page 118-



		98
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		genoemd, zijn geheel met lang gras en eenige andere planten bedekt. Van April tot het einde van October valt hier een overvloedige regen en honderden vierkante mijlen land worden door de rivieren overstroomd. Enkele plaatsen zijn dan, tot ��n en anderhalve meter hoogte, met water bedekt en er komen dan zoovele paarden en andere dieren om, dat de grond, wanneer het water is afgeloopen, naar muskus riekt, een reuk, die aan vele zoogdieren van Amerika eigen is. Is de regentijd voorbij, dan kleeden zich deze vlakten, door de overblijfselen van dieren en planten gemest, in een nieuw groen. Na korten tijd wordt echter alles, onder den invloed van den tropischen zonnegloed en der winden, zoodanig uitge- droogd, dat het gras verdort. Indien toevallig een vonk op die ver- schroeide vlakte valt, dan ontstaat er een brand, die zich van de eene tot de andere rivier uitstrekt, waardoor vele dieren omkomen en de kleiachtige grond voor jaren onvruchtbaar wordt. Ook in het zuidelijk gedeelte van Zuid-Amerika, van Patagoni� tot aan het Zuiden van Brazili�, worden dergelijke zeer uitgestrekte vlakten gevonden. Deze worden aldaar Pampa\'s genoemd. Zij hebben eene groote uitgestrektheid, van het Noorden naar het Zuiden, want: terwijl de noor- delijke helft nog tot ver over den steenboks-keerkring reikt, is het zui- delijk deel der Pampa\'s, gedurende een gedeelte des jaars, onder hooge sneeuw bedolven. In het noordelijk gedeelte groeien daarentegen palmen en andere tropische planten. Bovendien zijn aldaar ook groote streken met lang gras bedekt, die, even als de Llano\'s, aan talrijke kudden ver- wilderde runderen tot verblijf dienen. §27. Waar vlakke zeekusten uit een lossen zandgrond bestaan, en hare richting zoodanig is, dat de heerschende winden van de zeezijde komen, worden er, even als in de woestijnen, zandheuvels gevormd, die in rijen achter elkander liggen. Deze heuvels, duinen genoemd, zijn echter duur- zamer dan die, welke in de zand woestijnen door den wind ontstaan, doch zij zijn gewoonlijk aan eene langzame verplaatsing onderworpen De win- den, die van den zeekant komen, drijven namelijk het zand van de zijde der duinen, die naar de zee is gekeerd, over hunne toppen landwaarts. Daar echter het zand niet onder alle hellingen kan blijven liggen, maar, naar gelang van zijne fijnheid, eene mindere of meerdere glooiing of afhelling aanneemt, zijn de duinen aan de zeezijde steiler dan aan de landz\'yde. Ten gevolge van dit voortdurende overwaaien van het zand naar de landzijde, wijken de duinen steeds verder landwaarts in. Die terug.

-ocr page 119-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 99

		wijking bedraagt, op sommige plaatsen, jaarlijks 20 tot 25 meters. Vele streken zijn daardoor reeds onbewoonbaar geworden. Aan de kusten, waar men belang heeft bij het behoud der duinen, zooals in ons land, in Frankrijk en langs andere deelen van de kust der Noordzee, tracht men het verstuiven daarvan tegen te gaan, door er planten op aan te kwee- ken; behalve van dennen maakt men hiertoe voornamelijk gebruik van de zoogenaamde duinhelm. Deze plant hecht zich vrij gemakkelijk met hare wortels in den lossen duingrond en daardoor voorkomt zij gedeel- telijk den nadeeligen invloed van den wind. De vorming van duinen heeft op vele kusten plaats gehad en gaat gedurig voort. Aan de zuid-zuidwest- en westkust van Nieuw-Holland wordt het duinzand, waarschijnlijk door de kalk van vergane schelpen, tot een vasten zandsteen vervormd, waardoor zelfs struiken en hoornen langs de kusten met omkorstingen worden bedekt. � De westkust van de woes- tijn Sahara is, van Mogador tot aan kaap Blanco, over eene uitgestrekt- heid van ten minste 150 D. G. mijlen, met buitengewoon hooge duinen, uit los zand bestaande, bedekt en de Arabier gaat somtijds ��n uur ver over het vlakke zand in zee, om goederen uit gestrande schepen te ha- len, zonder dat hij verder dan tot aan de knie�n in het water behoeft, te gaan. De meeste duinen zijn in historische tijden gevormd en het is waarschijnlijk dat vele zandheuvelen, die thans ver van zee liggen, vroe- ger als zeeduinen ontstonden. Ook op onze heiden vindt men, op vele plaatsen, zandheuvels, die vroeger zeeduinen waren. Zij onderscheiden zich nog duidelijk door de daarop groeiende duinhelm, die alleen in losse zandgronden, zooals die der duinen, tiert. De betrekkelijke hoogte van het land en water is dan op die plaatsen veranderd. Zoo vindt men in ons land, op de Amersfoortsche heide en op eenige plaatsen in Noord-Brabant en Limburg, heuvelen, die zoo volkomen met duinen over- eenkomen, dat het nauwelijks te betwijfelen is, of zij zijn vroeger door de golven der Noordzee bespoeld. Evenzoo komen, in de steppen van Zuid- Rusland en in de zandwoestijn Narijn, tusschen de Wolga en de Ural, eenige thans begroeide reeksen van heuvelen voor, die vele natuurkun- digen voor de oude duinen der Zwarte en Kaspische zee houden. De smalle landtongen of Nehrungen, die zich aan de zuidelijke kusten der Oostzee, voor de monden der Duna, Niemen, Pregel, Nogat, Weichsel en Oder bevinden, en bekkens van zoet of brak water insluiten (Knrisches Haff, Frisches Raff, kleine en groote Haft\', enz.) moeten als rijen van oude duinen beschouwd worden, even als de Lidi der lagunen van Veneti�. Men vindt, in de nabijheid der kusten en zelfs op grootere afstanden in zee, zandruggen, die nu eens geheel onder water zijn, dan weder ge-

-ocr page 120-



		100 DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. deeltelijk daarboven uitsteken. Deze worden zandbanken genoemd. Even als de duinen door den wind eene verplaatsing ondergaan, zoo geschiedt dit, bij de zandbanken, door zeestroomen en golven; hierdoor kan het vaarwater, aan de monden van rivieren en stroomen, aanmerkelijk ge- wijzigd, ja de mond of uitloop daarvan geheel veranderd worden, indien zij door zandbanken wordt verstopt. Onder de merkwaardigste zand- banken kan men die van New-Foundland tellen, dewijl deze eene uit- gebreidheid heeft, welke die van Engeland overtreft. Deze verheffing van den zeebodem ligt op eene diepte van 25 tot 30 meters beneden de opper- vlakte der zee, zoodat zij voor de schepen niet gevaarlijk is. Ook de groote zandbank van Bahama verdient hier nog te worden vermeld; zij ligt tusschen de eilanden van dien naam en Cuba. Waar de zeekusten uit rotsen bestaan, loopen deze, op vele plaatsen, over een aanmerkelijken afstand, op den grond der zee voort en dan ver- heffen zich hier en daar hare toppen boven het water, of zij zijn, op eene geringe diepte, voor het oog verborgen. Afzonderlijk staande rotsen wor- den klippen genoemd, en, wanneer er meerdere bij elkander geplaatst zijn, noemt men ze riffen. Beide zijn voor de scheepvaart zeer gevaarlijk. §28. Onder het talloos heir van schepselen, dat de zee bewoont, worden er gevonden die zeer klein en van eene uiterst teedere samenstelling zijn. Hun lichaam is geleiachtig, langwerpig en uitgehold. Rondom de opening, die bij velen als mond dient, is eene menigte van armen, of voelertjes geplaatst, waarnaar men deze dieren polijpeii of veelvoeten heeft genoemd.

		Porites clavaria. Aslraea vtridis. Maeandra labyrinthica.

		Men vindt ze, van den evenaar at tot aan de polen toe, verbreid. Eenige soorten van polypen bezitten geene bekleedselen, de zoogenaamde naakte

-ocr page 121-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 101

		of zachthuidigc polypcn en deze komen overal, ook in zoet water, voor. Andere scheiden eene hoornachtige stof af; ook deze zijn zeer verbreid. Doch het belangrijkst zijn voor ons die polypen, welke aan de oppervlakte van hun lichaam eene kalkachtige stof afscheiden. Hierdoor zijn eenige als in cellen ingesloten, terwijl andere weder als op een kalkachtigen stam groeien. Deze diertjes vermenigvuldigen zich zeer snel en op zeer onder- scheid ene wijze en, dewijl het eene uit het andere voortkomt, en, als de

		Oculina hirtella. Madrepora murlcata. Caryophylla fastigiata.

		knop van een boom, uitspruit, worden zij steeds in talrijke groepen bij- een gevonden, die gemeenschappelijk op denzelfden kalkstam, of aan de oppervlakte van dezelfde kalkmassa leven. Vroegere geslachten zijn afgestor- ven en lieten hunne kalkachtige bekleedsels of afscheidingen achter, terwijl steeds nieuwe geslachten op denzelfden stam of op dezelfde kalkmassa voortgroeien. Aldus kunnen daardoor uitgebreide kalkrotsen, beneden de oppervlakte der zee, worden gevormd. De polypen, die zoodanige kalk- rotsen of kwaal-riffen vormen, leven bijna uitsluitend in den heeten aardgordel en wel tusschen de parallel-cirkels van 28° noorder- en zuider- breedte. De figuren stellen stukken koraal op de ware grootte voor. De meeste polypen leven op geene zeer groote diepte beneden de oppervlakte der zee, en, ofschoon deze voor de onderscheidene soorten verschillend is, kan men die gemiddeld op 40 tot 50 meters stellen. Op de reizen van het Engelsche oorlogschip Challenger, die opzettelijk voor wetenschappelijke onderzoekingen werden gedaan, heeft men, op 820 en 1140 meters diepte, nog koralen gevonden; in den archipel der Azaren heeft men, tusschen Saii-Miguel en *Santo-Maria,* zelfs op 1830 meters (1000 vademen) eene buitengewone hoeveelheid steenachtige ko- ralen gevonden, welke tot eene groep behooren, die alleen in groote diepten voorkomen. Het zijn echter alle nieuw ontdekte soorten, en het

-ocr page 122-



		102
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		is nog niet bekend of zij ook riffen bouwen. De polypen vestigen zich op rotsen, die waarschijnlijk op geene grootere dan de eerst vermelde diepte beneden de oppervlakte gelegen zijn en breiden weldra hunne woningen, door vermeerdering en voortplanting, tot aan de oppervlakte der zee uit. Aldus bedekken zij ondiepten en de toppen der onderzeesche bergen, en doen de koraal-riffen en koraal-eilanden ontstaan, die, in ontelbare menigte, in den Stillen Oceaan en in den Oost-Indischen Archipel worden aange- troffen. Een nauwkeurig onderzoek van deze riffen en eilanden heeft in de laatste jaren bijzonderheden aan het licht gebracht, die voor de geschie- denis der aarde van het hoogste gewicht zijn. Ofschoon de koraal-eilanden en riffen zich onder zeer verschillende gedaanten voordoen, kan men dui- delijk drie hoofdvormen daarvan onderscheiden: de eerste zijn riffen, die zich onmiddellijk aan het strand of de kust aansluiten, en daarmede een samenhangend geheel uitmaken. Men heeft ze daarom strand-riffen ge- noemd. � De tweede soort loopt op eenigen afstand langs de kust, zoodat er nog eene ruimte of een kanaal tusschen het rif en de kust overblijft : deze worden kanaal-riffen genoemd. � De derde soort wordt, ver van het vaste land, in den oceaan aangetroffen. Het zijn de eigenlijke koraal- eilanden, waaraan men ook den naam van atollen gegeven heeft. Deze hebben eene ronde of langwerpig ringvormige gedaante, die hier en daar is afgebroken, zoodat, in het midden daarvan, een meer of eene verdieping wordt gevonden, lagune genoemd. De volgende figuur geeft eene voorstelling

		Atol in den Grooten oceaan.

		van een dergelijk atol. Deze koraal-eilanden zijn, in verbazend groot getal, in den Indischen- en Grooten Oceaan verbreid. Eenige liggen afzonderlijk; andere weder in groepen bij elkander, de Malediven en Carolinen-eihn- den leveren hiervan voorbeelden op. Men vindt atollen van zeer verschil- lende grootte, zoodat de middellijn van Vs tot 60 en 80 geographische

-ocr page 123-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 103

		mijlen bedraagt. De breedte der ringvormige strook land, die zich boven water vertoont, is zelden grooter dan V, mijl. Van vele atollen is het binnenmeer of de lagune opgevuld, zoodat er een eiland, van eene bijna ronde gedaante, is ontstaan. Aan de buitenzijde zijn de meeste koraal- eilanden zoo steil, dat men, op weinige meters afstand van den rand, eene diepte van 100 en meer meters vindt, of wel geen grond kan peilen. Bij vele koraal-eilanden verheft zich in het midden een bergtop, zooals op het eiland Maurua, waar die eene hoogte van 260 meters bereikt. Het verdient nog opmerking, dat men op sommige eilanden de koraal rotsen boven de oppervlakte der zee vindt, waar zij dus niet oorspronkelijk kunnen ontstaan zijn, terwijl men ze op andere plaatsen weder op eene veel grootere diepte vindt, dan waarop de polypen leven, waardoor zij gevormd zijn. De ronde vorm der koraal-eilanden, het voorkomen van koraal-rot- sen op aanzienlijke diepte en ook boven de oppervlakte der zee, alsmede het steile afhellen der koraal-klippen, heeft aan de vroegere natuurkun- digen vele zwarigheden ter verklaring van het ontstaan daarvan opgele- verd, tot het aan den beroemden Darwin gelukt is die te geven. Wij hebben reeds enkele malen gelegenheid gehad, om opmerkzaam te maken op rij zingen en dalingen, die de grond, hetzij snel, zooals bij vulkanische uitbarstingen, hetzij langzaam, ondergaan heeft. Van eenige streken is bewezen, dat er eene uiterst langzame rij zing plaats heeft, terwijl wij even zeker weten dat andere zinken. Zoo weet men, b. v. dat eenige streken van Zweden en Noorwegen zich langzaam verheffen; het sterkst heeft dit aan de Noordkaap plaats, die in ��ne eeuw meer dan 1,5 meter is gerezen. Eenige deelen van Groenland daarentegen zinken voortdurend naar beneden. De polypen bouwen bij voorkeur langs de stranden: dewijl vele soor- ten het liefst in de branding leven, en de verklaring van het ontslaan der strand-riffen levert dus geene zwarigheid op. Stelt men zich echter een laag eiland voor, dat door een strand-rif is omgeven en dat voort- durend, doch zeer langzaam, daalt, dan zullen de polypen steeds aan het rif voortbouwen, en de buitenrand zal op de hoogte van het wa- terpas der zee blijven. De kring van koralen, die eerst het eiland omgaf, zal aan de buitenzijde steeds hooger en hooger worden, terwijl het eiland dieper daalt, en dit zelf allengs onder de golven wordt begraven. De aanwas van den koraalring kan ook nog eenigen tijd aan de binnenzijde voortgaan en aldus kan het binnenwater of de lagune allengs worden aangevuld, waartoe ook stukken koraal-rots, door de golven los geslagen en door den vloed over den rand gevoerd, kunnen bijdragen. Blijft het

-ocr page 124-



		104
		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		eiland, met de geheele koraal-massa, bij voortduring dalen, dan wordt de \' lagune alleen nog door de bezinksels van het zeewater aangevuld, dat gedurende den vloed door de openingen van den ring wordt gevoerd, zoodat er eindelijk, bij meerdere daling, slechts een ring overblijft. Aldus wordt, door de onderstelling, dat koraalbouwende polypen zich op een on- derzeeschen berg vestigen en daar voortbouwen, terwijl die berg allengs daalt, het ontstaan der ringvormige koraal^eilanden of atollen volkomen verklaard en alle daarbij waargenomen verschijnselen opgehelderd. Daar- toe behoort ook de groote diepte, die men aan den buitenrand dezer eilanden peilt. De verklaring van de vorming der kanaal-riffen kan, na deze be- schouwingen, geene zwarigheid opleveren Stelt men zich namelijk een strand-rif voor, op eene langzaam dalende kust, die naar de zee toe af- helt, dan zal de bouw van het strand-rif naar boven steeds voortgaan en wel voornamelijk aan de buitenzijde, waar de golven het rif bespoe- len; aan de binnenzijde heeft dit in mindere mate plaats en, daar de kustlijn, door het dalen, steeds landwaarts in terugwijkt, zal er, tusschen het rif en de kust, eene met water gevulde ruimte of een kanaal ontstaan, hetwelk dus met de lagune van een atol vergeleken kan worden. Leveren aldus de atollen en strandriffen de bewijzen van dalingen des zeebodems, de voorbeelden van rijzingen ontbreken mede niet: vele eilanden in den Grooten Oceaan dragen namelijk de sporen, dat zij vroe- ger door water zijn bedekt, en het voorkomen van koralen op groote hoogte in de Alpen, Pyrene�n enz., zelfs honderden meters boven het oppervlak der zee, bewijst, dat die thans zoo verheven grond eenmaal door de golven des oceaans werd bespoeld. Hoe klein de koraaldieren ook mogen wezen, toch zijn, door hunne vereenigde macht, belangrijke veranderingen op de aardoppervlakte te weeg gebracht. Een enkel voorbeeld moge dit ophelderen: toen de Torres-straat, tusschen Nieuw-Holland en Nieuw-Guinea, in het jaar 1606 werd ontdekt, vond men daarin zes en twintig kleine eilanden. Nadat echter, door de toenemende bevolking en ontwikkeling van het zuidoostelijk gedeelte van Australi� (Nieuw-Zuid-Wales, Victoria, Queens- land enz.), in den loop dezer eeuw, de gemeenschap met oostelijk Azi� en de eilanden van den Indischen Archipel zeer verlevendigd werd, on- dervond men gedurig toenemende bezwaren voor de scheepvaart in de Torres-straat, zoodat die niet, dan met veel gevaar, door groote schepen kan worden bevaren. Het aantal der koraal-eilandjes is namelijk zooda- nig toegenomen, dat men er voor weinige jaren reeds meer dan hon- >derd en vijftig heeft geteld en men heeft berekend dat, indien de

-ocr page 125-



		DE VASTE OPPERVLAKTE DER AARDE. 105

		aangroei op dezelfde wijze voortgaat, deze straat, binnen een tijdsverloop van twintig jaren, voor de scheepvaart zal gesloten zijn. \')

		Voor dat wij van de koraal-eilanden afstappen, moeten wij nog eenige oogenblikken tot de beschouwing der maan terugkeeren. Bij de behan- deling van den vorm der bergen op de maan (pag. 4(5) is reeds opge- merkt, dat zeer vele daarvan ringvormige ruimten insluiten, die eenige overeenkomst hebben met de kraters van vulkanen. Men heeft die maan- gebergten daarom ook, reeds sedert langen tijd, eenvoudig weg vulkanen genoemd, ofschoon er nimmer eenig spoor van vulkanische werking daarbij is waargenomen. In den laatsten tijd heeft men echter opge- merkt, dat de afmetingen der deelen van de maan-vulkanen die men vroeger kraters genoemd heeft, veel grooter zijn dan die van de kraters der vuurbergen op de aarde. Om deze en andere redenen, heeft men liever die bergvormen der maan vergeleken met de atollen op onze aarde, waarmede zij zeker eene grootere overeenkomst in vorm en uitgebreidheid bezitten, dan met de kraters onzer vuurbergen. Men is hierom geenszins gerechtigd die vormingen aan dergelijke oorzaken toe te schrijven, als waardoor het ontstaan der atollen verklaard wordt, vooral daar er op de maan, gelijk wij zagen, geen water is.

		¹) Wjj verwijzen den lezer, die meer aangaande dit belangrijke onderwerp verlangt te weten, naar het werkje van prof. P. Hartixg: «De macht van het kleine".

-ocr page 126-



		DERDE HOOFDSTUK.

		DE ZEE. §29. Wij gaan thans over tot de beschouwing der zee, of van die groote verzameling van water, welke de laagste gedeelten van de vaste korst dei- aarde bedekt en meer dan twee derden van hare oppervlakte beslaat. Reeds vroeger (§ 15) is over de verdeeling van land en water op de oppervlakte der aarde gehandeld en de verhouding aangegeven, waarin het land tot het water in het oostelijk en westelijk halfrond en op de noordelijke en zuidelijke helft der aarde staat. Daarbij is tevens geble- ken, dat de verdeeling van land en water niets met die wiskundige ver- deeling gemeen heeft; dat de polen, in dit opzicht, geene opmerkelijke punten der aarde zijn, maar dat er zich, in de onmiddelijke nabijheid van Nieuw-Zeeland, een punt bevindt, dat men kan aannemen omringd te zijn door de grootste oppervlakte van water, terwijl het dichtst be- volkte gedeelte van Europa als het middelpunt kan worden beschouwd, rondom hetwelk het meeste land is gelegen. De verschillende gedeelten van den oceaan hangen alle te zamenen wel zoodanig, dat men, zonder willekeur, geene afzonderlijke deelen kan aannemen, dewijl de natuurkundige grenzen geheel ontbreken. De afzon- derlijke deelen onderscheiden zich echter door bijzonderheden, die gropten- deels van de geographische breedte, waaronder zij gelegen zijn, afhangen. Echter heeft men de volgende verdeeling ingevoerd: 1°. de Groote Oceaan of Stille Zuidzee, die de oostkusten van Azi�, Nieuw-Guinea en Nieuw- Holland, aan de eene, en de westkusten van Amerika aan de andere zijde bespoelt; 2°. de Atlantische Oceaan, ten oosten begrensd door de westkusten van Europa en Afrika en door den meridiaan van 30° oosterlengte van Green- wich, die door de zuidkust van Afrika gaat, terwijl hij ten westen door de oost- kusten van Amerika bepaald wordt; 3°. de Indische zee, of die afdeeling des

-ocr page 127-



		107
		DE ZEE.


		oceaans, welke door een gedeelte der oostkust van Afrika, verder door den genoemden meridiaan, door de zuidkust van Azi� en de westkust van Australi� wordt beperktj en <i°. en 5°. de beide Poolzee�n, ingesloten door de noorder- en zuider-poolcirkels. Al deze afdeelingen des oceaans springen met bochten, boezems, baaien en fiorden in de kusten der vaste landen en veroorzaken daardoor eene meerdere of mindere lengte-ontwikkeling der kustlijnen. Sommige dezer inhammen zijn wijd geopend, zooals de Noordzee, de golf van Biscaije, de Arabische en Bengaalsche zeeboezem; bij andere liggen, aan den ingang, groepen van eilanden, zooals bij den Mexicaanschen zeeboezem, terwijl vele slechts door nauwe kanalen met den oceaan gemeenschap hebben: zooals de Middellandsche zee, door de straat van Gibraltar; de Oostzee, door de Sond en de beide Hf II en; de Roode zee, door de straat van Bab-el-Mandeb; de Perzische golf, door de straat van Ormus, enz. §30. De waterdeeltjes van den oceaan gehoorzamen, daar zij uiterst beweeg- baar zijn, zeer snel aan den invloed der krachten, die er op werken. De oppervlakte van den oceaan heeft dus een vorm, die volkomen be- antwoordt aan de richting en grootte dezer krachten. Even als een water- droppel, ten gevolge van de onderlinge aantrekking zijner deeltjes, eene bolvormige gedaante aanneemt, wanneer er geene andere krachten op werken, moet ook de oppervlakte der zee zoodanigen vorm aannemen. Indien dus de aarde in rust ware en hare vaste korst geene zoo groote oneffenheden bezat, die wij als vaste landen en eilanden kennen, dan zou de oppervlakte der zee eene volmaakt bolvormige gedaante bezitten. Er zijn echter vele oorzaken, waardoor deze evenwichtstoestand der zee-opper- vlakte wordt gewijzigd: door de dagelijksche omwenteling der aarde om hare as ontstaat de middelpuntvliedende kracht (pag. 17) en de opper- vlakte moet dus zoodanigen vorm aannemen, dat elk waterdeeltje in evenwicht is, onder den gezamenlijken invloed van de aantrekkings- en middelpuntvliedende kracht. Deze laatste brengt dus eene wijziging van de bolvormige gedaante der zee te weeg, en wel zoodanig, dat zij aan de polen wordt afgeplat en onder den evenaar wordt uitgezet. De waterdeeltjes trachten zich namelijk, ten gevolge der middelpuntvliedende kracht, van de omwentelings-as te verwijderen en wel des te meer, naarmate zij verder van die as verwijderd zijn. Die onder den evenaar zijn het verst daarvan verwijderd, en dien ten gevolge neemt de oppervlakte der zee eene sphaero�dische of afgeplat bolvormige gedaante aan.

-ocr page 128-



		108 DE ZEE.

		Er is echter eene oorzaak, waardoor de oppervlakte van den oceaan niet zoo volkomen bolvormig is als men veelal meent, doch waarop tot heden weinig acht is geslagen. De oceaan is namelijk niet overal even diep. Waar hij zeer diep is, daar zijn de bovenste waterlagen, wegens haren grooteren afstand van de vaste oppervlakte daaronder, aan eene mindere aantrekking blootgesteld. Waar de zeebodem zich verheft, wor- den de waterdeeltjes meer aangetrokken: omdat de soortelijk zwaardere massa der vaste korst ze sterker aantrekt dan zij elkander onderling aantrekken. Waar de zeebodem langzaam naar de kusten oprijst, daar moet dit ook met de oppervlakte der zee plaats hebben. Waar de kusten steil oprijzen en door hoog gebergte begrensd zijn, moet de waterspiegel, ten gevolge van de aantrekking, ook schuins naar de kust opstijgen. Men heeft berekend dat die stijging meer dan 100 meters kan bedragen. Of- schoon deze wijziging van de sphaero�dische gedaante der oppervlakte van den oceaan betrekkelijk gering is en zij nog niet door de waar- neming bevestigd is � men heeft daarnaar ook tot heden niet ge- zocht � is het niettemin zeker dat zij bestaat. Wij zagen dat de verschillende gedeelten van den oceaan met elkander samenhangen en kunnen daaruit afleiden, dat zij ook gedeelten van den algemeenen vorm der aardoppervlakte zijn. Sommige, min of meer af- gesloten zee�n, liggen echter hooger, andere lager dan de gemiddelde oppervlakte des oceaans, doch dit wordt door de ligging, of andere plaat- selijke oorzaken te weeg gebracht. De Oostzee, b. v. staat 2,5 meter hooger dan de Noordzee; doch het is licht na te gaan wat daarvan de oorzaak is: in deze zee ontlasten zich vele rivieren, als de Oder, Weichsel, Duna, Niemen, Newa, enz., terwijl zij haar water slechts door de kleine kanalen, tusschen Denemarken en Zweden, ontlasten kan. Door die zee�ngten gaat dan ook meestal een stroom naar de Noordzee. Bovendien is de uitdam- ping in de Oostzee, om hare noordelijke ligging, niet zeer aanzienlijk. � De Middellandsche zee ligt daarentegen lager dan de Atlantische oceaan; dien ten gevolge gaat er voortdurend een sterke stroom door de straat van Gibraltar naar eerstgenoemd zeebekken. Deze stroom is reeds lang bekend en men heeft meermalen de vraag gedaan, waarom de oppervlakte der Middellandsche zee niet eindelijk gelijk werd met die der Atlantische, dewijl zij toch voortdurend zulk een grooten toevoer van water verkrijgt. Men kan hiervoor echter eene zeer eenvoudige verklaring geven: er zijn maar weinige groote rivieren die zich in de Middellandsche zee ontlasten, zooals de Nijl, Rh�ne, Ebro, Po enz., zoodat zij slechts geringen toevoer van water erlangt, doch, ten gevolge van de ligging onder eene warme hemelstreek, is de verdamping aan de oppervlakte zeer aanzienlijk, zoodat

-ocr page 129-



		109
		DE ZEE.


		zij den toevoer van water door de rivieren overtreft. Daarom moet de oppervlakte van deze binnenzee lager worden dan die der Atlantische, en in dit meerdere verlies wordt, door den stroom in de straat van Gibraltar, grootendeels voorzien. Daar, bij de verdamping van zeewater, de daarin opgeloste zouten achterblijven, is ook het water der Middellandsclie zee zouter dan dat van den oceaan. Die zoutere, dus zwaardere lagen zijn in de diepte gelegen en men heeft daarom gemeend dat er een stroom van zouter water op den bodem van de straat van Gibraltar naar den Atlantischen Oceaan zou terug loopen. In den Bosphorus en in de Dardanellen heeft men een bovenstroom, van de Zwarte- naar de Middellandsche zee, waargenomen en een onderstroom in de tegengestelde richting. � Ook door de straat van Bab-el-Mandeb gaat een sterke stroom naar de Roode zee. De uitdam- ping is aldaar zeer sterk, de toevoer van water door rivieren zeer gering. In het Sites-kanaal gaat geen bepaalde stroom. Het water loopt nu eens in de ��ne, dan in de tegengestelde richting. §31. Men heeft, reeds sedert de vroegste tijden, vele gissingen gemaakt aangaande de diepte van den oceaan. Wel kende men sints lang eene menigte ondiepe plaatsen, waarop gemakkelijk door het dieplood de grond kon bereikt worden, doch op de meeste was dit niet gelukt; deels omdat men daarvoor onvoldoende hulpmiddelen had, deels omdat de lijn, waaraan het dieplood bevestigd was, door sterke stroomen, in de diepte nog bleef afloopen, nadat het dieplood reeds den grond had bereikt. Eerst sedert weinige jaren is, door den Amerikaan Brooke, een verbeterd dieplood uitgevonden, dat door de figuur op de volgende bladzijde wordt voorge- steld: aa is eene van onder uitgeholde cilindrische metalen stang, welker onderste opening f, door een zich naar binnen openend klepje, wordt gesloten. Aan het boveneinde bevinden zich twee armen d, d, die ge- makkelijk op- en nederwaarts kunnen draaien. Aan het bovenste van elk dier armen is een koordje bevestigd, dat van boven bij e aan een dun ijzerdraad (klaviersnaar) is verbonden. De bol A, die doorboord is en 50 tot 100 kilogrammen weegt, wordt opwaarts om de stang aa geschoven en dan het cirkelvormig doorboorde plaatje C, hetwelk in de rechtsche figuur afzonderlijk is afgebeeld, waaraan, ter rechter- en lin- kerzijde, de koordjes b, c zijn bevestigd. Ten slotte worden de lissen, aan het uiteinde der genoemde koordjes, van boven aan de haken der armen d, d gehangen. De figuur ter linkerzijde vertoont het dieplood, zooals het te water wordt gelaten. Men laat nu het ijzerdraad, dat om

-ocr page 130-



		110
		DE ZEE.


		een haspel is gewonden, door de zwaarte van het gewicht, in zee af- loopen. Wanneer het ondereinde f den zeebodem heeft bereikt, en de

		stang dus stuit, dan tracht de kogel A nog iets verder te dalen. Hier- door worden de beide armen d, d naar beneden getrokken (zie de mid- delste figuur) waarbij de voormelde lissen der koorden bc van de nu neergeslagen haken afschuiven. Het doorboorde plaatje C, met de daar- aan bevestigde koordjes b c, benevens de kogel, schuiven van de stang af en vallen op den zeebodem. Het klepje f, onder aan de stang a a, heeft zich, bij het stooten op den bodem, geopend, waarbij een gedeelte van den zeegrond in de holte dringt. � Wanneer daarna de lijn wordt opgewonden, dan blijft het plaatje C, met den kogel A, op den zeebodem liggen en is verloren; de armen d d, worden weder opwaarts getrok- ken en komen in den stand der linksche figuur terug; het klepje bij f sluit zich en een deel van den zeegrond wordt mede opgevoerd. � Bij het peilen van zeer grooto diepten heeft het dieplood soms meer dan ��n uur noodig, om den zeebodem te bereiken en meer dan twee uren om te worden opgehaald. � Het voordeel van dit dieplood is hierin gelegen, dat het snel daalt, terwijl later slechts een gering gewicht behoeft te

-ocr page 131-



		111
		DE ZEE


		worden opgehaald, zoodat men eene dunne snaar kan gebruiken, die slechts weinig door de zeestroomen wordt aangedaan. "Wij willen in de eerste plaats eenige uitkomsten mededeelen, die in den laatsten tijd zijn verkregen op de reis van het Engelsche oorlog- schip Challenger dat, onder bevel van kapitein Nares, opzettelijk voor de onderzoekingen van den oceaan was uitgerust en vermelden alleen eenige der grootste gepeilde diepten: Grootste gepeilde diepte in Vademen. Meters. Tusschen Madeira en San-Miguel (Azoreti).....2675 4895 » de Azoreti en de Bermuda-eilanden .... 2850 5215 » de Bermuda-eilanden en Halifax.....2800 5124 » de Bermuda-eilanden en New-York.....2850 5215 » Madeira en St. Vincent (Kaap-Verdische eil.) . 2400 4392 » Teneriffe en St. Thomas........3000 5490 » St. Thomas en de Bermuda-eilanden .... 3875 7085 » de Kaap-Verdische eilanden en 3°�8\' N.Br. en 14°�49\' W.L. van Greenwich......2500 4575 » Pernambuco en 3°�8\' N.Br. en 14°�49\' W.L. van Greenwich............2575 4712 » Abrulhos-eilanden en Tristan-d!\'Acunha . . . 2350 3653 » Tristan-d\'Acunha en de Kaap de Goede Hoop . 2650 4849 » Tristan-d\'Acunha en Halifax......3150 5744 Omtrent de diepte van den Noord-Atlantischen Oceaan hebben de Zweedsche expediti�n van de laatste jaren, onder de professoren Porell en Nordenskj�ld, onder anderen geleerd, dat die tusschen Noorwegen en het Beeren-eiland nergens meer dan 300 vademen (569 meters) en tusschen dit eiland en Spitsbergen nergens meer dan 180 vademen (329 meters) bedraagt. Daarentegen werden meer westelijk, in de richting naar Groenland, diepten van 2170 vademen (3971 meters) en 2650 va- demen (4850 meters) gevonden. � Vroegere peilingen, door de expeditie van de Porcupine gedaan, voor het leggen van den telegraafkabel tusschen het eilandje Valentia, aan de zuidwestkust van Ierland, en New-Foundland hebben geleerd dat, over drie vierden van den afstand, de diepte gemid- deld 1750 vademen (3202 meters) en de grootste diepte 2424 vademen (4616 meters) bedraagt. In den Indischen Oceaan werd, door de Challenger-expedMie, de groot- ste diepte ten noordwesten van Adela�dc in Australi� gevonden: namelijk 2600 vademen (4758 meters). Tusschen Nieuw-Hollaml en Nieuw-Zeeland werd als aanzienlijkste

-ocr page 132-



		112
		DE ZEE.

		diepte door de Challenger 2625 vademen (4804 meters) gepeild. In de Chincesche zee vond men, als grootste diepte, 2225 vademen (4067 meters); maar de grootste diepte, die de Challenger-expeditie aantrof, was op de reis van Yokohama naar Honolulu (Sandwichs-eilanden), op 34°�43\' noor- derbreedte en 144°�2\' oosterlengte van Greenwich: namelijk 3950 vade- men (7224 meters). Bij de expeditie van het Amerikaansche schip Tusca- roro, om de diepte te peilen, voor het leggen van een telegraafkabel tus- schen San-Francisco en Yokohoma, vond Belknap, op 44°�55\' noorder- breedte en 150°�6\' oosterlengte van Greenwich, de verbazende diepte van 8519 meters. Om niet te uitvoerig te worden, kunnen wij hier niet alle bijzon- derheden vermelden, die de peilingen in den Grooten Oceaan hebben opge- leverd, maar willen alleen, in navolging van Prof. Petermann, eenige merkwaardige diepten van dien oceaan vermelden. De namen daarvan zijn ontleend aan de schepen en hunne bevelvoerders, benevens aan per- sonen, die tot de uitrusting daarvan hebben medegewerkt. 1° Tuscarora-diepte, de reeds boven vermelde aanzienlijkste diepte, die tevens de uitgebreidste is: nl. van den Marshall-archipel en de Mari- annen, langs de Japansche-, Kurilische- en Aleutische-eilanden, tot bij de kust van Noord-Amerika, van waar zij zich naar de Sandwichs-eilanden ombuigt. Hare gemiddelde diepte bedraagt 3000 tot 4000 vademen (5490 tot 7320 meters). Hare grootste diepte is 4655 vademen (8519 meters). 2° Challenger-diepte, tusschen de Mariannen-, Carolinen-, Alligator- Schoal- en los-Jardines-eilanden, begrensd door eene diepte-lijn van 3000 vad. (5490 met.); grootste diepte 4575 vad. (8372 met.). 3° Miller-dieple, tusschen de Fanning-, Phoenix-, Tokelau- en Mani- niki-eilanden; gemiddelde diepte 3000 v. (5490 m.); grootste 3448 v. (6309 m.). 4° Hilgard-diepte, tusschen de Phoenix-, Gilbert-, Lagunen-, Samoa- en Tokelau-cilanden; gemiddelde diepte 3000 v. (5490 m.); grootste 3300 v. (5939 m.). 5° Wyman-diepte, noordoostelijk van Hawai�; gemiddelde diepte 3000 v. (5490 m); grootste 3155 v. (5754 m.). 6° Belknap-diepte tusschen Hawai� en de Fanning-eilanden; gemid- delde diepte 3000 v. (5490 m.); grootste 3125 v. (5699 m.). 7° Ammen-diepte tusschen Johnston-eiland, Kr�senstern-klip en Schjet- man-rif; gemiddelde diepte 3000 v. (5490 m.); grootste 3106 v. (5665 m.). 8° Patterson-diepte, tusschen Nieuw-Holland en Nienw-Caledoni�; ge- middelde diepte 2000 v. (3660 m.); grootste 2682 v. (4907 m.). 9° Carpenter-diepte, tusschen Nienw-Guinea, Nieuw-Holland, Nienw-

-ocr page 133-



		113
		DE ZEE.


		Caledoni�, de Loyally-eilanden, Nieuwe-Hebriden- en Salomon-eilanden; be- grensd door eene diepte-lijn van 2000 v. (3660 m.); grootste diepte 2650 v. (1850 m.)- 10° Nar es-diepte, tusschen Nieuw-Guinea, Nieuw-Brittanni�, de Caro- linen- en Pelew-eilanden; begrensd door eene diepte-lijn van 2000 v. (3660 m.); grootste diepte 2650 v. (4850 m.). 11° Thomson-diepte, tusschen Nieuw-Holland, van-Diemensland, Nieuw- Zeeland en Lord-Howe-eiland; begrensd door eene diepte-lijn van 2000 v. (3660 m.); grootste diepte 2600 v. (4758 m.). 12° Jeffreys-diepte, zuidwestelijk van van-Diemensland; begrensd door eene diepte-lijn van 2000 v. (3660 m ); grootste diepte 2600 v. (4758 m.). 13° Gazelle-diepte, tusschen Nieuw-Caledoni�, Norfolk, Nieuw-Zeeland en de Kerdamec-eilanden; begrensd door eene diepte-lijn van 2000 v. (3660 m.); grootste diepte 2270 v. (4154 m.). Wij hebben (pag. 76) gezien, dat de zee bij aardbevingen somtijds terugwijkt en daarna, met ��n of meer golven, wederkeert. De snelheid, waarmede die golven zich voortplanten, hangt van de diepte der zee af, zoodat, indien de snelheid bekend is, de gemiddelde diepte � althans bij benadering � kan worden berekend. In Augustus 1868 had er eene hevige aardbeving in Chili plaats; de daardoor gevormde golf verbreidde zich, door den Grooten Oceaan, en, uit de waarneming van de aankomst dezer golf, op de oostkust van Aus- trali�, en hare voortplanting langs de westkust van Zuid-Amerika, is, door Hochstetter, volgens de tafels van Airy, gevonden, dat de diepte van den Oceaan aldaar, van 1160 tot 3665 vademen (2123 tot 6707 meters) bedraagt. De aardbevings-golven, die in Japan ontstonden, en zich oost- waarts tot in Califomi� uitstrekten, hebben mede ter bepaling van de gemiddelde diepte van den Oceaan, in die streken, gediend. De uitkom- sten daarvan sluiten � even als de eerstgenoemde � vrij goed aan de diepten, die door peilingen bepaald zijn. Sommige zee�n kent men, ten opzichte van hare diepte, vrij nauw- keurig; vooral is dit met de Noord-, Oost- en Middellandsche zee het ge- val. De gesteldheid van den grond der Noordzee is, door vele duizende peilingen, zelfs uitstekend bekend; vooral in het zuidelijk gedeelte, langs de kusten en in het Kanaal. In het algemeen, is deze zee ondiep: hare gemiddelde diepte kan op 50 meters worden gesteld; nergens peilt men zelfs meer dan 600 meters. Op eenigen afstand, ten westen van Groot-Brittani� en Ierland, en ten westen en noorden van de kusten der Golf van Biscaije, neemt de diepte echter plotseling meer dan 600 meters toe. Evenzoo is er eene smalle, diepe, kloof lang de kusten van Noorwegen. Men kan dus 8

-ocr page 134-



		114
		DE ZEE.


		den bodem der Noordzee als eene bergvlakte beschouwen, waarvan Groot- Brittani� en Ierland hooger gelegene deelen zijn. De grenzen van dit plateau strekken zich nog eenigszins ten westen van genoemde landen uit. � Het Kanaal, tusschen Engeland en Frankrijk, heeft een zeer on- gelijken bodem: op sommige plaatsen bedraagt de diepte bijna 100 meters, terwijl elders, op weinige meters, reeds grond wordt gepeild. De Oostzee heeft, ten noorden en ten oosten van Gothland, de grootste diepte: namelijk 240 meters. � De diepte der Middellandsche zee is zeer ongelijk: de straat van Gibraltar heeft, volgens de peilingen van admiraal Smith, tusschen Gibraltar en Ceuta, 1280 meters diepte; verder oostwaarts neemt deze zeer toe. Langs de Afrikaansche kust is zij het grootst. Tus- schen Sicili� en Afrika, bij kaap Bon, loopt een bergrug onder de zee voort, waarin eene diepere kloof of vallei is; de grootste diepte is aldaar 722 vademen of 1300 meters. De grootste diepte, die tot nu toe in de Middellandsche zee is gepeild, bedraagt 2170 vademen of 3960 meters, omstreeks ter halver wege tusschen den zeeboezem van Tarente en Tripoli. In het oostelijk gedeelte, is de grootste diepte, ten zuidoosten van Candia, 1830 vademen (3340 meters). � De Adriatische zee is, in het algemeen, niet diep. � De Zwarte zee heeft, volgens Russische kaarten, aan de zuide- lijke kust van de Krim, 975 meters diepte en, langs de kusten van Abcha- si�, 822 meters. In het midden heeft men echter, ten zuidwesten van de Krim, 1070 vademen (1952 meters) gepeild. Het noordwestelijk gedeelte is veel ondieper. � De Kaspische zee is, in haar noordelijk gedeelte, zeer ondiep: het bed vormt hier de voortzetting van het lage land aan de monden van de Wolga en Lral; doch, naar het zuiden, neemt de diepte zeer snel toe, zoodat zij, ten oosten van Derbent, 880 meters bedraagt. Uit de aangevoerde voorbeelden blijkt dus, dat de zeegrond eene menigte oneffenheden bezit, die, in vele opzichten, met die van de vaste aardkorst overeenkomen en dat, zoowel de afzonderlijke, als de in rijen of groepen liggende eilanden, moeten worden beschouwd als de toppen van onderzeesche bergen, bergketens of gebergten, die zich boven den waterspiegel verheffen. Aangaande den aard en de gesteldheid van den zeebodem, op groote diepten, zijn, in den jongslen tijd, belangrijke bijzonderheden bekend ge- worden, vooral door de onderzoekingen van de expediti�n der Engelsche schepen Porcupine en Challenger, van het Noord -Amerikaansche schip Tuscarora en van het Duitsche Gazelle. Om hier niet te spreken van dieren, door dreggen opgehaald, uit diepten, die men vroeger voor het verblijf van levende organismen ongeschikt achtte, willen wij hier alleen

-ocr page 135-



		115
		DE ZEE.


		vernielden, dat uit de grootste diepten, tusschen Yokohama (Japan) en Honolulu (Sandwichs-eilanden), op de meeste plaatsen eene roode klei werd opgehaald. Tusschen San-Francisco (Califomi�) en Japan was, hetgeen men uit de grootste diepte ophaalde, meerendeels van kalkachtigen aard en vormde een deegachtig slib. Het bevatte slechts hier en daar zand, en bestond meestendeels uit schalen van diatome�n en foraminiferen, nu en dan met naalden en kiezel -sceletten van kleine sponsen en poly- cystinen. Op andere plaatsen vindt men zand, modder, koraal en, op de steilten, rotsgrond. § 32. Het zeewater is, indien het van mechanisch ingemengde deelen vrij is, zeer doorzichtig, bijna kleurloos en behoeft, ofschoon het verschillende zou- ten opgelost houdt (zie §33), niet voor het zuiverste bronwater in door- schijnendheid onder te doen. Van daar, dat het zon- en daglicht, tot eene zekere diepte, daarin kan doordringen. De diepte, waarop men voorwerpen kan onderscheiden, bedraagt echter minder dan de helft van die, waartoe het zonlicht doordringt: want, indien men aanneemt, dat de opslorping van het licht, in dezelfde reden toeneemt, als de lengte van den weg, dien het licht in het water doorloopt, dan zal men witte voorwerpen op de helft der diepte kunnen onderscheiden, waartoe het licht in de zee doordringt. Het licht, dat van zoodanige voorwerpen wordt teruggekaatst moet namelijk tweemalen door de laag water gaan, die zich boven het voorwerp bevindt. Pater Secchi liet eene wit geschilderde schijf, van 2,33 meters middelijn, bij helder weder en stille zee, horizontaal liggend, zinken. Op eene diepte van 42,5 meter werd die onzichtbaar. Dit getal, dubbel genomen, voor den heen- en teruggang van het licht, verschilt slechts weinig van 83 metei\'s, door Bouguer aangenomen, als de grens der doorzichtigheid van zeewater. � Het schijnt echter, dat men, op sommige plaatsen, op nog grootere diepte voorwerpen heeft onderscheiden: in enkele streken van de noordelijke Poolzee kan men zeer duidelijk schelpen waarnemen, die zich op i 37 meters diepte bevinden en, tusschen de West-Indische eilanden, is, bij diezelfde diepte, het water zoo doorzichtig, dat men den bodem der zee nog duidelijk kan zien. De zeegrond wordt daar echter, vooral op den middag, door de zon voor- deeliger verlicht, dan in de Poolzee, dewijl de stralen onder een grootere hoek op het water vallen. De zeebodem vertoont zich, bij gemelde eilanden, met eene bijzondere pracht: men ziet daar, als in eene andere wereld ; schelpen, koralen en andere voorwerpen schitteren met alle kleuren van den regenboog, terwijl visschen, van de vreemdste vormen, rustig door die koraalwouden dar-

		i

-ocr page 136-



		116
		DE ZEE.


		telen, of, met pijlsnelle vaart, voorschieten, om hunne vervolgers te ontvluch- ten of hunne prooi te bemachtigen. Hierbij doet zich nog, ten gevolge der breking, die de lichtstralen in het water ondergaan, de bijzonderheid voor, dat de zeegrond op eene veel geringere diepte schijnt gelegen te zijn, dan werkelijk het geval is: zoodat men voorwerpen met de hand meent te kunnen grijpen, die zich, op vele meters diepte, beneden den water- spiegel bevinden. De eigenaardige, blauwgroene kleur, die de zee, bij een helderen he- mel, vertoont, en die men zeegroen noemt, is algemeen bekend. Zij ver- andert echter zeer, met den stand der zon, en vooral, met de bewolking; ook de golving heeft daarop invloed. De kleur der wolken wordt, door de oppervlakte, gedeeltelijk teruggekaatst en, daar zich deze, bij die van de overige gedeelten des hemels voegt, ontstaat er eene groote verschei- denheid in de kleurschakeeringen der zee: volgens Scoresbij is het zee- water, vooral in de poolgewesten, overal, waar de zee zeer diep is, don- kerblauw: maar er zijn ook plaatsen, waar het groen, en zelfs olijf- kleurig, is De groene streken hebben hier en daar eene lengte en eene breedte van vele mijlen. Bij onderzoek van zulk groen, ot olijfkleurig water, bleek, dat daarin zeer vele kleine kwallen (Medusa\'s) waren, be- nevens een aantal van door draden verbonden kogeltjes van 0,5 tot 0,8 mm. middellijn. � Onze landgenoot Koolemans Beunen spreekt, in het ver- slag van zijn tweeden tocht, met de Pandora, naar de Amerikaansche poolgewesten, van de donkergroene kleur de Baffins-baai. � Dr. G. F. A. Schneider vond, in de Java-zee en in denMolukschen archipel, groeneen gele strepen, die veroorzaakt werden door een mikroskopisch wier, tot de Conferven behoorende, de Trichodesmus erythraeus. Volgens Ehren- berg, komt dit in vele zee�n, vooral in den Grooten Oceaan, bij Californi�, in de Roode zee, bij Australi� enz. voor. De kleur hangt van het tijdperk der ontwikkeling daarvan af: jong is het groen, later geel, en het wordt eindelijk rood van kleur. � D\'orbignij zag de zee, nabij de kust van lirazili�, over eene uitgebreidheid van omstreeks 15 D. G. mijlen, donker- rood gekleurd, door kleine diertjes (Cetochylen), die, volgens het getuige- nis van walvischvangers, het voornaamste voedsel der walvisschen uit- maken. � Ook door tallooze infusori�n, kan de zee eene bijzondere kleur verkrijgen: Darwin verhaalt, dat de zee, over eene oppervlakte van verscheidene vierkante mijlen, eene roode kleur had, ten gevolge van tallooze infusori�n, behoorende tot het geslacht Trichoda, welke, ieder op zich zelf, nauwelijks \'/₄ millimeter groot zijn. � Op ondiepe plaatsen, hangt de kleur van de gesteldheid van den bodem af: boven kalkgrond,

-ocr page 137-

117

DE ZEE.

of wit zand, is zij van geel tot appelgroen; boven geel zand, donker
groen; boven een donkeren grond, is zij bruin of zwart, terwijl zij, boven
slijk, grauw is.

De benamingen van Roode-, Witle-, Zwarte zee, enz. zijn tneerendeels
ongepast: dewijl deze zee�n zich niet door zulke kleuren onderschei-
den. Vele gedeelten der zee hebben echter bijzondere tinten: in de Golf
van (luinmi is de zee wit; rondom de Malediven is zij zwart; men heeft
den zeeboezem van Californi� de Vermiljoen-zee genoemd, dewijl het
water aldaar, door roode infusori�n, en de grond, door roode koralen en
planten, dikwijls min of meer rood gekleur is. � Dezelfde kleur, werd,
door magellaan, in de nabijheid van den mond des Plata-strooms op-
gemerkt. � De Perzische zeeboezem is, door Oostersche aardrijkskun-
digen,de Groene zee genoemd: want, in de nabijheid der Arabische kust,
vindt men werkelijk vrij scherp begrensde strepen, die eene groene kleur
hebben. � De Gele zee, aan de oostkust van China, draagt met recht dezen
naam: want, door eene geweldige hoeveelheid slib, die de Hoang-H of Gele
rivier daarin voert, wordt het water, tot ver in zee, duidelijk gekleurd.

§33.

De smaak van het zeewater is zeer walgelijk, zout en bitterachtig,
en het gebruik verwekt dorst, ja zelfs braking. Dit komt van de zouten,
die het bevat. De hoeveelheid daarvan verschilt slechts weinig voor verschil-
lende deelen des Oceaans, maar vrij veel, voor min of meer afgesloten zee-
bekkens. Voor den Oceaan, bedraagt het gemiddeld gewicht der opgeloste
zelfstandigheden 3,5 deelen in 100 deelen water: de Atlantische oceaan bevat
een zoutgehalte van 3,552, de Groote oceaan van 3,471 procent. Honderd dee-


	len van het zoutmengsel, dat in het zeewater	is opgelost, bevatten gemiddeld:
		78,47
	Chloor magnesium . .	. . 9,42
	Zwavelzure magnesia	. . 6,41
	Zwavelzure kalk . .	. . 4,44
		1,03
	Broommagnesium . .	0,17
		0,04
	Kiezelzuur-anhydried	. . 0,01
		. . 0,01

100,00
Verder vindt men er sporen in van iodium, tluorium, phosphorzuur,
boorzuur, aluinaarde, baryt, strontiaan, mangaan, ijzer, nikkel, kobalt,

-ocr page 138-



		118
		DE ZEE.


		koper, lood, zilver, goud en arsenicum. Door de aanwezigheid dezer ver- schillende bestanddeelen, is het soortelijk gewicht des zeewaters grooter dan dat van zuiver water, en bedraagt, bij eene temperatuur van 16°, ongeveer 1,026. In de nabijheid van vele kusten, in baaien, zeeboezems en in min of meer afgesloten gedeelten der zee, is het zoutgehalte en het soortelijk gewicht des waters anders, dan in de open zee, ver van de kusten. Dit is aan het zoete water toe te schrijven, dat, door de rivieren, daarin wordt gevoerd: zoo is het water van den Atlantischen oceaan, tot op meer dan \'20 D. G. mijlen van den mond van den Amazonen-stroom, minder zout dan elders. Evenzoo bezit het water van da Midde�andsche zee, in de nabijheid van den mond der Rh�ne, een geringer zoutgehalte, dan verder van de kusten. In meer afgesloten zee�n kan, door het instroomen van vele rivieren, zelfs het zoutgehalte des waters aanmerkelijk worden verminderd. Het water der Noordzee heeft, bij 15°, een gemiddeld soortelijk gewicht van 1,0261, doch dit verschilt, op de onderscheiden plaatsen, van 1,0280 tot 1,0199. � Dat der Oostzee bevat slechts 0,481 procent zouten, want: door de Oder, Weichsel, Nicmen, Dtma en vele kleinere rivieren, vooral aan de oostkust van Zweden, wordt eene groote hoeveelheid zoet water naar dit zeebekken gevoerd. Het soortelijk gewicht van het water der Oostzee bedraagt, bij 15 graden, gemiddeld 1,0086; het verschilt van 1,0232 tot 1,0003. Dit geringe zoutgehalte sluit zich ook, aan hetgeen vroeger (pag. 108) vermeld is, aangaande den stroom, die, door de Smid en de groote en kleine Bell, naar de Noordzee gaat. In de Sond en het Kattegat is het zoutgehalte 1,513 procent. � Het water der Midde�andsche zee heeft daarentegen een grooter zoutgehalte, dan dat van den oceaan: namelijk 3,794 gewichts-procenten. De reden hiervan is in de volgende omstandigheden te zoeken: bij de ligging van deze zee, onder eene vrij warme hemelstreek, verdampt er, aan de oppervlakte, eene groote hoe- veelheid water, waarvan het zout achterblijft; de waterspiegel moet, dien ten gevolge dalen, en is (gelijk wij pag. 108 zagen), werkelijk lager, dan die van den Atlantischen oceaan; daardoor ontstaat een vrij sterke stroom, door de straat van Gibraltar, die dit verlies voortdurend vergoedt. Daar er echter zuiver water verdampt, en dit verlies door zout water wordt aangevuld, is het zoutgehalte grooter, dan in den oceaan. Er wordt, wel is waar, door de Ebro, Rh�ne, Nijl, en eenige kleinere rivieren, zoet water aangevoerd, doch, de hoeveelheid daarvan_}weegt niet op tegen die, welke door de uitdamping verloren gaat. In de diepte is het water soortelijk zwaarder, dan nader bij de oppervlakte en

-ocr page 139-



		119
		DE ZEE.


		men heeft daarom, op grond van de laatste waarnemingen, beweerd, dat er, in de diepte, een stroom van soortelijk zwaarder water naar den Atlan- tisehen oceaan zou gaan. Het soortelijk gewicht, van het water der Mid- dellandsche zee, nabij de oppervlakte, bedraagt, gemiddeld uit zes honderd waarnemingen, 1,0289 en neemt, in overeenstemming met het aange- voerde, van het Westen naar het Oosten toe. Het maximum bedraagt 1,0320, nabij den Griekscken archipel, waar geen toevoer van zoet water is, dan door den regen; het minimum is 1,0253, nabij Marseille, dus niet ver van den mond der Rh�ne. Het water der Zwarte zee heeft minder zoutgehalte, dan dat van de Middellandse/ie zee. Hot soortelijk gewicht bedraagt, gemiddeld uit 200 waarnemingen, slechts 1,0134, terwijl het zoutgehalte slechts 1,589 pro- cent bedraagt. De toevoer van zoet water, door den Donau, Dnj�str, Dnj�pr enz. is zeer aanzienlijk. � Het water der Boode zee heeft, zooals uit de ligging te verwachten is, een aanzienlijk zoutgehalte, namelijk 4,534 pro- cent en een soortelijk gewicht van 1,036; dat der Cara�bische zee heeft een zoutgehalte van 3,610 procent. � De Kaspische zee bezit een zoutge- halte van 1,624 procent. §34. Een der prachtigste verschijnselen, die de zee oplevert, is het lich- ten of, gelijk de zeelieden het noemen, het vuren der zee. Somtijds ziet men namelijk, als het duister geworden is, de zee met eene ontelbare menigte van schitterende stippen, of roodachtige sterretjes bezaaid, die zich vooral vertoonen in het spoor, dat het schip achter zich laat en zog of kielwater genoemd wordt, benevens op de toppen der golven, die zich tegen het schip breken. Dikwijls bepaalt het zich alleen tot de golven, in de nabij- heid van het schip, terwijl het zwakker wordt, naarmate zij zich verder daarvan verwijderen. Somtijds schijnt de zee, tot op eene zekere diepte, gelijkmatig verlicht, en dan vertoonen zich visschen en andere zeedieren vrij duidelijk, als donkere lichamen, ofschoon niet zeer scherp begrensd. Op andere tijden vertoont zich de oppervlakte der zee met een zach- ten, witten glans, die haar een melkachtig aanzien geeft en het sterkst op de toppen der golven wordt waargenomen. Alle zeereizigers, die gele- genheid hadden, het lichten der zee goed waar te nemen, stemmen overeen aangaande het schoone en indrukwekkende van dit nachtelijk verschijnsel. Bij eene naderende donderbui, of wanneer er storm op han- den is, wordt het veelal sterker. Bij volkomene windstilte, wordt het schier nooit waargenomen en, in het algemeen, is dit verschijnsel het

-ocr page 140-



		120
		DE ZEE.


		sterkst, op die plaatsen, waar de hevigste beweging des waters plaats heeft. Schept men, van het lichtende zeewater, in een vat en laat men het rus- tig staan, of hangt men het, als een slinger, aan eene koord, opdat het, zoo min mogelijk, in de beweging van het schip zou deelen, dan houdt bet lichten weldra op. Doch roert men het water, dan begint het op nieuw en wordt even sterk als in de zee. � Indien men in zeewater, waarin diertjes zijn, die lichten kunnen, zekere prikkels aanbrengt � bijv. door er eene electrische ontlading door te laten gaan, of een ver- dund zuur er in te doen � dan wordt het voor korten tijd lichtend. Het lichten der zee wordt op alle deelen van den oceaan waargeno~ men, doch op hooge breedten is het zeldzaam. Aan onze kusten wordt het nu en dan in de Noordzee gezien. Het is echter het menigvuldigst in de warme streken der aarde. Men heeft opgemerkt, dat het op sommige plaatsen meer plaats heeft dan op andere: zoo heeft men het dikwijls waargenomen op den Atlantischen oceaan, op omstreeks 21V2⁰ noorder- breedte en 19° tot 21° westerlengte van Greenwich, dat is: ten Noordoos- ten der Kaap-Verdische eilanden Ook in de Golf van Guinea en in den Arabischen zeeboezem is het vrij menigvuldig; van laatsgemelden was dit reeds aan de Ouden bekend. Men heeft reeds, sedert de vroegste tijden, getracht, de oorzaak van het lichten der zee op te sporen, en er zijn vele onderstellingen daarover, door natuuronderzoekers en geleerde reizigers, gemaakt. In de vorige eeuw, toen de ontdekkingen aangaande de electriciteit zoozeer de algemeene opmerkzaamheid tot zich trokken, meende men schier alles hieraan te moeten toeschrijven, en onderstelde, dat het lich- ten der zee, dat in de nabijheid der schepen werd waargenomen, door de electriciteit zou ontstaan, die door de wrijving des waters, tegen het schip, zou worden opgewekt. � Latere onderzoekingen hebben echter geleerd, dat dit verschijnsel op onderscheidene wijzen kan ontstaan: zoo kunnen rottende zelfstandigheden een schemerachtig licht uitstralen, vooral zee- visschen en vischkuit; doch het is niet waarschijnlijk, dat zich te gelijkei- tijd zoovele rottende dieren bijeen zullen bevinden, dat daardoor de zee, zoover het oog reikt, lichtend zou worden. � Een nauwkeurig onderzoek, op verschillende tijden en door onderscheiden natuuronderzoekers, in het werk gesteld, heeft getoond, dat het lichten der zee veelal wordt ver- oorzaakt door zeer kleine diertjes, meerendeels weekdieren, kwallen, poly- pen en infusori�n. Onder de weekdieren, behooren tot de geslachten Pyro- soma (vuurlijf) en Salpa, soorten die lichtend zijn; onder de zeenetels (die volgens sommigen alle lichtend zijn) komen er voor, die tot de ge- slachten Physalia, Bero�, Medusa, Pelagia en Noctiluca behooren; vooral

-ocr page 141-



		121
		DE ZEE


		de Nortiluca miliaris; onder de ringwormen: Nere�s en Polijtio�; onder de infusori�n: Ceredinium en Pronocenlrans. Van sommige dezer geslach- ten zijn alle soorten lichtend. Daar nu de omstandigheden, waaronder ��ne of meer dezer soorten lichten, verschillend kunnen zijn, en al of niet gelijktijdig kunnen plaats hebben, zal het lichten der zee, nu eens door meer, dan weder door minder soorten worden te weeg gebracht en dus zeer kunnen verschillen. In alle gevallen moeten echter vele millioenen dezer dieren te gelijk licht ontwikkelen, om dit prachtige schouwspel te voorschijn te brengen. � Voor den nadenkenden zeereiziger levert het vaak de stof tot bewondering, en breekt de eentonigheid af, van zijne reis door de waterwoestijn. §35. De oppervlakte der zee kan, door velerlei oorzaken, in beweging wor- den gebracht. Eene der voornaamste is de wind. De lucht, die op het wa- ter rust, oefent, wanneer zij bewogen wordt, eenige wrijving uit, dewijl zij zich min of meer aan het water hecht. Bestond deze aanhanging niet, dan zou zij, bij eene horizontale beweging, over het water strijken, zon- der het in beweging te brengen. Doch de wind werkt (zie § 49) in eene min of meer schuine richting en, daar de beweging der lucht niet ge- lijkmatig geschiedt, maar stootswijze, zoodat er afwisselend verdichte en verdunde luchtmassa\'s over het water strijken, drukt zij het water, op die plaatsen, waar de stoot het sterkt is, neder, terwijl het, een weinig ver- der, waar de drukking minder is, oprijst. Achter de aldus gevormde golf, is het water echter voor de werking van den wind beschut en deze kan daarom eerst een weinig verder weder daarop werken, om eene tweede golf te doen ontstaan. Aldus verbinden zich de werkingen van verschillende windstooten, en brengen * het water in eene op- en neer- gaande beweging, die zich rollend voortplant. Het water zelf beweegt zich hierbij slechts weinig voorwaarts, zooals blijkt uit voorwerpen, die op zijne oppervlakte dry ven; doch elk waterdeeltje beschrijft daarbij, ten naastenbij, eene bepaalde kromme \'). Wordt de wind sterker, dan ver- snelt ook de beweging; de golven worden hooger, halen elkander in en vereenigen zich tot nog grootere. Dat de golven werkelijk, door de aan-

		\') Indien men een buigzaam touw, van eenige meters lengte, aan bet eene uiteinde be- vestigt, en bet andere einde met de band op en neer beweegt, dan komt dit in eene golvende beweging; waaruit bet gezegde duidelijk wordt.

-ocr page 142-



		122
		DE ZEE.

		kleving der lucht en de daaruit ontstaande wrijving, op het water, ont- staan, blijkt daaruit, dat men die werking kan verminderen en zelfs ge- heel doen ophouden, door de oppervlakte des waters met eene zeer dunne laag eener stof te bedekken, waarop die wrijving minder is. Het is na- melijk een reeds sedert lang bekend feit, dat olie, geworpen op wa- ter, dat, door den wind, in eene golvende beweging is gebracht, de gol- ving stilt. Dit wordt op de volgende wijze verklaard: als de oppervlakte des waters door olie is bedekt, dan wordt de wrijving van den wind of luchtstroom aanmerkelijk verminderd en de kracht daarvan wordt deels aangewend om de olie tot een uiterst dun vlies uit te breiden, deels om dit vlies, in de lichting van den wind, over de oppervlakte van het water voort te schuiven. In sommige gevallen kan het storten van olie met vrucht worden aangewend. De hoeveelheid, die men behoeft, om, b. v. rondom een schip, de golven te stillen, is niet zeer groot: want de olie breidt zich spoedig tot een vlies uit, dat in dikte met eene zeepbel overeenkomt. Ook vertoont het dan, even als deze, ver- schillende kleuren. Indien men de vlakte van het onbewogen water ter vergelijking aanneemt, dan verheft zich, bij een golvend water, een gedeelte boven dit vlak, terwijl daarnaast eene diepte ontstaat. Het eerste noemt men een golfberg, het tweede een golfdal. In de open zee kunnen de golf- bergen eene hoogte van 4 tot 6 meters, en zelfs meer bereiken, ter- wijl de diepte der golfdalen even zoover beneden de gemiddelde hoogte des waters gaat. � Het gebeurt echter niet zelden, dat twee of meer golven, door windvlagen voortgezweept, elkander inhalen en het water al- dus tot eene veel grootere hoogte, dan die der overige golven, wordt opge- stuwd. Men ziet dit reeds, in de verte, aan het zilverkleurig schuim, dat, in allerlei kronkelingen, den kam van deze golven kroont. Bruisend rollen zij op het schip aan en overstelpen het, vaak alles met zich medevoerend, wat niet stevig bevestigd is, terwijl zij het soms aanmerkelijk beschadigen. Zulke hooge golven worden stortzee�n, of kortweg, zee�n genoemd. � De zeelieden onderscheiden hooge en moeielijke zee�n; de eerste komen alleen in den oceaan, ver van de kusten, voor, en ontstaan, door de aanhoudende wer- king van een sterken wind of storm uit eene zelfde streek. De bewe- gingen van het schip zijn daarbij min of meer regelmatig. � Moeielyke zee�n ontstaan, wanneer de wind, na eenigen tijd sterk te hebben gewaaid, van richting verandert; of zooals soms bij orkanen (§ 54), met kracht, uit eene tegenoverstelde streek komt. Gedurende den overgang, van de eene richting der golving, in de andere, heeft de zee dan een verschrik- kelijk aanzien: de golven rijzen loodrecht op, zoodat de zee schijnt

-ocr page 143-



		123
		DE ZEE.

		te koken. � Moeielijke zee�n ontstaan ook op plaatsen, waar de diepte snel afneemt, en dus de regelmatige beweging van het water wordt gestoord: de zuidspits van Afrika bijvoorbeeld, zet zich nog, tot eenigen afstand beneden de zee, voort. Deze minder diepe streek draagt den naam van Agulhas- of Naald-bank, of het Kaapsche rif. Bij sterke noordwesten-win- den verheffen zich daar de golven zeer hoog en zijn onregelmatig. De oude Portugesche zeevaarders noemden daarom die streek de Storm- kaap. � Ook op eenigen afstand voor den ingang van het Engelsclw kanaal wordt de zee plotseling ondieper, zoodat men daar, met de gewone hulp- middelen, grond kan peilen; op deze dusgenaamde Gronden loopt dikwijls eene moeielijke zee. � Bij de vaart om Kaap-Hoorn vindt men hetzelfde verschijnsel. Het vreeselij k aanzien der zee, bij een storm, en het daarmede ge- paard gaande gevaar, waardoor de reiziger, en zelfs de zeeman wordt aangegrepen, zijn geene uitlokkende omstandigheden, om aangaande de hoogte en snelheid der golven, nauwkeurige waarnemingen te doen. Dit is echter, door den beroemden reiziger Scoresbij en vele anderen na hem, geschied. Zij betreflen de hoogte, lengte en snelheid der golven in den Atlantische Oceaan, die hij, aan boord van het stoomschip Hibernia, op 37°�55\' westerlengte van Greenwich en omstreeks 51° noorderbreedte, tijdens een storm, die 36 uren duurde, heeft kunnen waarnemen. Ten einde alles goed te zien, was hij op eene der raderkasten van de boot gezeten, eene plaats, die niet zonder gevaar was. Hij kon aldus na- gaan, hoeveel golven, die zich boven den gezichteinder verhieven, voorbij hem heengingen, en, door de hoogte van het oog, boven den gemiddelden waterspiegel, in aanmerking te nemen, vrij nauwkeurig ook de hoogte der golven bepalen. Evenzoo kon hij, uit den tijd, dien een golf noodig had,, om de (bekende) lengte der boot te doorloopen, met inachtneming van de snelheid en den koers der boot, de snelheid vinden, waarmede de golven voorbij rolden. Deze bedroeg 14,7 m. per secunde, eene snel- heid, welke die der spoortreinen overtreft. Ook de lengte der golven, of de afstand van een golfberg, tot den daarop volgenden, kon worden be- paald:zij bedroeg, door elkander gerekend, van 170 tot 182 meters. � De admiraal Fitz-Roij heeft, op den Atlantischen Oceaan, bij diepe zee> golven waargenomen van 18,3 meters hoogte, boven het golfdal. Zij had- den eene snelheid van 9,5 tot 15,2 meters per secunde. Indien men de zwaarte des waters in aanmerking neemt, en tevens let, op de verbazende snelheid, waarmede de golven tegen steile kusten, zee- weeringen en schepen komen aanrollen, dan kan men reeds nagaan, hoe vreeselijk de kracht is, die zij kunnen uitoefenen: de ingenieur Thomas

-ocr page 144-



		124
		DE ZEE.


		Stevenson heeft hierover waarnemingen gedaan, aan de westkust van Schotland, die aan het volle geweld der golven van den Atlantischen oce- aan is blootgesteld. Hij vond, dat zij, gedurende de vijf zomermaanden van 1843 en 1844, gemiddeld eene kracht van 2.983 kilogrammen op den vierkanten meter hadden uitgeoefend. Gedurende de zes wintermaanden, had deze kracht 10.185 kilogrammen op den vierkanten meter bedragen: dat is ruim driemalen meer. De grootste drukking nam men waar op den 29"� Maart 1855: zij bedroeg, op eiken vierkanten meter, 29.701 kilo- grammen. Deze laatste kracht is omstreeks honderd en twintig malen grooter dan die, welke een vernielende orkaan uitoefent. (§ 49). � In de Noordzee was de kracht der golven veel minder: want de grootste drukking bedroeg slechts bijna de helft der laatste. De deining is eene golvende beweging der zee, waarbij zich hetwa- ter, zonder aanmerkelijken wind, tot eene groote hoogte kan verheffen. De golven zijn altijd ronder dan die, welke, bij storm, rechtstreeks door den wind, worden veroorzaakt Dikwijls komen zij uit eene geheel andere richting, dan die van dan wind. Zij worden door storm veroorzaakt, die op eenigen afstand woedt, of geheerscht heeft en, indien de koers van een schip in de richting loopt, vanwaar de deining komt aanrollen, dan heeft men kans in een storm of orkaan te loopen. Door de deining wor- den schepen veelal in eene, voor de zeelieden onaangename, beweging gebracht: want de zeilen worden dan niet door den wind gespannen, tegen welken zij anders, als het ware, leunen en de masten slingeren, met het sctiip, krakend heen en weder. De branding vertoont zich alleen aan de kusten, of op ondiepten en riffen, waar de golvende beweging des waters den grond bereikt. De gol- ven worden namelijk, op ondiepe plaatsen, hooger, en volgen korter op elkander; hare kammen rijzen in steile punten op, die zich, als een wit schuim, omkrullen, zij vallen plotseling neder, rollen nog een eind voorwaarts en keeren dan weder terug. "Weldra ontmoeten zij de nieuw aankomende golven en, daar deze eene tegengestelde richting hebben, ontstaat er een strijd, waarbij het water tot eene verbazende hoogte kan stijgen. Op zeeweringen en dijken kan de branding een ongeloolelijk ge- weld uitoefenen. Een paar voorbeelden mogen daarvan ten bewijze strek- ken: bij den storm van den 11^den Januari 1866 werden, te Chei-bourg, rots- blokken van 2000 tot 3000 kilogrammen gewicht, waarop de havendam is gebouwd opgenomen en op en over de borstwering van den dijk gewor- pen. Eenige bleven op die borstwering liggen op eene hoogte van acht meters boven den waterspiegel. � Ook onze zeeweringen zijn, na westelijke of noordwestelijke stormen, de zwijgende getuigen van de vreeselijke kracht

-ocr page 145-



		125
		DG ZEE.


		der golven: want men vindt dan dikwijls geheele rijen paalwerk, dat, tot eene aanmerkelijke diepte, in den grond was geheid en waarvan de tus- schenruimten met zware steenen waren gevuld, omvergeworpen, door- een" of weggeslagen. � Ook het volgende kan dienen als een voorbeeld van de kracht der golven op onze kusten: aan de buitenzijden van de steenen havenhoofden van het Noordzee-kanaal zijn, als golfbrekers, zware beton-blokken gestort, van 5 en van 10 kub. meters inhoud, die ieder omstreeks 10,000 of 20,000 kilogrammen wegen. Aan het vooreinde van het zuider-havenhoofd zijn uitsluitend van de zwaarste blokken gestort. Bij den storm van 1 Januari 1877, is een dezer 20,000 kilogr. zware stukken, gelicht en, na over het 8 meters breede hoofd ge- schoven te zijn, gekanteld en, aan de binnenzijde, in de haven terecht ge- komen. Opmerkelijk was het te zien, hoe de blokken, door den storm- vloed in beweging gebracht, op elkander hadden ingewerkt, zoodat som- mige, met hunne kanten, door schuring, diep in andere waren ge- drongen. De diepte, waarop de golvende beweging des waters zich uitstrekt, schijnt, volgens sommige proeven en waarnemingen, vrij groot te zijn en zich zelfs 350 malen verder uit te breiden, dan de hoogte der golven zelve, zoodat golven, van 3 meter hoogte, tot eene diepte van meer dan 1000 meters, nog eenige uitwerking zouden kunnen te weeg brengen. Volgens andere waarnemingen schijnt die beweging niet zoo diep te worden voort- geplant, zoodat er althans, op groote diepte, geene aanmerkelijke bewe- ging meer plaats heeft. Volgens aim�, plant zich de golfbeweging, op de reede van Algiers, minstens 40 meters beneden de oppervlakte voort. Sommige verschijnselen, die zoowel in de open zee, als in de nabijheid der kusten worden waargenomen, duiden echter eene omwoeling van den grond aan. De kracht dezer beweging neemt waarschijnlijk zeer snel af, met de toeneming der diepte: want anders moesten ondiepe zee�n, zooals b. v. de Noordzee, waarvan de bodem op vele plaatsen uit slijk en modder bestaat, na een storm, zeer troebel zijn; doch dit is niet het geval. §36. De zee is, behalve door de golfbeweging, nog aan een afwisselend dalen en rijzen onderworpen, dat men de ebbe en vloed, of het getij noemt. Wij zullen ons eerst bezig houden met het verschijnsel zelf, en zien, hoe het zich, in de verschillende deelen van den oceaan, vertoont, om daarna tot de verklaring daarvan over te gaan. � Aan onze kusten, en op de meeste andere, heeft dit verschgnsel op de volgende wijze plaats: wan-

-ocr page 146-



		126
		DE ZEE.


		neer de zee, bij den vloed, hare grootste hoogte heeft bereikt, dan blijft zij, gedurende een korten tijd, op dit peil staan en begint, eerst zeer langzaam, daarna sneller te dalen om, wanneer zij bijna haai^- laagsten stand (ebbe) heeft bereikt, weder langzamer te dalen. Dan blijft zij kor- ten tijd op haar laagste peil, waarna zij, eerst langzaam, dan sneller, en eindelijk weder langzamer rijst Tusschen twee achtereenvolgende rijzin- gen, of dalingen, verloopen omstreeks 12¹/,, uren. De hoogte der vloe- den is, op dezelfde plaats, niet altijd even groot, maar neemt nu eens af, dan weder toe, zoodat zij somtijds vrij groot zijn en, op andere tijden, nauwelijks merkbaar. Deze toe- en afneming in hoogte hangt af van den stand der maan, met betrekking tot de zon en de aarde, zoodat de hoogste vloed ten tijde der nieuwe en volle maan, de laagste bij de kwartierstanden plaats heeft. De eerste noemt men springvloed, de laatste het doode getij. Bovendien hangt de hoogte van den vloed af van den afstand der maan tot de aarde en van de grootte der afwijking, die zij, ten noorden of ten zuiden van den evenaar, heeft. De hoogte, die de vloeden bereiken, is, op verschillende deelen der aarde, zeer onderscheiden. Onder den evenaar is zij, in het algemeen, het grootst en vermindert naar de polen toe: de plaatselijke gesteldheid, als- mede de richting en kracht van den wind, oefenen daarop evenwel een grooten invloed uit. Men kan, in het algemeen, op grond van theoretische beschouwingen, zeggen, dat de hoogte der vloeden des te minder is, naarmate het water dieper is, en dit wordt door de waarnemingen niet tegengesproken. In de open zee bedraagt de hoogte van den vloed nau- welijks ��n meter, terwijl zij, in enge zeeboezems, somtijds vele meters bereikt. Zoo verheft zich de vloed, in de bocht van St. Malo, aan de Fransche kust van het Kanaal, somtijds 16 meters; te Bristol berei- ken de springvloeden dikwijls meer dan 11 meters, en te Annapolis, in de Funday-baai in Noord-Amerika, komt de vloed meermalen 12 meters hooger dan de ebbe. Ook de tijd, waarop de vloeden invallen, kan, door stormen, zeer worden vervroegd of vertraagd, en, in het algemeen, z\'yn er vele onregematigheden in dit verschijnsel waar te nemen, die doorplaat- selijke oorzaken worden bepaald; zoo zelfs, dat, op eenige plaatsen, noch ebbe noch vloed is, terwijl men dit toch zou verwachten, op andere weder slechts ��nmaal ebbe en vloed in 25 uren, enz. §37. Dewijl de hoogte, die de vloeden bereiken, wanneer er geene storin- gen door stormen worden veroorzaakt, gelijk wij zagen, voornamelijk

-ocr page 147-



		127
		DE ZEE.

		van den stand der maan, met betrekking tot de aarde en de zon, af- hangt en, bovendien nog in verband staat met den afstand der maan tot de aarde en met de grootte harer afwijking ten noorden of ten zui- den van den evenaar, is het zeer natuurlijk de oorzaak van de ebbe en vloed aan de werking van de maan en de zon toe te schrijven. Wij heb- ben vroeger (pag. 17) gezien, dat de aarde, door de aantrekking der zon, in hare baan wordt gehouden, en dat de maan evenzoo, ten gevolge van de aantrekking, die de aarde op haar uitoefent, eene ellips rondom de aarde beschrijft. Die aantrekking is echter wederkeerig, openbaart zich in eene opheffing der zoo bewegelijke waterdeeltjes van den oceaan, zoowel door de zon, als door de maan. Om, bij de verklaring van de ebbe en vloed de zaak zoo eenvoudig mogelijk voor te stellen, zullen wij eerst den invloed der zon en der maan elk afzonderlijk nagaan en dan zien, hoe, uit de gezamenlijke aantrekking dezer beide hemellichamen, dit ver- schijnsel kan worden verklaard. Daarenboven zullen wij onderstellen, dat de geheele oppervlakte der aarde door water bedekt is, dat overal even diep is, zoodat de beweging der waterdeeltjes door geene vaste lan- den of eilanden wordt gestoord. Door de aantrekking der zon, zou het water, aan de naar haar toe- gekeerde, of dagzijde der aarde, zich verheffen en eene golf vormen, die, omdat zij steeds naar de zon zou zijn gericht, ten gevolge van de dage- 1\'yksche omwenteling, in 24 uren, ��nmaal rondom de aarde zou loopen. Maar ook aan de tegenovergestelde of nachtzijde moet vloed wezen. De reden hiervan is deze: het middelpunt der aarde ligt dichter bij de zon, dan de zijde, die van de zon is afgekeerd; de aantrekking werkt dus sterker op het middelpunt � en dus op de geheele vaste aardkern, als samenhan- gend geheel � dan op het laatstgemelde, van de zon afgekeerde gedeelte der oppervlakte, en daarom zal zich het water meer van de zon verwijderen en ook daar een vloed vormen. Met andere woorden: indien men zich eene lijn voorstelt, die door het middelpunt der zon en dat der aarde gaat, dan zal deze, genoegzaam verlengd zijnde, de aarde in twee punten snijden. Nu ligt het naar de zon gekeerde punt, het. middelpunt der aarde en het van de zon afgekeerde punt in dezelfde lijn, maar op verschil- lende afstanden van de zon, waarom zij ook met eene verschillende kracht zullen worden aangetrokken. Daar nu het gedeelte der vaste, samenhan- gende aardkorst, dat binnen de dagzijde der aarde begrepen is, sterker wordt aangetrokken, dan het verder verwijderde gedeelte, dat binnen de nachtzijde der aarde is bevat, wordt de vaste oppervlakte, aan de nachtzijde, als het ware, onder water getrokken: zoodat er dus, aan twee tegenovergestelde zijden, vloed moet ontstaan. Het is licht in te zien

		i.

-ocr page 148-



		128
		DE ZEE.


		dat het, tusschen de plaatsen, waar deze beide vloeden zijn, ebbe zal we- zen, en dat er dus, door de dagelijksche wenteling der aarde, op elk punt harer oppervlakte, door de aantrekking der zon, tweemalen vloed en ebbe zal moeten ontstaan. Deze vloeden zullen echter, tusschen de keerkrin- gen, het hoogst zijn: dewijl de aantrekking der zon aldaar het meest recht- streeks werkt. Even als de zon, verwekt ook de maan, aan twee tegenoverge- stelde gedeelten van de oppervlakte de aarde, vloeden. Door de grootere nabijheid der maan, is de aantrekking, die zij op den oceaan uitoefent, sterker: en wel zoodanig, dat zij zich nagenoeg tot die der zon verhoudt als 5:2. De totale aantrekking der zon op de aarde is wel is waar veel grooter dan die der maan; doch het verschil in afstand van de dag- en nacht-zijde der aarde, tot de zon is, in verhouding tot den geheelen af- stand, veel kleiner, dan dat van de deelen die naar en van de maan zijn gekeerd, in verhouding tot den afstand der maan. Daar de maan, gemiddeld, in 24 uren en 50 minuten, schijnbaar ��nmaal om de aarde loopt, zullen ook de beide vloeden, die zij verwekt, in dien zelfden tijd ��nmaal rondom de aarde loopen. Stelt men nu, dat op een zekeren tijd, de vloedgolf der zon en die der maan samentroffen, dan zouden zij ��n enkelen vloed uitmaken, van eene grootere hoogte, dan door elk dezer hemellichamen afzonderlijk ontstaal; het zou dan springvloed zijn. Doch letten wij, wanneer dit kan plaats hebben, dan zien wij, dat zulks alleen kan gebeuren, wanneer de maan in dezelfde richting staat, met betrekking tot de aarde, als de zon, of wel in tegen- overgestelde richting; dat is: ten tijde der nieuwe en volle maan. Na verloop van ��n of meer dagen, zullen de beide gemelde vloedgolven niet meer gelijktijdig op dezelfde plaats komen: want die, welke doordeaan- trekking der maan ontstaat, zal eiken dag gemiddeld 50 minuten later komen, dan die der zon. Hierbij ontstaan echter geene twee afzonderlijke vloedgolven, maar zij vereenigen zich en de aantrekkingen der beide he- mellichamen werken zoodanig, dat zij elkander versterken of verzwakken. De vloed, door de maan verwekt, is steeds grooter dan die der zon, en heeft dus altijd het overwicht. Ten tijde der kwartierstanden van de maan, is haar stand, met betrekking tot de zon, zoodanig, dat de door haar verwekte vloed het meest door die der zon wordt verzwakt. De vloe- den bereiken dan de geringste hoogte; dit noemt men het doode gelij. §38. In de voorgaande § is ondersteld, dat de geheele oppervlakte

		*

-ocr page 149-

-ocr page 150-



		129
		DE ZEE.

		der aarde met water bedekt was, doch, daar dit niet het geval is, zul- len de getijen ook eenigszins anders moeten plaats hebben, dan daaruit is afgeleid: vooreerst zijn de waterdeeltjes van den oceaan niet volkomen bewegelijk, zoodat zij niel oogenblikkelijk gehoorzamen aan de krachten, die er op werken. Van daar dat de vloed, zelfs in de open zee, niet plaats heeft op het oogenblik, dat de maan door den meridiaan gaat, maar om- streeks ��n half uur later; de vloedgolf is dus omstreeks 113 mijlen oostelijker, dan de plaats, waar de maan door den meridiaan gaat. � Ten tweede kunnen de vloedgolven de maan, in hare schijnbare dage- ij ksche beweging, van het Oosten naar het Westen, niet geheel volgen; omdat zij, door de groote vaste landen, in haren loop worden gestuit. Hierbij veranderen zij tevens veelal van richting, zoodat zij zelfs, in plaats van uit het Oosten naar het Westen, in tegenovergestelden zin kun- nen loopen. Dit heeft vooral plaats, indien eene vloedgolf, door eene ver- nauwing des oceaans, in een ander, meer afgesloten zeebekken of boe- zem dringt. De hieruit gevormde vloedgolven, moeten dan als secundaire, die uit de eerste zijn afgeleid, beschouwd worden. Uit dit een en ander blijkt, dat het bepalen van den loop der vloed- golven onder de moeielijkste vraagstukken behoort. Voor eenige jaren hebben echter twee Engelsche geleerden, Lubbock en Whlwell, getracht de kennis daarvan tot meerdere volkomenheid te brengen. De laatstge- noemde trok, om een aanschouwelijk beeld van dien loop te ontwerpen, op eene kaart lijnen, gaande door alle plaatsen, waar het te gelijker tijd vloed is. Hierdoor wordt wel reeds veel licht, over deze vroeger zoo duistere zaak verspreid, doch het onderzoek moet nog verder worden voortgezet. Op de kaart III vindt men eene voorstelling van die lijnen van gelijktij- digen vloed of Isoraclii�n (door Whewell ook cotidal Unes genoemd). De lijnen, die voluit zijn getrokken, zooals die in den Indischen en At- lantischen Oceaan, stellen, van uur tot uur, den waarschijnlijken vorm en de richting van het hoogste gedeelte eener vloedgolf voor. De getal- len, bij deze lijnen geplaatst, geven de uren aan, waarop zich elke vloed- golf in den voorgestelden stand bevindt. De gestippelde lijnen, die vooral in den Grooten Oceaan voorkomen, duiden de standen van de vloedgolf aan, die minder zeker bekend zijn. Bij eene beschouwing van de kaart, ziet men aanstonds, dat de vloed- golf, die in den Grooten Oceaan ontstaat, westwaarts voortrolt, tot aan de oostkusten van Azi� en der eilanden, tusschen dit werelddeel en Nieuw- Holland gelegen; waar zij zich, in onregelmatige vloeden, verliest. Vervol- gens, ten zuiden van Nieuw-Holland voortgaande, verbreidt zij zich naar de Indische zee en wel zoo, dat het te gelijker tijd in den Arabi&chen Zeeboezem, 9

-ocr page 151-



		130
		DE ZKE.


		aan de oostkust van Madagascar en aan de Kaap de Goede Hoop vloed is. Om, van de zuid-oostkust van Nieuw-Holland, tot laatstgemelde plaatsen voort te gaan, besteedt zij 10 of 11 uren. Daarna dringt dezelfde golf in den Atlantischen Oceaan, waarbij zij zich meer noordwaarts buigt en ge- lijktijdig aan de westkust van Afrika en aan de oostkust van Zuid- Amerika vloed verwekt. Vervolgens rolt zij, deels rechtstreeks, op de kusten der Vereenigde Staten aan en gaat deels voorbij de kusten van Europa. De golf, die in den Arabischen zeeboezem, op de oostkust van Madagas- car en nabij de Kaap de Goede Hoop vloed bracht, had dus 13 of 14 uren noodig, om bij Portugal, de kust van Europa te bereiken. Twee uren later is zij reeds tot aan de zuidwest-kust van Ierland en den mond van het Engelsche Kanaal gevorderd. Vervolgens gaat zij steeds voorwaarts, dringt in het Kanaal van St. George en loopt tevens langs de westkust van Ierland en Schotland. De voornaamste golf gaat dan noordoostwaarts, bereikt de kusten van Noorwegen en Lapland en brengt vloed in de Witte Zee. Maar, bij het verlaten van de noordkusten van Schotland, verdeelt zij zich, zoodanig dal er tevens een vloedgolf zuidwaarts, langs de oost- kusten van Groot-Brittani�, gaat, die in den mond der Theems treedt. Zij had dus 18 uren noodig, om den weg rondom Engeland en Schotland af te leggen. Intusschen is de golf, die zich aan den mond van het Engelsche Kanaal van de hoofdgolf had afgescheiden, verder in dit kanaal doorge- drongen, en is reeds langs de Belgische en Nederlandsche kusten gegaan, zoodat zij het noordelijkste onzer eilanden juist is voorbijgerold. Den weg van Ostende tot aan den noordelijken hoek van Holland heeft zij, in ongeveer 8 uren, afgelegd. Men ziet op de kaait, dat, zoowel de vloed- golf, die van het Noorden komt, en, langs de oostkust van Groot-Brit~ tani�, zuidwaarts gaat, als die, welke door het Kanaal dringt, en, op onze kusten, vloed brengt, secundaire of afgeleide golven zijn, die met elkander niets, dan haren oorsprong, gemeen hebben. Het kan dus licht gebeuren, dat twee vloedgolven elkander ontmoeten, of wel, dat eene vloedgolf, met een ebbedal samentreft. In het eerste geval, zullen zich die beide golven tot ��ne enkele, die eene veel grootere hoogte heeft, vereenigen; in het tweede geval, zullen zij elkander, geheel of gedeeltelijk, vernietigen en er zal geene, of slechts eene geringe rijzing van het water plaats hebben. � Men kan zich door eene proef hiervan overtuigen: werpt men, op eenigen afstand van elkander, te gelijk twee steenen, in een stil water, dan vor- men zich, rondom de plaatsen, waar zij vielen, eene reeks van kringvormige golven, die steeds grooter worden en weldra elkander ontmoeten; doch elke beweging zal zich, onafhankelijk van de andere, voortplanten. Op de plaatsen, waar twee golfbergen elkander ontmoeten, zal eene grootere

-ocr page 152-



		DE ZEE. 131

		verheffing des waters plaats hebben; waar twee golfdalen gelijktijdig aankomen, zullen diepere golfdalen worden gevormd; terwijl overal, waar een golfberg met een golfdal samentreft, geene verandering in de hoogte des waters zal plaats hebben. � Dergelijke verschijnselen hebben hier en daar in de Noordzee plaats: kapitein Hewett, die door de Engelsche regeering belast was, om de diepte der Noordzee nauwkeurig te onder- zoeken, en daartoe duizenden peilingen deed, neeft dien onderlingen in- vloed (interferentie) der golven aldaar hei. eerst waargenomen. Ongetwij- feld bestaan er op vele andeie plaatsen zoodanige interferentie�n. Ofschoon de vloeden elkander op elke plaats, na verloop van gemid- deld 12\'/j uren, opvolgen, moet men zich niet voorstellen, dat dezelfde vloed in dien tijd den halven weg rondom de aarde, aflegt; er zijn ge- tijktijdig meerdere golven, die elkander met zoodanige snelheid opvol- gen, dat de vloed, op elke kust, na omstreeks 12\'/j uren plaats heeft. Op de kaart blijkt dit aanstonds; want: wanneer men van de west- kust van van Diemensland af, (waar de vloedgolf b. v. te 12 ure is), in de richting van den voortgang der golven voorttelt, dan vindt men, van eerstgemelde plaats af, tot in de Witte zee, vijf vloedgolven. De golf, die bij van Diemensland is ontstaan, komt dus eerst na twee dagen in de Witte zee, doch in dien tusschentijd zijn er aan eerstgemelde plaats weder vier gol- ven voorbij gegaan. � Het is evenmin eene zelfde watermassa, die, over de oppervlakte der zee, rondom de aarde rolt; want: daar de vloedgol- ven slechts klein zijn, in vergelijking met de geheele hoeveelheid water des oceaans, behoeft er, in die groote massa, slechts eene geringe bewe- ging der waterdeeltjes plaats te hebben, om eene vloedgolf te vormen. Uit het voorgaande blijkt, dat de vloedgolven, op de meeste kuslen, eerst korteren of langeren tijd na haar ontstaan, aankomen. Van daar bijv. dat de springvloeden, op onze kusten, eerst anderhalven dag na volle en nieuwe maan komen. Voor andere plaatsen is dit tijdsverloop langer of korter. Men is gewoon den tijd van den vloed voor eenige plaats en op den dag der nieuwe en volle maan te bepalen, naar den doorgang van dit hemellichaam door den meridiaan: onverschillig of de vloedgolf zelve reeds bij een vroegeren doorgang ontstaan is, neemt men steeds den laatsten, om daarnaar den tijd van hoog water te bepalen. Dit tijdsver- loop, tusschen den doorgang der maan, door den meridiaan eener plaats, en de vloed, is voor elk punt der kust, binnen zekere grenzen, standvastig; het wordt de haventijd van dat punt der kust genoemd en moet door waar- nemingen worden bepaald. Wil men dus, ten naasten bij, den tijd van den vloed op eenigen dag kennen, dan telt men den haventijd op, bij

-ocr page 153-

132 DE ZEE.

den tijd, waarop de maan door den meridiaan der plaats gaat � De haventijd
is echter niet volkomen standvastig, maar wordt eenigszins grooter of klei-
ner, naar gelang van den ouderdom der maan, dat is: naar het getal dei-
dagen, die, na de nieuwe maan, verloopen zijn. Wil men ook de hoogte van
den vloed kennen, dan moet men insgelijks op den maans-ouderdom acht
geven, en weten hoelang de springvloeden na nieuwe of volle maan in-
vallen.

Behalve de vermelde omstandigheden, zijn er nog andere, die op de
hoogte des waters invloed uitoefenen: naar gelang de maan noorder- of
zuider-declinatie heeft, zal de vloed zich meer naar het eene of het andere
halfrond verplaatsen: dit geldt ook, hoewel in mindere mate, voor de zon;
bovendien heeft de afstand, waarop de maan van de aarde is, invloed op
de hoogte der vloeden. Is zij, bij nieuwe of volle maan, op haren kortsten
afstand, dan bereiken de springvloeden hunne grootste hoogte. Door den
samenloop van die omstandigheden en, vooral wanneer zij gepaard gaan
met stormen, die het water naar de kust stuwen, kunnen de spring-
vloeden, voor lage streken, die door dijken tegen het overstroomen der
zee beveiligd zijn, zeer gevaarlijk worden.

Eindelijk kan men licht nagaan, dat, in afgeslotene zeebekkens en
meren, slechts in geringe mate ebbe en vloed kan ontstaan, tenzij deze
eene vrij groote oppervlakte hebben. In de Middellandsche zee b. v. is
slechts een zwak spoor van ebbe en vloed merkbaar; zoodat dit ver-
schijnsel aan de Ouden niet bekend was. Te Veneti� heeft men echter
eene periodieke verandering in de hoogte van het water van omstreeks
��n meter. � In de Oostzee is geene ebbe en vloed waargenomen. � In
den laatsten tijd heeft men, door zeer nauwkeurige waarnemingen, spo-
ren daarvan bemerkt in de groote meren van Canada. \')

¹) Het zal niet ongepast zijn, bier eenige bijzonderheden te vermelden, die op de ebbe en den
vloed langs onze kusten betrekking nebben: uit waarnemingen, in bet jaar 1835 gedaan, blijkt,
dat de vloedgolf 9 uren 43 minuten besteedt, om, van Jfest-Kappelle naar Rottum, voort te rol-
len. De snelheid van dien voortgang, is niet overal dezelfde; zij wordt door de meerdere of min-
dere diepte des waters gewijzigd, zooals uit bet volgende tafeltje blijkt:


		Snelheid
Afstand, in	T(d-	per uur,
D.G. mijlen:	ruimte:	in D.G. mijlen:
1,1	1 II. 20 M.	IA
4	0 » « �	8.9
9	0 . 41 �	13,5!
3	3 » 39 �	0,8
ii	3 » 36 -	5,8

Van West-Kappelle tot de Delftlamlsche-Hoofden

� de Delftlandsehe-Hoofden tot Katwijk. . .

\' Katwyk tot Petten..........

» Petten tot Kijkduin.........

� Kykduin tot Rottum.........

-ocr page 154-

133

DE ZEE.

§39.

Het water van den oceaan wordt, tusschen de keerkringen, voortdu-
�end sterk verwarmd, waarbij de bovenste lagen zich uitzetten, zoodat
de waterspiegel der zee aldaar eenigszins wordt verhoogd; in de koude
streken heeft het tegenovergestelde plaats. Daardoor ontstaan de zeeslroo-
men, en wel die van warm water aan de oppervlakte, en die van koud
water in de diepte.

In de keerkrings-gewesten, verdampt meer water dan in de gema-
tigde en koude streken der aarde, terwijl er, in laatstgemelde, weder
meer regen en sneeuw valt, dan er, door verdamping, verloren gaat.
Daar echter de oppervlakte des oceaans, onder den invloed der aantrek-
kings- en middelpunt vliedende kracht, steeds eene afgeplat bolvormige
gedaante moet behouden, ontstaan er, ter herstelling van het evenwicht,
velerlei stroomen in den oceaan, die door hunne hoogere of lagere tem-
peratuur duidelijk onderscheiden kunnen worden van de overige deelen
der zee. De warme stroomen, die zich, bijna zonder onderscheid, aan
de oppervlakte bevinden, zijn dus het best bekend. De koude stioo-

l)e duur der ebbe is niet aan die van den vloed gelijk, dewijl bier eens de ebbe, elders we-
der de vloed langer duurt.

De hoogte, die de vloeden aan onze kusten bereiken, bangt, bebalve van den betrekkel|j-
ken stand der zon en maan, grootendeels af, van de richting en kracht van den wind. De vol-
gende opgaven doen de gemiddelde hoogten nader kennen, onafhankelijk van den wind:


	Verschil in hoogte		Verschil in hoogte
		van		van
	hoog en	laag water:		boog en laag water:
	3,70 meiers.		1,68
fVest-Kappelle . .	3,45	M
Brouwershaven . .	3,00	»	Nieuwe-Diep. .	. . 1,07
Goedereede . . .	1,81	»	Terschelling . .	. . 1,68
Hettevoetstuis . .	1,75	»	Ameland . . .	1,96
	1,49 I>1 ,!,.! ,1»	k._A..(n ....« .1,		1,34

Uit deze tafel blijkt, dat de buogte van de vloedgolf, in de Noordtee, afneemt, naarmate
zij zich noordoostelijk voortplant; dat zij aan bet Ni�uwe-Diep het kleinst is; maar, langs de
eilanden, weder toeneemt.

Deze opgaven zijn slechts als gemiddelden te beschouwen: want, bij buitengewone omstan-
digheden, kunnen er aanmerkelijke afwijkingen plaats hebben. Te Katwijk b. v., waar het ge-
middelde verschil tusschen ebbe en vloed, volgens de voorgaande opgaven, 1,68 meters bedraagt,
kan de zee tot 3,401 meters boven VI\'. (wat vrij nabij gelijk is aan de gemiddelde hoogte van
den bodem om Amsterdam) worden opgestuwd, terwijl hare oppervlakte, liij oostenwind en
ebbe, tot 1,57 meters beneden dit peil kan worden verlaagd: het verschil tusschen een boogen
en lagen stand der zee, kan aldaar dus bijna 5 meters bedragen.

-ocr page 155-



		134
		DE ZEE.


		men daarentegen vloeien meerendeels in de diepte en, wegens de moeie- Ujkheid der waarneming, kent men die nog niet zoo volkomen. Langs de kusten van Portugal, gaat een koude stroom, zuidwaarts en voorts, langs de geheele zuidwestkust van Afrika, tot aan de golf van Guinea toe. � Een andere koude stroom loopt, van de Zuidelijke IJszee, langs de westkust van Zuid-Amerika; zij wordt de Peruviaan- sche of Humboldt-stroom genoemd. � Uit Straat Davis komt mede een koude stroom, die langs de oostkust van Noord-Amerika loopt. (Zie kaart IV.) De stroomen, die in hunnen loop veel in geographische breedte ver- anderen, moeten, ten gevolge van de aswenteling der aarde, aanmerke- lijke verandering in hunne richting ondergaan: bij die dagelijksche wen- teling doorloopen namelijk niet alle deelen van hare oppervlakte cirkels van gelijke grootte. De deelen, die onder den evenaar gelegen zijn, door- loopen de grootste cirkels en deze zijn kleiner, naarmate zij dichter bij de polen liggen. De omtrek b. v. van den parallelcirkel van 60°, is slechts de heltt van die des evenaars en aan de polen is die omtrek gelijk nul. � Daar alle deelen van de oppervlakte der aarde, in denzelfden tijd, cirkels van verschillende grootte doorloopen, hebben zij ook eene verschillende snelheid, zoodat een punt, dat op 60° breedte ligt, slechts de halve snel- heid bezit, van een punt, dat onder den evenaar is gelegen. Bij de as- wenteling der aarde doorloopt ieder punt van den evenaar in 24 uren 40.�U0 kilometers, of 463 meters per seconde; elk punt, van den parallel- cirkel van (50° breedte, slechts de helft. Dit geeft dus een verschil van 231,5 meters per secunde. - Ofschoon de waterdeeltjes van den oceaan in hooge mate beweeglijk zijn, gehoorzamen zij aan de wet der traag- heid (pag. 17), zoodat zij, zonder den invloed van uitwendige krachten, noch de richting, noch de snelheid hunner beweging kunnen veranderen. Werd dus eene watermassa op eenmaal, van eene groote noordelijke of zuidelijke breedte, naar den evenaar verplaatst, dan zou zij eene gerin- geringeie omwentelings-snelheid hebben, dan het water aldaar bezit, en met veel minder snelheid oostwaarts gaan dan het overige water aldaar; dat is: zij zou, met betrekking tot dit laatste, westwaarts gaan. Het wa- ter, dat uit de poolzee�n naar den evenaar stroomt, deelt dus niet ter- stond in de grootere omwentelings-snelheid der aarde aldaar, maar blijft eenigszins achter. Hierdoor, alsmede door de bestendige noord-oosten en zuid-oosten winden of passaten (waarover wij § 51 zullen handelen), ont- staan, in de zee�n der warme streken, groote stroomen, van het Oosten naar het Westen, die men Equatoriaal-stroomen noemt. In den Atlantischen Oceaan ontstaat die aan de zuidwestkust van Afrika (zie kaart IV). Van

-ocr page 156-



		135
		DE ZEE.


		daar keert hij zich, ten gevolge van de aswenteling der aarde en den passaatwind, westwaarts \'), naar Zuid-Amerika; met eene snelheid van \'/* tot 1 D. G. mijl in het uur, en verdeelt zich in drie takken: een loopt langs de kusten van Brazili�, doch keert zich weldra om; hij ver- liest zich in de richting van het eiland Tristan-d\'Acunha. Een andere loopt noord-westwaarts, verdeelt zich nog in twee nieuwe takken en ver- liest zich daarna. Een derde gaat langs de kusten van Guyana en dringt, tusschen de� kleine Antillen, in de Cara�bische zee; vervolgens treedt h\'y in de Golf van Mexico, loopt dicht langs de kust, voorbij den mond van den Mississippi; en eikt daarna den engen doorgang tusschen de zuid- punt van Florida en het eiland Cuba en treedt, onder den naam van Golfstroom, in den Noord-Atlantischen Oceaan. De sterk bewogen wateren van de Cara�bische zee en van den Mexi- vaanschen zeeboezem zijn dus de onuitputtelijke bronnen van den warmen Golfstroom, die zich, met geweld, tusschen de klippen en eilanden van Bahama dringt, langs de oostkust van Florida noordwaarts stroomt, � met eene snelheid van % tot l\'/₄ D. G. mijlen, naarmate het winter of zomer is � tot dat hij, in eene aan de oostkust dei\' Vereenigde Staten van Noord-Amerika evenwijdige richting, nabij het vaste land den rechten weg naar Kaap-Hatteras inslaat. Volgens de waarnemingen, die door de Challenger-expeditie zijn gedaan, had de Golfstroom, tusschen de Bahama- eilanden en New-York, in Mei 1873, eene breedte van omstreeks 15 �. G. mijlen. Bij het intreden in dien stroom klom de temperatuur van het zeewater plotseling van 18° op 22° G. De diepte of dikte van den hoofd- stroom bedroeg slechts 100 vademen (183 meters). � De stroom, die tot Kaap-Hatteras smal en zeer snel was, komt hier reeds in de nabij- heid van den pag. 134 vermelden kouden stroom, die uit het Noor- den komt, waardoor hij van de kust wordt afgedrongen en loopt, over de zandbanken, tot aan de zuidelijke punt van Netv-Foundland. Daar wendt hij zich eerst noord-oost-, vervolgens oostwaarts. Hij breidt zich waaiervormig, als een warme mantel, meer en meer uit, doch wordt daarbij tevens trager in zijne beweging; waarbij hij zich in twee deelen splitst: een tak steekt langzaam naar de Azorische eilanden over, waar h\'y zich zuidwaarts naar de kust van Afrika wendt, om op nieuw zijn eindeloozen kringloop te beginnen. Een ander gedeelte van het, onder den zonnegloed der keerkringen, sterk verwarmde water, dringt echter verder

		\') Zooals bekend Is wordt de windrichting aangeduid naar de hemelstreek van waar die komt; b� de zee-stroomen daarentegen wordt de richting aangegeven door de hemelstreek, waarheen die gaat.

-ocr page 157-



		136
		DE ZEE.

		noordwaarts en, door de aldaar heerschende zuidwesten-winden in zijn loop begunstigd, bereikt het zelfs de kusten van Noord-Europa en ver- zacht daai\' \'s winters de strengheid van het klimaat. Aan de eenzame kusten van Schotland en Noorwegen, voert de Golf stroom dikwijls boomen, planten en zaden aan, die uit de tropische gewesten van Amerika af- komstig zijn. Het drijfhout, waaronder de kostbaarste houtsoorten, die de bosschen van het tropische Amerika, in grooten overvloed, opleveren en door de rivieren in zee worden gevoerd, is op die kusten zoo menig- vuldig, dat de bewoners het opvisschen en zich daarvan als brandstof be- dienen. Het is als de aalmoes van den rijke, die Hoor de armen in o ver- daad wordt verteerd. Ook IJsland deelt nog eenigszins in dit voor- deel; ja, op de westkust van Spitsbergen worden drijfhout en overblijfse- len van vergane schepen gevonden, die door den Golfstroom derwaarts zijn gevoerd. Zelfs op de westkust van Nowaja-Semlja is nog eene ver- hooging van de temperatuur der zee. van den Golfstroom afkomstig, opgemerkt. Hetgeen in den aanvang dezer § gezegd is, aangaande de ver- plaatsing van water, uit groote noorder- of zuiderbreedten, tot nader aan den evenaar, is de reden, waarom zich de Equatoriaal-stroom van de kust van Afrika westwaarts naar Amerika wendt, en waarom het, in de Cara�bische zee en den Mexicaanschen zeeboezem verwarmde water, na door de straat van Florida gegaan te zijn, zich later oostwaarts weder, deels naar Afrika, deels naar Europa, keert. Omgekeerd zullen de koude stroomen, die in de richting naar den evenaar gaan, zich westwaarts kee- ren, terwijl de warme, die naar de polen gaan, zich oostwaarts moeten wenden; doch, indien zij door vaste landen of eilanden hierin verhinderd worden, loopen zij langs de kusten. De poolstroomen van den Noord- Atlantischeti Oceaan zijn daarom ook voornamelijk aan de oostkust van Noord-Amerika merkbaar. Door den kouden, drijfijs voerenden stroom, die langs de oostkust van Groenland loopt, wordt de temperatuur der lucht aldaar zeer\' verlaagd, zoodat die eene sterke tegenstelling oplevert met de west- kust van Noorwegen, op dezelfde breedte, welke door den Golfstroom wordt verwarmd. Het water, dat uit de Hudsons- en Baffim-baai on uit de zee om Groenland, zuidwaarts stroomt, voert van daar ijs, langs, de oostkust- van Noord-Amerika, waardoor de warmte, van het land, tot op grooten afstand van de kusten, ook zeer wordt verminderd. � Ditzelfde is het geval in den Grooten Oceaan: de poolstroom, die aan de westkust van Zuid- Amerika, langs de kusten van Patagoni�, Chili en Peru gaat, en, zooals wij zagen, onder den naam van Peruviaanschen- of Humboldt-stroom be- kerrd is, wendt zich, � even als de Equatoriaal-stroom van den Atlan-

-ocr page 158-



		137
		DE ZEE.


		tischen Oceaan, � snel westwaarts, zoodia hij nader aan den evenaar komt en verliest zich in den Stillen Oceaan. Evenzoo komt er een stroom uit de noordelijke deelen van dien oceaan, die zich ombuigt en, teil noorden van den evenaar, een equatoriaal stroom vormt, die zich min ot meer aan den vorigen sluit, zoodat er in deze zee een hreede stroom bestaat, die zich, ter wederzijde van den evenaar, tot op omstreeks 28° noorder- en zuiderbreedte, uitstrekt. Langs de oostkust van Japan gaat een warme stroom, die eenigermate met den Golfstroom kan worden ver- geleken: het water, dat rondom de Philippijnsclie eilanden sterk ver- warmd is, vloeit noordoostwaarts naar Japan en die stroom buigt zich, even als de Golfstroom, oostwaarts. Deze wordt door de Japanners Kuro- Sivo, dat is: Zwarte stroom genoemd en draagt dien naam, wegens de don- kere kleur van zijn water, die hij inet den Golfstroom gemeen heeft. Zijne temperatuur is echter niet zoo hoog, als die van dezen laatsten. Hij verwarmt de noordelijke westkust van Noord-Amerika en wendt zich dan achtereenvolgens zuid-, zuidwest" en westwaarts, zoodat hij zich aan den Equatoriaal\'stroom sluit. Behalve de vermelde stroomen in den Atlantischen- en Stillen Oceaan, komen er, ook in de Indische zee, nog verschillende voor, die wij niet alle zullen vermelden. Echter verdient nog de stroom, die langs de Kaap de Goede Hoop gaat, en onder den naam van Kaap-slroom bekend is, te worden genoemd, omdat deze eene zoo groote snelheid heeft: hij vloeit, even als snelvlietende rivieren, met eene snelheid van meer dan ��ne D. G. mijl in het uur. Het bestaan dezer verschillende stroomen in de zee blijkt op onder- scheidene wijzen: vooreerst kan men, aan de temperatuur van het zee- water terstond bemerken, dat men in een zeestroom is doorgedrongen: dewijl het meestal warmer, zelden kouder is, dan de overige gedeelten der zee. Een enkel voorbeeld moge dit staven: Kapitein Duchesne, die zeer dikwijls de reis tusschen Europa en Noord-Amerika heeft gedaan, vond, in November 1865, tusschen 40° en 41° noorderbreedte en 64° tot 70° westerlengte van Greenwich, dus ten zuiden van Nieuw-Schotland, in den Golfstroom, de temperatuur der lucht tusschen 4" en 5° der honderddee- lige schaal, terwijl die van het zeewater van li° tot 21° bedroeg. Bij de laatstgemelde temperatuur, dampte de zee als een kokende ketel. � Ten tweede blijkt hun bestaan, uit den invloed, dien zij op den koers dei- schepen uitoefenen: want deze kunnen daardoor zeer worden medef;e- voerd of vertraagd. � In de derde plaats blijkt het beslaan, vooral der warme zeestroomen, door den invloed dien zij op het klimaat van dekustlanden, welke zij bespoelen, uitoefenen. De westkusten van Europa en van Ame- *

-ocr page 159-



		138
		DE ZEE.


		rika hebben, in den winter, eene hoogere temperatuur dan zij, volgens hare breedte, zouden moeten hebben. § 40- Wij zullen (§ 52), bij de behandeling der luchtstroomen, zien, dat er, in de tropische streken van den Atlantischen-, Stillen- en Zuid-Indi- schen Oceaan, regelmatige winden waaien; terwijl, in het noordelijk ge- deelte van laatstgemelde zee, periodieke winden heerschen, die nu eens in de richting van het land naar de zee, dan in tegengestelde rich- ting waaien. Deze winden, waarvan de eerste Passaten, de tweede Moe- sons worden genoemd, veroorzaken stroomen in het water, die men driftstroomingen noemt. Het zijn langzame bewegingen van gedeelten van de oppervlakte der zee, die zich, wel is waar, niet tot zoo groote diepte uitstrekken, als de vroeger vermelde zeestroomen, maar toch het hare bijdragen tot verplaatsing en door��nmenging van het water des oceaans. In de gematigde streken van de beide halfronden, hebben deze stroomin- gen de lichting der heerschende winden. Zoo is de richting der drift- stroomingen, in het noordelijk gedeelte van den Atlantischen- en Stillen Oeeaan, van het zuidwesten naar het noordoosten. Hel is niet gemak- kelijk de driftstroomingen van de overige zeestroomen te onderschei- den. De eerste zijn meer tot de bovenste lagen van den oceaan bepaald; terwijl de meeste der laatsten zich tot grootere diepte uitstrekken. Ten zuidwesten van Nieuw-Holland ontstaat eene strooming, die eerst noord- waarts loopt (zie de kaart IV); aldaar verdeelt zij zich in twee deelen; het eene deel gaat tusschen de oostkust van gemeld wereldeel en Nieuw- Zeeland; het andere loopt eerst noordwaarts, langs de westkust van Aus- strali�, doch wendt zich, zoodra het onder den invloed van den zuid-oost- passaat koml, op eenmaal naar het Noordwesten, dringt tot in de Ara- bische zee en gaat deels ten noorden, deels ten zuiden van Madagascar. Het eerste dringt gedeeltelijk in de straat van Mozambique en vervolgt zijn weg langs de oostkust van Afrika. � De driftstroomingen in de Indische en Chineesche zee hebben eene verschillende richting, naar gelang van het jaargetijde, zoodat zij klaarblijkelijk door de wisselende richting der moesons worden bepaald. Wanneer men die menigvuldige, deels door verschil van warmte, deels door winden, of door de getijen veroorzaakte stroomingen en golfuewe- gingen nagaat, dan blijkt, dat de wateren van den oceaan, op de me- nigvuldigste wijze worden dooreengemengd: zoodat waterdeeltjes, die zich nu bij elkander bevinden, na verloop van eenigen tijd, naar tegen-

		�

-ocr page 160-





		fc

-ocr page 161-



		139
		HF. ZEE.

		overgestelde deelen van de oppervlakte der aarde kunnen worden ge- gevoerd.

		Meermalen worden zeestroomen, door ondiepten, riffen, zandbanken en dergelijke, in hunne vaart gestuit, en dan ontstaan eigenaardige bewegingen des waters, die veelal ronddraaiend zijn. Op eene kleine schaal kunnen wij dit, hier en daar in onze rivieren en binnenwateren, waarnemen. Zulke bewegingen worden draaikolken of maalstroomen ge- noemd. Een der meest bekende voorbeelden hiervan is de Maalstroom aan de kust van Noorwegen, bij de twee zuidelijkste der Lofoten-eilanden. Deze wordt door de ebbe en den vloed veroorzaakt, die, tusschen talrijke klippen en rotsen dringt. Het water wordt daarbij in eene dwarrelende beweging gebracht, zoodat het, op enkele plaatsen, zelfs aanmerkelijk stijgt. Deze maalstroom, die door vroegere schrijvers zoo schrikwekkend werd afgeteekend, alsof elk schip, dat in zijne nabijheid kwam, redde- loos verloren zou zijn, is echter niet zoo gevaarlijk: er wordt, hier al- thans veel vischvangst gedreven. � In de straat van Messina wordt een maalstroom gevonden, in de nabijheid van twee rotsen, die, reeds in de oudheid, onder de namen van Scylla en Charybdis, bekend waren. Deze zijn op ruim 2 D. G. mijlen afstand van elkander gelegen. Ofschoon de Ouden hiervan veel verhaalden, en deze maalstroom, voor hunne nog gebrekkige schepen, gevaarlijk was, komt hij toch in geene vergelijking met die, op de kusten van Noorwegen; zoodat men, bij den tegenwoor- digen toestand der scheepvaart, daarop weinig acht slaat.

		In weerwil van de menigvuldige stroomingen, die, in allerlei rich- tingen, den oceaan doorloopen, zijn er echter enkele plaatsen, waar het water slechts weinig in die algemeene beweging deelt. Aldaar groeit eene menigte van zeewieren, vooral Fucolde�n eene van de meest verbreide famili�n van gezellige planten, die in de zee voorkomen. Waar de warme Golfstrowt zich, van de bank van Neiv-Foundland, oostwaarts keert en, niet ver van de Azoren, een tak naar het Zuiden zendt (pag. 135) daar is de Sargasso-zee, of die groote verzameling\' van wieren, voor- namelijk Sargassum bacciferum of Fucus natans, die reeds de be- zorgdheid van Golumbus en zijne tochtgenooten opwekten, daar zij de vaart van zijne schepen vertraagden. Om de groene kleur, die de zee aldaar heeft, geeft men aan deze verzameling van planten ook wel den naam van Krooszee of van Fucus-bank van Flores en Corvo. Zij strekt

		t

-ocr page 162-



		140
		DE ZEE.


		zich van 16° of 17° tot omstreeks 38° noorderbreedte, en van 28 tot 79 graden westerlengte van Greenwich uit. Tusschen 38° en 39° wester- lengte wordt echter slechts weinig zeewier gevonden, zoodat de ver- melde ruimte, van omstreeks 680 D. G. mijlen lengte en 405 mijlen breedte, uit twee verschillende ophoopingen van zeeplanten bestaat. � De hier vermelde is echter niet de eenige ophooping van zeewier: het eiland Tristan-d\'Acunha, in den Zuid-Atlantischen oceaan, is door een gordel van zeeplanten, die zich tot Kaap-Hoorn uitstrekt, omge- ven; voornamelijk Macrocystis pyrifera, welk wier in de zee�n der zuidelijk gematigde luchtstreek zeer menigvuldig is en zich van daar, tot in de poolstreken uitbreidt. Planten van 30 tot 60 meters lengte zijn zeer gewoon; enkele worden 200 tot 300 meters lang. Zij zijn, als ka- bels, van de dikte van een rnanslijf, dooreengestrengeld. � In den Groo- ten Oceaan komen ook dergelijke Sargasso-zee�n voor: de grootste daar- van ligt ten noorden der Sandwichs-eilanden en eene kleinere ten zuid- oosten van de Chatham-eilanden. (Zie de kaart IV). Eene tallooze menigte van kleine zeedieren bewoont deze eeuwig groene, door zwoele winden bewogene plantenzee, die eene aangename tegenstelling oplevert met de blauwe kleur van het zeewater. � Wegens hun gehalte aan koolzure soda en jodium, worden vele wieren ter bereiding dezer stoffen gebruikt. §41. De temperatuur van het zeewater speelt eene gewichtige rol, niet alleen met betrekking tot de zeestroomen (§ 39), maar ook tot die van den dampkring. Het is dus noodzakelijk om daarvan eenige bijzonder- heden mede te deelen. Wij bepalen ons in de eerste plaats tot de tem- peratuur aan de oppervlakte en op geringe diepte, om later die in groo- tere diepte te bespreken. De verwarming, door de zon veroorzaakt, is, zooals licht is in te zien, op den middag het grootst; het maximum der luchttemperatuur valt echter eerst 1 tot 2 uren na den middag; bij het water valt dit maximum nog later. In eene diepe zee, is echter de dagelijksche wisseling der temperatuur van het zeewater, aan de oppervlakte zeer gering en bedraagt nauwelijks i". Bij mindere diepte van het water, waarbij de zon- nestralen tot den bodem kunnen doordringen en nog ��nmaal terugge- kaatst worden, kan die wisseling, vooral in den zomer en bij heldere lucht, meerdere graden bedragen. De temperatuur der oppervlakte van den oceaan heeft verder ook eene jaarlijksche periode. In het noordelyk halfrond is de oppervlakte der

-ocr page 163-



		DE ZEE 141

		zee in Augustus het warmst, en in Februari het koudst; het omgekeerde keeft op het zuidelijk halfrond plaats. De hoogste en laagste temperaturen vallen bij de zeeoppervlakte, omstreeks ��ne maand later dan bij de lucht. De jaarlijksche wisseling is in de open zee het kleinst en wordt, naar de kusten toe, grooter; in ondiepe wateren kan die wisseling, indien geene stroomen daarop invloed uitoefenen, betrekkelijk aanzienlijk wor- den, doch zij is steeds kleiner, dan die der lucht. � Tusschen de keerkrin- gen is zij gering; zij wordt, op hoogere breedten, grooter en bereikt hier, in den Atlantischen Oceaan, zelfs 5 en meer graden. In ingesloten zee- bekkens is zij veel grooter, en stijgt, b. v. in het Skagerrak, tot meer dan 15°. Zoo als licht is in te zien, vindt men de hoogste temperatuur der zee in de keerkringsgewesten. De Atlantische Oceaan, die in dit opzicht het best bekend is, bezit in de maand Februari, tusschen Zuid-Amerika en Midden-Afrika eene zeer hooge temperatuur. De grootste warmte komt voor bij Kaap St.-Roque, de oostelijkste punt van Zuid-Amerika., waar zij 27°,5 bereikt, en in de Golf van Guinea, waar zij 28°,5 bedraagt. Deze streek der grootste warmte heeft de geringste breedte aan de Afrikaan- sche kust en verbreedt zich, naar de zijde van Amerika, waar zij zich van Rio-de-Janeiro tot aan de Bahamaeilandeii uitstrekt. De tempera- tuur der Golf van Mexico bedraagt, in deze maand, 24° en dit warme water word», door den Golf stroom, langs de kusten van N\'oord- Amerika, verder gevoerd. In het algemeen neemt de temperatuur van het zeewa- ter, noordwaarts, langs de kusten van Amerika, veel sneller af, dan langs die van Afrika en Europa. In de richting van Florida naai\' Noorwegen, en zelfs tot Spitsbergen, neemt de temperatuur, ten gevolge van den Golf stroom, slechts langzaam af. In het zuidelijk halfrond wordt de oost- kust van Amerika door eene veel warmere zee bespoeld, dan de Afri- kaansche westkust. � De Groote oceaan is, aan de westkust van Zuid- Amerika, kouder, dan de Atlantische oceaan, op gelijke breedte; daaren- tegen heeft de Indische zee, aan de oostkust van Afrika, eene zeer hooge temperatuur. In Augustus ligt het warmste gedeelte van den Atlantischen oceaan geheel ten noorden van den evenaar. De temperatuur stijgt, in de Golf van Guinea, tot 27°; in de Mexicaansche Golf, de Cara�bische zee, bene- vens in de zee, ten oosten van Florida, en ten noorden van de Antilleti zelfs tot 29°. Het warmste gebied strekt zich, aan de Amerikaansche zijde, van den evenaar tot 40° noorderbreedte, uit. Langs de oostkust der Vereenigde Staten, neemt de temperatuur, naar hel Noorden toe, snel af. Bij de bank van New-Foundland, wordt de temperatuur der zee, door

-ocr page 164-



		142
		DL ZEE.

		het smelten der daarheen gedreven ijsbergen, aanzienlijk verlaagd. In den omtrek van het Jan-Maijen-eiland en aan de oostkust van IJsland vindt men eene koudere streek. De oostelijke helft der Noordzee is steeds warmer dan de westelijke, ten gevolge van den Golfstroom. Langs Spits- bergen loopt nog een tak van het warme water van den Golfstroom, ter- wijl in het oostelijk gedeelte van de IJszee een andere tak in de rich- ting van Nowaja-Semlja voortdringt. Daarentegen gaat er een stroom van koud water ten oosten van Spitsbergen, tot aan het Beeren-eiland. In den Zuid-Atlantischen-oceaan is de temperatuur, in Augustus, daarentegen omstreeks 5° kouder, dan in Februari. � Hetzelfde is het geval in den Grooten-Oceaan, ten westen van Zuid-Amerika; de temperatuur is hier, op eenigen afstand der kust van Peru, in Augustus niet hooger dan 17°,5. Terwijl het noordelijk en zuidelijk deel van den Atlantischen oceaan een � temperatuur verschil oplevert van 2° tot 3°, bedraagt dit, voor den Groo- len oceaan, slechts 1°. � Ten oosten van Zuid-Afrika heeft de Indische zee in Augustus eene lagere temperatuur dan in Februari. Onder de zee�n ten zuiden van den evenaar, is de Indische oceaan echter het warmst: zijne temperatuur overtreft die van den Zuid-Atlantischen oceaan 1°,5 en die van het zuidelijk deel van den Stillen oceaan 1°. De gemiddelde jaarlijksche temperatuur van de westelijke helft, van de Middellandsche zee bedraagt 18° tot 19°, terwiji.het oostelijke bekken van deze binnenzee 2° tot 3° warnier is. � De Zwarte zee bezit daarente- gen eene gemiddelde temperatuur van niet meer dan 14°. � De Roode zee bezit, ten noorden van den 20\'"^e,, graad N.Br., eene gemiddelde tempera- tuur van 25°; terwijl, ten zuiden van dezen parallel-cirkel, de gemiddelde temperatuur 27°,5 bedraagt. De hoogste temperatuur, die men aan de oppervlakte der zee heeft waargenomen, bedroeg 34°,5 en werd in de nabijheid van Aden gevon- den. � In den Indischen oceaan, in de nabijheid der kust van Siam, nam men 32°,8 waar en, op andere plaatsen derzelfde zee, 31° en 32°. Tot hiertoe hebben w\'y ons bezig gehouden met de temperatuur der zee, welke aan, of niet ver beneden hare oppervlakte is waargenomen. Wij zullen thans de temperatuur beschouwen, die op grootere diepten heerscht. Onze kennis daarvan dagteekent eerst van den laatsten tijd, en is, vooral door de expedities der Porcupine, Challenger, enz. veel uitgebreid. De reden, waarom niet reeds vroeger daaromtrent meer licht is verspreid, ligt in de moeielijkheid der waarneming: in vroegeren tijd trachtte men nl. water uit de diepte op te halen om vervolgens de tempe- ratuur daarvan te bepalen. Daartoe bediende men zich van een metalen

-ocr page 165-

143

DE ZEE.

cilinder, van onder en van boven met kleppen gesloten, die zich naar
boven konden openen. Onder aan den cilinder werd, om dien snel-
Ier te doen zinken, een gewicht gehangen, terwijl hij, van boven, aan
eene lijn was bevestigd, die men, tot de verlangde diepte, in zee kon
laten afloopen en daarna weder ophalen. Bij het neerdalen, openen zich
de beide kleppen naar boven en laten het water doorstroomen; doch,
bij het ophalen, sluiten zij zich, zoodat men, bij eene goede inrichting,
water verkrijgt uit de begeerde diepte, om daarvan de temperatuur te
bepalen. Wegens de onzekerheid, van het al of niet sluiten der kleppen
en de verandering, die de temperatuur, gedurende het ophalen, onder-
gaat, heeft men deze methode verlaten. � In den laatsten tijd bedient
men zich van maximum- en minimum-thermometers, die opzettelijk voor
dit doel zijn vervaardigd, omdat de gewone thermometers, onder den
geweldigen waterdruk in de diepte, worden gebroken. Daar echter de
bol van den thermometer, in groote diepte, eenigszins wordt samenge-
drukt, wordt hij vooraf aan eene sterke drukking, door middel eener
waterpers, onderworpen en de correctie, door de drukking veroorzaakt,
bepaald, zoodat die in rekening kan worden gebracht. De thermometer
wordt in een metalen koker ingesloten en, met een gewicht bezwaard,
aan eene lijn nedergelaten. Na het. ophalen, leest men dan de hoogste
en laagste temperaturen af, waaraan hij is blootgesteld geweest.

Reeds vroegere zeevaarders hadden beproefd de temperatuur in de
diepte te bepalen; het was, o. a. aan Scoresby, gebleken, dat die zeer
laag is en hij leidde reeds daaruit het gevolg af, dat overal in den
oceaan, op groote diepte, eene temperatuur zou heerschen, die slechts
weinig boven het vriespunt is gelegen. Deze meening is, door de jongste
onderzoekingen, volkomen bevestigd: wij willen, als een voorbeeld van de
afneming der temperatuur met de diepte, de uitkomsten der waarnemin-
gen mededeelen, door Thomson, in 1873, aan boord van de Challenger,
in den Noord-Atlantischen Oceaan gedaan, op 25°�25\' N. Br. en 20°�12\'
W. L. van Greenwich, dus ten Z.W. van het eiland Ferro:


Vademen. 0	Diepte in	Meters. 0
100		183
200		366
300		549
400		732
500		915
600		1.098

Temperatuur

49°,5

17°,2

13^u,7

11 °,0

9°,5

7°,6

6°,5

-ocr page 166-

144

DE ZEE.

Diepte In Temperatuur


	Vademen.	Meters.
	700	1.281
	800	1.464
	900	1.647
	1.000	1.830
	1.100	2.013
	1.200	2.196
	1.300	2.379
	1.400	2.562
	1.500	2.745

C.
6.,2
5°,6
4°,7
4°;6
3°,8
3°,5
3°,1
2°,8
2°,6

In grootere diepten vond men overal temperaturen tusschen 0° en
2°: zoodat daardoor, in het algemeen, wordt bevestigd, dat, op den bodem
van het diepe Noord-Atlantische bekken zich water bevindt, dat uit de
poolstreken afkomstig is. In den Zuid-Atlantischen Oceaan is de tempera-
tuur van het zeewater, op gelijke diepte, nog lager, dan in den Noord-
Atlantisclien, zooals, in het algemeen, het zuidelijk halfrond, onder gelijke
geographische breedte, kouder is dan het noordelijk. De laagste tempera-
tuur, die in het zuidelijk gedeelte, door de Challenger-expeditie werd waar-
genomen bedroeg slechts 0°,2: en wel tusschen St. Paul en Fernando-
Noronha. � Het is licht in te zien, dat de lage temperatuur, van het zee-
water, in de diepte, zelfs onder den evenaar, haren oorsprong verschul-
digd is aan het toevloeien van water, dat in de beide poolstreken sterk
is afgekoeld, terwijl de warme zeestroomen, en zelfs de Golfstroom, gelijk
wij reeds pag. 135 zagen, zich slechts tot eene geringe diepte uitstrek-
ken. Tusschen de keerkringen, en vooral in de nabijheid vanden evenaar,
ontmoet men het polaire water op eene geringere diepte beneden de op-
pervlakte, dan in de gematigde en koude streken. Reeds op diepten, van
300 tot 500 vademen (549 tot 915 meters) vond men, onder den evenaar,
respectievelijk temperaturen van omstreeks 10° tot 15°. De geheele wa-
termassa tusschen laatstgenoemde diepte en den bodem, op 2500 vademen
(4575 meters) is op eene temperatuur, begrepen tusschen 5° en 0°.

De waarnemingen, omtrent het soortelijk gewicht van hetzeewater,
toonen ook, dat in het gedeelte van den Allantischen Oceaan, hetwelk bui-
ten de keerkringen gelegen is, de dichtheid der bovenste lagen grooter
is dan die der diepere. In het equatoriale gedeelte is er bijna geen
verschil: de dichtheid der lagen aan de oppervlakte is dezelfde, als die
der lagen aan den bodem. � In den Noord-Atlantischen Oceaan blijft,
volgens Mohn, de temperatuur, zoowel in de Fjorden (diepe inhammen)
als op de banken, buiten de kust van Noorwegen, in de diepte, het

-ocr page 167-



		M5
		t)E ZEE.

		geheele jaar door, boven 0°. Nergens is op den bodem ijskoud water gevonden; slechts in den winter komt het aan de oppervlakte voor. In hel binnenste der Fjorden, waar het water, buiten de riviermonden, zoeter en de diepte geringer is, benevens aan de kust, waar het water ondieper is, komt, in strenge winters, ijs voor. Overigens zijn de Fjorden en de kusten van Noorwegen, zelfs in de koudste winters, vrij van ijs. � In de diepe geul, tusschen de Far�er en de Shetlands-eilanden, vindt men, op 320 vademen (586 meteis) diepte, water van 0ⁿ en, op 500 vade- men (915 meters), van�1°. Op den bodem, op 640 vademen (1172 me- ters), is de temperatuur van het water �1°,4. Daarentegen is zij, in de Skagerrak-kloof, op 320 vademen (586 meters) diepte, 5" boven het vriespunt. Eene dergelijke afneming der temperatuur, als wij boven in den Atlantischen Oceaan leerden kennen, heeft men ook in den Grooten 0ce- iiiui gevonden. Waar de regelmatige afneming niet dooi\' stroomen werd gestoord, was de temperatuur, op 1000 vademen (1830 meters) diepte, reeds tot haar minimum gedaald, nl. 1,°7 en daar beneden bluft zij dezelfde. Indien wij al deze feiten samenvatten, dan blijkt daaruit, dat het koudere en dichtere water, zooals te verwachten was, overal naar de laagste plaatsen afdaalt, en de grootste diepten van den oceaan met zeer koud water gevuld zijn, of althans met zulk water, dat, wegens zijne lage temperatuur en zijn groot zoutgehalte, alsmede door de groote drukking, waaraan het is blootgesteld, de grootste dichtheid bezit. Door de lage temperatuur van het zuidelijk halfrond, dringt het koude water dier gewesten tot zelfs ten noorden van den evenaar door. De warme zeestroomen hebben, hoe belangrijk de rol ook zij, die zij aan de opper- vlakte van de zee vervullen, slechts een gering volumen, vergeleken met de geheele massa van het water des oceaans.

		Het bevriezen van water heett, aan de oppervlakte der aarde, op eene zoo groote schaal plaats en is zoo rijk in gevolgen, dat het, ten einde die eenigszins te kunnen overzien, noodig zal zijn daaromtrent vooraf eenige algemeene beschouwingen mede te deelen. Wij bepalen ons eerst tot het zoete water; daarna tot het zeewater. Beide zijn uiterst slechte geleiders voor de warmte; van daar dat, indien de verwarming van boven plaats heeft, bijv. door de zonnestralen, de warmte tot eene betrekkelijk geringe diepte doordringt. Het water zet zich, bij verwarming, uit en wordt daardoor soortelijk lichter, zoodat de warmere deelen niet zinken, maar 10

-ocr page 168-



		140 DE ZEE.

		steeds aan de oppervlakte blijven. De verwarming van een diep water moet dus, deels door het indringen der zonnestralen, deels door het vermengen van de warme deelen met de dieper gelegene koudere, plaats hebben. Wordt water integendeel afgekoeld, dan trekt het zich samen en wordt soortelijk zwaarder. Deze inkrimping houdt evenwel geen gelijken tred met de afkoeling: want, indien zuiver water tot vier graden is afgekoeld, heeft het de grootste dichtheid. Gaat de afkoeling verder voort, dan zet het zich weder uit, zoodat de dichtheid, bij nul graden, bijna dezelfde is, als bij acht graden, boven het vriespunt. Bij den overgang, van den vloeibaren in den vasten toestand, wordt het, door de daarbij vrij wor- dende warmte, nogmaals uitgezet, zoodat ijs soortelijk lichter dan water is en daarop drijft. Wanneer de temperatuur der lucht afneemt, dan koelt de oppervlakte van het water het eerst af: het trekt zich samen, wordt daarbij soorte- lijk zwaarder en de afgekoelde deeltjes beginnen naar beneden te zin- ken. Gedurende het dalen ontvangen zij echter, van de onderliggende deeltjes, warmte en bereiken dus den grond niet. Intusschen zijn er, in hunne plaats, nieuwe waterdeeltjes aan de oppervlakte gekomen, die even- zoo worden afgekoeld en nederzinken; op deze wijze gaat de afkoeling voort, totdat de geheele watermassa, of althans de bovenste lagen, tot de temperatuur is gekomen, waarbij zij hare grootste dichtheid heeft. Wordt zij nu echter nog meer afgekoeld, dan houdt het nederzinken der water- deeltjes, die zich aan de oppervlakte bevinden, op, want: zij zetten zich dan weder uit en blijven, daar zij soortelijk lichter zijn, aan de oppervlakte. Zij kunnen dan verder afkoelen, en werkelijk tot ijs overgaan. � Er zijn echter omstandigheden, waaronder de temperatuur van het water ver beneden het vriespunt kan dalen, zonder dat het bevriest. Die toe- stand noemt men oversmelting (surfusion). Dit is o. a. het geval met water in zeer nauwe buizen of spleten en wanneer het in volkomen rust is. Het kan dan 10 en zelfs 15 graden beneden het vriespunt afkoelen, zonder vast te worden. Eene geringe beweging is dan echter voldoende om het, op ��nmaal, te doen bevriezen, en wel onder sterke warmte- ontwikkeling, waardoor het zich vormende ijs tevens wordt uitgezet en dus zeer poreus is. Een in het water geplaatste thermometer rijst daar- bij plotseling tot 0 graden. Bij het bevriezen van eene watermassa onder de gewone omstandigheden, heeft dit vastworden niet op de oppervlakte gelijktijdig plaats: eerst vormen zich, hier en daar, kleine ijskristallen, waaraan zich weder andere voegen, zoodat er lange naalden ontstaan, die een netwerk over de oppervlakte vormen. In de tusschenruimte hier- van vormen zich nieuwe ijskristallen, zoodat er zich, eindelijk, eene

-ocr page 169-



		147
		DE ZEE.


		samenhangende ijslaag, over de geheele oppervlakkte uitbreidt. Indien deze eenmaal gevormd is, gaat het bevriezen niet zoo snel voort: want de waterdeeltjes, die zich onder het ijs bevinden, moeten de warmte, die zij bezitten, grootendeels eerst aan het reeds gevormde ijs afgeven, alvorens te bevriezen. Aldus dient dit ijsvlies tot beschutting tegen het verdere bevriezen, en wel, des te meer, dewijl ijs een zeer slechte geleider der warmte is. Hierdoor en uit het vroeger vermelde, aangaande de afkoe- ling der geheele watermassa, wordt gemakkelijk verklaard, waarom ondiepe wateren, bij het invallen van de vorst, sneller bevriezen dan diepere. � Hef bevriezen van water, onder groote drukking, geschiedt eenigszins andei-s dan hier is vermeld: Boussingault vond dat water, dat, bij het maximum van dichtheid, in een stalen cilinder was gesloten, bij eene temperatuur^- van 24 graden onder nul nog niet was bevroren en, volgens Puschl, zou dit maximum van dichtheid, lager worden, naar- mate de drukking toeneemt: en wel 1° voor 87 atmospheren drukking; het vriespunt zou daarbij slechts ²/₃ graad lager worden. In water, dat min of meer door den wind wordt bewogen, schijnt het bevriezen meestal zoo te geschieden, als boven is opgegeven. De straks vermelde eigenschap des waters, om, bij het bevriezen, zich uit te zetten en een vast lichaam te vormen, van een minder soor- telijk gewicht (0,90 tot 0,95 van die van water, naarmate het meer of minder lucht bevat), is voor de huishouding onzer planeet hoogst ge- wichtig : indien toch het water zich bij het bevriezen niet uitzette, maar, �f dezelfde ruimte bleef beslaan, �f wel zich samentrok, dan zouden de gevormde ijsdeeltjes, �f in de overige vloeistof zweven, �f zij zouden naar den grond zinken. In de koude en gematigde streken zou zich, in diepe wateren, waar geene zonnewarmte tot op den grond doordringt, eene ijsmassa ophoopen, die nimmer weder zou ontdooien en, jaarlijks vermeer- derd wordende, zou zij zich weldra tot aan de oppervlakte uitstrekken. De zomerzon, zou deze ijskorst slechts gedeeltelijk ontdooien; visschen en alle dieren, die uitsluitend in water leven, zouden sterven; in ��n woord: de geheele huishouding zou op aarde veranderen en een groot gedeelte van hare oppervlakte zou voor planten en dieren onbewoonbaar zijn. Het bevriezen van zeewater geschiedt niet op dezelfde wijze als dit bij zuiver water plaats heeft, doch is nog niet in alle bijzonderheden be- kend. Door de zouten, die het bevat, wordt het vriespunt verlaagd, zoo- dat het eerst begint vast te worden wanneer de temperatuur ruim twee graden beneden het nulpunt gedaald is. Het in zee gevormde ijs bevat minder zouten, dan het zeewater, waarin het gevormd is, zoodat de over- blijvende vloeistof rijker aan zouten is. Deze eigenschap wordt op twee�rlei

-ocr page 170-



		148
		DE ZEE.


		wijze in toepassing gebracht: vooreerst tot het verkrijgen van drinkwa- ter, door zeeijs herhaaldelijk te laten bevriezen en ontdooien^- ten tweede

-ocr page 171-



		DE ZEE. 149

		door zeewater herhaaldelijk in ondiepe vijvers te doen bevriezen en het ge- vormde ijs te verwijderen, verkrijgt men eene vloeistof, die zoo rijk is aan zouten, dat zij slechts weinig behoeft te worden ingedampt om daaruit keu- kenzout te verkrijgen. Dit geschiedt o. a. langs de oostkusten van Siberi�. � Ook het zeewater heeft eene grootste dichtheid, die, volgens de proeven van Muncke, bij � 5,25 graden gelegen is. De onderzoekingen van ande- ren, als: Marcet, Despretz en Newmann, komen daarin overeen, dat het zeewater bevriest, voordat het zijn maximum van dichtheid heeft be- reikt. Het schijnt echter, dat het zeewater zelden bevriest, wanneer de temperatuur juist zijn vriespunt bereikt, maar dat het dan in een toestand van oversmelting verkeert, vervolgens, bij afname der temperatuur, op ondiepe plaatsen, aan den bodem bevriest, rnn eerst daarna, als los, spons- achtig ijs, naar de oppervlakte te komen. De nasporingen van Edlund aangaande de ijsvorming in de Oostzee, Bothnische- en Finsche Golf en op de kusten van Noorwegen, komen daarin overeen, dat de zee plotseling door platte, ronde, lensvorinige ijsmassa\'s, ter gemiddelde grootte van een tafel- bord, die van den grond oprijzen, wordt bedekt. Die ijsmassa\'s vriezen vervolgens zeer snel aan elkander. Edlund haalt het voorbeeld aan van een schip, dat, op omstreeks vier honderd meters afstand van de kust, zoo snel door dit oprijzend grondijs werd ingesloten, dat het de kust niet kon bereiken; hij vermeldt voorts, dat, door vele dezer ijsbrokken, ge- deelten van den grond: als zand, steenen, enz. naar boven worden ge- voerd. In de beide koude aardgordels is de zee grootendeels met ijs, dat eene aanmerkelijke dikte heeft, bedekt, en de stukken bezitten eene zoo groote uit- gebreidheid, dat men ze te recht met den naam van ijsvelden bestempelt. Nevensgaande figuur stelt zulke ijsvelden der Noordpool-streken voor. De ijsvelden, die men aan de kusten van Groenland en Spitsbergen vindt, zijn, door elkander gerekend, 7 tot 9 meters dik, terwijl sommige eene oppervlakte van 300 tot 400 vierkante mijlen hebben, zoodal men ze, zelfs van den top der hoogste mast, niet overzien kan. Men vindt er hier eens, waarvan de oppervlakte volkomen effen is; elders weder die eene zeer ongelijke oppervlakte hebben. Overigens komen de ijsschotsen onder allerlei gedaanten voor: nu eens als verbazend groote zuilen, dan weder als heuvels en half verwoeste torens. Aan deze laatsten geeft men den naam van ijsbergen. De volgende figuur stelt eenige ijsbergen der Noordpool-streken voor. Niet zelden zijn ze met groote steenhoopen en rotsblokken bezwaard, die aan steile kusten daarop zijn gestort. Het ijs, dat zich langs de kusten vormt, kan dikwijls eene aanzienlijke dikte be- reiken, zoodat het boven de masten der schepen uitsteekt. Neemt men

-ocr page 172-



		150 DE ZEE.

		nu in aanmerking, dat het gedeelte, dat zich boven water bevindt slechts Vu van hare geheele massa bedraagt, dan kan men nagaan welke ver-

		IJsnergcn der Noordpool-streken.

		bazende gevaarten deze ijsbergen zijn. De ijsvelden worden in de open zee gevormd, terwijl de ijsbergen door de gletschers (§ 76), in d.e nabij- heid der kust, geleverd worden. De kleinere ijsklompen, die in de branding en dikwijls over eene groote uitgestrektheid in zee drijven, hebben veelal een afgeronden waarom zij door de zeelieden pannekoeken worden genoemd. Deze vorm vorm, van ijsbrokken komt vrij menigvuldig voor Zij verkrijgen waar- schijnlijk een dergelijken vorm, door de afbrokkeling, bij de onderlinge bot- sing, die door den golfslag plaats heeft, waarbij de kanten worden af- gerond. � In het noordelijk halfrond is Nowaja-Semlja en Spitsbergen, gedurende den geheelen winter, tot in de lente, door het ijs ingesloten, terwijl Groenland dan door een ijsgordel wordt omvat, die bijna tot aan de westelijke spits van IJsland reikt. In het hoogste bereikte Noor- den van Amerika, ten noorden van Smith\'s-Sound zijn, volgens de be- richten van Nares, bevelhebber der laatste Engelsche Noordpool-expe- ditie, der Alert en Discovery, de ijsmassa\'s, in den loop der eeuwen, zoodanig op, over en onder elkander geschoven, dat het onmogelijk was, verder door te dringen, dewijl de oppervlakte van het ijs zoo oneffen was als de gezamenlijke daken eener groote stad. Aan deze uitgestrekte verzameling van dus genoemd pakijs, gaf Narks den naam van Zee der eeuwigdurende Ijsmassa\'s (Palaeocrystic sea). Op sommige plaatsen werd de dikte daarvan op 70 meters geschat. In den zomer breekt het ijs gedeeltelijk op: onder een geweldig

-ocr page 173-



		DE ZEE. 151

		gekraak, scheuren de ijsvelden van ��n en worden, door den wind � daar de oneffenheden van het ijs als zeilen dienst doen � en voornamelijk door het naar den evenaar stroomende koude water, naar zuidelijker streken gedreven, waar zij dan, door de warmte, allengs gesmolten worden. In den zomer brengt de groote noordelijke Poolstroom (pag. 134), die langs de kusten van Groenland en Labrador zuidwaarts vloeit, in vereeniging met den stroom uil Straat-�avis, ijsbergen tot aan den rand van den Golf- stroom, ja voert ze zelfs dwars daardoor henen: een bewijs dat de Golf- stroom daar niet zeer diep is, zoodat het onderste deel van den ijsberg zich in den Poolstroom bevindt. Schepen, die van Europa naar Noord- Amerika, of omgekeerd, varen, ontmoeten dikwijls ijsbergen. Volgens eene mededeeling van M�hrij, uit het extract-journaal van het Amerikaansche schip Lady-Arbella, kapitein N. B. Grant, ontmoette deze, op de reis van Hamburg naar New-York, in Mei 1854, ter plaatse waar de koude stroom, als een hoefijzer, in den Golfslroom dringt (pag. 135), 24 groote en verscheidene kleinere ijsbergen. Zoo ver het oog reikte, was de geheele oceaan er letterlijk door bedekt. Hij schatte hunne gemiddelde hoogte, boven de zee, op omstreeks 20 tol 25 meters; vijf of zes hadden de dubbele hoogte. Hunne, in de meest fantastische vormen vooruitspringende pieken, leverden een inderdaad verheven schouwspel op. Het zal nauwelijks noodig zijn op te merken, dat de ijsbergen, bij nachl_; voor de scheepvaart hoogst gevaarlijk zijn. Dikwijls zijn zij in mist en nevel gehuld (zie § 55), zoodat men ze eerst opmerkt, wanneer men er reeds zeer nabij is. De afneming der temperatuur van het water en van de lucht, wanneer men er toe nadert, kan echter tot een waarschuwend teeken dienen. Ook de afneming van het zoutgehalte van het zeewater, kan als aanwijzing van de nabijheid van ijsbergen dienen. Indien zij na- melijk zoover zuidwaarts zijn voortgedreven, dat zij zich in warme stre- ken bevinden, smelten zij sterk af, zoodat men op eenige zelfs water- vallen ziet. Het zoete water, dat door het smelten ontstaat, breidt zich ver over de oppervlakte van het zoute, en dus soortelijk zwaardere, zee- water uit. In de omstreken der Bank van New-Foundland (pag. 100) ko- men de ijsbergen, in de lente en den zomer, zeer menigvuldig voor, zoo- dat de haven van St.-Johns er meermalen door versperd is; zij voeren meestal groote massa\'s steenen mede, die, bij het smelten, naar den bodem des oceaans zinken. Het is daarom waarschijnlijk dat de geheele Bank van New-Foundland door de ophooping daarvan is ontstaan. De ijs-massa\'s, die het zuidelijk Poolland begrenzen, zijn nog aan- merkelijker, dan die, welke de Noordpool insluiten; want zij strekken zich nog verder dan deze naar den evenaar uit. Ook naderen de ijsvelden,

-ocr page 174-



		152
		de; zee


		die zich daarvan afscheuren, nog meer tot den evenaar dan die der Noordpool-streken: want men ontmoet ze tot nabij de Kaap de Goede Hoop en aan den mond der Plata-rivier. Nevensgaande figuur stelt het pakijs voor, in den omtrek van den pag. 79 genoemden vulkaan Erebus,

		l\'iikijs liij het zuidelijk Poolland, in de nabijheid van den vulkaan Erebus.

		in het zuidelijk Poolland. Op de kaait N°. IV vindt men de grenzen van het drijtys der polen door gestippelde lijnen aangeduid. Het is licht in te zien, dat de temperatuur, niet alleen in den omtrek der drijvende ijsbergen, maar, indien zij zeer menigvuldig zijn, ook, over eene aanmerkelijke streek, zal verlaagd worden. Daar de hoe- veelheid ijs in het eene jaar veel aanzienlijker is dan in het andere, ont- staan daardoor soms aanzienlijke afwijkingen der temperatuur beneden de gemiddelde, die zelfs op den groei der aangekweekte gewassen invloed uitoefenen: zoo kwam in het jaar 4816, van Massachusets tot Pennsylvani�, de ma�s niet tot rijpheid, ten gevolge van de vele ijsmassa\'s, die uit het Noorden kwamen afdrijven. De zomer van datzelfde jaar kenmerkte zich, ook in westelijk Europa, door eene lage temperatuur en buitengewoon veel regen.

-ocr page 175-



		VIERDE HOOFDSTUK.

		DE DAMPKRING. §42. Behalve het druipend vloeibaar omhulsel, dat wij hebben beschouwd, heeft de aarde nog een ander, uit gas en dampvormige bestanddeelen samengesteld, hetwelk zij, zoowel b\'j hare dagelijksche aswenteling, als bij haren loop rondom de zon, met zich voert. Dat omhulsel wordt de dampkring genoemd. Het is zeer doorschijnend en kleurloos: het eerste blijkt, uit den grooten afstand, waarop wij voorwerpen kunnen onder- scheiden; terwijl, indien de dampkringslucht eene eigene kleur bezat, voorwerpen, die op een grooten afstand zijn, zich min of meer met die kleur zou den vertoonen, als door een gekleurd glas. De blauwe kleur des hemels moet, volgens brewster, worden toe- geschreven aan terugkaatsing van het licht in de dampblaasjes, die altijd in menigte in de lucht zweven, hetgeen blijkt uit de polarisatie, die het licht, dat de hemel ons toezendt, vertoont. De kleur wordt steeds don- kerder, naarmate men zich hooger boven de oppervlakte der aarde ver- beft, zoodat men, op eene groote hoogte, b. v. op den Gaurisdnkar, de hoogste bekende top van het Himdlaya-gebergte, de zon als een gloeiende bol aan een donker blauwen hemel zou zien staan. Konden wij ons bui- ten den dampkring verplaatsen, dan zou de hemel eene zwarte kleur ver- toonen, en, even als men in eene diepe kloof of put, niet den bodem maar een onbepaald donker ziet, zou ons oog in de grenzelooze ruimte des heel- als staren: de sterren zouden aldaar met eene ongekende pracht schitteren. Daar de dampkring de aarde gelijkmatig omhult, zien wij door de dunste laag, wanneer wij recht naar boven zien, terwijl die laag steeds dikker wordt, naarmate wij ons oog meer naar den gezichteinder wen- den: van daar dat de kleur des hemels het donkerst is in het toppunt en, naar den gezichteinder toe, lichter wordt,

-ocr page 176-



		154 DE DAMPKRING.

		Ue dampkringslucht is een mengsel van verschillende gassen en dampen: de voornaamste bestanddeelen daarvan zijn stikstof-gas en zuur- stof-gas. In het eerste alleen kan, zooals de naam reeds aanduidt, mensch noch dier ademen; ook voor het onderhouden der verbranding is dit gas ongeschikt. Het zuurstof-gas is, mede, bij een langdurig verblijf, zoowel voor den mensch, als voor de meeste dieren schadelijk; het wordt echter voor de ademhaling en tot onderhouding der verbranding nood- zakelijk vereischt en deze laatste heeft daarin veel heviger plaats dan in de dampskringslucht. De innige vermenging dezer beide gassen, in eene behoorlijke verhouding, maakt de dampkringslucht voor de adem- haling geschikt. Deze verhouding is zoodanig, dat 100 malen dampkrings- lucht, 20,93 deelen zuurstof en 79,07 deelen stikstof bevatten, terwijl 100 gewichtsdeelen dampkringslucht, 77 deelen zuurstof en 23 deelen stikstof bevatten. Deze verhouding is, over de geheele oppervlakte der aarde, zoowel boven het land als boven den oceaan dezelfde; zelfs de lucht, die men van de toppen van hooge bergen, of van luchtreizen medegebracht heeft, was uit dezelfde bestanddeelen en in dezelfde ver- houding samengesteld. Men heeft wel nu en dan kleine verschillen ge- vonden, tusschen de samenstelling dei\' lucht boven den oceaan en boven het land, alsook bij dag en bij nacht, benevens in de verschillende jaar getijden; doch deze zijn uiterst gering. � De zoo innige en gelijkmatige vermenging van gassen van verschillend soortelijk gewicht, als in de dampkringslucht voorkomen, wordt veroorzaakt door de diffusie, n.1. die eigenschap der gassen, om zich, onafhankelijk van hun soortelijk ge- wicht, volkomen te vermengen. De winden dragen ook veel lot de ver- menging bij. In de laatste jaren heeft men de zuurstof, behalve in den gewonen, nog in een anderen toestand leeren kennen, waarin zij eene verhoogde chemische werking uitoefent, waaraan men den naam van Ozon heeft gege- ven heeft. De zuurstof speelt in dien toestand eene gewichtige rol, doch latere onderzoekingen moeten daaromtrent nog veel aan het licht brengen. Behalve stikstof en zuurstof, komt er in de dampkringslucht nog eene kleine hoeveelheid kooldioxyd en sporen van ammoniak-gas voor. De hoe- veelheid van het eerste bedraagt slecht van 0,03 tot 0,05 p.c. van het volumen der lucht; doch deze geringe hoeveelheid is toereikend om aan alle planten der aarde de koolstof te verschaffen, voor de vorming van hout en bladeren. Het tweede komt in nog geringere en veranderlijke mate in den dampkring voor. Als plaatselijke, of meer toevallige bijmengselen moeten waterstof, koolmonoxyd, zwaveldioxyd enz. worden aangemerkt. Waterdamp is altijd, in meerdere of mindere mate, in de lucht bevat:

-ocr page 177-



		155
		DE DAMPKRING.


		somtijds kan hij zelfs in aanzienlijke hoeveelheid voorhanden zijn, b. v. hij zwar�n mist. (Zie § 55). Behalve de vermelde gassen en dampen komen er in de lucht altijd nog fijne, zwevende deeltjes van verschillenden aard voor: als sporen en kiemen van verschillende lagere planten en dieren, waardoor de gisting, rotting, enz. worden aan den gang gebracht, verder uiterst fijn ver- deeld zand en andere deeltjes van den bodem, die door luchtstroomen in de atmospheer worden gevoerd, terwijl, door de op pag. 16 ver- melde Spectraalanalyse, steeds de aanwezigheid van natrium-verbindin- gen wordt aangetoond. Hoe talrijk deze deeltjes � dusgenoemde zonne- stofjes � zijn, kan men zien wanneer een zonnestraal in eene duistere ruimte valt. De dampkringslucht is voortdurend onderworpen aan verschillende invloeden, die hare samenstelling trachten te veranderen: deze zijn echter van tegengestelden aard, zoodat zij elkander vernietigen: door de adem- haling der menschen en dieren, de verbranding, verrotting, de vulkanen en andere oorzaken, worden voortdurend verbazende hoeveelheden kool- dioxyd in de lucht gevoerd. Indien dit gas daaruit niet verwijderd weid, zou de lucht, na verloop van korter of langer tijd voor de ademhaling van menschen en dieren ongeschikt worden. � De planten oefenen echter een tegengestelden invloed op de lucht uit. Deze nemen het kool- dioxyd daaruit op, leggen de koolstof daarvan, gebonden aan waterstof, zuurstof en stikstof en andere elementen, in hun lichaam vast en ade- men daarentegen weder zuurstof uit. Hierdoor blijft de samenstelling der lucht voortdurend bijna standvastig en steeds geschikt om de ademha- ling der dieren en planten te onderhouden. §43. De dampkringslucht is, even als alle gassen, in zeer hooge mate veer- krachtig: wordt eene zekere hoeveelheid daarvan in eene bepaalde ruimte ingesloten en deze ruimte, door uitwendige drukking, verkleind, dan biedt de ingesloten lucht, tengevolge van de onderlinge afstooting harer deeltjes, aan die samendrukking tegenstand, en wel des te meer, naar- mate de kracht grooter is, die haar samendrukt; hare dichtheid en span- ning zijn daarbij in rechte reden met de samendrukkende kracht, ter- wijl de ruimte, die zij inneemt, met die kracht in de omgekeerde reden is. Wordt de ruimte, waarin zij bevat is, daarentegen vergroot, dan blijft de lucht die steeds geheel vullen. Hare dichtheid en spanning neemt af, volgens dezelfde wetten. Eene bepaalde hoeveelheid lucht kan

-ocr page 178-



		156
		DE DAMPKRING

		dus eene groote ruimte vullen, en omgekeerd, kan zij in eene zeer kleine worden samengeperst. Daar de aarde alle deeltjes van den dampkring aantrekt, kan men uit het voorgaande afleiden, dat de lucht niet op alle hoogten boven de oppervlakte der aarde dezelfde dicntheid heeft, of evenveel is samenge- drukt: stelt men zich voor dat eene kolom dampkringslucht, door denk- beeldige horizontale vlakken in lagen is verdeeld, elk b. v. van 100 meters dikte, dan wordt de onderste laag door al de daarboven liggende gedrukt; de lucht zal dus daar het dichtst zijn, en, door hare veerkracht, de daarboven liggende dragen. De daarop volgende laag zal, niet door de onderste worden gedrukt, dus minder dicht zijn dan deze, en dit gaat, voor alle boven elkander liggende lagen, voort, zoodat de dichtheid der lucht steeds afneemt, naarmate men hooger komt. Deze afneming der dichtheid moet evenwel hare grenzen hebben en de dampkring is niet tot in het oneindige uitgebreid. Hoewei wij de hoogte waarop de dampkring zich boven de aarde uitstrekt, niet juist kunnen bepalen, zijn er toch zekere grenzen, die de luchtdeeltjes niet overschrijden kunnen: Vooreerst weten wij, dat er geene lucht kan zijn buiten de grens waar de aantrekkingskracht der aarde gelijk is aan de middelpunt vliedende kracht: want elk luchtdeeltje, dat deze grens overschreed, zou in de hemelruimte worden weggeslingerd. Onder den evenaar, waar de mid- delpuntvliedende kracht het grootst is, ligt deze grens op 20.000 kilo- meters.� Ten tweede: heeft waarschijnlijk de veerkracht der lucht hare grenzen, en daarom zal zich ook geen luchtdeeltje verder van de aarde kunnen verwijderen, dat tot daar, waar deze veerkracht met de aantrek- kingskracht der aarde in evenwicht is. Indien de onderstelling juist is, dat de vallende sterren (pag. 2(3) eerst beginnen zichtbaar te worden, wanneer zij in den dampkring ko- men, dan zou, op eene hoogte van 115 kilometers, volgens Heis en van 155 kilometers, volgens Amerikaansche waarnemingen, de dampkrings- lucht reeds eene genoegzame dichtheid bezitten, om dit verschijnsel te veroorzaken. � Indien de dichtheid der luchtlagen overal evenredig ware aan de drukking, die zij, door de daarboven liggende, ondervinden, dan zou de dichtheid op 74 kilometers hoogte, slechts 0,0009 van die aan de oppervlakte der aarde bedragen en reeds op eene hoogte van 60 kilome- ters zou zij ijler zijn dan de grootste verdunning, die wij, door middel van de beste luchtpompen, kunnen voortbrengen, zoodat de hoogte des damp- krings wellicht niet veel meer dan 74 kilometers bedraagt. � Verschijn- selen, aan de morgen- en avondschemering ontleend, geven voor de hoogte van den dampkring gemiddeld 79,5 kilometers en, volgens de

-ocr page 179-



		157
		DE DAMPKRING.


		nauwkeurige waarnemingen van Julius Schmidt, te Olm�tz en te Athene gedaan, zou de hoogte des dampkring* \'s winters 77 en \'s zomers 57 kilometers bedragen. Volgens de waarnemingen van Dr. Behrmann, aan- gaande de schemering, zou de hoogte van den dampkring, tusschen 18° N.Br. en 20" Z.Br., 61 kilometers zijn. � Ofschoon de bepaling dei- hoogte, door de waarneming der schemering, kleinere uitkomsten ople- vert dan die, door het zichtbaar worden der vallende sterren, zijn zij niet in rechtstreeksche tegenspraak met elkander: want die der sche- mering geven alleen de hoogte aan, waarop nog deeltjes in den damp- kring zijn, die het zonlicht terugkaatsen, zoodat de aanwezigheid van nog hooger liggende lucht daardoor niet wordt uil gesloten.

		Ofschoon de hoogere streken van den dampkring voor ons ontoegan- kelijk zijn, kunnen wij echter, door de waarneming van den barometer, onderricht worden van de veranderingen, die er in de drukking van den luchtoceaan, boven ons, voorvallen. De luchtdeeltjes, door de aarde aangetrokken, oefenen op alle voorwerpen, die zich aan hare oppervlakte bevinden, en op die oppervlakte zelve, eene zekere drukking uit; de barometer leert ons de grootte daarvan kennen. De kwikkolom, die in de barometerbuis bevat is, is steeds in evenwicht met de drukking van eene kolom dampkringslucht die dezelfde grond vlakte als die kwikkolom heeft, doch zich tot aan de uiterste grenzen van den dampkring uit- strekt. Vermeerdert de drukking des dampkrings, dan rijst ook het kwik in de buis des barometers hooger, omdat zij steeds met die drukking in evenwicht moet blijven; vermindert daarentegen de drukking, dan daalt de kwikkolom. Bij het beklimmen van bergen vermindert de drukking des damp- krings, naarmate men hooger stijgt: dewijl de luchtlaag, die men bene- den zich heeft, aldaar niet meer drukt. Deze vermindering is ook aan de afneming der hoogte van de kwikkolom in de buis des barometers waar te nemen: want het kwik daalt des te lager, naarmate men hoo- ger stijgt. Op dit beginsel berust het meten van de hoogte der bergen, door middel van den barometer. Aan de oppervlakte der zee is de gemiddelde hoogte van het kwik in de barometersbuis 760 millimeters. Dit duidt aan, dat elk gedeelte van de oppervlakte der aarde, dat niet hooger dan de zee gelegen is, door den dampkring gedrukt wordt met een gewicht, dat even groot is, alsof deze oppervlakte met eene zee van kwik overdekt ware, ter hoogte van 760 millimeters; of wel, daar het soortelijk gewicht van het

-ocr page 180-



		158
		DE DAMPKRING.

		kwik 13,5959 bedraagt, alsof de aarde met eene laag water, ter hoogte van 10,33 meter bedekt ware. Tevens volgt hieruit, dat elke vierkante centimeter van de oppervlakte der aarde door den dampkring wordt ge- drukt met een gewicht van 1,033 kilogrammen. Indien men de oppervlakte der aarde op 510 millioen vierkante kilometers stelt (pag. 34), kan men, met behulp der voorgaande gege- vens, het gewicht van den geheelen dampkring berekenen. Men vindt daarvoor namelijk 5.268300.000000.000000 kilogrammen. Darnpkringslucht is, indien zij volkomen droog is, bij het vriespunt en bij de drukking, waaronder zij gemiddeld aan de oppervlakte der zee voorkomt, 773 malen lichter dan een gelijk volumen zuiver water, en, daar een kubiek decimeter van dit laatste een kilogram weegt, zal een kubieke decimeter darnpkringslucht 1.29319 gram wegen. De drukking, die de dampkring uitoefent, is, op dezelfde plaats, niet altijd even groot. Dit blijkt uit de wisselingen van de hoogte der kwik- kolom in den barometer. Die verschillen ontstaan, deels uit de verandering van de warmte in den dampkring, deels door de toe- of afneming van de hoeveelheid waterdamp, die in de lucht bevat is; ook de windrichting heeft daarop een grooten invloed. De wisselingen in de lucbtdrukking zijn twee�rlei: namelijk periodieke en niet periodieke of toevallige. De periodieke wisselingen der luchtdrukking worden in dagelijksche en jaarlijksche onderscheiden. De eerste zijn het grootst en het regelmatigst tusschen de keerkringen en nemen naar de polen af, zoodat men ze, in onze streken, slechts uit lang voortgezette waarnemingen kan leeren kennen. Bij de dagelijksche wisseling der luchtdrukking, heeft men twee maxima, of hoogste en twee minima, of laagste standen in het etmaal. De eerste vallen omstreeks te tien ure des voormiddags en des avonds, de laatste omstreeks te vier ure des morgens en des namiddags. Die tijdstippen veranderen echter een weinig met de jaargetijden. De grootte dezer dagelijksche veranderingen van den barometerstand is tusschen de keerkringen grooter dan in de gematigde en koude luchtstreken: zij be- draagt, te Batavia 2 millimeter; in ons land gemiddeld slechts 0,55 millimeters. De jaarlijksche afwisselingen in de drukking der lucht zijn op de meeste plaatsen veel grooter dan de dagelijksche. Zij hangen, op het vaste land, nauw te zamen met de temperatuurs-veranderingen, die in den loop des jaars voorkomen. Wanneer b. v. in den zomer, boven het mid- den van Azi�., de lucht sterk door de warmte wordt uitgezet, dan vloeit zij, in de hoogere streken des dampkrings, naar alle zijden weg, en de luchtdrukking daalt, in Juli tot een minimum. Bij de afneming der tem-

-ocr page 181-



		DE DAMPKRING. 159

		peratuur krimpt de lucht weder in: er vloeit van alle zijde lucht toe en omstreeks Januari klimt de luchtdrukking tot een maximum. Het jaarlijksche verschil bedraagt te Bamaovl in Siberi� gemiddeld 18 mm. Dergelijke verschillen in de jaarlijkschen gang der luchtdrukking, heb- ben, ofschoon in mindere mate, in alle groote vaste landen plaats. Boven den Noord-Allantiscfien Oceaan is deze gang nagenoeg volkomen tegen- overgesteld: op IJsland bijv. valt er een maximum in Mei en een mini- mum in Januari. De jaarlijksche wisseling bedraagt bijna 13 mm. De afwisselende hoeveelheid waterdamp in de lucht, oefent hierbij een groo- ten invloed uit. � In de tropische gewesten, waar geregeld afwisselende winden (moesons) heerschen, zijn de jaarlijksche veranderingen mede vrij groot en hangen meerendeels van de windrichting af. � Voor het grootste gedeelte van westelijk Europa, zijn die daarentegen vrij klein: want daar zijn meestal de grenzen der streken, waar groote verande- ringen, in tegengestelden zin plaats vinden. � Op den oceaan zijn de jaar- lijksche veranderingen der luchtdrukking in het algemeen kleiner, dan boven de groote vaste landen. Men vindt, op den Atlantischen oceaan, tusschen 30° en 40° N.B. en tusschen 20° en 30° Z.B. streken, waar de luchtdruk respectievelijk 769 en 767 m.m. bedraagt. Tusschen die streken, even benoorden den evenaar, is een minimum gelegen van om- streeks 760 m.m. Om den toestand en de veranderingen der luchtdrukking op de aardoppervlakte aanschouwelijk voor te stellen, heeft men op de wereld- kaart lijnen getrokken, die de plaatsen verbinden, waar dezelfde gemid- delde luchtdrukking heerscht. Aan deze lijnen heeft men den naam van Isobaren, of Lijnen van gelijke luchtdrukking gegeven Zoo heeft men b. v. eene isobare van 755, 760, 765 m.m. enz. Het spreekt van zelve dat, voor plaatsen, die boven de oppervlakte der zee gelegen zijn, de baro- meterstand tot dit vlak moet worden herleid. Daar de luchtdrukking, gelijk wij zagen, in den loop van het jaar groote veranderingen ondergaat, heeft men ook de isobaren, voor de afzonderlijke maanden, op kaarten getrokken, b. v. voor Januari en Juli, in welke beide maanden, op de meeste plaatsen de hoogste en laagste standen vallen. De toevallige afwisselingen der luchtdrukking zijn, in het algemeen, het kleinst in de keerkringslanden en worden, naar de polen toe, groo- ter: op IJsland bedroeg bijv. het verschil tusschen den hoogsten enlaag- sten barometerstand die van 1823 tot 1837 werd waargenomen, niet minder dan 93,76 millimeters. Een der laagste barometerstanden, die hier te lande werden waargenomen, kwam op den 25 December 1821

-ocr page 182-



		160
		DE DAMPKRING.


		voor: deze was 715,8 millimeters; een der hoogste viel op 6 Maart 1852 en bedroeg 783,9 millimeters: dus een verschil van 68,1 millimeters. De veranderingen zijn, in onze streken, in de wintermaanden het grootst: zoodat. zij, b. v. bij stormen, in een enkelen dag, meer dan 30 milli- meters kunnen bedragen. De uitgestrektheid, waarover de niet periodieke veranderingen in de luchtdrukking zich verbreiden, is zeer verschillend en hangt met de grootte en duur der rijzing of daling nauw te zamen, In vele gevallen neemt de luchtdruking, over vele landen, te gelijk toe en af, zoodat de barometer, in vrij ver van elkander verwijderde plaatsen, te gelijker tijd daalt of rijst Uit gelijktijdige waarnemingen, over een groot gedeelte van Europa gedaan, blijkt, dat die bewegingen van den lucht-oceaan zich met eene zeer groote snelheid voortplanten De snelheid daarvan moet, even als bij het water (pag. 131), van de eigenlijke beweging der lucht wor- den onderscheiden en heeft weinig daarmede gemeen: want het gebeurt niet zelden, dat er aanmerkelijke rijzingen of dalingen van den barometer plaats hebben, zonder dat er sterke wind wordt waargenomen. De lucht- verplaatsing zou dan in de hoogere streken des dampkring kunnen plaats hebben, doch de geringe snelheid waarmede, de wolken zich bewegen, duidt meestal aan, dat er, ook in de hoogere lagen van den dampkring, geen of zwakke wind heerscht. § 44. De zon is de voornaamste bron van licht en warmte voor de aarde, en, daar deze beide voor het bestaan, zoowel van de dieren- als planten- wereld, onmisbaar zijn, is de beschouwing van de verdeeling der warmte over de aardoppervlakte en de veranderingen, die zij ondergaat van het grootste belang. De warmte oefent daarenboven op de verschijnselen van den dampkring, zulk een grooten invloed uit, dat zij als de hoofdoorzaak van de meeste daarvan moet beschouwd worden. De zon straalt, naar alle richtingen van het heelal, hare licht- en warmtestralen uit. Slechts een zeer klein gedeelte daarvan wordt, door den dampkring en de zich daarbinnen bevindende aarde, opgevangen. Wij willen deze warmtestralen thans, in haren verderen weg, vervolgen. Vooraf moeten wij echter opmerken dat, daar de aarde zich in eene ellips rondom de zon beweegt, ook haar afstand, tot dit hemellichaam in den loop des jaars verandert: op den l^s\'^ei> Januari is de aarde het naast bij de zon en een half jaar later, het verst daarvan verwijderd. Daar nu de hoeveelheid der opgevangen stralen, in de omgekeerde reden is van de

-ocr page 183-



		161
		DE DAMPKRING.


		tweede machten der afstanden tot de zon, volgt hieruit, dat ook de aarde, op het eerstgenoemde tijdstip meer zonnestralen zal opvangen dan op het laatste. Dit verschil is echter niet groot, zoodat wij het buiten onze ver- dere beschouwingen kunnen laten. � Voordat de zonnestralen de op- pervlakte der aarde bereiken, moeten zij door den dampkring gaan en hierbij wordt eene zekere hoeveelheid licht en warmte opgeslorpt. Hoe langer de weg is, dien de zonnestralen door den dampkring moeten af- leggen, des te meer zal de sterkte daarvan worden verminderd. Dit ver- lies zal het minst zijn, wanneer zij loodrecht vallen, doch des te grooter worden, naarmate zij schuiner invallen: dewijl dan de weg, dien zij moeten afleggen, langer wordt. Van daar dat wij den op- en ondergang der zon, met het ongewapend oog, ongehinderd kunnen waarnemen en dan nauwelijks iets van de warmte gevoelen, die dit hemellichaam ons toezendt. Volgens verschillende waarnemingen heeft men berekend, dat, bij volkomen heldere lucht en bij eene loodrechte invalling der zonne- stralen � zooals dit tusschen de keerkringen op den middag voorkomen kan � slechts drie vierde der warmtestralen de oppervlakte der aarde bereiken, het overige ��n vierde wordt door de dampkringslucht opge- slorpt. Voorts heeft men, uit proeven en waarnemingen, afgeleid, dat de warmte, die de aarde, in den loop van ��n jaar, van de zon ontvangt, genoegzaam zoude zijn, om eene ijskorst, die de geheele aarde omvatte, van 25 tot 30 meters dikte, te smelten \'). De warmte, die door den dampkring wordt opgeslorpt, dient om de temperatuur daarvan te verhoogen. Bovendien hangt de verwarming, die de aardoppervlakte van de zon

		ontvangt, ai van den hoek, waaronder de zonnestralen die oppervlakte

		\') Hekschel geelt 35,71 meters; Pouillet daarentegen 30,89 meters. 11

-ocr page 184-



		162
		DE DAMPKRING.

		treilen. De voorgaande figuur stelt de aarde voor, tijdens de nachtevening, wanneer dus (§ 13) de grens, tusschen de dag- en nachtzijde, door de beide polen gaat. Bepalen wij ons alleen tot het noordelijk halfrond en beschouwen wij de 3 lichtbundels ab, bc, en cd, die een gelijk aantal zonnestralen bevatten, en do oppervlakte der aarde tusschen den evenaar en de Noordpool van a\' tot d\' treffen, dan ziet men terstond, dat de bun- del ab slechts den gordel, van de breedte a\'d\' verwarmt, terwijl de bundel bc zich over een breederen gordel bc\', en de bundel cd zich over den breedsten gordel c\' d\', d. i. tot aan de Noordpool, uitstrekt. Men ziet tevens, dat de hoek, waaronder die stralen de oppervlakte treffen, van a\', of den evenaar, tot nabij de Noordpool kleiner en kleiner wordt en, aan de pool zelve, slechts rakelings langs de oppervlakte der aarde strijken, zoodat de voorwaarden, voor de verwarming, van den evenaar naar de polen steeds ongunstiger worden. Uit het voorafgaande blijkt dat, bij den schuinen inval van zonne- stralen, twee omstandigheden samentreffen, om de werking daarvan te verzwakken: vooreerst de opslorping; in de tweede plaats, de minder voordeelige hoek van inval. De zonnestralen ontmoeten, bij hunne aankomst op de aardopper- vlakte, lichamen van zeer verschillenden aard: vooreerst water; zij drin- gen daarin gedeeltelijk door en dienen tot verwarming daarvan; een ander gedeelte wordt, op de oppervlakte daarvan, teruggekaatst en draagt bij tot verwarming der onderste luchtlagen, terwijl een gedeelte der warmte dient om water te doen verdampen, waarbij eene groote hoe- veelheid warmte gebonden wordt. � Een ander gedeelte valt op zand, kale gesteenten en ijs- of sneeuwvlakten. Van de beide eersten worden slechts de buitenste oppervlakten verwarmd en dringt de warmte, door geleiding, verder naar binnen door. De warmtestralen, die op ijs- en sneeuwvlakten vallen, worden grootendeels teruggekaatst en dienen ove- rigens tot smelten daarvan. � Nog een ander gedeelte valt op een met planten bedekten bodem en de warmte dient hier grootendeels om de sappen der planten te doen verdampen en hun groei te bevorderen. � De verhooging der temperatuur is zeer verschillend voo.r de bovenge- noemde lichamen. Om twee redenen is die het minst bij het water: vooreerst omdat deze vloeistof, van alle lichamen, die wij kennen, de grootste hoeveelheid warmte behoeft, om verwarmd te worden, of, gelijk men dit uitdrukt, de grootste ioarmte-capaciteit bezit; maar ook, in de tweede plaats dewijl de warmtestralen diep daarin doordringen, zoo- dat hunne werking over eene grootere massa wordt verdeeld, dan bij ondoorschijnende, vaste lichamen. Water wordt dus, onder gelijke om-

-ocr page 185-



		163
		DE DAMPKRING.


		standigheden, veel langzamer verwarmd dan de vaste aardoppervlakte. Indien de aarde alleen warmte ontving, en deze niet, op eenigerlei wijze, verloor, dan zou hare temperatuur voortdurend moeten toenemen. Zoodanig verlies heeft echter werkelijk door uitstraling plaats. De tempe- ratuur van alle lichamen hangt geheel van de gelijktijdige ontvangst en het verlies van warmte af: zijn beide gelijk, dan verandert zij niet; overtreft de eerste het tweede, dan neemt de temperatuur toe; in het omgekeerde geval vermindert zij. De hemelruimte bezit eene zeer lage temperatuur: waarschijnlijk meer dan 142 "onder nul, en daarom ver- liest de aarde voortdurend van hare warmte. Dit verlies zou zeer aan- zienlijk zijn. indien de aarde geen dampkring had en is, bij eene heldere lucht, gedurende den nacht, werkelijk zeer groot. Dit blijkt bij ons te lande uit de nachtvorsten, die soms laat in de lente en vroeg in den herfst voorkomen; terwijl in Bengalen, waar de temperatuur des nachts nooit onder het vriespunt daalt, zelfs ondiep water, ten gevolge der uit- straling, bevriest, zoodat men daarvan gebruik maakt tot het verkrijgen van ijs. Het verdient echter te worden opgemerkt, dat de dampkring, even als alle warmte-doorlatende (diathermane) lichamen, des te meer warmtestralen laat doorgaan, naarmate de temperatuur der warmtebron, waaruit zij hunnen oorsprong hebben, hooger is: vandaar dat de zonnestralen, afkomstig van een lichaam van eene zeer hooge temperatuur (pag. 32), gemakke- lijk, door den dampkring, de aarde bereiken, terwijl omgekeerd, de warmtestralen, die van de aarde naar de hemelruimte uitgaan, in veel geringere mate door den dampkring worden doorgelaten, omdat zij af- komstig zijn van een lichaam, hetwelk eene betrekkelijk lage tempera- tuur bezit De dampkring werkt dus op dezelfde wijze als de glazen ramen van de broeikassen, die eveneens veel zonnestralen doorlaten, doch de warmtestralen, die door de planten worden uitgezonden, grootendeels terughouden. Bij een helderen hemel en eene droge lucht is de uitstra- ling het sterkst; een groot watergehalte der lucht, zelfs in onzichtbaren toestand, vermindert de uitstraling. Wanneer de lucht daarentegen met wolken is bedekt, dan kaatsen deze de uitgestraalde warmte weder naar de aarde terug, zoodat de nachtelijke afkoeling gering is. De lichamen bezitten een verschillend vermogen om de warmte op te nemen en weder uit te stralen: gladde en spiegelende lichamen, die de warmtestralen met gemak terugkaatsen, bezitten insgelijks het ver- mogen om de minste warmte uit te stralen. Tot de spiegelende lichamen kunnen wij ook het water rekenen. Lichamen met eene ruwe opper- vlakte nemen de warmte het gemakkelijkst op, doch stralen haar weder

		<

-ocr page 186-



		164
		DE DAMPKRING.


		licht uit. Voorwerpen, die het snelst verwarmd worden, koelen dus ook weder spoedig af. Ook de lucht straalt, hoewel in geringe mate, warmte uit.

		De verdeeling der warmte over de aardoppervlakte is aan voortdurende afwisselingen onderworpen. Beschouwen wij thans den dagelijksclien gang der warmte, vooreerst zooals die bij een onbewolkten hemel plaats heeft. Nauwelijks verheft zich, des morgens, de zon boven den oostelijken gezichteinder, of de warmte, die zij ons toezendt, is reeds toereikend om tegen het verlies der uitstraling op te wegen; de temperatuur daalt dus niet meer. Naarmate de zon hooger stijgt, nemen hare stralen in kracht toe, of liever: zij worden door opslorping in de dunnere laag dampkrings- lucht, minder verzwakt en treffen meer loodrecht de oppervlakte van den grond. Aldus neemt de warmte niet alleen tot aan den middag toe, maar gemiddeld tot omstreeks twee uren na den middag, zoodat de grootste warmte van den dag tusschen ��n en drie uren valt. De zon heeft, op den middag, hare grootste hoogte boven den horizon bereikt, en hare stralen werken wel op dien tijd het krachtigst, doch nog een paar uren daarna zijn zij sterk genoeg, om niet alleen in het voort- durend verlies door de uitstraling te voorzien, maar zelfs om dit te overtreffen. Na dien tijd echter verkrijgt de uitstraling langzaam weder de overhand, terwijl ook de weg, dien de zonnestralen door de damp- kringslucht moeten doorloopen, na den middag langer en langer wordt. De thermometer daalt: eerst langzaam, daarna sneller, totdat de zon weder aan de westerkim ondergaat. Na zonsondergang gaat het verlies door uitstraling voort: de thermometei daalt gedurende den geheelen nacht, ofschoon langzaam, tot den volgenden zonsopgang toe. � Daar de temperatuur in de schaduw niet zoo veranderlijk is als in den recht- streekschen zonneschijn, plaatst men altijd, wanneer men de temperatuur der lucht wil bepalen, den thermometer in de schaduw, tegen de noord- zijde van het gebouw, zoodat de zonnestralen dien noch rechtstreeks tref- fen, noch, bij terugkaatsing, de waarneming storen. Ofschoon wij ondersteld hebben, dat er zich geene wolken aan den hemel bevonden, heeft toch, al zijn die aanwezig, de gang, dien de warmte gedurende ��n etmaal volgt, in het algemeen op de vermelde wijze plaats. � Het opgegevene geldt niet alleen voor onze streken, maar voor de meeste plaatsen van de oppervlakte der aarde. Het is lichl in te zien, dat de dagelijksche gang der warmte, op verschillende breedten, zal gewijzigd worden: en wel des te meer, naarmate de afwisseling in

-ocr page 187-



		165
		DE DAMPKRING.


		den duur der dagen op eene plaats grooter is. Tusschen de keerkringen, waar dag en nacht steeds omstreeks even lang zijn, is de dagelijksche wisseling, gedurende het geheele jaar, bijna even groot, zoodat het ver- schil tusschen den hoogsten en laagsten thermometerstand van ��n dag, grooter is dan dat tusschen de warmste en koudste maand. � In de gematigde streken is er, in de verschillende jaargetijden, meer verschil tusschen den dagelij kschen gang der luchttemperatuur. Indien wij den gang der warmte in den zomer en in den winter, b. v. voor onze stre- ken, vergelijken, dan zal dit aanstonds in het oog loopen: wanneer, in den zomer, de zon, omstreeks te vier uren, boven den horizon komt, neemt de warmte van dat tijdstip, tot omsteeks twee uren na den mid- dag, toe. De thermometer stijgt dus, gedurende een tijdsverloop van tien uren, en daalt gedurende veertien uren. In den winter daarentegen, wanneer de zon eerst omstreeks te acht uren opgaat, rijst de tempera- tuur insgelijks tot omstreeks te twee uren. Hij bereikt dan, in zes uren, den hoogsten stand; terwijl de daling, gedurende achttien uren plaats heeft. Het verschil, tusschen den hoogsten en laagsten stand, is daarom in de onderscheiden jaargetijden niet even groot, maar, vrij nauwkeurig* in dezelfde verhouding als den duur der dagen. � Hoe meer men tot de polen nadert, des te grooter wordt, volgens de tabel pag. 40, het ver- schil tusschen den duur van dag en nacht: gedurende den zomer is er, binnen de poolcirkels, een tijd, dat de zon niet ondergaat en in den winter, waarin zij niet opgaat. In beide gevallen is het gemiddelde ver- schil, tusschen de hoogste en laagste temperatuur zeer gering of valt ge- heel weg. Dit is o. a. het geval te Vard� in Noorwegen, waar de zon, van het midden van November tot het einde van Januari, onzichtbaar is. In December bedraagt het gemiddelde, dagelijksche verschil van de tempe- ratuur niet meer dan 0",1 en, in Januari 0°,5. In den zomer daarente- gen, verandert de zonshoogte, van den middag tot middernacht, en daar- door verschilt ook hare uitwerking, in de verschillende uren van het etmaal: hier bestaat derhalve dan eene dagelijksche verandering der luchttemperatuur; deze bedraagt, voor Vard� 3°,5. De grootte der dagelijksche afwisselingen van de temperatuur is zeer verschillend, naar gelang van de geographische breedte. Daarenboven oefent de plaatselijke gesteldheid daarop eenen grooten invloed uit. Op plaatsen, die nabij de zee of op eilanden liggen, is het verschil, tusschen den hoogsten en laagsten stand niet zoo groot, als voor zulke, die ver van de zee verwijderd zijn. De reden hiervan is licht na te gaan: indien men in aanmerking neemt, wat in het begin dezer § gezegd is aangaande de groote warmte-capaciteit des waters, in betrekking tot die van andere

		�

		*

-ocr page 188-



		166 DE DAMPKRING.

		lichamen, kan men nagaan, dat dezelfde hoeveelheid zonnewarmte, voor eene plaats, die aan zee of op een eiland, en eene andere, die ver van de zee verwijderd is, eene zeer verschillende uitwerking moet hebben. Op de eerste plaats wordt de temperatuur der lucht weinig verhoogd, daar zij grootendeels in die des waters deelt, dat slechts weinig warmer wordt. Voor eene ver van zee gelegene plaats daarentegen, wordt de grond � om zijne geringere warmte-capaciteit � op den dag, snel verwarmd en stijgt dus ook de temperatuur der lucht hooger dan aan zee. Bij nacht heeft het omgekeerde plaats. In het algemeen, is daarom het ver- schil tusschen den hoogsten en den laagsten stand des thermometers, in den loop van een etmaal, grooter, naarmate de plaatsen verder van de kusten zijn verwijderd. Een merkwaardig voorbeeld, van groote en snelle wisseling der temperatuur in de binnenlanden van Afrika, wordt door Livingstone vermeld: aan den westelijken oever van het meer Nyassa worden de steenen, door den zonnegloed, sterk verwarmd, zoodat men zich, zelfs des avonds, nog niet daarop kan nederzetten. Daarna worden zij echter, door de sterke nachtelijke uitstraling, van buiten zoo zeer afgekoeld, dat de buitenste lagen, ten gevolge der samentrekking, met een donderenden knal er afspringen. � Ook in Syri� en in de noordelijke deelen der Woestijn van Sahara zijn, door Wetstein, benevens door Vatonne en Duveijrier, dergelijke verschijnselen waargenomen. � Meer bepaald blijkt dit uit de waarnemingen, door Rohlfs, in 1874, in de Lybische Woestijn gedaan. In de maand Maart van dat jaar bedroeg de hoogste temperatuur, in de schaduw, 34°, terwijl als laagste 4° ondernul werd waargenomen. Het verschil tusscnen beide bedraagt niet minder dan 38°. � De boven geschetste, dagelijksche gang der temperatuur wordt echter dikwijls door storende invloeden, gewijzigd, en kan, op sommige dagen, zelfs geheel worden veranderd. Onder die invloeden moet het betrekken der lucht en vooral eene verandering in de richting van den wind geteld worden. Indien men, voor eenige plaats, den gemiddelden dagelij kschen gang der temperatuur wil leeren kennen, dan moet men, bijv. van uur tot uur, den stand des thermometers ppteekenen en dit gedurende eenige jaren voortzetten. Daar die gang echter, in de onderscheiden maanden des jaars, zeer verschillend is, moet zij ook afzonderlijk berekend worden. Uit waarnemingen, die slechts eenige malen daags zijn gedaan, kan de gemiddelde temperatuur van eiken dag berekend worden, vooral indien daarbij tevens het maximum en minimum is opgeteekend, dat door daartoe ingerichte thermometers wordt aangegeven.

-ocr page 189-



		DE DAMPKRING. 167

		§45. Even als de dagelij ksche gang der warmte een hoogsten en laagsten stand heeft en van den eenen tot den anderen langzaam, doch meestal met schommelingen, overgaat, heeft dit ook bij den jaarlijkschen gang der warmte plaats, zoodat deze laatste eene \'herhaling op groole schaal van de eerste oplevert. Wanneer wij de keerkringslanden uitzonderen, dan ^eeft de warmte, in het noordelijk halfrond, gemiddeld den volgen- den gang: van [het midden van Januari af, neemt de temperatuur eerst langzaam toe, daarna groeit zij, in April en Mei, sneller aan; vervolgens weder langzamer, tot omstreeks het midden van Juli, wanneer de warmte hare grootste hoogte bereikt. Daarna neemt zij, eersl langzaam, in Sep- tember en October, sneller, vervolgens weder langzamer af, en bereikt, omstreeks het midden van Januari, weder den laagsten stand. Hieruit ziet men, dat, in het algemeen, de grootste koude in Januari, de grootste warmte in Juli valt, terwijl, in de maanden April en October, eene gemiddelde temperatuur heerscht. � Op de zuidelijke helft der aarde heeft de temperatuur juist den tegenovergestelden loop. Het is echter bekend, dat de temperatuur, die op een zekeren datum, of in eene maand, of zelfs gedurende nog langeren tijd heerscht, niet in alle jaren dezeltde is, maar dat er, in dit opzicht, aanmerkelijke afwijkingen van de gemiddelde of normale temperatuur voorkomen. Men kan die gemiddelde gang der warmte, des te nauwkeuriger leeren ken- nen, naarmate de waarnemingen gedurende een grooter aantal vanjaren zijn voortgezet. De afwijkingen, die in sommige jaren zijn voorgekomen, wegen meerendeels tegen elkander op, omdat zij meestal nu eens boven, dan weder onder de normale, zijn. Tusschen de keerkringen zijn, in het algemeen, de jaarlijksche af- wisselingen der temperatuur veel kleiner, dan in de gematigde en koude gewesten, zoodat, op sommige eilanden, de dagelijksche afwisseling groo- ter is, dan het verschil van de warmste en koudste maand (zie pag. 165). Men kan, in het algemeen, stellen, dat de temperatuur-wisselingen, die in den loop des jaars voorkomen, grooter en grooter worden, naar- mate men zich van den evenaar verwijdert. Doch wij zullen later (§47) zien, dat er vele uitzonderingen op dezen regel zijn, die in de ligging en plaatselijke gesteldheid hare oorzaken hebben. Het is gemakkelijk na te gaan, waarin de reden van deze toeneming der verschillen, met de geographisch breedte, gelegen is: gelijk wij zagen, hangt de uitwerking, die de zonnestralen op eene plaats uitoefenen, voor-

-ocr page 190-



		168 DE DAMPKRING. namelijk van twee zaken af, als 1° van den tijd, dien de zon bovenden gezichteinder is, en 2° van de min of meer schuine richting, waarin hare stralen de oppervlakte van den grond treffen. Uit de tafel, op bladzijde 40, voor de lengte der dagen, op verschillende breedten, gegeven, blijkt reeds het groote verschil dat er in dit opzicht bestaat: want, terwijl de langste dag, op 16°�44\' breedte, slechts dertien uren duurt, vertoeft de zon, op 58°�28\', gedurende achttien uren boven den gezichteinder. De kortste dag duurt, op eerstgenoemde breedte, nog elf uren, op laatstge- genoemde slechts zes uren. De hoek, waaronder de zonnestralen, op onderscheidene breedten, den grond treffen, is mede zeer verschillend. In alle landen, die tusschen de keerkringen liggen, gaat de zon tweemalen in het jaar door het toppunt. In de plaatsen, die juist onder de keerkringen liggen, gaat zij ��nmaal in het jaar, op den middag, door het toppunt, terwijl zij, een half jaar later, op den middag 47° van het toppunt is verwijderd. In de gematigde streken verschilt de hoogte, die de zon op den middag van den langsten en kortsten dag bereikt, 47° � dat is de dubbele helling van de eclip- tica op den evenaar � doch, bij deze afwisseling, is er tevens een groot verschil tusschen de lengte van den weg, dien de zonnestralen m den dampkring moeten afleggen: in den winter komt de zon, in onzebreed- ten (zie pag. 40), op den middag slechts 147₂° boven den horizon; in den zomer daarentegen, bereikt zij eene hoogte van 61V2⁰: in den winter is de gemelde weg ruim drie malen grooter dan in den zomer, en dus de opslorping van warmte en licht evenzeer. Aan de Noordpool zelve komt de zon, op den 21^st«i Maart, boven den horizon, en loopt dien dage- lijks geheel rond, terwijl zij steeds in hoogte toeneemt; dit duurt tot den 21sten j_Uni, wanneer zij hare grootste hoogte, nl. 23^l/j⁰, bereikt; vervolgens neemt zij, terwijl zij steeds den horizon rondloopt, in hoogte af, om, op den 23ste" September, weder tot de kim terug te keeren en, gedurende een half jaar, onder den gezichteinder te vertoeven. Aan de polen valt dus de jaarlij ksche verandering der temperatuur met de da- gelijksche samen. §46. Op dezelfde wijze, als de gemiddelde temperatuur van een dag be- paald wordt, kan men ook die van een willekeurig tijdperk, b. v. van eene maand of een jaar, berekenen. Heeft men, voor eene plaats, de ge- middelde temperatuur van eenige jaren berekend, dan kan men daaruit de gemiddelde temperatuur dier plaats afleiden: deze wordt nl. gevonden

-ocr page 191-



		169
		DE DAMPKRING.


		door de gemiddelde temperaturen der afzonderlijke jaren bij elkander te tellen en die som door het aantal der jaren te deelen, waarover de waarnemingen loopen. Indien de aarde overal eene gelijksoortige oppervlakte had, zoodat het vermogen, om de zonnewarmte op te nemen en uit te stralen, voor alle deelen hetzelfde was; indien verder alle gedeelten dezer oppervlakte even hoog, boven den zeespiegel, gelegen waren, dan zou de gemiddelde jaarlijksche temperatuur, van alle plaatsen, alleen van hare geographi- sche breedte afhangen. De ongelijke verdeeling van land en water over de aardoppervlakte (§ 15), het verschil in hoogte harer verschillende deelen (§ 17), benevens de zeestroomen (§ 39) oefenen echter een aan- merkelyken invloed op de gemiddelde jaarlijksche temperatuur uit, zoo- dat deze, voor twee plaatsen, die op zeer verschillende breedten gelegen zijn, dezelfde kan zijn; of omgekeerd, voor twee plaatsen, op dezelfde breedte gelegen, zeer kan verschillen: zoo is b. v. de gemiddelde jaar- lijksche temperatuur in de Krim vrij nabij gelijk aan die, welke bij ons te lande heerscht, ofschoon beider ligging 8° in breedte verschilt. Omge- keerd is die van ons land 10° hooger dan die van het zuidelijk deel der Hudsons-baai, dat op dezelfde breedte ligt. Om een overzicht van de verdeeling der temperatuur over deopper- vlakte der aarde te verkrijgen, zou men op kaarten, nevens de plaatsen, waar langdurige waarnemingen zijn gedaan, hare gemiddelde tempera- tuur kunnen aanteekenen. Dit hulpmiddel zou echter onvolkomen zijn. Veel gemakkelijker wordt echter het overzicht, indien men, zooals door von Humboldt het eerst is gedaan, op eene wereldkaart, lijnen trekt, welke door die plaatsen gaan, welke eene zelfde gemiddelde jaarlijksche temperatuur bezitten. Deze noemt men: Isothermische lijnen, ot kortweg: Isothermen {lijnen van gelijke warmte). Om haar aantal niet te groot te maken, trekt men ze gewoonlijk van 5 tot 5 graden van de thermome- ter-schaal. Daar echter, zooals wij § 48 zullen zien, de temperatuur der lucht met de hoogte afneemt, moet men, aan de gemiddelde jaarlijksche tem- peratuur der meeste plaatsen, eene correctie aanbrengen, om die te verkrijgen, welke zij zouden hebben, wanneer zij op dezelfde hoogte als de zeespiegel gelegen waren: twee plaatsen kunnen b. v. op verschil- lende hoogte, zeer nabij elkander liggen, en daardoor een groot verschil in temperatuur opleveren, wat niet zou bestaan, indien zij op dezelfde hoogte gelegen waren. Zoo beschrijft men eene lijn, die de plaatsen vereenigt, waar de gemiddelde, herleide, jaarlijksche temperatuur 0° is, en noemt deze: de

-ocr page 192-



		170
		DE DAMPKRING.


		isotherme van 0°; eene andere trekt men door die plaatsen, waar de gemiddelde jaarlijksche temperatuur 5° is, enz. Deze lijnen loopen, op verre na, niet evenwijdig met de parallel-cirkels, zooals dit het geval zou zijn, indien de gemiddelde jaarlijksche temperatuur alleen van de geographi- sche breedte afhing. Zij vertoonen integendeel verschillende buigingen, waarvan de beteekenis de volgende is: eene bocht naar de pool duidt aan, dat de warmte in die richting verder doordringt, dan in de daar- naast gelegen deelen, terwijl eene buiging, naar den evenaar aantoont, dat de warmte aldaar niet zoo ver doordringt, als ter wederzijde daar- van. De kaart N°. V stelt den loop der isothermen op de oppervlakte der aarde voor. Volgen wij den loop b. v. der isotherme van 0° in het noordelijk half- rond, dan merken wij terstond dat zij groote bochten maakt. Zij loopt dicht langs het zuidelijk deel der Hudsons-baai, onder 50° breedte; ver- volgens gaat zij oostwaarts, door Labrador, dan wendt zij zich zuidoos- telijk, tot de zuidspits van Groenland; daarna langs de noordkust van IJsland, waar zij den poolcirkel snijdt, totdat zij, op 73° breedte, haar noordelijkste punt bereikt. Van hier loopt zij, eerst oostwaarts, daarna zuidoostwaarts, om zich nu plotseling naar het Zuiden en Westen om te buigen en het binnenland van Finmarken en Lapland te bereiken. Van hier gaat zij, door het noordelijk deel der Bothnische golf, oostwaarts over de Witte zee, daalt, in Siberi�, meer en meer naar het Zuiden, tot zij, in het Amurland, weder den parallel-cirkel van 50° bereikt. Nu loopt zij opnieuw naar het Noorden, doorsnijdt het eiland Shagalin en vervol- gens Kamtschatka, om, in het noordoostelijk deel van het schiereiland Alaska, haar noordelijkste punt in die streken te bereiken, dat op 62° breedte gelegen is. Van daar loopt zij meer naar het Zuiden, om zich naar het zuidelijk deel der Hudsons-baai te begeven. � Hare beide noord- waartsche bochten, tusschen IJsland en Noorwegen en in de nabijheid van het schiereiland Alaska, zijn beide hel gevolg van warme zeestroo- men, die wij § 39 onder de namen van Golfstroom en Japanschen stroom leerden kennen. De eerste maakt, dat de gemiddelde temperatuur d�r lucht, tusschen Noorwegen en Spitsbergen, op 73° breedte, dezelfde is als die, welke, 23" zuidelijker, in het oostelijk deel van Noord-Amerika en Azi�, op 50° breedte, heerscht. De isotherme van 10° loopt slechts zeer weinig ten zuiden van ons land en gaat dus vrij nabij door die streken, waar de gemiddelde tem- peratuur van het jaar gelijk aan de onze is. In Europa loopt zij, op 54° N. Br., midden door Ierland, vervolgens daalt zij, tot in de nabijheid van Londen, loopt door de Noordzee, vervolgens eenigszins ten noorden

-ocr page 193-

-ocr page 194-



		171
		DE DAMPKRING.


		van Brussel. Hier begint zij sterker te dalen, loopt bezuiden M�nchenen Weenen, langs de noordkust der Zwarte Zee, door de Krim, vervolgens, over het zuidelijk deel der Caspische Zee, naar Yarkand, waar zij, op 38° breedte, het meest tot den evenaar nadert. Vervolgens loopt zij, eenigs- zins noordwaarts, tusschen de eilanden Jesso en Nippon, van waar zij, op den Stillen Oceaan, op nieuw eenigszins rijst, om de westkust van Noord-Amerika, omstreeks den 48^sten breedtegraad te bereiken. Van hier daalt zij, in de Vereenigde Staten, eenigszins, om zich naar de oostkust, in de nabijheid van Nmv-York te begeven. Vervolgens gaat zij, steeds op- klimmende, over den Atlantische» Oceaan, om de westkust van Ierland te bereiken. Zooals de kaart aanwijst, buigen zich alle isothermen, in het noor- delijk halfrond, boven den Atlantischen- en Grooten Oceaan, naar het Noorden, terwijl zij, boven Amerika en Azi�, zich naar het Zuiden wen- den. De temperatuur der lucht is dus aldaar, boven den oceaan, hooger dan boven het vaste land. Ter weerszijde van den evenaar, strekt zich een gordel rondom de aarde uit, waarvan de gemiddelde jaarlijksche temperatuur 25° overtreft, en die dus door de beide isothermen van dien ^raad wordt ingesloten. Hij omvat een aanzienlijk deel van de oppervlakte van onze planeet, zoo- als het best blijkt, wanneer men de beide isothermen, waardoor zij be- grensd wordt, op eene aardglobe teekent. De breedte van dezen gordel wisselt, in de verschillende deelen der heete luchtstreek, eenigszins af: het smalst is hij ten westen van Midden -Amerika en, aan de westkust van Afrika; het breedst in den Indischen Oceaan en oostelijk Afrika, waar hij bijna de geheele ruimte, tusschen de beide keerkringen omvat. � Binnen dit gebied liggen echter streken, waar de gemiddelde jaarlijksche temperatuur nog hooger is: b. v. aan de noordkust van Zuid-Amerika, waar zij 27° en in Oost-Indi�, waar zij 28° bedraagt. Het warmste gedeelte der aarde wordt ingesloten door de isotherme van 30° en ligt, zooals op de kaart is aangewezen, in de oostelijke helft van Middm-Afrika, tusschen 2° Z. Br. en 20° N. Br.; en het zuidelijk deel der Roode Zee. Deze streek omvat, tevens die, waar, gelijk wij pag. 142 zagen, de temperatuur van het zeewater het hoogst is; zij ligt, bijna uitsluitend, in het noordelijk halfrond. In het zuidelijk halfrond, waar, zooals wij pag. 48 zagen, de oceaan verreweg de overhand bezit, boven het land, is de loop der isothermen veel regelmatiger, dan in het noordelijk halfrond; de grootste onregel- matigheden treft men aldaar in de nabijheid van den evenaar aan, zoo dat. de isothermen, naarmate men op hoogere breedten komt, meer den

-ocr page 195-



		172 DE DAMPKRING.

		loop der parallel-cirkels volgen. Zij buigen zich hier, aan de westkust van Afrika en van Zuid-Amerika, naar den evenaar, terwijl zij, in het binnenste dier beide vaste landen, naar de zuidpool naderen. Het land is dus hier, over het algemeen, warmer dan de oceaan; juist het om- gekeerde van hetgeen wij in het noordelijk halfrond leerden kennen. Dit is waarschijnlijk een gevolg van de koude zeestroomen, die op het zuidelijk halfrond talrijker zijn, dan op het noordelijk. Uit den onregelmatigen loop der isothermen, in het noordelijk half- rond, kan men afleiden, dat de Noordpool waarschijnlijk niet het koudste punt van dit halfrond is: er zijn aldaar waarschijnlijk twee punten, die het koudst zijn, en met den naam van koude-polen worden bestempeld : de eene in Amerika, ten noorden van de Behringstraat; de andere in Siberi�, omstreeks den poolcirkel, in het stroomgebied der Yana. Hare gemiddelde jaarlijksche temperaturen verschillen waarschijnlijk niet veel van �20°. De ligging der koude-pool in het zuidelijk halfrond, is, wegens ge- brek aan waarnemingen, niet nauwkeurig bekend, maar zal waarschijn- lijk niet veel van de geographische zuidpool verschillen. § 4tf- Twee plaatsen kunnen dezelfde gemiddelde jaarlijksche tempe- ratuur hebben, zonder dat nogtans hare luchtsgesteldheid eene groote overeenkomst heeft: de zomer eener plaats kan zeer warm, de winter daarentegen zeer streng zijn, zoodat hieruit eene gemiddelde jaarlijksche temperatuur ontstaat, welke met die eener andere plaats overeenkomt, die minder warme zomers, maar tevens zachtere winters heeft. Astrakan en Dublin b. v., liggen onder dezelfde isothermische lijn en hebben dus dezelfde gemiddelde temperatuur: doch de warmte der maand Juli, is, voor Astrakan, 25°,0, voor Dublin slechts 15°,9, terwijl die van Januari, voor Astrakan, 10°,7 onder nul en voor Dublin 3°,6 boven nul is. De zo- merwarmte is dus, te Astrakan, 9°,1 aanzienlijker, de winterkoude daaren- tegen 14°,8 grooter dan te Dublin Even als men, om een algemeen overzicht te hebben, van de ver- deeling der warmte op de aardoppervlakte, de Isothermen getrokken heeft, zoo heeft men ook lijnen getrokken, die de verdeeling der warmte in den zomer en in den winter aangeven. De lijnen gaande door alle plaat- sen waar de gemiddelde temperatuur der drie zomermaanden (Juni, Juli en Augustus) dezelfde is, en die men mede gewoonlijk voor elke vijf graden van den thermometer trekt, worden Isotheren of lijnen van ge- lijka zomerwarmte genoemd.

-ocr page 196-



		DE DAMPKRING. 173

		Evenzoo heeft men lijnen op de kaart getrokken, gaande door alle plaatsen, waar de temperatuur der drie wintermaanden (December, Januari en Februari) dezelfde is. Ook deze trekt men gewoonlijk voor elk vijftal graden van de thermometer-schaal. Deze lijnen worden Isochime- nen genoemd, of lijnen van gelijke wintertemperatuur. Beide soorten van lijnen zijn vooral belangrijk voor de beschouwing van de verbreiding der planten en dieren over de aarde. (Zie: hoofdstuk VII). Zoo als wij pag. 167 zagen, komt de gemiddelde jaarlijksche tempe- ratuur omstreeks overeen met die der maanden April en October. Dejaar- isothermen geven derhalve eene vrij getrouwe voorstelling van de ver- deeling der luchttemperatuur in de lente en den herfst, dat is: op den tijd dat de gemiddelde temperatuur van den dag met die van het jaar overeenkomt. Daar dit tijdstip niet, voor alle punten der aardoppervlakte, volkomen overeenstemt, zullen er echter nog kleine verschillen bestaan tusschen de kaarten, die de isothermen, en die welke de gemiddelde temperatuur van de lente en den herfst aangeven. Ten einde de jaarlijksche verandering der temperatuur, die door geen dezer lijnen wordt aangeduid, nog duidelijker zichtbaar te maken, heb ik nog andere lijnen ingevoerd: namelijk die, van gelijke jaarlijksche afwisseling der temperatuur, waaraan ik den naam van Isoparallagen ge- geven heb. ^l) De kaarten, waarop de Isothermen, Isotheren of Isochimenen zijn getrokken, geven wel een beeld van de verbreiding der warmte over de aarde, hetzij in het algemeen, hetzij voor de twee tegenovergestelde jaar- getijden, doch zij geven nog geen volkomen denkbeeld van de wijze, waarop de warmte-verdeeling, in den loop des jaars, verandert, of b. v. van de verplaatsing, die de Isotherme van 10°, in den loop des jaars, ondergaat. Om die te leeren kennen, zijn door Dove, te Berlijn, kaarten ontwor- pen, die den gemiddelden warmte-toestand der aarde voor elke maand aanduiden. Deze geleerde heeft, voor elke maand, eene kaart gegeven, waarop lijnen zijn getrokken, die door alle plaatsen gaan, waar de gemiddelde temperatuur 5°, 10° enz. is, zoodat men de veranderingen, in de verdeeling der warmte, gedurende den loop des jaars, met het oog kan volgen. Om daarvan eenigermate een denkbeeld te geven, willen wij, in de eerste plaats, de verdeeling der warmte in de maand Januari be- schouwen. De isotherme van 0° loopt dan, van de Far�er, noordoostelijk over de Lofoten, van waar zij zich plotseling zuidelijk wendt, de kusten

		\') Zie: Aanteekeningen van bet verhandelde in de Sectie voor Natuur- en Geneeskunde van bet Prov. Utr. Genootscbap v. kunsten en Wetenschappen. 1865. Met eene kaart.

-ocr page 197-



		174
		DE DAMPKRINO.

		van Noorwegen ] en Denemarken volgt, midden door ons land gaat, om- streeks den loop van den Rijn volgt, om zich, in Zwitserland, oostelijk te wenden; vervolgens loopt zij door het noordelijk deel der Zwarte zee, langs den Caucasus, verdeelt de Caspische zee in twee, omstreeks gelijke deelen, om zich, in Azi�, meer naar het Zuiden te wenden en de noor- delijke afhelling van den Himdlaya te volgen. Van hier klimt zij, in China, meer noordwaarts, over de zuidpunt van Corea, door Nippon, om vervolgens meer te stijgen en, boven den Grooten Oceaan, de Aleulen te bereiken. Zij snijdt de westkust van Noord-Amerika omstreeks op 55° N. Br., daalt in dit werelddeel vrij sterk zuidwaarts, tot St. Louis, gaat daarna omstreeks oostwaarts over Washington. Boven den Atlantischen Oceaan loopt zij vrij nabij noordoostelijk, om de Far�er te bereiken. � Wij kunnen hieruit zien: 1° dat binnen het gebied, dat door deze lijn is ingesloten, gemiddeld, in de koudste maand van het jaar, overal vorst heerscht, zoodat zij een vrij groot gedeelte van het noordelijk halfrond inneemt. � 2° dat de vorst in de beide groote vaste landen: Noord- Amerika en Europa-Azi�, het verst naar den evenaar doordringt en wel zoodanig, dat zij in beide werelddeelen tot omstreeks 38° breedte zich uitstrekt, d. i. tot die van Athene. � 3°. dat de vorst, boven de beide groote oceanen, bij lange na niet zoover tot den evenaar doordringt, zoodat zelfs de temperatuur der lucht, boven de zee aan de kusten van Noorwegen, ten noorden van den poolcirkel, boven het vriespunt blijft, als gevolg van de hoogere temperatuur door de warme stroomen aldaar en van de groote warmte-capaciteit van het water. Binnen het gebied, dat door de vermelde isotherme wordt ingeslo- ten, liggen de plaatsen, waar de grootste koude heerscht, die omstreeks 40° onder nul bedraagt. De eene ligt in Siberi�, noordelijk van Jakoetsk, de andere ten noordwesten der Parry-eilanden in de richting van ooste- lijk Siberi�. De warme gordel, die door de isothermen van 25° wordt begrensd, ligt meer ten zuiden dan ten noorden van den evenaar. De warmste streken, waarvan de gemiddelde temperatuur meer d«n 30° bedraagt, worden allen in het zuidelijk halfrond boven het vaste land van Afrika en Australi� gevonden. In het tijdsverloop van Januari tot Juli, verplaatsen zich alle isother- men naar het Noorden. Die van 0° sluit daarbij, in het noordelijk half- rond, een steeds kleiner gebied in, zoodat dit, in Juli, �f geheel ver- dwijnt, �f slechts in de tot nog toe onbekende streek, rondom de Noord- pool gelegen is. � De isotherme van 0° volgt, in het zuidelijk halfrond, omstreeks den 60ste" breedtegraad.

-ocr page 198-



		175
		DE DAMPKRING.


		De gordel, waarvan de gemiddelde temperatuur in Juli meer dan 25° bedraagt, en die dus door de beide isothermen van dien graad is begrensd, ligt, voor het grootste gedeelte, op het noordelijk, slechts voor een klein deel in het zuidelijk halfrond. Het smalst is deze warme streek boven den Allantischen Oceaan, doch bezit, boven Afrika, Zuid-Azi�, den Indischen Oceaan en Amerika, eene aanzienlijke breedte. De plaatsen, waar de hoogste temperatuur heerscht, bevinden zich, in deze maand, op vrij hooge noordelijke breedte: nl. in Noord-Afrika, Arabi�, het zuidelijk deel van Azi� en Midden-Amerika. In de beide eerstgenoemde streken bedraagt de gemiddelde temperatuur meer dan 35°, zoodat dit, zoools wij reeds pag. 171 zagen, de warmste streken der aarde zijn. Bij Panama is de gemiddelde temperatuur insgelijks meer dan 30°.

		it het behandelde, aangaande de verdeeling der warmte over de oppervlakte der aarde, blijkt, dat deze in de eerste plaats wordt bepaald door de richting, waarin de zonnestralen hare oppervlakte treffen, bene- vens den duur der dagen, doch dat de werking der zonnestralen, zeer wordt gewijzigd door de gesteldheid der oppervlakte: bestaat deze uit water, dan wordt dit slechts weinig verwamd, omdat deze vloeistof eene zoo groote warmte-capaciteit bezit. Treffen de zonnestralen echter het vaste land, dan za! daarvan de temperatuur veel meer worden verhoogd, doch, bij afwezigheid der zon onder, ot bij een lageren stand van dit hemellichaam boven den horizon, zal er, door uitstraling, ook weder meer worden verloren. De nabijheid des oceaans moet als eene wijzigende oorzaak worden aangemerkt, en hieruit ontstaat een groot onderscheid tusschen de temperatuurs-veranderingen der kustlanden en de streken, welke verder van de kust zijn verwijderd. De kustlanden en eilanden onderscheiden zich door een vrij groote gelijkmatigheid van temperatuur: de zomers zijn er koel, de winters daarentegen zacht; dit noemt men het kust- of eiland-klimaat. � Naarmate men zich echter van de kusten verwijdert, wordt zoowel de dagelijksche als jaarlijksche afwisseling der temperatuur grooter. Op warme dagen volgen daar koele nachten; ter- wijl heete zomers door strenge winters worden afgewisseld. In het bin- nenste der groote vaste landen, vooral in Azi� en Noord-Amerika, ont- slaat daardoor, het zoogenaamde continentaal-klimaat. Een enkel voor- beeld moge dit meer doen uitkomen: Amsterdam en Nertchinsk (in Siberi�) liggen nagenoeg op dezelfde breedte. De gemiddelde temperatuur van de warmste en koudste maand bedraagt:

-ocr page 199-

176

DE DAMPKRING.

Januari. Juli. Verschil.

te Amsterdam..... 1°,7 - - 17°,8 16°,1

» Nertchinsk.....� 29°,0 18°,0 47°,0

Verschil. . .* 30»,7 � 0°,2

Het verschil van de warmste en koudste maand bedraagt dus, voor
Amsterdam 16°,1, voor Nertchinsk 47»,0, waaruit dus de invloed van het
continentaal-klimaat duidelijk blijkt. Dit verschil ontstaat vooral doordien
de maand Januari te Nertchinsk zooveel kouder is dan te Amsterdam.
De eerstgemelde plaats heeft dus, met betrekking tot de breedte, waarop
zij ligt, een zeer koel klimaat, of wel Amsterdam is zeer begunstigd. Dit-
zelfde geldt voor zeer vele plaatsen. Om dit nauwkeuriger te leeren kennen,
onderzocht Dove welke de gemiddelde temperatuur is voor eiken breedte-
graad en vergeleek hiermede die, welke werkelijk op verschillende lengten
daarop heerscht. Hij vond voor die gemiddelde temperatuur:


		Noordelijk halfrond.		Zuidelijk halfrond,
�eed te.	Januari.	Juli.	Jaar.	Jaar.
90»	� 32»,5	� 0»,7	� 16»,5
80»	� 29°,1	1°,1	� 14°,0
70»	� 24°,4	7»,3	� 8»,9
65»	� 21»,1	10°,9	� 5°,2
60»	- 15»,8	13°,5	� 4°,0
50°	� 6°,8	17°,0	5»,4
40»	4°,6	22°,4	13»,6	12°,5
30»	14»,8	25°,8	21°,0	19°,4
20»	21°,1	27°,6	25°,2	23°,4
10»	25°,1	27°,1	26°,6	25°,5
0°	26°,4	� 25»,9	26°,5	26°,5

Hij leidde hieruit af dat vele plaatsen eene hoogere jaarlijksche tem-
peratuur hebben, dan zij, volgens hare breedte, zouden moeten bezitten;
terwijl echter, voor andere, het omgekeerde plaats heeft. Deze afwij-
kingen noemde hij anomali�n en, na die voor een groot aantal plaatsen
te hebben berekend, trok hij, op eene wereldkaart, lijnen, gaande door
de plaatsen, waar deze anomali�n gelijk zijn; dat is: lijnen, gaande door
alle plaatsen, welker jaarlijksche temperatuur 5°, 10» enz. hooger of lager
is, dan zij, naar hare breedte, zouden moeten wezen. Aan deze lijnen gaf
men den naam van thermische Isanomaleit of Isametralen. Uit deze blijkt,
dat geheel Eurojw, het grootste gedeelte van Afrika, Arabi�, Perzi�, Voor-
en Achter-Indi�, de eilanden van den Indischen-Archipel, Nieuw-Holland,
benevens de oostkusten van Zuid-Amerika en een gedeelte der westkust

-ocr page 200-



		177
		DE DAMPKRING.

		van Noord-Amerika eene hoogere temperatuur hebben, dan zy, volgens hunne ligging, moeten bezitten, terwijl het overige gedeelte der aarde, vrij algemeen, eene te lage temperatuur heeft, met betrekking tot zijne ligging. Het was nu de vraag of deze verhouding gedurende het geheele jaar bleef bestaan, of wel in den loop daarvan veranderde. Daartoe ontwierp Dove ook de Isanomalen van de warmste en de koudste maand, dat is van Januari en Juli, waarvoor de normale temperaturen insgelijks in de vorige tabel zijn opgegeven. Daarbij bleek o. a. dat geheel Europa en Australi�, in Januari, eene hoogere temperatuur bezit, dan zij naar de ligging, zouden moeten hebben, doch dat met het grootste gedeelte van Azi� en Noord-Amerika, het tegengestelde plaats heeft. In Juli daarente- gen bezit bijna het geheele met water bedekte gedeelte der aarde, met uitzondering van den lndischen Oceaan, eene lagere temperatuur dan daar, volgens de ligging, zou moeten heerschen. Sommige streken bezitten, ten gevolge van plaatselijke toestanden, een ander klimaat dan zij, volgens hare breedte zouden moeten bezitten: bergketens stuiten b. v. heerschende winden, die koude of warmte aan- brengen, en daardoor wordt de gemiddelde temperatuur van het geheele jaar, of van sommige maanden verhoogd of verlaagd, terwijl tevens de bewolking en de meerdere of mindere hoeveelheid regen, die er valt, kan bijdragen om het klimaat te wijzigen: zoo bestaat er b. v. een aanmer- kelijk verschil tusschen de luchtsgesteldheid van Noorwegen en die van Zweden. Die van het eerstgemeld land is betrekkelijk zacht, dewijl de heerschende zuid-westen wind over den Golfstroom is gegaan, en daar- door verwarmd is, en tevens veel regen en mist aanbrengt; Zweden daarentegen, deelt reeds meer in het strenge klimaat van Rusland. In het algemeen kan men opmerken, zooals reeds pag. 170 is vermeld, dat de gemiddelde jaarlijksche warmte hooger is aan de west- dan aan de oostkusten der groote vaste landen, voornamelijk in de gematigde aardgordels. Dit verschil is vooral aanzienlijk, wanneer men de tempe- ratuur der westkust van Europa met die van de oostkust van Noord- Amerika onder dezelfde breedte vergelijkt. Als algemeene uitkomst van zijne onderzoekingen, vond Dove het volgende: onder geringe breedten is de gemiddelde temperatuur van het jaar op het noordelijk halfrond grooter dan op het zuidelijk: op hoogere breedte schijnt echter het tegen- gestelde het geval te zijn. De grootste warmte valt gemiddeld op 10° N. Br. De gemiddelde temperatuur der geheele lucht � d. i. het gemiddelde der maandelij ksche temperaturen van alle plaatsen op aarde � is in Juli het grootst en in Januari het geringst. De eerste overtreft de laatste

-ocr page 201-



		178
		DE DAMPKRING.


		met omstreeks 4°,5. Dil komt voornamelijk, doordien het noordelijk half- rond een warmeren zomer heeft dan het zuidelijk, terwijl de winter- temperaturen van beide halfronden veel minder verschillen.

		Tot dus verre spraken wij alleen over den gemiddelden toestand, zooals die uit veeljarige waarnemingen is afgeleid. Het is echter algemeen bekend, dat de gemiddelde temperatuur van een jaar, op dezelfde plaats, niet altijd dezelfde is, maar eenige graden hooger of lager kan zijn, dan die van voorgaande of volgende jaren. Zulke afwijkingen van den ge- wonen gang der warmte duren somtijds eenige jaren achtereen en zijn, over geheele landen of werelddeelen, verbreid. Zoo was b. v. de tempe- ratuur, van Juni 1815 tot December 1816, in westelijk Europa en noord- westelijk Amerika, buitengewoon laag; in het Oosten van Europa daaren- tegen aanmerkelijk hooger dan gewoonlijk. � In December 1829 heerschte er eene buitengewone koude, die zich voornamelijk van Leipzig tot Lemberg, ja zelfs in Kit san deed gevoelen; doch in denzelfden tijd had men in Siberi� en in Noord-Amerika, zacht weder. � De winter van 1851 op 1852 onderscheidde zich in Midden-Europa, tot in Rusland toe, door eene buitengewone zachtheid, doch uit het Zuiden van dit wereld- deel, en zelfs uit Algeri� klaagde men over menigvuldige sneeuw en koude; zelfs in de Vereenigde Staten van Noord-Amerika was deze win- ter buitengewoon streng. � Ook de winter van 1866 was in Europa zeer zacht: doch daarentegen in Siberi�, Fezzan en in Noord-Amerika ongemeen streng. � Ofschoon dus de temperatuur, in verschillende jaren zeer onderscheiden over eenig halfrond verdeeld kan zijn, is het echter waarschijnlijk, dat er steeds dezelfde hoeveelheid warmte over de opper- vlakte der aarde is verbreid, zoodat elk uiterste van warmte of koude in eene streek, door een uiterste van koude of warmte in eene andere wordt opgewogen. Vallen de uitersten der temperatuur op plaatsen waar bovendien ge- woonlijk eene grootte hitte of koude heerscht, dan kan de temperatuur tot eene ongemeene hoogte stijgen, of tot een schier ongeloofelijk lagen graad afdalen. Zoo werd door Burghardt, te Esn� in Opper-Egypte, gedurende het heerschen van den heeten wind, dien men Chamsin (§ 52) noemt, eene tem- peratuur van 47°4 waargenomen. � In Suez werd, gedurende de Fransche expeditie, eene temperatuur van 52°5 en te Murzuk (op 25°54\' Noorderbreedte) eene van 562 graden waargenomen. � De beroemde reiziger G. Rohlfs. die de woestijn van Sahara herhaaldelijk doorreisde, vond de warmte

-ocr page 202-



		DE DAMPKRING. 179

		aldaar, in den zomer van 1864, schier on verdragelij k; de temperatuur teekende des middags zelfs 69°0 C. Parry zag daarentegen, op het eiland Iglulik, den alkohol-thermome- ter op 42,8 graden beneden het vriespunt staan. � Weyprecht en Payer vonden, toen zij, in Februari 1873, tusschen het ijs vastzaten, het mini- mum der temperatuur 46°2. � Frank lin nam, te Fort-Entreprise (op 64"50 N. Br.) � 49,7 graden; Back, te Fort-Reliance, (62°46 N. Br.), 56,7 graden onder het vriespunt waar. � Bij de overwintering der Alert en Discovery, onder Nares en Stephenson, in den winter van 1875 op \'76 werd als laagste temperatuur, op 83-20\' N Br. en 86°30\' O. L. van Greenwich gevonden � 57°7. Gedurende 47 dagen, bleef het kwik» waarvan het vriespunt 40° onder 0° ligt, bevroren. � De laagste tempe- ratuur op aarde werd echter door Katakazie en Neverow, den 20"� Ja- nuari 1838, te Jakutzk in Siberi� waargenomen: zij bedroeg �60,0°.� De uitersten der waargenomen temperaturen der lucht op aarde verschil- ]en derhalve 129°\'. Om zich eenigszins eene voorstelling te maken van deze uiterste temperaturen, kan o. a. dienen, dat de hoogste temperatuur, die in ons land werd waargenomen, 34°4 en de laagste �25,°3 be- draagt. De eerste kwam voor te Utrecht, den 4den Augustus 1857; de tweede f e Maarsbergen in 1795. Ofschoon de afwijkingen, die de temperatuur in den loop van ��n of meer jaren ondergaat, vrij aanmerkelijk kunnen zijn, kunnen wij echter noch tot voortdurende, noch tot blijvende veranderingen van de klimaten der aarde besluiten, althans niet gedurende de historische tijden. Op grond van vele, door Arago bijeengebrachte, gegevens aangaande het be- vriezen van rivieren en het verbouwen van verschillende gewassen, komt men tot de overtuiging dat de gemiddelde temperatuur van westelijk Azi�, sedert de tijden van Mozes en die van het Zuiden en Midden van Europa, sedert de tijden der Romeinen, nagenoeg onveranderd gebleven is. Ditzelfde is ook, door Schouw, voor Denemarken en Scandinavi� aangetoond. §48. Zooals wij reeds vroeger (pag. 161) zagen, wordt een gedeelte der zonnestralen, bij haren doorgang door den dampkring opgeslorpt, en dient derhalve tot verwarming der lucht. Het grootste gedeelte dringt echter tot de aarde door, en verwarmt hare oppervlakte. De luchtlagen, die met deze oppervlakte in aanraking zijn, worden niet alle en daardoor ver*

-ocr page 203-



		180
		DE DAMPKRING.


		warmd, maar ook door de warmte, welke de aarde zelve uitstraalt. Deze laatste, afkomstig van eene warmtebron van een betrekkelijk lage tem- peratuur, kunnen niet hoog in den dampkring doordringen, maar wor- den, door de onderste lagen, opgeslorpt. Die lagen worden dus, om eene dubbele oorzaak, sterker verwarmd, dan de hooger gelegene. Van daar dus eene vrij sterke afneming der temperatuur wanneer de hoogte toeneemt. In de tweede plaats wordt de lucht door die verwarming, nabij de oppervlakte, uitgezet en stijgt, � omdat zij soortelijk lichter wordt, dan de omringende � opwaarts. Bij dit opstijgen, komt zij echter in ijlere luchtlagen, zet zich, om daarmede in evenwicht te komen, uit en ver- bruikt daarbij grootendeels het arbeidsvermogen, dat zij, in den vorm van warmte, nabij den bodem had verkregen. � Onder verschillende om- standigheden, dalen echter ook koude luchtstroomen nederwaarts. Daar zij hierbij in dichtere lucht vallen, worden zij, om daarmede in even- wicht te komen, samengedrukt, en herkrijgen daarbij arbeidsvermogen, in den vorm van warmte. In het algemeen verliezen dus opstijgende luchtstroomen warmte, door de uitzetting: terwijl neerdalende aan warmte winnen, tengevolge der veerkracht der lucht (pag. 155). Indien men zich dus, hetzij door het beklimmen van hooge bergen, hetzij door met een lurbtbol op te stijgen, boven de oppervlakte der aarde verheft, dan neemt in het algemeen de warmte af. Deze afneming heeft, zoowel in de warme als in de gematigde en koude gewesten der aarde plaats. Daar vele verschijnselen in den dampkring als: regen, hagel, sneeuw, enz. van de verdeeling der temperatuur, in de verschillende luchtlagen, afhangen, heeft men zich veel moeite gegeven om de wetten, die deze afneming volgt, te leeren kennen. Men heeft daartoe drie verschillende wegen gevolgd, en wel: 1°. Door de temperatuur te bepalen bij het be- stijgen, of gedurende het verblijf op bergen en die te vergelijken met gelijktijdige waarnemingen, die in de vlakte, of aan den voet der bergen werden verricht. � 2°. Door temperatuur-waamemingen te doen bij het opstijgen met luchtballons en die mede met gelijktijdige te vergelijken, die nabij den grond werden verricht. � 3°. Door den invloed te onder- zoeken, dien de barometerstand en temperatuur uitoefenen op de hoogte waarop de hemellichamen zich boven den horizon vertoonen: de straal- breking (§ 63) hangt namelijk van deze beide grootendeels af en dus ook de hoogte. Bij het bestijgen van bergen, in verschillende streken der aarde ge- legen, zijn talrijke waarnemingen gedaan aangaande de afneming der temperatuur met de hoogte. Wanneer men, van deze waarnemingen zoo- danige uitsluit die klaarblijkelijk, om plaatselijke of voorbijgaande oorza- i

		t

-ocr page 204-



		181
		DE DAMPKRING

		ken, van den regel moesten afwijken, dan vindt men, dat de temperatuur op de bergen, in het algemeen ��n graad afneemt, bij elke 178,7 meters vermeerdering der hoogte, boven den grond. Deze opgaaf moet echter slechts als eene gemiddelde waarde beschouwd worden. Daaruit volgt, dat eene oprijzing van den grond van 104 meters, ten opzichte der tem- peratuur-vermindering, omstreeks gelijk staat met eene verplaatsing naar de pool van ��n breedte-graad. De afneming der warmte met de hoogte is, gelijk talrijke waarne- mingen hebben geleerd, niet op alle tijden van den dag dezelfde. Zij is het langzaamst op de koudste, het snelst op de warmste uren van den dag; dat is, men zal zich, gedurende den nacht, meer moeten verheffen om bijv. een graad afneming der temperatuur te vinden, dan bij dag. Dit bleek reeds uit de waarnemingen, die de Saussure, gedurende 14 dagen, op den Col du G�ant deed, vergeleken met die te Gen�ve. Gemiddeld had des morgens te 4 ure de vermindering van ��n graad der temperatuur, op eene hoogte van \'211 meters plaats, terwijl, des namiddags te 2 ure, reeds voor elke 141 meters hoogte dezelfde temperatuur-afneming werd gevonden. Bravais en Martins vonden, gedurende 44 dagen, in Juli en Augus- tus, op het Faulltom, voor middernacht en drie ure \'s morgens, 200 me- ters; voor 3 en 6 ure na den middag, 139 meters. Zij vergeleken hunne waarnemingen met gelijktijdige te Milaan, Gen�ve en Z�rich. � KaMTz vond, in Juni, gedurende 29 dagen, op den top van den Rigi, voor 3 ure des morgens, eene afneming der temperatuur van ��n graad op 181 meters, terwijl dezelfde afneming, des namiddags te 9 ure reeds op 122 meters plaats had. De vergelijking geschiedde, met de waarnemingen te Z�rich. Dezelfde natuurkundige vond, bij een verblijf van 24 dagen, in Septem- ber en het begin van October op het Faulhorn, voor 6 ure \'s morgens, eene afneming van ��n graad, voor elke 297 meters, terwijl, voor 3 ure des namiddags, dezelfde temperatuur-vermindering reeds op 162 metei\'s hoogte plaats had. Het groote verschil in de afneming der warmte, op de koudste en de warmste uren van den dag, deed het vermoeden ontslaan, dat er in dit opzicht ook een verschil in de koude en warme maanden zou be- staan en dit is door de waarnemingen, volkomen bevestigd: Horner vond bgv. voor den Rigi de verheffing, voor 1° afneming der temperatuur, in Juni gemiddeld 161 meters, in Januari 653 meters. � K&mtz berekende, door vergelijking der waarnemingen, op den Grooten St. Bernard, met die van Gen�ve en 30 andere, ten noorden en ten zuiden gelegene plaatsen, dat men in Januari eene afneming der temperatuur van ��n graad heeft

-ocr page 205-



		182
		DE DAMPKRING.


		op 270 meters, in April en Juni daarentegen reeds op 176 meters. De afwijking, die in de eerstgemelde maand voorkomt, moet waarschijnlijk aan de sneeuw worden toegeschreven, die hier nog in April ligt, waar- uit een grooter verschil met de lager gelegene streken ontstaat, dan anders het geval zou zijn. Nieuwere waarnemingen en berekeningen too- nen aan, dat de temperatuur des morgens in December 1° daalt voor elke 276 meters hoogte, terwijl zij, in Augustus, reeds voor 147 meteis verheffing, 1° vermindert. Uit het vroeger medegedeelde kan men echter gemakkelijk inzien, dat de afneming der temperatuur met de hoogte, bij algemeene verhef- fingen van den grond, zooals op bergvlakten, minder snel zal zijn, dan op alleenstaande bergtoppen. De snelle afneming der temperatuur op de warmste uren van den dag en in den zomer, de minder snelle vermindering op de koudere uren en in den winter, geven ons grond om te besluiten, dat de af- wisseling der temperatuur met de hoogte, zoowel gedurende den dag, als in het jaar steeds kleiner en kleiner wordt en eindelijk geheel verdwijnt; zoodat er, op een zekere hoogte in den dampkring, geen temperatuur- verschil in de jaargetijden meer bestaat. Op de hier vermelde waarnemingen berust de herleiding der op hoo- ger gelegen plaatsen waargenomen temperaturen tot de oppervlakte der zee (pag. 169). Gerieve b. v. ligt 379 meters boven den zeespiegel: zijne gemiddelde temperatuur is 10°3, d. i. 2°,0 lager, dan zij zijn zou, indien de plaats aan de oppervlakte der zee gelegen ware. Bij de waarnemingen, op bergen, had men meermalen vrij groote afwijkingen opgemerkt, in de afneming der temperatuur met de toene- ming der hoogte; men meende die aan plaatselijke invloeden te moeten toeschrijven, die in bergachtige streken zeer veel voorkomen, doch hield steeds de meening vast dat overal en ten allen tijde de temperatuur regelmatig afneemt, naarmate men hooger stijgt. Daarom werd men zeer verrast door de uitkomst, die de luchtreis van Barral en Bixio, op den 27 Juli 1850, te Parijs, opleverde. Bij hunne opstijging was de lucht zwaar bewolkt, de thermoter stond op 17°6. Kort te voren was er veel regen gevallen. Na weinige minuten bevonden zich de luchtreizigers in een woJkenlaag, die hier en daar in dichtheid af- en toenam, of in ver- schillende lagen, die zich boven elkander bevonden. Op 3751 meters hoogte, bevonden zij zich in een zeer dichten nevel en de temperatuur was tot 0°5 beneden het vriespunt gedaald. Op omstreeks 6000 meters hoogte, teekende de thermometer nagenoeg �10°. De luchtieizigers wer- den door eene menigte ijsdeeltjes bedekt, die, als kleine naaldvormige

-ocr page 206-



		DE DAMPKRING. 183

		kristallen, in de plooien van hunne kleederen bijeenrolden.;de tempera- tuur daalde zeer snel, zoodat de thermometer, op 6521 meters hoogte, 45° beneden het vriespunt aanwees. Op 7016 meters, het hoogste punt dat zij bereikten, teekende de thermometer �39°7, eene koude, welke die van de meeste winters in Siberi� overtreft. Aan de oppervlakte was de temperatuur, gedurende de luchtreis, bijna niet veranderd. Deze uitkomsten deden de wenschelijkheid inzien, om de verdeeling der temperatuur in de verschillende luchtlagen, meermalen door opstij- gen met luchtballons te onderzoeken, Daartoe zijn in Engeland, door Welsh en Green, en vooral door Glaisher en Coxwell zeer vele luchtreizen ondernomen. Eenmaal steeg men des avonds op. Op den 5 September 1862 bereikten de laatstgemelden zelfs de verbazende hoogte van 9143 meters: dat is 303 meters hooger dan de Gaurisdnkar en de groot- ste hoogte, die ooit door menschen is bereikt of wellicht immer zal be» reibt worden \'). In een overzicht van zijne gedane luchtreizen, gaf Glaisher, als uitkomst daarvan op, dat de afneming der temperatuur mei de hoogte zeer verschilt, naarmate de lucht helder of bewolkt is. In hel eerste geval vond hij, als gemiddelde uitkomst, eene afneming van ��n graad voor 55 meters; bij hoogten echter van meer dan 7620 meters moest men tienmaal meer opstijgen, om eene daling van ��n graad der temperatuur te verkrijgen. Bij nacht scheen een andere wet voor de verandering der temperatuur met de hoogte te heerschen; want zij nam dan soms, zelfs bij vermeerdering daarvan, toe. Bij betrokken of bewolkte lucht hebben mede groote afwijkingen van den algemeenen regel plaats. Door Mendele�f zijn de waarnemingen van Glaisher aan eene nadere berekening onderworpen, waardoor hij de uitkomst verkrijgt

		\') Ity deze luchtreis stegen Glaisher en Coxwell lot eene grootere boogte op dan bier is opgegeven, docb deze is niet juist bekend. Waarschijnlijk zelfs tot 10698 meters. Op eene boogte van omstreeks «500 meters kon.Glaishek moeieiyk zien; liij 08-21 meters boogte onder- vond liij moeieiykbeld om de Instrumenten af te lezen. Tusscben 7325 en 8840 meters viel b\|\| in flauwte, zoodat hij den stand der instrumenten niet meer kon aflezen. De ballon steeg intusschen hooger en booger en, bij eene waarschijnlijke boogte van 10668 meters (35000 Engelscbe voeten) verloor Coxwell bet gebruik zijner banden. Hij opende toen ecbter de klep, om gas uit te laten, door bet koord tusscben de tanden te nemen. Op omstreeks 8800 meters begon Glaisher weder te herstellen en, na tot 7620 meters gedaald te zijn, hervatte bij zijne waarnemingen. Op de boogte van 8000 meters, was de temperatuur tot 20.3 graden beneden het vriespunt gedaald; de barome- ter teekende 217,8 millimeters, op 9143 meters boogte, dat is, de drukking van den dampkring was tot op ��n derde van de gewone verminderd. Onder zulk eene geringe lucbtdrukking, worden bet aangezichten de banden der luchtreizigers donkerblauw. � Bij de merkwaardige luchtreis, den 17 April 1875 door Sivel, Crou�-Spi.velli en Tissandrier ondernomen, werden de beide eerstede slachtoffers, daar zy wegens gebrek aan lucht, door de groote verljling, ontkwamen.

-ocr page 207-



		l84 DE DAMPKRING. dat de afneming der temperatuur in het algemeen evenredig is aan die der luchtdrukking. De onderzoekingen, van Dk. Prestel te Enden, hebben geleerd, dat in de onderste luchtlagen, op weinige meters boven de oppervlakte van den grond, doorgaans eene geringe toeneming der temperatuur met de hoogte plaats heeft. In de bergachtige streken gebeurt het niet zelden, dat de door afkoeling aan de bergwanden verdichte lucht, naar het dal stroomt en aldaar eene sterke afkoeling plaats heeft. Hierdoor gebeurt het niet zelden dat b. v. de wijnstokken in de dalen bevriezen, terwijl zjj, op grootere hoogte, langs de berghellingen, ongedeerd blijven.

		Waar men zich op aarde moge bevinden, overal heerscht, zelfs inden zomer, op eene zekere hoogte boven de oppervlakte eene temperatuur waar een thermometer 0° zou aanwijzen. Boven die grens zal dus het ijs of de sneeuw niet smelten. � De bergtoppen, die zich hooger verheffen, zullen dus met eeuwigdurende sneeuw bedekt zijn, want, wat beneden als regen valt, is, op die hoogten, meestal sneeuw. Men moet echter in verschillende streken tot onderscheidene hoogten opklimmen om zooda- nige lage temperatuur aan te treffen; onder den evenaar hooger dan in de gematigde streken en hier weder hooger dan in de koude gewesten. Alle punten waar de sneeuw, zelfs in den zomer, niet meer smelt, lig- gen in een gebogen vlak, dat, tusschen de keerkringen, het hoogst bo- ven de oppervlakte der aarde ligt en allengs naar de gematigde en koude streken afdaalt, totdat het in de laatstgenoemde den grond bereikt. Bo- ven dit vlak valt er meer, beneden minder sneeuw, dan er in den zomer wegsmelt. De gestippelde lijn, in de figuur op pag. 161 geeft eene door- snede van den gemiddelden loop van dit vlak op de oppervlakte der aarde. Dit vlak wordt de gemiddelde grens der eeuwigdurende sneeuw of kortweg de sneeuwgrens genoemd. Het heeft, ten naastenbij, eene ellipso�dische of afgeplat bolvormige gedaante. Daar de afplatting daarvan echter grooter, dan die der aarde is, snijdt dit vlak de aardoppervlakte, in de nabijheid der beide poolcirkels. Deze doorsnijdingen worden de sneeuwlijnen genoemd. De hoogte der sneeuwgrens op de bergen, wordt grootendeels door de hoe- grootheid en den duur der zomerwarmte bepaald, in verhouding tot de hoeveelheid sneeuw, die in den winter valt Staan op eene zekere hoogte, deze beide zoodanig tot elkander, dat de eerste juist toereikend is, om de gevallene sneeuw te smelten, dan is ook aldaar de sneeuwgrens. De hoogte dezer grens is aan de zon- en schaduwzijde der gebergten verschillend: op gebergten aan de kusten, is de sneeuwgrens in het algemeen lager

-ocr page 208-

185

DE DAMPKRING

dan op die, welke meer in het binnenste der vaste landen gelegen zgn:
want op de eerste is de lucht vochtiger, er valt meer sneeuw en de
zomers zijn koeler, dan op de laatste. Daarom wordt eene laagste, hoogste
en gemiddelde sneeuwgrens onderscheiden.

De volgende tafel bevat de hoogte der onderste sneeuwgrens op ver-
schillende gedeelten der aarde:

Onderste grens

der
eeuwige sneeuw.

NAMEN.

Zuidwestpunt van Spitsbergen .
Noordelijk Groenland ....
Noordkaap (Noorwegen)....

Sulitelma (Lapland).....

Oster-J�kul (IJsland) ....
Folgefonden (Noorwegen). . . .

Kamschatka........

Alta� �.........

Alpen..........

Elbrus (Kaukasus)......

Pyrene�n.........

Ararat..........

Etna .........

Sierra-Nevada.......

Himdlaija (noordelijke helling) .

» zuidelijke » . .

Mexico (Popocatepetl).....

Abyssini�.........

Sierra-Nevada-de-Merida . . .
Cordilleras van Quito.....

» » Chili.....

Portillo en Peuquenes (Chili) . .
Andes (aan de kusten van Chili)
Straat van Magellaan.....

78° N.

0 meters.


75	»	715	»
71	»	715	»
67	»	1169	»
65	»	936	»
60	»	1560	»
57	»	1600	>
50	»	2144	»
46	»	2708	»
43	»	3373	»
43	»	2728	»
40	»	4433	»
37\'/	i »	2900	»
37	»	3410	»
31	»	4190	»
30	»	3920	»
19	»	4500	»
13	»	4287	»
8	»	4550	»
0		4824	»
15	z.	4853	»
33	»	4488	»
42	»	1832	»
54	»	1130	»

Wij zien hieruit dat de hoogte der sneeuwgrens, in het algemeen, van
de poolstreken naar den evenaar toeneemt, maar dat de ligging der ge-
bergten, en vooral hun afstand van den oceaan, daarop eenen grooten
invloed uitoefenen.

De hoogte der sneeuwgrens verandert ook met de jaargetyden, zooals

-ocr page 209-

186

DE DAMPKRING.

uit de volgende opgaven blijkt; bovendien ligt zij, in koele zomers, la-
ger dan in warme. Volgens de onderzoekingen van H. v. Schlagintweit-
Sakunlunski is die hoogte en de gemiddelde temperatuur in:

Kora-
Korum.

Gemiddeld.

Himdlaya-gebergte.

Kuen-lun.

MAANDEN.

Zuidzyde

Noordzijde.

Gemiddeld.


	boogte. temp.
	m
	2730 3°,3
	3800 4°,4
	4880 7°,2
	4270 1°,7


	boogte	temp.
	m.
	2520	0°,0
	4270 1",7
	5180 6°,1
	4720 -	-0°,5


	boogte.	temp.
	m.
	2440 -	- 2°,2
	4575	0°,0
	5640 4- 6°,1
	5600-	-3°,9

boogte. temp.

1980 0°,0
3660 4°,4
4575 8°,3
3660 4°,4

Dec, Jan., Febr..
Maart, April, Mei
Juni, Juli, Aug. .
Sept., Oct., Nov..

Ofschoon deze opgaven, waarschijnlijk, tengevolge van verdere onder-
zoekingen en waarnemingen, eenige wijzigingen zullen ondergaan, ziet
men daaruit duidelijk de verandering van de hoogte der sneeuwgrens in
de jaargetijden, en het verschil aan de zon- en schaduwzijde in het
Himilaija-gebergte.

§49.

Wanneer de dampkringslucht, door eenige oorzaak, in beweging wordt
gebracht, en van de eene plaats naar de andere vloeit, dan neemt men
dezen stroom als witul waar. De beweging der lucht geschiedt: zooals wij
reeds pag. 121 zagen, niet altijd in eene horizontale richting, er komen
op- en neerdalende luchtstroomen voor, die wij later (§ 50) zullen be-
schouwen. Bij den wind komen voornamelijk drie zaken in aanmerking:
namelijk zijne richting, snelheid en de drukking, die hij op de voorwer-
pen uitoefent, die hij ontmoet.

Om de richting van den wind waar te nemen, bedient men zich van
windvanen, op torens en huizen geplaatst. De inrichting daarvan is alge-
meen bekend en men vindt ze overal, doch zeer vele zijn voor haar doel
ongeschikt. Daarom willen wij hier op de voornaamste vereischten daar-
van opmerkzaam maken: vooreerst moet eene windvaan gemakkelijk
kunnen draaien, om, zelfs bij zwakken wind, de richting van den lucht-
stroom aan te duiden. � Ten tweede, moet de stang, waarop de wind-
vaan rust, sterk zijn en volkomen loodrecht staan. Is aan dit tweede ver-
eischte niet voldaan, dan heeft de vaan steeds eene neiging om zoodani-
gen stand aan te nemen, dat het zwaarder deel het meest naar beneden

-ocr page 210-



		187
		DE DAMPKRING.


		hangt; er is dan eene groote windkracht noodig, om haar uit dien stand te brengen. � Ten derde moet de windvaan zoover boven ahe omrin- gende voorwerpen uitsteken, dat men verzekerd is dat de heerschende luchtstroom daarlangs vloeit, en niet, door andere voorwerpen, is terug- gekaatst ; voorts is het wenschelijk dat het zwaartepunt in de draaiings- as gelegen is. � Zelfs de richting der zwakste winden kan nog, aan die van den rook, die uit hooge schoorsteenen opstijgt, worden waar- genomen. De richting, waarin de wolken drijven, komt altijd volkomen overeen met die van den luchtstroom, waarin zij zich bevinden, doch, daar het niet zelden gebeurt, dat de luchtstroomen, op eene groote hoogte, eene andere, ja zelfs eene tegenovergestelde richting hebben, dan, die nabij de oppervlakte van de aarde, zou dit aanleiding tot misverstand kunnen geven. Men zegt wel eens, dat eene bui tegen den wind indrijft; dit is echter niet mogelijk: indien eene wolk in eene andere richting drijft, dan die van den wind, aan de oppervlakte van den grond, dan duidt dit al- leen aan, dat de richting des luchtstrooms, op de hoogte, waar de wolk drijft, anders is, dan nabij de oppervlakte der aarde. Het gebeurt ook niet zelden, dat wolken, die schijnbaar op dezelfde hoogte drijven, in verschillende richtingen voortgaan. Hieruit kan men afleiden, dat er som- tijds twee of meer luchtstroomen die in verschillende richtingen voort- gaan, boven elkander aanwezig zijn. Men is gewoon de richting van den wind aan te duiden door den naam der streek van den gezichteinder, van waar de wind komt. Van de vier hoofdstreken: Noord, Oost, Zuid en West, uitgaande, verdeelt men den hoek, tusschen twee opeenvolgende hoofdstreken, in vier gelijke dee- len, zoodat men langs den geheelen omtrek van den horizon, zestien windstreken telt. Daar de namen der winden met verschillende letters beginnen, is men gewoon om, kortheidshalve, slechts de eerste letters van die namen te gebruiken. Wanneer wij, van het Noorden uitgaande, door het Oosten, Zuiden en Westen, weder naar het Noorden omgaan, dan komen de zestien windstreken in de volgende orde te staan: W, nno, NO, ono, O, ozo, ZO, zzo, E, zzw, ZW, wzw, W, wnw, NW, nnw, W. Men ziet hieruit, dat de benaming der windrichtingen, die niet tot de vier hoofdrichtingen behooren, uit die der hoofdrichtingen worden samengesteld, zoodanig dat Noord en Zuid, steeds v��r_j Oost of West wordt genoemd. Zoo is de benaming der streek, die juist tusschen het Noorden en Oosten ligt, Noord-oost; voor die, tusschen het Zuiden en Oosten, ZO. enz. De namen der streken, die tusschen NO, ZO, ZW of

-ocr page 211-



		188
		DE DAMPKRING.


		NW en N, O, Z, en W liggen, worden op deze wijze samengesteld: b. v. NNO, ONO, OZO, ZZO, enz. De snelheid van den wind kan zeer verschillend zijn, en, naar mate deze grooter is, zal ook zijne sterkte, of de drukking, die hij op de licha- men, die hij ontmoet, uitoefent, grooter zijn; van het schier onmerkbaar zuchtje af, dat nauwelijks de bloemen op hare stengels doet wiegelen, kan de kracht daarvan tot een storm of orkaan aangroeien, die huizen omverwerpt, boomen ontwortelt en,in zijne vernielende vaart, zelfs stee- nen voortsleurt. De verschillende sterkten van den wind, worden, door bijzondere benamingen, aangeduid. Bij de zeelieden zijn die eigenaardig en naar de zeilen genoemd, die men, bij eene bepaalde sterkte van den wind, gemeenlijk voeren kan. Van de zwakste tot de sterkste opklimmende, komen zij in deze volgorde te staan: stilte, flauwe-koelte, labber-koelte, lichte bramzeils-koelte, bramzeils-koelte, stijve bramzeils- en marszeils-koelte, gereefde marszeils-koelte, dichtgereefde marszeils-koelte, onderzeils-koelte, ge- reefde onderzeils-koelte, storm, hevige storm en orkaan. Ofschoon deze be- namingen haren grond alleen in de ondervinding der zeelieden hebben, en de kracht van den wind dus slechts geschat is, geven zij echter eene geregelde opklimming van de kracht van den wind te kennen. Er bestaat echter een groot verschil in de zeilen, die men voeren kan, naar gelang van den koers, dien men wenscht te sturen, met betrek- king tot de windrichting. Dr. F. J. Stamkart heeft, in een uitvoerig en zeer nauwkeurig onderzoek, aangetoond, dat men, bij het schatten van de windkracht, steeds, in plaats van deze, de snelheid van den lucht- stroom schat, en heeft, door menigvuldige waarnemingen en berekenin- gen, de betrekking tusschen de eene en de andere trachten te bepalen. De opmerking, dat de rook, die uit hooge schoorsteenen opstijgt, en door den wind wordt medegevoerd, spoedig dezelfde snelheid als deze heeft, gaf hem aanleiding, om de snelheid van den wind, met vrij groote nauw- keurigheid, te bepalen en deze, zoowel met gelijktijdige schattingen van de windkracht op Zwanenburg (halfweg Amsterdam en Haarlem), als met vroegere bepalingen te vergelijken. Uit dit schoone onderzoek is o. a. gebleken, dat, indien men de winden, gelijk dit op Zwanenburg geschiedde, van stilte tot storm, door de getallen van 0 tot 10 onderscheidt, de snel- heden van den wind, naar de benamingen der zeelieden, de volgende zijn :

-ocr page 212-

DE DAMPKRING. 489


Scbattingsge-	Snelheid in meters	Benamingen
tallen.	per seconde	b\|) de zeelieden.
0	1,3	Stilte.
1	3,5	Flauwe koelte.
2	5,7	Labber-koelte.
3	7,9	Lichte Bramzeils-koelte.
4	10,2	Bramzeils-koelte.
5	12,4	Stijve Bramzeils- en Marszeils-koelte.
6	14,6	Gereefde Marszeils-koelte.
7	16,8	Dichtgereefde Marszeils-koelte.
8	19,0	Onderzeils-koelte.
9	21,2	Gereefde onderzeils-koelte.
10	23,4	Storm.

De kracht van den wind, of, de drukking, die hij tegen de voorwer-
pen uitoefent, die hij ontmoet, staat met de snelheid in het nauwste ver-
band. Men kan aannemen, dat deze kracht in reden is van de tweede
machten der snelheden: zoodat een luchtstroom die twee, drie, vierma-
len, enz. sneller is, dan eene andere, ook vier, negen, zestien, enz. malen
meer drukking uitoefent dan deze. Deze kracht hangt echter niet alleen
af van de snelheid van den wind, maar ook van de dichtheid der bewo-
gen lucht; en, daar deze weder van de drukking en de temperatuur af-
hangt, is het licht in te zien dat de juiste bepaling der windkracht aan
groote zwarigheden is onderworpen. Deze zwarigheden worden nog ver-
meerderd, door de omstandigheid, dat, bij het doen der waarnemingen,
de sterkte van den wind ieder oogenblik verandert. De drukking of
kracht, die de wind op de voorwerpen uitoefent, hangt bovendien van
den vorm daarvan af: langs voorwerpen met bolle oppervlakte glijdt de
luchtstroom af, is die daarentegen hol, dan heeft er opstuwing plaats.

De werktuigen, die dienen om de snelheid of de kracht van den
wind te bepalen, worden memometers, dat is windmeters, genoemd Ter
bepaling van de snelheid van den wind, bedient men zich meestal van den
anemometer van Whewell. Dit instrument bestaat uit eene loodrechte as,
die zeer gemakkelijk kan draaien. Aan het boveneinde daarvan, is een
rechthoekig, gelijkarmig kruis aangebracht, dat horizontaal ligt. Aan elk
uiteinde dezer armen is een holle, metalen, halve bol bevestigd, zoodat
de openingen loodrecht staan; zij zijn allen naar dezelfde zijde gericht,
zoodat er steeds ��n of twee in hunne holle zijde den wind opvangen.

-ocr page 213-



		490
		DE DAMPKRING.


		Zooals hiervoor vermeld is, zal dus, de door den wind uitgeoefende druk- king, in de holle oppervlakten grooter zijn, dan tegen de bolle, daarom gaan eerstgemelde in de richting van den wind mede, terwijl de bolle zijden bij de ronddraaiende beweging der as, tegen den wind indraaien. Aan het ondereinde der as is eene schroef zonder einde gesneden, in welker gangen de tanden van een rad grijpen. Bij iederen omgang van de as, gaat dit rad dus ��n tand vooruit. Op de as van dit rad is een rondsel, waarin weder de tanden van een tweede rad grijpen, terwijl de tanden van een derde rad grijpen in die van een rondsel, dat op de as van het tweede rad bevestigd is, enz.; zoodat men eene inrichting verkrijgt, overeen- komende met de telwerken der gasmeters, zoodat men lOtallen, lOOtallen, lOOOtallen enz. van omwentelingen der as kan aflezen. Door berekenin- gen en proeven heeft men gevonden, dat het middelpunt der halve bol- len zich, bij het omdraaien van het molentje, met eene snelheid beweegt, welke \'/₃ van die van den wind is: kent men derhalve de afstanden dier middelpunten, tot de draaiingsas, en het aantal omwentelingen, dat zij, in een bepaalden tijd, gedaan heeft, dan kan men daaruit de ge- middelde snelheid van den wind afleiden. Bij de anemometers van Osler, die de drukking van den wind aangeven, is aan de windvaan eene horizontale stang aangebracht, die gemakkelijk voor- en achterwaarts kan schuiven en wel zoodanig, dat zij tegenover de wind- vaan staat. Aan het uiteinde dezer stang, dat naar de zijde gekeerd is, vanwaar de wind komt, is eene loodrechte plaat, van eene bekende oppervlakte, bevestigd, zoodat deze altijd den wind opvangt. Wanneer de plaat door den wind achteruit wordt bewogen, worden daardoor eene of meer veeren gespannen. De kracht, die daartoe noodig is, wordt voor- af bepaald. Uit de grootte der verschuiving, die de stang ondergaat, leidt men de drukking van den wind af; zij wordt in kilogrammen op den vierkanten meter uitgedrukt. Beide soorten van anemometers zijn gewoonlijk zoo ingericht, dat de snelheid, of de drukking van den wind voortdurend worden opgeteekend. Indien men aanneemt, dat de drukking van den wind in reden van de tweede macht der snelheid is, en de beste gegevens gebruikt, die er aangaande de verhouding tusschen deze beide grootheden bestaan, dan kan het volgende tafeltje dienen, om de snelheid en kracht van verschil- lende winden te doen kennen. Ook hierbij is men gewoon om dewind- kracht te schatten en die schatting door een getal voor te stellen. In het volgende tafeltje is eene schatting in tien trappen aangenomen en de benamingen, in het dagelgksch leven gebruikelijk, zijn daarbij gesteld:

-ocr page 214-

DF. DAMHKRING. 191


		Snelheid	Drukking in
BENAMINGEN.	Schatting»*	in	kilogrammen
	getallen.	meters per	op den
		secunde.	D meters.
Stilte..........	0	0	0,0
	1	5	2,5
	2	10	10,0
	3	15	22,5
Stormachtig. �..,...	4	20	40,0
	5	25	62.5
	;	30	90,0
	7	35	122,5
	8	40	160,0
	9	45	202,5
	10	50	250,0

Ofschoon de bovenstaande tabel, voor onze streken, volgens de beste
gegevens, is opgemaakt, mag echter niet onvermeld blijven, dat er wel
enkele malen grootere snelheden en winddrukkingen zijn waargenomen,
dan die, welke hierin voorkomen; bij een storm, die van 10 op 11 Sep-
tember 1876 te Sydney heeft gewoed, had de wind gedurende 1 tot 2
minuten, eene snelheid van 68,33 meters per secunde, waarbij hij eene
drukking van 571 kilogrammen op den D meter uitoefende, volgens de
aanwijzingen van den anemometer.

Het is gemakkelijk in te zien, dat de richting en kracht van den
wind, door plaatselijke oorzaken, aanmerkelijk kan gewijzigd worden. De
aardoppervlakte en de voorwerpen, die zich daarop bevinden, oefenen nl.
een aanzienlijken weerstand uit op de lucht, die daarlangs stroomt. Dit
is voornamelijk in bergachtige landen het geval: de wind volgt hier veelal
de richting der dalen en vertoont zich, op nabijgelegen plaatsen, dik-
wijls met een zeer verschillende richting en kracht. In nauwe bergklo-
ven wordt de luchtstroom dikwijls sterk samengedrukt en kan daar-
door tot een hevigen storm aangroeien. In andere, laag gelegen streken,
van een bergachtig land, is daarentegen de windsterkte doorgaans gering.
Op zee en in de vlakten is de weerstand der lucht geringer, zoodat de
winden hier eene grootere snelheid en regelmatigheid verkrijgen. Zoo
hebben b. v., in ons land, de oosten* en zuidoostenwinden aanmerkelijk

-ocr page 215-



		192
		DF. DAMPKRINO.

		minder kracht, dan de westen- en noordwesten-winden, daar de eersten door den weerstand, die het land oplevert, aanmerkelijk worden verzwakt terwijl de laatsten vrijelijk van de Noordzee kunnen toevloeien. Hoe verder men zich van de aardoppervlakte verwijdert, des te vrijer zal de beweging der lucht zijn, en des te grooter ook de snelheid van den wind. Dikwijls nemen wij waar, dat de wolken zich met eene vrij groote snelheid bewegen, terwijl het aan de oppervlakte der aarde volkomen stil is. Op hooge bergtoppen neemt men dikwijls sterke win- den waar. De luchtballons doen hunne reizen meestal met eene snelheid, die overeenkomt met die van een storm, terwijl de wind, aan de opper- vlakte der aarde, veel zwakker is. Tijdens het beleg van Parijs in 1870 vertrok eene luchtballon, waarin zich de heeren Rollier en Deschamps bevonden, op den 24""¹ November, des nachts te half 12 ure van daar; zij dreef terstond naar het Noorden en daarna boven de zee. Toen de ballon weder boven het land was gekomen had hij eene oostelijke rich- ting aangenomen. De nederdaling gesehiedde op eene eenzame, met sneeuw bedekte vlakte, te 4 ure des namiddags van den volgenden dag, en het bleek toen, dat de luchtreizigers in de nabijheid van Christiania waren aangekomen. Zij hadden dus de reis met een gemiddelde snelheid van minstens 54 meters per seconde afgelegd, welke die van vele orkanen overtreft. � Ook bij een geringer verschil in hoogte, vertoont zich een onderscheid in de kracht van den wind. Niet zelden gebeurt het, dat de bovenste zeilen van een schip, door den wind gespannen worden, terwijl de onderste slap hangen. §50. Ofschoon er vele oorzaken, voor het ontstaan der winden zijn, moet de ongelijke verwarming van de oppervlakte der aarde, als de meest algemeen en voornaamste beschouwd worden. Ten einde het ontstaan der winden in het algemeen, op te helderen, zullen wij de wijze nagaan, waarop de land- en zeewinden, op de eilanden der warme aardstreken, hunnenoor- sprong nemen, dewijl dit een der eenvoudigste voorbeelden is en wij daaruit vervolgens het ontstaan der regelmatige en veranderlijke win- den kunnen afleiden. Even als alle lichamen, zet zich ook de lucht door verwarming uit en trekt zich, bij afkoeling, te zamen. Bij de uitzetting wordt zij soorte- lijk lichter, dan de overige lucht, en stijgt daarom naar boven; bij de afkoeling heeft het tegenovergestelde plaats. Wordt dus eenig gedeelte van de oppervlakte der aarde sterker dan de omringende streken, verwarmd,

-ocr page 216-



		\\

		DE DAMPKRING. 193 dan zet zich de lucht, boven die plaats, uit, wordt soortelijk lichter en stijgt naar boven, terwijl hare plaats weder door koudere lucht wordt ingenomen, die van onder, nabij de oppervlakte, van alle zijden toe- stroomt. Die opstijging is zelden, of nooit loodrecht, maar schier altijd met eene zijdelingsche verplaatsing vergezeld, omdat de lucht bovendien bijna altijd min of meer in beweging is. In den winter kunnen wij het ontstaan van luchtstroomen door ver- warming, in het klein, in onze verwarmde vertrekken waarnemen. De lucht, die met de warme kachel in aanraking is, stijgt naar boven, en de koude iucht stroomt langs den grond toe, om hare plaats in te ne- men. De opgestegen lucht verbreidt zich, onder het opstijgen, en koelt aan den zolder, de muren en vooral aan de vensters af: van daar dat het ons veelal toeschijnt, alsof de ramen tochten. Na deze afkoeling daalt de lucht weder naar beneden, stroomt opnieuw langs den grond naar de kachel, enz. � Op eene andere wijze kunnen wij des winters nog het bestaan van luchtstroomen waarnemen, indien wij de deur van een verwarmd vertrek, dat met eene andere, niet verwarmde ruimte, gemeenschap heeft, bijv. ��n of twee handbreedten, openen: de warme lucht, die steeds het hoogste gedeelte van een vertrek inneemt, stroomt dan, door het bovenste gedeelte der opening, naar buiten; terwijl de koude lucht, door het onderste gedeelte, naar binnen dringt. Men erkent de richting dezer beide luchtstroomen aanstonds, indien men eene bran- dende kaars in de opening houdt: in het bovenste gedeelte gaat de vlam buitenwaarts, in het onderste integendeel naar binnen; terwijl er, om- streeks ter halver hoogte, eene plaats is, waar de beide stroomen in evenwicht zijn, zoodat de kaars daar rustig brandt. Passen wij dit toe op de luchtstroomen, die, ten gevolge van de verwar- ming der aarde door de zon, moeten ontstaan, en nemen wij tot voorbeeld een eiland, in de warme gewesten gelegen, waar de meeste verschijnselen in den dampkring eene groote regelmatigheid hebben: de temperatuur van het land stijgt, gedurende den dag, sterker, dan die der zee, omdat het eene mindere warmte-capaciteit bezit, en de zonnestralen minder diep indringen, dan in het water. De lucht wordt dus, boven het land, meer uitgezet en rijst naar boven; gedurende het opstijgen koelt zij echter langzamerhand af, vermengt zich met de koudere bovenlucht en verbreidt zich naar alle zijden. Door dat oprijzen der lucht, boven het land, wordt het evenwicht verbroken en er moet dus een toevoer van de zeezijde plaats hebben. Die toestrooming, langs de oppervlakte, is de zeewind. Deze waait, gedurende den dag, en matigt de hitte. De zeewind is het sterkst in de nabijheid der kusten, en neemt, meer binnenslands, langzamerhand 13

-ocr page 217-



		194
		DE DAMPKRING

		in kracht af, of liever: hij wordt daar, aan de oppervlakte, minder merk- baar, omdat hij, door over het land te strijken, allengs verwarmd wordt, en opstijgt. � Na zonsondergang heeft het tegendeel plaats: het land be- koelt namelijk sneller, dan het water; de lucht wordt, boven het land, dichter en vloeit, naar de zeezijde, terug. Aldus ontstaat, bij nacht, de landwind. Het is licht in te zien, dat de zon gedurende eenigen tijd het land moet verwarmd hebben, voordat de opstijgende stroom tot stand komt, en dus ook de zeewind een aanvang neemt. Daarom begint die ook, eerst eenige uren na zons-opgang te waaien en duurt, tot omstreeks zons- ondergang, voort; daarna ontstaat er eene stilte, waarop de landwind volgt, die gewoonlijk tot \'s morgens aanhoudt. Uit het voorgaande ziet men, dat de winden voornamelijk op twee wijzen ontstaan: in het eene geval stroomt de lucht naar de plaats toe, die verwarmd is; in het andere stroomt zij van de plaats af, die afgekoeld is. In het eerste geval zegt men, dat zij door aspiratie, in het tweede, dat zij door impulsie ontstaan. Het is licht in te zien, dat niet alleen in eene dagelijksche periode en op eene beperkte ruimte, zooals een eiland in de tropische gewesten, maar ook op grootere schaal, bij verwarming of afkoeling van een eenigs- zins uitgebreid gedeelte der aardoppervlakte, luchtstroomen moeten ont- staan. In vele\' gevallen, zal de kracht dezer stroomen afhangen van de grootte der verwarming of afkoeling en van de uitgestrektheid der streek, waar die plaats heeft. � Er zijn echter nog andere omstandigheden, waaronder luchtstroomen, en wel van zeer groote snelheid, kunnen ont- staan. Wij komen daarop later terug, bij de behandeling der stormen en orkanen. (§ 54). Indien, door eenige oorzaak, eene sterke verwarming of afkoeling ontstaat, dan zal deze zich door den barometerstand kenbaar maken. In het eerste geval zal deze dalen, in het tweede rijzen. Van de plaats, waar een maximum van luchtdrukking is, zal de lucht in alle richtingen wegstroomen. Rondom de plaats van het maximum, bestaat eene reeks van isobaren (pag. 159) van lageren barometerstand. De richting van den lucht- stroom zal dus omstreeks loodrecht op de richting.der isobaren zijn. In- dien er, omgekeerd, in eenige streek een minimum der luchtdrukking bestaat, dan kan men daar rondom eene reeks van isobaren trekken, van hoogeien barometerstand. De lucht zal, van alle zijden, naar de plaats van het minimum toestroomen, en wel omstreeks van die streken, waar hoogere barometerstanden heerschen, naar de streek, waar zij lager is. Het afstroomen der lucht van een maximum en het toestroomen naar een minimum heeft echter niet loodrecht op de richting der isobaren plaats, ten

-ocr page 218-



		195
		DE DAMPKRING.


		gevolge van de dagelijksche omwenteling der aarde. Liggen de isobaren _zeer nabij elkander, dan toont dit aan, dat er, op een kleinen afstand, een groot verschil in luchtdrukking is; de toe- of afstrooming der lucht zal dan zeer snel geschieden en de wind dus sterk zijn. Liggen de iso- baren ver van elkander, dan zal de toe- of afvloeiing langzamer zijn en de windkracht ook geringer. Om die verschillende toestanden in getal- len voor te stellen, heeft men den Gradi�nt ingevoerd, waardoor men het barometerverschil \' (of verval), over eene bepaalde lengte uitdrukt, lood- recht op de richting der isobaren; dat is: het verschil in barometerstand, op een afstand van ��ne Duitsche Geographische mijl. §51. Op de zee�n, tusschen de keerkringen, wordt een vrij bestendige wind waargenomen, dien men de Passaat of Oost-passaatwind noemt. Deze strekt zich, tot omstreeks 25 graden benoorden en bezuiden den evenaar uit. Deze grenzen verplaatsen zich echter eenigszins in de verschillende jaargetijden, zoodat zij, gedurende onzen zomer, iets meer noordwaarts gelegen zijn dan in den winter. In het algemeen is deze wind, benoor- den den evenaar, bijna noord-oostelijk; daar bezuiden bijna zuidoostelijk, waarom men de eerste ook wel Noordoost; en de tweede Zuidoost-passaat noemt. Ter plaatse, waar deze luchtstroomen aan elkander zouden gren- zen, vindt men eene streek, even benoorden den evenaar, waar meestal windstilte heerscht, en die men daarom den Stiltegordel noemt, ofschoon de stilten door veranderlijke winden, stormenen onweersbuien, van zware regens vergezeld, worden afgewisseld. In de gematigde streken van het noordelijk halfrond zijn de zuid- westen winden de heerschende, terwijl in die van het zuidelijk halfrond de noordwesten winden de overhand hebben. "Waar de noordoost-passaat aan het gebied der zuidwesten winden grenst, vindt men mede eene streek van stilten, veranderlijke winden en sterke regens; even zoo heeft de polaire grens der zuidoost-passaat eene dergelijke streek. De eerste noemt men de Stiltegordel van den Kreefis-keerkring, terwijl men de tweede naar den Steenboks-keerkring heeft genoemd, omdat beide niet ver van de genoemde cirkels zijn gelegen. Op andere plaatsen komen nog winden voor, die van dezen algemeenen regel afwijken, doch de zoo even opgege- ven verbreiding der winden kan als de voornaamste beschouwd worden. Zij is op de kaart N°. VI voorgesteld. Wij moeten thans de oorzaken trachten op te sporen, waardoor de winden, in het algemeen, aldus over de oppervlakte der aarde verdeeld

-ocr page 219-



		196 DE DAMPKRING. zijn en aantoonen, dat deze verdeeling een noodzakelijk gevolg is van de wijze, waarop de aarde door de zon wordt verwarmd. Bij de verklaring van het ontstaan der land-en zeewinden (pag. 193), zagen wij, dat er, wanneer eene streek door de zon verwarmd wordt, een stroom van verwarmde lucht is, die, meestal in eene schuine richting, op - stijgt, en een van koude lucht, aan de oppervlakte, die de plaats der opgeste- gene inneemt en het verbroken evenwicht herstelt. Dewijl nu de aarde, tusschen de keerkringen, meer dan elders verwarmd wordt, zal daar verwarmde lucht opstijgen, terwijl er twee andere stroomen, van koude lucht, de eene van het Noorden, de andere van het Zuiden, aan de op- pervlakte zullen toevloeien, om de plaats der opgestegen lucht weder in te nemen. Op deze wijze moeten er, aan de oppervlakte, twee stroo- men of passaten ontstaan, waarvan de eene uit het Noorden, de andere uit het Zuiden, naar den evenaar, stroomt. Op de grens, waar deze beide elkander ontmoeten, kunnen hunne bewegingen hetzij elkander allengs ver- nietigen en stilte doen ontstaan, of door hunnen wederzijdschen aan- drang, stormen en veranderlijke winden verwekken. De verwarmde lucht, die tusschen de keerkringen is opgestegen, zal, op eene zekere hoogte gekomen, zich noord- en zuidwaarts uitbreiden en, in de noordelijke ge- matigde streken nederdalende, een zuidenwind doen ontstaan, in de zui- delijke daarentegen een noordenwind. Deze verklaring komt niet geheel met de waargenomen verschijnse- len, zooals wij die zoo even opgaven, overeen; doch wij hebben hier stil- zwijgend ondersteld, dat de aarde in rust is, en geene dagelijksche wen- teling om hare as volbrengt. Geven wij echter acht, op den invloed, dien de aswenteling op de onderscheidene luchtstroomen uitoefent, en hoe hunne richting daardoor gewijzigd wordt, dan zullen wij zien, dat de voornaam- ste verschijnselen, die wij bij de winden opmerkten, zich voldoende laten verklaren. � Bij de behandeling van het ontstaan der zeestroomen (pag. 134), zagen wij reeds, dat, door de dagelijksche beweging der aarde, elk punt harer oppervlakte een cirkel beschrijft, en dat de omtrek daarvan des te grooter is, naarmate dat punt nader bij den evenaar ligt: zoodat elk punt van den evenaar den grootsten cirkel be- schrijft. De aarde voert, bij hare aswenteling, den dampkring met zich mede. Wanneer nu een gedeelte van dien dampkring op eenmaal werd verplaatst, b. v. van het midden van Europa naar den evenaar, dat is naar eene plaats, die sneller omwentelt, dan zou deze lucht zich langza- mer oostwaarts bewegen, dan de voorwerpen, onder den evenaar, en, ten aanzien van die voorwerpen, achter blijven. Dewijl de aarde van het Westen naar het Oosten wentelt, zouden de voorwerpen, onder deneve-

-ocr page 220-



		197
		DE DAMPKRING.

		naar, het verplaatste gedeelte des dampkrings doorklieven of met hunnen oostkant daartegen botsen en het zou zijn, alsof er een oostenwind waaide. Zien wij nu, wat er zal gebeuren, indien een luchtstroom uit de gematigde gewesten van het noordelijk halfrond, naar den evenaar stroomt. De lucht van dezen stroom heeft aanvankelijk de omwente. lingssnelheid van de plaats, waar de wind is ontstaan; naarmate zij verder zuidwaarts komt, ontmoet zij voorwerpen, die, in hunne dage- hjksche omwenteling, een grooter cirkel beschrijven en dus sneller oost- waarts gaan. Deze voorwerpen doorklieven dus met hunne oostkanten den uit het Noorden komenden stroom, waarom het schijnt alsof de luchtstroom uit het noord-oosten komt. De lucht die dus, in het noordelijk halfrond, langs de oppervlakte der zee toestroomt, om de lucht te ver- vangen, die omstreeks den evenaar opgestegen is, is aanvankelijk een noor- delijke stroom, doch wordt oostelijker, naarmate hij tot den evenaar na- dert. Aldus ontstaat de Noordoost-passaat. Voor het zuidelijk halfrond geldt dezelfde redeneering, doch met eenige verandering in de namen der hemelstreken: de stroom, die hier noordwaarts naar den evenaar gaat, ontmoet voorwerpen, die sneller oostwaarts gaan dan hij zelf en daardoor ontstaat op een zekeren afstand, ten zuiden van den evenaar, een zuidoosten wind, of de Zuidoost-passaat. Het heerschen van zuidwesten winden, in de noordelijke en van noordwesten winden, in de zuidelijke gematigde streken, wordt gemak- kelijk verklaard: de verwarmde lucht, die omstreeks den evenaar is op- gestegen, vloeit, in de hoogere streken van den dampkring, noord- en zuidwaarts af en, dewijl zij allengs afkoelt, daalt zij neder en bereikt weder de oppervlakte der aarde, in de gematigde gewesten. Die stroom zou ons dus, als een zuidelijke stroom, moeten voorkomen; doch daar hij van den evenaar komt, heeft hij eene grootere omwentelings-snelheid, dan de voorwerpen, die hij ontmoet en streeft deze dus tevens oostwaarts voorbij; dat is: hij treft, terwijl hij van het Zuiden komt, tevens te- gen de westzijde der voorwerpen en vertoont zich, als een zuidwesten wind. In de zuidelijke gematigde streken zal evenzoo, de naar het Zui- den afvloeiende stroom niet als een zuivere noordenwind verschijnen, maar als een noordwesten wind. In de passaatstreken bevinden deze beide stroomen zich meestal boven elkander, zooals door vele feiten bewezen wordt: op den top der Piek van Teneriffe, vindt men, op eene hoogte van 3600 meters, b. v. veelal wes- ten of zuidwesten winden, terwijl beneden de passaat regelmatig waait. Hetzelfde heett plaats op den top van den vulkaan Mauna-Loa (pag. 66), een berg van 4194 meters hoogte, op een der Sandwichs-eilanden. De

-ocr page 221-

-ocr page 222-



		198
		DE DAMPKRING.

		beroemde Engelsche luchtreiziger Green, vond, op eene hoogte, die nooit meer dan 3000 meters bedroeg, steeds een westelijken of zuidwestelij ken luchtstroom. Op 275 luchtreizen, is hem geene enkele uitzondering op dezen regel voorgekomen. � Ook op andere breedten, zooals te Makestown in Schotland en te Brussel, is de richting, waarin de veder- en schaap- jeswolken (§ 56) � die steeds eene zeergroote hoogte bezitten � dryven, westelijker dan de windrichting, nabij de oppervlakte der aarde: zij drijven nagenoeg west, terwijl de gemiddelde windrichting aldaar om- streeks zuidwest is. � De asch, die bij vulkanische uitbarstingen in de keerkringslanden, zeer hoog is opgeworpen, werd meermalen, door den bovensten luchtstroom in eene geheel andere richting medegevoerd, dan die, van den beneden wind. Terwijl b. v. op het eiland Barbados, aan de oostzijde der Antillen gelegen, de gewone noordoost-passaat waaide, wa- ren de bewoners niet weinig verwonderd vulkanische asch te zien vallen; kort daarna vernam men dat deze asch uit den vulkaan gekomen was, die zich, op het ten westen liggende eiland St.-Vincmt, bevindt. De vulkaan had namelijk deze asch tot boven den passaat gedreven, zoodat zij in de streek der westelijke winden gekomen en door deze oostwaarts gevoerd was. � Kleine wolken, de dusgenoemde Passaat-wolkjes, bewe- gen zich, in de streken van den passaat, dikwijls tegen zijne richting in: een bewijs, dat ook de luchtstroom, waarin zij zich bevinden, eene tegen- gestelde richting heeft. � Een ander voorbeeld van tegengestelde stroo- men in den dampkring kwam op den 25 Februari 1835 voor: gedu- rende de uitbarsting van den vulkaan van Cosiquina, aan de zuidzijde van de Golf van Fonseca, in Guatimala, werd, vijf dagen lang, een zoo dichte aschkolom in de hoogte gedreven, dat men geen daglicht kon bemerken. De fijne aschdeeltjes werden opgestuwd tot de hoogte, waarop de zuid- westen wind heerschte en kort daarna vielen zij op de straten van King- ston op Jamaica, dat 160 geographische mijlen ten ONO van den vuur- berg ligt; zij waren dus in eene richting hierheen gekomen, die juist tegenovergesteld was aan die van den passaat. � De hoogste vulkaan der aarde, de Cotopaxi, op 1° Z. Br. in de Andes van Zuid-Amerika, ge- legen, drijft, uit zijn 5943 meters hoog gelegen krater, een rookkolom, die, tot eene hoogte van omstreeks 6500 meters, de richting van den heer- schenden Z. O. passaat volgt, maar zich dan plotseling ombuigt, om zich, in de tegenovergestelde richting te bewegen. � Uit den bekenden vuur- berg Merapi op Java, die eene hoogte van 2900 meters bezit, verheft zich, het geheele jaar door, eene rookkolom, die van het Zuidoosten naar het Noordwesten gericht is; ook in Januari, wanneer de richting van den wind, aan de oppervlakte der aarde, noordoostelijk is.

-ocr page 223-



		199
		DE DAMPKRING.

		Wij moeten hier nog opmerken, dat men zicli de streken, waar de passaten heerschen, niet zoodanig moet voorstellen, alsof daar volkomen bestendige noord- of zuid-oosten winden heerschen: want de richting ver- schilt, naarmate men meer tot den evenaar nadert en, ook in deze stre- ken, wordt de geregelde loop der winden somtijds door stormen afge- broken. � Volgens Brault zou men, rondom de Azoren, in den zomer, een stelsel van winden op den Noord-AUantischen oceaan hebben, die in spiraalvormige lijnen, omloopen.

		Uit het tot hiertoe behandelde, kunnen wij opmaken, dut, op onze breedten, in het noordelijk halfrond, twee hoofdrichtingen zijn, waarin de winden waaien: eene noordoostelijke of beginnende passaat, benevens eene zuidwestelijke, of nederdalende stroom. In het zuidelijk halfrond heeft men evenzoo een zuidoostelij ken en noordwestelijken stroom. Daar de eersten van de zijde der polen, de tweeden van dien des equators komen, is men gewoon ze polaire en equatoriale stroomen te noemen. In de gematigde streken liggen deze stroomen veelal niet boven, maar nevens elkander en hebben eene meer- dere of mindere uitgebreidheid. Hunne grenzen zijn meestal of door stilte, of door regen, sneeuw en veranderlijke winden gekenmerkt; terwijl die grenzen zich gedurig verplaatsen. Alle overige windrichtingen ontstaan, in de meeste gevallen, door de samenkomst van deze twee: treffen namelijk twee luchtstroomen, van eenigszins verschillende richtingen elkander, dan ontstaat daaruit ��n luchtstroom, waarvan de richting tusschen deze beide gelegen is. Verschillen die twee luchtstroomen in kracht, dan zal de nieuw ont- staande richting het meest overeenkomen met die, van den stroom, die de overhand heeft. Is, onder overigen; gelijke omstandigheden, de kracht der samentreffende luchtstroomen gelijk, dan zal de richting van den stroom juist tusschen die der samenstellende liggen, enz. Heerscht dus, op eene plaats, een zekere luchtstroom en voegt zich daarbij een andere, die langzamerhand in kracht toeneemt, dan zal ook de wind- richting allengs meer en meer tot die van den laatsten naderen, enein- delijk bijna geheel daarmede overeenkomen. De gedurige en schijnbaar zoo onregelmatige afwisselingen der wind- richtingen op onze breedten, moeten aan den voortdurenden strijd der beide bovengenoemde hoofdstroomen worden toegeschreven. De opvol- ging der verschillende windrichtingen geschiedt eehter met eene zekere regelmatigheid, zoodat de wind meerdere malen van het Noorden, door

-ocr page 224-



		200
		DE DAMPKRING.


		het Oosten, Zuiden en Westen, dan in de tegengestelde richting omloopt. De eerste wijze van omloopen noemt men: het ruimen; de tweede: het krimpen van den wind. Dit was reeds door Aristoieles, 350 jarenv. C. opgemerkt. � Ook Baco schreef in 1664: »Indien de wind zich in de richting draait, waarin de zon omloopt, dan keert hij veelal niet terug, of, indien dit gebeurt., dan is het slechts voor een korten tijd." � Die geregelde om- gang van den wind is echter eerst door Dove behoorlijk nagegaan en verklaard, en later door vele anderen bevestigd. Zij wordt de wet van Dove, of de wel der draaiing van den wind genoemd, en berust op de volgende beginselen: Wanneer, in het noordelijk halfrond, op onze breedte, een noorden- wind eenigen tijd aanhoudt, dan heeft die meer noordwaarts zijn oor- sprong genomen. De luchtdeeltjes, die bij ons aankomen, hebben eene mindere omwentelings-snelheid, dan de plaatsen, die zij achtereenvolgens bereiken, en schijnen dus, even als de passaat, eene noordoostelijke en oostelijke richting aan te nemen. Bij het aanhouden van dien wind kan hij echter niet geheel oost worden. Valt er nu, bij een heerschenden oostenwind, een zuidelijke of zuid-westelijke luchtstroom in, dan vereenigt zich deze met den oostelijken, eerst tot een zuidoostelijken en vervolgens tot een zuidelijken stroom. Doch, duurt ook de zuidelijke luchtstroom voort, dan komt er achtereenvolgens lucht aan, uit streken, die nader en nader bij den evenaar gelegen zijn. Deze bezitten eene grootere omwen- telings-snelheid en doen den wind naar het Westen draaien. Deze is dus een equatoriale stroom. Verbindt zich hiermede later weder een polaire stroom, dan ontstaat er achtereenvolgens weder een noordwesten- en noordenwind, enz. � Het gebeurt echter niet zelden, dat een westen- wind, na, door den invloed van een noordelijken wind, reeds eene gedeel- telijke draaiing volbracht te hebben, weder in kracht toeneemt; of wel dat de noordenwind afneemt, en, in dit geval, heeft er een teruggang van de windrichting plaats. Dit laatste geschiedt vooral bij minder be- stendig weder. Bij een geregelden gang gaat dus de wind, in de noor- delijke gematigde streken, in den tijd van ��n of meerdere dagen het kompas rond, en wel in dezelfde richting, waarin de wijzers van een horloge draaien. � Is de opvolging der luchtstroomen, in omgekeerde orde, als de hier voorgestelde, dan zal ook de wind in tegenovergestelden zin draaien. Door eene dergelijke redeneering kan men licht nagaan, dat de draaiingen van den wind, in het zuidelijk halfrond, in eene tegen- gestelde richting zullen plaats hebben De waarnemingen hebben dit ook bevestigd. Daar, in het noordelijk halfrond, de lucht van den equntorialen

-ocr page 225-



		201
		DE DAMPKRING.


		stroom, of den zuidwesten wind, om hare hoogere temperatuur, soortelijk lichter is, dan die van de polaire stroomen, begint het verdringen van de laatsten door de eersten, in de hoogere streken van den dampkring. Men erkent dit reeds aan de richting, waarin de wolkendrijven. Bijden overgang van den oosten- in den zuiden- en westen-wind verandert dus, in het algemeen, eerst de richting van de wolken, terwijl de wind- vanen, die nader bij de oppervlakte zijn, eerst later de verandering der windrichting aanduiden. Wordt integendeel de westenwind door een zwaarderen noord-oostelij ken verdrongen, dan geschiedt dit veelal het eer^t aan de oppervlakte; de windvanen toonen ons de verandering van de richting reeds aan, terwijl de wolken nog een tijd lang uit dezelfde streek drijven. Bij de groote bewegelijkheid van de dampkringslucht, kan men niet verwachten, de wet van de draaiing, bij elke wisseling van den wind, bevestigd te zien. De grens der twee hoofdstroomen schuift dikwijls heen en weder en de wind draait dus gedurig, dikwijls zelfs in tegen- gestelde richting. Meermalen wordt de geregelde opvolging der windrich- tingen, cok door plaatselijke winden, gestoord. De hiervoor behandelde wet is echter, door een groot aantal waarnemingen, volkomen bevestigd: volgens de onderzoekingen van den Hoogleeraar Buus Ballot, op 39-jarige waarnemingen gegrond, draait zich de wind, hier te lande, in ��n jaar, 12 of 13 malen meer in de richting N, 0, Z. W, dan in de tegengestelde. � Airij heeft de opmerking gemaakt, dat het getal omdraai- ingen van den wind, in die richting, in sommige jaren veel grooter is, dan in andere. Het schijnt zelfs dat daarin eene periode bestaat van ze- ven jaren. §52. Behalve de reeds vermelde passaten, heerschen er, tusschen de keerkrin- gen, nog andere regelmatige winden; die der Indische Zee worden Moesons genoemd (zie de kaart N°. VI.). Van den Steenboks-keerkring, tot op om- streeks 18° zuider-breedte heerscht nog de zuidoost-passaat, maar, van daar af, tot aan den evenaar, komen, van October tot April, noordwes- ten winden voor, terwijl, benoorden den equator, tegelijkertijd een noord- oosten wind heerscht. Daarentegen waait er, van April tot October, in de eerstgemelde streek, bezuiden den evenaar, een zuidoosten en, ten noorden daarvan, een zuidwesten wind. Deze opgave is slechts algemeen: want de genoemde winden worden, in de nabijheid der kusten, veelal gewijzigd. Tusschen twee opvolgende moesons, heerschen verander�jke

-ocr page 226-



		4 202 DE DAMPKRING. winden en stilten, die door zware donderbuien, stormen en orkanen wor- den afgebroken. Deze overgang noemt men de kentering; zij duurt omstreeks ��ne maand, of zes weken. De oorzaak der moesons moet, even als die der passaten en van de land- en zeewinden, in de ongelijke verwarming van het land en de zee, in den loop van het jaar gezocht worden en dus in den stand der zon, met betrekking tot deze beide. Het uitgestrekte vaste land van Azi�, in welks zuidelijke gedeelten de zon, gedurende eenigen tijd des jaars, in het toppunt komt, wordt, in den zomer, sterk verwarmd, en er ontstaat, boven een groot gedeelte daarvan, een opstijgende luchtstroom. Deze op- gestegen lucht wordt, voornamelijk van de zijde van den Indischen Oceaan aangevuld en de windrichting is daarom, gedurende de warmste maan- den, in het algemeen, naar de kusten gericht. � In de wintermaanden van het noordelijk halfrond, wanneer de zon bezuiden den evenaar staat, koelt deze groote landmassa sterker af, dan de zee; er ontstaat daar- door een nederdalende stroom, die aan de zuidzijde, of, in het algemeen, van de kusten, naar de zee vloeit. Bij Afrika heeft ditzelfde plaats : in een gedeelte des jaars strooml de lucht, van de zeezijde, naar het land; in \'het andere gedeelte daaren- tegen van het land naar de zee. Hier heeft dus hetzelfde, wat wij op de eilanden in de tropen-gewesten, bij de land- en zeewinden, dagelijks zagen gebeuren (pag. 193), op eene groote schaal, in eene jaarlijksche periode plaats. Even als de land- en zeewinden, strekken zich ook de moesons niet ver binnenslands uit, althans aan de oppervlakte, worden zij niet ver waargenomen, omdat zij weldra opstijgen. Aan de zeezijde strekken zij zich evenwel, tot op groote afstanden van de kusten uit, want, hetzij de lucht naar het land toestroomt, hetzij die, afgekoeld, naar zee stroomt, zij strijkt in beide gevallen langs de oppervlakte. De vorm der landen oefent eenen grooten invloed op de richting der moesons uit: op het noordelijk gedeelte der Roode Zee waaien, gedu- rende het grootste gedeelte des jaars, en vooral in den zomer, N. en NW. winden; op het zuidelijk gedeelte, in den zomer, ZW. en W.; in het overige gedeelte des jaars ZO. winden. � Voor-Indi�, heeft regelmatige ZW- en NO-moesons. De eerste heerscht in den zomer, de tweede in den winter. � Volgens Henry F. Blanford vormt de Himdlaya een bijna volkomen scheidsmuur voor de winden. De NO-moeson komt niet van het binnenste van Azi�, maar ontstaat boven de vlakten van lndi� zelf. � In de Chineesche Zee draait zich de ZW-moeson naar het Z en ZO, dat is: meer in de richting van het ten NW. liggende, vaste land. De N�- moeson draait zich integendeel naar het N. en NW., dewyl de koelere

-ocr page 227-



		203
		HE DAMPKRING.


		rucht nu naar het nabij gelegen Nieuw-Holland vloeit, boven hetwelk, bij zuidelijke afwijking der zon, even als boven Zuid-Amerika, een op- stijgende luchtstroom ontstaat. � Ook te Nagasaki in Japan zijn, vol- gens mijne onderzoekingen, zeer regelmatige afwisselingen in den loop des jaars op te merken, zoodat ook daar nog de moeson heerscht. � Wederkeerig oefenen de moesons op de opvolging der jaargetijden van de eilanden en schiereilanden der Indische zee eenen grooten invloed uit; want, terwijl men aan de eene zijde van een gebergte eenen voch- tigen zeewind heeft, met zware regenbuien (de kwade of natte moeson), heerscht er, aan de andere zijde, eene groote droogte, (de goede of droge moeson) en deze beide wisselen elkander omstreeks om het half jaar af. De winden op de Middellandsche zee ontstaan voornamelijk door het groote temperatuur-verschil, dat er, tusschen de zuidelijke landen van Europa, en het Moorden van Afrika (de Sahara en Lybische woestijn) be- staat. De lucht stroomt somtijds, met stormachtig geweld, uit het N. NO. of NW. naar de sterkst verwarmde streken toe. Deze winden dra- gen, in verschillende landen onderscheiden namen: op de Adriatische zee worden zij Bora; in Itali�, Tramontana; in Provence, Mistral genoemd. Zij hebben in het Zuiden van Europa, op de Middellandsche zee en in het Noorden van Afrika de overhand, vooral in den zomer. � In de woes- tijnen van Afrika en Arabi� heerscht deze toestroomende lucht in den zomer als een passaat.

		Van tijd tot tijd komt in de Afrikaansche en Arabische woestijnen een wind voor, die, om zijne verstikkende warmte, gevreesd wordt. De bewoners van Arabi� en de Sahara noemen hem Simoen of Samum; (dat bij de Arabieren vergif beteekent); in Egypte noemt men hem Chamsin (dat is vijftig), omdat deze wind gemeenlijk 50 dagen: name- lijk in Maart, April en Mei, voorkomt. Reeds voor de aankomst van dien wind vertoont zich, als zekere voorbode van den Samum, eene donkere stofwolk aan den horizon. Wanneer hij nadert, wordt de heldere hemel rood gekleurd door het stot en zand, dat hij met zich voert. De zon verliest haren glans en, bleeker dan de maan, werpt zij geene scha- duw meer. De lucht wordt eindelijk zoodanig door stof verduisterd, dat raen voorwerpen, op slechts weinige meters afstand, niet kan zien. Het groen der boomen schijnt verwelkt, de vogels zijn onrustig en de overige dieren dwalen, door angst bevangen, over de velden. De eigen- schappen, die men gemeenlijk aan den Samum toeschrijft � dat hij voor menschen en dieren doodelijk is � zijn overdreven: de schadelijke uit-

-ocr page 228-



		204
		DE DAMPKRING.

		werkselen van den Samum laten zich voldoende verklaren, uit zijne ver- stikkende hitte, die (zie pag. 178) tot 47°,4 in de schaduw kan stijgen, en het stof, dat hij medevoert. Er zijn, wel is waar, voorbeelden dat geheele karavanen, gedurende het heerschen van dezen wind in de \\voes- t\'yn zijn omgekomen � in 1805 werd eene karavaan van twee duizend menschen en achttien honderd kameelen onder het zand begraven; het leger van Cambijses kwam mede, naar het schijnt, door den Samum, in de woestijn om � doch zoo iets geschiedt alleen door een ongelukkigen samenloop van omstandigheden, want: behalve de verstikkende hitte en de vreeselijke zandwolken, is de droogte, bij het heerschen van den Sa- mum, zoo groot, dat zelfs het water, dat men in lederen zakken mede- voert, spoedig verdampt. De Harmattan, die aan de westkust van Afrika, bijzonder in de golf van Guinea, in de maanden Januari en Februari uit het NW. waait, heeft veel overeenkomst met den Samum. Hij is zeer droog, doch, daar hij over het Kong-gebergle heeft gestreken, is hij reeds eenigszins afgekoeld. In Spanje heerscht somtijds een warme wind, dien men Solano noemt en die waarschijnlijk op de vlakten van Andalusi� ontstaat. � Meer bekend is de Scirocco in Itali�; deze komt uit het Zuidoosten of Zuiden. Op Sicili� noemt men dezen wind den drogen Scirocco, of Vento del deserto, (wind der woestijn). Hij brengt groote hitte aan, en voert fijn zand mede, zoodat de zon � even als bij ons, bij zwaren veenrook � een rood aanzien heeft en haren glans mist. Hij ver- schroeit de wijnstokken en vruchtboomen. Op het vaste land van Itali� is de Scirocco niet zoo droog als op Sicili�. Deze wind heerscht somtijds over een groot gedeelte van Zuid-Itali�, zelfs tot Rome. Hij brengt een gevoel van groote afmatting te weeg, zoodat ieder zijn werk staakl. In Zwitserland heerscht nu en dan een warme, droge zuidenwind, die onder den naam van F�hn bekend is. Wanneer deze wind waait, dan betrekt de lucht en er heerscht eene zeer drukkende zwoelheid; daarbij stort de luchtstroom, dikwijls met vreeselijk geweld, in de dalen neder, vooral in die, welke in de richting van het N. naar het Z. gelegen zijn. In de huizen wordt het vuur, bij het naderen van den F�hn, gebluscht, om brand te voorkomen. Hij ontwortelt boomen en berooft huizen van hunne daken, indien men geene voorzorgen daartegen neemt, door ze met zware steenen te belasten; hevige onweders en aanhoudende regenbuien begeleiden hem dikwijls. Door zijne groote hitte doet hij in het voorjaar, in ��n etmaal, eene grootere hoeveelheid sneeuw en ijs op de hooge Alpentoppen smelten, dan de zon in 14 dagen; zoodat nietzel- den de bergstroomen tot eene groote hoogte aanzwellen en overstroomin-

-ocr page 229-



		206
		DE DAMTIKRING.


		gen veroorzaken. In den zomer en herfst bevordert hij het rijpen der vruchten. Aangaande den oorsprong van den Scirocco en den F�hn heer- schen nog verschillende meeningen. Het is echter zeer waarschijnlijk dat het de wind der woestijn is, die zoover in Europa doordringt en wel somtijds in de hoogere streken van den dampkring, zoodat de F�hn bijv. in Zwitserland waait, terwijl, ten Zuiden der Alpen, andere luchtstroomen heerschen. Indien nl., boven den Sahara, bij windstilte, de lucht zeer sterk verwarmd wordt, dan kan hare temperatuur, aan de oppervlakte, tot een zeer hoogen graad stijgen. Wordt die toestand verstoord, dan rijst zij met snelheid op en wel tot eene buitengewone hoogte. Ten gevolge van die verplaatsing, verliest zij hare warmte (zie pag. 198) en wordt dan door de nederdalende passaat (pag. 199) in noordelijke richting ge- voerd. Hier daalt zij weder naar de oppervlakte af, en kan zelfs, ten noorden der Alpen nedervallen. Bij die nederdaling ontwikkelt zich dan, tengevolge der samendrukking, die buitengewone warmte, die wij bij den Scirocco en F�hn waarnemen. Een verschijnsel, dat met de F�hn overeenstemt, neemt men, vol- gens Jelinek, op de ZW. kusten der Kaspische Zee waar. Een zuidenwind die plotseling van het met sneeuw bedekte Elbrus-gebergte naar beneden stort, veroorzaakt, in den winter eene zeer snelle rijzing der temperatuur en droogt het hout zoozeer uit, dat men, om brand te voorkomen, de vuren uitdooft. � Volgens Hoffmeyer zou ook in het ZW. gedeelte van Groenland eene soort van F�hn voorkomen, ten gevolge waarvan de temperatuur, op ��n dag, 27° kan stijgen. Het is daar een ZO. wind, die zijn oorsprong aan den Golfstroom zou verschuldigd zijn. Tegenhangers van de bovengenoemde heete winden, zijn de droge, koude winden, die in Midden-Azi� dikwijls, in den winter, uit het Noor- den en Noordoosten waaien. Door hunne koude en droogte, doen zij de huid openspringen en het huisraad barsten. Vreeselyk zijn de koude stormen der Siberische steppen (pag 96), die, van sneeuwvlagen verge- zeld, vaak 2 tot 3 dagen woeden en al wat leeft, onder een wit lijk- kleed begraven. §53. Indien luchtstroomen, die eene verschillende richting en snelheid hebben, elkander ontmoeten, of indien een luchtstroom met kracht in eene onbewogene luchtmassa, valt, dan ontstaan daarbij verschillende verschijnselen: is de hoek, waaronder de twee luchtstroomen elkander

-ocr page 230-



		206
		DE DAMPKRING.


		ontmoeten, niet zeer groot, dan vereenigen zij zich, gelijk wij reeds pag. 199 zagen, tot een enkelen stroom, waarvan de richting en kracht, van die der samenvallende luchtstroomen afhangt. Is die hoek echter groot, dan ontstaat, bij het samentreflen, eene omdraaiende, of wervelende beweging. Dit laatste gebeurt ook, wanneer eene luchtmassa in eene onbewogen lucht valt. Zulke draaiende bewegingen der lucht, kunnen wij dikwijls waar- nemen op de hoeken der straten, in de nabijheid van hooge gebouwen, enz.: lichte voorwerpen, zooals stof en bladeren, worden, door zulke wer- velwinden, in kringen omgevoerd en dikwijls hoog opgeheven. Hebben de luchtstroomen, die elkander ontmoeten, eene groote snelheid, dan tre- den deze verschijnselen ook met meer kracht te voorschijn en dan kun- nen zelfs zwaardere voorwerpen worden medegevoerd en opgenomen. Het ontstaan der hoozen kan op deze wijze worden verklaard. Deze v�r- schijnselen onderscheiden zich, van de, als voorbeeld gekozen, kleine wervelwinden, slechts door het geweld, dat zij uitoefenen. � In den laat- sten tijd heeft men echter eene andere meening, omtrent het ontstaan van hoozen en wervelwinden geuit: er zijn vele voorbeelden, dat de afneming der temperatuur met de hoogte veel sneller plaats heeft, dan onder de gewone omstandigheden (§ 48). Hierbij zijn de onderste lucht- lagen sterk door de warmte uitgezet, zoodat zij ijler zijn, dan de daar- boven liggende. Indien het evenwicht, onder zoodanige omstandigheden, verbroken wordt, dan zal de warme lucht snel opstijgen, en wel tot eene hoogte, waarop zij, met de omringende lucht, in evenwicht is. In de onderste lagen, moet dus eene toestrooming plaats hebben, om het ver- broken evenwicht te herstellen, waarbij altijd eene draaiende beweging ontstaat. � Volgens deze verklaring, van het ontstaan der hoozen, zou- den zij aan de oppervlakte haren oorsprong moeten nemen, wat echter door de waarnemingen niet genoegzaam bevestigd is. De hoozen beginnen gewoonlijk in de hoogere deelen der lucht, dikwijls in eene onweerswolk, terwijl er stilte in de onderste luchtlagen heerscht. Het is alsof een gedeelte der wolk, als een omgekeerde kegel, naar de aarde daalt. Deze trekt zich dikwijls weder terug, om, eenige oogenblikken later, opnieuw naar den grond af te dalen. Trekt zulk eene hoos over eene watervlakte, dan komt ook deze in eene onstuimig golvende en omdraaiende beweging, en het water verheft zich kegelvorr mig opwaarts naar den top der nederhangende hoos. De aldus met hunne toppen, of wel cilindervormig vereenigde kegels, buigen zich kronkelend heen en weder; de geheele massa draait schroefswijze, om hare as, en verplaatst zich tevens in eene rechte of gebogen baan. De bovenste kegel daalt nu eens neder en rijst dan weder op, en somtijds is zelfs de ver-

-ocr page 231-



		207
		DE DAMPKRING.

		binding tusschen dezen en den opgerezen kegel verbroken. De richting, waarin de lucht bij de hoozen omdraait, is niet altijd dezelfde. Ook de snelheid, waarmede zij zich verplaatsen, is zeer onderscheiden: sommige hoozen staan bijna stil, terwijl andere zich met eene groote vaart voort- bewegen. Het water, dat onder den nederdalenden kegel oprijst, wordt dikwijls, in groote hoeveelheid, naar boven gevoerd en ploft, bij het ein- digen van het verschijnsel, met geweld weder neder. � Trekt eene hoos over het land, dan geraken stof, zand en en andere voorwerpen, die zij ontmoet, niet alleen in draaiende beweging, maar zij worden tevens naar boven gevoerd en vallen later, somtijds op groote afstanden, weder ne- der: in de vorige eeuw vond men, volgens Martinet, tusschen de daken der groote kerk te Zutfen een haai; bij andere gelegenheden heeft men garnalen, visschen, enz. op groote afstanden van zee gevonden, hetwelk niet wel anders kan worden verklaard, dan door aan te nemen, dat zij, door hoozen, zijn opgenomen en medegevoerd. De hoozen gaan veelal met een sterk geraas vergezeld, dat men nu eens met het rollen van wagens over een straatweg, dan weder met het bruisen der branding of het huilen van een hevigen wind heeft verge- leken. Dikwijls komen er ook electrische verschijnselen, zooals bliksem en donder, bij voor; terwijl er meermalen, gedurende of na de hoos, ha- gelbuien zijn waargenomen. Sommige natuuronderzoekers zijn daarom van gevoelen, dat de hoozen door de electi�citeit des dampkrings worden te- weeg gebracht. Het is echter waarschijnlijker dat deze een gevolg is van de ontmoeting en onderlinge vermenging der luchtstroomen, die de hoo- zen doen ontstaan. De hoozen zijn zeer verschillend van grootte, en van daar dat hare uitwerkselen ook zeer onderscheiden zijn: sommige oefenen eene vreese- lijke kracht uit, zoodat zij boomen ontwortelen, huizen en kerken van hunne daken berooven en hun spoor door verwoesting kenmerken. Een voorbeeld hiervan had er den 22sten October 1844 plaats te Cette, waar eene hoos, die van de zee kwam, over de stad trok en aan gebouwen en daken zooveel schade aanrichtte, dat de stad het aanzien had, alsof zij een bombardement had doorstaan. Personen, die de hoos van de zee hadden zien aankomen, verzekerden dat hare snelheid niet groot was: want ze konden haar, gedurende eenige minuten, gadeslaan. Allen schil- derden haar af als eene zeer zwarte wolkkolom, die van boven dikker werd en zich met de andere wolken, onder veel regen en wind, ver- mengde ; het benedeneinde was veel dunner en reikte tot aan de opper- vlakte der zee, welke zij, met veel geraas, deed opbruisen. Velen zagen bliksemstralen door die donkere kolom schitteren. Zij naderde, al draai-

-ocr page 232-



		208
		DE DAMPKRING.


		end en met toenemende snelheid, de haven en wierp hagel uit, die van stortregen vergezeld was. Achttien vaartuigen werden op het strand ge- worpen en vele menschen kwamen daarbij om, terwijl andere onder het puin der instortende gebouwen, werden bedolven. De onderstaande figuur stelt eene waterhoos voor, die door G. vom Rath, den 10^d� Juni 1858, in de nabijheid van K�nigswinter, aan den Rijn, werd waargenomen. Het verschijnsel werd het eerst, in de nabijheid van het dorp Honnef, aan den voet van het Zevengcbergte,

		*Hoos Ie K�ningtwinter* liij Bonn, den 10¹¹� Juni 1838.**

		waargenomen: zij voerde aldaar verbazende hoeveelheden stof in de hoogte. Uit de fijnere stofdeeltjes vormde zich eene zuil, die het voor- komen van eene donkere streep bezat en waarvan de hoogte op 600 meters werd geschat. Toen de hoos den Rijn had bereikt, verhief zich het water, over de oppervlakte van een cirkel, waarvan de middel- lijn op 50 meters werd geschat en vormde eene kolom van schuim, die het voorkomen van een gothischen toren bezat. Eene straal sprong, in het midden, hoog boven velschillende zijdelingsche stralen naar bo- ven, terwijl, uit de wolkenmassa, eene heldere wolkenkegel naar bene- den daalde, waarop een cilindrisch gedeelte volgde, hetwelk het water

-ocr page 233-



		209
		DE DAMPKRING.


		met de wolk verbond. � Tusschen Rolandseck en Mehlem bereikte de hoos den linker Rijnoever, om spoedig weder naar de rivier terug te keeren. Het verschijnsel eindigde, nadat het omstreeks 35 minuten ge- duurd had, in de nabijheid van Rli�ndorf aan den linker Rijnoever. Op haren weg nam zij vele dakpannen der huizen mede, scheurde sterke takken van de hoornen en verwoestte de veldvruchten. De breedte van de strook, waarop zij hare uitwerking deed gevoelen, bedroeg omstreeks 50 meters. Ook in ons vaderland woedde, den 19 Augustus 1845, eene hoos, of waarschijnlijk meerdere te gelijk: want op verschillende plaatsen werd dit verschijnsel dien dag waargenomen, tot in de omstreken van Keulen toe. Het stadje Zevenbergen in Noord-Brabant werd daardoor grootendeels ver- woest en ook elders werd aanmerkelijke schade aangericht. Somtijds vertoonen zich meerdere hoozen te gelijk; men heeft er zelfs tot 14 waargenomen. Zij komen in sommige streken veel menig- vuldiger voor dan in andere. §54. Reeds voor lang had men vermoed, dat vele stormen, en vooral die, welke in West-Indi� en in de Indische en Chineesche zee voorkomen, wervelwinden zouden zijn. Later is dit vermoeden, door de ijverige on- derzoekingen, zoowel van natuurkundigen als van zeelieden, tot zeker- heid gebracht. Zulke wervelwinden, cyclonen of orkanen ontstaan o. a. bij de West- Indische eilanden. Aanvankelijk hebben zij slechts weinige mijlen middel- lijn, maar zij nemen spoedig in grootte en kracht toe, terwijl zij zich, langs vrij regelmatige banen, voortbewegen. Die, welke bij de West-Indische eilan- den ontstaan, loopen noord-westwaarts, langs een gedeelte der oostkusten van de Vereenigde Staten; weldra buigen zij zich echter geheel om, en nemen eene noord-oostelijke richting aan, zoodat sommige de kusten van Europa bereiken en zelfs, tot in het midden van dit werelddeel, doordringen. De vreeselijke storm, die den 29"^en November 1836 over ons land ging, heeft men in dit opzicht nagespoord en zijne baan, van New-Foundland af, dwars over den Atlantischen Oceaan, door het Kanaal en zelfs tot in Oost-Pruisen kunnen vervolgen. In den Indischen Oceaan ontstaan insgelijks orkanen, ten westen van Java. Ook deze zijn aanvankelijk slechts kleine wervelwinden. Maar, ter- wijl zij zich westwaarts voortbewegen, nemen zij in sterkte en uitge- breidheid toe, zoodat de lucht, boven eene vlakte, die van 12 tot 80 en 14

-ocr page 234-



		210
		DE DAMPKRING.


		meer D. G. mijlen doorsnede heeft, in eene omdraaiende beweging is. Vergelijkt men deze middellijn met de hoogte des dampkrings (pag. 15fi), dan ziet men dat deze laatste nauwelijks Vio is, van de middellijn, die sommige stormen bezitten. Wij moetens ons dus de cyclonen voorstellen als schijfvormige, draaiende gedeelten van den luchtoceaan, die, behalve eene omwentelende, ook eene voortgaande beweging bezitten. De baan der stormen van den Indischen Oceaan, begint bij de Sunda-eilanden, loopt, langs Mauritius en Bourbon, naar Madagascar, waar zij zich, eerst zuid- waarts en daarna oostwaarts buigt, tot zij zich in het gebied der noord- westen" en veranderlijke winden verliest. Behalve deze algemeene storm- banen zijn er nog vele andere, doch de stormen zijn daar niet zoo me- nigvuldig en minder goed waargenomen dan in de beide opgegeven ba- nen (Zie de kaart N°. VI). De richting, waarin de cyclonen ronddraaien, is verschillend in het noordelijk en zuidelijk halfrond: in het eerste is die N., W., Z., O., of in tegenovergestelde richting van die der wijzers van een vlak liggend uurwerk; in het zuidelijk halfrond is de richting der draaiing tegen- gesteld. De oorzaak hiervan is geleden in de omwentelende beweging der aarde en haar invloed op de luchtdeeltjes, die naar den storm toe- vloeien. Voor de verklaring hiervan, moeten wij naar uitvoeriger wer- ken verwijzen. � De richting, waarin de cyclonen draaien, en de wind, bij het overtrekken daarvan, omloopt, is tegengesteld aan die, welke volgens de wet van Dove (pag. 200) plaats heeft. Wanneer een ronddraaiende storm, in het noordelijk halfrond, van het Westen naar het Oosten, over eene plaats trekt, zoodat het midden er over heen gaat, dan komen daarbij de volgende ver- schijnselen voor: de oostzijde van den storm bereikt het eerst de plaats; de luchtdeeltjes hebben aldaar omstreeks eene beweging van het Zuiden naar het Noorden (indien men slechts een klein gedeelte van den cirkel, waarin zij worden rondgevoerd, in aanmerking neemt) zoodat hij met een zuidenwind aanvangt. Naarmate hel middelpunt echter tot de plaats nadert, wordt de wind heviger, doch blijft steeds zuidelijk. De barometer daalt inmiddels lager en lager, en bereikt soms den buitenge- woon lagen stand van 705 m. m.; bijna altijd gaat de storm met zware regenbuien en onweder gepaard. Inmiddels nadert het middelpunt bo- ven de plaats, en de wind wordt stil. Slechts nu en dan komen rukwinden, uit verschillende streken van den horizon. De barometer rijst daarna weder snel en de wind neemt tevens in kracht toe, doch komt uit eene tegenovergestelde, richting; want, neemt men weder alleen een klein gedeelte, aan de westzijde van de kringen, in aanmerking, waarin de lucht-

-ocr page 235-



		211
		DE DAMPKRING.


		deeltjes ronddraaien, dan is de richting van het Noorden naar het Zui- den, of tegengesteld aan die der oostzijde van den storm. Ligt eene plaats ten noorden der baan van het midden van den storm, dan heeft dit plotseling omspringen van den wind niet plaats, maar de richting wordt achtereenvolgens: ZO., O. en NO. Ligt de plaats ten zui- den der baan van het midden des storms, dan worden die richtingen van den wind achtereenvolgens: ZW., W. en NW. Men kan zich van deze verandering der richting van den wind, bij eene cirkelvormige beweging der luchtdeeltjes, gemakkelijk overtuigen, door, op een plaatje hoorn of doorzichtig papier, uit hetzelfde middelpunt, eenige cirkels te trekken van verschillende grootte en op die cirkels pijltjes te teekenen, die eene ronddraaiende beweging aanduiden, in de richting: N., W., Z., O.; dat is: in die richting, waarin de stormen, in het noordelijk halfrond draaien. De pijltjes boven het middelpunt, staan dan in de richting van de rech- ter- naar de linkerhand, en duiden een oostenwind aan; die beneden het middelpunt, van de linker- naar de rechterhand, en duiden een wes- tenwind aan, terwijl de pijltjes, aan de rechterzijde van het middelpunt, eene opwaartsche richting hebbende, een zuidenwind en die, aan de linkerzijde, eene nederdalende richting, of een noordenwind aanduiden. In eene cirkelvormige beweging zijn dus alle windrichtingen aanwezig. Legt men nu zulk een stuk hoorn of doorzichtig papier op eene kaart, zoodal het middelpunt ten westen van eene plaats ligt, en schuift men het papier, waarvan de pijltjes een draaiunden storm voorstellen, naar de rechterzijde, of oostwaarts, dan zal de reden van het plotseling om- springen van den wind aanstonds in het oog loopen: schuift men het papier zoodanig over de kaart, dat de plaats ten noorden van de lijn ligt, die het middelpunt doorloopt, dan zal men, bij het oostwaarts voort- schuiven, achtereenvolgens de pijltjes over de plaats voeren, die de rich- lingen ZO., O., NO., aanduiden, enz. De lezer, die zich de moeite wil geven naar de opgegevene wijze, de verandering der windrichting, die er bij een draaienden storm noodzakelijk plaats moet hebben, na te gaan, zal zich licht kunnen overtuigen dat men, door nauwlettend acht te geven, op die veranderingen, kan bepalen, waar zich het middelpunt, met betrekking tot de plaats der waarneming bevindt. Kundige zeelie- den hebben zich dan ook meermalen deze eenvoudige uilkomsten van wetenschap en ervaring ten nutte gemaakt, om de stormen te ontzeilen, of die tot hun voordeel aan te wenden.

		Regen en onweer zijn de onafscheidbare begeleiders van den storm,

-ocr page 236-



		212
		DE DAMPKRING.


		en nemen hunnen oorsprong uit eene verbazend groote, donkere wolk, die zich somtijds tot eene hoogte van 4 D. G. mijlen boven de aardop- pervlakte uitstrekt. Hieronder ziet men dikwijls nog losse wolken, die, van het middelpunt van den storm, naar den omtrek worden gedreven. De lucht is dikwijls zoozeer met wolkenmassa\'s en regen gevuld, dat midden op den dag zeer donker wordt en lucht en land of zee schijnen in een te smelten. In sommige gevallen opent zich de wolken- massa, wanneer het midden van den storm over de plaats trekt en laat, gedurende korten tijd, den helderen hemel doorschijnen; men noemt dit het oog van den storm. De cyclonen der tropische gewesten zijn niet alleen zoo vreeselijk om de kracht, van den wind � waarvan men in de gematigde streken geen voor- beeld heeft � de onweers- en regenvlagen, maar, aan de kusten, ook door den stormvloed en het geweld der golven. Deels ten gevolge van de verminderde luchtdrukking in het midden, deels door den wind, verheft zich het water aanmerkelijk hooger, dan in den omtrek Bij de verplaatsing van den storm, gaat deze verhooging mede en, wanneer zij de kusten bereikt, overstelpt zij die met een stormvloed, die, gepaard met een regen, die naar een wolkbreuk gelijkt, groote onheilen aanricht. De Bengaalsche stormen zetten dikwijls plotseling den lagen delta der Ganges en Brahmapoetra (§ 84) onder water en kosten aan vele duizenden menschen het leven: volgens offi- cieele opgaven kwamen, bij de cyclone van den 31"^en October 1876, niet minder dan 215.000 menschen om. Drie groote eilanden en vele klei- nere werden 6 meters hoog overstroomd, alsmede een deel van het vaste land. � In de open zee is de stormvloed niet waarneembaar, maar hier is de brandende golfslag, die vooral in het midden van den orkaan heerscht, voor de schepen niet minder gevaarlijk dan de kracht van den wind. Dit oproer der zee, waarbij golfmassa\'s opstijgen en plotseling weder neerstorten, zonder dat men de streek !kan bepalen, waaruit zij komen, ontstaat doordien verschillende stelsels van golven, die door winden, welke uit verschillende richtingen komen, worden veroorzaakt, elkander ont- moeten. Men noemt dit moeielijke zee�n (zie pag. 122). Om eene voorstelling te geven van de uitwerking van een tropi- schen orkaan, voegen wij hier eene beschrijving in van den storm, die onlangs een gedeelte van het eiland Curacao verwoestte: Zaterdag 22 September 1877 pakten de wolken, na eene langdurige droogte, zich samen, de gezichteinder werd al duisterder. Bij het invallen van den nacht begon de regen, een zachte najaarsregen. Maar, al grau- wer wordt de horizon, de wind neemt in hevigheid toe; hij waait uit het Noordwesten en loopt naar het Noorden om. Met het aanbreken

-ocr page 237-



		213
		DK DAMPKRING.


		van den dag bemerkte men reeds dat boomen waren omgewaaid, pila- ren verbroken en lantaarns verbrijzeld. Men verzekert ramen en deu- ren, maakt de vaartuigen in de haven vast en neemt alle mogelijke voorzorgsmaatregelen; maar de wind spot met deuren en hengsels en iireekt touwen en kettingen, als dunne koorden. Twee schoeners, de Juliette en de Sarah, worden van de ankers geslagen; de wind drijft de beide vaartuigen uit de haven, zonder dat de vereenigde krachten der opvarenden iets daartegen kunnen uitrichten. In bange vrees gaat de ochtend voorbij. Nog voor den middag waait de wind uit het Zuidoosten en nieuwe gevaren dreigen : al hooger en hooger rijst de zee, al onstuimiger worden hare golven en steeds grooter wordt de nood. Pietermaai, de schoone voorstad van Curacao, is in ge- vaar: de muren aan den zeekant kunnen geen weerstand bieden aan de drukking: zij storten in, en de zee neemt ze op en slingert de brok- ken met geweld naar boven. Ieder moet zijne woning verlaten, indien men niet onder de puinhoopen daarvan wil bedolven worden. In een oogwenk is de grootste helft van Pietermaai een puinhoop. De vleeschhal, met de daarbij behoorende veestallen, is geheel weggeslagen; geen enkel huis is er, dat niet geleden heeft. Alle bijgebouwen zijn ingestort of weggesla- gen en alles staat onder water. Ook aan de noordzijde is veel schade. De groentenmarkt is, voor het grootste gedeelte, verwoest; de meeste huizen zijn gedeeltelijk ingestort of zwaar beschadigd. � Terwijl huizen instorten, moeten mannen, vrouwen en kinderen door den modder vluchten. De zee rijst hooger en hooger, hare golven worden steeds on- stuimiger en de nood neemt voortdurend toe. Men wijst op den berg.4Z- tena als eene uitkomst in het gevaar. Eindelijk naderen de ongelukkige vluchtelingen den berg, die een veilige schuilplaats voor de woede der golven aanbiedt. Tot twee ure rijst de zee voortdurend en de nood stijgt ten top. Een donderslag dreunt in de verte, een donderslag, die den or- kaan en de zeee en: tot hiertoe en niet verder! schijnt toe te roepen. De slorm bedaart, de zee wijkt terug, Curacao is gered! �Nog is de hemel grauw, nog meent men hier en daar onheilspellende teekenen waar te nemen, doch de nacht wordt rustig doorgebracht. Een nieuwe dag breekt aan: wat bedrijvigheid heerscht er op den berg, welk een aantal menschen spoedt zich naar beneden, om den om- vang van de ramp te leeren kennen, die hen heeft getroffen! Elk be- geeft zich naar de plek, waar nog gister zijne woning stond, maar me- nigeen zoekt die vergeefs; zelfs de grondslagen zijn weg; de orkaan en de golven der zee hebben niets gespaard. Niet alleen Pietermaai was het tooneel van de verwoesting. Ook

-ocr page 238-



		214 DE DAMPKRING

		aan het Waterfort werd verbazende schade toegebracht. De zee sloeg over de borstweringen, drong door de geschutpoorten, vernielde de wonin- gen der onderofficieren en deed zeven stukken zwaar geschut verloren gaan. � Ook Otrabanda, aan de overzijde der haven, heeft zwaar gele- den. Het Molenplein, aan de haven gelegen, geleek, na den storm, meer op een scheepstimmerwerf dan op een plein. Het rif, dat toegang tot het fort verleent, is geheel veranderd: hier zijn gedeelten daarvan weggesla- gen, elders diepere plaatsen aangevuld. Ook het binnenwater onderging aanzienlijke veranderingen. � De plantages aan de oostzijde der haven leden zware verliezen: de veestapsl is tot minder dan de helft gedaald; er zijn plantages, waar, van 400 stuks schapen, slechts 20 zijn overgeble- ven; op andere ging tot het laatste schaap verloren. Vele huizen en bijna alle hutten zijn ingestort, waardoor velen van woning zijn beroofd. De stad Curacao zelve, heeft betrekkelijk weinig geleden: wel zijn enkele dakpannen en vensters weggeslagen en oude huizen ingestort, doch de schade is gering, in vergelijking met die van Pietermaai. In de haven zijn eenige barkjes en vele ponten weggeslagen en gezonken, als- mede de brik Condor. Den 25""\' September liep Zr. Ms. Stoomschip Cornelis Dirks in ontred- denden toestand de haven binnen. Den 22"� des namiddags te vijf ure was dit schip, met bestemming naar Aruba, van Curacao vertrokken. Den gehee- len dag had men buiig en regenachtig weder. Den volgenden dag daalde de barometer, tusschen 12Vi en 3\'/s uur, van 751 tot 721 m.m., dus ge- middeld 10 millimeters per uur. Van 37» tot 47» uur was de orkaan het hevigst. Ten l³/4 uur gingen kluifhout, voorbramsteng en 2 sloe- pen verloren. Ten *2³U uur sloegen eenige schalmen of bedekkingen boven de machinekamer en longroom weg. In korten tijd stbnd het water 1,4 meter bij de pompen voor- en achteruit. Te 3¹/» ure werd het laatste vuur uitgedoofd en stond de stoommachine stil. De pompen hadden geen voldoend vermogen om de razende zee binnen boord merkbaar te doen verminderen; het over boord zetten der beide ijzeren stukken geschut aan stuurboord, was niet in staat het schip, dat met zijne verschansing voortdurend dieper zakte, te doen rijzen. Men ziet niets meer: lucht en water zijn ��n; neen, zij bestaan niet meer, alles is eene donkere, schuimende massa. Stortregens, een hui- iende orkaan, een vreeselijk slingerend schip vol water; meer dan 100 menschen die al hunne krachten inspannen om de bevelen bij de pom- pen en elders op te volgen � zoo waren die oogenblikken op den 23sten September van \'s namiddags half vier tot vijf uur. � «Spoedig de mas- ten gekapt" luidt het bevel en binnen weinig minuten slaat de groote

-ocr page 239-



		215
		DE DAMPKRING.


		mast, met tuig en al, over boord. Het schip richt zich op. Het is 5 uur l de barometer teekent 740 m.m. � Wel is de toestand nog geruimen tijd ver van gunstig, en moeten de pompen onafgebroken werken, maar de strijd is gestreden en het schip behouden. Als een ander bewijs van de vreeselijke kracht der cyclonen diene nog, dat, bij den orkaan van den 25sten Juli 1825, op Guadeloupe een dennen- houlen plank, lang 1 meter, breed 0,25 m. en 23 m.m. dik, met zulk een geweld tegen een palmboom van 45 cm. dikte werd geslingerd, dat hij daar- door heendrong � Eene balk van 20 vierk. centim. doorsnede en 4 tot 5 meters lengte, werd, in een vastgestampten en veel beganen weg, na- genoeg 1 meter diep ingedreven. � Drie 24-ponds kanonnen werden, tot tegen de borstwering, voortgesleept. De wind was lichtend. Bij den Maurilitis-orkaan, van 28 Februari en 1 Maart 1818, werden twee kanonnen van zwaar kaliber, op zee-affuiten, in de tegenoverge- stelde richting gedraaid. Om eenig denkbeeld te vormen van de kracht, die de cyclonen uitoefenen, heeft Reye getracht die te berekenen en komt tot de uit- komst, dat de orkaan, die den 5den, 6den en 7den October 1844 over Cuba trok, in die drie dagen een arbeid heeft ontwikkeld van 473,500,000 paardenkrachten: d. i. minstens 15 maal meer, dan alle windmolens, waterraderen, stoom werktuigen, locomotieven, menschen- en dierenkrach- ten op de geheele aarde! De orkanen der tropische gewesten zijn gelukkig niet zoo talrijk als de stormen der gematigde luchts treken. Zij komen, zoowel in het noorde- lijk als zuidelijk halfrond, voornamelijk in de warmste maanden van het jaar voor. In den Indischen oceaan, komen de orkanen het meest voor, tijdens de kentering der moesons (pag. 202) Aangaande het ontstaan en den voortgang der cyclonen heerschen nog verschillende meeningen. Voordat wij die uiteenzetten, moet het volgende worden opgemerkt: wij zagen vroeger (pag. 195) dat de luchtstroomen, in het algemeen, de richting van den gradi�nt zouden moeten volgen. Bij de cyclonen hebben wij integendeel met eene draaiende beweging der lucht te doen. De luchtdeeltjes volgen niet de richting van den gradi�nt, maar meer die van de isobare, met eene buiging naar binnen. Die binnenwaart- sche buiging is, aan den omtrek, grooter, dan nader aan het middel- punt, zoodat de baan der luchtdeeltjes gemiddeld een hoek van 84° met den gradi�nt maakt. Daarbij moet men aannemen, dat de luchtdeeltjes, bij hunne omdraaiing, tevens opstijgen, zoodat zij eene spiraal beschrijven, die zich naar boven vernauwt en zich, op grootere hoogte, weder uitzet.

-ocr page 240-



		216 DK DAMPKRING. Wij zagen reeds pag. 206, dat men het ontstaan der hoozen op twee verschillende wijzen heeft trachten te verklaren: volgens de eerste, zou het samentreffen van twee luchtstroomen, de draaiende beweging veroorzaken. Indien nu zulke luchtstroomen eene groote uitgestrekt- heid hebben, zouden hierbij wervelwinden kunnen ontstaan. Deze voor- waarden bestaan werkelijk in de tropische zee�n, bepaaldelijk in het moeson-gebied, waar zeer uitgestrekte luchtstroomen elkander, op bepaalde tijden, verdringen en, in der daad komen de cyclonen, in den Indischen Oceaan aan de grenzen van het gebied der moesons en passaten voor. Volgens deze verklaring ontstaan de cyclonen door impulsie (pag. 194). Volgens eene nieuwere theorie, die vooral door Reye te Straatsburg ontwikkeld is, ontstaan de cyclonen, indien er over eene groote uitge- strektheid een wankelbaar evenwicht der lucht (pag. 206) bestaat. Indien dit, door eene toevallige oorzaak verbroken wordt, zal er een opstijgende luchtstroom ontstaan, waarbij de sterk verwarmde luchtdeeltjes tot eene aan- zienlijk hoogte opklimmen. Aan de oppervlakte stroomt dan de lucht, van alle zijden toe, en, daar de van het Noorden en het Zuiden toevloeiende lucht- deelljes van verschillende breedten komen, moet eene draaiende beweging ontstaan, omdat die deeltjes, door de dagelyksche beweging der aarde, eene verschillende snelheid bezitten. Dientengevolge moet de draaiing der cyc!o- nen, in de beide halfronden, tegengesteld zijn. De lucht, vooral die, welke in het warme jaargetijde, over de zee heeft gestreken, is zeer rijk aan wa- terdampen; wanneer deze nu, in het midden der cyclone, tol eene aan- zienlyke hoogte, opstijgt, dan wordt de waterdamp in de hoogere streken snel afgekoeld, vormt wolken en zeer veel regen. Op deze wijze ontstaat de stormwolk. De baan der stormen laat zich, uit deze theorie, ook vol- komen verklaren. Volgens haar ontstaat de wind der cyclonen door aspi- ratie (pag. 194). Het is licht in te zien, dat er tusschen de hoozen en cyclonen al- lerlei overgangen bestaan: zoo vindt men b. v. in de Chineesche zee groote hoozen, of cyclonen op kleinere schaal, waaraan men den naam van Tyfons heefi gegeven. Evenzoo komen dergelijke verschijnselen in Noord- Amerika en elders voor, die men, in het Spaansch, Tornado\'s, en, in het Engelsch, Hurricanes, noemt De Pampero\'s van Rio de la Plata en de Noordwesters van Bengalen, behooren mede tot de ronddraaiende stormen. In de gematigde en koude streken zijn stormen menigvuldiger dan in de keerkringsgewesten, maar moeten in hevigheid daarvoor onderdoen. In enkele opzichten hebben zij toch daarmede overeenkomst,

-ocr page 241-



		217
		DB DAMPKRING.


		daar zij zich als gedeelten van cyclonen voordoen; althans de richting, waarin de wind draait, wanneer een storm zich over eene plaats beweegt, komt grootendeels overeen met die, welke, bij het overtrekken eener cyclone, wordt waargenomen. Uit het voorgaande is gebleken dat: indien men zich, bij het heerschen eener cyclone in het noordelijk halfrond, zoodanig plaatst dat men den rug naar den wind keert, het middelpunt der cyclone (waar de laagste barometerstand is), aan de linkerzijde is gelegen; in het zuidelijk halfrond zal het daarentegen, bij gelijke plaat- sing, aan de rechterhand, gelegen zijn. � Professor Buys Ballot heeft, op grond van talrijke waarnemingen, aangetoond, dat ook, in het algemeen, zoowel bij matige als sterke winden deze regel heerscht: indien men zich zoodanig plaatst, als of men met den wind medegaat, dan heeft men een lage- ren barometerstand aan de linker- en een hoogeren aan de rechterzijde. Voorts toonde hij aan, dat de windkracht in het algemeen des te ster- ker is, naarmate het verhang der luchtdrukking grooter is; dat is: naar- mate de barometerstand, voor een standvastigen afstand, meer verschilt. Voor het zuidelijk halfrond, is het eerste gedeelte van deze wet omgekeerd, dat is: indien men zich met den rug naar den wind plaatst, dan heeft men een hoogeren barometerstand aan de linker- en een lageren aan de rechterzijde. Men heeft deze regelen »de wet van Buys Ballot" ge- noemd. Hij heeft deze tevens als noodzakelijke gevolgen afgeleid van de toestrooming der lucht naar de plaats van verminderde luchtdrukking, in verband met de aswenteling der aarde, en tevens aangetoond dat dit minimum eene voortgaande beweging moet hebben \'). Ten slotte moet hier nog worden opgemerkt, dat, volgens mijne onder- zoekingen, de winden, die het menigvuldigst voorkomen, ook de grootste kracht bereiken. Bij ons te lande zijn dit de WZW. winden.

		Het zal, na deze beschouwing van de winden, nauwelijks noo- dig zijn, op het hooge belang van dit onderwerp opmerkzaam te ma- ken, vooral voor de scheepvaart, dewijl de zekerheid en de duur der zeereizen grootendeels afhangt van de bekwaamheid, waarmede de zee- man van de bestendige en periodieke winden, in verband met de ver- schillende zeestroemen, weet gebruik te maken. Dikwijls wordt de duur eener zeereis aanmerkelijk bekort, door een omweg te maken en van wind en stroom voordeel te trekken, als zij gunstig zijn, en ze te vermijden, in- \') Zie: Buys Ballot De invoering en verklaring van den A�rokltnosl oop. Utrecht b\|j Manseu; en eene meer uitvoerige behandeling van dit onderwerp, in het werk van Dr. Theodor Reye: Die Wirbelstilrme, Tornados und Wettersiiulen en?.. Hannover bei Carl Rumpler,

-ocr page 242-



		218
		DE DAMPKRING.

		dien zij ongunstig zijn. De Amerikaansche kapitein Maury heeft het eerst getracht, door het verzamelen en in kaart brengen van aanteekenin- gen, aangaande winden, stroomen enz., de voordeeligste wegen voor de scheepvaait te leeren kennen. Het Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch Instituut te Utrecht is hem het eerst op dien weg gevolgd, en heeft, op grond van de ervaring, door Nederlandsche zeelieden opgedaan, eene ver- beterde reisroute van Nederland naar Java en terug gegeven. De vrucht van dezen arbeid is: dat vooral de tijd, die voor de uitreis benoodigd is, aanmerkelijk bekort wordt. In de verschillende maanden loopen de routen een weinig uit elkander; de volgende kan echter als de gemid- delde worden beschouwd: van het Engelsche Kanaal uitgaande, tracht men zoo spoedig mogelijk in den Noordoost-passaat te komen. Daartoe stuurt men eerst zuidwestelijk, daarna zuid-zuidwestelijk, ten westen van Madera en van de Kanarische en Kaap-Vurdische eilanden. Ver- volgens snijdt men den stiltegordel, slechts weinig ten oosten van Kaap St.-Roque, waar hij het smalst is, waarna men in den zuidoost-pas- saat komt. Van Kaap St.-Roqne stuurt men eerst zuidwaarts, tot 20° Z. Br., voorts zuidoost" en dan oost-zuidoostwaarts. Nu tracht men het gebied der Noordwesten winden te bereiken, zeilt langs de Prins-Ed- wards- en Crozets-eilanden, om eerst, omstreeks den 40° Z. Br., oost-noord- oostwaarts te zeilen. Men blijft ten zuiden van St. Paul en Amsterdam, gaat vervolgens meer noordwaarts, zoodat men den 30° Z. Br. tusschen de meridianen van 98° en 108° O. L. van Greenwich snijdt, en eindelijk noordwaarts naar Straat Sunda De ondervinding heeft, door een groot aantal reizen, geleerd, dat � olschoon men een grooten omweg maakt � toch de reis in een veel korteren tijd wordt volbracht, dan vroeger, toen men, langs den naasten weg, niet ver van de Kaap de goede Hoop zeilde. De zoo gevaarlijke cyclonen worden hierbij grootendeels vermeden, vooral die van den Indische» Oceaan (pag. 210). � Bij de terugreis maakt men aanvankelijk gebruik van den Zuidoost-passaat, stuurt kort langs de Kaap de goede Hoop, waar men dikwijls met westelijke stormen te kampen heeft. Van daar voert de koers, met den zuidoost-passaat, tot nabij de linie � die men omstreeks midden tusschen Afrika en Amerika snijdt � om nu, met den noordoost-passaat, en vervolgens, mef de heer- schende zuidwesten-winden, het Engelsche Kanaal te bereiken. Voor den overtocht van Acapulco, in Mexico, over den Stillen Oceaan naar Manilla of Canton, zijn de passaat en equatoriaal-stroom zoo gunstig, dat die reis in 50 of �0 dagen wordt volbracht, terwijl men daarentegen voor de terugreis, van 90 tot 100 dagen .noodig heeft. � Tusschen de Antillen is de scheepvaart zoodanig door winden en zeestroomen bemoei-

		/

-ocr page 243-



		219
		DE DAMPKRING.


		lijkt, dat een schip van Jamaica, met bestemming naar de Kleine Antillen, niet regelrecht over de Caralbische zee kan zeilen, maar over den oceaan een omweg moet nemen, door het kanaal tusschen Cuba en Ha�ti, de dusgenoemde Windwar-passage. Er zijn bijna even zoovele weken hier- toe noodig, als er dagen voor de terugreis worden gevorderd. � Om de heerschende westelijke winden op den Noord-Atlantischen Oceaan, duurt de overtocht, van Europa naar de Vereenigde Staten, veel langer, dan de reis van daar naar Europa. Men vermijdt den Golf stroom op de heen- reis zooveel mogelijk, dewijl anders de overtocht 14 dagen zou wor- den verlengd. � Schepen, die uit Europa naar West-lndi�, Middel; of Zuid-Amerika varen, begeven zich gewoonlijk eerst zooveel mogelijk zuid- waarts, naar de Canarische eilanden, om den Noordoost-passaat te zoeken en, met behulp van dezen, de reis te vervolgen. §55. Door de warmte der zon, verdampt er, aan de oppervlakte der zee van rivieren, meren en van den vochtigen grond eene groote hoeveelheid water, die, als onzichtbare damp, in de lucht wordt opgenomen. Om de grootte der uitdamping van water aan te geven, bepaalt men de afne- mimj der hoogte van den waterspiegel, in eenige bekende maat: bijv. in millimeters: of, met andere woorden, de dikte van de laag water, die verdampt. Is die dikte ��n millimeter, dan bedraagt de hoeveelheid ver- dampt water ��n kilogram, of ��n liter, voor eiken vierkanten meter. De hoeveelheid water, die, op de verschillende gedeelten der aarde, verdampt, is zeer onderscheiden; doch, bij gebrek aan waarnemingen, is hiervan slechts weinig, met genoegzame zekerheid, bekend. De vol- gende opgaven kunnen echter dienen, om daarvan eenig denkbeeld te maken: Curacao. .... 3974 mm. Azor.en.......1000 mm- Cumana. .... 3520 » Utrecht.......810 » Marsei�e .... 2300 » Schotland......800 » Madera.....2030 » Londen.......650 » St. George-del-Mina. 1351 » Breslau.......400 » Sidney.....1200 » In het algemeen, kan men stellen dat de hoeveelheid water, die, in den loop van ��n jaar, door uitdamping in de lucht wordt opgenomen, omstreeks gelijk is aan die, welke, als regen, in ��n jaar weder op aarde

-ocr page 244-

220

DE DAMPKRING.

valt; want: indien dit het geval niet ware, dan zou de vochtigheid des
dampkrings, steeds moeten toe- of afnemen.

Niet alleen van de oppervlakte van water, maar ook van de voch-
tige aarde stijgen dampen in de lucht, niet alleen bij hooge temperatu-
ren, maar ook bij zeer lage, en zelfs, wanneer die beneden het vries-
punt is, zoodat zelfs ijs en sneeuw uitdampen. Ook verdampt niet alleen
van de vochtige aarde water, maar, nog in hoogere mate, van eene met
planten bezette streek. Zeewater verdampt minder, dan zoet water, en
wel in de verhouding van 54 of 56: 100.

De hoeveelheid waterdamp, die eene bepaalde ruimte kan bevatten,
onverschillig of zij al of niet met lucht is gevuld, hangt alleen van hare
temperatuur af. Bij eiken warmtegraad, kan dan ook in de lucht slechts
eene bepaalde hoeveelheid waterdamp bevat zijn en, heeft zij zooveel
mogelijk opgenomen, dan zegt men dat zij verzadigd is. Ten einde een
denkbeeld te geven, van de hoeveelheden waterdamp, die in verzadigde
lucht, bij verschillende temperaturen, bevat zijn, kunnen de volgende op-
gaven dienen:

Bij � 20° kan ��n kub. meter bevatten 1,5 gram waterdamp.


»	2,9	>	»
»	5,4	»	»
»	9,7	»	»
»	17,1	»	»
V	29,4	»	»
»	49,2	»	»

» �10° .» » » »

» 0° » » » »

» 10° » » » »

» 4-20° » » » »

» 30° » » » »

» 40° » » » »

Wij zien hieruit, dat bij lage temperaturen, zelfs ver beneden het
vriespunt, nog eene zekere hoeveelheid water, als onzichtbare damp, in de
lucht kan aanwezig zijn. Bij zwaren mist, is de lucht gewoonlijk met
waterdamp verzadigd. Wanneer de temperatuur, van eene met water-
damp verzadigde lucht, hooger wordt, zonder dat er nieuwe waterdamp
bijkomt, dan kan zij, ofschoon zij nog vrij veel daarvan bevat, betrekke-
lijk droog zijn. Men onderscheidt daarom de volstrekte of absolute vochtigheid
der lucht van de betrekkelijke of relatieve. De eerste geeft, in gewicht, de
hoeveelheid waterdamp aan, die er, in een zeker volumen lucht, is bevat,
b. v. in ��n kubiek meter, zonder de temperatuur der lucht in aanmer-
king te nemen. � De betrekkelijke vochtigheid is de verhouding, tus-
schen de hoeveelheid waterdamp, die werkelijk in de lucht voorhanden
is, tot die, welke zij, bij de temperatuur, die zij bezit, zou kunnen be-
vatten. Vindt men b. v., door proeven, dat in ��n kubiek meter lucht,

-ocr page 245-



		DE DAMPKRING». 221

		die eene temperatuur van 20° heeft, 12,825 gram waterdamp voorhan- den is, terwijl, volgens het hiervoor gegeven tafeltje, bij die temperatuur 17,1 gram, in die zelfde ruimte, zoude kunnen bevat zijn, indien zij ver- zadigd ware, dan bevat zij werkelijk J�2f ₀f ^s/₄, van hetgeen zij, bij die temperatuur, opnemen kan; de betrekkelijke vochtigheid is dus 0,75. Men is gewoon om deze in procenten uit te drukken. De betrekkelijke vochtigheid kan zeer verschillen: meermalen gebeurt het dat zij 1,00 bedraagt, zoodat dan de lucht met waterdampen verza- digd is. In Egypte bedroeg^- zij, volgens waarnemingen van Dr. Schneep, tijdens het heerschen van den Samum (pag. 203), 0,12. � Bij het heer- schen van denzelfden wind, aan de kusten der Roode Zee, vond d\'Abadie de betrekkelijke vochtigheid niet meer dan 0,07. � Zoodanige uitersten van droogte komen echter ook, nu en dan, bij ons te lande voor: zoo nam ik, den 1""° April 1856, te Utrecht, bij zuidoosten wind en heldere lucht, eene betrekkelijke vochtigheid van 0,13 waar. Dikwijls wordt ook de spanning van den waterdamp, die in de lucht aanwezig is, aangeduid. Evenals men de drukking der lucht bepaalt, door .de hoogte van de kwikkolom die in het lange been van den barometer is bevat, drukt men ook die spanning uit, door de hoogte aan te.geven, waartoe de waterdamp eene kwikkolom zou opdrukken, in eene lucht- ledige buis. Deze grootheid wordt de dampdrukking genoemd. Zoowel de absolute als de betrekkelijke vochtigheid en dampdrukking, ondergaan, in den loop van den dag en van het jaar, min of meer regelmatige ver- anderingen: de absolute vochtigheid en de dampdrukking hebben, in beide perioden, denzelfden gang, zij volgen in hoofdzaak, zoowel in de dagelij k- sche periode als in de jaarlijksche, den loop der temperatuur. De betrek- kelijke vochtigheid daarentegen heeft een tegengestelden gang: zij is hel grootst in den morgen en in den winter en het geringst in den namiddag en in den zomer. Zoowel de absolute als de betrekkelijke vochtigheid, nemen, met de hoogte, af, uitgezonderd alleen, wanneer men in eene wolk komt. De werktuigen, die dienen, om de vochtigheid der lucht te bepalen, worden hygrometers genoemd. Zij zijn van zeer verschillende inrichting.

		Wordt de temperatuur van eene luchtmassa, die met waterdamp verzadigd is, lager, dan gaat een gedeelte, van den damp, die zij bevat, uit den onzichtbaren, tot den zichtbaren toestand over, en vormt uiterst kleine droppels of, zooals sommigen beweren, blaasjes, die gemakkelijk blijven zweven. Er blijft dan nog zooveel waterdamp daarin over, als de lucht, naar hare temperatuur, kan bevatten.

-ocr page 246-



		222
		DE DAMPKRING.


		Wanneer de lucht eene zekere hoeveelheid zichtbare waterdeeltjes bevat, dan wordt zij troebel en ondoorschijnend en er vertoont zich nevel of mist. Dit verschijnsel kan dus onder verschillende omstandigheden ontstaan: 1°. Indien eene warme, aan waterdampen rijke, lucht over eene koude water- of landvlakte strijkt, dan kan de temperatuur beneden het verzadigingspunt dalen; de aanvankelijk onzichtbare waterdampen worden verdicht en daardoor zichtbaar en er ontstaat nevel of mist. � 2°. Wij zagen vroeger (pag. 219) dat iedere watervlakte, en zelfs ijs, dampen uitstoot. Zoolang nu de lucht niet met waterdampen verzadigd is, neemt zij deze op en blijven zij onzichtbaar; daalt echter de tempera- tuur der lucht, tot aan, of nabij het punt, waarop zij verzadigd is, dan kan zij geene of weinige dampen meer opnemen. De door het water, ijs of den vochtigen bodem uitgestooten dampen, worden niet onzichtbaar, maar vormen nevels. Van de eerste wijze, van het ontstaan van nevels, komen dikwijls voor- beelden voor, wanneer, in den winter, na langdurige koude, warme winden invallen, zoodat de dooi dikwijls door mist wordt aangekondigd. � In de poolstreken zijn de ijsbergen en ijsvelden (§ 41) dikwijls in zwaren mist ge- huld, zoodat men geene scheepslengte vooruit kan zien; deze is zeer ge- vaarlijk voor de schepen, omdat men dan het ijs eerst kan waarnemen wanneer men er reeds zeer nabij is. Ook in het Kanaal zijn nevels zeer menigvuldig, wat, bij de drukke scheepvaart, dikwijls tol zeerampen aanleiding geeft. � Van de tweede wijze der vorming van nevels vindt men voorbeelden, indien, na een helderen, warmen dag, de zon ondergegaan is; dan stijgen nog, uit slooten, vaarten en van vochtige weilanden, dampen op, die terstond zichtbaar worden, aan welk verschijn- sel men, hoewel ten onrechte, den naam van dauw geeft. �Op grootere schaal heeft dit bij den Golfstroom plaats, waarvan de rand veelal door sterke nevels is gekenmerkt (zie pag. 135). Het is opmerkelijk, dat de mist of nevel in groote steden, zooals Londen, Amsterdam, Parijs enz., somtijds zoo sterk kan zijn, dat men op twee of drie schreden van zich af, niets meer kan onderscheiden, zoo- dat men verplicht is, zelfs midden op den dag, in de huizen licht te ontsteken: zoo heei\'schte er, op den 24^,tM1 Februari 1832, in eerst- gemelde stad een zoo sterke nevel, dat men, bij dag, nauwelijks op de straten zien kon, en des avonds, toen eene schitterende illuminatie plaats had, gingen knapen met fakkels langs de straten, om, zooals zij zeiden, de illuminatie op te zoeken. � Tot het ontstaan van deze zware nevels, schijnen, in de groote steden, bijzondere oorzaken mede te wer- ken. Wellicht draagt ook de ligging, niet ver van zee, daartoe bij: want,

-ocr page 247-



		223
		DE DAMPKRING.


		noch uit Berlijn, noch uit Weenen, wordt daarvan dikwijls gewag ge- maakt. Het gebeurt somtijds, dat zeer zware nevels eene groote uitge- strektheid hebben: meestal zijn zij vrij scherp begrensd: zoodat het b. v. te Zaandam, Weesp en Muiden, helder weder is, terwijl Amsterdam in een zeer zwaren nevel is gehuld. §56. Indien eene luchtmassa, die waterdamp in onzichtbaren toestand bevat, hetzij loodrecht, hetzij, zooals meestal het geval is, in eene schuine richting opstijgt, dan stelt zij zich met de ijlere, hoogere luchtlagen in evenwicht, zet zich uit en wordt tevens afgekoeld. Naarmate zij opstijgt, nadert zij tot het verzadigingspunt der daarin bevatte waterdampen. Gaat het opstijgen en afkoelen nog verder voort, dan wordt het verzadi- gingspunt overschreden en een gedeelte van den waterdamp gaat, naar- mate de temperatuur boven of onder het vriespunt ligt, in den vloeibaren of vasten toestand over. Er ontstaat aldus eene wolk. � Indien lucht- stroomen van verschillende temperatuur en vochtigheid over, of nevens elkander vloeien en zich daarbij min of meer vermengen, zoodat detem- peratuur daalt, beneden die, waarbij de waterdampen nog kunnen opge- lost blijven, dan zal mede eene vorming van wolken plaats hebben. � Wij zien dus dat de wolken op dezelfde wijze als de nevels worden ge- vormd en, evenals deze, uit fijne waterdroppels of blaasjes bestaan. Nevel is eene wolk, waarin men zich bevindt; eene wolk is nevel waarin men niet is. Dit blijkt bij het beklimmen van bergen: het uit- zicht op de omringende streken wordt dan namelijk dikwijls door zwa- ren mist of nevel belemmerd, terwijl de bewoners der dalen de top- pen der bergen in wolken gehuld zien. Niet alle wolken bestaan echter uit waterdeeltjes; dikwijls zijn zij uit uiterst fijne ijskristallen samenge- steld. Dit is onder anderen rechtstreeks gebleken bij de pag. 182 ver- melde luchtreis van Barral en Bixio ; ook zullen wij later, bij de behandeling der kringen om zon en maan en der bijzonnen en bijma- nen (§ 65), gelegenheid hebben, dit bevestigd te zien. De hoogte, waarop de wolken zweven, is zeer onderscheiden: dik- wijls bevinden zij zich, als nevels, aan de oppervlakte van den grond, of omgeven de toppen van hooge torens als mist, terwijl men, op de hoogste toppen van het Andes-gebergte en de Himdlaya, nog ver boven zich, wol- ken heeft waargenomen. De kruinen van hooge gebergten zijn dikwijls in wolken gehuld. Niet ten onrechte heeft men daarom b. v. de Jungfrau, de eeuwig gesluierde genoemd, en menig reiziger doet, om den Mont-Blanc

-ocr page 248-



		424
		DE DAMPKRING.

		van naderbij te beschouwen, een vergeefschen tocht naar Chamouny^ De bergen verhinderen nl. den regelmatigen loop der winden en dwin- gen de lucht, langs hunne hellingen, naar boven te stijgen, waardoor zij afgekoeld wordt en een gedeelte van het water zich in vloeibaren toe- stand afscheidt, en een wolk rondom den bergtop vormt. De wind drijft deze wolk over den top van den berg, doch, wanneer de luchtstroom aan de andere zijde weder naar beneden daalt, komen de uitgescheiden wa- terdeeltjes in warmere luchtlagen, waar zij weder opgelost worden. � Wederkeerig wordt het uitzicht, van de bergtoppen, op de omringende streken, vaak door wolken belet: want somtijds zweven ze nog beneden den top, zoodat men, bij het beklimmen van bergen, dan eene wol- kenlaag moet doortrekken. Ook gebeurt het niet zelden dat, terwijl men in de dalen regen- of donderbuien heeft, de reizigers op den top van den berg schoon weder en zonneschijn genieten. In het algemeen zal dus, in bergachtige streken, wolkenvorming plaats hebben, op die hoogte, waar de opstijgende luchtstroom den van de hooge bergtoppen afdalenden, kouden stroom ontmoet. Zoo is b. v. de Piek van Teneriffe steeds, op eene zekere hoogte, met een wolkenkrans omgeven. De gedaanten der wolken wisselen tot in het oneindige af. Schoone wolkenvormen maken dikwijls een der grootste sieraden van een land- schap uit. Hare gedaanten hangen af van de omstandigheden, waaronder zij ontstaan en zij kunnen dus als de hi�roglyphen van den dampkring be~ schouwd worden. Men heeft getracht, de oneindige verscheidenheid der wolken, tot eenige hoofdvormen terug te brengen, en elk daarvan, door een bepaalden naam, aangeduid Onder de best geslaagde proeven hiervan, moet die van Howard worden gerekend. Daar de namen, door dezen natuurkundige gegeven, vrij algemeen in gebruik zijn, is het niet on- dienstig, die hier kortel\'yk te vermelden: Howard neemt drie hoofdvor- men van wolken aan, die door elk gemakkelijk zijn te erkennen. Door vereeniging van de benaming dezer drie, is men in staat om nog andere tusschenliggende en samengestelde vormen aan te duiden. De drie hoofd- vormen hebben de volgende namen: 1. De Cirrus of Vederwolk. 2. De Cumulus of Stapelwolk. 3. De Stratus of Laagvormige Wolk. De Cirrus draagt dezen naam, om zijne overeenkomst in gedaante mei een haarlok, terwijl de benaming, van vederwolk, ontleend is, aan de gelijkenis naar een veder of pluim. Deze wolken zijn uit fijne strepen samengesteld, die, in allerlei richtingen, dooreen geweven zijn. Na lang- durig helder weder, ontstaan zij veelal het eerst op het blauwe veld des

-ocr page 249-



		2-25
		DE DAMPKRING.


		hemels. De vederwolken zijn zeer dikwijls aan haar eene uileinde omge- kruid. Zij zijn de hoogste wolken, want zij drijven boven de hoogste berg- toppen; d. i. op minstens 9000 meters boven de aardoppervlakte (pag. 63). In deze streken is, zooals wij § 48 zagen, de luchttemperatuur beneden het vriespunt, en de vederwolken zijn dus uit fijne ijsnaalden gevormd. De Cumulus of Stapelwolk ontstaat in mindere hoogte boven de aarde, gewoonlijk als een onregelmatig wolkje; liet vergroot zich langzamerhand en neemt, aan hare bovenzijde, min ot meer afgeronde gedaanten aan, terwijl de onderzijde n.eer vlak is. Dikwijls vereenigen zij zich en vor- men grootere wolken, waarvan de gedaante met die der kleine overeen- stemt. Zij komen in de warme gewesten der aarde veelvuldig voor, en bij ons het meest in den zomer. De Slratus of Laagvormige Wolk vertoont zich, zooals de naam aan- duidt, in lagen of banken en wel in eene richting, evenwijdig met den gezichteinder. Daar dez« wolken zich nimmer hoog boven den horizon vertoonen, is waarschijnlijk die laagswijze plaatsing een gevolg van den stand des waarnemers, met betrekking tot de wolk en den gezichteinder. De tusschen- of overgangs-vormen zijn: 4. De Cirro-cumnlus, of Veder-stapelwolk. Hiertoe behooren de dus- genoemde Scliapenwolkjes, kleine, ronde, blinkende wolken, die veelal in regelmatige rijen zijn gerangschikt. 5. De drro-stratns of Yeder-laagwolk, die zich meestal, als een door- zichtigen sluier, over den hemel uitbreidt. Daar deze wolken voorna- meiijk aanleiding geven tot het ontstaan van kringen om zon en maan, bijzonnen en bijmanen (§ 65), zijn zij uit ijskristallen gevormd. 6. De Cumulo-stratus of Stapel-laagwolk komt het meest voor in de benedenste luchtlagen. Dikwijls daalt zij tot de oppervlakte der aarde en vormt dan mist en nevel. Hare randen zijn niet scherp begrensd. Deze wolken zijn donker en bedekken niet zelden den geheelen hemel; in dit geval is de lucht betrokken. � Wanneer het daaruit regent, hetgeen men, op een afstand bemerkt, door de strepen, die daaruit naar de aardoppervlakte nederdalen, dan noemt men haar Nimbus of Regenwolk. De grootte der wolken is niet minder onderscheiden dan de vorm. De schapenwolkjes hebben slechts eene geringe uitgebreidheid. Andere daarentegen hebben zulke aanzienlijke afmetingen, dat somtijds een groot gedeelte van ons land, ja zelfs van Europa, met een samenhangenden wol- kensluier bedekt is. � Bij luchtreizen heeft men waargenomen, dat de dikte van sommige wolkenlagen meer dan 2000 meter bedraagt. De bewegingen der wolken zijn, zoowel wat de richting als de snel-

-ocr page 250-



		\'22(5
		DF. DAMPKRING.


		heid aangaat, bijna uitsluitend van den wind afhankelijk en, gelijk reeds pag. 197 is opgemerkt, zijn wij hierdoor dikwijls in de gelegenheid, de richting der luchtstrootnen, in de hoogere streken van onzen dampkring te leeren kennen. De richting, waarin de wolken drijven, is echter niet altijd, gelijk zij ons toeschynt, horizontaal: want in bergachtige streken ziet men dikwijls de wolken als langs de helling der bergen opklimmen, of wel naar de valeien afdalen. Het eerste heeft gewoonlijk des morgens met de opstijgende, het tweede des avonds met de nederdalende lucht- stroomen plaats. De snelheid, waarmede de wolken voortgaan, is dikwijls zeer groot, dewijl zij door den luchtstroom worden medegevoerd, waarin zij zich be- vinden. De vroeger (pag. 191) gegeven tafel der snelheid van den wind toont dit genoegzaam aan. Bovendien is de snelheid van den wind in de bovenlucht grooter dan aan de oppervlakte der aarde (pag. 192). Wan- neer, bij sterken wind en zonneschijn, afzonderlijke wolken drijven, dan trekken de schaduwen, die zij werpen, met pijlsnelle vaart, over de velden. Door de verlichting der wolken door de zon, bezitten zij veelal eene schoone afwisseling van tinten, die van blinkend sneeuwwit, aan de naar de zon gekeerde zijde, tot donker blauwgrauw, bij trappen afdaalt. Een gedeelte der wolk werpt dan zijne schaduw, op de andere. Het licht en de warmte die, van de zon naar de oppervlakte der aarde afstralen, worden, door de wolken, in mindere of meerdere mate, onderschept, echter nimmer geheel weggenomen : want, zelfs bij den zwaar- sten nevel, is er op den dag nog licht te zien, en de thermometer wijst, ofschoon in geringe mate, steeds eene verhooging der temperatuur op het midden van den dag aan. � Strekt zich eene zware bewolking over eene groote streek uit, dan mist deze groolendeels de verwarmende zonnestralen en is dus kouder, dan de niet beschaduwde vlakte. Het evenwicht der temperatuur wordt dikwijls op die wijze verbroken en, ter herstelling hiervan, ontstaan dan plaatselijke luchtstroomen, die somtijds vrij hevig zijn. Indien, in eenige streek, veelvuldige vorming van wolken plaats heeft, kan daardoor de temperatuur aanmerkelijk worden gewijzigd: hitte zoowel als koude worden daardoor gematigd. §57. Wanneer de temperatuur van eene luchtmassa, die met waterdampen ruim voorzien is, beneden het punt van verzadiging (pag. 220) daalt, dan gaat die damp geneeltelyk tot den vloeibaren staat over; daarbij worden eerst wol-

-ocr page 251-



		227
		DE DAMPKRING.


		ken gevormd, die uit uiterst fijne waterdeeltjes bestaan; deze laatste vereeni- gen zich, bij verdere afkoeling, en vormen regen. De hoeveelheid daarvan zal in een zekeren tijd, des te overvloediger zijn, naarmate de afkoeling sneller geschiedt. De regen, die aldus in de hoogere streken des darnpkrings ge- vormd is, bereikt niet altijd den grond : want meermalen gebeurt het, dat de nederdalende, kleine regendrappels door luchtlagen moeien gaan, die eene hoogere temperatuur hebben, dan de daarboven liggende, en betrek- kelijk droog zijn; zij worden dan opnieuw opgelost: er is slechts eene verplaatsing van het vochtigheids-gehalte, van boven naar beneden. In zeer zeldzame gevallen ontstaat, door eene langzame afkoeling dei- lucht, regen en dit kan, zelfs bij eene volkomen heldere lucht, gescliie- den. � Regenvorming heeft voornamelijk op twee wijzen plaats: vooreerst indien lucht, die zeer rijk aan waterdampen is en bovendien eene hooge temperatuur heeft, snel opstijgt, zoodat zij, zoowel ten gevolge van uit- zelting, als van de afneming der temperatuur met de hoogte, vrij snel afkoelt. Dit heeft vooral tusschen de keerkringen plaats. � Ten tweede is regenvorming bijna altijd hel gevolg eener vermenging van luchtstroo- men, die eene verschillende temperatuur en vochtigheid hebben. Dringt b. v. een koude luchtstroom in eene warme, doch met waterdampen ruim voorziene lucht, dan zal deze laatste een gedeelte van haar waterdamp verliezen, indien de temperatuur der lucht, na de vermenging, ontoerei- kend is, om alles opgelost te houden. Volgens dit beginsel ontstaat dus de regen ter plaatse, waar twee of meer luchtstroomen, elkander ontmoe- ten. Dit wordt dooi^- de waarneming dikwijls duidelijk bevestigd en ver- klaart tevens, hoe hel mogelijk is, dat somtijds eene zoo groote hoeveel heid regen valt: want men heeft berekend, dat, indien eene kolom lucht, die zich tot aan de grenzen v,an den dampkring uitstrekt, met water- damp verzadigd ware, en deze geheel tot. water overging, de hoeveelheid regen, die daaruit nederviel veel minder zou zijn, dat die, welke som- tijds, in korten lijd valt. � Behalve de warmte, kan ook de electrische toestand des dampkring* op het ontstaan van regen invloed hebben. De meeningen dienaangaande, door verschillende natuurkundigen geuit, loo- pen echter zeer uiteen. De grootte der regendroppels is zeer onderscheiden, dewijl er zich dikwijls twee of meer tot. een enkelen vereenigen. Vergelijkt men de fijne stofregens, met de groote droppels, die bij donderbuien vallen, dan loopt dit verschil duidelijk in het oog. � Nog opmerkelijker is dit, wan- neer men de grootte vergelijkt der regendroppels die op onderscheiden breedten vallen: want, terwijl men in de poolstreken veelal een zeer fijnen regen heeft, bereiken daarentegen de regendroppels in de keerkringslan-

-ocr page 252-



		228
		DR DAMPKRING.

		den, eene buitengewone grootte, zoodat zij zelfs, bij hunnen val, deboo- men van hunne bladeren kunnen berooven. Dikwijls valt de repen daar niet in druppels, maar in stralen neder. Men drukt de hoeveelheid regen, die op eene plaats valt, gewoonlijk, even als de verdamping (pag. 219), uit, door de hoogte in millimeters aan te geven, welke de laag regenwater zou hebben, indien dit noch wegvloeide, noch in den grond drong, noch verdampte. Zoo staat ��n millimeter regenhoogte gelijk aan ��n liter, of ��n kilogram, water op den vierkanten meter. De toestellen, welke dienen, om de regenhoogte te bepalen, worden Regenmeiers of Udomcters genoemd. De geheele hoeveelheid regen, die jaarlijks op aarde valt, is vrij aan- merkelijk. Men heeft berekend, dat, indien het jaarlijks nedervallende water noch verdampte, noch wegvloeide, het de oppervlakte der aarde omstreeks ter hoogte van 76 centimeters zou bedekken. §58. Er bestaat een groot verschil tusschen de hoeveelheid regen, die op de onderscheiden gedeelten der aarde, valt: want terwijl regen, in sommige streken, eene groote zeldzaamheid is, zijn er andere plaatsen waar een zeer groote hoeveelheid valt. Het grootste gedeelte der woestijn van Sahara, de woestijn Kalahari in Zuid-Afrika, het noordelijk gedeelte der Roode Zee en van Arabi�, benevens Iran en de woestijn van Gobi, kan men het Regenloos Gebied der Oude Wereld noemen. � Ook een ge- deelte der westkusten van Zuid-Amerika, bepaaldelijk Chili, Peru, Bolivia en La Plata, worden schaars van regen voorzien; langs de kusten van Bolivia heeft men vaak, in meer dan ��n jaar, geen regen. Vandaar de verbazende massa\'s guano, die op de Chinca\'s-eilanden en van Chilisal- peter (pag. 95), die in de woestijn van Atacama gedurende eeuwen hebben gelegen, zonder door den regen uitgeloogd te zijn. Dauw neemt hier zijne plaats in (zie pag. 234). De hoeveelheid regen neemt, langs de kusten, in het algemeen van de polen naar den evenaar toe. Deze regel is evenwel aan vele uitzon- deringen onderworpen: want de gesteldheid van den grond, de nabijheid van groote meren of van bergen oefenen hierop een aanzienlijken in- vloed uit. Van daar dat er sommige plaatsen zijn, waar de jaarlijksche hoeveelheid regen eene schier ongeloofelij ke grootte bereikt. De grootste regenhoeveelheid op aarde valt te Cherraponjee, in Engelsch-lndi�, aan de zuidelijke afhelling der Cossya-Hills, in Arracan, 1250 meters boven de zee, waar zij de verbazende hoeveelheid van 15,5 meter bedraagt; dat is:

-ocr page 253-



		229
		DE DAMPKRING.


		omstreeks twintig malen meer, dan gemiddeld in Nederland valt. De voch- tige luchtstroomen van de zuidwest-moeson, die bovendien over de delta van den Ganges en Bra/imapoetra (§84) gegaan zijn, stuiten tegen de genoemde bei-gen, en vandaar die buitengewone neerslag van regen. � Te Mahabulesh- war, aan de westelijke afhelling der West-Ghats, in de nabijheid van Bombay is de hoeveelheid mede zeer aanzienlijk: zij bedraagt jaarlijks gemiddeld 7,7 meters. � Op Guadeloupe bedraagt de hoeveelheid regen niet veel minder: want zij is aldaar 7400 millimeters; te Maranhao, op de oostkust van Brazili�, is zij 7110 mm.; te Cayenne 5000 mui.; op St. Do- mingo meer dan 2700 mm.; te Paramaribo 2500 mm.; te Bombay bijna 13000 mui.; te Bio-dc-Janeiro 1500 mui.; te Lissabon bijna 700 mm.: in Nederland van 630 tot 650 mm.; enz. � In Europa valt de grootste hoe- veelheid regen in Noorwegen, de oostelijke dalen der Alpen en op de Hebridrn. � Ook op de Pyrene�n en de Karpalhen, valt veel regen. In het algemeen genomen, neemt in Europa de regenhoeveelheid, van de west- kusten naar het Oosten af. Bij het overwicht, dat de Westen- en Zuid- westen winden in dit werelddeel hebben, is de oorzaak daarvan licht in te zien, vooral wat de vlakke streken in Midden-Europa betreft. Op kleinere schaal is dit zelfs in Engeland merkbaar, waar de meeste regen op de Westkust valt en de hoeveelheid daarvan naar het Oosten afneemt. De regenhoeveelheid, die in den loop van een jaar valt, is, voor de meeste plaatsen, zeer ongelijk in de jaargetijden verdeeld. Men heeft, in dit opzicht, de aardoppervlakte in verschillende gordels of streken ver- deeld, waarvan de grenzen een min of meer onregelmatig beloop hebben, althans zoodanig, dat zij niet evenwijdig aan de parallelcirkels zijn. Deze gordels zijn de volgende: 1°. De streek der stilten, omstreeks den evenaar, met regen in alle maanden. (Zie bladz. 195). 2\'. Ten noorden, zoowel als ten zuiden van deze, komt een gordel voor, met een dubbelen regenlijd. De grootste hoeveelheden regen vallen daar, in die maanden, waarin de zon, op den middag, in of nabij hel top- punt staat. Onder den evenaar heeft dit tweemalen in het jaar plaats: namelijk ten tijde der lenle- en herfst-nachtevening; doch benoorden en bezuiden den evenaar vallen die tijdstippen, met kortere en kortere tus- schentijden, naarmate men tot de keerkringen nadert, zoodat zij, onder de keerkringen zelve, samenvallen. 3°. Ten noorden van den Kreefts-keerkring en ten zuiden van den Steenboks-keerkring, komt een gordel voor, waar de beide regentijden samenvallen, en wel ten tijde van den zomer-zonnestand van ieder half- rond. De zomerregens hebben dus daar de overhand.

-ocr page 254-



		230
		DE DAMPKRING.


		4°. Zoowel ten noorden als ten zuiden van de laatstgenoemde gor- dels, is de regenverdeeling, in den loop des jaars, weder verschillend: want daar hebben de winterregens de overhand. Men noemt deze de subtropische gordels. Hiertoe behooren Madera, de Azoren, de noordkust van Afrika, de Middellandse/ie Zee en de zuidelijkste deelen van Europa, voorts een gedeelte van Califomi�, het Oregon-gebied, enz. � Uit de voor- gaande opgaven is echter licht in te zien, dat deze verdeeling zeer ge- wij zigd wordt, door de ligging en de uitgestrektheid der landen en de nabijheid der zee. 5 . Verder, naar de beide polen toe, komen breede gordels voor, waar de regen vrij gelijkmatig over alle jaargetijden verdeeld is. Wel zijn er hier en daar streken, waar, in sommige maanden, eenig overwicht van den regen bestaat, ten opzichte van andere maanden, doch dit is niet zeer groot en hangt grootendeels van de plaatselijke gesteldheid en lig- ging af. Eindelijk heeft men: 6°. In de beide poolstreken een winter met weinig regen. Het zal nauwelijks behoeven vermeld te worden, dat, in de voorgaande opgaven, onder de benaming van regen, alle uit water bestaande neerslagen uit den dampkring begrepen zijn, en dus ook sneeuw en hagel daartoe be- hooren. Zoo valt, b. v. in de poolstreken, veel meer sneeuw dan regen. In Noord Amerika valt aan de Baffinsbaai alleen regen in Juli en Augustus en dan nog zeldzaam. Op hoogere breedten, b. v. binnen den parallelcirkel van 80° noorderbreedte, behoort regen tot de grootste zeldzaamheden; daar valt bijna alleen sneeuw. � Ofschoon wij aangaande de regen- of sneeuwhoeveelheid binnen de poolcirkels weinig weten, is het echter zeker, dat aldaar eene zeer groote hoeveelheid waterdamp uit de lucht wordt neergeslagen. Wanneer namelijk winden, die met waterdamp beladen zijn, over de koude zeeoppervlakte of over ijsvelden, ijsbergen en be- sneeuwde streken strijken, dan zetten zij veel waterdarnpen daarop af.� Tusschen de hiervoor genoemde gordels bestaan verschillende over- gangen. In het moeson-gebied valt de meeste regen, even als in het algemeen tusschen de keerkringen, in dat jaargetijde, waarin de zon op den mid- dag het hoogst slaat. Zij hangt echter ook veel van plaatselijke omstan- digheden af. De zuidwest-moeson is de regentijd voor alle westkusten, terwijl de oostkusten dan het droge jaargetijde hebben. Heerscht �chter de noordoost-moeson, dan hebben de oostkusten regen en de westkusten droogte. De regentijd ontstaat en eindigt daar langzamerhand: nadat ge- durende maanden, de hemel helder is geweest en de eene dag even als de andere voorbij ging, merkt men, kort voor zousondergang, eenige

-ocr page 255-



		DE DAMPKIUNG. 231

		lichte wolken aan den gezichteinder op. Dagelijks vermeerderen zij en stij- gen hooger: enkele bliksemstralen vertoonen zich, tot zich alles ineen onweersregen, met groote droppels, ontlast, die nu dagelijks, omstreeks den middag, valt: des nachts is de lucht weder helder. Na eenige weken of maanden nemen deze verschijnselen in kracht af en de hemel blijft weder eenigen tijd helder. Met betrekking tot de periodieke regens, bestaan er vele plaatselijke uitzonderingen: want terwijl, b. v. aan de Amazonen-stroom, streken zijn. die tien regenmaanden in het jaar hebben, zijn er weder andere, waar hel jaarlijks slechts ��nmaal, of wel, met tusschenpoozen van eenige jaren, regent. � De fijne stofregen kent men in de keerkringslarulen bijna niet. In de passaatstreken is de lucht bijna altijd helder en er valt daar slechts iegen, waar de passaalwind door bergen wordt gestuit. In sommige stre- ken, aan de wsstkust van Amerika, verwekt, in het droge jaargetijde, eene aardbeving zelfs minder opzien, dan eene wolk. §59. De luchtstroomen, die over de oppervlakte van den Oceaan strijken, voeren de waterdampen, die daaruit opstijgen, met zich mede en verbrei- den die, in allerlei richtingen, tot zelfs in het midden der vaste landen. Daar het regenwater, door do zonnewarmte, is gedestilleerd, is het vrij zuiver, vooral dat, hetwelk valt, wanneer de regen reeds eenigen tijd heeft aangehouden. Het bevat steeds kleine hoeveelheden zuurstof, stik- stof, koolzuur en ammonia, uit den dampkring, opgelost. Regens, die bij onweer vallen, bevatten bovendien sporen van koolzure, salpeterzure en salpeterigzure ammonia. Menigvuldig komt, zelfs op grooten afstand van zee, chloorsodium of keukenzout, in geringe hoeveelheid, in het regenwater voor. De geheele hoeveelheid vreemde stoffen, die in regenwater is opgelost, bedraagt echter niet meer dan 30 tot 50 milligram per liter. De luchtstroomen, die daarentegen over het land strijken, voeren, van zijne oppervlakte, stoffen van allerlei aard, in fijn verdeelden toestand, met zich en deze vallen later, hetzij alleen, hetzij met regen of sneeuw, ^som1ijds op zeer groote afstanden van de plaats, waar zij werden opge- nomen, neder. Meestal zijn het poedervormige stoffen, van eene roode of bruine kleur. Bij een nader onderzoek is gebleken, dat deze van zeer verschillenden aard zijn: er zijn vele gevallen bekend, waarin mikros- kopische organismen, inzonderheid de kiezelschalen van Diatome�n het hoofdbestanddeel uitmaken. � De pljnboomen brengen, gedurende hun- nen bloeitijd, een verbazende hoeveelheid stuifmeel voort, zelfs zoo groot

		*^s>*
		*

-ocr page 256-



		232
		DE DAMPKRING.

		dat het, boven pijnbossclien, door den wind, wel eens, in de gedaante van gele stofwolken, wordt weggevoerd. Voorheen, toen men den oorsprong van het neervallend poeder niet wist aan te geven, gaf het aanleiding tot het geloof aan een zwavelregen. � Meestal bestaat hel stol � waaraan men den naam van meteoorstof gegeven heeft � uit anorganische lichaamp- jes, of zeer fijn roodachtig zand. In sommige streken wordt, vrij stand- vastig, stof in den dampkring waargenomen: b. v. op den Atlantisclien Oceaan tusschen 6° en 22° Noorderbreedte en tot op meer dan A5¹/," Westei lengte van Greenioich � dus in de passaatstreek, in de omstreken der Kaap-Verdische eilanden � zoodat de lucht daar meestal, evenals hier te lande bij heibrand, verdonkerd is � In Itali� en in andere stre- ken van Zuid-Europa komt het mede, ofschoon zeldzame)¹, voor. � In Spanje geeft men aan dit verschijnsel den naam van Calina. Volgpns de onder- zoekingen van Pater Sf.cchi te Rome en van Jelinek te Weenen, aan- gaande het meteoorstof, dat in 1864, \'65 en \'66 in Itali� en in verschil- lende deelen van Oostenrijk gevallen is, zou dit afkomstig zijn uit de Sahara. � Het meteoorstof valt somtijds over een groote uitgebreidheid: zoo viel het, in het Zuiden van Frankrijk, den 17 October 1846, over eene oppervlakte van omstreeks vierhonderd vierkante mijlen. Quin- son Bo�rnlt verzamelde te Valence, op 40 vierkante meters, 30 gram daarvan, en besloot daaruit, dat de hoeveelheid, die alleen in het Depar- lement de la Dr�me gevallen was, 360,000 kilo woog. Indien, terwijl meteoorstof in de lucht zweeft, of wel, wanneer andere gekleurde stoffen door den wind daarin gevoerd zijn, regen valt, dan worden deze daardoor medegevoerd en de regen kan daardoor min of meer gekleurd zijn. Zoo gebeurt het, in de hiervoor genoemde streek van den Atlanlischen Oceaan, somtijds, dat de zeilen van een schip door den regen rood weiden. Vroeger gaf men aan den regen, die roode stoffen medevoert, den naam van bloedregen. De ascliregen komt, in vulkanische streken, ten tijde van uitbarstingen, niet zelden voor ^zie § 20). Zelfs op plaatsen, die zeer ver van vulkanen ver- wijderd z\'yn, kan die vallen. Wordt b. v., bij eene vulkanische uitbarsting, de asch tot eene groote hoogte opgeworpen, dan kan zij verre worden medegevoerd, en op groote afstanden, �f alleen, �f met regen vermengd, nedervallen. Nader bij vulkanen is de regen somtijds seer sterk met asch vermengd: bij de uitbarsting van den Vesuvins, op den 22 en 23 October 1822, werden zelfs de witte uniformen van een Oostenrijkschinfanterie- regiment, dat zich, in de nabijheid van Napels, in het open veld bevond, door den regen bruinrood geverfd. Doch niet alleen fijn stof en asch, maar ook andere voorwerpen,

-ocr page 257-



		233
		flE DAMPKRING.


		vallen somtijds met den regen mede. Er zijn voorbeelden, dat garnalen, rupsen en andere kleine dieren, met den regen, uit den dampkring zijn nedergevallen, doch het is duidelijk, dat deze, �f door hoozen (§ 53) zijn opgenomen, �f door den wind, toevallig in menigte zijn medegevoerd. §60. Wanneer, gedurende den dag, door de zonnewarmte, eene zekere hoeveelheid water, als onzichtbare damp, in de lucht is opgenomen, dan zal, indien de temperatuur na zonsondergang snel daalt, niet zoo veel in de lucht kunnen bevat blijven: want zij nadert dan meer en meer tot haar maximum van vochtigheid, het verzadigingspunt (pag. 220). De sterkste afkoeling heeft, gelijk reeds vroeger is opgemerkt, bij een hei- deren hemel plaats. De dampen, die in de lucht berat zijn, slaan dan neder, in de gedaante van zeer kleine droppels, en zetten zich, vooral op voorwerpen at, die de warmte gemakkelijk uitstralen, zoodat hunne tem- peratuur beneden het verzadigingspunt der lucht daalt. Op deze wijze moet een algemeen bekend verschijnsel, de dauw, worden verklaard. Het verdient opmerking, dat het nimmer met eene betrokken lucht dauwt, noch zelfs, wanneer er slechts weinig wolken zijn. De oorzaak hiervan is gemakkelijk na te gaan: bij een helderen he- mel kan de oppervlakte der aarde en de voorwerpen, die zich daarop be- vinden, door uitstraling naar de, hemelruimte, gemakkelijk hare warmte verliezen, doch, wanneer zich wolken vertoonen, dan kaatsen deze de warmte weder naar de aarde terug. Bij bewolkte lucht neemt dus, na zonsondergang, de warmte niet zoo snel af, als wanneer de lucht helder is, waarom dan ook de vorming van dauw wordt verhinderd. Het ver- lies van warmte, dat de oppervlakte van den grond, door uitstraling, ondergaat, is zeer aanzienlijk (zie pag. 163). De dauw ontstaat, indien de lucht zeer vochtig en tevens helder is, dikwijls reeds, in de schaduw, voordat nog de zon is ondergegaan. Elke oorzaak, waardoor de vrije warmte-uitstraling der voorwerpen wordt ver- hinderd, vermindert of belet de vorming van dauw; zij is daarom des te overvloediger op eene plaats, naarmate men er een vrijer gezicht van den hemel heeft. Het dauwt daarom ook weinig in de steden. De dauw zet zich, zoowel op de onder- als bovenzijde, van lage voorwerpen af; doch niet in dezelfde hoeveelheid op alle stoffen. Blanke metalen en andere goede geleiders der warmte, worden weinig of niet met dauw bezet, omdat de oppervlakte weinig uitstraalt en het verlies van warmte, aan de opper- vlakte, dooi geleiding van binnen naar buiten, grootendeels wordt ver-

-ocr page 258-



		234
		DE DAMPKRING.


		goed. Op glas daarentegen zet zich zeer spoedig dauw af; het is een zeer slechte warmtegeleider. Wanneer dus de oppervlakte daarvan, door uit- straling, afkoelt, dan heeft er slechts eene zeer langzame geleiding van warmte, van binr.en nam^- buiten, plaats. Planten worden insgelijks zeer sterk bedauwd. � Door den wind wordt de vorming van den dauw belem- merd, dikwijls zeifs geheel verhinderd: omdat de voorwerpen dan telkens nieuwe warmte cntvangen van de lucht, waarmede zij achtereenvolgens in aanraking komen. De dauwvorrcing is, in onderscheiden oorden, zeer verschillend: aan de kusten van warme streken, zooals de Perzische Golf, de Roode Zee, in Egypte en aan de westkust van Zuid-Amerika (pag. 228) bevochtigt de dauw den grond zoo sterk, alsof het regent, en vervangt dien zelfs op plaatsen, waar geen regen valt. De dekken der vaartuigen worden, op de MiddeL landsche Zee, dikwijls, bij heldere, windstille nachten, zoo nat, alsof eene zware regenbui was gevallen. Doch niet slechts aan de kustlanden, maar ook in de waterrijke streken meer binnenslands, zooals in Zivit- serland en in de nabijheid der groote meren in Noord-Amerika, vertoont zich een overvloedige dauw. Zij ontbreekt daarentegen bijna geheel op dorre, waterlooze vlakten: zooals in de woestijnen van Perzie, Nubi�, in de Sahara en in het binnenland van Brazili�. Er is een verschijnsel, waaraan men ten onrechte mede den naam van dauw geeft, doch dat op andere wijze dan de hier beschouwde ont- staat. Van alle watervlakten en van den vochtigen bodem stijgen voort- durend dampen op, en, bij groote warmte, zelfs in zeer groote hoeveelheid. Meestal worden deze dampen terstond, in onzichtbaren toestand, in de lucht opgenomen, indien hare temperatuur hoog genoeg is, of indien zij, door den wind, snel met de lucht worden vermengd. Daalt echter, bij � stilte, na zonsondergang, de temperatuur, dan nadert de lucht tot haar verzadigingspunt, zoodat zij geene dampen meer kan opnemen. De wate- ren en de grond gaan intusschen nog voort dampen uit te stooten en deze worden dan terstond zichtbaar. Uit de verte gezien, schijnt het dan alsof de weiden met eene laag water overdekt zijn, waarin het vee zich baadt (zie pag. 222). De dusgenoemde honig- en meeldauw, die zich somt�ds in groote hoeveelheid op de planten vertoont, moeten niet met de eigenlijke dauw worden verward, evenmin als de zoogenaamde roest, die, als bruine vlek- ken, op de bladeren voorkomt: de honigdauw wordt door bladluizen (Apldden), voortgebracht, die op de ondervlakte der bladeren leven, of wel rondvliegen. Zij laten uit het achterlijf gedurig kleine droppels van een zoet vocht vallen, dat, nadat het is opgedroogd, de oppervlakte der blade-

-ocr page 259-



		DE DAMPKRING. 235 ren en andere voorwerpen als met een vernis bedekt \'). � De meel- dauw en roest worden veroorzaakt door mikroskopisch kleine witte of bruine schimmels, die zich op de bladeren der gewassen ontwikkelen» en daaraan het voorkomen geven, alsof ze met meel of ijzerroest zijn bedekt. De rijp of rijm is bevrozen dauw. Wordt namelijk, bij een ge- noegzamen graad van koude, dauw gevormd, dan bevriest die, naarmate hij zich afzet, als uiterst kleine, sneeuwwitte kristallen, op boomen en planten, wat dikwijls, in den winter, een zeer schoon schouwspel ople- vert. Meestal zet zich de rijp slechts aan ��ne zijde der planten en an- dere voorwerpen af: en wel aan die zijde, vanwaar de wind komt. Ook vormen de ijskristalletjes zich bijna uitsluitend op uitstekende deelen : zooals de randen van bladeren, stekels, dorens, enz., zelfs op de spinne- webben. � Evenals de dauw, ontstaat hij slechts bij windstilte, of zeer zwakken wind. De rijp zet zich, evenals de dauw, in zeer verschillende mate op de voorwerpen af, wat mede van het uitstralend vermogen hunner oppervlakte en van hun geleidingsvermogen voor de warmte afhangt. De ijzel wordt op bijna dezelfde wijze als de rijp gevormd; doch hier bevriezen de dauwdroppels eerst, nadat zij zich, als water, op de voorwerpen hebben afgezet. Zij blijven daarbij doorzichtig. � De ijzel ontstaat somtijds zeer snel en dan op eenigszins andere wijze dan hier is vermeld. Indien namelijk, nadat de grond en de voorwerpen die zich daarop bevinden, bij sterke vorst, zeer zijn afgekoeld, een vochtige luchtstroom invalt, dan zet zich eene laag water af, die terstond bevriest, zoodat de grond en de voorwerpen door eene dunne ijskorst bedekt worden. Dit heeft ook plaats, wanneer het, na strenge koude, regent. Het zal nauwelijks behoeven opgemerkt te worden, dat rijp en ijzel alleen in de koude en gematigde gewesten voorkomen en, in de warme streken, slechts op groote hoogten, of op bergvlakten. §61. De sneeuw ontstaat op gelijke wijze als de regen, namelijk door eene vermindering van de temperatuur der lucht, bij de ontmoeting van koude luchtstroomen, met andere, die rijkelijk met waterdampen zijn be- deeld. De damp, die daardoor tot water verdicht is, bevriest, gedurende

		\') Zie een opstel van Prof. P. Hahti.xg, in het Album der Natuur, Jaargang 1858 pag 157.

-ocr page 260-



		236
		DL DAMPKRING.


		den val, en neemt, onder gunstige omstandigheden, regelmatige kristal- vormen, tot het hexagonale stelsel behoorende, aan. Meestal zijn het drie-, zes- of twaalf hoekige figuren, of sterretjes, zoodat twee, in de ruimte aan elkander grenzende gedeelten, dezer figuren, hoeken van 120, 60 of 30 graden met. elkander maken. De reden hiervan is in den eigenaardi- gen kristalvorm van het water gelegen: want, bij het bevriezen van water, hetzij in massa, hetzij in eene dunne laag (zooals wij dit des winters op onze ven- sterruiten kunnen waarnemen) ontstaan .steeds figuren, waar- in eene duidelijke nei- ging der deeltjes is te erkennen, om met el- k ander hoeken van 30, 60 of 120 graden te vormen. Het regel- matigst vertoonen zich de sneeuwvlokken bij strenge koude en windstilte. Wanneer men ze dan op eene donker gekleurde stof opvangt (b. v. zwart laken of papier, dat men vooraf eenigen tijd aan de koude blootstelt) dan kan men, dikwijls reeds met het ongewapend oog, de schoonheid en regelmatigheid der sneeuw- vlokken waarnemen. De bovenstaande houtsnede stelt eenige dezer figuren voor; zij vertoonen zich echter nog onder zeer vele andere vormen. Dik- wijls hebben de sneeuwvlokken, die bij eene zelfde bui vallen, allen na- genoeg dezelfde gedaante; sneeuwt het echter bij tusschenpoozen of lang achtereen, dan zijn ook de sneeuwfiguren zeer onderscheiden van vorm; dit schijnt veroorzaakt te worden door een verschil der temperatuur, waarbij zij onstaan zijn. De sneeuw wordt grootendeels in de hoogere streken van den dampkring gevormd en vele regens zijn eerst sneeuw geweest, die ech- ter, in de lagere en warmere streken der lucht, gesmolten is. Dit blijkt vooral in bergachtige streken: want het gebeurt dikwijls, dat het in de dalen regent, terwijl op de bergen sneeuw valt. Meermalen zag ik, op de Alpen van Zwitserland, Tyrol en Savoye, de bergtoppen met sneeuw bedekt, nadat eene regen- of donderbui was overgetrokken, terwijl, in de dalen, alleen regen viel. Ook ziet men dikwijls, zelfs des zomers, dat de sneeuw velden van het hooggebergte met versch ge- vallen sneeuw zijn bedekt, terwijl, in de dalen, uitsluitend regen is gevallen. Vandaar dat de sneeuw, slechts in de koude en gematigde

-ocr page 261-



		237
		DE DAMPKRING.


		streken, den grond bereikt en aldaar, in den winter, kan blijven liggen. Daar het ontstaan van sneeuw, vooral in die grootere hoeveelheid, dat zij den grond bedekt, van het samentref�en van luchtstroomen af- hangt, waarvan, ten minste ��n, eene temperatuur beneden het vriespunt moet hebben terwijl de koude luchtstroomen dikwijls vrij ver naar den evenaar doordringen, wordt de sneeuw, nu en dan, zelfs vrij zuidelijk, aangetroffen. Het is moeielijk om met nauwkeurigheid de equatoriale grens van de sneeuw aan te geven: ofschoon zij, in de zuidelijke deelen van Spanje, Frankrijk, Itali�, Turkije en Griekenland, in de lage streken, reeds zeld- zaam is, behoort toch geheel Europa tot haar gebied en zelfs een gedeelte der noordelijke streken van Afrika; bepaaldelijk wordt Algeri�, nu en dan, door sneeuwbuien bezocht. � In Februari van 1875 viel, niet alleen in een groot gedeelte van Zuid-Europa sneeuw, maar zelfs aan de oovers van den Nijl. � In den winter van 1877 op\'78 hadden de Russische en Turksche legers, in Turkije, veel van de sneeuw te lijden. � Op het. eiland Candia komt \'zij niet voor; evenmin in het zuidelijk gedeelte der Ca$pi- sche zee. In het noordelijk gedeelte van China, tot ten zuiden van Canton en in Japan valt nog sneeuw, te Nagasaki is zij echter reeds zeldzaam; evenzoo in het zuidelijke deel der Vereenigde Staten van Noord-Amerika. Op het zuidelijk halfrond valt op de lage landen, die ten noorden van den 48"^e° breedtegraad gelegen zijn, zelden sneeuw. In enkele ge- vallen wordt zij echter, nog vrij nabij den evenaar, gevonden. Zoo ver- meldt het journaal van de Nederlandsche schroefkorvet Prinses A mal ia, kommandant A. J. Kroeff, op de reis van Batavia naar de Simonsbaai (Kaap-kolonie), den 24^,,en Augustus 1861, des namiddags twee ure, op 15° 32\',5 Z. breedte en 78° 30\' Oosterlengte: »gedurende 7 of 8 minuten viel er fijne sneeuw, sommige vlokken ter groote eener erwt." De Tafelberg, aan de Kaap de Goede Hoop, was, in Juli 1862, van zijn top af tot ter halve hoogte, met sneeuw bedekt. Dit gebeurt echter zeer zeldzaam. Somtijds valt nog verder landwaarts, in de hoogere streken van Zuid-Afrika, sneeuw. Ofschoon, zooals wij zagen, Europa geheel binnen het gebied ligt, waarin sneeuw voorkomt, is toch de hoeveelheid, die op verschillende plaatsen valt, zeer onderscheiden: want zij neemt van het Zuiden naar het Noorden aanmerkelijk toe. Vele jaren door elkander gerekend, sneeuwt het te Rome slechts op l\'/j dag in het jaar, terwijl Petersburg 171 sneeuw- dagen per jaar heeft. � Voor den plantengroei in de koude gewesten is de sneeuw van veel belang: want, daar zij de warmte slecht geleidt, den grond voor koude winden beschut en weinig warmte door uitstraling

-ocr page 262-



		238
		DE DAMPKRING


		verliest, verhindert zij de sterke afkoeling van den grond en der gewas- sen, die zij bedekt. Wanneer de sneeuw pas gevallen is, is zij eene zeer ijle massa, die, bij smelten, weinig water levert. Naarmate zij langer blijft liggen, wordt de laag dichter, en vermindert somtijds aanzienlijk door ver- dampen (pag. 220), zoodat eene dunne la.ig, zonder dooiweder, geheel in de lucht wordt opgenomen. Wanneer men spreekt vin de regenhoogte (pag. 228) in eenige streek, dan is daaronder ook die der sneeuw begre- pen, nadat zij gesmolten is. � In Siberi� heeft men waargenomen, dat de temperatuur van den grond, onder de sneeuw, 21 graden hooger was, dan die der lucht. In het hooge Noorden en elders, waar de sneeuw bestendig, of ge- durende een geruimen tijd, blijft liggen, vindt men somtijds plekken, waar zij eene gele of groene, doch meestal eene roode kleur heeft. Bij de nieuwste onderzoekingen, heeft men de gele kleurstof, voor sporen of stuifmeel van planten erkend, dat, van nabijgelegen velden of bosschen, op de sneeuw was overgewaaid, zooals van Lycopodium clavatum; elzen, hazelnotenstruiken, pijnboomen, enz. � De roode sneeuw ontstaat uit eene menigte mikroskopisch kleine planten, die tot de wieren behooren, voor- namelijk de Protococcus of Haematococcus nivalis. Sneeuw, die rood ge- kleurd nederviel, is ook bij Idria, te Arezso, in Vlaanderen, en op andere plaatsen waargenomen. Bij het onderzoek vond men meestal een bij- mengsel van organische stoffen, en, bij die in Vlaanderen, meende men kobalt te erkennen. Nordf.nski�ld vond in sneeuw, die gedurends een vijfdaagschen sneeuwstorm te Stokholm viel, een koolhoudend poeder, met uiterst kleine schilfers metallisch ijzer; later vond hij dezelfde stoffen in de sneeuw der poolstreken en in het midden van Finland. §62. De hagel is een algemeen bekend verschijnsel, doch de wijze, waarop hij ontslaat, is nog een raadsel. Wij zullen ons eerst mst den hagel zelf en de verschijnselen, die het vallen daarvan voorafgaan en vergezellen bezig houden, om daarna een en ander, aangaande de verklaring van zijn ontstaan, mede te deelen. De hagel wolken zijn dikwijls, reeds aan haar uiterlijk aanzien, te on- derscheiden, daar zij veelal eene blauwe, loodachtige kleur hebben, die somtijds naar het aschgrauwe trekt; ook de gedaante der hagelwolken is veelal zeer eigenaardig, dewijl zij zeer onregelmatig van vorm zijn en er als verscheurd uitzien. De hagelvorming schijnt voornamelijk onder twee verschillende omstan-

-ocr page 263-



		239
		DE DAMPKRING.


		digheden plaats te hebben, daar de hagelkorrels of hagelsteenen onder twee hoofdvormen voorkomen: de kleinere, zooals zij veelal des winters en in het voorjaar, bij onbestendig weder en groote afwisseling der tem- peratuur, vallen, zijn nagenoeg rond en bestaan uit eene gelijksoortige massa, die eene witte kleur heeft. Na het doorsnijden vertoonen zij in- wendig eene eenvormige samenstelling, even als kleine sneeuwballen. � De grootere hagelkorrels of hagelsteenen, die meer des zomers, met eleo trische verschijnselen gepaard, vallen, hebben een ondoorschijnenden kern, die in eene doorschijnende ijskorst is gehuld. Somtijds ziet nen, na het doorsnijden, verschillende concentrische lagen, die, afwisselend, doorschij- nend en ondoorschijnend zijn. De oppervlakte dezer hagelsteenen is veelal met uitsteeksels, in den vorrn van piramiden, bezet. Dr. A. Moritz, di- recleur van het observatorium te Tijlis, in den Caucasus, deelde mij mede dat hij, toen hij zich, bij het beklimmen van den Ararat, op eene aanzienlijke hoogte bevond, door een storm- en hagelbui werd overval- len, van zeer sterke electrische verschijnselen vergezeld. Hij bevond zich in de wolk, waarin de hagel werd gevormd, en nam toen zeer kleine driehoekige ijspiramiden waar, die, door een vergrootglas beschouwd, bleken uit in elkander geschoven driehoekige trechtertjes te bestaan.

		De hierbij gevoegde houtsnede vertoont, behalve twee hagelsteenen in doorsnede, vier van de genoemde piramiden en een hagelsteen, die uit meerdere is samengesteld. � De grootte der hagelsteenen is zeer onderschei- den: men heeft er waargenomen, ter grootte van duiven- of hoendei- eieren. � Vroeger meende men, dat het alleen bij dag hagelde, doch dit wordt door de ervaring tegengesproken. Iutusschen hagelt het des nachts zelden en hagelbuien zijn des namiddags menigvuldiger dan des morgens. De verdeeling der hagelbuien over de oppervlakte der aarde is zeer opmerkelijk: in Engeland zijn zware hagelbuien zeldzaam; ook in het hooge Noorden komen buien, waarbij groute hagelsteenen vallen, weinig voor, ofschoon de kleinere hagelkorrels er wel vallen. Nog zeldzamer is de hagel in de lage streken der keerkringslanden. Men kent dien in Cumana niet, doch wel op grootere hoogte, b. v. te Caracas. In Peru, Abyssini� en

-ocr page 264-



		240 DE DAMPKRING Mysore, in Engelsch-Indi�, is zij waargenomen. In Mexico viel, in Augus- tus 1830. ds hagel eenige decimeters hoog. De gordel, waar de hagel, in het noordelijk halfrond, het meest valt, is tusschen de parallelcirkels van 30° en 60" breedte gelegen. De plaatselijke gesteldheid heeft daarop een grooten invloed: in sommige dalen van Zwitserland en Frankrijk wordt, bijna jaarlijks, door den hagel aan de gewassen schade toegebracht, terwijl die, niet ver van daar, nooit valt: zooals in het dal van Grin- delwald. Weinig uitgestrekte hagelbuien begeleiden, in de Alpen, elk zwaar onweder, en zij komen, in den zomer, zelfs op de grootste hoogten voor: zooals op de Col-du-G�ant, Monte-Rosa, MonlBlanc, enz. Die hooge bergen zijn op de plaatsen waar andeis geen sneeuw ligt, na onweersbuien, dikwijls wit van pas gevallen hagel, terwijl, in de nabijgelegen dalen, piasregens zijn gevallen: toen ik, den 15 Augustus 1868, den Broeken, de hoogste top van het Hartzgebergle, wilde bestijgen, werd ik, tusschen de dorpen Schierke en Elend, door eene donderbui, met zwaren regen, overvallen. Na het overtrekken der bui, den berg beklimmende, vond ik hagelsteenen tusschen de rotsblokken liggen en wel des te meer, naarmate ik den top naderde, en daarbij nog veel hagel, die daar uren te voren was ge- vallen. De top van den Broeken ligt 1101 meter boven de zee; Schierke ligt omstreeks 779 meters lager. Wellicht ontstaan dus de groote regen- droppels bij onweersbuien uit hagelsteenen die, gedurende hunnen val, in de lagere, warme luchtlagen gesmolten zijn. Vele hagelbuien zijn zeer plaatselijke verschijnselen; andere strekken zich over eene groote opper- vlakte uit en, wanneer dit het geval is, dan is het langs eene of meer smalle streken, die echter eene aanmerkelijke lengte kunnen hebben. Een paar voorbeelden mogen ter opheldering hiervan dienen: Op den 13^de° Juli 1788 trok eene geweldige hagelbui over Frankrijk, Belgi� en ons land. Volgens de onderzoekingen van Tessier werd zij het eerst waargenomen aan de zuidwestkust van Frankrijk in de golf van Biscaye en ging, in de richting van het ZW. naar hel NO., tot aan Friesland en Groningen en waarschijnlijk nog verder over de Noordzee. De hagel viel in twee banden of strooken, die steeds van elkander ge- scheiden bleven, zoodat een afstand van omstreeks 18 kilometers daar- tusschen bleef. De westelijke hagelband had eene breedte van omstreeks 18 kilometers; de oostelijke van omstreeks 10 kilometers. Tusschen de beide strooken en daarbuiten viel slechts zware regen. Op enkele plaat- sen viel de hagel ter hoogte van een halven meter; de steenen hadden eene middellijn van 2 tot 8 centimeters. Op de meeste plaatsen was de duur van den hagelslag siechts 7 a 8 minuten. De hagel viel niet gelijkmatig, maar bij plekken, zoodat sommige boomen hunne bladeren en vruchten

-ocr page 265-



		241
		DE DAMPKRING.


		hadden behouden, terwijl die van andere, welke in de nabijheid stonden, vernield weiden. Bij de verwoestingen door den hagel, voegden zich nog die van den wind: want deze was, op vele plaatsen, allergeweldigst, zoo- dat vele gebouwen werden omvergeworpen, of van hunne daken beroofd. Zoo werd, in het dorp Sours, bij Cliarlres, de kerk, drie molens en vele gebouwen vernield; een molen werd 10 nieters voortgesleurd en de as werd op 25 meters afstand geworpen. De schade aan boomen en veld vruchten was mede zeer groot. Men berekende dat zij, in �78 gemeenten, bijna 25 millioenen francs bedroeg, eene, voor dien tijd. zeer aanzien- lijke som. De snelheid, waarmede de bui voort trok, wa.; verschillend, op de onderscheiden deelen harer baan; gemiddeld was die 7-i kilometers per uur of ruim 20 meters per seconde. V��r de bui heerschte overal windstilte; zij kwam als eene laag han-ende wolk uit het ZW. opzet- ten. Ook na het overtrekken der bui was het wederom stil. Dit natuur- verschijnsel, dat zoo groote onheilen veroorzaakte, en langs zijnen weg verwoesting en ellende achterliet � terwijl het hof en de grooten zich in overdaad en weelde baadden en ongevoelig scheen voor zoo veler lijden � heeft voorzeker veel bijgedragen om de omwenteling te vervroegen, die in het volgende jaar uitbarstte. Hoe groot ook de uitgestrektheid van de hier beschreven hagelbui moge geweest zijn, zij is slechts gering te noemen, in vergelijking met die, welke, den 27"^e° Mei 1834, in Rusland plaats had. Volgens de onderzoekin- gen van Wfsselowski, strekte zij zich uit van de Oostzee tot de Zwarte zee, van de Dnj�str en Kiemen tot aan de Wolga, binnen een vierhoek, waar- van de hoekpunten waren: Tiraspol in het ZW., Alec/iki in het ZO., Twer in het NO. en Wenden in het NW., dus over eene uitgestrektheid van 15 lengte- en 10 breedtegraden. Ook hierbij viel de hagel voornamelijk in twee streken. Tusschen deze beide bleef hei gouvernement Orel bijna geheel van hagel bevrijd, \'s Morgens viel er slechts weinig hagel, de meeste des namiddags tusschen 2 en 5 uren. Overal heerschte O. of ZO. wind. In sommige streken vielen slechts kleine hagelsteenen; in de goe\\ernementen Moskou, Smolensk en Minsk hadden zij de grootte van hoendereieren. De grootste ijsmasr a\'s vielen in het gouvernement Cherson. Ten slotte willen wij nog de hagelbuien vermelden, die, den 7 en 8 Juli 1875, in Zwitserland plaats hadden en door Colladon zijn beschreven. Eene bewoog zich, in 3\'/_s uur, over een afstand van 180, de ander, in 3\'/₄ uur, over 150 kilomeiers; dat is: respectievelijk gemiddeld 14,3 en 12,8 meter per seconde. Deze hagelbuien trokken over bergen van meer dan 2000 meters hoogte, zonder daarbij merkbaar in haren loop te worden gestoord. � Bij andere hagelbuien in Frankrijk heeft men opgemerkt, dat 16

-ocr page 266-



		242
		DF. DAMPKRING

		zij somtijds door lagere gebergten van loop worden veranderd, somtijds zelfs van ��n gescheiden worden, om later weder gezamenlijk haren loop te vervolgen. Vroeger is reeds opgemerkt, dat veel verschil van meeningen bestaat aangaande de wijze, waarop de hagel wordt gevormd. Vandaar dan ook dat vele theorie�n daarvan zijn gevormd. Het bestek van dit werk laat niet toe, die hier alle uiteen te zetten en te beoordeelen. Dit is echter zeker, dat de hagel alleen kan ontstaan, bij eene plotselinge afkoeling van lucht, die veel waterdamp beva�. De verklaring van het ontstaan der kleine, van binnen gelijkslachtige, ronde hagelkorrels, die zich als kleine sneeuwballen vertoonen, levert geene groote bezwaren op. Men kan, op goede gronden, aannemen, dat zij ontstaan, bij het invallen van koude luchtstroomen, in lucht, die rijk aan waterdampen is, zoodat zij aanvan- kelijk sneeuwvlokken zijn, maar die zich, door den wind voortgezweept, vereenigen, onderling botsen en zich afronden, en alzoo de kleine, witte korrels vormen, die, vooral bij onbestendig weder en bij groote afwisse- lingen der temperatuur, voorkomen. Wij hebben vroeger (pag. 181) gezien, dat de afneming der tempa- ratuur met de hoogte, in den zomer en op de warmste uren van den dag, veel sneller plaats heeft dan in den winter en \'s nachts; en (pag. 180) dat opstijgende lucht, ten gevolge der uilzetting, afkoelt en daar- entegen, bij nederdaling, warmer wordt. Het bedrag dezer afkoeling of verwarming is, voor droge lacht, zeer nabij ��n graad voor iedere 100 meters; voor vochtige lucht is dit iets minder. Nederdalende luchtmas- sa\'s of luchtstroomen zullen dus � daar zij hierbij warmer worden � in het algemeen geene aanleiding tot het vormen van wolken, regen of an- dere neerslagen geven. Opstijgende daarentegen wel, omdat zij zich af- koelen en de waterdampen, die zij medevoeren, tot hun verzadigings- punt naderen, of dit overschrijden, en wolken, regen enz. doen ontstaan. De verdeeling der temperatuur is somtijds niet normaal, zooals wij bij de luchtspiegeling (§ 64) zullen zien, zoodat somtijds de dichtheid der lucht, over eene zekere hoogte, naar boven toeneemt, in plaats van af te nemen. In dezen toestand heerscht er een wankelbaar evenwicht, dat zich meestal plotseling herstelt, indien slechts de aanstoot wordt gegeven. De onder- ste luchtlagen zijn daarbij oververhit, zoodat de temperatuur somtijds meer dan 3 graden voor 100 meters afneemt. Volgens de berekeningen van Dr. F. Reije en Dr, J. Hann, kan de hagel ontstaan, indien dit wan- kelbaar evenwicht wordt verbroken. De oververhitte, met veel waterdamp voorziene, onderste lagen, stijgen dan snel naar boven en wel tot zooda- nige hoogte, dat de medegevoerde waterdamp niet alleen tot water overgaat,

-ocr page 267-



		243
		DE DAMPKRING.


		maar zelfs, bij eene zeer lage temperatuur, ijskristallen worden gevormd, die zich snel, in de omgevende vochtige lucht, vergrooten. De hagelsteenen, welke op die wijze gevormd zijn, vallen waarschijnlijk niet loodrecht naar heneden, maar worden, door de sterke luchtstroomen, die tot het herstellen van het verbroken evenwicht ontstaan, in verschillende rich- tingen her- en derwaarts geslingerd, waarbij zij met lucht van verscliiU lende temperatuur en vochtigheidsgehalte in aanraking komen. Daarbij kunnen zich afwisselend doorschijnend ijs of sneeuwkristallen, op de opper- vlakle der hagelsteenen, afzetten en aldus zou men het ontstaan van de afwisselende lagen daarvan kunnen verklaren. Het heersenen van stilte v��r iedere hagelbui, en het plotselinge ontslaan van sterken wind, door het toevloeien van lucht van ter zijde, tot herstel van het evenwicht, in de plaats der oververhitte, opgestegen lucht, wordi op deze wijze ook ongedwongen verklaard. Velen beweren dat men, v��r het vallen van den hagel, een gedruisch in de lucht hoort, dat door het onderling botsen der hagelsteenen zou worden veroorzeakt Ik heb dat meermalen waargenomen, doch kreeg daarbij altijd den indruk, dat hel werd veroorzaakt, door het op den grond vallen van hagelsteenen, op eenigen afstand. Ten slotte moet hier nog vermeld worden, dat de hagel steeds sterk electrisch is. Waai^schijniijk is die electriciteits-ontwikkeling een gevolg van de hagelvorming en niet de oorzaak daarvan. §63. De lichtstrabn, die van de lichtgevende lichamen, of van verlichte voorwerpen, tot ons oog komen, gaan, zoolang zij zich in het luchtledige of in eene zelfde stof, die overal dezelfde dichtheid heelt, voortplanten, volgens rechte lijnen voort. Ontmoeten zij echter op hunnen weg eene dichtere of ijlere middenstof, dan worden zij gebroken, dat is: zij worden van richting veranderd. *) Indien wij naar eenig voorwerp zien, dan oordeelen wij over de rich- ting, waarin dit, ten opzichte van ons, geplaatst is. naar de richting, die de lichtstralen hebben, op hel oogenblik dat zij ons oog treffen. Hebben die stralen reeds vroeger eene breking of buiging onder- gaan, dan kunnen wij dit niet waarnemen en oordeelen dan verkeerd

		\') Er Is slechts eene uitzondering op dezen regel: namelijk indien de lichtstralen loodrecht valleu op de grensvlakte van eene middenstof.

-ocr page 268-



		244 DE DAMPKRING.

		over de richting, waarin zich zoodanig lichaam, met betrekking tot ons, bevindt. Indien wij b. v. naar een voorwerp zien, dat onder water ligt, en beproeven dit, met het einde eener stok, Ie bereiken, dan zullen wij ons steeds in de richting, die wij aan den stok moeten geven, ver- gissen, en het voorwerp verder van ons af wanen, dan het werkelijk is. Bij deze proef schijnt het tevens, alsof het gedeelte van den stok, dat zich onder water bevindt, niet in dezelfde rechte lijn gelegen is, als dat, hei- welk boven water staat, dat is: alsof de stok gebroken was. Ook dat moet aan de breking der lichtstralen toegeschreven worden: de stralen namelijk, die van het gedeelte van den stok uitgaan, dat zich onder water bevindt, gaan wel, in het water, volgens rechte lijnen voort, maar, bij den over- gang uit het water in de lucht, worden zij gebroken, dat is: zij verkrij- gen eene andere richting. Passen wij dit op onzen dampkring toe, dan zien wij, dat de stralen, die van de hemellichamen tot ons komen, eene andere richting hebben, dan zij hebben zouden, indien de dampkring niet bestond, zoodat wij dus veelal verkeerd oordeelen over de richting, waarin zich een hemel- lichaam bevindt. De lichtstralen worden namelijk vooreerst bij hare in- trede in den dampkring gebroken; daarenboven heeft, op den weg, dien zij in den dampkring zelven door- loopen, nog voortdurend breking plaats. De dichtheid der lucht neemt name- lijk van boven naar beneden voort- durend toe en, daar, bij eene ver- andering van de dichtheid der mid- denstof, waarin een lichtstraal zich beweegt, ook breking plaats heeft, zullen ook de lichtstralen, die van de hemellichamen tot ons komen, voort- durend op haren weg worden ge- broken, dat is gebogen. Laat, om dit op te helderen, in de bijgaande figuur, o A een straal der aarde zijn en A Z de richting naar het toppunt of zenilh, dan zullen de concentrische cirkel- bogen de denkbeeldige grenzen voor- stellen, van boven elkander gelegen lagen van den dampkring. Stellen wij ons verder voor, dat de dichtheid der lucht in iedere laag dezelfde is, zoodat die niet gelijkmatig (zooals in de werkelijkheid) maar met spron- gen, toeneemt. De la^g a zal, als de bovenste, de ijlste lucht bevatten;

-ocr page 269-



		UK DAMPKRING 245

		de daarop volgende b, zal, daar zij door de laag a wordt gedrukt, dich- tere lucht bevatten; evenzoo zal de lucht der laag c dichter zijn dan die van a en b, terwijl dier der laag d, aan de oppervlakte, het dichtst zal wezen. Indien nu een lichtstraal, die van het hemellichaam E uit- gaat, den dampkring bereikt, dan zal die worden gebroken, en wel, naar de loodlijn, die men op de scheidingsvlakte in het punt trekt, waar de straal der dampkring ontmoet. Verder zal zij � in de onderstel- ling dat de laag overal dezelfde dichtheid heeft, � in die laag a volgens eene rechte lijn voortgaan. Ontmoet zij echter de scheidingsvlakte tusschen de eerste en tweede laag, dan wordt zij op nieuw gebroken, en wel wederom naar de loodlijn. Hetzelfde heeft in de overige lagen plaats, zoodat de aldus gebroken lichtstraal wanneer zij in het oog van den waarnemer valt, de richting E\' A heeft. De waarnemer meent dan dat het hemellichaam in die richting, met betrekking tot hem, staat. Hij ziet het dus hooger boven den horizon, dan het werkelijk staat. Het is licht te zien, dat dezelfde rede- neering ook zou doorgaan, indien men zich den dampkring, door een grooter aantal van denkbeeldige grensvlakken, in een grooter getal van zulke lagen verdeeld voorstelt. De banen, die de lichtstralen doorloopen, welke van de hemellichamen tot ons komen, zijn dus zoodanig gebogen, dat de bolle zijden naar boven zijn gekeerd en wij zien dus die lichamen hooger boven den gezichteinder, dan zij werkelijk zijn. Dewijl nu de grootte der straaibreking voornamelijk afhangt van de lengte van den weg, dien de lichtstralen in den dampkring hebben doorloopen, zal die breking ook het grootst zijn voor hemellichamen, die zich nabij den horizon bevinden; voor die, welke hooger staan, is zij minder en voor die, in het toppunt, is zij nul. Nabij den gezichteinder is de straaibreking zoo groot, dat een hemellichaam omstreeks zooveel hooger schijnt te staan, als de schijnbare middeil\'yn bedraagt der zon of maan. Hieruit volgt dus, dat deze beide he- mellichamen werkelijk reeds geheel zijn ondergegaan, wanneer hun onder- rand juist den gezichteinder schijnt te bereiken. Indien men, in bergachtige streken, bij zonsondergang, op de afheming van het licht let, dan ziet men de toppen der bergen nog verlicht, wan- neer het beneden, in de dalen, reeds duister begint te worden. De stralen der ondergaande zon zijn rood (zie pag. 246); de sneeuw, op de toppen der Alpen, verschijnt daarom, bij zonsondergang, onder gunstige omstandig- heden, in een prachtig rozenrood, wat men het gloeien der Alpen noemt. Die benaming van gloeien is niet overdreven: werkelijk heeft de sneeuw dan het aanzien als van een gloeiend metaal, waarvan de kleur allengs, van rozenrood en rood, door violet, in grauw overgaat, naarmate de zon lager beneden den horizon daalt.

-ocr page 270-



		246 DE DAMPKRING. � Wanneer de zon beneden den horizon is gedaald, dan worden alleen de wolken verlicht en wanneer deze afwezig zijn, dan gaan de stralen slechts door den dampkring en verliezen zich allengs, door herhaalde te- ru»kaatsingen, door de uiterst fijne stofdeeltjes, die steeds in de lucht aanwezig zijn; hierdoor ontstaat de schemering. Zij duurt in de warmere gpwesten der aarde zeer kort, daar de zon aldaar bijna loodrecht bene- den den ge^ichteinJer daalt. Hje meer men echter tot de polen nadert, des te langer duurt zij en levert dus aan de bewoners van hoogebreed- ten nog eene zekere vergoeding op, voor het langdurig gemis der zon, in hunne korte winterdagen. Ofschoon de duur der schemering, zelfs bij heldere lucht, niet met juistheid te bepalen is, neemt men aan, dat, wanneer de zon 18 graden onder den horizon is, de lucht op eene hoogte van 79¹/» kilometer nog fijne stofjes genoeg bevat om hare stralen terug te kaatsen, en den dag van den nacht te scheiden door een langzamen oveigang. In onze streken hebben wij dus, van het laatst van Mei tot het laatst van Juli, eigenlijk geen nacht. Behalve deze bepaling van den duur dei\' schemering in asti onomischen zin, onderscheidt men nog die in het gewone leven, die korter is. Het morgen- en avondrood ontstaat, indien de zonnestralen door wa- terdampen gaan, die zich in eenen bepaalden staat van dichtheid bevin- den. Forues werd tot deze verklaring gebracht, door eene herhaalde waarneming van de kolom stoo.n, die uit de veiligheidsklep eener locomotief ontsnapte. Als hij namelijk daardoor naar de zon zag, scheen zij donker oianjerood. Deze kleur vertoonde zich echter alleen op eene bepaalde hoogte boven de veiligheidsklep; hooger, waar de stoom reeds meer door afkoeling was verdicht, liet hij bijna geene zonnestralen door; lager, was de kolom doorschijnend, maar kleurloos. De walerdamp bezit dus slechts bij een bepaal len graad van dichtheid de eigenschap oin de gele en roode zonnestralen door te laten, terwijl de overige stralen van het spectrum grootendeels door haar worden opgeslorpt. Door de onderzoe* kingen van den Franschen sterrenkundige Janssen is dit nader bevestigd. §64. De straalbreking der lucht hangt vun hare dichtheid af; deze kan door velerlei oorzaken worden gewijzigd, zoodat hierdoor verschillende verschijnselen ontslaan, die wij thans nader moeten beschouwen. Wanneer de dichtheid der lucht regelmatig van boven naar beneden toeneemt, heelt de straalbreking zoodanig plaats, als wij die, in de vorige §, voor de hemellichamen hebben beschouwd. De lichtstralen, die

-ocr page 271-



		247
		DE DAMPKRING.


		van verwijderde aardsche voorwerpen tot ons komen, worden evenzeer gebroken als die, welke wij van de hemellichamen ontvangen en de uitwerking der straalbreking is hier hetzelfde. De voorwerpen schijnen namelijk hooger boven den gezichteinder, dan werkelijk het geval is. Van- daar dat wij op de aardoppervlakte voorwerpen kunnen zien, b. v. eilan- den en kusten, die anders juist beneden den horizon zouden liggen en dat bergen in de verte iets hooger schijnen, dan zij werkelijk zijn. Neemt de dichtheid der lucht sneller af dan gewoonlijk, dan zal ook de straalbreking grooter zijn, dan anders ea dit zal zich daaraan vertoo- nen, dat verwijderde voorwerpen ook hooger schijnen. Onder zulke om- standigheden ziet men, aan de zeekusten, niet zelden eene tegenoverlig- gende kust, die anders onder den horizon verborgen is. Deze schijnt dan opgeheven en als in de lucht zwevende; somtijds ziet men zelts nog een tweede, doch omgekeerd beeld, van de kust, of van verwijderde voorwer- pen, boven het eerste. Deze beelden vertoonen zich in hunne natuurlijke kleuren, doch zij schijnen meestal misvormd, in de lengte uitgerekt of afgebroken. Dit verschijnsel wordt het opdoemen der zee genoemd en heeft steeds bij een ongelijken warmtegraad van de verschillende lagen des dampkrings plaats. Daar de straalbreking, onder gewone omstandigheden, aan den horizon het grootste is en snel met de hoogte atneemt, wordt de onderrand van zon of maan, bij het op- en ondergaan, meer door de straalbreking opgeheven dan de bovenrand, zoodat deze hemellichamen dan afgeplat en misvormd schijnen. Bij eene onregelmatige afneming van de dichtheid der luchtlagen, schijnt de zon of maan dikwijls zeer mis- vormd, wanneer zij nabij den horizon staan. Het omgekeerde van het verschijnsel der opdoeming, komt dikwijls op sterk verwarmde vlakten voor: daar vertoonen zich namelijk de beel- den van verwijderde voorwerpen omgekeerd, alsof men ze in water zag afgespiegeld. Dit verschijnsel wordt luchtspiegeling genoemd. Men neemt het dikwijls waar in de uitgestrekte zandvlakten van Azi� en Afrika, en vooral in Opper-Egypte. Ook aan onze stranden komt het, bij sterken «onne- schijn en windstilte, nu en dan voor. De zon verwarmt daar namelijk den grond zeer sterk; hierdoor worden de onderste luchtlagen uitgezet en ijler; hare dichtheid neemt dan van onder naar boven, � echter slechts tot eene geringe hoogte � toe, in plaats van af te nemen. Laat, in de volgende figuur, bij p een waarnemer zijn geplaatst en, tegenover hem, eenig verheven voorwerp, b. v. een boom. Een lichtstraal h p, die, van eenig deel van dit voorwerp, in het oog van den waarnemer valt, zal, in zijn oog, een beeld van dit deel vormen; dit zal ook met alle overige deelen van het voorwerp het geval zijn, en hij zal dit dus, op de

-ocr page 272-



		248
		DE DAMPKRING.


		gewone wijze zien. De lichtstralen, die in eene andere richting van het voor- werp uitgaan, zooals h i, die anders den grond zouden treffen, vallen in de onderste, sterk verhitte, en dus ijlere luchtlagen, die in de figuur door

		evenwijdige, horizontale lijnen zijn voorgesteld. Daar worden zij gebroken en wel zoodanig, dat b. v. de straal h. i., langs de gebogen baan i. 1. m. n., "n het oog van den waarnemer bij p valt. Daar hij nu een siraal uit de richting z. p. in het oog ontvangt, ziet hij in die richting � dat is> in die der raaklijn aan de kromme p. n. m. 1. i., een beeld van het gedeelte van het voorwerp h., en daar dit van ieder ander punt van het voorwerp ges \'hiedt, ziet hij daarvan een omgekeerd beeld, ah in een spie- gel of eene watervlakte (zie bladz. 95). Dergelijke luchtspiegelingen kunnen in het oneindige afwisselen, en wel: omdat niet alleen de boven, maar ook de nevens elkander gelegen deelen van den dampkring, verschillende dichtheid kunnen hebben, in welk laaisie geval eene zijdelingsche verplaatsing, van de beelden der- voorweipen, wordt waargenomen. Zoo komt, van tijd tot tijd, te Napels, Reggio en aan de kusten van Sicili� een verschijnsel voor, dat onder den naam van Fata Morgana bekend is, en mede aan luchtspiegeling moet worden toegeschreven. De voorwerpen aan de kusten, de vaartuigen, enz. vertoonen zich daarbij op de zonderlingste wijze door elkander geworpen pf omgekeerd, terwhl zij met de kleuren van den regenboog prijken.

-ocr page 273-



		249
		DE DAMPKRING.


		§65. Wanneer de lucht met lichte wolken bedekt, of eenigszins bene- veld is, dan zien wij de zon of de maan dikwijls met een lichtkrans, van meerdere of mindere grootte, omgeven, die zich onmiddelyk daarom schijnt aan te sluiten. Bij de zon heeft deze veelal kleuren van den regenboog, terwijl hij zich bij de maan slechts als een glanzende nevel vertoont. Deze verschijnselen ontstaan, door de breking van lichtslra- len, die van deze hemellichamen tot ons komen, in de dampblaasjes of droppelljes die zich in de lucht bevinden. Om zich hiervan te overtui- gen neme men eene kleine glasruit, en, nadat men die beademd heeft, houde men haar dicht voor het oog en zie daardoor naar de maan, of naar de vlam eener kaars; dan zal men die evenzoo met eenen hcht- glans omhuld zien. De waterdampen, die zich, als uiterst fijne droppels, op het glas hebben verdicht, vervangen bij deze proef de dampblaasjes of druppeltjes in de lucht. Wanneer de lucht met een lichten wolkensluier is overdekt, die zeer hoog boven de oppervlakte schijnt te zijn, terwijl zich tegelijk al of niet sta- pelwolken (hladz. 225) in de lagere gedeelten des dampkrings vertoonen, dan

		ziet men, rondom de zon of maan, dikwijls kringen, die grooter zijn dan de zooeven genoemde liclttkranzen, en, dooi eene donkere tusschenruimle, van deze hemellichamen zijn gescheiden. De zon of maan bevinden zich in het

-ocr page 274-



		250 DE DAMPKRING.

		middelpunt van deze cirkels, waarvan de middellijn omstreeks 44\'/»° be- draagt. Tegelijk neemt men somtijds nog andere cirkels waar, waaron der het menigvuldigst de twee volgende: 1. Een cirkel (of een gedeelte daarvan) waarvan het middelpunt in het toppunt gelegen is, en die den eerstgemelden, die de zon omgeeft, aan de bovenzijde raakt. 2. Een cirkel, waarvan het middelpunt insgelijks in het toppunt gele- gen is, en die door de zon gaat; dus even als de voorgaande, evenwijdig aan den gezichteinder loopt en den cirkel rondom de zon in twee punten, op dezelfde hoogte en ter wederzijde van de zon, doorsnijdt. In de nabij- heid der zon is deze cirkel onzichthaar. De figuur op de vorige bladzijde stelt zulke kringen voor. Somtijds vertoonen zich nog meer cirkels, die de vermelde snijden, of raken. Deze verschijnselen komen op hooge breedten veel menigvul- diger voor, dan hier te lande. De heer Koolemans Beynen, nam, op zijne tweede reis naar de Noordpoolstreken, aan boord der Pandora, zoodanige kringen waar, op den 4^d� Augustus 187(3. Rondom de zon, die 15°�30»\' boven den horizon stond, waren duidelijk twee concentrische kringen te onderscheiden. De stralen, waarmede zij beschreven waren, bedroegen 23\'/₃ en 47°. Aan weerszijde der zon waren, op nagenoeg dezelfde hoogte, in den binnensten cirkel, twee bijzonnen zichtbaar, en door alle drie liep eene witte streep. De beide cirkels werden in hun hoogtepunt geraakt door andere bogen, die met de bolle zijde naar elkander toegekeerd waren. Ter plaatse van de snijding of raking van deze cirkels of bogen, is de lichtglans het hoogst en dikwijls zoo sterk dat zij beelden der zon sch\'y- nen te zijn. Op deze wijze vertoonen zich van ��n, tot zelfs vijf beel- den der zon, de reeds genoemde bij zonnen. De kringen vertoonen veelal min of meer de kleuren van den regenboog; rood, geel en blauw kan men er althans gemakkelijk in onderscheiden. Wanneer zich zoodanige kringen om de maan vertoonen, dan 2ijn deze, om het zwakkere licht, bijna niet gekleurd; maar meermalen neemt men dan ook ��n of meer beelden der maan waar, die bijmanen worden ge- noemd. De cirkels zijn dan, met betrekking tot de maan, evenzoo gelegen als de eerstgemelde, ten opzichte van de zon. Deze kringen om zon en maan en de bijzonnen en bij manen, ontstaan op eene andere wijze dan de vroeger vermelde kranzen of kroonen: na- melijk door de breking der lichtstralen, van de zon of maan, in uiterst fijne ijskristallen, die in de bovenlucht zweven. Neemt men namelgk aan, dat zoodanige kristallen in tallooze menigte in de lucht zweven, dan kan,

-ocr page 275-



		DE DAMPKRING. 251

		door berekening \'), worden aangetoond, dat, uit de breking der licht- stralen daarin, zoodanige kringen om zon of maan ontstaan kunnen, als wij werkelijk waarnemen, terwijl de berekening bovendien leert, dat zij juist zoo groot moeten zijn als, door meting, gebleken is, dat zij werkelijk zijn. Dat nu, zelfs in den zomer, ijskristallen op groote hoogten in den dampkring voorkomen, is bij de reeds vroeger (bladz. 18:2) vermelde luchtreis van Barral en Bixio gebleken; ook is reeds (bladz. 225) op- gemerkt, dat de vederwolken uit ijskristallen bestaan; dit wordt nog daardoor bevestigd dat men daarin dikwijls gedeelten van kringen zien kan; juist op zoodanigen afstand van de zon of maan, als dit door de berekening wordt aangegeven. Dat deze kringen werkelijk door de breking der lichtstralen in fijne ijs- of sneeuwkristallen ontstaan, blijkt ook daaruit, dat zij zich ook ver- toonen, wanneer dooi^- den wind fijne sneeuw van de toppen der bergen wordt afgewaaid, zooals dit meermalen in de Alpen geschiedt. In Zivit- se.vland geeft men dan aan deze verschijnselen den naam van Firn-H�fe. Eenmaal zag ik zoodanig verschijnsel in de Via mala in Graubunderland. Deze is eene donkere dalkloof, van slechts zeer geringe breedte, die ter wederzijde door steile rotswanden, \\an 5U0 meteis hoogte, is ingesloten. De Rijn vloeit daar, in eene nog 100 meters diepere kloof, langs den weg. Bij een volkomen helderen, blauwen hemel, vertoonde zich een boog die zoo levendige kleuren had, alsof bet een regenboog was; dit was zeker een gevolg van de tegenstelling met het duistere der dalkloof. Dit verschijnsel kan niet anders worden verklaard, dan door aan te nemen, dat het ont- stond door de breking van het zonlic\'it in fijne ijskristallen, die, door den wind, van de besneeuwde toppen der bergen, waren medegevoerd. Ofschoon wij hier niet in berekeningen zullen treden, willen wij toch trachten een juister denkbeeld te geven van het ontstaan der kringen om de zon, en tevens verklaren waarom de vermelde lichtverschijnselen cirkels zijn. Wij zullen ons hier alleen bij de kringen bepalen, die men het meest waarneemt, namelijk die, waarvan de zon het middelpunt is en die eene middellijn van omstreeks 447a graden hebben. Indien een zonnestraal opeen gelijkzijdig, driehoekig glas-prisma valt, dan woi\'dt hij, bij een behoorlijken stand van het prisma, met betrekking tot den invullenden straal, gebroken, zoodat de lichtstraal, die van het prisma uitgaat, eene andere richting heeft, dan voordat hij daarin kwam. Plaatst men zich nu zoodanig, dat men juist de lichtstraal in het oog

		\') Zie Bosscha, Natuurkunde \\ 11188 en Schoute, Kosmograpble: bladz. ISt.

-ocr page 276-



		252
		DE DAMPKH1NG.


		ontvangt, die uit het prisma komt en denkt men zich, van de zon naar het oog eene rechte lijn getrokken, dan ligt het prisma buiten die lijn. Het kan onder of boven, ter linker- of ter rechterzijde van die lijn ge- legen zijn; het is onverschillig waar men zich dit in den aanvang voor- stelt, dewijl het slechts aankomt op den hoek, dien de straal maakt, welke uit het prisma komt, met den rechtstreekschen zonnestraal, die in het oog valt. Verbeeldt men zich nu dat het prisma onveranderlijk aan de lijn verbonden is, die van de zon naar het oog gaat, en dat men het dan rondom die lijn, als om eene as, laat wentelen; dan zal het prisma een cirkel, rondom de zon, schijnen te beschrijven. Bij het doorloopen van dien cirkel, is niets in de richting van het oog, met betrekking tot de zon en het prisma veranderd; men zal dus voortdurend stralen heb- ben ontvangen, die, van de zon, door het prisma, naar het oog gingen. Het is nu licht in te zien, dat men, in plaats van ��n prisma, dat men een cirkel doet beschrijven, een aantal prisma\'s, in den behoorlijken stand, langs dien cirkel, zou kunnen plaatsen en van ieder een slralenbundel in het oog zou ontvangen, en dat, bij een zeer groot aantal prisma\'s, in dien cirkel op eene doelmatige wijze geplaatst, een kring rondom de zon zou worden waargenomen. De ijskristallen zijn zeshoekige prisma\'s, waarvan twee, aan elkander grenzende vlakken, hoeken van 120 vormen; doch de hoek, dien twee vlakken, om den anderen, vormen is 60°, en deze doen dan den dienst van een driehoekig prisma. Indien dus een zeshoekig ijs- kristal om zijne as wordt gedraaid, dan kan het in zes standen den dienst van een driehoekig prisma doen. Wanneer de hoogere streken des damp- krings met tallooze prismatische ijskristallen als vervuld zijn, dan zal daardoor altijd een genoegzaam aantal, op de vereischte plaats en, in de ge- vorderde ligging, zijn, om een kring rondom de zon te vormen. Daarbij komt nog dat de ligging der kristallen niet volkomen zoo behoeft te zijn als de theorie dat vordert (voor een minimum van deviatie) maai, binnen zekere grenzen, nog eene speelruimte toelaat. lot het ontstaan van andere, dan de tot hiertoe beschouwde kringen, wordt ook een anderen stand van de ijskristallen gevorderd. Hierbij maakt dan het grond- of bovenvlak van het kristal, met een der zijvlak- ken, de brekende hoek van het prisma uit. De bijzonnen en bijmanen vindt men steeds daar, waar twee der ver- melde cirkels elkander snijden of raken, en waar dus twee oorzaken voorhanden zijn, om een sterker licht te doen ontstaan. Daar de kranzen en kringen om de zon of maan ontstaan uit de bui- ging of breking der lichtstralen in waterdampen of ijskristallen, leeren wy uit hunne verschijning dikwijls den toestand kennen van de hoogere

-ocr page 277-



		253
		DE DAMPKRING.


		luchtlagen. Niet geheel zonder grond beschouwt men de eerste als voor- boden van regen; terwijl de andere, eene koude gesteldheid der boven- lucht aanduidende, meermalen door verlaging der temperatuur, of sneeuw worden gevolgd. Een voorbeeld hiervan had, in de maand April 1849, plaats. Den 15^den vertoonde zich te Utrecht een schoone kring om de zon, te gelijkertijd werden ook te Schiedam en te \'s Gravetihage kringen waar- genomen. Den volgende dag werden te Utrecht weder sporen van een kring om de zon gezien; den 19^den vertoonde er zich een te Geu�ve, en den 20^,tcn weder sporen daarvan te Utrecht. Den 17^den begon het te sneeu- wen; dit herhaalde zich den 18^de° en duurde drie dagen en nachten bijna onafgebroken, zoowel in ons land, als in Belgi� en een gedeelte van Duitsch- land en Frankrijk voort. Het was een ware sneeuwstorm, die, door het invallen van een kouden luchtstroom, werd veroorzaakt. §60. De regenboog behoort onder die verschijnselen, die, hoe dikwijls zij ook worden waargenomen, altijd onze aandacht boeien, terwijl hij, door zijn prachtige kleurschakeering, onze bewondering wekt. Tot het ontstaan van een regenboog, worden bijzondere omstandig"� heden vereischt: de zon moet namelijk boven den gezichteinder en niet door wolken bedekt zijn, terwijl zich, tegenover haar, wolken moeten bevinden, waaruit het regent. Indien men met het aangezicht naarden regenboog gekeerd is, dan heeft men steeds de zon achter zich en het middelpunt van den gekleurden cirkel, waarvan de regenboog een ge- deelte uitmaakt, is in de verlengde richting van de lijn gelegen, die uit de zon naar het oog van den waarnemer kan worden gedacht, of waar de schaduw van het hootd des waarnemers heenvalt. De figuur op de volgende bladzijde laat dit duidelijk zien: de beschou- wer, met het oog onder O. ter linkerzijde in de figuur geplaatst, heeft de regenboog v��r zich, terwijl de zon achter hem staat en hare stralen in de richting S. V. en S. U. op de regendroppels vallen, die, uit de v��r hem gelegen wolk, nedervallen. Het middelpunt van de regenboog ligt in de richting O. P., die, naar de linkerzijde verlengd, in het middelpunt der zon, zou uitkomen. Vertoont zich dus, bij den op- of ondergang der zon, een regenboog, dan zal die juist een halve cirkel zijn. De kleuren van den regenboog volgen elkander altijd in dezelfde orde op en wel, van buiten naar het midden, aldus: rood, oranje, geel, groen, blauw, indigo en violet. Het rood, geel en violet, kan men het ge- makkelijkst onderscheiden. De spherische straal van den cirkel, waarvan

-ocr page 278-



		254
		DE DAMPKRING.


		de regenboog een gedeelte uitmaakt, is altijd even groot, dat is: de hoek P. O. V. is altijd dezelfde; voor het rood bedraagt hij 42° 23\'; voor het

		violet 40° 29, en ook de breedte, die de verschillende kleuren innemen is steeds dezelfde. l)e regenboog, tusschen deze twee bevat zijnde, heeft dus eene breedte van 1° 54\'. Daar de opgegeven grootheden, steeds dezelfde en de omstandigheden, waaronder de regenboog ontstaat, juist bepaald en bekend zijn, is het reeds te vermoeden dat dit prachtige natuurverschijnsel ontstaat uit de breking, ontleding en terugkaatsing der zonnestralen, die op de regen- droppels van eene meer of min verwijderde bui vallen. Wij willen nu trachten om, ook zonder in berekeningen te vervallen, de wijze van het ontstaan des regenbocgs op te helderen. Bij de behandeling der straalbreking (§01), zagen wij reeds, dat de richting van een lichtstraal, die uit de lucht in water gaat, of omgekeerd, wordt veranderd. Met deze verandering in richting, of breking, gaat bijna altijd een ander verschijnsel gepaard, namelijk eene ontleding des lichts in kleuren. Het duidelijkst wordt dit met de bekende glasprismu\'s waar- genomen. Valt een zonnestraal, in eene daartoe gunstige richting, op een driehoekig glazen prisma, dan vertoont zich, op een der wanden van het vertrek, eene reeks van kleuren, die in dezelfde orde op elkander volgen, als wij die in den regenboog waarnemen. Vergelijkt men echter de iich- ting der gekleurde lichtstralen, die van het prisma komen, met die der zonnestralen, welke daarop zijn gevallen, dan merkt men, dat de roode stralen het minst, de violette het meest zijn gebroken, terwijl de overige daartusschen liggen. Hangt men een glazen, met water gevuldcn bol aan eene koord op, zoodat de zon daarop schijnt en plaatst men zicli dan op eenigen afstand van den bol, zoodanig dat zijn eigen schaduw naar die zijde heen valt waar de bol is opgehangen, dan zal men. door den bol

-ocr page 279-



		255
		DE DAMPKRING.


		hooger of lager te plaatsen, het zoo kunnen inrichten dat men regen- boogskleuren in den bol ziet. Door hem langzaam, binnen zekere grenzen, op en neder te bewegen zal men achtereenvolgens verschillend gekleurde stralen ontvangen; bij den hoogsten stand roode, bij den laagsten stand violette stralen. Deze kleuren ontstaan hier bijna evenzoo als in het glas- prisma. De zonnestralen, die op den bol vallen, dringen namelijk daarin door; zij worden daarbij gebroken en in kleuren ontbonden; aldus vallen zij op de achterzijde van den bol. Hier gaan eenige stralen weder naar bui- ten, andere daarentegen worden op den achterwand totaal teruggekaatst en komen weder op eene andere plaats, dan die, waarop zij eerst vielen uit den voorwand en in het oog van den waarnemer. Men kan dit dui- delijk in de figuur zien: de zonnestraal S. V. die op den bol valt, wordt, nadat hij aan de voorzijde in den bol is gedrongen, aan de achterzijde teruggekaatst en dringt dan verder, in de richting V. O., in het oog van den waarnemer. Passen wij dit nu toe, ter verklaring van het ontstaan van den regen- boog, dan vinden wij, in eiken nedervallenden regendroppel, nagenoeg hetzelfde terug, wat wij bij den bol met water zagen: de vorm der droppels is, onder het nedervallen, rond; daar zij echter zeer snel val- len, duurt de lichtindruk dien wij van iederen droppel ontvangen slechts een oogenblik; doch valt voortdurend, vrij nabij in dezelfde richting, een groot aantal van droppels, achter elkander, dan geeft elk daarvan een beeld op dezelfde plaats en aldus wordt er een blijvende indruk op het oog te weeg gebracht. Is er, als een geheel gordijn van regendrop- pels, tegenover de zon, aanwezig, dan vereenigen zich die ontelbare af- zonderlyke indrukken tot ��n geheel, of eenen regenboog. Uit de bekende verandering in richting, die de stralen bij hunne breking, ontleding en terugkaatsing ondergaan, kan men de grootte van den regenboog, de breed- te der afzonderlijke kleuren en alle verdere omstandigheden van dit ver- schijnsel, met een groote juistheid, door berekening, afleiden. Volgens de theorie moet de regenboog een geheele cirkel zijn waarvan het middel- punt in de verlengde lijn ligt, die van de zon naar het oog van den waar- nemer gaat. In de meeste gevallen ligt echter een gedeelte van den cirkel beneden den horizon en is daarom onzichtbaar. Bij zonsop- of ondergang ligt dit middelpunt in den horizon en de regenboog is een halve cirkel. Bij een hoogeren stand der zon, daalt het middelpunt van den regenboog beneden den gezichteinder en de geheele boog daalt dus mede. Vandaar dat de regenboog des te lager staal en wij slechts een kleiner gedeelte van den cirkel zien, naarmate de zon hooger is. Staat de zon 42° 23< of meer boven den gezichteinder, dun zal men, zelfs wanneer alle om-

-ocr page 280-



		256 DE DAMPKRING.

		standigheden daartoe gunstig zijn, geen regenboog kunnen waarnemen, omdat die dan geheel beneden den gezichteinder zou moeten staan. \') In de zomermaanden zal dus, in onze streken, tusschen 9 ure des morgens en 3 ure des namiddags, geen regenboog kunnen gezien worden, omdat dan de zon daartoe te hoog boven den gezichteinder staat. Op bergtoppen, hooge torens enz. ziet men, bij een lagen stand der zon, somtijds een regenboog, die bijna geheel rond is, indien de wolk waar- uit het regent niet zeer verwijderd is; men kan dan namelijk nog de stralen in het oog ontvangen, die uit regendroppels komen, welke veel lager dan het oog des waarnemers gelegen zijn. Het gebeurt somtijds, dat zich twee en zelfs drie regenbogen te ge- lijk vertoonen. Deze hebben dan hetzelfde middelpunt als die, welke wij het eerst hebben beschouwd. De volgorde der kleuren is bij den tweeden juist omgekeerd als die bij den binnensten en bij den derden is die orde weder even als bij den eersten. De kleuren van den tweeden regenboog zijn reeds veel minder helder dan die van den eersten en bij den derden kan men ze slechts met moeite onderscheiden. De tweede regenboog ontstaat uit zonnestralen, die tweemalen binnen de regendroppels zijn teruggekaatst en dan eerst het oog van den waarnemer bereiken. In de

		figuur is dit te zien. De bovenste cirkel bij U. stelt een regendroppel voor, waarin een zonnestraal S. U. nabij de onderzijde indringt; hij wordt daarna, bij U. tweemalen aan de binnenvlakte teruggekaatst en komt, na den droppel in het bovenste gedeelte verlaten te hebben, in het oog O. van den waarnemer. Door de dubbele terugkaatsing wordt de opvolging der kleuren omgekeerd. Evenzoo ontstaat de derde regenboog uit stra-

		\') Hier wordt de binnenste of hoofd-regenboog bedoeld.

		v

-ocr page 281-



		257
		DE DAMPKRING.

		len die driemalen binnen eiken regendroppel zijn teruggekaatst, waarbij weder dezelfde volgorde der kleuren, als in den eersten, ontstaat. Behalve de reeds vermelde bogen, vertoonen zich somtijds, ofschoon vrij zeldzaam, nog gekleurde bogen, binnen den eerstbeschreven hoofdre- genboog: aan het violet van dezen sluit zich dan nog een breede groen- achtige en een tweede violetkleurige, daaraan weder een groene en vio- letkleurige en, zeer zeldzaam, nog een roode boog. Deze kleuren kunnen niet uit de breking en ontleding des lichts in ronde regendroppels wor- den verklaard. Eenige natuurkundigen zijn daarom van meening dat zij op dezelfde wijze ontstaan als de kransen om de zon of de maan: na- melijk door den invloed van nevelblaasjes op de lichtstralen (diffractie). Andere nemen daarentegen, met meer grond, aan, dat die buitengewone kleuren ontstaan door de breking des lichts in regendroppels, die niet volkomen rond, maar, aan de onderzijde, eenigszins afgeplat zijn. Ook bij maanlicht kan, onder de vereischte omstandigheden, een regenboog ontstaan; doch deze vertoont zich dan slechts zwak, zoodat men daarbij nauwelijks kleuren kan onderscheiden. In de nabijheid van watervallen neemt men, in de neervallende droppels en het opgespatte schuim, bij eene behoorlijke plaatsing van den waarnemer, ten opzichte van den waterval en de zon, mede regenbogen waar.

		Op bergtoppen ziet men dikwijls zijne schaduw op nevelmassa\'s of kleine regendroppels vallen; die schaduw vertoont dan, rondom het hoofd, ��n of meer schoon gekleurde kransen, welke met die rondom de zon, of wel met die van den regenboog overeenkomen. Dit verschijn- sel moet op dezelfde wijze als de gemelde kransen worden verklaard. In de poolstreken komt dit ook meermalen voor. Ook in de dauw- of regen- droppels, die aan de grashalmen hangen, ziet men, kort na of voorzons op- of ondergang, dikwijls gekleurde kringen rondom de schaduw van het hoofd, die aan dezelfde oorzaak moeten worden toegeschreven, als waardoor de regenboog ontstaat. §67. Het onweder is een der prachtigste en meest indrukwekkende onder de verschijnselen, die in den dampkring voorkomen; vandaar dat het reeds, sedert de oudste tijden, de aandacht der natuuronderzoekers tot zich heeft getrokken. Zoolang men zich echter alleen tot de beschouwing en waarneming daarvan kon bepalen en zich aan het opstellen van gis- 17

-ocr page 282-



		258 DE DAMPKRING.

		singen aangaande zijn aard en oorsprong overgaf, vorderde men bijna geen stap in de kennis van dit natuurverschijnsel. Eerst nadat men, langs proefondervindelijken weg, kennis had verkregen van de electri- citeit en nadat het bewijs geleverd was, dat het onweder een electrisch verschijnsel is, was het mogelijk iets meer daarvan te leeren kennen. In weerwil van talrijke onderzoekingen, is echter onze kennis aangaande de electriciteit des dampkrings nog zeer gering. De voornaamste reden hiervan is gelegen in de eigenaardige moeilijkheden, die het onderzoek daarvan oplevert: bij het onderzoek naar de wetten der electriciteit, be- dienen wij ons van toestellen uit goed en slecht geleidende voorwerpen, uit vaste stoffen vervaardigd zijn, zelden van vloeistoffen; bij het onderzoek van de electriciteit des dampkrings, hebben wij daarentegen te doen met gassen en waterdampen, waarvan de deeltjes zich zeer gemakkelijk ver- plaatsten, terwijl de laatste bovendien nog van toestand kunnen ver- anderen; dat is: van damp in water of ijs overgaan. De toestanden, die in den dampkring voorkomen, kunnen wij, zelfs niet op kleinere schaal, bij proefnemingen, te voorschijn brengen. Menigvuldige onderzoekingen hebben geleerd dat, niet alleen tijdens het onweder, electriciteit in den dampkring aanwezig is, maar dat dit overal en bijna te allen tijde het geval is, dus ook dan, wanneer geen spoor van onweder is te bespeuren, ja zelfs bij een volkomen wolken- loozen hemel. Men moet daarom wel degelijk onderscheid maken tus- schen de gewone electriciteit des dampkrings en die buitengewoon sterke ontwikkeling of opwekking daarvan, die bij het onweder plaats heeft. Door middel van bijzonder daartoe ingerichte toestellen, eledrometers genoemd, kan men de tegenwoordigheid der electriciteit in den dampkring aantoonen Deze toestellen zijn zeer verschillend ingericht: de daarmede verkregen uitkomsten zijn niet vergelijkbaar, voor verschillende instru- menten; de waarnemingen, met hetzelfde instrument gedaan, zijn slechts onderling vergelijkbaar. Lang voortgezette waarnemingen hebben, aan- gaande den electrischen toestand des dampkrings, het volgende geleerd: Bij een heldere lucht is de electriciteit des dampkrings bijna altijd positief; slechts hoogst zelden is zij negatief. De aardoppervlakte is daar- entegen �f zwak negatief electrisch, �f neutraal. Bij toenemende hoogte neemt de spanning der electriciteit, in het algemeen, toe; Biot en Gaij-Lussac vonden, bij hunne luchtreis, dat het boveneinde van een metaaldraad van 50 meters lengte� die, van onder van een metalen bol voorzien, vrij uit het schuitje neerhing � negatief ge�lectriseerd was, waaruit blijkt dat de luchtlagen, boven den luchtbal- Ion, sterker positief electrisch waren, dan die daaronder. De Saussure

-ocr page 283-



		259
		DE DAMPKRING.


		vond, op den top van den Mont-Blanc, de lucht, bij helder weder, positief electrisch. � Lamanon en Manget vonden hetzelfde op den top van den Piek van Teneriffe. � Sch�bler vond de lucht mede altijd positief electrisch, op de bergen, die hij in Zwitserland beklom. De ge- noemde voorbeelden kwamen alle bij heldere lucht voor. De spanning der dampkrings-electriciteit heeft eene dagelijksche en eene jaarlijksche periode. Bij heldere lucht heeft men dagelijks twee maxima en twee minima, wat men, op zeer vele plaatsen in het noordelijk halfrond, en te Melbourne, in Australi�, heeft waargenomen. Volgens Volpicelli vallen zij vrij nabij met die van de luchtdruk- king (bladz. 158) samen. Het jaarlijks maximum valt in de koudste, het minimum in de warmste maanden. Bij eene min of meer bewolkte lucht, is de electriciteit zeer veran- derlijk: zij wisselt niet alleen in sterkte, maar ook van teeken af, dat is: zij is nu eens positief, dan weder negatief. Bij het overtrekken van zware wolken, heeft dikwijls zoodanige afwisseling van positieve en negatieve electriciteit plaats. Die wisseling geschiedt somtijds zeer snel, zelfs wel binnen een tijdsverloop van ��n of twee minuten. Weinige oogenblikken voor er regen, hagel of sneeuw valt, stijgt meestal de spanning der electriciteit en zij gaat dan dikwijls zeer snel van negatieve in positieve over, of omgekeerd. Bij regens, die gedurende eenigen tijd aanhouden, heeft slechts geringe verandering in de electriciteit plaats. Welk verband er bestaat tusschen den electrischen en den vochtigheids-toestand der lucht is nog niet uitgemaakt; in het algemeen neemt de spanning der dampkrings-electriciteit met de vochtigheid loe, zoodat zij, bij nevel en mist, altijd sterk positief is. In streken, waar groote droogte heerscht, openbaart zich de electriciteit som- tijds zeer sterk, zelfs zonder dat onweder wordt waargenomen. Het volgende wordt ons dienaangaande, door den beroemden reiziger in Zuid~ Afrika, Livingstone, verhaald: «gedurende den zeer drogen tijd, die al- daar op den winter volgt en den regen voorafgaat, waait hier een heete wind, van het Noorden naar het Zuiden, over de woestijn. Hij verbreidt eene hitte als van een oven en houdt zelden langer dan drie dagen aan. In zijne uitwerkselen gelijkt hij den Harmattan van Noord-Afrika (bladz. 204); voor vijf en dertig jaren, toen de zendelingen zich voor het eerst in dit land vestigden, voerde hij een fijn, roodachtig zand mede. Dit geschiedt thans wel niet meer, maar hij droogt toch alles zoo uit, dat zelfs meubelen, die in Engeland, uit zeer droog hout ver- vaardigd zijn, ineenkrimpen. Deze wind is zoo sterk electrisch, dat een bundel struisveeren, die men, gedurende eenige seconden, daaraan bloot-

-ocr page 284-



		260
		DE DAMPKRING.


		stelt, zoo sterk geladen wordt, alsof zij met eene sterke electriseermachine verbonden ware en sterk knetterend tegen den wind slaat. Het is aan de inboorlingen niet onbekend dat kleedingstukken, bij de geringste wrijving, lichtend worden door de electriciteit en vonken geven." � Niet al- leen in Zuid-Afrika, maar ook elders, waar de lucht zeer droog is, b. v. in de binnenlanden van Noord-Amerika, heeft men dikwijls gelegenheid dergelijke verschijnselen waar te nemen: zoo verhaalt de Amerikaan- sche reiziger Wheeler, die, in 1875, op eene expeditie in Zuid-Californi�, de Mohave-woestijn doortrok � dat er, bij eene temperatuur van 45° C bij dag, en weinig minder bij nacht, een storm opstak, die stof- en zout- . deelen in de lucht deed opstijgen, zoodat de kleederen der reizigers daarmede bedekt werden. Als men die afsloeg, sprongen electrische vonken op de handen over. Het is echter moeilijk uit te maken of de waargenomen electriciteit een gevolg is van de gunstige omstandigheden, dat is: de groote droogte der lucht, of wel dat de lucht zelf zoo sterk electrisch was. Het is namelijk bekend, dat electrische proeven, bij voch- tige lucht, slecht gelukken, tenzij men daarbij groote voorzorgen neme. De reden daarvan is niet gelegen in het geleidend vermogen der voch- tige lucht � zooals men veelal meent � want vochtige lucht en wa- terdamp zijn slechte geleiders der electriciteit, maar wel in het neerslaan van waterdampen op de deelen der toestellen, die moesten isoleeren en daardoor geleidend worden.

		Aangaande den oorsprong der electriciteit in den dampkring zijn verschillende meeningen geuit. Wij moeten echter aannemen, dat de bron- nen, waaruit zij voortvloeit, wel algemeen verspreid, maar daarentegen zeer zwak zijn; want: iedere oneffenheid der aardoppervlakte, iedere gras- halm, elk boomblad, elke zandkorrel zelfs, geeft gelegenheid aan de nega- tieve electriciteit der aarde om zich met de positieve electriciteit des damp- krings te neutraliseeren, of omgekeerd de positieve electriciteit des dampkrings naar de aarde te voeren; bovendien werken de winden mede tot de neutralisatie der beide electriciteiten aan de aardoppervlakte. Volta sprak reeds de meening uit, dat, door verdamping, electriciteit zou ont- staan. Pouillet en anderen hebben getracht dit proefondervindelijk aan te toonen. Deze proeven wekten tegenspraak. Het is, om verschillende redenen, echter hoogst waarschijnlijk dat, door verdamping van water, electriciteit ontstaat, en wel, dat de opstijgende waterdamp positief is, \' terwijl het achterblijvende en het vat, waarin het zich bevindt, nega- tief is. De verdamping, aan de oppervlakte van den oceaan, van den voch-

-ocr page 285-



		261
		DE DAMPKRING.


		tigen grond, en van de planten zou dus als de voornaamste bron van de electriciteit des dampkrings beschouwd moeten worden en, volgens deze onderstelling, zouden de waterdampen, die altijd en overal in de lucht voorkomen, de voornaamste dragers der luchtelectriciteit zijn. Tot deze laatste uitkomst kwam ook Dr. Dellmann, op grond van zijne twintig- jarige reeks van waarnemingen. Daar de verdamping, op hare beurt, van de zonnewarmte af hangt, moeten wij dus deze als de eerste oorzaak der luchtelectriciteit beschouwen. Er zijn echter vele oorzaken, waardoor electrische toestand van den dampkring, en dus ook van de aardoppervlakte, wordt gewijzigd. Zoo wordt b. v. door rook, de positieve electriciteit der lucht verhoogd; stof dat, door den wind, van de aardoppervlakte is opgenomen, vermindert daarentegen de positieve electriciteit der onderste luchtlagen en doet die somtijds, ge- durende eenige uren, in negatieve o\\ergaan. Palmieri heeft, op het observatorium op den Vesuvius, waargenomen, dat de waterdampen, die, bij eene uitbarsting, worden opgeworpen, positief electrisch zijn, de asch- kolommen daarentegen negatief. Tot dit laatste zou ook het passaat- of meteoorstof (bladz. 232) aanleiding kunnen geven. §68. De electriciteit vertoont zich in de hoogste mate ontwikkeld bij on- weersbuien. De onweerswolken zijn veelal aan een groot verschil in de kleuren der onderscheidene gedeelten kenbaar: sommige deelen zijn na- melijk donkergrauw, terwijl zij daarnevens, met scherpe afscheidingen, in eene glanzend witte kleur overgaan. Veelal zijn zij in lagen boven elkander geplaatst. De hoogte der onweerswolken is zeer onderscheiden: in de gema- tigde streken is zij des zomers grooter dan in den winter. Bij metingen dier hoogte, heeft men er gevonden van 1600 tot 8080 meters. Zij vormen zich schielijk en somtijds aan alle zijden van den gezichteinder te gelijk. Vooraf daalt de barometer, zoodat die, althans in onze streken, meestal beneden den normalen stand is; de lucht blijft stil, het is zwoel en druk- kend, totdat de bui het toppunt nadert. Dan neemt men eene sterke windvlaag waar. De electrische spanning der lucht, of liever der wolken, neemt snel loo en, wanneer zij een genoegzame sterkte heeft, dan ver- toont zich de bliksem. Deze zou zich als een niet samenhangende straal vertoonen, indien wij dien goed konden beschouwen, doch, door zijne groote snelheid � die, volgens Wheatstone, bij sommige bliksems, nog geen millioenste eener seconde zou bedragen � doet hij zich als eene

-ocr page 286-



		\'262
		DE DAMPKRING


		schitterende lijn voor. Uit talrijke waaarnemingen van prof. Rood, in Noord-Amerika, is verder gebleken, dat de bliksemstralen dikwijls uit een aantal van afzonderlijke ontladingen zijn samengesteld, waarvan de duur, zelfs voor die, welke tot denzelfden straal behooi en, van _T\', tot _T«\\nr eener seconde bedraagt. Sommige ontladingen duren echter langer, zelfs ��n of twee seconden. Somtijds volgt de bliksem een bijna rechten weg, somtijds gaat hi) slangswijze, of in zig-zag, somtijds verdeelt hij zich in twee of meer takken of stralen. Dikwijls is de baan, die de bliksemstralen vol- gen, door wolken voor ons onzichtbaar. Deze laatsten worden dan, van de boven- of achterzijde, verlicht en vertoonen ons, wanneer het duister is, hare omtrekken zeer scherp en het schijnt alsof zij zich openen. Veelal neemt de bliksem zijnen weg van de eene wolk naar de andere en in dit geval hebben bliksemstralen somtijds eene lengte van een of meer geographische mijlen, of hij schiet naar de aarde en, indien zich aldaar dan, op de oppervlakte, verhevene voorwerpen bevinden, zooals berg- toppen, torens, molens, schepen of boomen, dan worden deze bij voor- keur getroffen. Somtijds gaat de bliksem ook opwaarts. Een hoogst merk- waardig voorbeeld hiervan had er den 4"^en Mei 1700 plaats: de kapel, die op den top van den St.-Ursula-berg in Stiermarken gelegen is, werd, op den morgen van dien dag, helder door de zon beschenen, terwijl, ter halver hoogte van den berg, een onweerswolk hing. Een bliksern- straal, die uit die bui opging, trof de kapel en doodde acht personen van diegenen, die zich daarin bevonden. Behalve in den hier beschreven vorm, komt de bliksem, of eendaar- mede verwant verschijnsel, somtijds, doch zeer zeldzaam, nog in een an- deren vorm voor: men heeft namelijk meermalen waargenomen dat een vurige bol, zooals men zich gewoonlijk uitdrukte, van de grootte van een manshoofd, langzaam nederdaalde en, aan den grond gekomen, met een slag uiteenspatte, of wel zich eerst op eenige hoogte boven den grond langzaam voortbewoog en dan ontplofte. Van deze bolvormige bliksems, zooals men ze noemt, is ons overigens zeer weinig bekend. Zij zijn ge- heel verschillend van de vroeger (bladz. 25) beschouwde vuurbollen. Het is, in den laatsten tijd, aan Gaston Plan�� te Parijs gelukt, door secundaire galvanische batterijen, dergelijke verschijnselen voort te brengen. Toen men, voor omstreeks twee eeuwen, de eerste electrische licht - verschijnselen of vonken had leeren kennen, vergeleek men die reeds bij den bliksem en het knappend geluid bij den donder. De overeenkomst was groot, maar, om die aan te toonen, en door een verschijnsel op zoo kleine schaal de oorzaak en de wetten te ontdekken, van een zoo verheven ua-

-ocr page 287-



		263
		DE DAMPKRING.


		niurtooneel, als het onweder oplevert, moesten rechtstreeksche bewijzen worden geleverd. Dit geschiedde bijna gelijktijdig in Europa en in Ame- rika: nadat Benjamin Franklin verschillende ontdekkingen had gedaan, aangaande de electriciteit, kwam hij op de gelukkige gedachte haar in de wolken zelf op te sporen. Hij besloot namelijk uit zijne proeven, dat lange, met punten voorziene metalen stangen, op hooge gebouwen geplaatst, de electriciteit der wolken tot zich zouden trekken. Hij deed den voorslag daartoe in 1749. Met ongeduld verlangde hij naar de vol- tooiing van een toren te Philadelphia, ten einde daarop zulk een ge�so- leerde stang op te richten; doch eindelijk, het wachten moede, nam hij tot een ander middel zijne toevlucht, dat nog zekerder uitkomst moest geven. Daar het er slechts op aankwam om een lichaam hoog genoeg in de lucht te verheffen, meende Franklin dat een vlieger, aan de kin- deren wel bekend, hem voor zijne proefneming even goed kon dienen als de hoogste toren. Aan niemand deelde hij zijn voornemen mede, en wetende hoe licht de onkundige menigte datgene bespot, wat zij niet begrijpt, zag men den natuuronderzoeker, in den vroegen morgen van eenen, voor de natuurkunde altijd gedenkwaardigen dag der maand Juni 1752, in stilte, en alleen van zijn zoon vergezeld, met den electrischen vlieger en eenige andere toestellen voorzien, Philadelphia verlaten en hunne schre- den richten naar een nabijgelegen veld. Aldaar werd de vlieger opgela- ten. Bij elke overtrekkende wolk werd echter zijne verwachting te leur gesteld, want er vertoonden zich geene sporen van electriciteit. Reeds was alle hoop bijna opgegeven; men maakte zich gereed den vlieger weder neder te laten, en deze teleurstelling, bij zoovele anderen, op het register der mislukte proefnemingen op te teekenen, toen eensklaps eene wolk overtrok, waaruit het regende, en dus de koord, waaraan de vlieger bevestigd was, vochtig werd en eene vonk uit den toestel deed oversprin- gen, die door vele andere werd gevolgd. Franklin\'s vreugde was nu, gelijk men lichtelijk begrijpen kan, des te grooter, naarmate zij minder werd verwacht, en deze vermeerderde niet weinig, toen hij, bij de toe- nemende kracht der electrische verschijnselen, door zijnen vlieger, met de electriciteit der wolken, volkomen dezelfde proefnemingen kon herha- len, die hij zoo dikwijls met de electriciteit, door de gewone toestellen opgewekt, had in het werk gesteld. Door deze proefneming was dus be- wezen, dat het onweder een electrisch verschijnsel is. Bijna tegelijkertijd werden, door D\'Alibard en, kort daarna, door De Romas in Frankrijk proeven genomen met hooge, puntige, ge�soleerde metalen stangen, waarbij men evenzeer sterke electrische verschijnselen kon waarnemen. Zulke proeven zijn echter zeer gevaarlijk: de hoogleeraar

-ocr page 288-



		264
		DE DAMPKRING.


		Richmann te Petersburg werd daarbij, in 1752, door den bliksem gedood. Het is mij eenmaal zelf gebeurd dat de bliksem in den toestel sloeg, ter- wijl ik op het meteorologisch observatorium te Utrecht, bezig was proeven aangaande de dampkringselectriciteit te nemen, gedurende een onweder. Ik had mij nl. voorgesteld dat � even als bij den conductor eener elec- trimachine � de spanning der electriciteit, in de onweerswolk, langzaam zou toenemen, totdat de vonk of bliksem oversprong. Om dat te onder- zoeken, was er een ge�soleerde geleidende stang, van vele punten voor- zien, boven de omringende voorwerpen opgeheschen; van die stang hing een koperdraad, tot op omstreeks 1 meter boven den grond, naar bene- den. Dit ondereinde van den draad was verbonden aan den schuifdraad van eenen algemeenen ontlader van Henleij, terwijl de andere schuifdraad met een bliksemafleider was verbonden. De knoppen van den ontlader konden, door middel van zijden koorden, op verschillende afstanden wor- den gebracht. Toen de bui nog eenigszins verwijderd was, sprongen vonken van 5 tot 10 centimeters lengte � met onregelmatige tusschen- poozen � tusschen de knoppen over. Later bereikten zij een lengte van 25 centimeters; totdat, zonder dat zij menigvuldiger werden, of elkan- der sneller opvolgden, de bliksem in den toestel sloeg en, door den afleider, werd afgevoerd. Rondom een spijker, die op omstreeks twee decimeters afstand van den afleider in eene plank zat, vertoonde zich eene zwarte brandplek. §69. Indien de bliksem eenig voorwerp treft, dan oefent hij daarop ver- schillende uitwerkselen uit, naar gelang van den aard van het voorwerp zelf: treft hij een geleidend lichaam van genoegzame dikte, dat met de aarde in verbinding is, dan volgt hij dit, zonder het te beschadigen en gaat in den grond. Biedt het lichaam geene onafgebroken geleiding, tot in den grond, aan, dan springt hij van het eene lichaam op het andere over, steeds de beste geleiders der electriciteit volgende. De weg, dien de bliksem in gebouwen en daarbuiten volgt, is somtijds zeer zonderling, maar zij is, door voorafgaande inductie, steeds voorbereid. De voorwerpen, aan de oppervlakte der aarde, die zich onder eene donderwolk bevinden, zijn niet in den natuurlijken toestand, maar bezit- ten eene electriciteit, welke aan die der wolk tegenovergesteld is, terwijl de gelijknamige in de aarde wordt afgestooten. Daarom is het gevaarlijk in de vrije lucht, bij onweder, metalen voorwerpen bij zich te hebben of te dragen. Daar de lichamen, die min of meer goede geleiders der elec-

-ocr page 289-



		265
		DE DAMPKRING.


		triciteit zijn, dikwijls vrij onregelmatig in de gebouwen zijn geplaatst, kan de vrij zonderlinge weg, dien de bliksem bij het inslaan neemt» hieruit veelal verklaard worden. Heeft een geleidend lichaam geene genoegzame dikte, om den elcctri- schen stroom dooi te laten, dan wordt het sterk verwarmd, somtijds tot gloeiens toe, of wel gesmolten. Dit laatste is dikwijls het geval met me- talen beldraden, in huizen, die door den bliksem worden getroffen. Treft de bliksem op zijnen weg slechte geleiders der electriciteit aan, dan worden deze dikwijls gescheurd, verbroken of ver weggeworpen. Op deze wijze worden niet zelden stukken rots van de bergtoppen afgeslagen, muren verschoven, of boomen gespleten. Dikwijls loopt de bliksem in eene wijd gewonden spiraallijn om den boom. Zijn de voorwerpen, die door den bliksem worden getroffen, brand- baar, dan worden zij �f aangestoken �f verkoold. De voorbeelden zijn daarom niet zeldzaam dat door den bliksem brand ontstaat. Op het oogenblik, dat de bliksem de lucht doorklieft, wordt deze plotseling en met kracht uitgezet. Gaat hij dus door een vertrek, waar- van de ramen en deuren geloten zijn, dan worden het eerst de glas- ruiten verbroken, dewijl zij minder weerstand bieden dan de muren en de zolder, terwijl de deuren van hunne hengsels gewrongen en naar buiten geworpen worden. Menschen of dieren, die door den bliksem worden getroffen, ontvan- gen daarbij brandwonden, of zij worden tijdelijk of langdurig verlamd of gedood; hunne lijken gaan dan binnen weinige uren tot bederf over. Reeds is opgemerkt dat de bliksem bij voorkeur op verhevene voor- werpen, zooals gebouwen of boomen slaat; doch ook voorwerpen, die vrij in de lucht zweven, worden somtijds getroffen. Bij een onweder, dat in Februari 1852 in de provincie Groningen en elders in ons land plaats had, werden, bij Gamwerd, 44 wilde ganzen, die van het NW. naar het ZO. vlogen, door den bliksem gedood. De meeste waren op den rug beschadigd en geschroeid. Gaat de bliksem in de nabijheid van menschen of dieren voorbij, dan worden zij, somtijds, door de sterke uitzetting der lucht, ter aarde geworpen. Overigens kan de bliksem, op de voorwerpen die hij treft, de zonderlingste uitwerkselen te weeg brengen. Zoo heeft men b. v. lijken van menschen gevonden, die door den bliksem waren getroffen, en waar- van de kleederen waren afgerukt, verscheurd en vernield. Somtijds vindt men alleen eene plek aan het hoofd en aan de voeten. Veelal merkt men, bij het inslaan van den bliksem, vooral in beslotene ruimten van gebouwen, een eigenaardigen reuk op, welken

-ocr page 290-



		266 DE DAMPKRING.

		velen met dien van phosphorus of brandenden zwavel vergelijken. Bij het doen van proeven met een electriseermachine, wordt men altijd een dergelijken reuk gewaar, zoodat de bliksem ook in dit opzicht met de electriciteit overeenkomt. Deze reuk wordt veroorzaakt doordien de zuur- stof der lucht (zie bladz. 154), door middel der electriciteit, in een bij- zonderen toestand wordt gebracht, waarin zij denzelfden reuk heeft als die, welke men, na het inslaan van den bliksem, in vertrekken en bij het gebruik eener electriseermachine waarneemt. Sch�nbein te Bazel heeft hieraan den naam van Ozon gegeven. Na zware onweders wordt deze eigenaardige reuk somtijds in de lucht waargenomen en zelfs aan het regenwater, dat dan valt, is zij merkbaar.

		Op heiden en plaatsen waar een vochtige, zandige grond is, vindt men somtijds in den grond buizen, die aan de dieper gelegene zijde dun- ner uitloopen en, �f eenvoudig zijn, �f zich in takken verdeelen, met korte zijtakken. Sommige hebben eene lengte van twee tot vier meters en, van boven, eene middellijn van 5 tot 20 en meer millimeters. Onderzoekt men deze buizen nader, dan blijkt, dat zij uit zand- of kwartskorrels bestaan, die aan elkander gesmolten zijn. Aan de binnenzijde, waar de smelting het sterkst is geweest, zien zij er als verglaasd uit. Daar men zoodanige buizen op plaatsen heeft gevonden, waar de bliksem even te vo- ren was ingeslagen, is het klaarblijkelijk dat zij ontstaan � wanneer de gesteldheid van den grond daartoe gunstig is, � door het samensmel- ten dei\' zandkorrels. Dat zij den vorm eener buis hebben moei, volgens de opmerking van Watt, worden toegeschreven aan de vorming en de uitzetting van waterdamp, op den weg, dien de bliksem in den grond volg^f. Zij worden bliksembuizm of fulguriten genoemd. De hitte, die de bliksem ontwikkelt, moet wel zeer groot zijn, want kwartszand begint eerst bij eene temperatuur boven 2000° te smelten. Prof. Harting heeft berekend dat, tot het smelten van een gedeelte eener door hem onderzochte tulguriet, dat 56 grammen woog 4,28 calorien noo- dig waren geweest, gelijkstaande met een arbeid van 9000 kilogram- meters. Op bergen en langs kale rotswanden vindt men dikwijls stre- pen, die er als verglaasd uitzien, en die voor sporen van den bliksem moeten gehouden worden.

		Er zijn voorbeelden, dat menschen en dieren, bij een onweder, ge- dood zijn. zonder door den bliksem te zijn getroffen, maar, ten gevolge

-ocr page 291-



		267
		DE DAMPKRING.

		van een bliksemstraal, die op een grooten afstand uit een donderwolk naar de aarde, of naar een andere wolk oversloeg. Men kan van dit zon- derlinge verschijnsel, dat men terugslag noemt, uit de wetten derwerk- king van de electriciteit eene voldoende verklaring geven: de voor- werpen, die zich onder eene donderwolk bevinden, worden, onder den invloed daarvan, electrisch en kunnen dit zelfs in zeer hooge mate zijn. Heeft zoodanige wolk b. v. positieve electriciteit, dan oefent zij een ver- deelenden invloed uit op de voorwerpen die zich onder haar bevinden. De gelijknamige, of positieve electriciteit wordt inde aarde teruggestooten, de ongelijknamige, of negatieve daarentegen aangetrokken. Deze laatste is dan het sterkst op alle verhevene voorwerpen, omdat deze het naast bij de wolk zijn. Ontlaadt zich nu de wolk, door een bliksemstraal, naar de aarde, of naar eene andere wolk, dan verandert haar eleclrische toestand, over hare geheele uitgebreidheid � en dus ook die van de voorwerpen, die slechts door haren invloed waren ge�lectriseerd. Deze plotselinge veran- dering kan voor menschen en dieren doodelijk worden. § 70. Daar de voorwerpen, die onder eene donderwolk gelegen zijn, altijd de tegengestelde electriciteit bezitten als die wolk en de electrische span- ning, op de uitstekendste deelen, gebouwen, torens, molens en dergelijke altijd grooter is, dan op eene vlakte, zoo zien wij hierin de reden, waarom zoodanige voorwerpen bij voorkeur door den bliksem getroffen worden. De weg, dien de bliksem op of langs de voorwerpen neemt, is altijd, als het ware voorbereid, door de verdeelende werking der onweers- wolk, die daarboven hangt. Indien dus, op hooge gebouwen ��n of meer uitstekende metalen stangen worden geplaatst, die met den grond in geleidende gemeenschap staan, dan zal, bij het overtrekken van eene met electriciteit geladene wolk, aan het boveneinde daarvan, de electri- sche spanning het grootst zijn en, indien een bliksemstraal in de na- bijheid komt, dan zal deze bij voorkeur zoodanige stang treffen. Maar daar wij ondersteld hebben, dat zij uit eene stof bestaat, die de elec- triciteit goed geleidt, zal de bliksem ook langs deze naar den grond wor- den gevoerd. De weg is dan kunstmatig zoodanig voorbereid dat de blik- sem dien kan volgen, zonder schade aan te richten. Heeft zoodanige stang eene genoegzame dikte, dan zal zij daarbij onbeschadigd, blijven en de voorwerpen, die zich in hare nabijheid bevinden, zullen geen ge- vaar loopen. Op deze beginselen berust het beveiligend vermogen der bliksemaflei-

-ocr page 292-



		268
		DE DAMPKRING.

		ders: want deze zijn niet anders dan zoodanige stangen, welke boven de gebouwen uitsteken, die zij moeten beveiligen, en eene voldoende aflei- ding voor de electriciteit naar en in de aarde aanbieden. Uit bet aan- gevoerde, aangaande de uitwerkselen van den bliksem, kunnen wij nu de voorwaarden afleiden, waaraan een goed ingerichte bliksemafleider moet voldoen, om werkelijk de gebouwen, voor het beschadigen door den blik- sem te beschermen. 1°. Een bliksemafleider moet boven de hoogste gedeelten van het gebouw (schip of molen) uitsteken, dat hij zal beveiligen, en de punt, waarop de bliksem het eerst zal treffen moet uit een metaal bestaan, dat door den invloed van het weder, zoo weinig mogelijk verandering onder- gaat en niet gemakkelijk smeltbaar is. Men voorziet daarom het hoogste gedeelte der afleiders veelal van een of meer spitse punten van platina, of wel van scheikundig zuiver zilver. 2". Een afleider moet nergens zijn afgebroken, maar eene onafge- brokene geleiding tot in den vochtigen grond uitmaken. Op plaatsen, waar de geleiding is afgebroken, zou namelijk een overspringen van de electrische ontleding plaats hebben en daardoor zou �f brand kunnen worden veroorzaakt, �f de bliksem zou een anderen weg kunnen nemen. Het onderste gedeelte van den bliksemafleider moet men (ten einde de electriciteit zooveel mogelijk in den grond te verdeelen en daardoor onschadelijk te maken voor de fondamenten der gebouwen) in verschei- dene takken doen uitloopen, die met punten eindigen, of in eene groote koperen plaat in den grond. Heeft men geen vochtigen grond, dan kan men de einden in het water van eenen welput doen uitkomen, of hem leggen in kanalen, onder den grond, van voldoende lengte en wijdte, die met goed uitgegloeide houtskolen zijn gevuld. 3°. Een afleider moet eene genoegzame dikte hebben, om, zonder beschadigd te worden, eene zware electrische ontlading te kunnen af- voeren. Deze dikte hangt af van de stof, waaruit de afleider bestaat, hij kan dus dunner zijn indien men eene goed geleidende stof (b. v. rood koper) bezigt, dan wanneer hij uit eene stof bestaat, die niet zoo goed geleidt (gelijk b. v. ijzer of lood). � Eindelijk is het goed, teneinde de duur- zaamheid van een afleider zooveel mogelijk te verzekeren, daaraan een grootere dikte te geven, dan voor de afleiding der electriciteit vereischt wordt. Het is vooral noodig om nabij en in den grond de geleidende stangen van meer dan genoegzame dikte te nemen, omdat zij daar het lichtst beschadigd worden en aan het gezicht onttrokken zijn. De onder- vinding heeft geleerd, dat het noodig is zich van tijd tot tijd van de deugdelijkheid der bliksemafleiders te overtuigen, omdat zij, ingeval

-ocr page 293-



		269
		DE DAMPKRING.


		gebreken in de geleiding ontstaan zijn, gevaar kunnen aanbrengen, in plaats van te beveiligen. Toen, in het jaar 1864, de bliksem te Parijs in eene kazerne was geslagen en groote ongelukken had veroorzaakt, ofschoon er een afleider op het gebouw stond, gaf dit aanleiding tot een onderzoek. Daarbij bleek dat niet alleen de afleider dezer kazerne, maar verreweg de meeste aflei- ders aldaar in een zeer verwaarloosden toestand waren, vooral nabij den grond en daaronder. Het beveiligend vermogen van een bliksemafleider strekt zich, in het algemeen, des te verder uit, naarmate hij hooger is geplaatst; op uit- gestrekte gebouwen moet men intusschen meer dan ��n plaatsen. Voor zeeschepen is het zelfs noodig iederen mast van een afleider te voor- zien. Het is namelijk niet zonder voorbeeld, dat de bliksem in een der masten sloeg, ofschoon de andere van een afleider was voorzien. De uitvinding der bliksemafleiders zijn wij aan den Amerikaan- schen natuurkundige Benjamin Franklin verschuldigd. Nadat hij be- wezen had, dat de bliksem een electrisch verschijnsel is, kwam hij op het denkbeeld om, op de bovenvermelde wijze, torens, molens, sche- pen, kruitmagazijnen, enz. voor de schadelijke werking des bliksems te beveiligen. § 71- Even als bij het overspringen der vonken van den conductor eener electriseermachine, wordt ook bij den bliksem een geluid waargeno- men, dat men donder noemt. Men verklaart het ontstaan daarvan op de volgende wijze: wanneer een bliksemstraal de lucht doorklieft, dan wordt deze laatste, gelijk reeds boven (pag. 265). is opgemerkt, sterk uit- gezet; doch even spoedig herstelt zich het evenwicht weder, doordien de omringende lucht plotseling weder toevalt. Hierdoor ontstaat de slag. Volgens deze verklaring zouden wij slechts een enkelen slag, bij eiken bliksemstraal moeten hooren, terwijl, integendeel; altijd meerdere achter elkander worden waargenomen, wat men het rollen des donders noemt. Tot het ontstaan van die herhaalde geluiden, werken onderscheiden oor- zaken mede: vooreerst is het bekend, dat, bij het afvuren van een stuk geschut, dikwijls een dergelijk rollend geluid wordt waargenomen, dat klaarblijkelijk aan terugkaatsingen of echo\'s moet worden toegeschre- ven. Op gelijke wijze kan ook de donder, door bergen, bosschen. wolken enz. worden teruggekaatst. Ten tweede hebben de bliksemstralen veelal een gekronkelden loop, en, dewijl het geluid een zekeren tijd behoeft, om

-ocr page 294-



		270 DE DAMPKRING.

		zich van de eene plaats naar de andere voort te planten, zal geluid, dat op de verschillende deelen van den weg des bliksems ontstaan is, niet te gelijker tijd het oor van den waarnemer treffen, maar achtereenvol- gend tot hem komen en hem dus verschillende, opeenvolgende slagen doen hooren. Behalve de beide aangevoerde oorzaken, kunnen er nog meerdere zijn, die tot het rollen des donders bijdragen: zoo weten wij b. v. dat het geluid niet slechts door de lucht, maar ook door vaste lichamen en vloeistoffen wordt voortgeplant, en het is moeielijk te be- palen welk aandeel de vaste grond heeft in de voortplanting van het geluid. Dat de donder in sommige gevallen zelfs door het water wordt voortgeplant, kan uit de volgende zeer opmerkelijke waarneming blijken: een bloedverwant van de beroemde Engelsche schrijfster Mary Sommer- ville, vischte, op eenen zeer warmen dag, in de Tweed, en legde zich op het gras neder, om te rusten. Tot zijne verwondering hoorde hij herhaalde malen donderslagen, terwijl geen wolk aan den hemel te zien was. Twee uren later kwamen eenige wolken opzetten en na den middag kwam een onweder op. Het geluid was door de rivier stroomafwaarts voortgeplant. Ofschoon de hier opgegeven oorzaken veel tot het rollen van den donder kunnen bijdragen, zijn zij toch nog niet geheel voldoende. Door den bekenden Engelschen natuurkundige Tyndall zijn, voor eenige jaren, proeven genomen aangaande den afstand waarop men, op zee, het afvuren van een zelfde stuk geschut, dat aan den wal stond, kon hooren. Die afstand verschilde van 3 tot 20,5 kilometers. In het eerste geval was het stil, helder en zeer heet, zoodat eene sterke uitdamping van de zeeoppervlakte plaats had; in het tweede had men dikke mist en het geluid ging tegen den wind in. Uil deze en vele andere proeven en waarnemingen besluit Tyndall, dat het geluid be- ter door homogene lucht wordt voortgeplant, dan door lucht, die in dichtheid, watergehalte, enz. afwisselt. Aldus kunnen zelfs terugkaat- singen en brekingen plaats hebben zonder dat de oorzaken daarvan in het oog loopen. Door prof. Osborne Reynolds zijn mede proeven genomen aangaande de voortplanting van het geluid. Daaruit is ge- bleken dat de geluidgolven zich, bij wind, niet rechtlijnig voortplan- ten, maar aan de zijde, waarheen de wind gaat, benedenwaarts wor- den gebogen, en den grond bereiken; in de tegengestelde richting worden zij echter opwaarts gebogen. Uit dit alles blijkt, dat geene eenvoudige verklaring van het rollen des donders is te geven. Dat geene vaste lichamen � zooals bergen, bosschen enz, � noodig zijn, om dat rollen te veroorzaken, blijkt onder anderen op zee: want daar rolt de donder, even als op het land.

-ocr page 295-



		271
		DE DAMPKRING.


		Men kan den afstand van eene donderbui ten naastonbij bepalen, door den tijd waar te nemen, die verloopt, tusschen het oogenblik, dat men den bliksem ziet en dat, waarop men den slag hoort. De snelheid, waarmede het licht zich voortplant, is zoo verbazend groot, dat men het er voor kan houden, dat wij het licht zien, op het oogenblik zelf, waarin de bliksem de lucht doorklieft. Het geluid daarentegen doorloopt in��ne seconde (in een rond getal) 333 meters. Verloopen er dus tusschen het oogenblik, waarop men het licht ziet, en dat, waarop men den slag hoort, 8 seconden, dan zal ook de donder op 8 x 333 = 2664 meters afstands ontstaan zijn, dat is: op nagenoeg een half uur gaans \'). Het verdient ook zeer de opmerking, dat, hoe hevig de donderslagen ook mogen we- zen � zoodat men ze zelfs wel met het afvuren van zwaar geschut ver- gelijkt � zij echter nooit op zeer groote afstanden gehoord worden. Zel- den hoort men donder op meer dan drie, of hoogstens vier uren gaans afstand, terwijl men het gebulder der kanonnen, onder daartoe gunstige omstandigheden, dikwijls wel op zesmalen grooteren afstand gehoord heeft. Het verdien! ook opmerking dat men dikwijls, wanneer de bliksem in de nabijheid neerschiet, een krakend geluid hoort, terwijl het daarna volgend rollen des donders steeds een zeer lagen toon heeft. Slechts enkele malen heb ik, in bergachtige streken, waargenomen, dat dit kra- kend geluid door een lagen toon werd voorafgegaan en vervolgens met een lagen toon voortrolde. Het gebeurt somtijds, ofschoon zeldzaam, dat men bliksem ziet, zon- der dat donder gehoord wordt. Bij eene zoodanige waarneming wa- ren geene wolken aan den hemel, behalve eene enkele, boven de plaats der waarneming; boven deze schitterden, meer dan ��n uur lang, vele bliksemstralen, zonder dat men donder vernam. De wolk scheen niet zoo hoog te zijn, dat men geen donder zou gehoord hebben, indien deze den bliksem vergezeld had. §72. Een verschijnsel, dat met het laatst behandelde in een nauw verband staat, is het weerlicht. Het is van twee�rlei aard: uit wolken, die zich nabij den horizon bevinden, neemt men namelijk, na een warmen, zo-

		») Het Is wel betwijfeld, of de donder zich met de gewoonlijk voor bet geluld aangeno- men snelheid zou voortplanten ; volgens proeven van K�nig planten lage toonen zich sneller voort dan hooge, dus waarschijnlijk ook de donder.

-ocr page 296-



		272
		DE DAMPKRING.

		merdag dikwijls een lichtverschijnsel waar, als van den bliksem, zonder echter donder te hooren. In de meeste gevallen zijn dit werkelijke blik- semstralen, die uit eene donderbui voortkomen, doch die te ver verwij- derd zijn, om den donder te kunnen hooren. Onderzoekt men later, op de plaatsen, die in de richting gelegen zijn, waarin men zoodanig weer- licht heeft waargenomen, hoe de gesteldheid van het weder was, op den tijd, toen men het weerlicht heeft gezien, dan verneemt men steeds dat een onweer heeft plaats gehad. Somtijds neemt men, bij een volkomen helderen hemel, plotselinge lichtverschijnselen, in de nabijheid van den horizon, waar en wel meestal, na zonsondergang, op een warmen dag. Deze ontstaan niet door onweers- buien, maar zijn ook waarschijnlijk aan de electriciteit haren oorsprong verschuldigd. Wellicht ontlaadt zij zich hierbij naar de hoogere streken van den dampkring, waar de lucht, veel ijler is en minder weerstand aan de electriciteit biedt. Het bliksemlicht kan, onder gunstige omstandigheden, op zeer groote afstanden worden waargenomen. Onderzoekingen dienaangaande hebben mij geleerd, dat, indien een bliksemstraal zich, bij nacht, boven het midden van ons land vertoont, dit aan alle zijden, ja zelfs tot buiten de grenzen zichtbaar is, als weerlicht. Een ander verschijnsel, dat alsmede door de electriciteit des damp- krings ontstaat, is het St.-Elms-vuur. Wanneer het duister is en de lucht met zware wolken is bedekt, dan vertoont het zich, als lichtende bun- dels, die met een zacht, sissend of krakend geruisch vergezeld gaan, aan verhevene voorwerpen, die in punten of scherpe kanten uitloopen, zooals torenspitsen, masten of raas van schepen, boomtoppen en dergelijke; som- tijds vertoont het zich aan lansen en geweren van soldaten, vooral wan- neer zij zich, bij stormachtig weder, op eene vlakte bevinden; men heeft het zelfs aan de ooren der paarden gezien. Daar het St.-Elms-vuur slechts flauw licht geeft, kan het alleen bij nacht worden waargenomen; ongetwij- feld heeft het ook bij dag plaats. Op hooge bergtoppen is het, bij het over- trekken van onweders, meermalen in hooge mate waargenomen; zoo b. v. deelde Dr. Moritz mij mede, dat toen hij zich, bij het beklimmen van den Ararat, in eene donder- en hagelbui bevond, op de uiteinden van zijn bril lichtpluimen waren te zien; de metalen knoopen der offi- cieren die hem vergezelden waren mede lichtend. � Henri de Saussure vond, op den top van de Piz-Surleij, in Engadin, in Zwitserland, de uit- strooming der electriciteit zoo sterk, dat zijn alpeustok, en die van zijne beide medereizigers er van trilden en een geluid gaven als van het dusge- noemde zingen van het water, in een ketel, voordat het kookt. Dit ver-

-ocr page 297-



		DF, DAMPKRING. 273

		schijnsel ontstaat, wanneer wolken, die sterk met elec\'.riciteit bedeeld zijn, laag boven de oppervlakte der aarde drijven. Zooals wij reeds vroeger zagen, worden dan de voorwerpen, die zich daaronder bevinden, door haar in- vloed, sterk ge�lectriseerd en wel zoodanig, dat hunne electriciteit tegen- gesteld aan die der wolk is, terwijl de gelijknamige in de aarde wordt teruggestooten. De electriciteit, die aan die dei" wolk tegenovergesteld is, stroomt dan, in de gedaante van lichtbundels, naar de wolk. De uitstrooming van positieve electriciteit heeft namelijk in den vorm van bundels plaats; bij die der negatieve is het meer een glimmen der punten of kanten, van de voorwerpen, waaruit de uitstrooming geschiedt. Op een kleine schaal kunnen wij die verschijnselen ook bij proeven met de electriseer- machine waarnemen. � Het lichten van regendroppels en sneeuwvlokken, dat bij stormachtig weder somtijds is waargenomen, moet mede aan de electriciteit worden toegeschreven. Vroeger (bladz. 258) is reeds opgemerkt, dat wij de gewone electri- sche spanning van den dampkring, zooals die altijd kan worden waargenomen, moeten onderscheiden van de sterke ontwikkeling dezer kracht, bij on- weder. Ook is gewezen op de bron, waaruit waarschijnlijk de eerstge- melde voortvloeit. Aangaande de oorzaak van de sterke electriciteit, bij onweder, is slechts weinig met zekerheid bekend. Daarenboven zijn weinig waarnemingen verricht, zelfs aangaande den gewonen electrischen toestand des dampkrings. Sedert eenige jaren is echter onze kennis aan- gaande de geographische verbreiding der onweders � vooral op den oce- aan � aanmerkelijk uitgebreid: en wel door het bijeenbrengen der ge- gevens, die in de journalen der schepen zijn bevat. Wij zullen aangaande die verbreiding eenige hoofdtrekken mededeelen: In zeer hooge breedten zijn onweders zeldzaam: in Groenland heeft, men in zes jaren nauwelijks ��nmaal onweder. De noordelijkste onwe- ders vindt men op 71" Noorderbreedte, aaH de Noordkaap: en wel in zachte winters en warme zomers. � Langs de Aziatische kusten der IJszee komen, in den zomer, ook nu en dan onweders voor. � Op IJsland en in het Noordwesten van Schotland zijn de onweders het menigvuldigst in den winter; op IJsland komt zelfs, gemiddeld, meer dan ��n onweder in Januari voor, terwijl de zomer er geen heeft; op de westkust van Noor- wegen is de bliksem \'s winters meermalen in kerken en hooge gebou- wen geslagen. � In de groote vlakte, die door Midden-Europa gaat (bladz. 54) en in het bergland, dat deze vlakte ten zuiden begrenst, zijn de onweders het menigvuldigst in den zomer. In het vlakke land nemen zij echter, van de kusten naar het binnenland, in aantal af, zoodat zij gemiddeld van 10 tot 20 malen \'s jaars voorkomen. In de bergachtige 18

-ocr page 298-



		274
		DE DAMPKRING.


		streken en op de hoogvlakten zijn zij menigvuldiger. In Zuid-Duitsch- land is het gemiddeld aantal jaarlijks van 20 tot 24, te Petersburg en Moskou 17, te Stokholm 8, te Bergen 6. � In Peru zijn de onweders zoo zeldzaam, dat men te Lima zegt, dat in drie eeuwen slechts driema- len donder is gehoord! � Ook in Zuid-Californi� zijn onweders zeer zeldzaam, maar daarentegen in de Sierra-Nevada allerhevigst. In de pas- saatstreken, zoowel van den Atlanlischen- als van den Grooten-Oceaan, zijn, zooals wij (pag. 195) zagen, onweders zeldzaam. In bergachtige streken be- staat, op plaatsen, die niet ver van elkander verwijderd zijn, een groot verschil in het aantal onweders.� Op het eiland Corfu zijnde onweders in den herfst en in den winter het menigvuldigst, het jaarlijks gemid- deld aantal bedraagt 34; in Griekenland is het 40. �Langs den oostelij- ken zoom van den Golfstroom zijn de onweders zeer menigvuldig, ook in den Stiltegordel is dit het geval: daar gaan zij steeds van geweldige regenvlagen vergezeld. Op het eilandje Desima, bij Nagasaki, bedraagt het gemiddeld aantal onweders in het jaar 6; te Padang 49; te Banjer- massin 54; te Banjoewangie 106; te Palembang 118; te Buitemorg, bij Batavia, 167. � In Abyssini� heeft men, volgens zesjarige waarnemingen, jaarlijks gemiddeld 423 onweders, die op 216 dagen vallen. Gemiddeld komen er dus twee daags voor; eenmaal had men er zelfs 16 op ��nen dag! Van de omstandigheden, waaronder het onweder ontstaat, en van de voorwaarden, die hiertoe vereischt worden is ons weinig bekend. Er zijn ech- ter redenen, om het ontstaan daarvan aan de ontmoeting en vermenging van luchtstroomen toe te schrijven, die verschillend van temperatuur, watergehalte of electrischen toestand zijn. Onder de redenen daarvoor kan het volgende dienen: Vooreerst zien wij, in onze streken, meestal, dat de windrichting na een onweder veranderd en de temperatuur gedaald is; een bewijs, dat een luchtstroom door een anderen is verdrongen. Ten tweede zijn de onweders zeer menigvuldig in den stiltegordel (pag. 195) en elders, waar luchtstroomen, van verschillende zijden, elkan- der ontmoeten en bekampen. Ten derde gaat de kentering der moesons (pag. 202) steeds met zware onweders gepaard. Hier heeft dan mede een verdringen van den eenen luchtstroom door den anderen plaats. Ten vierde, langs den oostelijken zoom van den Golfstroom (pag. 136) zijn de onweders zeer menigvuldig; dat is: ter plaatse, waarlucht- stroomen, van verschillende temperatuur en vochtigheidsgehalte, elkander gedurig ontmoeten. � Evenzoo is dit het geval in bergachtige streken

-ocr page 299-



		275
		DE DAMPKRING


		op plaatsen, waar de strekking der gebergten daartoe aanleiding geeft. Ten vijfde: in de passaatstreken (pag. 195) en overal elders, waar zoodanige ontmoeting niet plaats heeft, zijn onweders zeldzaam of ko- men in het geheel niet voor. Wij hebben vroeger (bladz. 260) gezien, dat hoogstwaarschijnlijk de waterdamp de voornaamste drager der dampkrings-electi�citeit is. In- dien dus, bij de ontmoeting en vermenging van luchtstroomen, eene ver- hooging of verlaging van temperatuur plaats heeft, dan moet ook de elec- trische spanning van dampmassa\'s of wolken, af- of toenemen: terwijl zij, bij de verdichting, zeer sterk zal moeten worden. Dat, bij de verdich- ting van waterdamp, werkelijk electriciteit vrij wordt, is mij, door recht- streeksche proeven, gebleken. Het ontstaan van sterke electrische ver- schijnselen, zooals de bliksem, bij sterken en snellen neerslag van wa- terdampen, (re^en, sneeuw, hagel) volgt hieruit noodwendig. Daar echter de omstandigheden, waaronder dit plaats heeft, zeer kunnen \\erschil- len, behoeft omgekeerd iedere sterke neerslag niet van onweer verge- zeld te zijn. Dat hierbij echter bijna altijd electriciteits-ontwikkeling plaats heeft, blijkt � zooals wij reeds vroeger (bladz. 243) zagen � hieruit, dat regen, sneeuw en hagel altijd electrisch zijn. De electriciteit is dus niet de eerste oorzaak van het onweder, maar de verandering van den toestand der waterdampen in de lucht, ten gevolge van deverande- ring der warmte. De verdeeling der onweders in de jaargetijden is in onderscheidene streken zeer verschillend. Aan de westkust Noorwegen en van Noord- Amerika en aan de oostkusten der Adriatisehe zee vallen zij bijna uit- sluitend in den winter. §73. De toestanden en verschijnselen van den dampkring, die wij tot nu toe hebben beschouwd, zooals barometerstand, temperatuur, bewolking, regen, enz., hangen, in meerdere of mindere mate, met elkander te zamen en eenige zijn geheel van elkander afhankelijk; vooral is dit het geval met de wijze, waarop zij elkander opvolgen. Het is hoogst moeielyk, om die onderlinge afhankelijkheid, in het algemeen, aan te wijzen, dewijl de ligging en plaatselijke omstandigheden daarbij zulk een belangrijken in- vloed uitoefenen: aan de westkusten van Europa b. v. zijn de westen- en zuidwesten-winden die, waarbij de grootste hoeveelheid regen valt, terwijl dat, bij oosten- en noordoosten wind veel minder het geval is. De noordelijke winden brengen overal in het noordelijk halfrond koude, de zuidelijke daarentegen warmte aan. � Aan de oostkust van Noord-Amerika

-ocr page 300-



		7(i DE DAMPKRING.

		zijn de verhoudingen, bij dezelfde winden, geheel anders. De oostenwind brengt daar den meesten regen aan : omdat die over den Atlanlischen Oceaan is gestreken, terwijl de westenwind aldaar integendeel droog is. � Aan de westkust van Zuid-Amerika brengen de noordenwinden warmte aan, omdat zij daar van den evenaar komen, de zuidenwinden daarente- gen, als polaire stroomen, koude. Evenzoo is de barometerstand, voch- tigheid der lucht, enz. grootendeels afhankelijk van de windrichting, in betrekking tot.de ligging en de plaatselijke omstandigheden. Om dus het klimaat eener plaats of streek goed te leeren kennen, moet men de toestanden van den dampkring, in verband met de wind- richtingen, beschouwen. Ten einde daartoe te geraken heeft men de dus- genoemde windrozen ingevoerd. Een enkel voorbeeld moge het doel daarvan ophelderen; wij nemen daartoe windrozen van ons land. Barometrische windroos. Indien men de barometerstanden nagaat, die bij het heerschen van verschillende winden worden waargenomen, dan vindt . men daarin een groot onderscheid : berekent men namelijk, uit veeljarige waarnemingen, welke de gemiddelde barometerstand is, bij noordenwind, welke bij noord-noordoostenwind, welke bij noordoosten- wind enz., dan verkrijgt men eene reeks van zestien getallen, die men de barometrische windroos noemt. De polaire stroomen voeren ons, in het algemeen, lucht toe van groote dichtheid, en van daar dat de barometer, tijdens het heerschen daarvan, het hoogst staat. Het maximum valt daarom bij noordoosten wind. Loopt de wind echter naar de eene of andere zijde om, dan daalt, in het algemeen, het kwik in de barometerbuis. Bij het heerschen van equatoriale stroomen, wordt ons warme en dus lichtere lucht aange- voerd, de barometer daalt daarbij, zoodal er een minimum valt bij zuiden- en zuid-zuidwesten winden. Voor andere streken is die gang van den ba- rometer, zoo als licht is in te zien, weder anders. Die gang blijft ook, voor dezelfde plaats, in den loop van het jaar, niet dezelfde. Thermische windroos. Rangschikt men, even zoo als voor den baro- meter is opgegeven, de temperaturen, die bij het heerschen van ver- schillende winden zijn waargenomen, en berekent men daaruit den ge- middelden thermometerstand voor iederen wind, dan verkrijgt men even- oo eene reeks van zestien getallen die men de thermische windroos noemt. De invloed, dien de windstreek op de temperatuur uitoefent, is echter niet in alle jaargetijden dezelfde: in Januari b. v. voert de oosten- wind ons lucht toe, die over de sterk afgekoelde landen van het Oosten van Europa heeft gestreken, en de temperatuur daalt dus, bij het heer- schen van dien wind, meestal tot een minimum. Het maximum valt in

-ocr page 301-



		DE DAMPKRING 277

		die maand echter bij zuidwesten en west-zuidwesten wind, want. de zee, waarover de wind strijkt, voordat hij bij ons aankomt, is zelts inJanuaii nog niet sterk afgekoeld, wegens de groote warmte-capaciteit van het waler (zie pag 141). � In Juli en Augustus brengt de oostenwind ons daartegen de grootste warmte aan: omdat het Oosten van Eurnpa dan sterk verwarmd is; de westen- en vooral de noordwesten winden zijn dan het koelst: want zij voeren ons lucht toe, die over de zee heeft gestreken en de tempera- tuur van het zeewater is dan lager dan die van het land ten oosten en zuidoosten van ons. Deze beide voorbeelden zullen voldoende zijn, om te doen zien, wat men door windrozen verstaat en hoe men die, voor verschillende toe- standen en verschijnselen in den dampkring, voor eene plaats kan be- rekenen, indien men veeljarige waarnemingen heeft. Wij kunnen hier- omtrent in geene verdere bijzonderheden treden, maar merken alleen nog op, dat men windrozen heeft voor de bewolking, de windkracht, den re- gen, de dampdrukking, de betrekkelijke vochtigheid enz. §74. Wij zouden hier de beschouwing van de verschijnselen in den damp- kring kunnen eindigen. Er zijn echter nog een paar zaken, die wel is waar niet rechtstreeks daartoe behooren, maar toch hier nog kortelijk dienen vermeld te worden. namelijk de dwaallichten en de hei- of\' veenrook. Op sommige plaatsen : vooral op kerkhoven, slagvelden en in moe- rassige streken, ziet men somtijds, des avonds of bij nacht, vlammen, van onderscheidene grootte, die op een kleinen afstand boven den grond zweven. Wanneer men ze snel nadert, dan verwijderen zij zich enschi)- nen weg te vluchten, terwijl zij dikwijls iemand volgen, wanneer hij ze tracht te ontwijken. Somtijds verdwijnen zij plotseling en komen, na eenigen tijd, weder op een andere plaats, te voorschijn. Een wandelaar, die zulke vlammen voor lichten aanziet, welke in verwijderde woningen branden, zal dus, hierop afgaande, van den weg afdwalen en van daar wellicht dat men deze verschijnselen dwaallichten noemt. Zij komen het menigvuldigst in warme streken voor. De verklaring van het ontstaan van deze dwaallichten levert nog eenige modelijkheden op, omdat ze slechts zelden door natuurkundigen zijn gezien en onderzocht. Indien wij naar eene verklaring van het verschijnsel zoeken, die aan den tegenwoordigen staat onzer kennis der natuur- en scheikunde voldoet, dan blijft niets anders over, dan aan te nemen

-ocr page 302-



		278
		DK DAMPKRING.


		dat de dwaallichten uit een gas ontstaan, dat van zelf in de dampkrings- lucht ontvlamt. Zoodanig gas kan werkelijk worden bereid: namelijk phosphor-waterstofgas. Iedere bel van dit gas, die in de lucht komt, ont- brandt aanstonds met eene heldere vlam, waarbij Iegelijk een fraai kring- vormig dampwolkje ontstaat. Het is echter niet door proeven uitgemaakt dat de dwaallichten uit dit gas ontstaan. Van de drie verbindingen, die wij kennen, van phosphorus met waterstofgas, is er eene die vloeibaar en zeer vluchtig is; met de lucht in aanraking komende, brandt zij, met eene zeer schitterende vlam. Het minste spoor, dat van dit lichaam in brandbare gassen voorhanden is, deelt daaraan de eigenschap mede, om aan de lucht van zelf te ontvlammen. In de hersenen en zenuwen van den mensch en de dieren, in de meeste vochten van het dierlijk organis- mus, inde beenderen, benevens in de planten, komen verbindingen van phos- phorus of phosphorzure zouten voor; door de langzame ontleding (verrot- ting) dezer zelfstandigheden in de vochtige aarde, kunnen verbin - dingen van phosporus met waterstof ontstaan en daaronder ook de zelfontvlambare verbinding. Is deze nu met andere brandbare gassen vermengd en vinden deze gelegenheid, door openingen of scheuren in den grond, in den dampkring te ontsnappen, dan zullen zij ontbran- den en plotseling het zwervende licht voortbrengen, dat wij dwaallicht noemen. Brandbare gassen � o. a. het moerasgas of methan � ontstaan bij de ontleding van plantaardige zelfstandigheden, in vochtige gronden, of onder water. Indien dus zoodanig brandbaai gas slechts een spoor van de vermelde verbinding van phosphorus en waterslof bevat, dan wordt het aan de lucht ontvlambaar en zal dus aanleiding tot het ontstaan van dwaallichten kunnen geven.

		Het gebeurt, vooral in ons land, niet zelden, in de maanden Mei en Juni, dat de heldere hemel vrij plotseling met eene soort van damp of nevel wordt bedekt, zoodat die een vuil, geelachtig aanzien verkrijgt. Ueze nevel is somtijds zoo sterk dat, zelfs op het midden van den dag, de zon als een glans- looze bol verschijnt, en men haar zonder hinder met het bloote oog kan be- schouwen. Verwijderde voorwerpen vertoonen zich dan veelal zeer on- duidelijk en als in nevel gehuld, of men kan ze in het geheel niet onderscheiden: terwijl zich tevens een eigenaardige reuk verspreidt, als van het verbranden van hout, op verren afstand. Dit verschijnsel, dat algemeen onder den naam van hei- of veetirook bekend is, vertoont zich somtijds over een groote uitgebreidheid. Het menigvuldigst komt

-ocr page 303-



		279
		DE DAMPKRING.


		het echter in het noordwestelijk gedeelte van Duitschland en in ons vaderland voor. Dit verschijnsel ontstaat, zooals zijn naam reeds aanduidt, bij het verbranden van heide en van de bovenlaag van moerassen, somtijds ook door boschbranden. Men pleegt namelijk in ons land in de lente groote stukken heidegrond in brand te steken, om daarna boekweit daarop te zaaien, welk gewas op zoodanigen bodem bijzonder goed tiert. Ook in het noordwestelijk gedeelte van Duitscliand, is deze wijze van bereiding der gronden in gebiuik en van daar dat men de heirook in het midden en in de zuidelijke streken van ons land alleen bij oosten- en noord- oostenwinden waarneemt. Ofschoon deze verklaring van het verschijnsel, dat wij hei- of veen- roek noemen, zeer eenvoudig en natuurlijk is, is die toch vroeger aan veel tegenspraak onderworpen geweest. Men heeft echter, reeds sedert verscheidene jaren, door zorgvuldige onderzoekingen uitgemaakt, dat dit verschijnsel volkomen op de gegeven wij/.e kan verklaard worden en de verbreiding daarvan, in verband met de heerschende winden, over een groot gedeelte van Europa kan worden nagespoord, zoodat deze zaak als uitgemaakt moet worden beschouwd. Een ander, hiermede verwant verschijnsel, waaraan men den naam van droge nevel geeft, verdient hier nog vermelding. In het jaar 178.3 had dit zulk eene uitgebreidheid, dat het niet alleen in Europa, maar zelfs in een groot gedeelte van Azi� werd waargenomen. � Droge nevel kan ook ontstaan door vulkanische uitbarstingen, waarbij de fijnste aschdeeltjes zeer hoog worden opgedreven en verspreid (zie pag. 69). Zoo werd b. v. de asch van den Vesuvius, in het jaar 79 van onze jaartelling, tot in Egypte gevoerd. Von Humboldt nam in Mexico een drogen nevel waar, die zoo dicht was, dat men, op 5 meters afstand niets kon onderscheiden.

-ocr page 304-



		VIJFDE HOOFDSTUK.

		Dt VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. § 75. Het water, dat, in den toestand van dauw, regen, sneeuw, hagel, enz., uit den dampkring is nedergevallen, volgt zeer verschillende wegen: een groot gedeelte valt in zee en vermengt zich weldra met het zee- waler. Veel minder valt op de oppervlakte van het land en, naar den aard en de helling van den grond, ontstaan daaruit verschijnselen, die het onderwerp van dit hoofdstuk uitmaken. In een lossen, zandigen, hodem, zakt het water weldra weg en onttrekt zich, in de diepte, aan onze nasporingen. Op een rotsigen, min of meer hellenden bodem vloeit het naar steeds lager en lager liggende streken, verzamelt zich en vormt aldus beken, bergstroomen, rivieren, stroomen en meren. Evenzoo gaat het met de sneeuw en den hagel, die, in de gema- ligde streken, den grond bereikt; na karteren of langeren tijd smelt zij door de zonnewarmte en volgt denzelfden weg als de regen In de pool- streken moge de sneeuw langer blijven liggen, doch ook daar doet de zonnewarmte haar ten deele smelten, of zij wordt door de ijsschotsen naar meer gematigde streken gevoerd. Eindelijk wordt een gedeelte van het uit den dampkring nedergevallen water door de planten en dieren opge- nomen, en, deels weder in den dampkring gevoeid, of aan de aardopper- vlakle terug gegeven. Reeds vroeger (§ 48) zagen wij wat door desneeuwgrensofde grens der eeuwigdurende sneeuw moet verstaan worden; de sneeuw, die op de bergtoppen valt, die zich boven deze grens verheffen, zal daar nim- mer smelten. Door de voortdurende ophooping, zijn daar dus geweldige ijs- en sneeuwmassa\'s ontstaan, die, door hare eigene zwaarte, deels lang- zaam naar de dalen afzakken, deels, als vervaarlijke massa\'s, naar bene-

-ocr page 305-



		281
		DE VERSCHIJNSELEN, ENZ


		den rollen. Deze verzamelingen van sneeuw en ijs, op de hellingen der bergen noemt men in Zwitserland en elders: gletschers (glaciers), in Tyrol: Ferner wij zouden ze met den naam van bergijsvelden kunnen bestempelen. § 7(i. Wanneer men de bergtoppen, die met eeuwige sneeuw bedekt zijn, uit de verte ziet, dan vertoonen zij zich met eene zeer zachtblauwe kleur, als die der lucht, of als zeer verwijderde wolken, doch zij zijn hiervan scherp afgescheiden. Daar de sneeuw en het ijs, waaruit zij bestaan, alleen op hellingen kan blijven liggen, die niet te steil zijn, ver- toonen de rotswanden die meer dan 45" helling hebben, zelfs in de hoogste gebergten, geene samenhangende sneeuw-, of ijs-bedekking, of- schoon deze grens niet met juistheid is aan te geven. Het hoogste ge- deelte der gletschers bestaat uit losse sneeuw, lager gaat zij in eene korrelige massa van sneeuw-ijs over, die min of meer doorschijnend is. Nog lager is deze massa nog meer samengepakt en het benedenste ge- deelte der gletschers bestaat uit eene zeer vaste ijsmassa. De verschillende toestanden van de onderscheidene gedeelten der gletschers, waarbij een lang- zame overgang plaats heeft, verklaart men uit de aanwezigheid van wa- ter, dat door smelting aan de oppervlakte ontstaat en in de sneeuwmassa gedrongen is en door de samendrukking, die de hooger gelegen gedeelten op de lagere uitoefenen. De lucht wordt daarbij gedeeltelijk uitgedreven en het onderste gedeelte is, onder sterke drukking, in eene broze ijsmassa veranderd. Het is bekend dat er eenige weinige lichamen zijn die zich bij het vastworden uitzetten, namelijk: water, ijzer, bismuth en zilver, welke omgekeerd, bij het smelten, een kleiner volumen innemen. Door Thomson en Clausius is, op theoretische gronden, aangetoond en later door Mousson proefondervindelijk bewezen, dat, door drukking, het smeltpunt dezer lichamen � meer bepaald van ijs � wordt verlaagd (zie pag. 147). Hieruit volgt dat ijs, door genoegzame drukking, beneden het vriespunt, vloeibaar kan worden, en weer tot den vasten staat kan terugkeeren, indien de drukking ophoudt. In dien vloeibaren toestand verkeert het ijs (bij eene temperatuur die laag genoeg is, om anders vast te zijn) in een staat van �versmelting (pag. 146) ten gevolge van drukking. Waar dus, in hooge gebergten, uitgestrekte sneeuwvelden zijn en deze, door de groote massa ergens gelegenheid vinden om benedenwaarts in een dal af te zakken, daar zullen zich meestal gletschers vormen, die den bodem van het dal bedekken. De gletschers volgen steeds het laagste ge-

-ocr page 306-



		282
		DK VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		deelte van^; het dal; zij bewegen zich over zijne oneffenheden en worden

		m*
		I


		Heneden-glelscher van Grindelwald (volgens eene pnotographie).

-ocr page 307-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLKN WATER. 283 breeder en smaller, evenals het dal zelf. Dit zou niet kunnen plaats hebben, indien het ijs onveranderlijk denzelfden vorm behield. Uit proe- ven van Tijndall en Tresca is echter gebleken dat, indien ijs onder sterke drukking wordt verbrokkeld, of verbrijzeld en de deelen gedwongen worden een anderen vorm aan te nemen, het gedeeltelijk smelt, ter- wijl het, bij het ophouden der drukking, weder bevriest, zoodal toch eene homogene \'ijsmassa ontstaat. Dit verschijnsel wordt herbevriezing (rege- latie) genoemd. Op deze wijze worden de vormveranderingen, die de glet- schers bij hunne nederdaling ondergaan, door Tijndall verklaard. De voorgaande figuur vertoont de beneden-gletscher van Grindelwald bij lnlerlaken in Zwitserland. In dit dal dalen namelijk twee gletschers at, die men boven- en beneden-gletscher noemt. De gletschers breiden zich zoover, in kloven en dalen benedenwaarts uit, totdat hun onderste gedeelte eene plaats bereikt, waar zij, door de hoo- gere temperatuur, gesmolten worden. Daar de sneeuw, die aldus, van nabij elkander gelegeue bergen, afdaalt, zich dikwijls in de lagere stre- ken vereenigt, is de uitgebreidheid der gletschers zeer onderscheiden: sommige hebben slechts eenige honderden vierkante meters oppervlakte; ter- wijl andere meerdere uren gaans zoowel in de lengte als breedte beslaan. � De dikte van de ijsmassa der gletschers is mede zeer onderscheiden: van sommige bedraagt zij meer dan honderd meters. De oppervlakte van het ijs der gletschers is meestal ruw en ongelijk weggesmolten. De algemeene vorm der oppervlakte hangt echter af van die des bodems, waarop de gletscher rust. Is deze effen, dan is ook de gletscher vlak; heeft hij groote oneffenheden, of is de helling zeer ver- anderlijk, dan heeft de ijsmassa van den gletscher ook diepe spleten, die loodrecht op de richting der lengte van het dal loopen en hem het aan- zien geven, alsof hij uit tegen elkander geplaatste lagen bestond; dikwijls zijn er ook spleten in de richting van het dal. De breedte van sommige spleten bedraagt slechts weinige centimeters, andere zijn integendeel ware afgronden. De lengte daarvan kan zelfs een half uur gaans bedragen. Is de oppervlakte van een gletscher in de beide vermelde richtingen sterk gespleten, dan ontstaan daardoor oneffenheden die men met pyramiden, kegels en naalden kan vergelijken. Het ontstaan dezer spleten, bij het vaneenscheuren der gletschers, gaat veelal met een donderend gekraak vergezeld, waardoor de stilte in deze onherbergzame streken alleen wordt afgebroken. Indien men zich in deze spleten laat afdalen, dan vertoont het gletscher-ijs eene prachtig blauwe kleur. Op sommige plaatsen van Zwitserland, zooals in het dal van GHndelwald, en in den Rh�ne-glet-

-ocr page 308-



		284
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		seher (§ 80) houwt men opzettelijk gangen in het benedengedeelte der glet- schers om, den reizigers gelegenheid te geven daarin te gaan. Het

-ocr page 309-



		HET UIT DEN DAMPKRING N G DERGEVALLEN WATER. 285 gezicht in het binnenste des gletschers in onbeschrijfelijk: van alle zij- den straalt daarin, door het ijs heen, een prachtig hemelsblauw licht: men staat als in eene tooverwereld. Men vindt op de oppervlakte der gletschers eene menigte steenen, die �f van de omringende berglanden zijn nedergestort, �f, door de wrij- ving der gletschers, zijn losgerukt. Veelal liggen zij, vooral aan de lagere deelen der gletschers, in ��n of meer lange rijen, langs de randen opge- hoopt. In Zwitserland worden deze steenrijen, Gandecken en morainesge- noemd. Vereenigen zich twee gletschers met elkander, dan zullen ook de steenrijen aan de zijden, die zich vereenigd hebben, ��ne enkele uit- maken. die op het midden van den gletscher gelegen is. Deze worden midden-moraines genoemd. De bijgaande plaat, stelt den Monte-Rosa (pag. 64) en zijne gletschers voor. Men ziet hier ter wederzijde de moraine en, ter plaatse waar zich de twee gletschers vereenigen, de midden-moraine. Ten gevolge van de langzame nederdaling der gletschers, komen die steenen eindelijk aan het onderste gedeelte, dat in het warme jaarge- tijde steeds afsmelt. Is dit uiteinde steil en hoog, dan storten de stee- nen achtereenvolgend van den rand naar beneden, zooals b. v. bij den Morteratsch-gletscher in Engadin. Helt het ondereinde echter langzaam af, dan dalen ook de steenen langzaam naar beneden. Door den voort- durenden aanvoer van steenen naar het benedengedeelte der gletschers, zijn, dwars door de dalen, steendammen of eindmoraines (Endgandec- keri) ontstaan, die op vele plaatsen eene groote uitgebreidheid hebben. Deze steendammen zijn, zooals licht is in te zien, veel aanzienlijker dan de eerstgemelde steenrijen. Hier en daar ziet men op de gletschers groote steenen, die, in het midden, op een ijskolom rusten en Gletschertafels genoemd worden. Zij ontstaan doordien het ijs, onder den steen, aan de rechtstreeksche werking der zonnestralen onttrokken is en dus minder spoedig smelt dan het omringende. Na eenigen tijd komt dus een steen, die op het ijs gevallen is, op eene ijskolom te liggen, die langzamerhand hooger wordt, totdat het ijs zoover is afgesmolten, dat het zijn last niet langer kan dragen. § 77. ;\'Wij hebben reeds (pag. 281) gezien, dat het ijs, waaruit de glet- schers bestaan, niet met dat onzer binnenwateren overeenkomt, maar dat het uit eene lossere massa bestaat, die hier en daar, vooral in het bovenste gedeelte, met water is doordrongen en bovendien nog vrij veel

-ocr page 310-



		286 DE VERSCHIJNSELEN DTE ONTSTAAN DOOR

		lucht bevat. Daar de gletschers uit sneeuw, die boven de sneeuwgrens gevallen is, hunnen oorsprong nemen en ver beneden deze grens in de valleien afzakken, waar zij, voornamelijk in de zomermaanden, door de warmte aanmerkelijk afsmelten, kan men nagaan dat hare massa niet in rust is, maar zich langzaam naar beneden beweegt. Deze beweging is een gevolg van de drukking, die ieder hooger gelegen deel op het aan- grenzend lager gelegene uitoefent. In de hoogere deelen, waar de glet- scher uit sneeuw bestaat, wordt deze samengeperst en die samendruk- king wordt steeds sterker naar het ondereinde van den gletscher, zoodat ook het ijs in dezelfde mate vaster wordt. Ofschoon het ijs der gletschers even bros en brokkelig is als gewoon ijs, heeft toch de voortgaande be- weging veel overeenkomst met die van eene taai-vloeibare massa, zoodat de voortgang in het midden sneller is dan aan de randen De dwars- scheuren worden aan de oppervlakte des te sterker voorwaarts gebogen, naarmate men lager komt. De oppervlakte beweegt zich sneller dan in de diepte. � Aan krommingen beweegt zich het ijs sneller aan de bolle dan aan de holle zijde. � In verengingen van het dal is de beweging sneller dan in verwijdingen. Bij de voortbeweging der gletschers heeft ongetwijfeld menigvuldige verbreking en verbrokkeling van het ijs plaats, maar ook schier even menigvuldige herbevriezing (pag. 383). Volgens de onderzoekingen van Grad, zou de nederdalende beweging der gletschers niet enkel door de zwaartekracht worden veroorzaakt, maar ook door het bevriezen van water in de tallooze haarfijne spleten, die in de gletschers voorkomen. De gletschers bewegen zich niet regelmatig: in koude jaren zakken zij dieper in de dalen af, terwijl zij daartegen, in warme en vochtige zo- mers sneller afsmelten dan zij neerzakken, zoodat het ondereinde terug- wijkt. Volgens eenige metingen gaan de steenen, die zich op de opper- vlakte van sommige gletschers bevinden, in ��n jaar, van 70 tot 200 meters vooruit, waaruit sommigen hebben afgeleid dat de gletscher even- zoo veel zou nederdalen; dat is echter nog onzeker. Onder den invloed der zonnestralen, smelt het ijs aan de oppervlakte der gletschers, zelfs ver boven de sneeuwgrens sterk af en het daardoor gevormde water stroomt deels naar beneden, deels dringt het in scheu- ren en spleten en tot zelfs onder den gletscher door. Waar de opper- vlakte echter weinig scheuren heeft, vormt dat neerstroomende water beken, en meermalen ontstaan door vereeniging daarvan waterstroomen, die in een zelf gegraven bed vloeien. Ontmoet zulk een waterstroom eene opening of scheur, dan stort hij zich met een donderend geluid daarin

-ocr page 311-



		287
		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER.


		naar beneden en het water is dan aan het oog ontrokken. Men noemt die nederstortingen van water gletschermolens. Het gebeurt somtijds dat steenen in een gletschermolen vallen. In sommige gevallen worden zij dan, door den neerdalenden sterken water- stroom, in eene ronddraaiende of malende beweging gebracht. Zij ver- gruizen het ijs en dringen spoedig tot op het gesteente door, waarop de gletscher rust. Terwijl de steenen steeds kringvormig worden rondgevoerd, boren zij dieper en dieper in het gesteente, doch worden daarbij zelf af- gerond, zoodat zij vrij nabij kogelvormig worden. Op deze wijze zijn op vele plaatsen ronde uithollingen in den grond ontstaan, waarvan som- mige 3 tot 9 meters middellijn en diepte hebben. Men noemt ze Glet- scherpotten, Reuzenketels ook wel Draaikolkf/ateti. Het spreekt wel van zelf dat men ze niet te zien krijgt, zoolang de gletscher aanwezig is, en wanneer zij later ontdekt worden, dan zijn zij met steengruis en zand gevuld, en indien, dat verwijderd wordt, dan vindt men op den bodem ��n of meer kogelvormige steenen, somtijds van meer dan ��n meter middellijn, die, door hunne kringswijze beweging, het gesteente heeft uitgehold en somtijds zelfs in den binnenwand der pot eene schroefiijn heeft gesneden. Bij de voortschuivende beweging der gletschers, wordt de grond, waarop zij rusten, en de zijwanden van het dal, waarlangs zij schuiven, geheel glad gemaakt, terwijl de steenen, die zich onder en ter zijde in het gletscherijs bevinden, in den gladden bodem en de zijwanden diepe groeven maken. Het spreekt van zelf dat hiervan, evenals van de reuzenketels, niets te zien is, zoolang de gletscher aanwezig is. Alleen bij het sterker afsmelten dan het nederdalen van een gletscher, kunnen deze zichtbaar worden. Men heeft echter op vele plaatsen van Europa niet alleen geslepen, kale rotsgronden en wanden met groeven gevonden, zooals in het Haslidal in Zwitserland, maar ook reuzenketels, waar thans geene gletschers meer zijn, b. v. bij Lucern \'). Zoo vinden wij de geschiedenis van de vroegere periode der aarde in de steenen gegraveerd en daaruit blijkt dat er eenmaal een tijd was, waarin de gletschers eene veel grootere uitgebreidheid hadden dan thans, welk tijdvak men de tjs-periode noemt. Ook in den laatsten tijd zijn vele gletschers in Zwitserland sneller afgesmolten dan neergedaald. Zoo was b. v. het uiteinde van den Rhtme-gletscher (§ 80) � volgens de metingen, in Augustus 1877 door gh. Dufour en Forei, gedaan � se- dert het jaar 1818 niet minder dan 880 meters teruggeweken.

		\') Zie over Reuzenpotten : Album der natuur 1876 pag. 355.

-ocr page 312-



		288
		DE VERSCHIJNSELEN DIE ONTSTAAN DOOR


		§78. De gletschers komen niet op alle hooge gebergten voor, al zijn hunne kruinen ook met eeuwige sneeuw bedekt. Het schijnt daarom dat een bij- zondere toestand van de bergvormen en het klimaat wordt vereischt, opdat sneeuwvelden in gletschers overgaan. In de poolstreken komen zij het menig- vuldigst voor en vele dalen daar zelfs tot aan de oppervlakte der zee af (zie pag. 150). Sommige gletschers van Groenland en aan de Baf\'fins-baai strekken zich zelfs vele mijlen ver in zee uit en eindigen in loodrechte steil ten van meer dan 300 meteis hoogte. � Het binnenste van IJsland is grooten- deels met gletschers bedekt, die zeer schoon zijn, dewijl het ijs, waaruit zij bestaan op eene eigenaardige wijze gespleten is en eene helderblauwe kleur bezit. � De grond van het Jan-Maijen-eiland gelijkt naar een bevroren waterval. � Ook op Spitsbergen en Nowaja-Zemlja worden zij ge- vonden. Op de Oostenrijk-Hongaarsche Noordpool-expeditie, in 1873 en\'74, onder Weijprecht en Paijer, vond men een zeer grooten gletscher op het Kronprinz-Rudolfsland (op 82° Noorderbreedte en 61°�63° Wes- terlengte van Greenwich) die in zee afdaalde. Men gaf hem den naam Sliddendorffs-gletscher. Ook ten westen van de door hen ontdekte Austria- Sond vonden zij een grooten gletscher, die zij Dove\'s gletscher noemden. � In Noorwegen komen gletschers in de omstreken van den Sn�hattan en Dovrefjeld voor. Op den 67sten breedtegraad, strekken zich de glet- schers, die van den Sulitelma afdalen, tot aan de kusten uit. � Ook in de zuidelijke poollanden worden gletschers aangetroffen: kapitein Ross werd, op 78° Z -Br., het verder zuidwaarts dringen belet, door een lood- recht afgebroken ijswand, van 50 meters hoogte, die de grens uitmaakte van een verbazend grooten gletscher, welke van een hoog gebergte tot in zee afdaalde. Op een geringen afstand van het ijs peilde men 600 meters diepte. Hij vervolgde dezen ijswand over eene lengte van 300 zeemijlen, zonder eene enkele opening te vinden. � In de zuidelijke gematigde streken, dalen slechts de gletschers van Zuid-Georgi�, van het Vuurland en van Patagoni� tot aan de zeevlakte af. � In de gematigde streken van het noordelijk halfrond komen zij alleen in de hooge gebergten voor. � In West-Tliibet komen reusachtige gletschers voor: zcoals in de westelijke deelen van den Himdlaija en in het Mustagh- en Kara-Koro- gebergte. � De gletschers der Alpen zijn slechts van den tweeden rang, in vergelijking met die van het westelijk Himdlaija-gebergte. De dikte van het ijs is, op sommige plaatsen, van honderd tot honderd vijftig me- ters, terwijl sommige kloven meer dan vijftig meters diep zijn. � Ook

-ocr page 313-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDEKGEVALLEN WATER. 289 de hooge streken van den Caucasus hebben uitgestrekte gletschers : op den Ararat schijnt meer vast bevrozen sneeuw � waarin echter, om ze te beklimmen, trappen moeten worden uitgehouwen � dan eigenlijk gletscherijs voor te komen. De gletschers der Alpen nemen eene groote uitgestrektheid in: in de Zwitsersche Alpen alleen telt men, van den Mont-Blanc tot aan de grenzen van Tyrol, 383 gletschers, van welke slechts weinige minder dan ��n uur gaans lengte hebben; sommige zijn 6 tot 7 uren gaans lang en van \'/, tot ³U uur breedte, terwijl zij van 30 tot 200 meters dikte bezitten. De aanzienlijkste gletscher in de Alpen is de Groote Aletsch-gletscher. De gezamenlijke gletschers van Zwitserland beslaan eene oppervlakte van ruim 2096 vierkante kilometers, dat is: meer dan anderhalfmaal die van de provincie Utrecht of iets minder dan de oppervlakte der provincie Gro- ningen. � In de Pyrene�n komen kleine gletschers voor, in den omtrek van de hoogste bergmassa, zooals aan de Maladetta, de Motitagne d\'Or, de Mont-Perdu, Marbor� en Vignemale. §79. Het gebeurt in de hooge gebergten, die met eeuwigdurende sneeuw bedekt zijn en, in den winter, ook in lagere gebergten zeer dikwijls, dat op de bovenste deelen van de helling des bergs, of wel op een gletscher een gedeelte der sneeuw losraakt en naar beneden rolt, of, langs de helling, naar beneden schuift. De geringste aanleiding, b. v. een vogel, die zich op de sneeuw nederzet, of zelfs een zacht windje, is daar- toe somtijds voldoende. Men noemt dit: een sneeuwval (lauwine, avalanche). Valt eene sneeuwmassa van een steilen bergwand naar beneden, dan verdeelt zij zich reeds onder het vallen, en men noemt dit eene stuif- lauwine. Rolt de sneeuw echter langs de helling van eenen berg af, of schuift zij van de helling naar beneden, dan noemt, men zulk een sneeuwval eene grondlauwine. Onder het nederrollen hecht zich gedurig meer en meer sneeuw te zamen en de massa verkrijgt, gedurende den val, eene steeds toenemende snelheid. In dezelfde mate als hare massa en snelheid aangroeien, neemt ook haar vermogen toe en eindelijk kan niets aan haar geweld meer weerstand bieden: met pijlsnelle vaart, stort zij, wentelend en schuivend, naar beneden en voert boomen, huizen, rots- blokken en alles, wat zich op haren weg bevindt, met zich, totdat zij, in eene bergkloof stortende, zich zelve verplettert, of, waar ze neerkomt, alles verwoest, ja soms een geheel dorp bedekt. Deze uitwerkselen hangen echter, behalve van de massa en snelheid, ook grootendeels af van den 19

-ocr page 314-



		290
		DE VERSCHIJNSELEN DIE ONTSTAAN DOOR


		graad van vastheid der sneeuw, die naar beneden stort en van de hel-

		Sneeumal of Lauwine in de Alpen.

-ocr page 315-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 291 ling, waarvan zij afrolt of afschuift. Bij de snelheid, waarmede zoo- danige sneeuwvallen voortgaan, drijven zij de lucht met kracht voor zich uit; daardoor ontstaat een luchtstroom of wind, die zoo sterk kan zijn, dat hierdoor menschen, boomen en gebouwen worden omvergewor- pen. De ongelukken, die door zoodanige sneeuwvallen veroorzaakt wor- den, zijn zeer menigvuldig; in sommige jaren zijn zij talrijker dan in andere. De voorgaande houtsnede geeft een voorstelling van een sneeuwval- De lauwinen komen op sommige plaatsen zeer menigvuldig voor, die men daarom lauwinen-banen noemt. Men kan ze gemakkelijk herkennen, doordien ze geheel kaal zijn. Waar de wegen zoodanige lauwinen-banen doorsnijden, moet men uiterst behoedzaam zijn, omdat de geringste aan- leiding eene lauwine kan doen nederstorten. Somtijds doet men daarom eenige geweerschoten, alvorens de lauwinen-baan over te trekken. Op eenige plaatsen in Zwitserland heeft men zoogenoemde beschutgalerijen aan- gelegd. Ter plaatse, waar de weg over eene lauwinen-baan loopt, is of een gemetseld gewelf, of eene van boven gedekte galerij, hier en daar van 100 tot 300 en meer meters lengte, van boomstammen gebouwd, zoodat men, zelfs wanneer eene lauwine viel, den weg veilig zou kunnen passee- ren. In enkele streken der Alpen vallen de lauwinen zeer menigvuldig: op eene wandeling van Lauterbrunnen, over den Wengern-Alp, naar Grindelwald, b. v. hoort men, zelfs in den zomer, gedurig een geluid, als van een verwijderden donder, dat door het vallen van lauwinen van den Eiger, M�nch, de Jungfrau en andere sneeuwbergen wordt veroor- zaakt. Deze lauwinen storten zich in het Tr�mleten-dal, een diepe, onbe- woonde kloof, die de Jungfrau van de Wengern-Alp scheidt. Toen ik eens op den Wengern-Alp in Zwitserland overnachtte, woedde een storm met zware regenvlagen; eensklaps vernam ik een geluid, dat eenige seconden duurde, alsof er eenige spoortreinen op een afstand voorbij reden. Den volgenden morgen te Grindelwald komende, vernam ik dat dien nacht eene groote lauwine van het Schreckliom was gevallen. De meeste lauwinen-banen eindigen in de laagste gedeelten der da- len, waar meestal een beek stroomt. Door het vallen van de lauwine in eene beek, wordt haar afloop meestal geheel of ten deele belet. Het water stijgt daardoor somtijds sterk, boven de lauwine; niet zelden stort het zich daarover heen, als een waterval, of het baant zich een weg onder de sneeuwmassa door. Eenmaal zag ik, in het bovenste deel van het Rfi�ne-dal, zulk eene lauwine in een diep bed, waardoor de aldaar nog kleine Rh�ne zich een weg had gebaand, zoodat als het ware een brug van sneeuw over de rivier lag.

-ocr page 316-



		292
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		§80. De gletschers strekken zich, in de dalen, veelal ver heneden de sneeuw- grens uit. In den zomer leveren dan, b. v. in Zwitserland, de heerlijke groene AJpenvelden, waarop het vee, tot aan den rand der gletschers graast, eene schoone tegenstelling op met het ijs. Het water, dat door het smelten ontstaat, dringt door spleten en scheuren van het ijs, verzamelt zich in de laagste plaatsen en doet aldaar ��n of meer beken ontstaan. Somtijds is het laagste gedeelte van een gletscher, door het voortdurend uitstroomende water, ondermijnd, zoodat de gletscher-beek, uit een ijs- gewelf, te voorschijn komt. Het water is troebel, door medegevoerd gruis, van het bed van den gletscher en wordt daarom door de bergbewoners gletscher-melk genoemd. Door de vereeniging van eenige gletscher-be- ken ontstaan kleine rivieren en deze kunnen, door hunne zamenvloeiing, tot grootere en zelfs tot stroomen aangroeien. Eerst wanneer de rivieren, die uit gletschers ontspringen, door een meer zijn gevloeid, waar het me- degevoerde slib gelegenheid heeft te bezinken, wordt het water daarvan helder. Zoo bezit b. v. het water van den Rijn, nadat het door het meer van Constanz heeft gevloeid, eene heldergroene kleur, die het eerst ver- liest, nadat het door het water van zijrivieren, die uit bronnen ontsprin- gen, is verontreinigd. Aldus ontspringt een der drie hoofdtakken van den Rijn : de Achter- of Domleschger-Rijn, uit den Zapport- of Rheinwald-gletscher, aan de be- nedenste helling van het Schwarze Musclielhorn, terwijl daarenboven het water van talrijke bergstroomen, die van 62 gletschers hun water ont- vangen, tot de vorming van deze riviertak bijdragen. De Aare ontspringt, in het Berner-Oberland, uit 56 gletschers en voegt zijne wateren bij die van den Rijn. De Reuss ontspringt uit 35, de Limmat uit 10 gletschers; beide voegen hun water bij den Rijn, zoodat deze uit 163 gletschers zijn water ontvangt. � De Rh�ne ontspringt evenzoo uit een gletscher, die naar hem wordt genoemd, aan den zuidwestelij ken voet van den St.-Gotthard, op nauwelijks ��ne mijl afstand van de hoofdbron van den Rijn. De vol- gende houtsnede vertoont het gezicht op den gletscher, waaruit deRh�ne ontspringt. In het geheel ontvangt deze rivier het water van 145 gletschers, die te zamen eene oppervlakte van 103.727 hectaren beslaan. Doch niet alleen uit gletschers nemen de rivieren haren oorsprong; ook het overige water, dat uit den dampkring nedergevallen is, draagt daartoe bij, zelfs nog meer dan dat, hetwelk door de afsmelting der gletschers ontstaat. Het regen- en sneeuwwater dringt namelijk gedeeltelijk in den

-ocr page 317-



		HET UIT DEN DAMPKRING NKDERGEVALLEN WATER. \'293 grond, in zand of doordringbare steenlagen, of wel, het daalt, door tal- looze kloven en spleten, in de diepte. Hier wordt het dan verder voort- geleid, totdat het op minder doordringbare klei- of steenlagen stuit. Aldus bestaan in de diepte waterleidingen, die eene groote uitgestrekt-

		De Rli�ne-glelscher in Zwitserland, (naar eene pbothographie).

		heid hebben, en wanneer hier ot daar eene opening laag genoeg gele- gen is, dan komen daar eene bron te voorschijn. Uit de vereeniging van het water van eenige bronnen, ontstaan dan beken, bergstroomen en rivieren; dikwijls ontstaan zij tegelijk uit gletschei\'s. De Rijn levert ook hiervan een voorbeeld op; de Donau zelf ontvangt daarentegen zijn water meerendeels uit bronnen, ofschoon de Inn, een zijner zijrivieren, het water van 4 gletschers opneemt. §81. De beken en rivieren volgen, in haren loop, altijd een weg die door

-ocr page 318-



		\'291
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		de achtereenvolgende richtingen van de aantrekking der aarde wordt bepaald. Deze loop wordt dus geheel door de hellingen van den grond aan- gewezen. Er zijn rivieren, welker oorsprong zeer nabij elkander ligt en die zich toch, in haren verderen, loop zeer van elkander verwijderen: Binnen eene kleine ruimte ontspringt b. v., op de Alpen, de Rijn, de lnn, de Ticino, en de Rh�ne; de eerste vloeit naar de Noordzee, de tweede zendt haar water, met dat van den Donau vereenigd, naar de Zwarte zee, de Ticino valt, met de Po vereenigd, in de Adriatische zee, terwijl de Rh�ne zich in de Middellandsche zee ontlast. De plaatsen waar, op het Walda�-plaleau, de Wolga en de Duna ontspringen, zijn mede niet ver van elkander verwijderd; de eerste stort zich in de Kaspische, de tweede in de Oostzee. � Evenzoo zijn de bronnen van de Missouri en van de Columbia-rivier op nauwelijks ��n vierde mijl afstands van elkander, in het Rotsgebergte gelegen; evenwel vloeit het water van de eerste, na met dat van den Mississippi vereenigd te zijn, in den Mexicaanschen zeeboe- zem, dat der andere in den Stillen Oceaan. De ruimte, waardoor de oorsprong van zulke rivieren gescheiden is, wordt de draagplaats genoemd. � Men kan dus, uit den loop der rivie- ren, de algemeene verheffingen van den grond leeren kennen, maar daar- uit nog niet besluiten dat de plaatsen, van waar eenige rivieren uitgaan de hoogste zouden zijn. De rivieren worden in hoofd- en zijrivieren onderscheiden. De eerste ontlasten haar water in de zee, terwijl de zijrivieren zich in de hoofd- rivieren uitstorten. Zoo zijn de Aar e, Neckar, Main, Moezel, enz. zijrivie- ren van den Rijn, terwijl zich bovendien nog een aanzienlijk aantal kleinere rivieren en beken in deze hoofdrivier ontlasten \'). Dit is niet alleen met den Rijn, maar met alle rivieren het geval, zoodat elke rivier of stroom indien men hem, van zijnen mond af, tot aan den oorsprong van al zijne zij-rivieren vervolgt, eene boomvormige vertakking heefi, waaraan men den naam van rivierstelsel gegeven heeft. De geheele uitgestrektheid gronds, waarvan eene rivier haar water ontvangt, noemt men haar stroomgebied. Het omvat dus niet alleen de streken, waai door de hoofdrivier vloeit, maar ook die, waarvan de zij rivie- ren en beken haar water ontvangen. De grenslijn, tusschen twee aangren- zende stroomgebieden, wordt de waterscheiding genoemd. In bergachtige streken is deze waterscheiding veelal een berg- of heuvelrij. Somtijds

		\') Volgens Hoffmann ontvangt de Rgn in zijnen bovenloop 3715 en in z(jn middenloop $807 grootere en kleinere beken en rivieren

-ocr page 319-

295

HET UIT DEN DAMPKIUNG NEDERGEVALLEN WATER.

ligt ook de waterscheiding in vlakke streken, zonder zich door opmer-
kelijke hoogte te onderscheiden; somtijds trekt zelfs een gebergte door
het stroomgebied eener rivier, zoo b. v. de Jura door dat van den
Rh�ne en den Rijn.

Daar het grootste gedeelte van de vaste oppervlakte der aarde tol
het stroomgebied van eene of andere rivier behoort, of daarloe kan ge-
rekend worden, kan men haar in afdeelingen scheiden, die elk het
stroomgebied eener rivier uitmaken. Ofschoon men de grenzen van het
stroomgebied eener rivier niet met juistheid kan bepalen, leert eene
benaderde berekening dat deze oppervlakte op de volgende wijze ver-
deeld is:

Amerika.

vierk. m�len.

Amazonen-stroom..... 106.000

Mississippi........ 61.400

Rio de La Plala..... 55.400

Lorenzo-slroom...... 41.100

Mackenzie........ 27.600

Afrika.

Nijl............ 67.000

Congo........... 59.100\')

Senegal.......... 25.600

Zambeze.......... 22.000

Azi�.

Obi............ 57.200

vierk. mijlen.

Jenisei........... 48.600

Lena............ 37.100

Amur............ 36.400

Jaiig-tse-Kiang....... 34.200

Hoang-Ho......... 33,600

Ganges en Buramputer. . . 27.000

lndus............ 19.500

Europa.

Wolga........... 24.800

Donau........... 14.600

Rijn............. 3.600

Po............. 1.870

Rh�ne............ 1.760

Uit deze opgave zien wij, dat, onder de rivieren van Amerika, de
grootste der aarde worden aangetroffen. Het grootste stroomgebied is dat
van de Maranon of Amazonen-stroom in Zuid-Amerika: want dit bedraagt

\') Deze opgaaf is volgens eene planimetrische opneming van Petermann. Volgens IIenhij
M. Stanleu die, van 1814�\'77, het Congo-gebied heeft onderzocht en deze rivier, onder vele
moeielljkbeden, is afgevaren, zou de oppervlakte van haar stroomgebied slechts 40,480 vierk.
mijlen zijn. Ter vergelijking van deze opgaaf, met eene meer bekende uitgebreidheid, voegt
Petermann daarbij dat het Duitsche rijk eene oppervlakte heeft van 0,818 vierkante Duilsche
Geograpbiscbe mijlen.

-ocr page 320-



		296 DE VERSCHIJNSELEN. DIE ONTSTAAN DOOR meer dan Vioo van de geheele oppervlakte der aarde. Vele zijrivieren van dezen stroom, zijn grooter dan de grootste rivieren van Europa: want deze laatste zijn meerendeels klein, in vergelijking met die van Amerika en Azi�. Daar alle beken, bergstroomen, rivieren en stroomen water af- voeren, dat niet in den grond wordt opgenomen, of voor den planten- groei dient, is het niet juist te zeggen dat zij de streek, waardoor zij vloeien, besproeien: zij voeren integendeel het overtollige water af. Alleen bij zoodanige rivieren, die van tijd tot tijd buiten hare oevers treden, zoodat groote oppervlakten lands tijdelijk worden onder water gezet, is het denkbeeld van besproeien eenigermate van toepassing. In de meeste gevallen zijn de rivieren afvoerkanalen voor overtollig water. §82. De loop der rivieren is in het algemeen zeer gekronkeld: omdat het geringste verschil in de richting der helling van den grond ook eene verandering in de richting eener rivier te weeg brengt. De grond, waar- over het water eener rivier stroomt, noemt men haar bed en het land, dat haar ter wederzijde insluit, maakt de oevers der rivier uit. Men onderscheidt daarbij den rechter- en linkeroever. Bij het vooruit af- varen heeft men den eersten aan de rechter-, den tweeden aan de lin- kerzijde. De oppervlakte van het water eener rivier, of van een meer, noemt men den waterspiegel; hare volstrekte hoogte is altijd het grootst aan den oorsprong, en het verschil in de hoogte van den waterspiegel, op twee plaatsen, heet het verval der rivier, tusschen die plaatsen. Dit verval is, voor de verschillende rivieren, zeer onderscheiden, en ook in alle deelen van den loop niet even groot: men onderscheidt daarom bij elk rivierstel- sel, een boveti-, midden- en benedenloop. Het gedeelte, dat het naast bij den oorsprong is, en waar de watermassa, door bijkomende beken en bergstroomen, steeds wordt vermeerderd, wordt het bovengedeelte, of de bovenloop der rivier genoemd; het water stroomt daar meerendeels over een sterk hellend, rotsachtig bed. Middengedeelte of middet�oop heet men dat deel, waar de meeste zijtakken zich tot ��n grooteren, onverdeelden hoofd- stroom vereenigd hebben; terwijl men het benedengedeelte of den beneden- loop begint te rekenen van de plaats, waar de hoofdstroom zich �f in verscheiden armen gaat splitsen, �f dat gedeelte, hetwelk niet ver van den mond is gelegen. De snelheid, waarmede het water afstroomt, hangt voornamelijk van

-ocr page 321-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 297 het verval af, maar de breedte en de gesteldheid van het bed hebben hierop een grooten invloed: in het bovengedeelte van den loop vertoont zich, in dat opzicht, de meeste verscheidenheid. De wild- of stortbeken, waarvan eenige door het afsmelten van sneeuw en ijs op de hoogste bergkammen ontstaan, woelen zich, naar gelang van den grond, een meer of minder diep bed in de hellingen der bergen en in den bodem der dalen en storten zich, nu eens bruisend en schuimend over de rots- blokken heen, die zij vroeger medevoerden, of die van de berghellingen zijn nedergestort; dan weder vloeien zij door minder hellende dalen en verhoogen hunnen bodem door het steengruis en slib, dat zij heb- ben medegevoerd en, bij de vertraging van hun loop, bezinkt. Vele beken bestaan slechts tijdelijk, wanneer in het gebergte zware of aan- houdende regenbuien vallen. Zij voeren, even als de vorige, steenen en boomstammen met haar, door modder gekleurd, water mede, doch, na weinige uren, is het water weggevloeid en haar bed droogt spoedig uit. In bergachtige streken zwellen zulke beken en bergstroomen, na sterke regens, met een verbazende snelheid en, in de tropische gewes- ten, waar meermalen, in zeer korten �jd, eene zeer groote hoeveelheid regen valt, komt het water somtijds zoo snel opzetten, dat men het niet kan ontloopen en menschen en dieren worden medegevoerd. Na korten tijd is het bed echter weer droog. Zulke overstr�omingen worden in Indi� Bandjirs genoemd. De berystroom, uit de vereeniging van vele beken ontstaan, onder- scheidt zich alleen van de beek door zijne grootere watermassa en door- dien hij in een ruimer en sterk hellend bed stroomt. In bergachtige streken zouden alle beken en bergstroomen, na zware regens, zeer snel stijgen en, door overstroomingen, groote verwoestingen in de dalen aanrichten. Dit wordt echter grootendeels belet door den plan- tengroei: in het hooggebergte, waar noch boomen noch struiken voorko- men, treden de onaanzienlijke mossen als krachtige bemiddelaars tusschen den dampkring en de aarde op, doordien zij eene groote hoeveelheid wa- ter tusschen hun loof kunnen tegenhouden, zoodat dit slechts langzaam kan afvloeien. In lagere streken vervullen de bosschen van kreupelhout en opgaande boomen dezelfde rol. Men heeft het hooge belang van de bosschen, in dit opzicht, in eenige streken van Frankrijk, in Griekenland, Palestina, Martinique; op de Kaap-Verdisclie eilanden, Madera en elders eerst leeren kennen, nadat men onnadenkend vele daarvan had uit- geroeid. _____�

		. v

-ocr page 322-



		298 DE VERSCHIJNSELEN DIE ONTSTAAN DOOR Indien het bed van eene beek, bergstroom of rivier op eenige plaats eene steile helling heeft, of wel plotseling is afgebroken, zoodat het als een rotswand over lagere gedeelten heen hangt, dan stort het water plot- seling naar beneden en vormt een waterval. Deze leveren, naar ge- lang van hunne hoogte de massa van het nederslortende water en de plaatsing der rotsen, waarlangs en waarover het water zich neerstort, eene prachtige en indrukwekkende vertooning op. Is de watermassa aan- zienlijk, dan stort zij met een donderend geraas naar beneden en spat bruisend en schuimend weder omhoog. Bij hooge watervallen wordt het water, door de steeds toenemende snelheid van den val, en door den tegenstand der lucht, zoo fijn verdeeld, dat het op een gazen sluier

		Waterval van den Xiagara. gelijkt. "Wordt zoodanige waterval door de zon beschenen, dan vertoont zich daarbij een regenboog, in de opspattende en nedervallende droppels (zie pag. 257). Onder de hoogste watervallen van Europa behoort de Staubbach in

-ocr page 323-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 299 het dal van Lauterbrunnen in Zwitserland, waar het water, van eene hoogte van hij na 300 meters, valt. Boven, aan den rand van den berg- wand, zijn het aanvankelijk twee waterstralen, die vrij naar beneden storten en zich weldra vereenigen tot ��n enkel watergordijn, dat lager steeds dunner wordt; daarna verdeelt het zich in droppels, zoodat het zich voordoet als een gazen sluier, die in sierlijke plooien naar beneden hangt en door den wind allerlei vormen aanneemt. � Hooger nog valt echter de Krimmler-Ache in Sahburg. Deze rivier stort zich, in een hellend bed, in drie vallen, van eene hoogte van 350 meters, waarvan de bovenste val meer dan 200 meters hoog is. De grootste en meest indrukwekkende waterval is voorzeker die van den Niagara, tusschen het Ontario- en Erie-meer, in Noord-Amerika. Daar stort zich de meer dan 1200 meters breede rivier, met een don- derend geraas, van eene hoogte van 50 meters, schuimend en woe- lend van de rotsen naar beneden en doet, door haar geweld, den grond tot op een grooten afstand daveren. Het water, dat in schuim opspat, stijgt zoo hoog weder op, dat men in de verte den rook eener brandende stad meent te zien. Beneden den val stroomt de rivier kalm voort, over eene lengte van 1600 meters, dan versnelt de stroom weder, doordien hij over een hellenden rotsgrond loopt. Vervolgens buigt zij zich, bijna onder een rechten hoek, rechts om, waarbij een groote draaikolk ontstaat. Deze gapende, draaiende afgrond, zooals men die wel noemt, heeft eene oppervlakte ven bijna 30 hectaren. Boomen en. andere drijvende voorwerpen, worden er somtijds dagen lang in omge- voerd, voordat zij er weer uit en in den stroom geworpen worden. De hier voorgaande houtsnede stelt dezen waterval voor. Niet minder merkwaardig dan de waterval van den Niagara is die van de Zambeze of Leambye in zuidoostelijk Afrika, die door Livingstone werd ontdekt. Te midden van een prachtig tropisch landschap, stort zich de rivier, bij eene breedte van omstreeks 1600 of 1700 meters, plotse - ling in eene diepe kloof, die dwars door haar bed loopt, en zich aan den linkeroever, over eene lengte van meer dan tien uren gaans, voortzet. Deze kloof heeft een breedte van omstreeks 25 meters. Het water stort aanvankelijk omstreeks 30 meters naar beneden en vervolgens valt het nog even zoo diep in de kloof neder. Het opspattend schuim verheft zich, in de gedaante van vijf rookzuilen, in de hoogte; deze zuilen zijn van onder helder wit en, naarmate zij zich van boven verbreeden, nemen zij eene donkerder kleur aan. Zij bereiken eene hoogte van 60 tot 80 me- ters, zoodat men die reeds op een afstand van drie uren gaans kan zien. De inboorlingen noemen ze Mosioa- Tonya, dat is: donderende rook.

-ocr page 324-



		300 DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR Ook de Yos�m�e-waterval, gelegen in het dal van dien naam, in de Sierra-Nevada in Californi� (pag. 77) moet, volgens R. van Schlagint- weit, zeer groote en prachtig zijn. De rivier valt daar in drie trappen van een gezamenlijke hoogte van 760 meters. Deze zou dus de hoogste van alle bekende watervallen zijn. Niet altijd echter is de val eener rivier zoo steil; men vindt ook plaatsen, waar slechts eene zeer groota helling van het bed beslaat, of

		De waterval van den Rijn, ny Scha/fkausen.

		waai\' dit als trappen is afgebroken. Deze leveren dikwijls de schilder- achtigste natuurtooneelen op, zooals de val van den Rijn bij Schaffliau- sen, waar de 150 meters breede rivier, van eene hoogte van \'25 meters over een rotsig bed, naar beneden stort. Bovenstaande houtsnede geeft eene voorstelling van dezen waterval. Wanneer de helling van het bed eener rivier kleiner, de bodem oneffen en de breedte geringer is, dan stroomt het water, met eene on- stuimig dwarrelende beweging, snel door zoodanige verenging. Men noemt dit eene stroomversnelling. Eene zoodanige vond men vroeger in den Donau boven Linz, doch de rotsen, die dit veroorzaakten, zijn thans weg- geruimd, opdat de scheepvaart niet meer belemmerd zou worden. � Even- zoo is dit het geval met het zoogenaamde Eiserne-Thor, niet ver van Orsowa. � Ook in den Rijn, in het Binger-Loch, was de rivier vroeger zeer nauw en gevaarlijk voor de scheepvaart. Men heeft haar echter verbreed, en beter bevaarbaar gemaakt, door, zelfs op den bodem, rotsen te doen

-ocr page 325-



		HKT UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATFR. 301 springen, en de stukken weg te ruimen. Van de hoogte van den Rossel bij Asmannshausen ziet men echter nog duidelijk de onregelmatige bewe- gingen des waters. §83. Sommige rivieren bieden in haren loop het merkwaardige verschijn- sel aan, dat zij in de aarde verdwijnen, en, na een eind weegs beneden de oppervlakte te zijn voortgestroomd, weder te voorschijn komen. Een der bekendste voorbeelden hiervan vinden wij bij de Maas, die bij Bazoiles twee mijlen onder den grond voortloopt. � Ook bij de Rh�ne is dit het geval: op 4 mijlen afstand van Gen�ve wordt het bed der rivier, bij het fort l\'Ecluse, plotseling nauwer en, omstreeks 1 \'/� uur gaans verder, stort zij zich, met vreeselijk gedruisch, in eene diepe kloof, die, een eind weegs verder, door een natuurlijk deksel van rotsen gesloten is. In den laalsten tijd heeft men echter deze rotsen gedeeltelijk doen springen. In Zwitserland zijn zeer merkwaardige voorbeelden van een onderaardschen loop van rivieren of beken: de Tamina, bij Pfeffers, heeft zich namelijk een weg gebaand door eene rotskloof en stroomt bruisend daardoor heen. Daarnevens is eene houten gaanderij aange- bracht, zoodat men, over eene lengte van 600 meters, door de kloof kan gaan. De rotswanden daarboven sluiten zich slechts hier en daar aan elkander, waar. _De _Tamlna._k\|_00f _bu pfeffers in Zwitserland. door het daglicht slechts wei- nig daarin kan dringen. � De Trient, eene kleine zijrivier van de Rh�ne in Wallis, stroomt insgelijks door eene lange, onregelmatige rots- kloof. Men kan ook deze over eene galerij of gang van 1000 meters lengte, die aan de rotswanden is opgehangen, bezoeken. De kloof, waar- door de Trient stroomt, is veel dieper dan die der Tamina. Ook in deze Gorges du Trient, zooals men ze noemt, dringt het daglicht door de

-ocr page 326-



		302 DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR

		lange, onregelmatige scheuren der bovenzijde van de kloof. Omstreeks het midden is de ruimte tusschen de rotswanden grooter; een aldaar gelost pistoolschot rolt, als de donder, door dit indrukwekkend natuurlijk gewelf. Aan het einde vormt de Trimt een waterval. Meer voorbeelden van dien aard leveren de Ebro en de Guadiana in Spanje, alsmede de Orbe in het Jura-gebergtc op. Deze laatste ver- dwijnt in het Brenet-meer en komt, \'/₄ mijl verder, weder uit een hoo- gen rotswand te voorschijn. � De Musone, in het Noorden van Itali�, heeft insgelijks gedeeltelijk een onderaardschen loop: bij Castel-Franco ver- dwijnt hij in den grond en, ongeveer ��n mijl verder, komt, in plaats van ��ne rivier, een twaalftal beken, van verschillende grootte, uit den kleiachtigen grond te voorschijn, waarvan sommige zich in de Brenta storten en andere in de Adriatische zee. Ook in Dalmati� en Griekenland vindt men dergelijke voorbeelden. Van den onderaardschen loop der Lesse is reeds vroeger (bladz. 91) gesproken. In Noord-Amerika komen voorbeelden op zeer groote schaal voor van rivieren, die een onderaardschen loop hebben, of zeer diep uit- gespoelde bedden hebben. Aan zoodanig gedeelte eener rivier, waar meestal tevens watervallen voorkomen, geeft men den naam Canon. De Colorado-rivier in Noord-Amerika is een van de merkwaardigste stroo- men der aarde: zij wordt gevormd door de vereeniging der Grands Green- rivier en begint haren beroemden Canon 16 D. G. mijlen boven de in- monding der Colorado-chiquito en komt eerst 54 mijlen beneden de laatste wederom aan het daglicht. Hij doorstroomt hierbij een doolhof van rot- sen, in een kanaal, dat 2000 meters diep is. De rivier Arkansas heeft zich, door de vele eeuwen voortgezette wer- king van zijne wateren eene kloof of Canon gegraven met loodrechte wanden, evenzoo de Rijn in de Via-Mala in Zwitserland (zie pag. 251). De Mohave-rivier, die op de oostelijke af hellingen van de Bernhardino- Mountains in Zuid-Californi� ontspringt, verdwijnt in zijnen loop zelfs zesmalen onder de aarde en verliest zich ten slotte in een dal, dat men daarom Mo/iave-sink heeft genoemd. De K�nigssee, in het Beiersche hooggebergte, ontvangt een aan- zienlijken toevoer van water uit verschillende beken. Aan den water- spiegel bevindt zich, in het kalkgesteente, eene grot, het dusgenoemde K�chler-Loch, waardoor het overtollige water wordt afgevoerd. Drie uren van daar komt de Schwarzbach, bij Golling, uit een gewelf te voorschijn en vormt een prachtigen waterval van 95 meters hoogte. Toen, in 1823 en \'66, de spiegel der K�nigssee beneden het K�chler-Loch daalde, droogde ook de Schwarzbach op. Men mag dus aannemen dat deze beek haar wa-

-ocr page 327-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 303 ter ontvangt uit de 223 meters hooger gelegen K�nigssee, hetgeen, bij het algemeen voorkomen van spleten en scheuren in het kalkgesteente (zie pag. 88), niet te verwonderen is. � Wanneer het gewelf, waaron- der eene rivier stroomt, door verweering van het gesteente, aardbevingen of andere oorzaken instort, dan komen de overblijfselen daarvan in de rivier terecht en versperren zijn bed. Dit is o. a. het geval met de Salzach in Salzburg. In de nabijheid van Golling baant de rivier, een half uur lang, zich een weg, tusschen wild door elkander geworpen rotsblokken, die gedeeltelijk met kreupelhout zijn begroeid. Door den aanleg van bruggen, trappen en paden, is men in de gelegenheid deze wildernis, die den naam van die Oefen draagt, in alle richtingen te doorkruisen. In een gedeelte daarvan, het Croaten-Loch genoemd, zijn zelfs de rotsen zoozeer door het water ondermijnd, dat men voor verdere instortingen vreest en de paden heeft afgesloten.

		In vlakke streken komt, bij sommige aangrenzende rivieren, de merk- waardige bijzonderheid voor, dat zij, door een zijtak, met elkander in ver- band staan, wat men eene gaff\'elverdeeling noemt. Dit geschiedt namelijk wanneer een tot het eene stelsel behoorende zijtak zich nabij de water- scheiding verdeelt, zoodat een tak in het aangrenzend stroomgebied overgaat. Dit heeft onder anderen plaats met den Orinoco en den Ama- zonen-stroom; de Rio-Negro, die tusschen deze beide stroomt, verdeelt zich namelijk in twee takken, waarvan de Cassiquiare zich met de Orinoco verbindt, terwijl de andere tak in den Amazonen-stroom valt. � Ook de Weser heeft op deze wijze gemeenschap met de Haasv, door de Else. De snelheid van den stroom is, in het algemeen, in den bovenloop der rivieren zeer groot; zij neemt in den middenloop af en wordt in den benedenloop nog geringer, ofschoon de hoeveelheid water, die aldaar af- gevoerd wordt, het grootst is. Daar echter in den boven- en zelfs in den middenloop, door den stroom, altijd een zekere hoeveelheid vaste stof- fen wordt medegevoerd en deze, bij vermindering van de stroomsnel- heid, langzaam bezinken, wordt het bed veelal verhoogd, vooral op die plaatsen, waar de stroomsnelheid het geringst is. Daar de vaste deelen, die naar het benedengedeelte der rivier worden gevoerd, groo- tendeels uit zand en klei bestaan, ontstaan, op vermelde plaatsen, zandbanken of zandplaten, en op deze wijze kan zelfs eene geheele ver- zanding van den mond eener rivier plaats hebben. In ons land zijn daar door de beddingen der rivieren, in den loop der eeuwen, aanzienlijk ver- hoogd, zoo zelfs dat zij, op vele plaatsen, hooger liggen dan de nabij ge-

-ocr page 328-



		304
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		legen velden en het water door dijken binnen de oevers moet gehou- den worden. De meerdere of mindere verhooging, die de bodem eener rivier, in een bepaald tijdsverloop, ondergaat, hangt grootendeels vanden aard der gronden af, welke de rivier en hare hoogere zijtakken door- stroomt. Bestaan deze uit harde rotsen, dan zullen de veranderingen slechts zeer langzaam plaats hebben; maar, bij een weeken of zandigen bodem, zal dit veel sneller geschieden. Bij elke kronkeling, die eene rivier maakt, is de stroomsnelheid het grootst aan de buitenzijde der kromming; aan die zijde wordt de grond dus voortdurend uitgespoeld en medegevoerd, terwijl integendeel aan de andere zijde, bij eene mindere stroomsnelheid, aanhoudend vaste stoffen bezinken. Daardoor heeft, aan de eene zijde, een verlies, aan de tegenovergestelde eene aanwinst van land plaats {afslag en aanwas) en de kronkelingen vergrooten zich voortdurend, tenzij men dit door kunstmiddelen verhindere.. Dewijl hierbij tevens de ge- heele lengte der rivier toeneemt, zonder dat daarbij het verval grooter wordt, vermindert tevens de stroomsnelheid en de verhooging van het bed zal meer en meer toenemen. Deze verhoogingen van het bed bieden somtijds meer weerstand aan den stroom dan de oevers, en de rivier wordt dus gedwongen een nieuwen loop te kiezen. Indien de gesteldheid der oevers daaraan geene genoegzame perken stelt, kan de richting van den loop geheel veranderen: zoo vloeide de Gihon of Amu-Daria vroeger in de Kaspische zee en thans in het meer Aral. � De Rijn vloeide waar- schijnlijk vroeger langs Wallenstadt en Z�rich en wij weten dat ook de benedenloop dezer rivier aanmerkelijke veranderingen heeft ondergaan. � Ook de Aare in Zwitserland heeft zijn loop zeer veranderd, zoodat b. v. de badplaats Schinznach, die vroeger aan den linkeroever der rivier lag, thans aan den rechteroever is gelegen. §84. Daar de stroomsnelheid van vele rivieren, ter plaatse waar zij zich in zee storten, bijna geheel ophoudt, zinken ook aan den mond de meeste vaste deelen neder, die zij nog tot hiertoe hadden medegevoerd. De hoeveelheid dezer vaste stoffen is, bij sommige rivieren, zeer aanzien- lijk: voor den Mississippi is zij jaarlijks ongeveer 127 millioen kubieke meters, voor den Ganges 170 millioen, terwijl men aanneemt dat de Rijn, naar gelang van den waterstand, in ��n jaar, van 47 tot 70 milli» oen kubieke meters slib enz. over de grenzen in ons land voert \')� Boor

		\') Staring. De bodem van Nederland, deel I pag. 38B.

-ocr page 329-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDEHGEVALLEN WATER. 305 het bezinken van dit slijk ontstaan ondiepten en zandbanken, of zelfs eilanden. De stroom, hierdoor belemmerd, zoekt een anderen weg en verdeelt zich in twee of meer takken. De rivier ontlast zich daardoor op meerdere plaatsen te gelijk en de gezamenlijke monden sluiten een stuk lands in, van eene omstreeks driehoekige gedaante, dat, door de on- derscheidene armen wordt doorsneden. Zoodanige uilloop eener rivier wordt eene Delta genoemd, naar hare overeenkomst in vorm met de Grieksche letter A. Voorbeelden hiervan leveren de Rijn, Rh�ne, Po, Nijl, Ganges, Indus, enz. op; de Komara of Dsjoliba, die in de Golf van Guinea valt, heeft zelfs 22 monden. De oppervlakte van alle delta\'s is vlak en nauwelijks boven de zee verheven, zoodat de eilanden, tus- schen de verschillende armen der rivier gelegen, indien zij niet door dammen of dijken daartegen worden beveiligd, bij stormen en hoog wa- ter overstroomd worden (zie pag. 212). � Bij sommige rivieren, waarvan het water zich met groole snelheid in de zee ontlast, bezinkt het me- degevoerde slijk ter wederzijde van den mond; dan verlengen zich de rivieroevers in zee en de stroom vloeit als over eene smalle landtong, die bij eenige rivieren vele mijlen lang is: dit is onder anderen het geval met de beide monden van den Nijl, bij Rosette en Damiate, en nog meer bij den Mississippi. Heeft een stroom bij zijne uitvloeiing nog genoegzame kracht om het slib een eind wegs in zee te voeren, dan ontstaat, veelal op eenigen afstand van den mond, een wal of dam (barre), die hetzij als eene zand- bank door water wordt bedekt, of zich, onder den invloed van wind en golfslag, even als een duin, boven de zeevlakte verheft en met gras of bosch is begroeid. Op deze wijze zijn de dammen of peresip\'s ont- staan, voor de monden van alle beken en rivieren der westelijke kust van de Zwarte zee, van den Donau af tot aan den Dnjepr. Ook voor den mond der Rarito, op Rorneo, is zulk een dam of baar. Al deze rivieren bezitten een sterken stroom. De samenstelling van het rivierwater is afhankelijk van de hoeveelheid gevallen regen, het smelten der sneeuw en den aard der rivierbedding. Volgens Berzelius is het water van de meeste rivieren in het Noorden van Zweden bijna zuiver, terwijl dat van andere rivieren zeer vele stoffen opgelost houdt, vooral daar, waar het water door rioolvuil, afval van fabrieken, enz. wordt verontreinigd. Terwijl het water der Theems, voor- dat het in Londen komt, 0,3040 gram opgeloste stoffen per liter bevat, houdt het, na door deze stad gevloeid te zijn, niet minder dan 0,4084 gram per liter opgelost.

		20

-ocr page 330-



		306 DE VERSCHIJNSELEN, DIK ONTSTAAN DOOR De rijkdom aan water van de rivieren is zoo onderscheiden, dat daar- omtrent, zelfs in het algemeen, weinig kan worden gezegd. Zij hangt niet alleen van de uitgestrektheid van het stroomgebied at, maar ook van zijne ligging in de eene of andere streek, waar de regen of sneeuw min of meer overvloedig is. Een paar voorbeelden mogen daarvan eenig denk- beeld geven: de Nijl ontlast, bij hoog water, in iedere seconde 10250 ku- bieke meters water in de zee; de Ganges, mede bij hoog water, 14000 kubieke meters; men neemt aan, dat de Rijn, bij zijne intrede in ons land, bij laag water 1000 tot 1200 kubieke meters water per seconde aanvoert; van 2000 tot 2500 kubieke meters, bij gemiddelden waterstand en van 8000 tot 10,000 M³ bij hoogen waterstand (). De Seine* voert te Parijs, aan de brug van Austerlitz, bij laag water, 40 kubieke meters water per seconde af; bij den buitengewoon hoogen stand van den 18^den Maart 1876 was die hoeveelheid tot 1663 M³ per seconde vermeerderd. Het water eener rivier vermengt zich, bij hare uitstorting in de zee, niet aanstonds met het zeewater; want: daar het rivierwater soortelijk lichter is, breidt het zich op de oppervlakte uit; doch, wanneer de stroom sterk genoeg is, vloeit het als door een bed van zeewater. Zoo spreidt de Amazonen-stroom zijn water ver, als een waaier, over den oceaan uit, zoo- dat men op vele mijlen afstands van zijn mond reeds zoet water in de zee vindt. Hetzelfde heeft bij de ffli�ne en vele andere rivieren plaats. Is de stroom daarentegen zwak en de mond wijd, dan dringt het zeewater, ten gevolge van zijn grooter soortelijk gewicht, zelfs tot in de rivier door en neemt daarbij het onderste gedeelte van den stroom in. Zoo is, in de Theems, de zoutheid der onderste lagen reeds tusschen Londen en WooU wich waarneembaar. Ebbe en vloed oefenen op de riviermonden dikwijls een grooten in- vloed uit: bij sommige rivieren stroomt namelijk het zeewater, bij den vloed, een eind ver opwaarts en doet daardoor de rivier stijgen, of wordt de afslrooming in zee door den vloed vermindert, zoodat er eene opstuwing van het water plaats heeft; doch dit is des te minder merkbaar, naar- mate men verder van de zee verwijderd is. Wij hebben vroeger (bladz. 126) gezien, dat de vloedgolven in zeeboezems en baaien, die naar achter nauwer worden, zeer hoog oploopen. Bij sommige rivieren, waarvan de mond door eene bank versperd is, heeft onder bij zondere omstandighe- den, een dergelijk verschijnsel plaats. Men neemt daar, van tijd tot tijd, een golf of waterberg waar, die uit zee komt aanrollen en, met eene

		(*) Staring. De bodem van Nederland, I pag. 385

-ocr page 331-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 307 verbazende snelheid, stroomopwaarts loopt; zij verdwijnt echter spoedig weder. Zoodanige golf oefent, door hare snelheid, op alle voorwerpen, die zij ontmoet, een vreeselijk geweld uit: niets is in staat daaraan weerstand te bieden; de zwaarste schepen werpt zij omver of op den oever, en, nadat zulk eene golf verdwenen is, zijn de oevers dikwijls onkenbaar, door de ver- woestingen, die zij heeft aangericht. Dit verschijnsel vertoont zich somtijds aan de monden der Seine, Charente, Ome, Garonne en Dordogne, waar men het Mascaret noemt. Ook aan den mond van den Ganges, Plata- en Amazonen- rivier komt het voor; bij de laatste wordt het Pororocca genoemd: tijdens de nachteveningen rollen aldaar, gedurende drie of vier dagen, telkens 11 tot 14 zulke verwoestende golven, van twee tot drie meters hoogte, na elkander, stroomopwaarts. De vloed bereikt dan, in twee minuten tijds, dezelfde hoogte als die, waartoe anders zes uren noodig zjjn. Niet alle rivieren storten hun water in zee uit; sommige verliezen zich namelijk in moerassen of zandgronden of vormen kleine meren; van andere weder verdwijnt het water allengs door verdamping, zoodat ze evenzoo weder verdwijnen als ze ontstaan zijn. Dit is onder anderen met eenige rivieren van Azi� en Afrika het geval Andere weder stor- ten zich in groote binnenmeren uit, zooals de Wolga in de Kaspische zee enz. (zie bladz. 312). §85. Bij de meeste rivieren wordt eene periodieke rijzing en daling waar- genomen, die van verschillende oorzaken afhangt. Liggen de beken of bronnen en het voornaamste gedeelte van het stroomgebied eener rivier in gewesten, waar op bepaalde tijden des jaars zware regens vallen, dan treedt ook de rivier, op die tijden, weldra buiten hare oevers en hierdoor wor- den dan groote streken lands onder water gezet. Dit is onder anderen met de meeste rivieren het geval, die in den Perzischen en Bengaal- schen zeeboezem en in de Indische zee uitstroomen: de Eufraat en Ti- gris b. v. beginnen hare overstroomingen in Maart en zij bereiken in Juni de grootste hoogte. Ook de Ganges en Brahmapoetra beginnen reeds in het einde van April te stijgen en dit duurt tot in het midden van Augustus voort. De Nijl is, in Beneden-Egypte, gedurende de maanden April en Mej het laagst; eerst in het midden van Juni begint hij merkbaar te wassen; de grootste hoogte valt in het begin van Augustus; gedurende Septem- ber daalt hij voortdurend. Volgens metingen, te Siovt gedaan, bedroeg de afgevoerde hoeveelheid water, bij lagen stand, 680 en, bij hoogen stand,

-ocr page 332-



		308 DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR

		10250 kubieke meters per secunde. In Abyssini� en Sennaar begint de Blauwe Nijl reeds in Juni te stijgen; dit duurt omstreeks honderd dagen lang. Daar de Nijl een vrij sterken stroom heeft, is de vertraging, dien de tijd van het hooge water ondergaat, zeer opmerkelijk. In Opper-Egypte bedraagt het verschil, tusschen den hoogsten en laagsten stand, bijna 10 meters; in Beneden-Egypte is dit minder. Bij zijn hoogsten stand, over- stroomt hij eene groote oppervlakte land in Beneden-Egypte, die hij, door zijn slib, vruchtbaar maakt. Het vroeger zoo geheimzinnige vraagstuk aangaande de overstroomingen en de bronnen van den Nijl, is in den laatsten lijd genoegzaam opgehelderd: Gondokoro, op 5° noorderbreedte gelegen, was tot voor weinig jaren de uiterste grens der ontdekkingsrei- zen. Maar het gelukte aan Grant en Speke, Baker, Livingston e, R. von Heuglin, Stanley en verscheidene anderen, om, langs onder scheidene wegen, tot de bronnen van den Nijl door te dringen. Wij we- ten thans dat in Midden-Afrika twee groote meren zijn, Uker�w� of Vic- toria-Nyansa en Mwutan of Albert-Nyansa, die van een aantal rivieren hun water ontvangen; het eerstgenoemde meer ligt. omstreeks 1170, het tweede omstreeks 762 meters boven den zeespiegel; beide zijn door een kanaal: de Murchison-rivier, verbonden, waarin groote watervallen voor- komen: de Ripon- en Somerset-watervallen. Deze rivier moet als een ge- deelte van den Nijl worden beschouwd. Behalve de genoemde meren, die, gedurende het geheele jaar, een regelmatigen toevoer van water geven, ontvangt de Nijl nog zeer veel water van zijtakken, zooals de Blauwe Nijl en de Atbara, die alle in de tropische gewesten gelegen zijn, waar, van Juni tot September, regens vallen. Gedurende het overige deel van het jaar is de Blauwe Nijl onbevaarbaar en de Atbara droog. Deze laatste, ook bekend onder den naam van Zwarte rivier, wegens de kleur van haar water, voert veel slib af en is oorzaak van de vruchtbaarheid van Egypte. De Nijl doorloopt, in Egypte en Nubi�, een weg van 230 D. G. mijlen, zonder eene enkele zijrivier in zich op te nemen. Even als bij den Nijl, heeft ook eene periodieke rijzing en daling bij den Senegal en Congo, de Orinoco, Amazonen- en Plata-rivier plaats. De Orinoco bereikt de grootste hoogte in de maand Augustus, de Amazonen- stroom daarentegen, die ten zuiden van den evenaar ligt, eerst in Maart. Liggen de bronnen of de voornaamste toevoerbeken en zijtakken eener rivier in bergachtige streken, waar de grond, gedurende een gedeelte des jaars, met sneeuw bedekt is, of ontstaat zij uit gletschers, dan zal de tijd van het hooge water op het bovengedeelte der rivier invallen, wanneer het smelten der sneeuw en van het ijs der gletschers het sterkst is. De heerschende winden oefenen hierbij echter een grooten

-ocr page 333-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 309 invloed uit, naarmate zij uit warme of koude streken komen. Op den Rijn bij Bazel komt de laagste waterstand in Januari, de hoogste in Juli voor. In Januari is namelijk de toevoer van water zeer gering, om- dat de gletscher-beken dan bevroren zijn. Op den Beneden-Rijn integen* deel heeft men veelal tweemaal in een jaar een hoogen waterstand : iri October heeft de rivier gewoonlijk een lagen stand, en, na geringe rij zin- gen en dalingen, stijgt hij in de eerste maanden des jaars, zoodat zij in Februari of Maart den hoogsten stand bereikt. Dit afstroomende water is echter niet van de Alpen afkomstig, maar van zijrivieren, in de lagere streken van haar stroomgebied. Vervolgens neemt zij tot in Mei af, en bereikt andermaal een hoogen stand in Juli of in het begin van Augus- tus, welke met dien bij Bazel overeenkomt. Deze tweede rijzing is het gevolg van de zomerregens en het afsmelten van het gletscher-ijs. De Elbe en Oder, die, niet zooals de Rijn, in het hooggebergte ontsprin- gen, hebben slechts ��n laagsten stand, in September of October, en ��n hoogsten, omstreeks Maart. Deze laatste komt dus overeen met dien van den Rijn in hetzelfde jaargetijde. Overigens heeft hierin eene groote ver- scheidenheid plaats, die afhangt van de hoeveelheid gevallen regen of sneeuw, de temperatuur, enz. De snelheid, waarmede het rijzen en dalen der rivieren plaats heeft, hangt, onder anderen ook af van den toestand van het stroomgebied; is dit met bosschen en plantengroei bedekt, dan heeft het regenwater eenigen tijd noodig om het dal te bereiken en naar de beken te vloeien, die de rivier vormen. Het water, dat het naast bij die beken gevallen is, bereikt die het eerst en dat wat verder moet komen, bereikt die later en later. Ten gevolge van het onnadenkend uitroeien van bosschen is op vele plaatsen de toestand der rivieren zeer veranderd; zoo zijn de rijzingen van de Rh�ne bij Lyon, na sterke zomerregens, somtijds zoo plotseling, dat zij groote schade aanrichten.

		In de koude en gematigde streken worden vele rivieren, gedurende den winter, met ijs bedekt. Dit geschiedt echter op eene geheel andere wijze dan op de niet stroomende binnenwateren (pag. 145); terwijl, op de laatstgemelde, eene ijskorst aan de oppervlakte wordt gevormd, die, bij aanhoudende koude, in dikte toeneemt, schijnt het ijs der rivieren in- tegendeel grootendeels op den bodem te ontstaan. Men noemt dit: Grond- ijs. Het is gemakkelijk te onderscheiden van dat, hetwelk aan de op- pervlakte gevormd is, doordien het minder vast en dikwijls, aan de on- derzijde, met zand en andere vaste lichamen bezet is, die het, bij het

-ocr page 334-



		310
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		opstijgen, van den grond heeft medegevoerd. Bij het ijs, dat op de hoofd- rivieren wordt gevormd, voegt zich nog eene groote hoeveelheid, die op beken en zijrivieren is ontstaan, en aldus wordt de oppervlakte der rivier door eene meerdere of mindere hoeveelheid ijs bedekt, dat door den stroom wordt medegevoerd. Dit verschijnsel wordt IJsgang genoemd en de overtocht wordt daardoor veelal, �f zeer belemmerd, �f geheel gestremd. Daar de snelheid van den stroom, in de verschillende gedeelten van de rivier, niet even groot is � in het midden van den stroom het snelst, en aan de kanten het langzaamst � en dewijl bovendien ook de breedte van de rivier niet overal dezelfde is, botsen de ijsschotsen dikwijls tegen elkan- der. Daardoor worden hare randen en meest uitspringende deelen ver- brijzeld. Het afgebroken gruis valt deels op de schotsen zelve, deels in de vrije tusschenruimten; van daar dat de schotsen veelal met witte randen omzoomd zijn, die uit vergruisd ijs bestaan, terwijl het water in de tusschenruimten, wanneer zij niet zeer groot zijn, mede veel afge- gruisd ijs bevat, waardoor het als het ware drabbig wordt. Gaat de ijsgang met strenge koude gepaard, dan vriezen de schotsen aan elkandei, en het ijs zet zich, in weerwil van den stroom, vast. Men kan dan de rivier veelal, zelfs met zware lasten, overtrekken. Naar gelang van de meerdere of mindere strengheid en langdurigheid van den winter, houdt deze gesteldheid langer of korter aan. Ontstaat echter, bij dooi, weder een groote aandrang van water, op de hoogere deelen der rivier, dan breekt het ijs, meestal met een vreeselijk geweld, op: reeds uit de verte hoort men een gekraak, dat zeer snel nadert; het ijs komt in beweging, als door eene onderaardsche macht opgestuwd, en wordt in duizende stukken gebroken. De afzonderlijke ijsschotsen woe- len en schuiven over elkander; huishoog stapelen zij zich op��n en val- len weder, onder een vreeselijk gekraak, neder. IJsschotsen van vele hon- derde, ja duizende kilogrammen zwaarte worden tegen de oevers en dij- ken gedrongen, ja zelfs daarover en doorheen geschoven en richten dus aan de waterkeeringen vaak groote schade aan. Dit alles geschiedt in slechts weinige minuten en kan zelfs zoo plotseling plaats hebben, dat een voetganger zich met moeite van het midden der rivier naar den oever kan redden. Weldra komt echter alles weder in rust en deschot- sen drijven geregeld stroomafwaarts. Slechts nu en dan hoort men nog eenig gekraak van de tegen elkander drijvende stukken, maar overigens is alles weder doodstil; doch de door��ngeworpen ijsschotsen op de oevers, liggen daar dan, als de zwijgende getuigen van het vreeselijk en indruk- wekkend natuurtooneel dat zooeven heeft plaats gehad. Wanneer het geregeld afdrijven van het ijs in de kronkelingen der

-ocr page 335-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 311 rivier of op ondiepten verhinderd wordt, dan pakken de ijsschotsen zich daar opeen en veroorzaken een verstopping der rivier, of een IJsdam. Zulk een dam heeft somtijds eene lengte van ��n of twee uren gaans. In- dien deze dam zich tot den bodem uitstrekt en de ijsmassa dicht op��n gestapeld is, zoodat zij slechts weinig water doorlaat, dan wordt de water stand, door het steeds toestroomende water, op het hoogere gedeelte der rivier, aanmerkelijk verhoogd. Daardoor ontstaan niet zelden overstroo- mingen of doorbraken der dijken. Wordt een ijsdam, bij een lagen stand der rivier gevormd, dan stort somtijds het opgestuwde water van de boven- zijde der rivier over den ijsdam en vormt lijdelijk een waterval. §86. De oneffenheden van de oppervlakte der aarde, die wij (§18) als bergen, bergketens en bergvlakten hebben leeren kennen, zijn niet de eenige» waardoor die oppervlakte van den regelmaligen vorm afwijkt. Behalve in het bed des oceaans hebben, zelfs in het midden der vaste landen, vele inzinkingen, uitspoelingen en scheuringen van den grond plaats gehad, waardoor zeer lage streken zijn ontstaan, of oprijzingen van andere ge- deelten, waardoor de nabijgelegen streken betrekkelijk lager zijn gewor- den. Daar het water steeds naar de laagst gelegene plaatsen afvloeit, zijn de meeste dezer lagere streken met water gevuld en vormen meren. De meren maken het schoonste sieraad der bergachtige landen uit. In sommige streken liggen zij, als parelen in rijen, ter wederzijde van het gebergte, zooals b. v. in de Alpen. Sommige leveren de schilderach- tigste gezichten op, andere daarentegen liggen in een indrukwekkende omgeving. Van een dezer laatste geeft de volgende houtsnede een voorbeeld Zij stelt het Oeschinen-meer voor, links van den weg van Thun naar Kandersteg in Zwitserland, op eene hoogte van 1588 meters gelegen. De met eeuwige sneeuw bedekie top van den Bl�mlis-alp ligt op den ach- tergrond; verschillende beken storten daar als watervallen in dit kleine meer. De meeste meren hebben zoet, andere zout water, zooals de Kaspi- sche zee (pag. 219). Eenige bevatten, behalve keukenzout, groote hoe- veelheden chloormagnesium, zooals de Doode zee (pag. 318), of hebben bitter water. Somtijds zijn nog andere zelfstandigheden daar in opgelost: zoo ligt bijv. in Californi� het Borax- of Kaysa-meer, dat borax bevat In den zomer is het bijna geheel droog, in den winter heeft het eene lengte van 1300 meters en eene breedte van 600 meters, terwijl de diepte niet meer dan 1 meter bedraagt. Wanneer het uitgedroogd is, wordt de bodem met eene laag borax bedekt.

-ocr page 336-



		312
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		Evenals men bij de rivieren een stroomgebied onderscheidt, moet tot het bekken van de meeste meren nog eene streek lands gerekend

		Het Oesckinen-meer bU Kanderstey in het Berner-Oberland (Zwitserland).

		worden, waarvan het water daarin vloeit. Vele meren hebben, door ri- vieren of beken, gemeenschap met andere wateren. Veelvuldiger dan de voorgaande zijn de meren, die wel een toevoer, doch geen zichtbaren afvoer van water hebben en hiertoe behooren de grootste der aarde. De Kaspische zee en het meer Aral hebben beide zout of brak water; zij ontvangen vele rivieren. In de Kaspische zee storten zich de Wolga, Ural, Emba, Kur en eenige andere; in het meer Aral valt de Sihon en Djihon (die ook de namen van Syr-Darja en Amu- Darja voeren). De Kaspische zee is in het laagste gedeelte van eene groote uitgestrektheid lands gelegen, dat lager ligt dan de oppervlakte van den oceaan, zoodat haar waterspiegel 26 meters beneden genoemde opper- vlakte gelegen is. Het meer Aral ligt 74 meters hooger dan de Kasp� sche zee en dus 48 meters boven den oceaan. Daar deze beide binnen - zee�n geen zichtbaren afvoer van water hebben, moet dus al het water, dat door de rivieren aangevoerd wordt, door verdamping niet alleen wor- den afgevoerd, maar de uitdamping overtreft zelfs den aanvoer: uit den grond der nabij gelegen steppen, die in een verren omtrek met zout doortrokken is (pag. 95), en de talrijke zoutmeren blijkt dat deze bin- nenzee�n vroeger eene veel grootere uitgebreidheid hadden dan thans. Bovendien vindt men op verren afstand schelpen in den grond, van de- zelfde soorten van weekdieren als thans nog in deze meren leven. De meeste meren die geen afvoer van water hebben, bevatten keu-

-ocr page 337-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 313 kenzout en somtijds zelfs nog meer dan het zeewater: het meer Elton, in de steppe ten oosten van de Wolga, heeft eene oppervlakte van zes vierkante mijlen. Zijn water bevat 26\'/� procent, in gewicht, aan zou- ten, waarvan 7 chloornatrium en 16\'/₂ chloormagnesium, dat is: om- streeks acht malen meer dan zeewater, zoodat het soortelijk gewicht daarvan grooter is dan dat van eenig water, wat in de natuur voor- komt. Wanneer in den zomer de uitdamping zeer sterk is, dan wordt hel zout aan de oppervlakte van dit meer, als eene vaste korst, afge- seheiden, waarop men, even als op eene ijsbedekking, gaan kan. De bewoners der omstreken hakken de zoutlaag in stukken en vervoeren die op wagens. � In de nabijheid daarvan, bij Yladimirovka, ligt het meer haskuncakskoi. Na de herfstregens blijft het, in den winter en de lente, met water gevuld, zonder zelts bij de strengste koude te bevriezen. In den zomer verdampt echter het water en het meer bedekt zich met eene zoo dikke zoutkorst, dat men met wagens daarover rijdt. Alleen aan de randen is pekel zichtbaar. Aan den oever wordt het zout gebroken en per as naar de Wolga gevoerd. Spoedig bedekt zich het uitgehakte gedeelte met eene nieuwe zoutkorst, die in 3 jaren eene dikte van 2 tot 5 decimeters bereikt. � Uit de zoutmeren in den omtrek der Kaspische zee wordt jaarlijks niet minder dan 233 millioen kilo keukenzout ver- kregen, d. i. \'/« van de hoeveelheid, die in Rusland gebruikt wordt. Onder de merkwaardigste meren der aarde behoort voorzeker de Doode zee, door de Arabieren Bahr-Lout (zee van Loth) genoemd, niet slechts om de herinneringen, die daaraan zijn verbonden, maar vooral om de hoogst opmerkelijke ligging en het groote zoutgehalte van het water. Dit meer ligt, zooals bekend is, in het Zuiden van Palestina en ontvangt het water uit den Jordaan en eenige kleine beken. Volgens de metingen van Beke heeft het eene breedte van 3 en eene lengte van 13 mijlen. De grond is zeer ongelijk en rotsachtig, zoodat de diepte, op geringe afstanden, zeer afwisselt en men van 36 tot 150 meters peilt; Lartet peilde zelfs op eene plaats 300 meters. De uitgestrektheid van het meer wisselt zeer af, naar gelang van den toevoer van water, uit den Jordaan en de beken. De oevers bestaan uit steile kalkrotsen, waarvan die ten westen eene hoogte van 450 en ten oosten van 750 meters hebben. De oppervlakte van het meer is dikwijls met zeer groote massa\'s asphalt (pag. 78) bedekt, die, door den wind, meestal naar het Westen en Zuidwesten worden gevoerd; zij worden aldaar door de bewoners verzameld, die ze deels als pik, deels als artsenij middel verkoopen. In de nabijheid van het meer bevat de grond, vooral aan de zuidwestzijde, zwavel en steenzout en het is waarschijnlijk, dat het groote zoutgehalte van het water, aan zout-

-ocr page 338-



		314
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		beddingen of zoutbronnen moet worden toegeschreven, die zich op den bodem bevinden. Geen visch leeft in dit meer en weinige of geeneplan- ten groeien aan zijne oevers. De grond is in den geheelen omtrek met zout doordrongen; zelfs deelt zich dit aan de kleederen der reizigers mede. Vogelen en zoogdieren schuwen dit oord en zelfs door den mensch wordt het weinig bewoond, zoodat dit meer met recht den naam van Doode zee draagt. Het opmerkelijkste is echter de lage ligging van dit meer, daar zijn waterspiegel 400 meters lager ligt dan die der Middel- landsche zee (zie pag. 57); zeker het laagst gelegen punt van de opper- vlakte der aarde, dat rechtstreeks toegankelijk is. De smaak van het water der Doode zee is veel zouter dan die van gewoon zeewater en zeer bitter en walgelijk. Het water is echter zeer verschillend van zoutgehalte, naar gelang van de plaats waar en de tijd, waarop het geschept wordt. Herapath vond het soortelijk gewicht van het water 1,17; Booth 1,185, en Muikle 1,227; het zoutgehalte wisselt van 22 tot 26 procent, waarvan 7 procent keukenzout en 11 ^l/j procent chloormagnesium. Terreil, die het water onderzocht, dat door lartet in toegesmolten buizen was medege- bracht, vond dat het soortelijk gewicht met de diepte toeneemt. Bij drie honderd meters bedroeg dit 1,25. Het bevat geen spoor van iodium maar daarentegen eene aanmerkelijke hoeveelheid bromium; bovendien bevat het chloruren van magnesium, natrium, calcium en kalium, alsmede bromuren dezer zelfde metalen. Wegens het groote zoutgehalte, kan een mensch ge- makkelijk op het water der Doode zee drijven; keizer Vespasianus werd hiervan reeds overtuigd, want, toen hij zwaar geboeide gevangenen daarin liet werpen, bleven zij bovendrijven; de dood weigerde de prooi die de wreede keizer hem aanbood. � Geweldige vulkanische uitbarstingen schij- nen eenmaal dezen grond te hebben beroerd en men verhaalt dat daaruit, zelfs thans nog, van tijd tot tijd rookzuilen opstijgen, die een zwavel- reuk verspreiden. � Niet slechts de Doode zee maar geheel Palestina is, om zijne grondgesteldheid, hoogst merkwaardig. De geheele bergvlakte, die met den Libanon en Anti-Libanon begint en zich langs de kusten der Middellandsche, tot aan die der Doode zee voortzet, vertoont eene diepe, lange kloof, alsof de geheele hoogvlakte gespleten ware. Deze kloof begint ten noorden van het meer van Genezareth of Tiberias, waarvan de water- spiegel reeds 206 meters beneden die der Middellandsche zee ligt. De Jordaan voert het water uit (=-it meer, door een dal, waarvan de grond naar het Zuiden helt, en waarvan de Doode zee het laagste gedeelte in neemt. Ten zuiden van dit meer verheft zich de grond wel eenigszins" maar de diepe kloof van de bergvlakte zet zich, door de baai van Akaba tot nabij de Roode zee voort.

-ocr page 339-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 345 De onderstaande figuur stelt eene doorsnede voor door Palestina, van het Oosten naar het Westen: aa is de waterspiegel der Middellandsche, h b die der Doode zee A; C is Jerusalem, d Jericho, G het meer van Gene- sareth.

		Het water van het groote Zoutmeer (Great salt lake) in Utah, in de Vereenigde Staten van Noord-Amerika bevat 22 procent van zijn gewicht aan zouten. In dit meer leven geene visschen, wegens het groote zoutgehalte van het water. Kapitein Burton, die zich in deze vDoode zee van het verre Westen" baadde, zegt dat zijne haren, toen hij uit het water kwam, als met rijp bepoederd waren en [dat zijn lichaam met eene zoutkorst was bedekt. � Het meer, dat geen zichtbare uitwatering heeft, begint, door het periodiek rijzen van zijn water, bekommering te veroorzaken. De beken, die van het gebergte komen, voeren meer water aan en de vochtigheid van den damp- kring schijnt, met de toenemende bebouwing van den grond, vermeerderd te zijn. In 1847 werd het dal door de Mormonen bezet en van 1847 tot \'52 schijnt geene verandering van den waterspiegel te hebben plaats gehad. Van 1852 tot\'56 steeg het meer 1,8 meter, doch daalde, van 1856 tot\'61, tot 1,6 meter beneden den waterspiegel van 1852, waardoor de opper- vlakte met \'/< verminderde. Van het voorjaar van 1861 af tot \'68 klom het water opnieuw, en bereikte, in laatstgenoemd jaar, een stand, die 3 meters hooger was dan in 1852, terwijl de oppervlakte l¹/» maalgrooter was dan toen. Sedert \'68 bedroegen de afwisselingen omstreeks 0,6 meters en het water schijnt nog te zullen rijzen. Duizenden hectaren wei- en bouwland staan reeds onder water, en, bij toeneming van de waterhoogte, zullen vele vierkante mijlen bouwland worden overstroomd. � Ook het water van het Monomeer, in Californi�, bevat veel zout, zoodat daarin geene visschen leven. � Van de soda- en bittermeren op de landengte van Suez is reeds pag. 57 gesproken.

-ocr page 340-



		316
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		De meren, die een toevloed en afvoer van water hebben of waar- door rivieren stroomen, zouden slechts voor verwijdingen der rivieren kunnen worden gehouden, indien niet vele zich door hunne diepte of grootte onderscheidden. Zij worden bijna uitsluitend in bergachtige stre- ken aangetroffen, en de voornaamste rivier, die uit deze meren stroomt, behoudt veelal denzelfden naam, als die, waardoor de meeste aanvoer van water plaats heeft; men zegt dan dat zoodanige rivier door het meer stroomt. Zoo zegt men dat de Rijn door het meer van Constanz of de Bo- densee, de Rh�ne door het meer van Gen�ve en de Reuss door het Lucer- nermeer of de VierwaUltstadter-See, stroomt. De meeste meren ontvangen echter nog water van andere rivieren en beken en vele, vooral in berg- achtige landen, moeten beschouwd worden als dalen of kloven, die door water zijn gevuld. � De meren in de gebergten onderscheiden zich daarom veelal, zoowel door hunne hooge ligging, als door eene aanmer- kelijke diepte: het meer van T�icaca, dat brak water heeft, ligt, op het hoogland van Bolivia, volgens de nieuwste metingen 3808 meters boven de oppervlakte des oceaans d. i. slechts 100 meters lager dan de Ortles- spits, de hoogste berg van Tyrol (pag. 64). Zijne oppervlakte bedraagt niet minder dan 282 vierkante geogr. mijlen. De gedaante is zeer onre- gelmatig. Het bevat verschillende eilanden; het ontvangt vele rivieren en ontlast het overtollige water door de rivier Desaguadero, die, na een korten loop, in het zand verdwijnt. Het meer Aksa�-chin in Thibet ligt, volgens vON Schlagintweit, zelfs op 5006 meters hoogte, dat is nog ruim twee honderd meters hooger dan de top van den Mont-Blanc. � In Europa is het Troebele meer ( Tr�b-See) naby het hoogste gedeelte van den Joch-pas in het kanton Unterwalden zeker een der hoogste, daar het 1765 meters boven de zee ligt. Eenige dezer zoo hoog gelegene meren zijn altijd, andere gedurende het grootste ge- deelte des jaars bevroren. � Het meer van Neufchatel ligt 435 meters boven de zee en is 144 meters diep; het meer van Lucern of de Vierwald- stadter-See heeft zijn waterspiegel 438 meters boven de zee en is 260 me- ters diep; dat van Gen�ve is 347 meters boven de zee gelegen en heeft eene diepte van 334 meters, zoodat de bodem van de gemelde meren zoo diep ligt, dat hij slechts weinig boven het waterpas der zee is verhe- ven. � Het Lago di Como ligt 213 meters boven de zeeoppervlakte; zijne grootste diepte bedraagt 588 meters. � Het Lago-Maggiore is het diepste der Alpenmeren, want men peilt op de diepste plaatsen eerst op 866 me- ters grond. Wegens de groote diepte bevriezen de meeste meren van Zwitserland slechts zelden. Indien men in aanmerking neemt wat vroeger (bladz. 145) aan-

-ocr page 341-

HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 317

gaande het bevriezen van water is gezegd, dan kan men nagaan dat de
temperatuur van het water in de diepte, van meren in de gematigde en
koude streken, zeer laag moet zijn. In den winter koelt de oppervlakte
af en de koude waterdeeltjes dalen naar beneden; in den zomer wordt de
oppervlakte wel weder verwarmd, doch de zonnestralen dringen niet tot
eene groote diepte door (pag. 320) zoodat de afgekoelde diepere water
lagen, nooit weder worden verwarmd, tenzij ze door stroomen opwaarts
werden gevoerd. Men heeft dan ook werkelijk aan, of nabij den bodem
van de diepste meren van Zwitserland en Oostenrijk temperaturen waar-
genomen, die slechts weinig hooger waren dan die, waarbij het water
de grootste dichtheid heeft, namelijk van 4 graden. Volgens de onderzoe-
kingen van Prof. Simony, in de Gmundener- of Traun-see en Atter-see in
Oostenrijk, is de jaarlijksche wisseling der temperatuur voornamelijk tot
de bovenste waterlagen bepaald en wordt naar den bodem kleiner, zoo-
als uit de volgende opgaven blijkt:


Traun-see.		Atter-see.
Temperatuur.		Temperatuur.
Diepte.		Diepte.
meters. September.	April.	meters. September,	April
0,6 16°,5	3°,5	0,6 16°,9	3°,6
158 (grond) 4»,6	3°,9	170,7 (grond) 4°,35	3°,7

Vele meren ondergaan min of meer geregelde rijzingen en dalin-
gen, terwijl andere slechts gedurende den regentijd bestaan en later
weder, door verdamping van het water, verdwijnen. Dit laatste heeft on-
der anderen met het meer Ca�r aan den Senegal plaats en vele water-
vlakten, die zich in de lagere streken, zoowel van Noord- als Zuid-Ame-
rika, gedurende den regentijd, vormen, verdwijnen weder in den zomer.
Ook in Tartarije en aan de noordzijde der Kaspische zee komen meren
voor, die in den zomer uitdrogen (zie pag. 312).

Onder de verzamelingen van zoet water, die zich dooreene aanzien-
lijke grootte onderscheiden, verdienen de meren van Noord-Amerika een
eersten rang. De vijf voornaamste meren: het Boven-meer, Huron-, Mi-
chigan-, Erie- en Ontario-meer, benevens eenige daartoe behoorende wa-
tervlakten, beslaan te zamen eene oppervlakte van 4600 vierkante Duit-
sche mijlen, waarvan het Boven-meer (het grootste zoetwaterbekken
der wereld) 1500 beslaat (dat is: slechts 90 vierkante mijlen minder
dan de oppervlakte van Engeland). De Amerikaansche meren alleen be-
vatten meer dan de helft van al het zoete water van de aarde. De wa-

-ocr page 342-



		318
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		terspiegel van het Boven-meer ligt 188,5 meters boven de oppervlakte des oceaans; die van het Huron-meer ligt ruim 9 meters lager; het meer Erie ligt 9,5 meters lager dan het voorgaande, en het Ontario-meer ligt ruim 100 meters lager dan het Erie-meer. De Niagara, die deze twee laatste meren vereenigt, is TU mijlen lang en heeft op deze lengte een verval van ruim 20 meters; op het laatste achtste deel eener mijl be- draagt dit verval bijna 17 meters, zoodat de snelheid van den stroom reeds zeer groot is, wanneer het water den waterval bereikt (pag. 298). Niet alleen de grootte, maar ook de diepte dezer meren verdient opmer- king. De bodem van het Boven-meer ligt 52,6 meters en die van het Ontario-meer 81,5 meters lager dan de oppervlakte van den Atlantischen Oceaan. Deze meren leveren dus een ander voorbeeld op van eene in- zinking van het land onder het waterpas der zee. Ook de meren, die in den laatsten tijd in het binnenste van Afrika ontdekt zijn, verdienen om hunne uitgebreidheid en hooge ligging zeer de aandacht. Het zijn voornamelijk de volgende: Victoria-Nyansa of Uker�w�, Albert-Nyansa of Mwutan, Tanganjika, Nyassa, Bangweolo enz. De beide eerste ontvangen het water van eenige rivieren en zijn door de Murchison- rivier met elkander verbonden. De Nijl stroomt uit het tweede, maar wordt later door aanzienlijke zijtakken versterkt (vergelijk pag. 308). � Het meer Langweoh ligt omstreeks 1115 meters boven den zeespiegel, het meer Tanganjika 289 meters lager. Beide nemen, volgens de onder- zoekingen van Stanley, het water van verschillende rivieren in zich op. Uit het eerste stroomt de Luapula- of Lualaba-rivier, uit het tweede de Lu�ndi of Lukuga, die zich te zamen vereenigen en de Congo vormen. � De oppervlakte der Afrikaansche meren is zeer aanzienlijk: die van het meer Uker�w� is omstreeks twee en een halfmaal grooter dan die van Nederland. Behalve de tot hiertoe beschouwde, komen er nog meren voor, wier ontstaan aan vulkanische werkingen van vroegeren tijd moet worden toegeschreven. Het zijn de zoogenaamde kratermeren of kratervormige meren. De meeste daarvan zijn rond of langwerpig, en vele moeten beschouwd worden als kraters van uitgebrande vulkanen, die met water zijn gevuld. Men vindt ze in den Eifel: o. a. de bekende Laacher-See en het Pulver- maar en op vele andere plaatsen. � Voor korten tijd heeft men, op een berg van het eiland Dominique, zulk een kratermeer ontdekt, waarvan het water steeds in hevig kokende beweging is. Bij eenige meren worden nu en dan zonderlinge verschijnselen waar- genomen: zoo kan het W etter-meer in Zweden en het Loch-Lomund in Schotland, bij helder en stil weder, sterk golven. � Het meer van Beja, in het

-ocr page 343-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 319 landschap Alemtejo, in Portugal en meer andere, kondigen, door een eigen- aardig, naar brullen gelijkend geluid of gedruisch, een naderend onweder aan. � Het Huron-meer in Noord-Amerika schijnt de zetel van\' eigenaardige electrische verschijnselen te zijn, daar men, in een zijner bochten, bijna voortdurend donder hoort. Dergelijke zonderlinge verschijnselen vindt men ook bij andere meren. In het meer van Gen�ve komen vrij regelmatige golvingen of schom- melingen van het water voor, die het sterkst zijn aan de beide uiteinden, zooals bij Gen�ve en Villeneuve. Zij hebben gemiddeld eene hoogte van 0,3 meters en de duur daarvan is 70 minuten. Behalve deze longitudinale golvingen zijn er ook transversale, die minder hoog zijn en gemiddeld 35 minuten duren. Men noemt ze aldaar Seiches. � Ook in andere meren van Zwitserland en Opper-ltali� heeft men dergelijke schommelingen van het water waargenomen. Men vermoedt dat zij door veranderingen in de lucht- drukking worden veroorzaakt. � In de groote Noord-Amerikaansche meren heeft men voor korten tijd dergelijke verschijnselen opgemerkt. In de gemeente Rockanje, nabij Helvoetsluis, ligt, aan den voet der duinen, een meertje, dat omstreeks 1 hectare groot is, hetwelk overgaat in eene veenachtige en moerassige streek, die zich tot in de nabijheid van Brielle uitstrekt. Het meertje is rondom veenachtig en voor een groot deel met hooge moerasplanten begroeid. In het midden is het water rijk aan dubbel koolzure kalk, waardoor het (vergelijk pag. 89) riet, steenen en andere voorwerpen omkorst, met een laag van koolzure kalk. De kalk, die in het water is opgelost, is waarschijnlijk afkomstig van schelpen, die ook in de omliggende gronden, in grooten getale voorko- men, terwijl het koolzuur ontstaat bij het verrotten van de overblijfse- len van waterplanten. Reeds vroeger (§ 25) zagen wij dat de kalksteen-formatie zeer rijk aan holen en grotten is, en in deze komen ook, met betrekking tot het onderaardsche water, de meeste bijzonderheden voor. Dit gesteente zelf wordt door het water gemakkelijk uitgespoeld, zoodat het vele holten bevat, die, later inzakkende, zich als trechters voordoen, zooals in Karinthi�, Istri�, Illyri�, Dalmati� en Griekenland het geval is. De geheele streek van Triest af, over den Karst tot Idria is vol trechtervormige holten, die meerendeels van 10 tot 20 meters middellijn en van 3 tot 8 meters diepte hebben. Sommige hebben zelfs V4 uur gaans omtrek. � Dergelijke trechters bevinden zich in het dal van het Zirknitzer-meer in Karinthi�. Dit meer heeft eene lengte van 9 en eene breedte van 4 kilometers en wordt door hooge bergen ingesloten. Het heeft afvoer van water door trechtervormige spleten en kloven. Het water komt, in het dal van Lai-

-ocr page 344-



		320 DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR bach, als twee beken, die de namen van Bistriza en Borunisa voeren, weder te voorschijn. Somtijds droogt het geheel uit, zooals in 1868 en \'71, maar overstroomt ook, bij aanhoudenden regen, het land, zoodat men daarin somtijds, in weinige maanden, visschen, jagen en oogsten kan.� Een dergelijk verschil in waterspiegel vertoont ook het Neusiedler-meer in Hongarije: in 1865 was de waterspiegel zoover gedaald, dat slechts hier en daar enkele moerasssige plekken over waren. In 1868 waren ook deze op- gedroogd, doch sedert \'69 begon zich weer meer water te vertoonen. In \'76 bezat het meer weder zijne vorige grootte, met eene wateropper- vlakte van 6 vierk. geographische mijlen. De helderheid of doorschijnendheid van het water van vele meren is hoogst opmerkelijk. Zand- en stofdeelen, die op de oppervlakte vallen, bezinken spoedig, doordien geen stroom in het water is: vandaar die helder- heid van het water. Het water is evenwel, waar eene beek in een meer valt, min of meer troebel, door de fijne deeltjes, die deze medeneemt. In de Zwitsersche meren is de doorschijnendheid van het water in den winter het grootst, omdat de gletschers dan weinig of niet afsmeken, en daarom weinig wateraanvoer is. Volgens Forel wordt, in het meer van Gen�ve, bij zonneschijn, op den middag eene witte schijf, van 25 centimeters mid- dellijn, des zomers gemiddeld op eene diepte van 6,6 m. en des winters van 12,7 m. eerst onzichtbaar. De scheikundige werking van het zonlicht houdt in den zomer op een diepte van 45, in den winter eerst op 100 meters op. Bij eene proef die ik in den zomer op het Z�richer-meer nam, bij zonneschijn, op den middag, met eene witte schijf van 25 centime- ters middellijn, werd deze reeds op 3,7 meters onzichtbaar op eene diepe plaats. De kleur van het water van vele meren verdient zeer de aandacht omdat zij zooveel tot de schoonheid daarvan bijdraagt. Zoo is bijv. de kleur van het water van het meer van Gen�ve, prachtig blauw, dat van de meeste andere meren van Zwitserland, Noord-Itali�, het Salzkam- mergut en Tyrol zeer schoon groen, of groenachtig blauw. Volgens de onderzoekingen van Forel en Tyndall zou die zijn toe te schrijven aan uiterst fijne deeltjes, die, in het water zwevende, de uiterste stralen van het zonnespectrum opslorpen en de overige polariseeren en terugkaatsen, Ch. Sainte-claire-Deville heeft opgemerkt, dat wateren, die na ver- damping een wit residu achterlaten, blauw zien, die, welke een geel residu achterlaten, groen. Voor de huishouding der natuur zijn de meren van het grootste belang, omdat, door middel daarvan, de hoeveelheid water wordt gere- geld, die uit bergachtige streken naar de vlakte afvloeit. Wanneer b. v.

-ocr page 345-



		*I � * I � 4 1 HET UIT DEN DAMPKRING Nl\'.DERGEVALLEN WATE1I. 321** de menigvuldige beken en kleine rivieren, die uit degletschersder ^Mpen ontspringen, ongehinderd konden bij��nvloeien en zich tot een enkelen stroom vereenigen, dan zou deze, bij hel smelten der sneeuw, zooveel water afvoeren, dat daardoor de landen, die hij in zijnen midden- en benedenloop doorstroomt, zouden worden onder water gezet. Door de meren wordt dit echter verhinderd, daar zij eene groote hoeveelheid water kunnen opnemen, zonder dat daardoor hun waterspiegel aanmer- kelijk wordt verhoogd. � Ofschoon het water van de meeste bronnen en beken kristalhelder is, wordt het, bij den verderen loop, allengs veront- reinigd door stoffen, die het van de berghellingen afspoelt en medevoert, of die daarin geworpen worden. Vallen nu de bergstroomen, die door vereeniging van eenige beken ontstaan zijn, in een meer, dan wordt de stroomsnelheid aanmerkelijk vertraagd: die stoffen zinken naar den bodem van het meer en het water treedt weder zeer helder daaruit te voor- schijn. Dit is bijv. het geval met den Rijn te Constanz, de Rh�ne te Gen�ve, de Iieuss te Lucern en vele andere rivieren, die door een meer stroomen. Deze meren kunnen dus als zuiveringstoestellen beschouwd worden van het water der rivieren en beken, die daardoor stroomen. Het water van de Rh�ne b. v. is te Genkve zoo zuiver, dat het, zonder gefiltreerd te zijn, wordt opgepompt, om als drinkwater te dienen.

		Eindelijk moeten nog de moerassen worden vermeld, of die streken, welke slechts tot eene geringe hoogte met water bedekt zijn, zoodat daarin nog plantengroei gevonden wordt. Zij ontstaan in de lagere gedeelten van vlakke landen, en ontvangen hun water, hetzij uit rivieren of bron- nen, hetzij onmiddellijk uit den dampkring, doordien het water, hetwelk in de nabijheid valt, daarheen vloeit. Ook op de waterscheidingen van vele rivieren (pag. 294) komen moerassen voor. De meeste moerassen zijn onbegaanbaar, omdat zij. den geringsten last niet kunnen dragen en on- bevaarbaar, wegens den plantengroei, of de geringe diepte. Vele drogen des zomers uit en dan ontstaan, door hel vergaan van plantaardige zelf- standigheden, gassen en andere uitwasemingen, die voor de gezondheid zeer nadeelig zijn (zie pag. 96). Onder de bekendste behooren de Ma- remma, aan de kusten van Toskane en de Pontinisclie moerassen, in de nabijheid van Rome. In het droge jaargetijde zijn de omstreken dei\' laatste onbewoond en ieder reiziger haast zich, om hunrren schadelijken invloed te ontvluchten. De dampen en gassen die er uit opstijgen worden door den wind in de omstreken verspreid en zijn onder den naam van malaria of aria cattiva bekend. \'21

-ocr page 346-



		322
		DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		Waar groote rivieren onbedijkt door lage landen stroomen, worden meestal uitgestrekte moerassen gevonden, zooals in het Noordoosten van Europeesch Rusland, in het land der Samojeden: de geheele streek, waar- door de Pripet, eene zijrivier van den Dnj�pr, en zijne zijtakken stroomt, vormt eene moerassige vlakte, van vele honderden mijlen oppervlakte, die den naam van Rokitno-moerassen dragen. Insgelijks vindt men ze in Hon- garije langs de Theiss, in de lage landstreek van Walachije, aan den linkeroever van den Donau en de delta, die de monden dezer rivier vormen. � De lage landen, die den zuidelijken voet van het Himdlaija-ge- bergte begrenzen, en waardoor de Ganges en zijn zijrivieren stroomt, zijn mede zeer moerassig. In de andere werelddeelen komen zij ook veel langs de groote rivieren en aan de riviermonden voor. Ook in ons vaderland, vooral in Drenthe en Limburg, worden � evenals in alle rivierdelta\'s � vele moerassen gevonden, die men pee- len noemt. §87. Een groot gedeelte van het water, dat uit den dampkring nederge- vallen is, dringt in den grond en wel tot eene meerdere of mindere diepte, naar gelang van den aard der grondlagen, die het ontmoet. Be- staan deze uit zand of steengruis, dan kan het tot eene aanmerkelijke diepte doordringen; ontmoet het water echter klei- of leemlagen, of vast gesteente, dan zal het, langs de bovenvlakte daarvan, naar de laagst gelegene punten afvloeien. Dikwijls ook hebben de vaste lagen eene menigte scheuren, spleten, kloven en holten, die zich tot een aanmer- kelijke diepte uitstrekken en deze vormen dan onderaardsche waterlei- dingen, waardoor het water tot op groote afstanden kan worden gevoerd, of wel verzamelplaatsen, waarin eene groote hoeveelheid water kan bevat zijn. Ontmoet het water, dat steeds naar diepere plaatsen vloeit, op zijnen weg ��n of meer openingen, dan zal het daaruit vloeien en aldus bronnen vor- men. De gezamenlijke wegen langs welke het water naar eene bron vloeit, worden haar wortelstelsel genoemd. Dat het water op zoodanige wijze op aanmerkelijken afstand wordt gevoerd, kan onder anderen daaruit blijken, dat in de golf van Spezzia eene zoetwaterbron met zooveel kracht opwelt, dat het oppervlak der zee daardoor plaatselijk lensvormig wordt ver- hoogd. Deze waterstroom komt waarschijnlijk uit holen en gangen van het nabijgelegen kalksteengebergte. � In de Mare piccolo, of de groote kom van Tarente, springt, op eenigen afstand van den mond van het riviertje Galesso, zoet water met zoodanige kracht en in zoo groote hoeveelheid uit

-ocr page 347-

-ocr page 348-



		324
		DF. VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR


		levert de Molen-bron, bij Upsdla in Zweden, elke minuut 10208 liters water, en van de bron bij Selters, die het bekende Seltzerwater ople- vert, werden vroeger jaarlijks ��n, tot anderhalf millioen kruiken wa- ter verzonden. Van de bron van St.-Winifred te Holywel in Engeland schat men de hoeveelheid water in de minuut op 21000 liters. Dit wa- ter loopt op een afstand van een half uur gaans in zee. Op dezen weg worden daardoor elf molens gedreven. §88. Sommige bronnen vloeien slechts nu en dan, op onbepaalde tijden; men noemt ze daarom periodieke bronnen. Dit vloeien hangt veelal van de hoeveelheid regen af, die op de uitgestrektheid van het wortelstelsel der bron valt. In de landen waar de regen op bepaalde tijden valt, ko- men daarom de meeste periodieke bronnen voor. Andere bronnen vloeien daarentegen op bepaalde tijden en houden tusschenbeiden op; deze noemt men inlermilteerende of tussehenpoozende bronnen. Bij sommige heeft eene regelmatige toe- en afneming van de hoeveelheid water plaats. Er is eene menigte van voorbeelden dezer ver- schillende soorten van bronnen; wij zullen slechts eenige der merk- waardigste daarvan hier bijbrengen: aan het meer van Como in Opper- Itali� is eene bron, die elk uur geregeld toe- en afneemt; dergelijke vindt men ook te Cadix, te Givre in de Vend�e, te Brest, te Calais, op de An- tillen, enz. Van de intermitteerende bronnen zijn zeker de reeds vroeger (bladz. 77) vermelde Geijsir en Strokr op IJsland, de geysirs van de Yellowstone-rivier in Noord\'Amerika, die van Californi� en van Nieuw Zeeland wel de merkwaardigste. Het zijn heete bronnen, die, met tus- schenpoozen van eenige uren, of zelfs ��n of twee dagen, geweldige stra- len van kokend water, tot eene aanzienlijke hoogte, opwerpen; daarna daalt het water in het bekken, waaruit zij ontspringen. De kracht, waar- door deze waterstroomen worden opgestuwd, is zoo groot, dat somtijds zelf steenen daardoor worden opgevoerd. � In de nabijheid van Bergamo, in Opper-Itali�, benevens in het Zuiden van Frankrijk, zooals te Fonsanclte bij Nimes, te Fontes-Orbe in het departement de l\'Arri�ge, enz. vindt men meerdere voorbeelden van intermitteerende bronnen. De oorzaken, waardoor de bronnen op zoo onderscheidene tijden vloeien, kunnen zeer verschillend zijn. Bij sommige loopt het van zelf in het oog, dat de hoeveelheid water, die zij opleveren, van de meerdere of mindere hoeveelheid regen afhangt, die in de omstreken valt. In de berg- achtige streken, waar gletschers voorkomen, hangt de waterrijkdom der

-ocr page 349-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDEUGEVALLEN WATER. 325 bronnen gedeeltelijk van de temperatuur af, omdat daarmede de hoeveeU heid ijs en sneeuw, die gesmolten wordt, in verband staat. Andere bron- nen hangen weder dooi¹ kanalen met de zee zamen, zooals b. v. die te Cadix, te lirest, enz. Dit blijkt daaruit, dat zij in hetzelfde tijdvak rijzen en dalen waarin ebbe en vloed plaats heeft. Er verloopt echter ge- woonlijk eenigen tijd, tusschen den vloed en het rijzen van zoodanige bronnen. Bij de intermitteerende bronnen, die in de nabijheid van vulkanen gelegen zijn, wordt het water waarschijnlijk opgestuwd door de kracht van den waterdamp, die, door de hitte van de werking van den vulkaan, wordt ontwikkeld. Bij andere bronnen, waarvan het water veel gas bevat, zou de meerdere of mindere ontwikkeling daarvan de oorzaak van het toe- en afnemen der uitvloeiing kunnen zijn. Eindelijk kunnen nog intermit- teerende bronnen ontstaan op de wijze, waarop het vloeien en ophou- den bij den bekenden Tantalus-beker geschiedt. Neemt men namelijk aan dat zich, onder de oppervlakte der aarde, eene ruimte bevindt, die door eene hevelvormige kloof met de buitenlucht gemeenschap heeft, en dal in die ruimte aanhoudend water wordt aangevoerd; dan zal deze al- lengs worden gevuld: het water zal tevens in de hevelvormige kloof op- stijgen, doch er zal geene uitvloeiing kunnen plaats hebben, zoolang hel water nog den hoogsten kant van de hevelvormige kloof of kanaal niet heeft bereikt. Komt het echter in de holte nog hooger, dan zal het water liet hoogste gedeelte der kloof bereiken, daar overvloeien en de kloof zal, � als een hevel werkende. � zoolang het water doen ontvloeien tot er weder lucht in de opening kan dringen. Dan houdt de bron op te vloeien, tot er op nieuw zooveel water in de holte is aangevoerd, dat het andermaal het hoogste gedeelte van de hevelvormige kloof overstroomt. In de verzamelingen van natuur- kundige werktuigen komen toestel- len voor, waarvan de inrichting op de vermelde beginselen berust en die de hier voorgestelde werkingen duidelijk toonen. Ofschoon wij wel niet in de gelegenheid zijn om ons van het werkelijk bestaan van de zoo even ter verklaring aangeno- men ruimten, die voortdurend water ontvangen en van het bestaan der hevelvormige kloven te overtuigen, is het echter zeer waarschijnlijk, dat de verschijnselen, die bij de intermitteerende bronnen worden waarge-

-ocr page 350-



		326 DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOK

		nomen, volgens dit beginsel moeten worden verklaard. Vele verschijnse- len, die wij aan de oppervlakte der aarde waarnemen, bewijzen boven- dien dat, beneden die oppervlakte, talrijke kanalen bestaan, waardoor water vloeit, en zelfs zulke, waarin sterke stroomen plaats hebben. Onder deze zullen er zeker voorkomen, die hevelvormig zijn en, indien de ove- rige omstandigheden daartoe gunstig zijn, zullen daar dus intermittee- rende bronnen ontstaan. De voorgaande figuur stelt de wijze voor, waarop intermitteerende bronnen kunnen ontstaan. §89. De temperatuur van het bronwater, is, bij het te voorschijn treden, zeer onderscheiden. Bij de meeste is de warmtegraad zeer standvastig, zoodat men, zelfs in den loop der eeuwen, geene verandering daarin heeft bespeurd. Van die te Wiesbaden schreef reeds Plinius v��r 18 eeu- wen: Sunt et Mattiaci in Germania fontes calidi, trans Iilicnum, quorum haustus, triduo fervet." (Aan gene zijde van den Rijn zijn in Duitschland ook de warme bronnen van Mattiachus, waarvan het geschepte water drie dagen lang warm blijft). Van de meeste bronnen heeft het water eene tem- peratuur, die met den gemiddelden jaarlijkschen warmtegraad der plaats overeenkomt. Dit is met bronnen waarvan het wortelstelsel niet zeer diep ligt, algemeen het geval; ook ons put- of welwater heeft eene vrij stand- vastige temperatuur, die vrij nabij met de gemiddelde jaarlijksche luchttem- peratuur van ons land overeenkomt. � Vele hebben echter een veel hoo- gere warmtegraad en deze worden daarom warme of heete bronnen {thermen) genoemd. Zoo heeft het water van sommige bronnen bij Aken, als het te voorschijn komt, eene temperatuur van 68,7 graden. Het water van den grooten Geijsir en den Strokr op IJsland (pag. 77) heeft, bij het opstijgen, eene temperatuur van 100 graden, of de kookhitte. Op eene diepte van 10 meiers in de bron is zij 104 graden; op 20 meters 124 graden; die van den Strokr werd, op 13 meters diepte 111 graden ge- vonden. Behalve deze zijn op IJsland nog vele bronnen, waaruit het wa- ter kokend te voorschijn komt. � Men vindt op eenige plaatsen bron- nen van verschillende temperatuur dicht bij elkander. Zoo zijn, in het benedengedeelte van de stad Paderborn, 130 bronnen, welker tempe- ratuur van 9 tot 16 graden bedraagt. Koude en warme, zoete en zoute bronnen komen aldaar, op slechts weinige schreden afstands van elkan- der, voor. Men vindt warme en heete bronnen in alle werelddeelen; hun aan- tal is echter, in verhouding tot de koude bronnen, niet zeer groot. Vol-

		4

-ocr page 351-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 327 gens R. von Schlagintweit is de bron bij Manikam in Kulu (Himdlaya) de heetste bekende bron van Azi�; het water heeft eene temperatuur van 94°,4 C; zij ligt 1703 m. boven de zee. � Behalve de reeds vroeger (pag 77) vermelde Geijsirs, vindt men in Amerika mede vele heete bronnen, b. v. Los Trinclieras, tusschen Porto-Cabello en Valencias in Venezuela, wel- ker temperatuur van 1800 tot 1823 van 90°4 tot 97° is gestegen. � Volgens Rohlfs en Jordan zijn de meeste bronwateren, die in de oasen der Lijbische woestijn voorkomen, niet alleen minerale, maar ook warme. De bron in Dachel heeft eene temperatuur van 38°; die te Farafrah van 25°: die in Bocharieh 38° enz.; waarschijnlijk komt het water aldaar van zuidelijke streken, dringt diep in den grond en komt, daardoor ver- warmd, te voorschijn. De oorzaak van de hooge temperatuur van de heete en warme bron- nen is ons onbekend. Waarschijnlijk moet zij aan scheikundige werkin- gen in de aardkorst worden toegeschreven, of wel daaraan, dat zij uit eene groote diepte ontspringen, waar de temperatuur zeer hoog is (zie bladz. 80). Het vei\'dient althans opmerking dat de meeste warme bronnen in lage streken liggen. §90. In de bestanddeelen van het water, dat verschillende bronnen ople- veren, is eene groote verscheidenheid: dat van sommige is bijna schei- kundig zuiver, dat van andere daarentegen is, in verschillende mate, met onderscheidene zouten en gassen bedeeld; van sommige zelfs totverzadi- ging toe. Alle bronnen, die ander dan gewoon drinkwater opleveren, wor- den minerale bronnen genoemd. Wanneer het regenwater, dat bijna scheikundig zuiver is (zie pag. 231), in onderaardsche holten en spleten dringt (zie pag. 325),dan kan het uit den bodem verschillende bestanddeelen opnemen. De aard en de hoeveelheid dier opgeloste stoffen is afhankelijk van den bodem. Plinius schreef reeds: Tales sant aquae, qualis terra, per quam fluimt (de aard van het water is afhankelijk van den grond, waardoor het vloeit), eene uitspraak, die door de tegenwoordige wetenschap volkomen bevestigd wordt. Vindt het water in de diepte uitgebreide lagen van steenzout, dan zal het keukenzout in ruime hoeveelheid oplossen en als een zoutbron elders voor den dag komen. � Komt het daarentegen in de diepte met kooldioxyd in aanra- king, dan zal het dit gas oplossen en als zuurling te voorschijn treden. Naar gelang van de bestanddeelen van het water onderscheidt men de minerale bronnen in:

		*\\ .f,*

-ocr page 352-



		328 DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR

		1°. Zuurlingen, die groote hoeveelheden koolzuur bevatten, en boven- dien meestal dubbel koolzure zouten en chloruren der alkali�n en alkalische aarden De meesten zijn koud en het water schuimt, door- dien het kooldioxyd ontwijkt, wanneer het water met de lucht in aanraking komt. Hiertoe behooren de wateren van Setters en Fachin- gen in Nassau, benevens die van Sulzmatl in den Elzas en Cord�lac in Frankrijk. Niet zelden bevatten deze bronnen \'ijzerverbindingen. 2°. Alkalische bronnen bevatten groote hoeveelheden van dubbel kool- zure zouten der alkali�n en vrij koolzuur, waardoor het water, vooral wan- neer het eenigen tijd aan de lucht heeft gestaan, eene alkalische reactie bezit. De bronwateren van Ems, Vichy-les-bains, Bilin, T�plitz en Sainl- Nectaire behooren hiertoe. De meeste zijn warm. 3°. Zoutbrormen bevatten keukenzout en andere chloormetalen in oplossing. Sommige zijn warm, andere daarentegen koud. Hiertoe be- hooren de wateren van Bourbonne, Homburg, Nauheim enz. Sommige be- vatten bovendien broom- en joodverbindingen, zooals die van Crenznach in Rijn-Pruissen, Wildegg in Zwitserland, Krakal, Gebangan en Assinan op Java, Tarentum, Sligo, Natrona, enz. in Noord-Amerika; de Ameri- kaansche bronnen alleen leveren jaarlijks 2,500 kilo bromium. Vele zout- bronnen dienen ter bereiding van keukenzout, andere worden als gezond- heidsbronnen gebruikt. 4". Zwavelbrounen leveren water, dat zwavelwaterstofgas in oplos- sing bevat. Wanneer het eenigen tijd aan de lucht is blootgesteld, wordt de zwavelwaterstof gedeeltelijk ontleed, onder afscheiding van zwavel. De bronnen van Aken, Weilbach, Burdscheidt in Duitschland, Bar�ges, Bagm\'ires-de-Luchon in de Pyrene�n, Harrowgale in Engeland en Schinznach in Zwitserland leveren zwavelwateren. Sommige zijn warm, andere koud. 5". Bitterbronnen leveren water, hetwelk met grootere of kleinere hoeveelheden bitterzout (zwavelzure magnesia) is bedeeld. Hiertoe be- hooren de bronnen van Epsom in Engeland, P�llna, Sedlitz en Said- sclt�tz in Boh�me, Hunyadi-Ldslo en Uunyadi-Jdnos bij Of en. Eenige leve- ren warm, andere koud water. 6°. Glauberzoutbronnen geven water, dat zwavelzure soda (Glauber- zout) in oplossing bevat. Hiertoe behooren de bronnen te Eger, Carlsbad en Mari�nbad in Boh�me en Bristol in Engeland. 7°. Staalbronnen, wier water ijzerverbindingen in oplossing bevat en wel: der meeste dubbel koolzuur ijzeroxydule of zwavelzuur ijzeroxydule. Het eerste wordt, in aanraking met de lucht, ontleed, onder afscheiding van ijzerhydroxyd, doordien een deel van het kooldioxyd ontwijkt. Hiertoe

-ocr page 353-



		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 329 behooren de bronnen van Spa, Schwalbach, Alexisbad, Pyrmont, Vichy enz. De meeste zijn koud. Bronwateren, die, door de groote hoeveelheid koolzuurgas, die zij bevatten, ook veel koolzure kalk hebben opgelost, zullen, wanneer zij uit den grond komen, grootendeels dit koolzuur verliezen, en daarbij veel koolzure kalk kunnen afzetten. Dit is onder anderen met die te Carkbad het geval. Laat men bloemen, vruchten of andere voorwerpen eenigen tijd in het water dezer bron liggen, dan worden zij met eene korst van koolzure kalk bedekt, die deze voorwerpen het uitwendig voor- komen geeft, alsof zij versteend waren. De grond, waarover zoodanig bron- water loopt, is veelal met eene laag koolzure kalk bedekt en somtijds ontstaan zelfs geheele kalkmassa\'s. Op deze wijze is, uit de bron van St.-AUyre, in den loop der eeuwen, zulk eene groote hoeveelheid kalksteen gekomen, dat daardoor eene soort van muur is gevormd en eene natuurlijke brug, waaronder het bronwater stroomt; men zou meenen, dat beide door men- schenhanden gemaakt waren. Men kan deze afzettingen van kalk, in de open lucht, vergelijken met stalactieten en stalagmieten-vormingen (pag. 89) en die in het meertje van Rockanje (pag. 319). Behalve de reeds genoemde bestanddeelen, komen nog vele andere in de minerale bronnen voor: in vulkanische streken vindt men bronnen, die zwavelzuur bevatten, waar- door het water zuur smaakt, zooals op Java en bij den vulkaan Purace bij Popayan. Het water van deze bron is zoo sterk zuur, dat de Rio-de- Vinagre, die daaruit ontstaat, daaraan haren naam ontleent. Het is licht na te gaan, dat het water van vele minerale bronnen een aanmerkelijken invloed op de menschelijke bewerktuiging kan uit- oefenen, indien het, hetzij als drinkwater, hetzij tot baden, gebruikt wordt. Vele der bronwateren, die daartoe gebruikt worden, hebben, om de heilzame uitwerkselen die zij in bepaalde ziekten teweeg brengen, in verband met eene voorgeschrevene levenswijze en voeding, eene groote vermaard- heid verkregen en worden terecht gezondheidsbronnen genaamd. Eenige daarvan leveren echter water, dat zich niet door een groot gehalte aan opgeloste bestanddeelen onderscheidt, maar worden voornamelijk om hare hooge temperatuur gebruikt, zooals die van Pfeffen (44°) en Gaslein (35°). � Enkele bronnen daarentegen leveren giftig water en worden daarom gif\'tbronnen genoemd. In Algeri� en Tunis komen bron- nen voor, die arsenicum-verbindingen bevatten en dus giftig zijn, terwijl ook de koper- en zinkhoudende bronnen daartoe behooren. Hun aantal is gering. � Andere bronnen leveren naphta, aardolie en brandbare gassen op, zooals reeds pag 78 is vermeld.

-ocr page 354-



		330 DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR

		§91. Het regen- en sneeuwwater dringt in zandige en losse gronden, veenen, enz. naar beneden en behoeft langeren of korteren tijd, naar gelang van den aard van den grond, om tot een zekere diepte door te dringen. In lage en vlakke streken, waar bovendien � zooals in ons land � vele rivieren en beken zijn, daalt het water waarschijnlijk niet lager af, dan tot den watei-spiegel der rivieren, of tot de denkbeeldig verlengde oppervlakte der zee. Graaft of boort men nu tot aan deze oppervlakte, of een weinig daar beneden, dan dringt het water door den bodem en de zijwanden van de gemaakte opening of put Op dit beginsel berust het graven of boren van welputten, zooals dit hier te lande algemeen in gebruik is. Kleilagen laten, indien zij eene genoegzame dikte hebben, geen water door, zoodat men, wanneer de bovengrond geen onbesmet water oplevert, dat meestal vindt, nadat men eene of meerdere lagen heeft doorboord. Bestaat de grond uit vast ge- steente, of ligt eene streek verder boven den zeespiegel, dan is de toestand geheel anders. Uit hetgeen wij namelijk aangaande den oorsprong der bron- nen in het algemeen en der periodieke en intermitteerende of tusschenpoo- zende bronnen in het bijzonder gezien hebben, kunnen wij afleiden dat de vaste aardkorst eene menigte van spleten, scheuren en holten bevat, die zich over groote afstanden uitstrekken en waarvan vele met elkander in gemeenschap staan. Vele dezer kanalen en holten zijn hoogst waarschijn- lijk geheel of gedeeltelijk met water gevuld, zoodat men ze met onder- aardsche rivieren en meren kan vergelijken. Indien men eene opening in den grond boort, en daarbij eene onderaardsche waterleiding ontmoet die met eene hooger gelegene in verband staat, dan zal het water in de geboorde opening opstijgen, en in sommige gevallen zelfs, als eene fontein, daaruit in de hoogte springen. De hoogte, die het water in de geboorde opening zal bereiken, hangt af van die, waarop zich de water- verzameling bevindt, waaimede zij in gemeenschap staat. Op dit begin- sel berusten de zoogenaamde Artesische bronnen of putten, dus genoemd, omdat ze het eerst in Artois werden geboord. Om het instorten van de artesische putten, die in losse gronden geboord zijn, te voorkomen, wor- den zij met eene reeks op elkander geplaatste en behoorlijk bevestigde ijzeren (somtijds houten) buizen voorzien. Men boort zoodanige artesische putten, hetzij om drinkwater te verkrijgen, of om zout te bekomen. Onder de diepste artesische putten, die in Europa geboord zijn, ver- dienen de volgende vooral vermelding:

-ocr page 355-



		331
		HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER.


		1°. die van Grenelles te Parij\'s, waarvan het water uit eene diepte van 547,6 meters tot eene hoogte van 72,75 meters boven den grond wordt opgevoerd. De temperatuur van het water bedraagt 27,7 graden, dat is: bijna 17 graden hooger, dan de gemiddelde jaarlijksche tempera- tuur van Parijs. De hoeveelheid, in het etmaal uitgeworpen, bedraagt thans gemiddeld 518,000 liters. 2°. Die van Passy, mede te Parijs, die uit eene diepte van 586 me- ters thans, dagelijks 8,000,000 liters water geeft. (Vroeger gaf zij dage- lijks 20,000,000 liters water, doch, na het boren van nog meerdere arti- sische bronnen, is de waterhoeveelheid verminderd). 3°. De artesische put te Mondorff in Luxemburg, anderhalf uur gaans ten ZW. van Itemich, heeft eene diepte van 730 meters. De temperatuur van het water, dat daaruit te voorschijn komt, is 27,63 graden. 4°. De artesische bron van Neusalzmerk bij Pruissisch-Minden, ge- boord met het doel om steenzout te vinden, of althans eene rijkere zout- bron, dan de bestaande te verkrijgen. Men is hier tot op eene diepte van 697 meters doorgedrongen. De bron levert in 24 uren 2,406,150 li- ters water, dat 4\'/₂ pCt. zout bevat. 5°. Te Rochefort-sur-mer is eene artesische bron geboord, tot eene diepte van 860 meters. Het water springt nog tot 8 meters hoogte en heeft eene temperatuur van 42 graden. 6°. Te Sperenberg bij Berlijn heeft men eene put geboord, gedeelte- lijk door steenzout, ter diepte van 1265,6 meters. Aan den bodem van den put vond men eene temperatuur van 47,31 centigraden. 7°. Te Pesth boort men een put, die, voor weinige weken, een diepte van 951 meters had. Het water kwam toen daaruit aan den dag met eene temperatuur van 71 "66 C. Men gaat nog voort met boren. Men heeft de temperaturen, die op verschillende diepten in de artesische bronnen zijn waargenomen, zoowel onderling, als die van verschillende bronnen vergeleken, ten einde daaruit gevolgen af te leiden, aangaande de temperatuur van het inwendige der aarde. De uitkomsten stemmen echter niet genoeg overeen om daaruit, met zekerheid, gevolgen te kun- nen trekken, aangaande de temperatuur op groote diepte, of van het in wendige der aarde zelf. De diepte waartoe men heeft geboord, is te ge- ring, in verhouding tot den straal der aarde. Van wege de Fransche regeering zijn, in de Algeryjnsche Sahara, eene menigte artesische bronnen geboord, om �f verzandende oasen te hulp te komen, of nieuwe aan te leggen, en alzoo de vruchtbaarheid te bevorderen. Op vele plaatsen is men uitstekend geslaagd, zelfs op diepten van minder dan 150 meters. Op andere vond men daarentegen brak wa-

-ocr page 356-

332 DE VERSCHIJNSELEN, DIE ONTSTAAN DOOR

ter. Dit moet waarschijnlijk daaraan worden toegeschreven dat de Sahara,
tot in het laatste geologische tijdperk, door het water der zee was be-
dekt. Bij die boringen is echter hier en daar het merkwaardig feit voor-
gekomen, dat het water visschen opbracht. Deze behoorden tot de Per-
co�den of baarsachtigen. Het zijn zoetwatervisschen, die ook menigvuldig
in de besproeiingskanalen leven en mede door artesische of gegraven put-
ten zijn uitgeworpen. Er komt nog eene andere soort, tot de cyprino�den
of karperachtigen behoorende, daarin voor.

Sedert eenige jaren zijn, bij het boren van artesische bronnen, twee
zeer merkwaardige gevallen voorgekomen, namelijk die, dat het water,

niet, zooals gewoonlijk, aanhoudend, maar
bij tusschenpoozen, uit de bronbuis wordt

I �/?""

uil

opgeworpen, zoodat men, door boren, ware
tusschenpoozende bronnen verkreeg. Het

eerste geval kwam te Vichy-les-bains in
Auvergne (pag. 328) voor. De boorbuis
heeft eene wijdte van 7 centimeter en gaat
tot eene diepte van 107 meters. Vierma-
len in de 24 uren wordt, gedurende om-
streeks ��n uur iang, een waterstraal,
met stooten, tot 10 a 12 meters hoogte,
opgeworpen; dan vermindert de hoogte
tot 3 a 4 meters en daarna houdt alles
op. De hoeveelheid water, die bij elke
uitbarsting wordt opgeworpen, bedraagt
25,000 tot 30,000 liters. De uitbarstingen
gaan met een dof geluid gepaaid. Na
iedere uitbarsting daalt het water in de
buis tot 5 ii 6 meters beneden de opening.
De temperatuur van het water is steeds
18°. Het bevat veel koolzuur en zwavel-
waterstofgas, benevens eenige verbindin-
gen van alkali�n.

De verschijnselen, die deze bron op-
levert, kunnen niet volgens de gewone
theorie der inter mitteerende bronnen worden verklaard en evenmin volgens
die van de Geijsirs (pag. 326), omdat het water eene te lage tempera-
tuur heeft.

-ocr page 357-



		H�T UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 333 Door Raoul Pictet is daarvan eene verklaring gegeven en de wer- king, op kleine schaal, nagebootst. Laat H I, op de voorgaande figuur, de boorbuis voorstellen, A, B, C, D, E, F, gesteente-lagen, G eene gewelf- vormige ruimte. Indien nu, tusschen de lagen E en F een geregelde toe- voer van gashoudend water plaats heeft, zoodat de gassen in het gewelf vrij worden of zich ontwikkelen en dringen gassen in de buis H I, ter- wijl daarin eenig water aanwezig is, dan stijgen deze als blazen op, en vergrooten zich � omdat zij, in ons geval, van 10 tot 1 atmospheer drukking overgaan � en het water wordt uitgeworpen. Is echter in de ruimte G de drukking groot genoeg, en tevens eene grootere hoeveelheid water aanwezig, dan wordt dat zoolang uitgeworpen, totdat de drukking genoegzaam verminderd is. Eene andere geboorde put, die bij tusschenpoozen water opwerpt, komt op de kleine badplaats Iidnk-Herleiner in Opper-Hongarij� voor. Het water, dat veel vrij koolzuur en eenige koolzure zouten bevat, komt uit eene diepte van 404 meters. De bij tusschenpoozen opgeworpen straal bereikt eene hoogte van omstreeks 40 meters. Door het koolzuur, schuimt het water sterk, zoodat de straal eene sneeuwwitte massa is. De duur der uitbarsting, zoowel als die der tusschenpoozen, is langzaam afgenomen. De eerste duurde aanvankelijk 40 minuten, de rust 17 uren. Na twee jaar duurden de uitbarstingen slechts 20 minuten en de rusttijd 7\'/₄ uren. De temperatuur van het water is, bij het begin der uitbarsting, 15", 24 na de uitbarsting 25°, 12. Tusschen de uitwerpingen daalt het water 57 me- ters beneden den mond der boorbuis, die 13 centimeters middellijn heeft. Telkens worden omstreeks 115,000 liters water uitgeworpen.

-ocr page 358-



		ZESDE HOOFDSTUK.

		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. §92. Onder de mineralen, die uit de aarde worden opgedolven, komt een voor, dat zich van de overige onderscheidt door de merkwaardige eigenschap van ijzer en staal aan te trekken. Het is eene verbinding van ijzer met zuurstof, waarvan het uiterlijk geenszins de kracht verraadt, die daarin huisvest. Men geeft aan dat mineraal den naam van magneet- ijzersteen. "Wordt een stuk van dit erts in ijzervijlsel omgerold of daar- mede bestrooid, dan blijft een gedeelte daaraan hangen, en wel, in de meeste gevallen, voornamelijk aan twee plaatsen, die men de polen van den magneet noemt. Men kan de eigenschap, om ijzer aan te trekken, ook aan ijzer en staal mededeelen en deze worden dan kunst-magneten genoemd, in tegen- stelling met de vorige, die natuurlijke magneten heeten. Men geeft aan de kunstmagneten verschillende vormen, zooals van vierkante of ronde staven, die dikwijls in den vorm van een hoef ijzer gebogen zijn; in vele gevallen zijn het naalden, die aan beide zijde puntig zijn, en of een ronde of een langwerpig vierhoekige doorsnede hebben. Goede kunstmagne- ten bezitten, evenals de natuurlijke, twee polen, waar zich de aan- trekking op het ijzer het sterkst openbaart en deze zijn nabij de einden der staven of naalden gelegen. De aantrekking van eene magneetstaaf vermindert, van elk der beide polen af, naar het midden, zoodat, tusschen de polen, rondom den omtrek van den magneet, eene lijn kan getrokken worden, waar geene aantrekking op het ijzer plaats heeft. Deze lijn ligt veelal in het midden tusschen de beide polen. Indien eene magneetstaaf of naald zoodanig is opgehangen, of op eene punt in haar midden is ondersteund, dat zij zich vrij in een horizontaal vlak kan bewegen, dan zal zij niet in alle standen in

-ocr page 359-



		335
		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT.


		rust blijven, maar, aan zich zelf overgelaten, zal zij, na eenige schomme- lingen, altijd eene zelfde richting aannemen en daarin tot rust komen. Deze richting verschilt, op de meeste plaatsen, weinig van die, welke van het Noorden naar het Zuiden gaat, dat is, van den meridiaan der plaats. Hetzelfde uiteinde der naald richt zich altijd naar hetzelfde punt van den gezichteinder. Hierdoor zijn wij in staat de beide polen van een magneet van elkander te onderscheiden: de eene richt zich namelijk steeds naar het Noorden, de andere naar het Zuiden. Men heeft ze daarom � of- schoon, zooals nader zal blijken, ten onrechte � de namen van Noord- en Zuidpool gegeven. Indien men bij eene magneetnaald of staaf, die zoo is opgehangen, dat zij zich vrij kan bewegen, eene andere brengt, zoodanig dat men de noordpool der eene tot de noordpool der andere doet naderen, dan stoo- ten zij elkander af; dat is: de noordpool van de bewegelijke naald of staaf verwijdert zich van die der andere. Houdt men de zuidpolen nabij elkander, dan heeft insgelijks eene afstooting plaats, doch brengt men, bij de noordpool der bewegelijke naald, de zuidpool der andere, of om- gekeerd, bij de zuidpool der eene de noordpool der andere, dan trachten zij tot elkander te naderen: zij trekken elkander aan. Men kan dit kort aldus uitdrukken: de gelijknamige polen der magneten stooten elkander af, de ongelijkmatige polen trekken elkander aan. Niet gemagnetiseerd ijzer trekt de beide polen van een magneet met gelijke kracht aan. §93. Waar men zich ook op aarde moge bevinden, hetzij op hooge berg- toppen, hetzij in de diepste mijnen of grotten, of wanneer men met eene luchtballon opstijgt, overal neemt eene magneetnaald, die zich vrij kan bewegen, een bepaalden stand aan, evenals op de oppervlakte der aarde zelve. Er moet hierbij dus eene kracht werkzaam zijn, welke van die van het ijzer verschilt, want: daar dezelfde pool van eene magneetnaald zich altijd in dezelfde richting stelt, kunnen wij besluiten dat hier eene magnetische kracht aanwezig is, die zich door het voorkomen van twee polen openbaart, waarvan de eene afstootend, de andere aantrekkend op de naald werkt, of liever: die de naald richt. De aarde oefent hierbij dus op de magneetnaald een invloed uit, die zoodanig is, alsof zij zelve een magneet ware, en wij zullen later zien, dat zij werkelijk hare magneti- sche polen heeft, en dat ook rondom haar, eene lijn kan getrokken wor- den, waar noch de aantrekking der eene noch die der andere pool het overwicht heeft. Hieruit heldert zich tevens het vroeger gezegde op, aan- �\'

-ocr page 360-



		336
		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT.


		gaande de benamingen waardoor men de beide polen van een magneet van elkander onderscheidt. Wij zagen namelijk, dat de ongelijknamige polen van magneten elkander aantrekken: de pool eener magneetnaald, die zich naar de noordpool der aarde richt, is dus geen gelijknamige of noordpool, maar eene ongelijknamige of zuidpool. Evenzoo is de pool der naald, die zich naar het Zuiden richt, geen zuid- maar eene noordpool. Wij zullen echter de eerste wijze van benoemen blijven volgen, en dus die pool eener magneetnaald noordpool noemen, die zich naar het noorden richt, en zuidpool die, welke zich naar het zuiden keert. Is eene magneetnaald zoodanig opgehangen, dat zij zich vrij in een horizontaal vlak kan bewegen, dan zal zij, zooals wij in de vorige § gezien hebben, eene bepaalde richting aannemen en, indien zij uit deze richting wordt gebracht, zal zij. na eenige schommelingen, altijd weder tot den- zelfden stand terugkeeren. Daar deze richting, die eene magneetnaald aanneemt, in het algemeen niet zeer veel van die van den meridiaan verschilt, heeft men die benaming ook hierop toegepast en men zegt, dat eene vrij opgehangen magneetnaald de richting van den magnetischen meridiaan aanduidt. Men verstaat dan door den magnetischen meridiaan een vlak, dat door het middelpunt der aarde en door de beide polen van de magneetnaald gaat, of ook wel de doorsnede van dit vlak, met de oppervlakte der aarde. Op de meeste plaatsen valt de magnetische meridaan niet met de ware of \| \\\\ astronomische samen, dat is: de richting van de r^ 1 ^\|; ; \\v magneetnaald verschilt van die van het ware iHHhwHJSHI \\ Noorden en Zuiden. Dit verschil in richting, of B� T wm \\ ,j_e hoei^ <u_en genoemde meridianen met elkan- der maken, noemt men: de afwijking of declinatie der magneetnaald, of ook wel, bij de zeelieden: de variatie, of de miswij- zing van hel kompas.

		Wordt eene stalen naald, in den vorm van eene magneetnaald, zoo- danig opgehangen, dat zij zich niet alleen horizontaal kan bewegen, maar ook, evenals eene balans, in een loodrecht vlak, zooals bovenstaande figuur aangeeft, en dat de as, rondom welke zij de laatste beweging vol- brengt, door haar zwaartepunt gaat, dan zal zij in alle standen in rust blijven, zoolang zij geene magneetkracht bezit. Deelt men daarna echter

		�>-.

-ocr page 361-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 337 aan zulk eene naald magneetkracht mede (door haar b. v. met een mag- neet te strijken, zooals dit in de natuurkunde geleerd wordt) dan zal zij, na weder op gezegde wijze opgehangen te zijn, een bepaalden stand aannemen. Indien zulk eene naald zich vrij kan bewegen, dan zal zij geheel aan de krachten gehoorzamen, die op haar werken, en zij zal zich niet alleen in het vlak van den magnetischen meridaan stellen, maar ook, op de meeste plaat- sen, met betrekking tot den horizon, een hellenden stand aannemen. Voor de waarneming der inclinatie bedient men zich van een instrument � inclinato- rium genaamd � hetwelk door de nevensgaande figuur is voor- gesteld. De verdeelde, loodrechte cirkel 11\', die, om eene lood- rechte as, over den verdeelden cirkel c c\' kan draaien, wordt zoodanig, door middel der stel- schroeven, geplaatst, dat de lijn, die de nulpunten vereenigt, ho- rizontaal is Daarna wordt hij, in het vlak van den magnetischen meridiaan (pag. 336), gesteld en de naald zoodanig daarin geplaatst, dat zij zich, in dat vlak, vrij kan bewegen. In het algemeen, helt, op het noordelijk halfrond, de noordpool der naald naar beneden; in het zuidelijk halfrond integendeel de zuidpool, terwijl de naald, niet ver van, of aan den evenaar, een horizontalen stand aan- neemt. De hoek, dien de richting der naald met den horizon van de plaats der waarneming maakt, noemt men de helling of inclinatie der magneetnaald. §94. De afwijking of declinatie der magneetnaald, van den waren meri- diaan, is niet, op alle plaatsen der aardoppervlakte, dezelfde: op sommige wijkt de noordpool der naald ten westen, op andere ten oosten van den meridaan af en men onderscheidt daarom westelijke en oostelijke declinatie. De zeelieden zeggen hiervoor: dat het kompas westert en oostert, of ook: dat de variatie westelijk of oostelijk is. Op eenige plaatsen heeft geene 22

-ocr page 362-



		338 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. afwijking plaats, zoodat de naald daar het ware Noorden en Zuiden aan- wijst. Indien men zich van eene plaats, waar eene westelijke afwijking is, naar eene andere begeeft, waar zij oostelijk is, dan vindt men, dat de westefijke afwijking vermindert, daarna nul wordt en vervolgens in eene oostelijke overgaat. Het aantal plaatsen, waarvan de grootte der magnetische declina- tie bekend is, is zeer groot, doch het zou uiterst moeielijk zijn, om zich, uit die opgaven, eene juiste voorstelling te maken, hoedanig de afwijkin- gen, van de eene tot de andere plaats, verschillen. Evenzoo als men, voor het overzicht van de verdeeling der jaarlijksche gemiddelde temperatuur (§ 48), over de oppervlakte der aarde, op kaarten, lijnen heeft getrokken, die door de plaatsen gaan, waar zij dezelfde is, zoo heeft men ook kaarten ontworpen, die, op dezelfde wijze, een overzicht geven van de afwijkingen der magneetnaald. Daarop zijn namelijk lijnen getrokken, gaande door alle plaatsen, waar b. v. de westelijke declinatie even groot, en waar zij nul is. Zulke lijnen worden isogotien genoemd; dat is: lijnen, waar de afwijking even groot is. Zoo trekt men eene lijn, gaande door alle plaatsen, waar de afwijking nul is; dat is, waar de magneetnaald het ware Noorden of Zuiden aanwijst; eene andere lijn trekt men b. v. door alle plaatsen, waar de westelijke afwijking 5 graden bedraagt; eene door de plaatsen, waar deze 10 graden is, enz. Evenzoo handelt men voor de plaatsen, waar oostelijke afwijking is. In het algemeen genomen, is de afwijking westelijk, op den Atlantischen Oceaan, en in het oostelijk ge- deelte van Noord- en Zuid-Amerika, voorts in gebeel Europa en Afrika, alsmede in het westelijk gedeelte van Azi� en Nieuw-Holland en op het grootste gedeelte van den Indischen Oceaan. Op het overige gedeelte van de aardoppervlakte is de afwijking oostelijk, behalve in een klein ge- dcelte van Oost-Azi�, waar zij westelijk is. Ook de inclinatie of helling der magneetnaald, is niet, op alle plaatsen, even groot. Indien men zich, b. v. uit ons land, waar de noordpool der inclinatie-naald thans omstreeks 67 \'/> graad naar beneden helt, zuidwaarts begeeft, dan neemt zij gedurig af; de naald neemt meer en meer een ho- rizontalen stand aan, totdat men, omstreeks den evenaar, aan eene plaats komt, waar zij een horizontalen stand aanneemt. Gaat men nu verder zuidwaarts, dan begint de naald op nieuw te hellen: doch, nu duikt de zuidpool naar beneden en deze helling neemt toe, naarmate men zich ver- der begeeft. Begeeft men zich echter, van uit ons land, noordwaarts, dan neemt de inclinatie voortdurend toe. Hieruit kan men vermoeden, dat, zoowel op het noordelijk, als op het zuidelijk halfrond, een punt zal zijn,

-ocr page 363-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 339 waar de naald een loodrechten stand zou aannemen. Kapitein Ross is werkelijk, in het Noorden, zoover doorgedrongen, dat hij de plaats be- reikte, waar toen de magneetnaald een loodrechten stand aannam. Dit punt (eigenlijk eene langwerpige ruimte) noemt men: de magnetische noordpool. Naar de waarnemingen van Ross, ligt zij op 70° noorderbreedte en 96° 45\' westei lengte van Greenwich. De waarnemingen, door denzelf- dien beroemden reiziger, in het zuidelijk halfrond gedaan, duiden aan, dat, in het binnenste van het eiland Victoria, de magnetische zuidpool gelegen is: en wel op 70°5\' zuiderbreedte en 154°2\' oosterlengte. De beide magnetische polen liggen dus niet diametraal tegenover elkander. Daar men, tusschen de beide magnetische polen, altijd eene plaats, nabij den evenaar, aantreft, waar de inclinatie, van eene noordelijke, in eene zui- delijke, overgaat, of waar geene inclinatie plaatsheeft, kan men ook, op de wereldkaart, eene lijn trekken, die door al de punten gaat, waar geene incli- natie is, of waar de magneetnaald een horizontalen stand aanneemt. Deze vormt eene gesloten, eenigszins onregelmatige, kromme lijn, die de geheele aarde omvat, en den naam van magnetischen equator draagt. Zij verwijdert zich, in Arabi�, omstreeks 15° ten noorden en, in het midden van Zuid- Amerika, omstreeks 16° ten zuiden van den evenaar, en doorsnijdt dien, in twee punten: het eene ligt in de Golf van Guinea; het andere in den Grooten Oceaan, in de Gilberts-Archipel. Uit het voorgaande zien wij dus, dat de aarde, even als een magneet, twee polen heeft en ��ne mid- dellijn en dat zij op de magneten, volkomen zoo werkt, alsof zij zelve een magneet ware. Ten einde de onderscheiden grootte der helling van de magneet- naald, op de verschillende deelen der aardoppervlakte, meer aanschou- welijk te maken en, door een enkel beeld, voor te stellen, heeft men ook daarvoor kaarten ontworpen: men heeft daartoe lijnen getrokken, door alle plaatsen, waar de magneetnaald dezelfde helling met den horizon heeft. De magnetische equator, gaande door alle punten der aardopper- vlakte, waar geene inclinate is, levert hiervan een voorbeeld op. Vervol- gens heeft men eene Hjn getrokken, die door alle plaatsen gaat, waar b. v. de noordpool der magneetnaald 10 graden naar beneden heitjeene andere waar zij 20 graden helt, enz. Hetzelfde heeft men gedaan, voor de plaatsen, waar de zuidpool der naald naar beneden helt enz.. Al deze lijnen zijn gesloten krommen, die, ofschoon onregelmatig, met de parallel- cirkels kunnen vergeleken worden, omdat zij, tot de magnetische polen der aarde, in eene dergelijke betrekking staan, als de parallelcirkels tot de polen der aarde. De voormelde lijnen dragen den naam van Isoclinen, of: Hjnen van gelijke helling der magneetnaald.

-ocr page 364-



		340 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. Daar de richting van de magnetische kracht der aarde vertikaal is aan de magnetische polen, is het kompas daar, en in de omstreken dier polen, onbruikbaar, ook al brengt men de magneetnaald, dooreen tegen- wicht, aan de opwaarts gerichte zijde, in een horizontalen stand. Wij zagen pag. 336, dat, indien eene vrij opgehangen magneetnaald uit den stand wordt gebracht, dien zij, ten gevolge van de magnetische kracht der aarde, aanneemt, zij dan, na eene reeks van schommelin- gen, die kleiner en kleiner worden, weder tot denzelfden stand terug- keert. De magnetische werking der aarde op de naald, is, in dat geval, eenigermate met die te vergelijken, welke de aantrekkingskracht op een slinger uitoefent, die uit zijn evenwichtsstand is gebracht. Hoe grooter de kracht is, die op den slinger werkt, des te sneller zullen zijne schom- melingen wezen. Men kan de krachten, die aldus werken, met elkander vergelijken: dewijl zij in dezelfde reden tot elkander staan, als de tweede machten van het aantal schommelingen, die, in denzelfden tijd, worden volbracht. Dit beginsel toepassende, heeft men eene zelfde magneetnaald, (die men als onveranderd aannam) op verschillende plaatsen der aarde doen slingeren, en bevonden, dat de magnetische kracht zeer ongelijk, op hare op- pervlakte, werkzaam is. De punten, die wij pag. 339 als de magnetische polen der aarde hebben leeren kennen, waar de inclinatienaald een loodrechten stand aanneemt, zijn niet tevens die, waar de magnetische kracht, of de intensiteit van het aardmagnetisme het grootst is. Men kan, te dien opzichte, vijf merkwaardige punten op de aarde onderscheiden: op drie daarvan is de magnetische kracht een maximum, en zij dragen daarom ook wel den naam van polen; op de twee andere is zij een minimum. De sterk- ste magnetische pool ligt, in het Zuidelijk Pooltand, op 73° 47\' zuider- breedte, nabij Mont-Crozier. De beide andere liggen in het noordelijk halfrond en wel: de eene ten zuidwesten van de Hudsons-baai, de andere aan de kust van Siberi�. De punten, waar de magnetische kracht der aarde het geringst is, liggen, in de beide groote oceanen, en wel: het eene bij St. Helena en het andere, bijna juist daar tegenover, op het andere al f rond, in den Stillen Oceaan. De eenheid, waarmede men vroeger de sterkte van de magnetische kracht, op de verschillende deelen van de oppervlakte der aarde, vergeleek, is die, welke Alex ander von Hum- boldt, in het begin dezer eeuw, in Zuid-Amerika daarvoor aannam. Stelt men deze gelijk 1000, dan wordt de sterkte op de magnetische zuidpool uitgedrukt door 2260, die van de Noord-Amerikaansche pool door 1763; van de Siberische pool door 1691; terwijl de zwakste waargenomen kracht, bij St. Helena, door 800 en die, in den Stillen Oceaan, door 930 wordt voor-

-ocr page 365-

HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 341

gesteld. Deze eenheid is echter willekeurig. Door Gauss is daarom eene
andere wijze uitgedacht, om de magnetische kracht, in absolute maat, uit
te drukken, waarbij het milligram, de millimeter en de tijdseconde als
eenheden van gewicht, maat en tijd dienen, doch de verdere uiteenzet-
ting hiervan ligt buiten de grenzen van dit werk.

Men heeft ook de verdeeling van de magnetische kracht der aarde,
op kaarten, door lijnen voorgesteld, en die b. v. getrokken, door alle
punten, waar die kracht gelijk 1600, 1500, 1400, enz. is. Het is licht
in te zien, dat men aldus, eerst, rondom de magnetische intensiteits-polen,
gesloten kromme lijnen zal verkrijgen; evenzoo zal men ze verkrijgen,
rondom de beide punten, waar de magnetische kracht der aarde het
zwakst is. De lijnen echter, die de overgangen van de eerstgemelde tot
de laatste voorstellen, zijn zeer onregelmatig, en gelijken eenigzins naar
een liggende oo, binnen welker lissen zich de vermelde punten bevin-
den. De lijnen, die aldus de verdeeling van de grootte der magnetische
kracht, over de aardoppervlakte, aanduiden, worden Isodynamen genoemd.

§95.

De magnetische declinatie, inclitiatie en intensiteit ondervinden, op de-
zelfde plaats, voortdurende veranderingen. Deze zijn van verschillenden
aard en hangen van onderscheiden oorzaken af:

Vooreerst ondergaat, zoowel de afwijking, als de helling der mag-
neetnaald, voortdurende, doch zeer langzame, veranderingen. Dit blijkt
o. a. uit de volgende waarnemingen, die te Parijs gedaan zijn, waar men,
reeds vroeg, hierop heeft acht geslagen:

Jaar. Declinatie. Jaar. Inclinatie.

1550 8° 0\' oostelijk. 1671 75° 0\'


1580	11°	30\'	» (Maximum.)
1622	6°	30\'	»
1666	0"	0\'
1700	8°	12\' westelijk.
1750	17°	15\'	»
1814	22°	34\'	» (Maximum.)
1835	22°	4\'	»
1849	20°	34,3	�»
1859	19°	42,9	»
1869	18°	16,3	y>
1878	17°	0\',7	»

1754 72° 15\'
1780 71° 48\'
1806 69° 12\'
1814 68° 36\'
1820 68° 20\'
1825 68° 1\'
1835 67° 24\'
1849 66° 44\'
1859 66° 16\'
1869 65° 43\',9
1878 65° 31,8

Wij zien hieruit, dat de declinatie, te Parijs, bij de vroegste waar-
nemingen, oostelijk was; dat zij, tot omstreeds 1580, toenam en daarna

-ocr page 366-



		342 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. langzaam is verminderd, tot zij, omstreeks 4666, gelijk nul was, of: dat de naald toen het ware Noorden heeft aangewezen, en dat zij, na dien tijd, westelijk is geworden en, tot omstreeks het jaar 1814, is toegeno- men, maar thans weder afneemt. � De inclinatie is, sedert het jaar 1671, steeds, vrij regelmatig, verminderd. Ofschoon de waarnemingen, op vele plaatsen gedaan, niet zoo ver teruggaan, als die te Parijs, zijn ook dergelijke veranderingen daarin te zien. Zij komen evenwel niet, in grootte, met die te Parijs overeen. De hier op- gegevene kunnen echter dienen, om van de veranderingen der declinatie en inclinatie in Europa, in het algemeen, een denkbeeld te geven. \' Ook de grootte der magnetische kracht is, op dezelfde plaatsen, in den loop der tijden, veranderd. De waarnemingen dienaangaande dagteekenen echter eerst sedert het begin dezer eeuw, zoodat wij nog te weinig daar- van weten, om hier in verdere bijzonderheden te treden. De gezamenlijke hier vermelde veranderingen in de richting en grootte der magnetische kracht, zijn zeer langzaam, en dragen daarom den naam van saecutaire veranderingen. Zoover de waarnemingen reiken, en. zooals uit de medegedeelde te Parij\'s blijkt, ziet men, dat die der de- clinatie niet altijd in denzelfden zin voortgaan: zij hebben, als met schom- melingen, plaats, ter wederzijde van een veranderlijken e ven wichtsstand. Het zal nauwelijks noodig zijn op te merken, dat de kaarten, waarop de Isoclinen, Isogonen en Isodynamen zijn geteekend, slechts voor een bepaald tijdstip gelden, even als de opgaven van de ligging der magne- tische polen, daar deze alle voortdurend van plaats veranderen.

		Behalve de hiervoor vermelde, ondergaat de magnetische toestand der aarde dagelijks, vrij regelmatig wederkeerende, veranderingen, die, evenals de dagehjksche gang der warmte, een zekeren kring doorloopen. Deze veranderingen worden, door middel van opzettelijk daarvoor ingerichte toe- stellen, waargenomen, die den naam van Variatie-instrumenten dragen. In de gematigde streken van het noordelijk halfrond hebben deze veranderingen, in het algemeen, den volgenden gang:

		\') De volgende opgaven kunnen van de veranderingen der magnetische declinatie, ook bier te lande, eenig denkbeeld geven: den 23«� Maart 1657 werd de declinatie, te Amsterdam, be- paald, door Anhalten, en vr(j nab() V oosteiyk bevonden. In 1827 vond Kbauenhoff haar, te Nijmegen, 21°-33\'-31",3 westelijk. In 1841 vond LAHONT haar, te Utrecht, voor den !""� Ja- nuari 1845 berekend, 80°-Sl\',8. In September 1858 vond h(j haar aldaar 18°-46\' en, in 1865, vond ik die, uit achttien waarnemingen, in verschillende maanden gedaan, 17°-57\',33; in 1877 was z� 16»-30\',1

-ocr page 367-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 343 1. De afwijking is, omstreeks 8 ure des morgens, het kleinst en wordt daarna, vrij regelmatig, grooter, zoodat de noordpool der naald, te l\'/j of 2 uren na den middag, haren westelij ksten stand bereikt. Na dien tijd keert zij langzaam en met zeer kleine, eenigszins onregelmatige, bewegingen, tot den eerstgemelden stand terug,dien zij, den volgenden morgen, weder bereikt. De dagelijksche wisseling bedraagt 5 tot 12\'. 2. De helling is des morgens, omstreeks te 10 ure, het grootst en neemt, tot des avonds te 10 ure, af; dan wordt zij weder, met een on- regelmatigen gang, grooter, totdat zij, den volgenden morgen, op nieuw haar maximum bereikt. De dagelijksche wisseling bedraagt 2 tot 4\'. 3. De verandering der intensiteit van het magnetismus der aarde, heeft, in het noordelijk halfrond, dezelfde keerpunten als de inclinatie, doch zij volgt een tegengestelden gang, zoodat zij, des morgens omstreeks te 10 ure, het zwakst, des avonds te 10 ure het sterkst is. In groote noordelijke breedten is de dagelijksche gang eenigszins anders: voor de declinatie o. a. is zij juist omgekeerd als in de gema- tigde streken; voor de intensiteit is zij daarentegen dezelfde. De hier vermelde veranderingen, zoowel in de richting als de grootte van de magnetische kracht der aarde, zijn niet, gedurende het geheele jaar, dezelfde: in den zomer zijn zij grooter, dan in den winter. Ook de keerpunten vallen, in de onderscheidene jaargetijden, en op verschillende dagen, niet juist op dezelfde uren; doch, in het algemeen, hebben zij den hier opgegeven loop. In het zuidelijk halfrond ondergaat de magneetnaald, gedurende el- ken dag, dergelijke veranderingen, als die, welke voor het noordelyk halfrond zijn opgegeven, doch de bewegingen hebben, in het algemeen, eene tegenovergestelde richting. Zij zijn, op het zuidelijk halfrond, het kleinst, wanneer zij, op het noordelijk, het grootst zijn: omdat de win- ter van het zuidelijk halfrond aan den zomer van het noordelijk be- antwoordt. De grootte der dagelijksche bewegingen is niet, op alle punten van de aardoppervlakte, dezelfde: in het algemeen, nemen zij, van de pool- streken naar den evenaar, af, zoodat, in de warme gewesten der aarde, slechts weinig van de dagelijksche veranderingen waargenomen kan worden. Behalve de, met de jaargetijden afwisselende, grootte der dagelijksche veranderingen van het magnetismus der aarde, heeft men daarin nog andere perioden ontdekt. Lamont, te M�nchen, heeft gevonden, dat de grootte van de dagelijksche veranderingen der declinatie periodiek toe-en fneemt. De duur dezer periode zou, volgens Lamont, Loomis, en de

-ocr page 368-



		344 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. laatste onderzoekingen van Broun, 10.46 jaren bedragen. Vroeger (bladz. 31) is reeds vermeld, dat de zonnevlekken, in sommige jaren, veel tal- rijker zijn dan in andere, en dat daarin mede eene periode van omstreeks elf jaren bestaat. Het lag nu voor de hand om een verband, tusschen deze beide, te vermoeden, en sommigen meenen dat dit werkelijk be- staat. Daar echter, voor de juiste bepaling van den duur eener zoo lange periode, vele jaren moeten verloopen en de waarnemingen nog niet lang genoeg, met de vereischte nauwkeurigheid, zijn voortgezet, moeten wij ons vooreerst nog wachten om tot een verband te besluiten, tenzij daar- voor nadere bewijzen worden gevonden. Volgens de onderzoekingen van Wolff, te Z�rich, verloopen, tusschen twee achtereenvolgende maxima of minima, van het aantal der zonnevlekken, 11.11 jaren, welke periode weinig van de voorgaande verschilt. In het jaar 1868, toen voor het eerst hierop de aandacht viel, hadden beide verschijnselen een maximum. Er moeten dus nog eenige jaren verloopen, alvorens men, met zekerheid, tot gelijken duur van beide perioden, of tot een verband, tusschen de menig- vuldigheid der zonnevlekken en de grootte van de dagelijksche veran- deringen in de magnetische declinatie, mag besluiten. � Hansteen, te Christiania, heeft getracht aan te toonen dat, in de horizontale intensiteit en inclinatie, eene periode van ruim 10 jaren zou bestaan. §96. Behalve de hierboven beschouwde, vrij regelmatige veranderingen, die de richting en de kracht van het magnetismus der aarde ondergaat, zijn nog andere, die geheel onregelmatig schijnen, en veelal plotseling plaats hebben. Men noemt deze daarom: storingen of magnetische onweders. De veranderingen, die de declinatie daarbij ondergaat, is het langst en het best waargenomen, waarom wij ons voornamelijk daartoe zullen bepalen: meermalen in het jaar gebeurt het, dat de naald, op eenmaal, onrustig wordt en in onregelmatige en als belemmerde schommeling ge- raakt, alsof zij, door eene tooverkracht, werd in beweging gebracht. Wan- neer men dit voor het eerst waarneemt, dan ziet men onwillekeurig rond, om daarvan de oorzaak te zoeken. Het is, alsof onzichtbare magneten zich bewegen, in de nabijheid der naald. Meestal zijn de bewegingen der naald golfswijze, en somtijds zoo snel, dat zij, in weinige minuten, meer dan ��n graad van stand verandert. Zoodanige storingen merkt men, niet slechts bij ��ne enkele decli- natienaald op, maar zij vertoonen zich meermalen gelijktijdig bij alle» zelfs bij die, welke zich op de meest verwijderde deelen der aarde be-

		. �"

-ocr page 369-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 345 vinden. Het is gebleken dat zij zich, in een onmeetbaar korten tijd, over de aarde voortplanten. Zij zijn echter, noch in grootte, noch in richting, op alle plaatsen, volkomen dezelfde: in het algemeen, zijn zij, onder den evenaar, het kleinst en nemen, op hoogere breedten, in grootte toe. De veranderingen, in den stand der magneetnaald, zijn niet, voor alle plaat- sen, even groot: de geringere storingen zijn somtijds tot eene betrekke- lijk kleine oppervlakte beperkt; de grootere daarentegen omvatten de geheele oppervlakte der aarde. Evenzoo als, van het Zuiden naar het Noorden, eene verandering in de grootte en richting der storingen plaats heeft, schijnt dit ook van het Oosten naar het Westen het geval te zijn: vergelijkt men b. v. de gelijktijdige waarnemingen, te St. Petersburg, Catherinenburg, Barnaoul, Nertschinsk, Sitka en Makerstoun, (die alle tusschen 53 en 60° noor- derbreedte gelegen zijn en een kring om de aarde vormen,) met elkander, dan vindt men, dat, wanneer b. v. te Petersburg, eene groote storing plaats heeft, de naald zich, te Catherinenburg, in dezelfde rich- ting beweegt, doch minder; te Barnaoul en Nertschinsk wijkt de naald nog wel in denzelfden zin af, doch nog minder, zoodat men kan ver- moeden dat, verder oostwaarts, eene plaats is, waar geene beweging meer plaats heeft. Te Sitka, aan de westkust van Noord-Amerika, komt de storing weder te voorschijn, doch in tegengestelde richting; terwijl zij zich, te Makerstoun, in Schotland, weder in den oorspronkelijken vorm voordoet, doch minder sterk dan te St. Petersburg. Bijna alle groote sto- ringen openbaren zich nagenoeg op de hier beschrevene wijze. Het hier bijgebrachte geldt slechts voor de declinatie; voor meerdere bijzonderheden raadplege men werken, die bijzonder aan het magnetismus der aarde gewijd zijn. Alleen dient nog vermeld te worden dat�evenals de dagelyksche veranderingen der declinatie (zie bladz. 343) � in de pool- streken, ook, bij storingen, de gang der declinatie en intensiteit tegen- gesteld is, aan die, in de gematigde streken; doch, voor de horizontale intensiteit is zij dezelfde. Hoevele schijnbare onregelmatigheden ook bij de storingen mogen voorkomen, zoo heeft een met kracht en ijver voort- gezet onderzoek, echter eenige opmerkelijke bijzonderheden dienaangaande aan het licht gebracht. Ofschoon de grenzen van dit werk niet toelaten om die breedvoerig te vermelden, willen wij hier nog een paar aangeven, die, in den laatsten tijd, bekend geworden zijn: Vooreerst bestaat een zeker verband tusschen den tijd van den dag, waarop eene storing plaats heeft en de richting der storing: zoodanig dat, in het noordelijk halfrond, bij de storingen, die, tusschen twee ure \'s nachts en vier ure des namiddags, voorvallen, meestal eene vermeer- *

-ocr page 370-



		346 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. dering der westelijke declinatie plaats heeft. De storingen echter, die tusschen vier ure des namiddags en twee of drie ure des nachts, voor- vallen, hebben meerendeels eene oostelijke richting, zoodat daarbij de westelijke afwijking vermindert. Deze uitkomsten zijn verkregen, door de waarnemingen te M�nchen en te Toronto met elkander te vergelijken. Neemt men nu in aanmerking hoe de regelmaMge gang der naald is, in den loop van den dag (pag. 343), dan komt men tot het besluit, dat de meeste storingen slechts versterkingen of vergrootingen, van de dagelijk- sche, regelmatige bewegingen zijn. � Ten tweede gaan alle storingen met eene vermindering der intensiteit gepaard. Het is echter waarschijnlijk, dat, indien, in het noordelijk halfrond, eene vermindering plaats heeft, op het zuidelijk halfrond, het tegengestelde geschiedt. De veranderin- gen echter, die in de intensiteit plaats hebben, bezitten, noch dezelfde grootte, noch denzelfden gang, noch dezelfde keerpunten als, die der de- clinatie. Bij de nagenoeg volkomen onkunde, waarin wij, ten aanzien van de oorzaken der magnetische storingen verkeeren, was het zeer natuurlijk dat men een samenhang daarvan, met de verschijnselen des dampkrings, trachtte op te sporen. Indien die oorzaken in den dampkring gelegen waren, dan kon men verwachten, dat buitengewone verschijnselen: zooals groote hitte of koude, droogte, of aanhoudende regen, zware onweders, of stormen, invloed op de storingen zouden hebben. Men heeft opgemerkt, dat de vermelde verschijnselen des dampkrings niet geheel zonder in- vloed zijn: zoodat groote weersveranderingen somtijds door magnetische storingen worden voorafgegaan, doch een bepaald verband is niet d ui- delijk gebleken. Hoogst opmerkelijk is het verband, dat bestaat lusschen de magne- tische storingen en de noorderlichten, aardbevingen en uitbarstingen van vulkanen. Bijna altijd gaat met een noorderlicht, ofschoon het op zeer van elkander verwijderde plaatsen wordt waargenomen, eene storing in den stand der magneetnaald vergezeld. � Ook met de aardbevingen en vulkanische uitbarstingen is dit niet zelden het geval. Het zal vol- doende zijn, uit den groolen voorraad van waarnemingen, ter staving van het gezegde, slechts enkele Voorbeelden aan te voeren: Den 20 en 21 December 1840 werden, te Parma, Milaan, M�nchen, Krakau, Praag en Brussel, storingen in den geregelden gang der mag- neetnaald waargenomen en, op den laalstgemelden dag, werd, te Brussel, Gent, Franeker en Krakau een noorderlicht gezien. Van den 7 tot den 10 Februari 1841 werd, te Parma en te M�n-

-ocr page 371-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 347 chen eene storing der magneetnaald waargenomen; den 7 en 8derzelfde maand werd zij, te Brussel, Praag en Krakau en, den 7 en 9, te Milaan waargenomen. Op denzelfden tijd, namelijk den 7 en 8, vertoonde zich een noorderlicht in Amerika. Den 24, 25 en 26 September 1841 bespeurde men, te Parma eene storing in de richting der magneetnaald; te Brussel werd zij van den 24 tot den 28 waargenomen; te Milaan den 24, 25, 27, 29 en 30; te M�nchen van den 25 tot den 27 en te Praag van den 26 tot den 28. Op den 25 en 26 vertoonde zich noorderlicht in Amerika. Dat aardbevingen en vulkanische uitbarstingen dikwijls met storin- gen vergezeld gaan, blijkt uit de volgende voorbeelden: Lamont zag, den 18 April 1842, te 9 ure 10 minuten, des voormiddags, te M�nchen, toevallig naar het instrument voor de declinatie; plotseling kreeg de naald zoodanigen stoot, dat de schaal buiten het gezichtsveld van den kijker geraakte; de schommelingen duurden eenigen tijd voort en einde- lijk kwam de naald weder in rust. Eenige dagen later ontving hij be- richt, van Colla, te Parma, dat deze hevige slingeringen der magneet- naald had waargenomen en, bij vergelijking, bleek dat de beweging der naald, te Parma, op hetzelfde oogenblik, als te M�nchen, had plaats gehad. Kort daarna werd, door een Fransch ingenieur, bericht gegeven van eene hevige aardbeving, die hij, in Griekenland, had waargenomen en nu bleek, dat de aardbeving in dezelfde minuut had plaats gehad, waarin die groote bewegingen der naald in Parma en M�nchen waren opgemerkt. � Ook op grootere afstanden schijnt zelfs verband tusschen aardbevingen en storingen te bestaan: zoo werd, den 7 Mei 1842, te Brussel eene storing in den stand der magneetnaald waargenomen, ter- wijl gelijktijdig, in West-Indi�, eene hevige aardbeving plaats had. Den 16 December 1857, des avonds even na tien ure, had, in Itali�, eene verschrikkelijke aardbeving plaats, waardoor de steden Salerno, Po- tenza en Pola grootendeels verwoest werden en meer dan 30,000 men- schen omkwamen. Den volgenden morgen te 8 ure vond men, te Utrecht en Helder, dat de magneetnaalden aanmerkelijk van hare gewone standen afweken. Dit duurde eenige dagen, doch ook in Itali� duurden de aard- bevingen, ofschoon in mindere mate, voort. Te Utrecht en Helder worden de magnetische instrumenten driemalen daags waargenomen en wel: des morgens te 8, des namiddags te 2 ure en \'s avonds te 8 ure aan den Helder en te 10 ure te Utrecht. In beide plaatsen werd, bij de avond- waarnemingen, op den 16^den, niets ongewoons bemerkt. De storing ging dus, in dit geval, de aardbeving niet vooraf. Den 22 Februari 1858 vertoonde de magneetnaald, te Utrecht, eene

-ocr page 372-



		348 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. aanmerkelijke afwijking van haren gewonen stand en bleef, gedurende den geheelen dag, onrustig. Dit duurde, nog eenige dagen daarna, voort. Later kwam het bericht, dat, in den avond van den 21, te 11 ure 25 minuten, te Corinthe, eene geweldige aardbeving had plaats gehad, waardoor bijna alle huizen in puinhoopen waren veranderd. Den 18den April 1862 werd, des morgens te 9 ure 10 minuten, te Praag, de magneetnaald plotseling, als door een stoot, uit den magneti- schen meridiaan gedreven; op hetzelfde oogenblik werd dit ook, te Parma en te M�nchen, aan de magneetnaald, waargenomen. Kort daarna vernam men dat, op hetzelfde oogenblik, eene hevige aardbeving, in Griekenland, had plaats gehad. Uit de photographische opteekening van de declinatie, op het Kon. Nederl. meteorologisch Instituut te Utrecht, van den 28 Maart 1875, bleek, dat eene sterke storing van de magnetische declinatie had plaats gehad; deze duurde ook nog den volgenden dag. Later werd bericht ontvangen dat, op dien tijd, op IJsland, hevige vulkanische uitbarstingen hadden plaats gehad (zie pag. 70). In enkele gevallen heeft men opgemerkt, dat de afwijking der mag- neetnaald, na eene aardbeving, of vulkanische uitbarsting, eene blijvende verandering onderging. §97. Het noorderlicht wordt aldus genoemd omdat het, in de gematigde streken van ons halfrond, meestal aan het noordelijk gedeelte van den gezichteinder wordt gezien. "Wanneer het zich in al zijn glans vertoont, is het een der prachtigste natuurverschijnselen. Het is echter niet alleen tot het noordelijk halfrond beperkt: want, ook op hooge zuidelijke breed- ten, wordt dikwijls een dergelijk verschijnsel, in het Zuiden, waargeno» men, dat men daarom zuiderlicht genoemd heeft. Men moet dus beide met den algemeenen naam van poollichten aanduiden. De wijze, waarop zich het poollicht vertoont, is, op verschillende tijden, zeer onderscheiden: daar het zich nu eens in meerderen, danwe- der in minderen graad ontwikkelt. Op onze breedte behoort een volkomen noorderlicht reeds onder de zeldzame verschijnselen. Verder noordwaarts is het noorderlicht niet alleen menigvuldiger, maar het vertoont; zich ook meer ontwikkeld, dan bij ons. Wij zullen daarom trachten een denk- beeld te geven van een geheel ontwikkeld noorderlicht, zooals het zich, op hoogere breedten, in Europa, vertoont, en daartoe eenige bijzonder- heden ontleenen aan de beschrijving, door Argelander daarvan ge-

-ocr page 373-





		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 349

		geven. Deze geleerde heeft, gedurende acht jaren, de betrekking van e hoogleeraar te Abo (in Finland, op 68°�30 N. Br. gelegen) bekleed, en, n dien tijd, 162 malen noorderlicht gezien. � De bijgaande figuur

		Noorderlicht op gemiddelde breedte.

		stelt zulk een noorderlicht voor, zooals dit, te Loch-Leven, in Schotland, is waargenomen. »Een eigenaardig, bruinachtig aanzien van den noordelijken hemel, in de nabijheid van den horizon, verkondigt, aan den opmerkzamen en ge- oefenden waarnemer, meestal reeds vooraf, het verschijnen van een noor- derlicht. Weldra wordt de kleur donkerder en een cirkelsegment, van kleinere of grootere uitgestrektheid, met een lichtenden zoom omringd, vertoont zich. Dit segment heeft geheel het voorkomen van eene don- kere wolkenbank; het wordt daarom het donkere segment genoemd, en men is daarom niet weinig verwonderd, dat men, niet alleen met behulp van een kijker, de sterren onverzwakt daardoor ziet schijnen, maai\' dat men, de heldere, zelfs met het bloote oog, daarin kan her- kennen. De lichtende zoom of boog, waardoor dit donkere gedeelte be- grensd is, heeft meestal � eene glanzend witte kleur, die eenigszins in het blauwe speelt. Zijne breedte is verschillend, van twee tot vier, zes, of meermalen de breedte der volle maan. Aan de binnen- of onder- zijde is deze boog vrij scherp begrensd (deze binnengrens, om het don- kere segment, is, in de figuur, niet te zien, doordien zij, door een berg, wordt bedekt) doch, aan de buitenzijde, smelt zijn licht zacht met dat

		V

-ocr page 374-



		350 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. des hemels in��n. Evenzoo verschillend als de breedte, is ook de uitge- breidheid van den lichtboom: somtijds beslaat hij slechts 25 of 30°, op andere lijden omvat hij bijna 180°. Ook de hoogte, die het bovengedeelte van den boog, boven den gezichteinder, bereikt, is eveneens veranderlijk en bedraagt, op gemiddelde breedten, in Europa, van twee, tot zelfs tien, twaalf en meer graden. Indien men de ligging van den lichtboog nagaat, dan blijkt daar- uit eene merkwaardige bijzonderheid, die eene eerste aanduiding is, ter verklaring van den aard des noordei lichts: het hoogste punt van den boog bevindt zich namelijk niet in de richting van het ware, maar om- streeks in die van het magnetisch Noorden, of van den magnetischen meridiaan (pag. 336). Deze regel is echter niet zonder uitzonderingen: volgens de berichten van Argelander en Bravais liggen, b. v. in Fin land en Lapland, de noorderlichten meestal 10 graden en meer ten Wes- ten van den magnetischen meridiaan. Het licht, dat de boog verspreidt, is, naar gelang van zijne grootte, verschillend: voor de kleinere bogen is dit slechts tot het noordelijk ge- deelte van den gezichteinder bepaald; de grootere en breedere verbreiden hun licht over de geheele streek, en dit is omstreeks zoo sterk als dat der volle maan, een half uur nadat zij is opgegaan. Somtijds ziet men nog ��n of meer lichtende bogen, die hooger aan den hemel staan, en aan de eerstgemelde evenwijdig zijn. Heeft zich het noorderlicht aldus gevormd, dan blijft het veelal, ge- durende eenige uren, zichtbaar. Intusschen blijft het niet rustig: maar is voortdurend in beweging: het verheft zich, of daalt; het beweegt zich een weinig oost- of westwaarts; terwijl de boog ook wel, voor eenigen tijd, ver- broken wordt. Die bewegingen zijn niet snel, maar toch zoo, dat men, na verloop van eenigen tijd, duidelijk een verschil kan opmerken. Plolse- linger en merkbaarder zijn die veranderingen, wanneer nu eens aan de eene, dan aan de andere zijde, de grond en licht zoom van den regel- matigen vorm beginnen af te wijken, of wanneer het licht in het don- kere segment ingrijpt en dan deze breedere en meer heldere lichtmassa zich voortbeweegt. Deze bewegingen worden echter vooral dan levendig, wanneer het noorderlicht begint stralen uit te schieten; dan ziet men den lichtzoom, op eenige plaatsen, veel helderder worden, in het donkere segment ingrijpen en, met de snelheid van den bliksem, stijgen dan lichtstralen, van de halve breedte der volle maan, in de hoogte, somtijds tot over het hoofd van den waarnemer; van boven kronkelend, of, in meerdere dunne stralen, gespleten, nemen zij de gedaante van een bun- del aan. Meestal verheft zulk een straal zich loodrecht, zelden in een_e

-ocr page 375-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 351 schuine richting op den horizon; nu eens verlengt hij zich, dan wordt hij weder korter; veelal behoudt hij, gedurende eenige minuten, zijnen vorm, doch zelden blijft hij op dezelfde plaats, maar beweegt zich lang- zaam oost- of westwaarts, alsof hij, door den wind, werd bewogen. De aldus opschietende stralen zijn in het midden het helderst en vloeien, aan de randen, zacht uit. Langzamerhand worden zij bleeker en ver- dwijnen eindelijk, om voor andere plaats te maken, die hetzelfde spel herhalen. � Indien nu, op verschillende plaatsen te gelijk, stralenbundels opstijgen, of zich zelfs, uit den geheelen omtrek van den boog, dicht nevens elkander stralen verheffen, die zich allen, naar hetzelfde punt, bewegen, of, in verschillende richtingen, trekken, wanneer zij zich, tot in het toppunt, verheffen en elkander zoodanig doorkruisen, dat men hun begin niet meer kin onderscheiden, wanneer het verdwijnen en verschij- nen zoo snel geschiedt, dat de geheele noordelijke hemel met flikkerende vlammen vervuld is, die van lichtblauw, door alle kleuren heen, tot in het purperrood spelen; wanneer deze, ver voorbij het toppunt, tot ter halverwege den zuidelijken hemel, trekken � dan levert het noorderlicht een schouwspel op, dat de verbeelding zich wel schilderen, maar de taal niet beschrijven kan. Verbaasd en verrukt ziet de waai/nemer naar het heerlijke natuurverschijnsel, dat zich, in oneindig verschillende vor- men, vernieuwt. Slechts ��ne plaats aan den hemel, in de nabijheid van het top- punt gelegen, of liever in de richting, waarheen de inclinatienaald wijst, deelt niet in die algemeene beweging en verandering: met een zacht licht, glanst zij rustig voort. Zij is, als het ware, de pool van het geheele verschijnsel, waarheen zich alle stralen richten en elkander doorkrui- sen; zij wordt daarom de noorderlichts-kroon genoemd. De woede der stra len wordt daar gebroken en, hoe zij, van alle zijden, daarop aanstor- men, zij kunnen haar niet verbreken. Zij alleen levert een rustpunt, voor het oog van den waarnemer, op; waarhenen hij overigens zijne blikken wendt, steeds ontwaart hij iets nieuws en hij kan de heerlijkheid van het schouwspel niet omvatten. � Eerst wanneer, na vele uren, langzamer- hand eenige rust komt, wanneer de kleuren verbleeken en hij de afzon- derlijke stralen weder onderscheiden en volgen kan, die steeds korter worden en eindelijk geheel ophouden, eerst dan komt hij, van zijne ver- rukking, tot zich zelven en kan weder goed onderscheiden, wat hij ziet. De pracht der vlammenzee is verdwenen: slechts bleeke lichtwolken, die naar rook gelijken, herinneren nog daaraan. Met langzame bewegingen zweven zij, in allerlei richtingen; zij verheffen zich meer en meer en worden steeds flauwer, totdat zij op een ijle, witte damp gelijken. Het

-ocr page 376-



		352 HET MAGNETI&MUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. laatst blijft nog de donkere, met licht omzoomde grond over; eerst was hij verward door��n gemengd, doch hij herneemt thans zijne regelmatige gedaante. Nu en dan schieten daaruit nog eenige stralen, maar ook deze verflauwen, totdat de grond en lichtzoom steeds zwakker wor- den, en eindelijk niet meer, van het blauw des hemels, zijn te onder- scheiden." Echter bereiken slechts weinige noorderlichten de volkomenheid van het hier beschrevene: van de 162, die door Argelander waargenomen werden, waren slechts drie noorderlichten, waarbij de kroon te zien was en, bij maar weinige andere, verhieven zich de stralen, tot eene hoogte van 60 ot 70 graden. Meestal vertoonen zich, nadat het noorderlicht eenige malen stralen heeft geschoten, onregelmatige wolken, aan de uiteinden van den boog en bedekken, in weinige oogenblikken, den hemel met een dichten sluier. Later breken zij somtijds weder en, door de openingen, ziet men dan nog lang de lichtschemering, of ook wel eenige stralen. Het is opmerkelijk, dat zich, bij het noorderlicht, somtijds ook zwarte stralen of zuilen vertoonen, die, even als een dikke rook, met groote snelheid, over den lichtenden boog heenschieten, alsof zij uit haar mid- den voortkwamen. Deze zijn even zoo veranderlijk en bewegelijk als de lichtende stralen. Op grooter noordelijke breedte dan Abo, waarvoor de bovenstaande beschrijving geldt, ziet men den lichtboog ook hooger boven den gezicht- einder, terwijl tevens de noorderlichten, althans in den omtrek van Nowaja-Semlja, menigvuldiger worden. Op de Oostenrijksch-Hongaarsche expeditie, onder Weyprecht, die aldaar overwinterde, zag men het noorderlicht niet alleen in het zenith, maar zelfs ten zuiden daarvan, terwijl het, nog verder noordwaarts, minder menigvuidlg werd. Gedu- rende de reis, van Nowaja-Semlja naar Frans-Joseplisland, meende Wey- precht over de grens te zijn gegaan van het maximum van noor- derlichten. De intensiteit van het verschijnsel verschilt, op eene zelfde breedte, aanmerkelijk: in deze streek is het aanhoudend en, bij eenen helderen hemel, ziet men daarvan ten minste altijd sporen. Het vertoont zich onder de meest verschillende vormen en overtreft alle beschrij- ving. Het is daar; maar men ziet niet, vanwaar het gekomen is, noch hoe het verdwijnt. Weyprecht onderscheidt, in het algemeen, drie hoofdvormen: 1°. groote, regelmatige, onbewegelijke bogen, die zich boven den zuidelijken horizon verheffen, over het toppunt gaan en, aan den noordelijken horizon, ver-

-ocr page 377-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 353 dwijnen. 2°. Lichtende banden, die verscheidene malen omgebogen zijn, , en voortdurend van plaats en vorm veranderen. De bijgaande figuur kan

		Noorderlicht op hooge breedte.

		dienen om hiervan eene voorstelling te geven. 3°. De kroon, bestaande uit stralen, die als meridianen te zamen komen. � Het licht is, in het algemeen, wit. doch trekt een weinig in het groen. In de gevallen, waarin het verschijnsel schitterend, en het meest beweeglijk is, verschijnen de prismatische kleuren met den meesten glans. In het bijzonder haalt Weyprecht een noorderlicht aan, van den tweeden hoofdvorm, waargenomen in Februari 1874: een breede vuur- stroom strekte zich, van het Westen naar het Oosten, uit; hij ging over het toppunt en zond, nu aan de eene, dan aan de andere zijde, licht- golven uit, die naar vlammen geleken, welke zich, met de snelheid van den bliksem, voortplantten en prismatische kleuren vertoonden. Te ge- lijker tijd nam men eene lichtende trilling waar en onophoudelijk weer- licht, over de geheele hemelruimte, tusschen den zuidelijken horizon en de pool. De noorderlichtsstralen volgden elkander, als het ware in een onaf- gebroken dans, op. Weyprecht merkt nog, aangaande het verband, tusschen noorder- licht en magnetische storingen op: dat de laatste des te sterker zijn, naarmate de bewegingen der stralen van het noorderlicht sterker en heviger zijn; de onbewegelijke en regelmatige bogen oefehen bijna geen invloed op de magneetnaald uit; de afwijkingen der naald, geschie- den, voor alle storingen, naar het Oosten; de declinatie vermindert;de inclinatie, neemt integendeel toe. 23

-ocr page 378-



		354 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. Eenige waarnemers verzekeren dat zij, vooral bij het stralen schieten van het noorderlicht, een zeker geruisch, gekraak, of geknap hebben gehoord dat eenigszins zou overeenkomen met dat, wat men hoort, wan- neer zijden storten worden geschud of opgerold. Anderen daarentegen, en daaronder de reizigers, die de noordpoolstreken het langst bezochten, hebben dit nimmer opgemerkt. §98. Het noorderlicht wordt somtijds, over een groot gedeelte der aarde, ge- lijktijdig waargenomen: zoo zag men, den 5^d« Januari 1769, een schoon noorderlicht in Pensylvani� en in Frankrijk; evenzoo, den 17 September 1770, in China en in Frankrijk. Het fraaie noorderlicht, op den 7 Ja- nuari 1831, werd, in geheel Noord- en Midden-Europa en aan het meer Erie, in Noord-Amerika, gezien. Ook dat van den 19 Februari 1852 werd in een groot gedeelte van Europa en Noord-Amerika waargenomen. Dat van den 29 Augustus 189 werd in geheel Europa* gezien; naar het schijnt echter, met uitzondering van Scandinavi�, tenzij de lucht aldsar zeer betrokken is geweest; voorts in Noord-Amerika, van de Golf van Mexico af, tot zoover noordwaarts, als de berichten reiken. Maar nog merkwaardiger is dat, te gelijk met noorderlichten, zich ook zuiderlichten vertoonen. Sedert men nameljjk in Nieuw-Holland daarop meer acht heeft gegeven, dan vroeger, is gebleken, dat, in zeer vele gevallen, zuiderlicht werd waargenomen, wanneer noorderlicht, in het noordelijk halfrond, werd gezien, en het is daarom waarschijnlijk, dat de poollichten, vooral de sterkere, gelijktijdig, in het noordelijk en zuidelijk halfrond plaats hebben. In de scheepsjournalen, aan het Kon. Nederl. Meteorologisch Instituut, van 1854 tot 1874 ingezonden, wordt. 119 malen melding gemaakt van poollicht, en wel: 65 malen van noorderlicht en 54 malen van zuiderlicht. Beide zijn gelijktijdig, in 1869, drie malen en, in 1870, zes malen waarge- nomen. Merkwaardig is: dat, in 1870, zoo vele, nl. 44, waarnemingen van poollichten, in de scheepsjournalen, zijn aangeteekend. Onder de zeer verbreide poollichten moet voorzeker dat geteld worden, van den 4^den Februari 1872; want: het vertoonde zich, niet alleen in geheel Europa in Azi� en Noord-Amerika, maar te gelijker tijd werd ook zuider- licht waargenomen. Het opmerkelijkst is, dat hel zoo nabij den evenaar zichtbaar was; in Algeri� werd het, door eene militaire expeditie, zelfs zuidelijker dan 34° noorderbreedte, waargenomen; ook in Egypte en op de Roode lee werd het gezien. Dit noorderlicht werd insgelijks in geheel

-ocr page 379-



		HET MAGNtTIbMUS DER AARDE tN HfcT NOORDLRLICHT. 355 Engelsch-Indi� waargenomen, waar men, sedert menschen geheugenis, zich geen zoodanig verschijnsel kon herinneren; het maakte dan ook, op de inboorlingen, een grooten indruk; zoodat, hier en daar, de onder- drukte volksmeening, zich, op bedenkelijke wijze, lucht gaf. Velen klom- men op de daken hunner huizen, »om het onheilspellende rood," aan den hemel, waar te nemen, en zij fluisterden elkander in het oor, dat deze roode kleur het bloed beteekende, dat, in een grooten veldslag, zou vloeien, die de Engelschen zouden moeten leveren. Te Raikote (22°�20\' N. Br. en 70°�46\'0. L. v. Gr.) waar, in den zomer van het voorgaande jaar, nog zulk eene slachting had plaats gehad, stormden honderden van Kuka- famili�n de stad uit en gaven zich aan de woeste uitingen over, waarvan hun naam is afgeleid. De mannen wierpen hunne tulbanden van het hoofd, maakten hunne haren los en begonnen, onder het zwaaien der ar- men hun woesten dans, terwgl zij uitriepen: de lichtstroomen, aan den hemel, zijn teekenen, dat Ram-Singh in zijn geboorteland is teruggekeerd. Zooals hiervoor is opgemerkt, had, te gelijker tijd, een zuiderlicht plaats, dat in Nieuw-Holland en zelfs op R�union, werd waargenomen. Slechts zelden is een poollicht, over zulk eene uitgebreidheid zichtbaar, als het hiervoor vermelde, want, omstreeks den poolcirkel, zijn zij zoo menigvuldig, dat zij, byna iederen avond, worden waargenomen. Deze zijn dus meer beperkt. De geographische verbreiding der poollichten verdient in hooge mate de aandacht, want: zij zijn niet alleen, zeer verschillend in aantal op denzelfden parallelcirkel, maar hun aantal neemt snel, met de breedte, toe. Zij zijn te Boston en iVei�- York vrij menigvuldig; daarentegen in Itali�, bijv. te Rome, onder nagenoeg dezelfde breedte, zeer zeldzaam. Prof., H. Fritz te Z�rich, heeft, uit een zeer groot aantal waarnemingen, op vele plaatsen, gedurende langeren of korteren tijd, gedaan, de menigvuldigheid der zichtbare noor- derlichten, voor die plaatsen, berekend en � even zoo als dit voor de isother- men, isotheren, isochimenen enz. is geschied (zie bladz. 169 en 172) � op eene kaart, lijnen getrokken, gaande door die plaatsen, waar het noorder- licht even menigvuldig is; deze lijnen heeft hij hochasmen genoemd. Zjj loopen niet concentrisch rondom de Noordpool, en dus ook niet even- wijdig aan de parallelcirkels. De Isochasme, die door de punten gaat waar de noorderlichten het talrijkst zijn, is nog vrij ver van de Noord- pool verwijderd: zij loopt over de Far�er, langs de N. W. kust van Noorwegen, het noordelijk deel van Nowaja-Semlja, de noordelijkste punt van Siberi�, over de zuidpunt van Wrangelsland, om, in Noord-Amerika, over het Groote Beerenmeer en midden door de Hudsonsbaai te loopen; zij deelt Labrador in twee, omstreeks gelyke, deelen en loopt, ten zuiden

		i

-ocr page 380-



		356 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. van Groenland, naar het punt, van waar wij haar weg hebben vervolgd. Zij nadert, op omstreeks 90° oosterlengte, het meest tot de noordpool, ter- wijl zij zich, op 40° westerlengte, het verst daarvan verwijdert. Indien men deze lijn, op eene kaart aanteekent, dan blijkt: dat zij veel overeen- komst met eene ellips beeft, waarvan noch de aardpool, noch de mag- netische noordpool, merkwaardige punten innemen. � Het spreekt van zelf dat, binnen die lijn, het aantal noorderlichten weder afneemt, want: bij de overwintering van de Alert en Discovery, op omstreeks 81° en 83° N.br., zag men betrekkelijk weinige en slechts zwakke noorderlich- ten. Ook op den tocht van Weijprecht en Payer, op Frans-Joseph\'s-land, waren de noorderlichten minder menigvuldig, dan verder van de pool. Wij hebben, uit de beschrijving van Weijprecht (pag. 353), gezien, dat het noorderlicht, op hooge breedten, soms ten zuiden van het toppunt gezien wordt. Koolemans Beynen zag, op den tweeden tocht, met de Pandora, de eerste nachten, na het vertrek uit Disco, in Groenland, op om- streeks 70° N. Br. gelegen, het noorderlicht steeds aan den zuidelijken horizon, doch, bezuiden kaap Farewell, de zuidelijkste punt van Groen- land, vertoonde het zich steeds aan den noordelijken hemel. Het is dus niet onwaarschijnlijk dat de isochasme van het maximum der noorder- lichten tevens de grens is van de streken, waar men het noorderlicht ten noorden en ten zuiden van het toppunt ziet. Aangaande de plaatsing, hoogte, richting en lengte der noorderlichten zijn, in verschillende tijden, zeer onderscheiden meeningen geuit: Volgens sommigen zou het in den dampkring plaats hebben en dus een tellurisch, volgens anderen daarbuiten, en dus een kosmisch verschijn- sel zijn. De snelle veranderingen, die de stralen van het poollicht onder- gaan, maken nauwkeurige waarnemingen moeielijk en, daar de bepaling van de richting en lengte der stralen slechts kan plaats hebben, dooi\' gelijktijdige waarneming, van denzelfden straal, op twee plaatsen, die minstens eenige mijlen van elkander verwijderd zy\'n, wordt die bepaling nog meer bemoeielijkt; zoodat, in weerwil van vele aangewende pogin- gen, om de plaatsing van de poollichtsstralen te leeren kennen, daar- omtrent nog veel onzekerheid heerscht. Selim Lemstr�m, die den winter van 1871�\'72 in noordelijk Fin- land doorbracht, bericht, dat hij � even als vroeger op Spitsbergen � noorderlichtsstralen beneden de bergtoppen en wolken heeft gezien. Een- maal was hij zelfs midden in eene ontlading van noorderlicht. Ook Hjelmstr�m nam, te Hern�sand, in Zweden, bij een volkomen betrokken hemel, niet laag hangende wolken, een noorderlichts-boog, in het Noorden.

-ocr page 381-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 357 waar. Door Newton zijn, voor eenigen tyd, de uitkomsten van waarne- mingen, die hij aangaande de plaats van het noorderlicht, heeft gedaan, medegedeeld. In de onderstelling, dat het donkere segment een ged^Ite van een cirkel is, welks middelpunt in de magnetische pool ligt, bepaalde h\\j, uit de hoogte van dien boog, en de ligging der punten, waar hij den horizon snijdt, de ligging van dien boog. Uit dertig waarnemingen vond hij gemiddeld 215 kilometers hoogte. Fl�gel heeft zeer uitvoerige onderzoekingen gedaan, over de hoogte van het noorderlicht, en zijne plaats, in de ruimte. Hij vergeleek en be- rekende de waarnemingen, die, door hem en anderen, gelijktijdig, op ver- schillende plaatsen, waren gedaan aangaande de noorderlichten, die, in het laatst van 1870, voorkwamen, en leidt, na zorgvuldige vergelijking der waarnemingen, de volgende uitkomsten, uit zijn onderzoek, af: 1°. Het noorderlicht is een lichtverschijnsel in streken, die �f geheel buiten onzen dampkring en dus in de hemelruimte liggen, �f zoo, dat slechts het onderste gedeelte nog in de uiterste luchtlagen dringt. Bij eenige, der hier bedoelde waarnemingen, was de onderzijde der stralen op eene hoogte van \'20 tot 25 D. G. mijlen (148 tot 185 kilometers) boven de aardoppervlakte; andere goede bepalingen geven zelfs 40 D. G. mijlen (296 kilometers). Er zou dus volgens hem geen samenhang bestaan, tusschen noorderlicht en wolken, on- weders enz., zelfs niet met de hoogste of vederwolken (pag. 224); althans niet op onze gemiddelde breedten. 2°. Met betrekkiug tot de uitgebreidheid, is het grootste gedeelte van het noorderlicht eene lichtzee. Het noorderlicht heeft vermoedelijk zijn midden boven de mag- netische pool en breidt zich, nu eens meer, dan weder minder, naar het Zuiden uit. Bij de noorderlichten, die, in onze breedten, klein schijnen, breidt zich de lichtzee waarschijnlijk, tot omstreeks den poolcirkel, uit. 3°. De algemeene lichtzee is begrensd door een zoom, waarvan de richting loodrecht op de magnetische meridianen loopt, die, over eene grootere of kleinere uitgestrektheid, hel verschijnsel der straling voortbrengt. Het schijnt dat de opgaande stralen uitsluitend uit dezen zoom ontstaan. Waarnemers, die zich ten noorden van dezen zoom bevin- den, zien de straling ten zuiden. 4°. De lichtzoom wordt, meestal kort voordat het uitschieten van stralen begint, in de gedaante van ��n of meer concentrische lichtgolven, van de algemeene lichtzee, afgestooten; de ruimte, die achter dat licht over-

-ocr page 382-



		858 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. blijft is het vroeger (pag. 349) vermelde donkere segment. Het donkere segment is dus geen gedeelte van het noorderlicht #elf, maar een gevolg van de tegenstelling, van het lichtend en niet lichtend gedeelte des hemels. 5°. De stralende zoom verdeelt zich gewoonlijk in een aantal afzonder- l§ke deelen, die wij stralingsvelden kunnen noemen. 6°. De stralingsvelden schijnen zich in de richting, loodrecht op de magnetische meridianen, naar liet Westen te bewegen. 7", Uit de stralingsvelden schieten zuilvormige stralen, naar boven, in de richting van de magnetische inclinatie. Ten gevolge van de perspectief, schijnen deze stralen naar een punt des hemels gericht, dat men het convergentiepunt noemt, en dat, naar gelang van de plaats van den waarnemer, meer of min- der overeenkomt met het punt, waarheen het zuideinde der incli- natie-naald gericht is. 8\'. De hoogte van de onderzijde der stralen verschilt: de waarnemhv gen geven daarvoor gemiddeld van 20 tot 35 D. G. mijlen (148�260 kilometers); onzekere waarnemingen geven .slechts 14 mijlen (104 kilo- meters); de grootste hoogte is zeker niet meer dan 40 mijlen (396 kilometers). 6°. De hoogte van de bovenste uiteinden der stralen, is, bij de groo- tere, steeds meer dan 70 mijlen (520 kilometers) en waarschijnlyk meer dan 100 mijlen (742 kilometers). De lengte der stralen is dus tusschen 35 en 65 mijlen (260 en 482 kilometers) begrepen. 10°. De stralen hebben, aan hunne onderzijde, steeds wit licht en gaan, van boven, in rood licht over. Op zeer hooge breedte heeft men, zonder uitzondering, het tegen- gestelde waargenomen. 11°. Tot de zonderlingste verschijnselen, die echter niet, bij elk noor- derlicht, voorkomen, behooren het uitwerpen van witte lichtnevels en de roode boog, die rustig licht geeft, zonder stralen, aan de zuidzyde van het verschijnsel. 12°. Somtijds komt noorderlicht by helderen zonneschijn voor. Daar het noorderlicht zich somtijds over zoo groote streken uit- breidt, zal het zeker ook wel by dag aan den hemel voorkomen: het is echter de vraag of het dan, wegens zy\'ne geringe lichtsterkte wel zichtbaar is. Vele waarnemers verzekeren het gezien te hebben: o. a. L�wen�rn, in 1786; Hnis, te Munster;* Arago en Laugier, den 24 Juni 1844, te Parijs; Thomson, inOctober 1871, te Magdabedigek,

-ocr page 383-



		HUT MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 359

		bij Quebeck; von Konkoly, den 5 November 1871, te O-Gijalla, in Hongarije, enz. Zooals bekend is, gaan noorderlichten steeds met mag- nelische storingen gepaard; in de vele jaren, waarin ik, te Utrecht magnetische waarnemingen deed, heb ik, telkens wanneer, bij dag, eene magnetische storing plaats had, en de lucht helder was, den hemel beschouwd, maar nimmer eenig spoor van noorderlicht kunnen ont- dekken. � Enkele malen heb ik, bij dag, wolkenvormen waargeno- men, die eenige overeenkomst hadden met noorderlichtsstralen, doch, in geen enkel geval, had, tegelijkerlijd, een magnetische storing plaats, die andeis het noorderlicht vergezelt. Gallf, te Breslau, heeft later, uit waarnemingen van hel convergentie- punt der stralen (de kroon), in verband met de inclinatie en de afne- ming daarvan, naar het Zuiden, de hoogte der kroon bepaald. Hij vond daarvoor van 32 tot 132 D. G. mijlen (237 tot 979 kilometers), of: met uitzondering der hoogste waarnemingen, van 32 tot 88 mijlen (237 tol 653 kilometers). Als gemiddelde hoogte, vindt hij 61 D. G. mijlen (453 kilometers), of: met inachtneming van het gewicht dei waarnemingen, 56 D. G. mijlen (415 kilometers). Als lengte der stralen zou men, vol- gens Gallk, gemiddeld 40 mijlen (297 kilometers) kunnen aannemen. De onderzijde der stralen begint op omstreeks 40 mijlen (297 kilometers) boven de aardoppervlakte. � Uit onderzoekingen van Du. J. Sirks te Deventer, aangaande de kroon van het noorderlicht, volgt:dat denoor- derlichtsstraleu niet naar ��n punl van den dampkring samenloopen, maar, integendeel, ouderling uiteenwijken. De kroon kan dus niet een werkelijk bestaand vereenigingspunt der stralen van het noorderlicht zijn. Voor iedere plaats van waarneming, geeft zij slechts de gemiddelde richting aan, waarin de lichtzuilen, boven een klein deel van de aard- oppervlakte, opstijgen. Eenige sterrenkundigen hebben het noorderlicht, door middel van het spectroscoop (zie bladz. 16), onderzocht, ten einde, uit de strepen, die het spectrum mocht vertoonen, den aard van het verschijnsel nader te leeren kennen. Aanvankelijk werd, door Angstr�m en Struvk, slechts ��ne groene lijn gevonden; Z�llner en Browning vonden ook lijnen in het rood. Bij de overwintering, van Parent en Dr. Wijkander, in de Mosselbaai, in het Noorden van Spitsbergen, namen zij zeven strepen, in het spectrum, van het noorderlicht, waar. Ook Barker vond zeven strepen in het spectrum. Indien men nu, uit het aantal en de plaatsing der strepen, tot de kennis van den aard der stoffen wil geraken, die, in gloeienden toestand, het licht voortbrengen, dan moet men die

-ocr page 384-



		300 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. met het spectrum, van andere bekende lichamen, in denzelfden toe- stand, vergelijken. Wij zagen nu, dat het noorderlicht, althans in de meeste gevallen, zeer hoog in den dampkring en wellicht zelfs daarbui- ten is geplaatst. De temperatuur en luchtdrukking zijn daar dus geheel anders, dan aan de aardoppervlakte, en van daar de groote moeielijkheid en onzekerheid der vergelijkingen. Parent en Wijkander vonden dat de strepen, in het spectrum van het noorderlicht, zeer veel overeenkomen met die van het onderste, of blauwe, gedeelte eener kaars- of petro- leumvlam. Naar aanleiding van deze waarneming en, in verband met eene pag. 362 te vermelden, hypothese, aangaande den aard van het poollicht, die door den heer H. J. H. Groneman is ontwikkeld, verdient hier herinnerd te worden aan de onderzoekingen van Prof. Arthur, W. Wright, waar- uit blijkt dat, uit ijzer-meteoriten (zie pag. 28), bij verhitting, een kleine hoeveelheid kooldioxyde maar veel meer koolmonoxyde en water � stofgas wordt ontwikkeld; daarentegen, uit de steenmeteoriten, veel kool- dioxyde maar weinig koolwaterstof en waterstof, wordt ontwikkeld. De gassen, die bij de verhitting van steenmeteoriten, werden uitgedreven, gaven, wanneer zij verbrand werden, spectra, welke veel met die van kometen overeenkomen. Volgens de onderzoekingen van Dr. H. Vogel, geeft echter het noorderlicht een spectrum, waarvan de lijnen grootendeels overeenkomen met die, welke de dampkring zelf oplevert. Het zou dus een gewijzigd luchtspectrum zijn. De spectraalanalyse van het noorder- licht laat dus, tot heden, den aard van dit verschijnsel onbeslist. Daar sommige poollichten zich, over een groote uitgestrektheid, ver- toonen en dus tegelijk op plaatsen, die een groot verschil in geographi- sche lengte en dus ook in tijdaanwijzing hebben, blijkt dat hun verschynen aan geen bepaalden tijd van den dag is gebonden. B\'d de onafgebroken voortgezette waarnemingen die men, op de laatste Zweed- sche, Engelsche en Oostenrijk-Hongaarsche expeditien heeft, gedaan schijnt echter gebleken te zijn dat zij het meest tusschen zes ure des avonds en middernacht voorkomen. In de verschillende jaargetijden z\\jn de noorderlichten niet even talrijk, want: zy vertoonen zich het minst, in de maanden Juni en Juli, terwyl z\\j, in Maart, September en October, dus omstreeks ten tyde der nachteveningen, het meest worden waargenomen. Indien het noorderlicht zich, in alle maanden des jaars, gemiddeld evenveel vertoonde, dan zou het meest, des winters, moeten worden gezien: omdat de winternach- ten hiertoe langer gelegenheid geven, dan de korte nachten in den zomer.

		S

-ocr page 385-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. SOI Eindelijk schijnt, dat het noorderlicht zich, gedurende sommige jaren, meer vertoont dan in andere, en wellicht heeft dit bepaalde perio- den. Aldus verschenen, van 1707 tot 1790, vele noorderlichten, in onze breedten, en wel zeer menigvuldig omstreeks het jaar 1752 en 1788. Na het jaar 1790 werden slechts zeer weinige gezien, doch sedert 1820 zynzjj weder menigvuldiger geworden. In den laatsten tijd zijn daaromtrent, door Friiz, zeer zorgvuldige onderzoekingen in het werk gesteld. Hy heeft, met veel zorg, de aanteekeningen, sedert vele eeuwen ge- daan, verzameld en meent te kunnen besluiten, dat er eene hoofd- periode is van 55,5 jaren, die weder uit andere van 11,1 jaren bestaat. Hij meent voorts, uit zijne onderzoekingen, te mogen afleiden, dat, daar deze laatste periode dezelfde is als die, welke Wolff aanneemt, voor die der zonnevlekken, er ook een verband tusschen deze beide moet bestaan. Indien men echter\| de getallenreeksen nagaat, waarop Fritz deze mee- ning grondt, dan blijkt aanstonds de onzekerheid van deze gevolgtrek- king, want: er komen somtijds verschillen van twee en drie jaren voor, dat de maxima, in de eene reeks, vroeger of later vallen, dan in de andere. §99. Aangaande de ooriaak van het magnetismus der aarde z\\jn wy evenzoo onkundig als aangaande den aard en het wezen van het mag- netismus zelf. Aan geen gedeelte der natuurkundige aardrijkskunde is echter immer eene zoo algemeene en krachtige deelneming en medewer- king te beurt gevallen als hieraan; want: nadat men de groote uitge- breidheid en de gelijktijdigheid der magnetische storingen had leeren kennen, werden, voornamelijk op aansporing van Alexander von Humeoldt, op verschillende gedeelten der aarde, inrichtingen gemaakt, die bestemd zijn om onze kennis van het aard-magnetismus te verrijken. Deze dienen tevens, om de verschijnselen des dampkrings nauwkeurig gade te slaan, en aan te teekenen, terwijl gelijktijdig en herhaaldelijk tochten, naar de poolstreken, met hetzelfde doel, werden ondernomen. Door deze uitgebreide onderzoekingen, is de verdeeling van het magne- tismus, over de aarde, veel nauwkeuriger, dan vroeger, bekend geworden, zoowel wat de kracht, als richting betreft en is menige bijzonder- heid, aangaande de storingen, aan het licht gebracht, die anders wei- licht, nog lang, verborgen zou zijn gebleven. Veel belangrijks is ze- ker nog, in de menigvuldige aanteekeningen, verborgen, die slechts op eene vergelijkende bewerking wachten, om nieuw licht, over deze zaak, te doen opgaan.

		�

-ocr page 386-



		365 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT.

		In ditzelfde tijdvak, werd, door Gauss, een weg ingeslagen, die mede tot de oplossing van het vraagstuk moest voeren; namelyk : eene wis- kundige behandeling van de voorhanden waarnemingen. Langs dezen weg, bepaalde hij, uil de beste gegevens, de ligging der punten, waar de inclinatie-naald een loodrechten stand moest aannemen en die waar de intensiteit het grootst moest zijn, alsmede de totale magnetische kracht der aarde. Ofschoon nu de ligging van deze punten niet volkomen over- eenkomt met die, welke de latere rechtstreeksche bepalingen hebben doen kennen, heeft deze behandeling van het onderwerp veel bijgedragen, om het verdere onderzoek te verlichten en te leiden. Hoogst belangrijk waren ook de verbeteringen, die, door Gauss, Lamont en anderen, aan de w\\jze van waarnemen en de inrichting der instrumenten werden aan- gebracht, waardoor men tot eene vroeger ongekende nauwkeurigheid kon komen.

		Over den aard en de oorzaken van de pool lichten loopen de mee- ningen der natuurkundigen zeer uiteen. Het bestek van dit werk laat niet toe, om daarover uitvoerig te handelen. Alleen willen wij daarover het volgende mededeelen: Indien uiterst fijn verdeeld ijzer, zooals dit door reductie van zijn oxyde verkregen wordt, in de lucht wordt gestrooid, dan oxydeert het, onder ontwikkeling van warmte en licht; het valt, als een vuurregen, naarbe- neden. Op grond hiervan, werd, voor meer dan dertig jaren, door Prof. E. H. von Baumhauer, de meening uitgesproken dat het noorderlicht zou ontstaan doordien ijzer in zeer fijn verdeelden toestand hier en daar in de hemelruimte verspreid is en dan, door de magnetische kracht der aarde aangetrokken, zich, voornamelijk naar de magnetische polen, zou begeven en, in den dampkring komende, het lichtverschijnsel doen ontstaan, dat wij poollicht noemen. Die ijle wolken van ijzerdeeltjes, zou- den tevens op de magneetnaalden werken en alzoo magnetische storingen veroorzaken. In 1871 werd, door den Heer H. J. H. Groneman, naar aanleiding der onderzoekingen van Schiapakelli, aangaande kometen en vallende sterren (zie bladz. 27 en 28) eene hypothese ontwikkeld, die, in hoofd- zaak, op het volgende neerkomt: Uit de ontdekkingen van Schiaparelli, is gebleken dat het periodie- ke verschijnsel van vallende sterren moet worden toegeschreven aan tal- ryke elliptische stroomen van fijne kosmische deeltjes. Indien deze in den dampkring der aarde komen, dan worden z\'y, door

-ocr page 387-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT 363

		de mij ving, tegen de lucht, verhit en vertoonen zich als vallende sterren. Sommige daarvan laten eene lichtstreep of staart achter die, bij enkele, zelfs een half uur blijft lichten. Indien deze verschijnselen zeer talrgk z\\jn, kan daardoor eene algemeene verlichting van den hemel worden veroorzaakt. Deze deeltjes zullen, evenals de vallende sterren, uit een zelfde punt: de radiant of het uitstralingspunt, schijnen voort te komen (zie pag. 28). Onder bepaalde omstandigheden, kunnen zij zoozeer tot el- kander naderen, dat zij elkander onderling aantrekken, indien z\\j voor- bijgaand of blijvend magnetisch zijn en ook, door de aarde, als magneet (zie bladz 333), worden aangetrokken. Bij de verdere ontwikkeling der hypothese geeft de heer Gro- neman eene verklaring van het ontstaan van het donkere segment en den lichlboog die het omzoomt, alsmede de reden, waarom de noorderlich. ten, tusschen zes uren des avonds en middernacht, het talrijkst zijn. Voor de bijzonderheden moeten wij verwijzen naar het opstel zelf, voorko- mende in het tijdschrift Ms, Januari 1871. Er zijn verschillende hypothesen gemaakt, waarbij, aan het poollicht, een tellurischen oorsprong wordt toegekend. Onder deze verdienen die van A. de la Rive en vooral de latere, op nieuwe onderzoekingen berus- tende, van Selim Lemstr�m vermelding. Lemstr�m had, op twee we- tenschappelijke reizen, eene naar Spitsbergen en eene naar Lapland, dikwijls gelegenheid het noorderlicht waai te nemen en deed later, te Helsingfurs, eenige reeksen van proefnemingen met Geislersche buizen, om den invloed van de luchtdrukking en andere omstandigheden, op den overgang van electriciteit, onder lichlontwikkeling, in zoodanige buizen, te onderzoeken. Op grond van zijne proeven en waarnemingen kwam hij tot de theorie van de poollichten waarvan het navolgende de hoofdpunten bevat: Het is, sedert lang, bekend, dat verdunde dampkringslucht een goede geleider der electriciteit is. Lemstr�m vond, in overeenstem- ming met Edlund, dat het geleidend vermogen der droge lucht, b\\j eene drukking, tusschen 5 en 10 mm., een maximum bereikt. Bij de gewone drukking (760 mm.), is het geleidend vermogen der lucht zeer gering, het wordt eerst merkbaar bij eene drukking van 30 tot 40 mm.; b\\j eene drukking, tusschen 5 en 10 mm., is het 163 malen grooter dan bij 40 mm. en 10,000 malen grooter dan hy de gewone drukking. De verdunde lucht, van de bovenste lagen des dampkrings, kan dus als een vrjj goede geleider der electriciteit worden beschouwd, die concentrisch met de oppervlakte der aarde is. Indien de aarde

-ocr page 388-



		364 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. geene aswenteling had, en indien de warmte over hare oppervlakte en in den dampkring gelijkmatig verdeeld ware, dan zou deze ge- leider zich overal, op dezelfde hoogte, boven hare oppervlakte, be- vinden. Daar de aarde negatief, en de vermelde concentrische geleider positief electrisch geladen is, zoo zouden deze beide eleclriciteiten elkan- der overal, met dezelfde kracht, aantrekken, indien zij gelijkmatig ver- deeld waren. Deze denkbeeldige toestand bestaat echter niet en men moest daarom op de omstandigheden acht slaan, die, op den vorm en de wederzijdsche ligging dezer geleiders invloed uitoefenen. Deze om- standigheden zijn: de afplatting der aarde, hare aswenteling, de afne- ming der temperatuur, van den evenaar naar de polen, en die, van de aardoppervlakte, naar de hoogere streken van den dampkring, en ein- delijk, de veranderlijke hoeveelheden waterdamp in de lucht. Lemstr�m berekende nu, onder zekere onderstellingen, den vorm en den toestand van de geleidende ellipso�dische luchtlaag, die de aarde omhult. Hij vond dat eene drukking van 5 mm., onder den evenaar, op eene hoogte van 37 kilometers en, aan de polen, op eene hoogte van 34 kilometers is gelegen, zoodat de geleidende luchtlaag aan de polen 3 kilometers dichter bij de aardoppervlakte is, dan onder den evenaar. Eene verdere benaderde berekening, van de electrische spanning der beide geladene ellipso�den, toont: dat deze, aan de polen, 9 procent sterker is, dan aan den evenaar en wel, op beide geleiders (de aardop- pervlakte en de geleidende luchtlaag). Van daar: dat de kracht, waar- mede de electriciteit, van den atmospherischen geleider, naar de aarde wordt getrokken, 42 procent grooter is, aan de polen, dan aan den evenaar. Hij zegt verder: onder deze omstandigheden zal men de ware oorzaak van de ophooping van dampkrings-electriciteit, aan de polen, moeten er- kennen, evenals de oorzaken der noorderlichten die hier ontstaan, door- dien zich de positive electriciteit der verdunde lucht, met de negatieve electriciteit der aarde vereenigt. Tusschen de beide geleiders ligt gewoonlijk eene laag van dichtere, slecht geleidende, lucht en wanneer het geleidend vermogen daarvan, door vochtigheid, toeneemt (zie pag. 260 een stellige tegenspraak hieronv trent) kunnen licht verschijnselen ontstaan, zooals in eene Geislersche buis. Indien de sterkte van den electrischen stroom, tusschen de verdunde lucht en de aardoppervlakte, toeneemt, kunnen lanjre lichtstralen, in de verdunde lucht, ontstaan, die niet tot aan de aarde reiken. Onder be- paalde omstandigheden kunnen, dubbele en zelfs driedubbele bogen ontstaan, zooals door proeven is aangetoond. Daar de lichtstralen of electrische stroomen in beweegbare geleiders van lucht ontstaan, worden zij.

-ocr page 389-



		HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. 366 door de magnetische kracht der aarde, gericht en wel zoodanig, dat zij even- wij dig worden, aan de richting der magnetische inclinatienaald. Voorts moeten zij elkander wederkeerig aantrekken, daar zij dezelfde richting hebben. Er moet daarom eene buiging der stralen in de bovenste luchtlagen plaats hebben, omdat daar de intensiteit van den stroom veel grooter is. Ook op andere wijze kunnen poollichten ontstaan: wordt name- lijk eene, met positieve electriciteit geladene wolk, naar de poolstreken gevoerd, dan kan hare electriciteit langzaam, naar de aarde, afvloeien, zonder lichtverschijnselen, terwijl de positieve electriciteit der verdunde lucht, zich met de negatieve der wolk, onder lichtontwikkeling, ver- bindt. Zoodanige poollichten, die slechts de bovenste randen der wolken verlichten, zijn herhaaldelijk, op de Zweedsche Noordpool-expeditie, in 1868, waargenomen. Ofschoon de tot hiertoe opgestelde hypothesen, aangaande den oor- sprong en der aard der poollichten, de vruchten van vele onderzoekin- gen en waarnemingen zijn, blijft, op dit gebied, nog veel te doen over.

		Alvorens van dit onderwerp af te stappen verdienen, onder anderen, nog de twee volgende opmerkingen eene plaats: Vooreerst is het gebleken dat, bij zeer vele magnetische storingen en noorderlichten, sterke electrische stroomen, door de aarde loopen die zich, vooral in de telegraafdraden, laten waarnemen. Meermalen ge- beurt het, dat daardoor, het seinen, in bepaalde richtingen, onmogelijk wordt. Dit was, onder anderen, in hooge mate, het geval bij gelegenheid van het groote poollicht van den 4de» Februari 1872 (pag 354). De telegrafische gemeenschap was toen, gedurende eenige uren, door een groot gedeelte van Europa, gestremd. Bij gelegenheid van een noorderlicht, in Maart 1869, hebben de be- ambten van den telegraaf, te Valparaiso, seinen gewisseld met die te Fort Wayne, in Indiana, zonder van de batterijen gebruik te maken en dus alleen door den stroom, die, bij deze gelegenheid, door de aarde en de telegraafdraden liep. Volgens Latimer Clarck hebben de aardstroomen (of die, welke door de dampkrings-electriciteit worden opgewekt) somtijds bij een noorderlicht zulk eene intensiteit, dat zij vonken geven en dus de spanning gelijk staat met die van eenige honderd cellen. Varleij heeft verklaard, dat hij meermalen de intensiteit van aard- atroomen heeft gemeten, tusschen Londen en Ipswich, en dat mj, om

-ocr page 390-



		366 HET MAGNETISMUS DER AARDE EN HET NOORDERLICHT. die stroomen te neutraliseeren somtijds eene batterij van 140 elementen van Daniel, noodig had. In de tweede plaats verdient nog vermeld te worden, dat, gedurende het groote noorderlicht van den 4<len Februari 1872, toen het grootste gedeelte des hemels, ook in het zenith, door nooiderlicht overdekt was, op het meteorologisch observatorium, te Utrecht, eenige waarnemingen zijn gedaan, aangaande de dampkrings-electriciteit, maar dat daarby niets bijzonders, noch ongewoon sterker, noch zwakker electriciteit werd waar- genomen. De standen der magnetische variatie-instrumenten weken echter zeer veel van de gewone af.

-ocr page 391-



		ZEVENDE HOOFDSTUK. DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. §100. Wy hebben, in de vorige hoofdstukken, de betrekking der aarde, tot de overige hemellichamen, beschouwd en, in algemeene trekken, de gesteldheid, zoowel van hare vaste oppervlakte als van het druipend vloeibaar en gasvormig omhulsel, dat onze planeet, in hare dagelijksche en jaarl\'yksche bewegingen, met zich voert, leeren kennen. Tevens hebben wy de voor- naamste verschijnselen beschouwd, die zich, aan hare oppervlakte, ver- toonen. Hiermede zouden wij onze schets van het tafereel, dat z\'y\' ons aanbiedt, als afgewerkt kunnen beschouwen. Deze zou echter een zeer onvolkomen beeld van de ware gesteldheid van de oppervlakte onzer aarde geven: zij zou wel de licht- en schaduwpartijen bevatten, doch de kleuren, die daaraan gloed en leven bijzetten, zou zij missen. Degeheele oppervlakte der aarde toch is door levende wezens bewoond: zoowel de poolstreken, waar eene verstijvende koude heerscht, als de keerkringsge- weslen, waar de zon hare stralen loodrecht, op den grond, laat vallen, zoowel aan de oppervlakte van den bodem, als in onderaardsche holen en grotten. Het leven heerscht zoowel in de zee, tot eene diepte waarin geene lichtstralen meer doordringen, als boven de toppen der hoogste bergen. Hoewel de dier- en plantenkunde op zich zelf staande wetenschap- pen zyn en de verbreiding van dieren en planten in eenige leer- boeken wordt behandeld, zal het niet ongepast zyn hier, in korte trekken, het verband aan te toonen, waarin deze tot de gesteld- heid en de verschijnselen van de aardoppervlakte en den dampkring staan, welke beide zich voornamelijk hierin afspiegelen. Bij de behandeling daarvan zal voornamelyk gelet worden op de verbreiding der planten en dieren, in de vrye natuur, dat is: van die, welke in het wild voorko-

-ocr page 392-



		368 DK VERBREIDING VAN PLANTEN SN DIEREN

		men, terwijl tevens de veranderingen zuilen worden vermeld, die de mensen daarin heeft gebracht. Deze beschouwingen zijn, niet alleen uit een wetenschappelijk oog- punt, maar ook voor het praktische leven, van het grootste belang; want: zij bevatten de grondslagen, waarop de handel en nijverheid, de scheep- vaart en het goederenvervoer te land berusten.

		Wanneer men zich, uit Midden-Europa, zuidwaarts begeeft en acht slaat op de planten en dieren, die men ontmoet, en daarbij bijzonder zijne aandacht vestigt op de planten, die in het wild groeien en op de dieren, die niet door den mensch worden verzorgd en gevoed, dan ont- moet men voortdurend nieuwe vormen, die op de plaats, die men ver- alten heeft, niet worden aangetrofien. Planten en dieren, die vroeger in menigte werden gevonden, wor- den voortdurend zeldzamer en eindelijk mist men ze geheel. Wanneer men zich nog verder verplaatst, b. v. tot tusschen de keerkringen, dan is men door eene geheel andere natuur omringd: de planten en dieren zijn geheel verschillend van die der eerste standplaats. Begeeft men zich daarentegen, van Midden-Europa, noordwaarts, dan ziet men nagenoeg hetzelfde, doch, in omgekeerden zin, gebeuren: eenige boomen, die zich hier, door grootte en krachtige ontwikkeling, onderscheiden, ontmoet men daar, minder en minder ontwikkeld, tot zij in struiken, van geringe hoogte, ontaarden, om eindelijk geheel te verdwijnen. Doch, ook nieuwe planten en dieren vertoonen zich; echter in mindere mate dan die, welke men uit het oog verloor, totdat, in de poolstreken, schier alle planten- groei ophoudt; terwijl ook het dierenrijk tot een betrekkelijk klein aan- tal van soorten beperkt wordt. � Bij eene verplaatsing, in eene ooste- lijke of westelijke richting, neemt men hetzelfde waar, doch in veel min- dere mate, dan wanneer men zich van het Noorden naar het Zuiden begeeft. Elke planten- en diersoort komt slechts op bepaalde streken van de oppervlakte der aarde voor en vele kunnen niet buiten deze natuurlijke grenzen worden overgebracht, zonder, na korteren of langeren tijd, uit te sterven, tenzij men, door kunstmiddelen, daarin voorziet. Teneinde de bijzonderheden, die zich by de verbreiding van planten en dieren over de aardoppervlakte voordoen, beter uiteen te zetten, zul- wij ons eerst tot de planten en daarna tot de dieren bepalen.

-ocr page 393-



		I OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 369 §101. De planten bestaan hoofdzakelijk uit vier enkelvoudige lichamen: kool- stof, waterstof, zuurstof en stikstof, die het verbrandbare gedeelte daarvan uitmaken, benevens uit een zekere hoeveelheid on verbrand bare of aschbe- standdeelen. Al deze stoffen moeten �f uit den grond, �f uit de lucht, �f uit het water geput worden, waardoor zij omringd zijn. Waterstof en zuur- stof neemt de plant voornamelijk op, in den vorm van water, dat uit deze beide enkelvoudige lichamen bestaat en tevens de daarin opgeloste zou- ten en stikstofhouilende bestanddeelen. Daar nu, zooals wij pag. 327 za- gen, de aard en de hoeveelheid der in het water opgeloste stoffen af han- kelijk is van den bodem, zullen ook planten, die in onderscheiden soor- ten van grond groeien, verschillende stoffen, met het water, in zich op- nemen. � De koolstof ontleent de plant voornamelijk aan het kool- dioxyd der lucht, eene verbinding van koolstof en zuurstof: hiervan behoudt zij de koolstof, terwijl de zuurstof, door de bladeren en andere groene deelen, wordt afgescheiden. Deze laatste scheikundige werking heeft hoofdzakelijk onder den invloed van het zonlicht plaats; bij helde- ren zonneschijn is zij het sterkst, bij betrokken lucht, of in de schaduw zwakker en in het duister houdt zij niet alleen geheel op, maai heeft, hoewel in zwakkere mate, integendeel opneming van zuurstof en uitstoo- ting van kooldicxyd plaats. Zooals wij vroeger (pag. 15i) zagen, is de hoeveelheid kooldioxyd, die in den dampkring voorkomt, zeer gering: nl. niet meer dan 0,03 tot 0,05 procent van haai\' volumen, doch deze is toereikend om de gi\'oote hoeveelheid koolstof te leveren, voor de bos- schen en alle overige planten, waarmede de aarde is bedekt Ofschoon voortdurend koolstof, tot de vorming van nieuwe plantendeelen, wordt verbruikt, wordt dit verlies steeds vergoed door de ademhaling der dieren, de verbranding en verrotting van plantaardige en dierlijke stoften, als- mede door de gasuitstroomingen van vulkanen en op andere plaatsen uit den bodem (zie pag. 79 en 155). � De stikstof neemt de plant hoofdzakelijk op, in den vorm van koolzure, salpeterzure en salpeterig* zure ammoniak, benevens organische verbindingen. Zooals wij pag. 231 zagen, komen de drie eerste zouten, in kleine hoeveelheid, in het regenwater voor, terwijl de humus of teelaarde, die, op de meeste plaat- sen, de oppervlakte der aarde bedekt en hoofdzakelijk bestaat uit de over- bhjfselen van plantendeelen, rijk is aan stikstof houdende verbindingen, die, met het regenwater, in den bodem dringen. � Onder de gewich- tigste, onverDrandbare bestanddeelen der planten behooren de zouten van 24 ...

-ocr page 394-



		370
		DF. VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		potasch, soda en kalk benevens verbindingen van phosphorzuur, die allen afkomstig zijn van de verweering der verschillende gesteenten, aan de oppervlakte der aarde, en in het water waren opgelost. � Behalve de bovengenoemde bestanddeelen, vereischt elke plantensoort, om voortdu- rend te kunnen bestaan, eene zekere hoeveelheid warmte en een zekeren duur daarvan, benevens eene bepaalde hoeveelheid licht. Uit het bovenstaande kunnen wij gemakkelijk nagaan dat, daar onder- scheiden plantensoorten verschillende hoeveelheden warmte, licht, voch- tigheid en voedingsstoffen vereischen, aan de verbreiding daarvan, door de natuur, bepaalde grenzen zijn gesteld: worden planten naar plaatsen overgebracht, waar de zomerwarmte onvoldoende is, om hare zaden tot rijpheid te brengen, of, waar de winterkoude te <jroot is, dan zullen zij weldra uitsterven. Hetzelfde zal het geval zijn, indien zij, in den bodem, niet die bestanddeelen vinden, welke, tot haar onderhoud, noodig zijn. Vindt eene plant geene genoegzame, of eene te groote hoeveelheid voch- tigheid in den bodem, dan zal zij, op den duur, niet daartegen bestand zijn en bezwijken.

		Indien wij in aanmerking nemen, wat vroeger (§ 44 tot 48) over de verdeeling dei tvarmte over de oppervlakte der aarde is gezegd, dan blijkt aanstonds, dat de ruimte, waarover sommige planten zich kunnen ver- breiden, hoofdzakelijk door isotheren (pag. 172), van andere daarentegen door isochimenen (pag 173) is begrensd. Dezelfde plantensoort kan zich echter min of meer aan verschillende temperaturen gewennen en ver- eischt dan, in een koeler klimaat, een eenigszins langeren tijd, om tot ontwikkeling te komen, dan in een warmer: Decandolle, te Gen�ve, heeft hieromtrent proeven genomen: hij plaatste stekken, van verschil- lende plantensoorten, afkomstig van Montpellier, waar de gemiddelde temperatuur van het jaar 15°,3 bedraagt, naast andere, zooveel mogelijk gelijke stekken, van dezelfde plantensoort, afkomstig van Gen�ve, waar de gemiddelde temperatuur (zie pag. 182) 10°,3 bedraagt. Alle stekken, die uit het warmere Montpellier afkomstig waren, ontplooiden later hare bladeren, dan die van het koelere Gen�ve. Het. verschil bedroeg: voor de Haagbeuk (Carpinus betulus) 18, voor de Catalpa (Catalpa syringae- folia) 20 en voor de witte Populier (Populus alba) 23 dagen. Ook de Tulpenboom (Liriodendron tidipifera) vertoonde een dergelijk verschil in ontwikkeling, doch dit kon, door het niet, gelijktijdig ontplooien der bladknoppen, niet juist in dagen worden uitgedrukt. Een andere, niet minder belangrijke invloed, op de verbreiding der v

-ocr page 395-



		371
		*OVKR TIP.* OPPF.ItVI.AKTE DER AARDE.**


		planten, oefent, de ongelijke hoogte van den grond, boven de oppervlakte der zee, uit : in § 48 zagen wij namelijk dal de tempeiatuur, met de hoogte, afneemt en dat deze afneming, naai gelang van de geographische breedte en de jaargetijden, verschilt. Op uitgestrekte bergvlakten neem) zij minder snel af, dan op afzonderlijke bergen of bergkelens, die de- zelfde hoogte hebben en op dezelfde geographische breedte liggen. Eene oprijzing van den grond, van 10i meters, staat omstreeks, ten opzichte der temperatuurs-vermindering, gelijk met eene verplaatsing, naar de pool, van ��n breedtegraad (pag. 181). Hieruit kan men licht nagaan, dal ook de plantengroei, door (ie hoogte van de plaatsen, boven de oppervlakte dei- zee, en door den vorm van de verhevenheden van den grond, bepaald wordt: op de bergen zal men dus, op verschillende hoogten, niet alleen onderscheiden planten vinden, maar de plantengroei der liooger gelegen plaatsen zal met die van meer naar de polen gelegen streken overeenko- inen. De plantengroei op de bergen levert daarom zooveel verscheiden- heid op, dewijl men, op eene kleine oppervlakte, een groot verschil van temperatuur ontmoet. Bovendien zullen ook andere omstandigheden niel zonder invloed zijn. Bij het bestijgen van hooge bergen, in de heete luchtstreek, vindt men dus, in een kort bestek, verschillende planten, die men, in de vlakte, eerst op groote afstanden van elkander, in zeer verschillende luchtstreken, ontmoet (zie § 104.). De levensverrichtingen der planlen hebben, zooals wij pag. 370 zagen, voornamelijk plaats onder den invloed van het licht. Daarom zal de meerdere of mindere hoeveelheid daarvan, op de verbreiding der gewassen, een gewichtigen invloed uitoefenen. De grootte hiervan is ech- ter nog bijna geheel onbekend: ofschoon warmte en licht lot elkander in het nauwste verband slaan en wij beide, in gelijke verhouding, van de zon ontvangen, is de verdeeling dezer beide, over de aardoppervlakte, ze- ker in ongelijke hoeveelheid. Wij zagen namelijk vroeger (pag 101) dat de hoeveelheid warmte, die een punt van de aardoppervlakte van de zon ontvangt, afhangt van de richting, waarin de zonnestralen den grond treilen en van den duur der dagen; wij hadden echter tevens gelegen- beid op te merken dal de werkelijke temperatuur zeer daarvan afwijkt, en dal deze afwijkingen, behalve door plaatselijke oorzaken, zooals de nabijheid der zee, voornamelijk door de richting der heerscbende win- den wordt gewijzigd. � Met het licht is het geheel anders: wel hangt de hoeveelheid daarvan, die een punt der aardoppervlakte van de zon ontvangt, af van de hoogte, waarop de zon boven den gezichteinder staat, benevens van den duur der dagen (pag. 40), ir;aar de wijzigende invloe- den zijn hier gedeeltelijk andere, dan bij de temperatuur: want hel is

		*�

-ocr page 396-



		372
		DE VKUBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN

		hier de meerdere of mindere mate van bewolking (pag. 226), die sto- rend op het licht werkt. Ook de hoeveelheid regen, die jaarlijks valt en de wijze, waarop deze over de verschillende maanden des jaars is verdeeld, oefenen een be- langrijken invloed op de verbreiding der planten uit: in regenlooze stre- ken, of op plaatsen, waar slechts zelden regen valt, is de plantengroei, in het algemeen, zeer schaarsch: van daar, dat de meeste woestijnen in regenlooze streken zijn gelegen; dat hier het gebrek aan water, en niet de onvruchtbaarheid van den grond, de hoofdoorzaak der dorheid is, blijkt, doordien op plaatsen, waar water gevonden wordt, zooals in de oasen, ook een schoone plantengroei voorkomt. Waar men, zooals in de Algerijnsche Sahara, artesische bronnen heeft geboord, die water ge- noeg opleveren, daar ontwikkelt zich weldra een weelderige planten- groei (zie pag. 331). � Aan den overvloedigen regen, niet minder dan aan zijn vruchtbaren grond en zijne ligging in de warme lucht- streek is de Oost-Indische Archipel de buitengewone ontwikkeling van het plantenrijk verschuldigd, even als een groot deel van Brazili�. � Ook de sneeuw en de dauw zijn van bijzonder grooten in- vloed: de eerste levert, bij het smelten, niet alleen eene zekere hoeveeU heid water, maar, als slechte warmtegeleidsler, beschut zij de planten te- gen de uiterste koude (pag. 237 en \'38); terwijl de dauw, in sommige streken, zoo overvloedig is, dat zij geheel in het gemis van regen voor- ziet (pag 234). Voor de verbreiding der planten, is de aard van den bodem van het grootste gewicht, daar zij hare anorganische en stikstof houdende bestand- deelen hoofdzakelijk daaraan ontleenen. Zoo groeien eenige planten uit- sluitend op kale rotsen, andere in moeras* of veengrond, sommige ko- men slechts in de nabijheid der zee voor, terwijl andere daar niet wil- len groeien. Bosschen, wei- en bouwlanden bezitten elk eigenaardige planten, terwijl slechts enkele allerlei grond voor lief nemen. § 102. De meeste planten zijn aan de plaats gebonden, waar zij groeien en kunnen niet, zooals de meeste dieren, willekeurig van standplaats veran- deren. In dit opzicht bestaat er dus een natuurlijke hinderpaal, voor de verbreiding der gewassen. Zij verplaatsen zich echter hoofdzakelijk, door- dien hare zaden of sporen, door den wind, door waterstroomen, door vogels, zoogdieren of door den mensch, naar verwijderde streken, wor- den vervoerd.

-ocr page 397-



		373
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		Vele zaden en sporen zijn zeer licht; zij worden du? gemakkelijk, door luchlslroomen, een eind wegs medegevoerd; andere zijn voorzien van vleugelachlige aanhangsels, zoodat zij nog gemakkelijker, door de winden, worden verspreid. Daardoor worden b. v. de zaden der ijpen, esschen, elzen, pijnboomen en berken in staat gesteld verre reizen te ondernemen, alvo- rens zij ontkiemen; vandaar dat men, in bergachtige streken, deze boomen vaak in rotsspleten zich ziet ontwikkelen, waarheen zij door geen menschenhand kunnen gebracht zijn. Andere zaden zijn van een licht zaad- pluis voorzien : men denke slechts aan de algemeen bekende zaadjes van de Paardebloem (Taraxacumof/irinale\',, het Aschkruid (Cinerariapalustris), enz.. De zaden der dusgenoemde Roos van Jericho(Anastatica hierocliuntiea), eene plant, die in Palestina algemeen voorkomt, worden, op eene andere, merkwaardige wijze, door den wind, verspreid. Het is eene kleine struik, met grauwe bladeren en stijve, kromme, korte takken, die zich straals- gewijs over den grond verspreiden. Zoodra zij hare zaden tot rijpheid heelt gebracht, sterft zij. Na haren dood droogt zij uit en de takken trek- ken zich te zamen tot een bal, die van den wortel afscheurt en, dooi den wind, her- en derwaarts, in de woestijn, rondzwerft. Zoodra zij echter, door den regen, wordt bevochtigd, strekken de lakken zich uil, de zaden komen, uit hunne hauvvtjes, te voorschijn en vallen, op den grond, neder, waar zij, door den regen gedrenkt, weldra ontkiemen. � Door de wild- beken en bergstroomen (pag. 297) worden de zaden van veie alpenplan- ten naar lager gelegen streken gevoerd en kunnen daar, indien de voor- waarden voor hun bestaan gunstig zijn, zich ontwikkelen. � Door zeestroo- men worden de zaden en vruchten van gewassen, die in de nabijheid van het strand groeien, dikwijls over groote afstanden verspreid, zoodat zij op andere stranden aanspoelen en ontkiemen. Op deze wijze wordt b. v. de Kokospalm (Cocos nucifera) langs alle kusten van den heeten aardgordel verbreid, zelfs op koraaleilanden, die eerst sinds korten tijd uit den Oceaan zijn opgerezen. � Vele vogels voeden zich met vruchten, waar- van zij de zaden, nadat zij het lichaam doorloopen hebben, dikwijls op groote afstairden van de plaats waar zij gegroeid zijn, uitwerpen, zoodat zij daar zich kunnen ontwikkelen. � Ook sommige zoogdieren werken mede tot het verspreiden van plantenzaden: aan de wol der schapen b. v. hechten deze laatste zich cast en worden daardoor niet zelden heinde en verre verspreid. Zoo werd eene schadelijk distel: Xaiithium spinosum, door schapen, in Zuid-Afrika, ingevoerd. In de koffietuinen op Java komt de Moesang (Paradoxurus Musanga) voor, een roofdier, dat zich ook met koffie- bessen voedt, doch de vruchten uitwerpt, dikwijls op aanzienlijke afstanden van hare groeiplaats. � Ook de mensch is vaak, onwillekeurig, de oorzaak

-ocr page 398-



		374
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIERKN


		van verspreiding Hei planten: zoo werden, in 1815, in Frankrijk, waar Russen en Kozakken legerplaatsen hadden opgeslagen, gewassen gevon- den. die aan do oevers van de Dn�pr n Don* te huis behooren; in de laa\'.ste jaren kwamen, in de omstreken van Parijs, vele planten voor, die aan de kusten der Middellandscfie zee, in het wild groeien en wier zaden, door hooi en stroo, uit die streken afkomstig, derwaarts waren gebracht. De Klaproos (Papaver Rlweas), de Korenbloem (Centaurea cyanus) en de Bolderik (Agrostemma Gitliago) zijn, me! den graanbouw, over een groot deel dei aarde, verspreid. Met onze Europesche aangekweekte gewassen, is de Akker-vederdistel (Cirsium arvente) naar Nieuw-Zeeland gevoerd en liet kosl veel moeite, <tit onkruid uit te roeien. De Waterpest (Elodaea cana- densis) behoort in Noord-Amerika te huis. tn het jaar 1830 vond men haar het eerst in Europa, in een vijver, bij Warrington, in Ierland, kort nadat daarin eenige buitenlandsche waterplanten waren overgebracht. Zes jaren later weid zij ook in Schotland aangetroffen, in hel meer van Dimee-Castle en, in het volgende jaar, bemerkte men haar ook in het midden van Enye- land. Zij verspreidde zicli zeer snel en vermenigvuldigde zich zoo sterk, dat scheepvaart en visseherij daardoor belemmerd werden In ons land werd zij het eerst in de omstreken van Utrecht opgemerkt en, in den zomer van 18()0, kwam zij aldaar reeds menigvuldig voor. In 1862 werd de Elodaea liet eerst gezien te Gent. In hel volgend jaar verscheen zij nabij Leiden en Nijmegen; in 1860 en \'t>7 vond men haar bij Rotterdam en in de Overijsselsche Willemsvaart. Ook in de Rijnprovmcie en Westplialen is zij waargenomen. Overal, waar deze plant zich vertoont, veroorzaakt zij veel ongerief, wegens de snelheid, waarmede zij zich vermenigvuldigt, het- geen des te merkwaardiger is, daar zij tweehuizig is en alleen vrou- we�jke planten naar Europa zijn gekomen. Uit hetgeen wij zagen van de velschillende wijzen, waarop planten zich kunnen verspreiden, zou men geneigd zijn het besluit te trekken, dat de grenzen, binnen welke elke plantensoort beperkt is, hoofdzakelijk afhangen van den loop van de isoiheren en isochimenen, alsmede van de hoeveel- heid regen en de hoogte van den grond, boven de oppervlakte der zee. Dit besluit zou echter slecht:; voor enkele planten juist zijn ; het onder- zoek toch heeft geleerd, dal vele plantensoorten, en zelfs geslachten en lamili�n van gewassen ��n of meer middelpunten hebben, rondom welke zij verbreid zijn. Hoe verder men zich daarvan verwijdert, des te geringer wordt het aantal planten van die soort, dat geslacht of die familie en, op zekeren afstand, vindt men daarvan geene meer. Het is ei toch verre van daan ^l\'at ^aH° planten de middelen zouden bezitten, om de groote reizen te

-ocr page 399-



		375
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		ondernemen, die wij van sommige hebben leeren kennen. Voor vele soor- ten zijn hooge gebergten natuurlijke hinderpalen, om zich verder te ver- spreiden; de zaden vdn de meesten verliezen, nadat zij eenigen tijd in zeewater hebben doorgebracht, het vermogen om te ontkiemen en daarom zijn groote oceanen daarvoor onoverkomelijke hindernissen. En zelfs dan, wanneer de zaden lange reizen gelukkig hebben volvoerd, zul- len zij, wanneer zij, verre van hun geboortegrond, zich ontwikkelen, al- daar een strijd om het bestaan moeten voeren, tegen de daar inheem- sche soorten, in welken strijd zij dikwijls het onderspit zullen delven ; zoodat zij, na korteren ot langeren tijd, van daar weder zullen verdwijnen. De ruimte, die de onderscheiden plantensoort-m innemen, is daar- om zeer verschillend. In het algemeen geldt de regel: dat die soorten, welke verschillende standplaatsen voor lief nemen en eene verschillende temperatuur en vochtigheid kunnen verdragen, ook het verst, over de aardoppervlakte, verspreid zijn. Geene enkele plant komt over de geheele aarde voor; dit zou ook, met het oog op de uitersten van temperatuur, aan den evenaar en de polen, onmogelijk zijn. Echter bestaan, volgens Ai.ph Decandolle, 18 planten, wier gebied zich over meer dan de heltt van de oppervlakte dei aarde uitstrekt. Daartoe behooren: het Beemdgras (Poa annua), hetwelk langs wegen en op onbebouwde plaatsen, zelfs tusschen straatsteenen, in de beide halfronden, van de warme tot de koude iuchtstreek, gevonden wordt; verder: het Tasjeskruid (Capsella Bursa pastoris), de gemeene Muur (Stel- laria media), de ruige Veldkers (Cardamine hirsuta), de wilde Porselein (Portulaca oleracea), de Canadasche Fijnstraal (Erigeron canadense), de Moes-melkdistel {Sonchm olerareus), de Waterpunge (Samolus Valcrandi), de zwarte iNachtschade (Solarium nigrum), de gemeene Brunelle (Brunetla vulgaris), twee soorten van Ganzevoet (Chenopodium album en murale), twee soorten van Brandnetels (Urtica dioica en nrens) het drijvend Fon- teinkruid (Potamogeton natans), het Greppelgras {Juncus bufonius) en het vingerdragend Hondsgras (Cynodon dactylon), welke alle ook bij ons te lande voorkomen, benevens: Eclipta ererta. Andere daarentegen zijn tot eene kleine ruimte beperkt: zooals de Ceder van den Libanon (Pinus Cedrus), die uitsluitend op den Libanon en den Taurus in het wild gioeit; de Beuzenboom (Seguoia gigantea\\ een pijnboom, wiens kruin zicli meer dan 100 meteis boven den grond ver- heft, JOO� jaren oud kan worden en alleen in eenige dalen van Californi� wordt aangetrolten. Eene soort van Brem (Spartium nubigenum) groeit alleen op de Piek van Teneriffe, eene andere soort (Genista aetnensis) komt uitsluitend op den Etna voor en Wulfenia carinttriaca wordt alleen op 4 �

-ocr page 400-



		376
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN

		��ne Alp, in Carinthi�, gevonden en, door de zorg der kruidkundigen, voor ondergang behoed. Andere soorten, van hetzelfde geslacht, groeien in Syri� en op den Himdlaya.

		Zooals wij pag. 375 zagen, staat de verspreiding der planten in een nauw verband tot den vorm der vaste landen en den loop van geberg- ten. Uit een planten-geographisch oogpunt kan men de vaste oppervlakte der aarde verdeelen in drie noordelijke werelddeelen: Europa, Azi� en Noord-Amerika, benevens drie zuidelijke: Afrika, Australi� en Zuid- Amerika (vergelijk pag. 51). De drie noordelijke liggen in elkanders nabijheid en zijn, grootendeels, in de gematigde luchtstreek gelegen. De drie zuidelijke daarentegen strekken zich meer in de heete luchtstreek uit en zijn, door uitgestrekte oceanen, van elkander gescheiden (zie de tabel pag. 50). Hierdoor wordt het reeds waarschijnlijk dat de planten der drie noordelijke werelddeelen veel meer overeenkomst zullen bezitten, dan die der drie zuidelijke. Men vindt dan ook, in de uitgebreide ruimte der drie eerstgenoemde werelddeelen. van het Oosten naar het Westen, in het noordelijk gedeelte, dezelfde dennenbosschen, dezelfde eiken, ijpen en heidekruiden. De landverhuizer, die van Europa naar Noord-Amerika trekt, vindt zich daar omringd door dezelfde natuur, waaraan hij, van kindsbeen af, gewend is, zoodat hij zich, in de uitgestrekte wouden van 0/uoen Canada, nauwelijks aan de gedachte kan gewennen, dat hij Europa heeft verlaten en zich in een ander werelddeel bevindt; maar toch zal de geoefende plantenkundige spoedig bemerken, dat wel is waai de alge- meene vormen dezelfde gebleven zijn, maai de soorten merkbaar van die der Oude Wereld verschillen. In het westelijk gedeelte van Canada groeit de Dougtas-den (Abies Douglasii), die in hoogte slechts weinig voor den pag. 275 genoemden reuzenboom behoeft onder te doen : op de Parijssche wereldtentoonstelling van 1878 bevond zich eene doorsnede van zulk een boom, die den leeftijd van slechts 506 jaren had bereikt, en 100 meters hoog was. � In hei Zuiden verschillen echter de planten der drie noor- delijke werelddeelen onderling meer: in Mexico vindt men Cacte�n, Aga- ven, Bromeliace�n en Orchide�n; de twee groote plantenfamili�n: de kegeldragende gewassen van hel Noorden en de Palmen van het Zuiden, komen hiei in elkanders nabijheid voor. De West-Indische eilanden zijn zeer rijk aan boomvormen, waaronder reusachtige Swietenia- en Cedrela- soorten, wier hout, als Mahonie en Cuba-r.ederhout, bekend is; dennen, waaronder de Pinas Cubensis, groeien in de warmste streken van dezelfde eilanden, evenals de West-Indische Pisang (Heliconia) en de slanke kool-

-ocr page 401-



		377
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		palm (Oreodoxa oleracea). Maar ook planten der droge klimaten: Cactus- sen en Agaven, komen op de Antillen voor.� Westelijk Azi� is het vader- land der meeste vruchtboomen en andere planten, die in Europa worden aangekweekt (zie § 106). Het onvruchtbare bergland van Iran en Mon- goli� is, even als Tlribet, slechts schaarsch, met struiken en heesters, be- dekt. Rhabarber, brem, rupsklaver en gerst groeien op deze hooge vlak- ten. China en Japan zijn zeer rijk aan kegeldragende gewassen, waar- onder de Treurcipres (Cypressas funebris), die aan onzen treurwilg herinnert en de Japansche Ginko (Salisburia adiantifolia), met bladeren, in plaats van naalden. De Papieiboom en de Theeslruik behooren in China te huis. � Indi� is rijk aan Palmen, waaronder Rottan-, Lontar-, Sago- en Kokos-palmen, benevens vele hoornen die duurzame houtsoorten leveren, zooals �jatti- of Teak- SandeU en Ebbenhout. De plantengroei heeft, in de drie zuidelijke werelddeelen, bijna niets, met elkander gemeen : in Australi� vindt men reusachtige Mirten, waaronder de Eucalyptus amygdalina, wiens stam zich tot 150 meter boven den grond verheft, Epacride�n, die op het Heidekruid gelijken, benevens prachtige Mimosen en Acacu\'s, met bladachtige takken. Hier groeien dorre Casuarina- boomen, met takken zonder bladeren, Cycade�n en nog meer andere vreemde vormen, die ons aan eene vroegere periode der aarde doen den- ken.� Ook Meuw-Zeeland bezit vele dezer eigenaardige planten, waaron- der tal van boomvarens en het Nieuw-Zeelandsche vlas (Phormium tenax). Zuid-Afrika vertoont ons daarentegen geheel andere plantenvormen : daar vindt men, nevens Proteace�n, met bleeke bladeren, de stinkende Stapelia\'s, benevens Euphorbiace�n en verschillende Alo�\'s, met prachtig ge- kleurde bloemen en dikke, vleeschachlige bladeren, verder Iride�n en Ixia\'s, met levendig gekleurde bloemen en vele Geranium\'s. In het bijzonder bemerkt men hier talrijke soorten van Heideplanten (Ericace�n), die een groot gedeelte van den grond bedekken (zie pag. 380). Hier groeit ook de Welwitschia, een boom met onderaardschen stam en slecht twee reusachtige bladeren. Zuid-Amerika is meer bijzonder het land der Palmen. Deze komen hier in grooten getale en in overvloed van soorten voor, evenals Boom- varens en Orchide�n. Hier is ook het vaderland van de Dalbergia nigra, die het palissanderhout en de Caesalpinia^,s, die het brazielhout leveren. Op de dorre vlakten groeien reusachtige Cactussen, wier plompe vormen eene sterke tegenstelling maken met de kleurenpracht hunner bloemen. In de moerassen van den Orinoco komt de reuzin der bloemen: de koninklijke Waterlelie (Victoria regid), voor, terwijl de Andes begroeid zijn met Kinaboomen (zie § 104).

-ocr page 402-



		378
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		Men kan ook de aarde in acht gordels verdeden, die elk, dooi bij- zondere planten, zijn gekenmerkt en alle, behalve de eerste, dubbel voor- komen: n. I. ��n in het noordelijk en ��n in het zuidelijk halfrond. Deze zijn: 1°. De equatoriale gordel, die zich 15" ten noorden en ten zuiden van den evenaar uitstrekt en eene gemiddelde temperatuur van omstreeks\'28 tot\'26" bezit. De palmen bereiken hier den hoogsten trap van ontwikkeling: bunne kroonen vormen, in de oorspronkelijke bosschen, als hel ware, een dak van bladeren, waardoor geen zonnestraal dringt, terwijl de vochtige en hu- musrijke bodem zoo dicht, niet struiken en lagere gewassen, is bedekt, dat de reiziger, alleen met de bijl in de hand, zich een weg daardoor kan banen. Bovendien slingeren zich lianen van boom tot boom, tot in de hoogste toppen; het zijn voornamelijk rotan-palmen en andere klhn- planten. De meeste gewassen zijn met woekerplanten bedekt. Verder vindt men in dezen gordel: Boomvarens, Orchide�n, met grillig gevormde bloemen, Pisangboomen en verschillende soorten van Vijgeboomen, wier wortels gedeelleljk boven den grond uitsteken, terwijl de takken door luchtwortels worden ondersteund. De buitengewone veelvormigheid der verschillende gewassen, die de bosschen van dezen gordel vormen, maakt dat men geen antwoord kan geven op de vraag: waaruit deze ondoor- dringbare wouden bestaan. Ken onnoemelijk aantal van plantenfamili�n zijn hier op��ngedrongen en, zelfs in kleine ruimten, vindt men nau- welijks gelijke plantenvormen bij elkander. 2°. De keerkringsgordels, van 15 tot 23⁰ N.- en Z.-breedte en eene gemiddelde jaarl\'yksche temperatuur van \'26 tot \'23°. In hoofdzaak komt hier de plantengroei met den horigen gordel overeen : palmen, boomva- rens en oichide�n zijn talrijk. Bovendien vindt men, in de Nieuwe Weield cactussen, in de Oude daarentegen het bamboes. 3°. De gematigde keerkringsgordels, van \'2J tot 34° N.- en Z.-breedte en eene gemiddelde jaarlijksche temperatuur van \'23 tot 17». Deze stre ken zijn, in het algemeen, met een prachtig klimaat gezegend; cie winter, waarin geen sneeuw valt, duurt niet langer dan eene maand. De boo- men zijn met altijd gioene bladeren voorzien. De nuttige Dadelpalm (Phoenw daelijlifera) en de Drakenboom (Dracaena draeo) groeien hier, terwijl Mirten \\Myrlus communis) en Laurieren (Laurus nobilit) altijdgroene bosschen vormen. Ook treden enkele vertegenwoordigers op van planten- famili�n, die in een kouder klimaat te huis behooren, zooals de Ameri- kaansche cypre» (Taxodiutn disliclium), benevens enkele soorten van wilgen en populieren. Kenige der eigenaardige Zuid-Al�ikaansche planten, die in dezen gordel voorkomen, zijn reeds pag. 377 vermeld.

-ocr page 403-



		379
		OVEH DE OPPLRVLAKTK DER AARDE.


		4°. De warmere gematigde gordels, van 34 tot 45₀ N.- en Z.-breedte en eene gemiddelde jaarlyksche temperatuur van 17 tol 12°. Hiertoe behooren de landen rondom do Middellandsc/ie zee, wier flora, sinds de oudste tijden, aanzienlijke veranderingen heeft ondergaan, door Jen invloed van den mensen. Ook hier zijn de meeste boomen met altijdgroene bla- deren voorzien. De altijdgroene eiken zijn een kenmerk voor deze streken, evenals de oleander, granaatboom, benevens de rnirt en laurier (de laatste vertegenwoordigers van de voorgaande gordels). Hierbij komen nog, hoofdzakelijk al* aangebouwde planten, de oranje- en eitroenboomen, benevens de olijfboom. De eenige palm in deze gordels is de dwergpalm (Cfiamaerops humilis). 5°. De koudere gematigde gordels, van i5 tol 58° N.- en Z.-breedte en eene gemiddelde jaarlyksche temperatuur van 12 tot 5°. Hier verlie- zen de planten, niet uitzondering der naaldboomen, tegen den winter, haie bladeren. De boomen behooren voornamelijk Lot de familie der napjesdragende gewassen (Cupuliferen), waartoe de beuken, eiken, bazel- noien, kastanjes, enz. behooren, benevens populieren, linden, ijpen en esschen. Vervolgens komen hier eenvormige bosschen van naaldboomen vooi. Men vindt er grasrijke vlakten en uitgestrekte heiden. 6°. De subarctische gordels van 58 tol 66° N.- en Z. "breedte en eene gemiddelde jaarlyksche temperatuur van G lot -i°. Deze streken zijn, in het bijzonder, gekenmerkt dooi\' hel voorkomen van pijnbosschen; de overige gewassen, di^j, in de vorige gordels, bosschen vormden, komen hier slechts als struiken voor. In plaats van grassen, treden hier de rietgrassen (Cypt- race�n) meer op den voorgrond. 7°. De arctiselie gordels, van 60 tol 72<> N.- en Z.-breedte en eene gemiddelde jaarlijksche temperatuur van 2 tot 0°. De naaldboomen zijn hier bijna geheel verdwenen; slechts hier en daar komen struiken voor. Gioote oppervlakten zijn bedekt met rendiermos (Ctadonia ranyiferina) veen- en andere mossen. 8°. De poolslreken die zich van 72° N.- en Z.-breedte tot de polen uitstrekken. De gemiddelde jaarlyksche temperatuur is onder het vries* punt gelegen. De meeste planten behooren tot de bedektbloeiende (Cryp- togamen). Overigens komen slechts enkele struikachtige gewassen voor. Hel spreekt wel van zelf dat deze versehillends gordels langzaam in elkander overgaan, en dat, wegens den gekronkelden loop van de isother- men, isotheren en isochimenen, de grenzen daarvan niet juist door de parallelcirkels worden aangeduid. Schouw verdeelde de vasle oppervlakte der aarde in 25 plantengeo- graphisclie rijken, en gal aan elk daarvan den naam van een plan-

-ocr page 404-



		380
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		tenkundige, die zich het meest met de studie daarvan had bezig ge houden.

		De dusgenoemde gezellige planten beslaan dikwijls groote oppervlak- ten en bepalen daardoor het eigenaardig aanzien cener geheele streek Wegens den rijkdom van vormen, die hel planlenrijk, in de tropische ge- westen, aanbiedt, is het getal daarvan, in die streken, geringer, dan in de gematigde en koude streken. Toch ontbreken zij daar niet geheel : zoo- als blijkt uit het gezellig voorkomen van het Bamboes (Bambusa arundinacea) en het Alang-Alang-gras (Imperata Koeningii) op Java. � De Struikheide (Calluna vulgaris) bedekt, bijna uitsluitend, de schrale zandvlakten van Nederland, Uuilsckland en van een deel van Rusland en Siberi�; zij alleen neemt meer plaats in, dan de \'280 verschillende soor- ten van heideplanten die, aan de Kaap de Goede Hoop, gevonden wor- den (zie pag. 377). � Elders, waar de bodem vruchtbaarder is, vindt men groote verzamelingen van gezellige grassen, zooals op onze weiden, de Noorweegsche en Zwitsersche Alpen, de Zuid-Russische Steppen (pag. 95), de Zuid-Afrikaansche Karroo-vlakten, de Noord-Amerikaansche Savannen en Prairi�n (pag. 97) en de Llano\'s en Pampa\'s van Zuid-Amerika. � Het Rendiermos (Cladonia rangiferina) bedekt, in het Noorden van Azi�, uitgebreide vlakten, die, bijna het geheele jaar, bevroren zijn en slechts, in den korten zomer, tot geringe diepte, ontdooien en Thundra\'s (pag. 96) genoemd worden. Sommige planten-famili�n, "geslachten en -soorten worden in verwij - derde streken, als het ware, vervangen door andere, die veel op hen gelijken; deze noemt men plaatsvervangend of vicari�erend. Zoo nemen de Kaap- sche Ericace�n de plaats in der Nieuw-flollandsche Epacride�n, deAme- rikaansche Cacte�n die van de Afrikaansche vleeschachtige Euphorbia- ce�n (pag. 377). De Noord-Amerikaansche Plataan (Platanus occiden- talis) vervangt den Zuid-Europeesche Plataan (P. orientalis), het Eu- ropeesche Mansoor (Asarum europaeuni) het Canadasche Mansoor (A. ca- nadense), enz.. Ten slotte kunnen wij nog eenige algemeene wetten vermelden, waardoor de verspreiding der planten over de aardoppervlakte geregeld wordt. Zij zijn de volgende : 1°. Hel aantal bedekt bloeiende planten (Cryptogamen) neemt, in verhouding tot dat der bloemdragende gewassen (Plianerogamen), van den evenaar naar de polen, toe. Volgens schatting, staat het getal dei\' eersten,

-ocr page 405-



		381
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		tot dal der laatsten: in de heete luchtstreek als 1: 9; in de gematigde als 1:2 en in de koude als 1:1: 2°. Het aantal eenzaadlbobigen (Monocotyledonen) neemt, in verhou- ding tot dat der tweezaadlobbigen (Dicotyledonen), van den evenaar naar de polen, toe. Het getal der eersten staat tot dat der tweede, in de ver- zengde luchtstreek omstreeks als 1:0; in de gematigde als 1:4 en in de koude als 1: 3. 3°. Het aantal houtgewassen neemt, van de polen naar den evenaar, sterk toe. Het bedraagt, in de koude luchtstreek Vioo, in de gematig- de V₈₀ en in de heete 7₅ van alle phanerogamen. Plantenfamili�n, welke, in de gematigde of koude luchtslreken, grootendeels door kruidachtige gewassen zijn vertegenwoordigd, leveren, tusschen de keerkringen, boo- men. Voorbeelden hiervan zijn de vlinderbloemige gewassen (Leguminosen) en de varens (Filices). §103. Wij zullen nu, het behandelde in de laatste paragraphen, door voor- beelden, nader toelichten en de verbreiding van eenige. belangrijke en al- gemeen bekende gewassen nader beschouwen. Zooals wij reeds zagen, komen de Palmen in de warme gewesten der aarde voor. Deze uitgestrekte plantenfamilie is dus, ten noorden en ten zuiden, in hare verbreiding beperkt. Indien men hare grenzen, door lijnen, op eene wereldkaart, aanteekent, dan hebben zij, vrij nabij, den volgenden loop: de noordelijke gaat langs de grens van Boven- en Lene- den-Cali/brni� en langs de Colorado-rivier tot 33° N. Br. Vervolgens loopt zij langs Memphis, op 35° N. Br., aan den Mississippi gelegen, en van daar vclgt zij de zuidelijke grenzen van Tenessee en Noord-Carolina Vervolgens loopt zij, over de Azorische eilanden, naar Lissabon, daarna over Napels, het zuidelijk deel van Griekenland en len zuiden van Kandia en Cyprus; daarna langs de noordelijke grenzen van Arabi�, langs den mond van den Shal-el Arab bij Bassora, om, in Hindostan, omstreeks langs den Himdlaya te loopen; vervolgens klimt zij weder, zoodat zij door het midden van Korea en Japan gaat. Verder nadert zij weder vrij snel tot den keerkring, loopt ten noorden van de Sandwichs-eilanden, om zich, aan de westkust van Noord-Amerika, aan de plaats te sluiten, van waar wij haren loop begonnen te volgen. � �e zuidelijke grens gaat, in Zuid-Amerika, omstreeks over den breedtecirkel van 35° want: nabij den mond van de Rio-dela-Plata komen, op den linkeroever, nog palmen voor. In Zuid-Afrika loopt zy kronkelend en sn\'ydt de westkust *

-ocr page 406-



		.\'W\'2 DE VFRBKEIDINr, VAN PLANTEN EN DIEREN op 25° en do oostkust op 30° Z. Br.; in de Kaapkolonie komen peen pal- men meer voor; voorts loopt de grens door het midden van Nieuw- Holland, van het Westen naar het Oosten, zoodat deze planten alleen op de noordelijke helft van dit werelddeel worden aangetroffen. �Sommige soorten van palmen komen slechts op eene kleine oppervlakte voor: de Oliepalm (Elaeit guineensis). die de bekende palmboter levert, komt uit- sluitend aan de Kust van Guinea voor; de Sagopalra (Sagus Humphii), waarvan de echte sago afkomstig is, komt uitsluitend op Ceram, Amboina en eenige omliggende eilanden voor. �Andere, zooals de Dadel- palm (Phoenix dartyli/\'era). komen in den geheelen warmen en gematig- den keerkringsgordel dei\' Oude Wereld voor (pag 378). Ook de Kokos- palm (loros nucifera) wordt langs alle kusten der warme gewesten gevonden (pag. 373). De verschillende soorten vi\'n Naaldboomen zijn mede zeer verspreid: in het noordelijk halfrond vinden zij, in het algemeen, hare zuidelijke grenzen daar, waar de palmen ophouden; toch komen beide planten- famili�n hier en daar, in de gematigde keerkringsgordels, gezamelijk voor (zie pag. 376). De noordelijke grens der Pijnboomen, tevens die der bosschen, valt, in Amerika, op 63° N. Br., behalve aan de oost- kust, waar deze lijn tot P8° afdaalt. In Europa en Azi� loopt de grens omstreeks langs den poolcirkel, behalve in het Oosten van het laatstgo- meld werelddeel, waai\' zij meer zuidwaarts gaat. De grenzen van de meesle plantensoorten zijn niet zoo juist bekend ; in Europa kent men ze het nauwkeurigst; wij zullen daarom nog den loop van de noordelijke grenzen van eenige hoornen, in dit werelddeel, op- geven : De Berk (Betuia alba) komt, zelfs in het hooge Noorden van Europa, vooi" op de zuidelijke helft van IJsland wordt hij nog gevonden, doch hij i« aldaar slecht^ een struik. In het Noorden van Zweden en van Euro- peeseh-Rusland komt deze boom niet voor, doch, rondom hef zuidelijk deel der Witte zee, wordt hij nog aangetroffen. De noordelijke grens der Eiken (Quereus pedunevlata en sessiliflora) gaat door het midden van Schotland, doch klimt, meer oostwaarts, tot S�ndmnr in Noorwegen, vervolgens gaat zij langs Gefle en Fafil�tt in \'/.weden, Abo in Finland, Si. Petersburg en Wjatka in Rusland. De Beuk (Fagus sylvatica) wordt ten noorden begrensd door eene lijn, die door hel Zuiden van Schotland, de zuidelijke punt van Noorwegen en langs Karlskrona in Zweden gaat; vervolgens loopt hij, langs Koninys- bergen en Ki�w, naar de Zee van Azof. Hel is merkwaardig dat deze boom, in de nabijheid zijner noordelijke grens, zich het best. ontwikkelt i i.

-ocr page 407-



		OVF.R DE OPPERVLAKTE T)ER AAROE. 383 en geheele bosschen vormt, zooals aan de oostkust van Sleeswijk-Hol- stein op de Deensehe eilanden, op R�gen en in de Zweedsche provincie Goth land. De poolgrens van de Kastanjebnomen (Gastonen vesca) loopt bijna langs een grooten cirkel, die over Exeter, Dover, Cnblents, Troppau, Munkatsch en Odessa gaat. De planten, waarvan de grenzen hier werden opgegeven, zijn zeer algemeen verspreid. Tn tegenstelling hiermede zullen wij nog eenige voor- beelden aangeven van uitheemsche gewassen, die eene moer beperkte verbreiding hebben: De Kaneelboom (Cinnamomum seylanimm), die tot de laurierachtige gewassen (Laurine�n) behoort, komt voornamelijk op Ceylon. als zijn eigenlijk vaderland voor, doch wordt ook op eenige eilanden van den Indischen Archipel en in Cochinchina aangekweekt. De Kruidnagelboom (Caryophyllns aromativus) komt oorspronkelijk uitsluitend op de Motuksche eilanden voor. Thans wordt hij ook op Mau- ritius en in Cayenne aangekweekt, doch levert daar een product, dat veel minder deugdelijk is, dan in zijn vaderland. De Muskaatnotenboom (Myristiea mosrhala) komt oorspronkelijk op de meeste kleine eilanden van het oostelijk deel van de Indischen archipel, benevens in Cochinchina voor. In de 17de eeuw werd deze boom, door de Nederlanders, uit handelsbelang, op de meeste plaatsen, uitgeroeid en tot Amboina en een paar omliggende eilanden beperkt. � Thans wordt hij ook op Java, Madagasear, Bourbon en op de West-Indische eilanden, hier en daar, aangekweekt. De Peperstruik (Piper nigrum) komt oorspronkelijk slechts op de kust van Malabar voor; thans wordt hij in geheel Oost-Indic, doch \\oor- namelijk in het Noorden van Sumatra en op Java aangekweekt. De gewone Kamferboom (Dryobalanops Camphora) behoort op Sumatra, Java en de omringende eilanden te huis: eene andere soort (Camphora officinalis), die mede tot de laurienchtige gewassen behoort, komt in Japan voor. De Vanieljeplanl (Vanilla armnatiea) is een standelkruid(Orr/utfw), dat voornamelijk in Mexico, in de staten Vera-Crn* en Oawaca, aan de oostelijke hellingen der Andes groeit. Andere, minder goede soorten, zijn in geheel tropisch Amerika te huis. Door de tusschenkomst van den mensch, zijn vele plantensoorten ver over de aarde verspreid. Het spreekt van zelf dat deze overbrenging niet in aanmerking komt, bij de beschouwing der natuurlijke geogra- �

-ocr page 408-



		384 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN

		phische verspreiding der gewassen. Wij komen hierop later (§ 106) terug. De Zeeptanteti zijn veel algemeener over de aaide verspreid dan de landplanten: hare zaden of sporen kunnen zonder nadeel, gedurende on- bepaalden tijd, in het water drijven. Reeds pag. 139 en 140 is vermeld, dal op verschillende plaatsen van den Oceaan uitgebreide verzamelingen van zeeplanten, voornamelijk zeewieren, bestaan, die, door zeestroomen, naar plaatsen worden gevoerd, waar het water niet in beweging is. Ook vele kleinere sojrten van wieren, die in koud water leven, zijn over bijna den geheelen oceaan verspreid, daar de koude poolstroomen tot dicht bij den evenaar voorkomen § 104 Wij hebben vroeger (§ 48) gezien, dat de temperatuur der lucht af- neemt, naarmate men zich hooger boven het vlak der zee verheft en dat deze afneming, in de verschillende tijden van het jaar en den dag, onderscheiden is: des zomers neemt zij sneller af dan des winters; bij dag sneller dan bij nacht. � Voorts zagen wij (pag. 185) dat, in de tropische gewesten, op eene hoogte van bijna 5000 meters, de gemiddelde tempera- tuur tot het vriespunt daalt. In de gematigde streken treft men die teni- peratuur reeds aan, op eene hoogte van omstreeks 2700 meters, terwijl zij, nader bij de polen, op nog geringere hoogte voorkomt, ja, in de koude luchtstreek. bereikt zij zelfs de zeevlakte. Wanneer men hierbij in aanmer- king neemt, wat § 102 over de natuurlijke grenzen der plantensoorten is medegedeeld, dan is het gemakkelijk na te gaan, dat de plantengroei. in bergachtige sterken, eene groote verscheidenheid zal aanbieden. Daar de temperatuur, met de hoogte, veel sneller afneemt, dan in de richting van den evenaar naar de polen, vindt men, op eene kleine ruimte, op hooge bergen, als het ware de verschillende klimaten boven elkamleren op geringen afstand kunnen planten groeien, die uit zeer verschillende luchtstreken afkomstig zijn. Toch komt het klimaat van plaatsen, die op hoogten gelegen zijn, niet volkomen overeen met dat van plaatsen, die in de vlakte, meer in de nabijheid der polen gelegen zijn, ook wanneer de eersten dezelfde gemiddelde temperatuur bezitten als de laatsten. Op hoo- ger gelegen plaatsen is de jaarlijksche wisseling der temperatuur geringer, de lucht droger, de duur der dagen minder verschillend, het licht sterker en de luchtdrukking geringer, dan in de vlakten. Het treffendst vertoont zich de verscheidenheid van den plantengroei.

-ocr page 409-



		OVER T)E OPPERVLAKTE DER AARDE. 385 * op bergen, die in de heete luchtstreek zijn gelegen: de voet daarvan baadt zich in den zonnegloed der tropen, terwijl hunne kruinen met eeuwi- ge sneeuw zijn bedekt. Men kan, met betrekking tot den plantengroei, op de hellingen dezer bergen, voornamelijk vier gordels onderscheiden: n.1. een heeten, warmen, gematigden en kouden. In het tropisch gedeelte van Amerika vindt men, aan den voet der Andes, tot 600 meters, de gewone planten, die in de vlakte voorkomen, voornamelijk palmen en pisangboomen; daarop volgen, bij het opstijgen, de boom varens en vijgeboomen, welke tot eene hoogte van 1200 meters gevonden worden. � Vervolgens komt men in den warmen berggordel, die zich tot omstreeks 2400 meters hoogte uitstrekt; hier komt de plan- tengroei overeen met die der warmere gematigde streken der Nieuwe Wereld: hij is gekenmerkt door altijd groene hoornen, met dikke, glinste- rende bladeren, zooals laurieren, mirten, altijdgroene eiken en magno- lia\'s benevens kruidachtige agave\'s, yucca\'s en cactussen. Ook de wijn- stok groeit hier. Daarop volgen de bosschen van kinaboomen (pag. 388), die van 1200 tot 3000 meters hoogte worden gevonden. � In den gematigden berggordel, die zich van 2400 tot 3000 meters hoogte uit- strekt, vindt men hoornen met afvallende bladeren, overeenkomende met die der gematigde luchtstreek: zooals eiken, elzen en eenige pijnboom- soorten, doch, wegens hel gelijkmatige klimaat, zijn de soorten verschil- lend, van die van onze streken. � Eindelijk vindt men den kouden berggordel, die zich van 3000 tot 5000 meters, d. i. tot aan de sneeuw- grens, uitstrekt; in het onderste gedeelte komen dwergboomen, heesters, grassen en alpenkruiden voor; terwijl het bovenste gedeelte door korst- mossen wordt ingenomen. Nog hooger zijn de bergen met eeuwigdurende sneeuw bedekt. Op de Sjtma/ra-expeditie, uitgezonden door het Aardrijkskundig Ge- nootschap, werd de lndrapoera of Piek van Korintji, de hoogste berg van Sumatra, die omstreeks 3600 meters hoog is en ongeveer op 1°42\' Z. Br. is gelegen, den Uden, 12den en 13den December 1877, door de heeren van Hasselt en D. Veth, voor het eerst beklommen. Aan den voet vonden zij reusachtige Myrtace�n, wariitgien\'s (vijgeboomen) en wilde katoenboomen, die, door krachtige lianen en zware rotans (pag. 378) waren verbonden, in menigte. Het onderhout bestaat uit breedbladige bambar, waarvan de stengels zich, in alle richtingen, vertakken, bene- vens tal van varens en grassen. � Wat hooger groeien gemberachtige gewassen, langs de rivieren, vruchtboomen en, in het bosch, Dipltrocar- pe�n en Myrtace�n. Rotan komt nog veel voor, maar wordt, even als de lianen, dunner en fijner. � Nog hooger eindigen de groote boomen; de 25

-ocr page 410-



		386
		DE VERBREIDING VAN PT,ANTEN EN DIEREN


		mirten en Ewya\'s die daar voorkomen, hebben geene hoog opgaande stammen, maar zijn, in allerlei bochten, vergroeid. Ook de rotans en lianen houden op en het onderhout wordt vervangen, eerst door ver- schillende grassen, later door kleine varens (pakop rasem), die een net van harde en taaie stengels vormen. � Tot op 2000 meters komt � waar het, in de ravijnen, een weinig meer open is, zoodat de zonnestralen be- ter kunnen doordringen � eene soort van Pandanus, eene sierlijke plant met lintvormige spiraalsgewijs geplaatste bladeren, in menigte voor. Bovendien vindt men tal van boomvarens, met sierlijk, fijn loof. �Nog hooger, boven de 2500 meters, komen geene boomen meer voor. De rechtopgaande Eurya bezit hier de dikte van een arm; daarnevens groeien kleine varens (rasem) maar minder welig en dicht, dan lager. Daartus- schen komen verschillende struikgewassen voor, meest met geurige bla- deren of bloemen, benevens eene scherpe grassoort, waartusschen zich de apenkelken en Nepenthes-soorlen (bekerplanten) slingeren. � Het allerhoogst, op meer dan 3000 meters, waar, tusschen de poreuze gesteen- ten, slechts een weinig teelaarde, door het verweeren of afspoelen, zich verzameld had, groeit eene soort radijs (Rap/ianus caudatus), met gele bloemen, en andere alpenplanten, met kleine, geurige bloemen en fluweel- achtige, naald vormige bladeren. Het Himdlaya-gebergte is aan de noordelijke grens der warme luchtstreek gelegen; doch, daar zijne steile, zuidelijke af helling volko- men tegen polaire luchtstroomen is beschut, worden op dit gebergte nog tropische planten aangetroffen. Aan den voet strekt zich eene moe- rassige vlakte uit, die de Taral genoemd wordt; zij is bedekt met bijna ondoordringbare oorspronkelijke bosschen en onbewoonbaar, wegens de schadelijke dampen, die daaruit opstijgen. Volgens de gebroeders von Schlagintweit, vindt men, tot eene hoogte van 1000 meters, een volkomen tropischen plantengroei, bestaande uit, de prachtigste palmen, boomvarens, krachtige bamboes-stengels, reusachtige vijge- en gomboomen, waartus- schen de meest verschillende slingerplanten zich winden, om de stam- men en takken der boomen. De verscheidenheid der vormen is groot, de pracht der bloemen en het aantal der heerlijkste planten onbeschrijfelijk; zelfs het eigenlijke tropische lndi� kan nauwelijks schooner wouden met weelderiger plantengroei aanwijzen. � Hierop volgt een smalle subtropische gordel, waarin wel is waar nog tropische gewassen gevonden worden, maar deze staan steeds op zich zelf, gemengd met goed onderhouden wijn- en boomgaarden en bosschen. � Hooger ligt de eigenlijke bosch- streek, waarin de prachtigste pijnboomen zich ontwikkelen: o. a. de Pi- nus longifolia, met naalden van 5 c. m. lengte en Deodora\'s (Cedrta

-ocr page 411-



		387
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		Deodora), de grootste en schoonste dennen van dit gebergte. Hiertusschen bloeien levendig gekleurde Magnolia\'s en Rhododmdrons, die zich tot 3000 meters hoogte uitstrekken. Op hoogten van 2 tot 3000 meters vindt men boomen met afvallende bladeren, die het kenmerk zijn dei- gematigde luchtslreek hier groeien pijnboomen, ceders, populieren, wil- gen, elzen, esschen en berken. � Eindelijk vindt men, tot de sneeuw- grens, dwergboomen, struiken en grassen, waartusschen alpenkruiden groeien. � De hoogste plaatsen, waar zich boomen ontwikkelen, vindt men, in den Himdlaya, op 3700 meters; evenals in de Alpen, reiken de kegeldragende gewassen het hoogst: zij komen in groepen voor, die kleine bosschen vormen. � Op de noordzijde van den Kuen-lun groeien boomen niet hooger dan 2775 meiers. Kruiden en grassen strekken zich, tot op eene hoogte van 4600 meters uit; in Thibet vindt men ze zelfs tot eene hoogte van 5200 meters. Op de Piek van Teneri/fe, die zich,, als een alleenstaande bergkegel, 3808 meters boven de oppervlakte der zee verheft, worden palmen en pisangboomen, agaven en drakenboomen (Dracaena Draco), tot eene hoogte van 400 meters, aangetroffen. Oranjeboomen, vijgen en olijven, be- nevens de kaneelappel (Anona squamosa), gaan niet veel hooger: maar kastanjes, benevens de zeldzaam wordende aardbezi�nboom (Arbutns cana- riensis) gaan tot 1000 meters en hooger; hierboven verheffen zich lau- rierboomen, die, op een hoogte van 1300 meters, door den Canarischen pijnboom (Pinus canariensis) vervangen worden, die eene hoogte van 40 tot 60 meters bereikt en fraaie bosschen vormt. Op eene hoogte van 2000 meters bereiken deze dennen nog slechts eene dwergachtige gestalte en verdwijnen hooger, om plaats te maken voor twee soorten van Gouden Regen (Cytisus), die zich tot 3000 meters verheffen, waarboven nog slechts enkele korstmossen en andere lagere planten groeien. Minder afwisselend is de plantengroei op de hooge gebergten der gematigde streken, waar de onderste gordel: die der palmen en bananen, ontbreekt. Aan den zuidelijken voet der Alpen en Pyrene�n vinden wij oranje- en olijfboomen, tot eene hoogte van 170 meters, terwijl de witte moerbezi�nboom, wier bladeren het voedsel der zijdewormen uitmaken, en de wijnstok tot 650 meters voorkomen; kastanjes en eiken worden zelfs tot een hoogte van omstreeks 1000 meters gevonden. Op deze vol- gen de beuk, walnoot en berk, welke laatste tot 1500 meters voorkomt, waaraan zich de breede gordel van pijnboomen sluit, die tot 1800 me- ters hoogte gevonden worden. Aan de hoogste grenzen van dezen gordel, waar de gemiddelde jaarlijksche temperatuur niet boven het vriespunt gelegen is, vindt men nog elzen, doch, met deze, houden ook de boomen

-ocr page 412-



		388 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN op, terwijl de grasvlakten, die de bekende alpenweiden vormen, met de heerlijkste alpenrozen, klokjes, primula\'s, steenbreken en gentianen zijn gesierd, die tot 2600 meters, d. i. tot bijna aan de sneeuwgrens, zich uitstrekken. Hooger nog groeit het dusgenoemde Edelweiss (Gnaplialium Leonlopodium). � De gletschers dalen in de Alpen niet slechts tot de streek der grassen, maar zelfs tot die der pijnboomen af, zoodat hel vee, des zomers, langs den rand van het ijs graast (pag. 292). Ook liggen hier en daar, als eilanden, te midden van het gletscher-ijs, rotsen, die met eene rijke alpenflora zijn bedekt, zooals de dusgenoemde Jardin in de Mer- de-glace bij Chamouny, welke 2787 meters boven den zeespiegel is verheven. Begeeft men zich nog noordelijker, b. v.\' tot in Lapland, dan is de verscheidenheid van den plantengroei, op de bergen, nog minder: de onder- ste gordel is aldaar die der pijnboomen, waarop de berken volgen. De grassen worden grootendeels door mossen vervangen, die, slechts hier en daar, door boschjes van kreupelhout, die uit een paar soorten van dwerg- achtige wilgen bestaan, worden afgewisseld. Zoo is b. v. de plantengroei op den Sulitelma, die onder den poolcirkel gelegen is; de grens der eeu- wige sneeuw is daar slechts 1169 meters hoog (pag. 185). Zooals wij boven (pag. 385) zagen, komen de soorten van het ge- slacht dnchona, die de kinabast leveren (V. Calisaya; Condaminea, peru- viana, succirnbra, enz.), op de Andes van ,Zuid-Amerika voor, op eene hoogte van 1200 tot 3000 meters, boven de zee. Zij bedekken aldaar, tusschen 20 Z. Br. en 10 N. Br. in een zeer gebogen, vrij smallen gor- del, van 700 D. G. mijlen lengte, de oostelijke hellingen van dit gebergte. Bij Popayan strekken zich de kinabosschen ook aan de westelijke helling der Andes uit. In dezen uitgestrekten gordel is slechts ��ne gaping, daar de hoogvlakten van Rio-Bamba, Qu�o en La-Paz geene kinabosschen hebben. � Door het verbazende gebruik van kinabasten, ter bereiding van Ghinine en Cinchonine, werden jaarlijks meer dan 25000 kinaboo- men geveld, zonder dat men voor het aanplanten van jonge zorgde, zoo dat er vrees bestond, dat deze zoo onontbeerlijke planten weldra zouden zijn uitgeroeid. Van daar dat men trachtte elders de kinaboomen aan te kweeken. Eene eerste poging daartoe, door de Franschen, in 1850, ia Algiers, gewaagd, mislukte. � In 1852 zond de Nederlandsche regeering Dr. Has- karl naar Amerika, om van daar kinaboomen naar Java over te bren- gen. Dit gelukte: in 1854 werden de eerste kinaplantingen in het ge- bergte aangelegd. In 1873 waren op Java reeds 1,800,000 boomen aan- gekweekt. � In 1859 werd Markham, door de Engelsche regeering, naar Zuid-Amerika gezonden, om van daar kinaboomen te halen, die op

-ocr page 413-



		389
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		de hellingen van den Himdlaya en op Ceylon werden geplant. Thans is hun aantal reeds tot 2,500,000 toegenomen. Ook op Jamaica en Sl.-Helena is men begonnen kinaplantingen aan te leggen. § 105. In de voorgaande bladzijden hebben wij de verbreiding van eenige, meer algemeen bekende planten nagegaan, zooals deze zich vrij, of in het wild, voordoen en daarbij grootendeels vermeden die gewassen als voorbeelden te nemen, welke tot voedsel, kleeding, of andere doeleinden worden verbouwd of aangekweekt. De meeste dezer laatsten zijn, door tusschenkomst van den mensch, over eene veel grootere ruimte ver- spreid, dan zij oorspronkelijk innamen. Sommige daarvan zijn, niet alleen van het eene werelddeel naar het andere overgebracht, maar worden zelfs over een groot deel van de aardoppervlakte gekweekt. Van eenige is het oorspronkelijke vaderland onhekend ; dit is o. a. het geval met de meeste graansoorten en andere voedselgewassen waarmede wij ons in de eerste plaats zullen bezig houden. Van alle granen wordt de gerst (Hordetim vulgare) het verst naar het Noorden aangebouwd. De grens loopt, tusschen de Far�er en IJsland, naar Lapland, tot in de nabijheid der Noordkaap, op 70° N. Br. Op die- zelfde breedte kwam, in Amerika, Franklin in het ijs om. In Euro- peesch-Rusland gaat zij, tusschen 67 en 68°, tot aan de kusten der Witte zee; bij Archangel tot 66°. Verder naai\' het Oosten daalt de grens nog meer zuidwaarts: aan de Obi valt zij tusschen 60 en 61°, in Siberi� tusschen 58 en 59° en in Kamtscliatka tusschen 56 en 57°. Aan de westkust van Noord-Amerika verheft zij zich, tot omstreeks 60°, om, aan de oostkust, tot 50° te dalen, want: in New-Foundland en Labra.tor kan geen gerst meer verbouwd worden Daar de gerst een zomergewas is, wordt hare noordelijke grens omstreeks door eene isothere, en wel die van 8°, be- paald. Deze grenslijn heeft eene gewichtige beteekenis voor den mensch : zij wijst de noordelijke grens van den landbouw aan; zij is tevens die, tusschen de gezeten land bouwende volken en de zwervende stammen, die van jacht, vischvangst of de opbrengst hunner huisdieren leven. Rogge (Secale cereal�) en haver (Avena sativa) gaan niet zoover noor- delijk; de grens van beide gaat bezuiden de Far�er, over Kunnen in Noorwegen op 67° N. Br. en Jaransk in Rusland. De grens van de tarwe (Triticum vulgare) wordt omstreeks door de isothere van 14" bepaald: zij gaat, in Schotland, langs den parallelcirkel van 58°, even benoorden Dronlheim, in Noorwegen en langs Abo, St.-Peters- burg en Wjatka.

-ocr page 414-



		390
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		De drie bovengenoemde graansoorten worden, zoover bekend is, nergens meer in het wild aangetroffen en, reeds in de Oudheid, was hun oorsprong onbekend en werd aan de goden toegeschreven. De aardappel (Solanum tuberosum) behoort aan de zeekusten van Chili en Peru te huis, waar hij, op eene hoogte van 1000 tot 1500 meters, boven de oppervlakte der zee, in het wild, groeit. Tijdens de ontdekking- van Amerika, werd dit gewas reeds, door de inboorlingen, op de Andes, aan- gekweekt. Dit geschiedt thans aldaar nog, op eene hoogte van 3000 tot 4000 meters boven de zee, in het bijzonder in den omtrek van het meer Titicaca (pag. 316) en, tot 1640 meters, (bij Chiamul) in de Zwitsersche Alpen. In 1565 werd de aardappel het eerst, door een slavenhandelaar, naar Ierland gebracht en, door Sm Francis Drake, in 1573, nogmaals naai\' Europa overgevoerd. In het midden der 18de eeuw werd de aard- appelbouw meer algemeen doch hij verkreeg, eerst in de 19de eeuw, eene uitgebreidheid, waarvan, in de geschiedenis van den landbouw, geen tweede voorbeeld bestaat. Van Europa werd hij naar de Kaap de Goede Hoop, Indi� en China overgebracht. In warme landen wil hij echter, in de vlakte, niet goed tieren en ontaardt zeer spoedig. Van daar dat schepen, die, uit Europa, te Canto» ol\' Macao komen, voor, naar onzen smaak, zeer slechte aardappelen, zeer goede in ruil kunnen krijgen; de eerste worden dan als poters gebruikt. � De poolgrens der aardappelen komt, in het alge- meen, met die van de gerst overeen, hier en daar gaat zij nog iets ver- der naar de pool, daar zij in het zuiden van IJsland en van Labrador nog worden verbouwd. Te Punta-Arenas, aan de Straat van Magelhaen op 53° 8\' Z. Br., kunnen reeds geene aardappelen meer gekweekt worden. De maisplanl (Zea Maijs) groeit in Midden-Amerika in het wild_<Als voedselgewas is zij voor de oude en nieuwe Wereld even belangrijk. Hare poolgrens wordt door de isotheren van 15 tot 18o beperkt; zij loopt, in Europa, langs Bourbon-V\'end�e, Parijs, Frankfort, ten zuiden van Berlijn, om vervolgens, tot hi�w in Rusland, en het Noorden der Kaspische zee. te dalen. In Noord-Amerika wordt, in het grootste gedeelte van de Vereenigde Stalen en in het Zuiden van Canada, in de nabijheid der groote meren, ma�s verbouwd, evenals in Mexico, Midden-Arnerika, Guyana en langs de kusten van Brazili�. Ook in China, Japan en Mid- den-Afrika wordt zij aangekweekt. De rijst (Oryza sativa) wordt, sints de oudste tijden, in het Zuiden van Azi� verbouwd. Daar schijnt ook het oorspronkelijk vaderland dezer plant te zijn. Rijst is het algemeene voedsel in Japan, China, geheel Indi� en een groot deel van Afrika; bovendien maakt het, in Klein-Axi�, l\'crzic en het Zuiden van Europa, een voornaam voedsel der bewoners

-ocr page 415-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 391

		uit. � Naar Noord-Amerika is de rijstbouw insgelijk overgebracht en, uit Carolina en Louisiana, worden aanzienlijke hoeveelheden rijst uitgevoerd. Tot op 45° N. Br. wordt zij, hier en daar, met vrucht aangekweekt, zoo- als in de vlakten, waardoor de Po stroomt. Daar dit gewas hoofdzake- lijk in moerassige streken tiert, of op velden, die door de kunst worden overstroomd, kan de rijstbouw, op droge plaatsen, niet worden uitge- oefend. Behalve deze voedselgewassen, die, over eene groote uitgebreidheid, worden aangekweekt, zijn andere, die, in meer beperkte streken, worden ver bouwd. Hiertoe behoort, in de eerste plaats, de dadelpalm (Phoenix dacty- lifera) die op de Canarische eilanden, in Afrika, benoorden de Woestijn van Sahara, in Sennaar, Arabi� en de delta van den lndus. van 29 tot 35° liet hoofdvoedsel der bewoners uitmaakt. Hij is in Mesopolami� te huis en werd, door de Phoenici�rs, langs de Middellandse/ie zee verspreid. Meer naar het Zuiden wordt de dadelpalm door den kokospalm (Cocos nucif\'era) vervangen, die Zuid-Azi� en de aangrenzende eilanden tot vaderland schijnt te hebben. Hij wordt, op Ceylon, de Snnda-eilanden en de koraaleilanden van de Stille Zuidzee overal aangekweekt. De pisang en banaan (Musa paradisiaca, M. ensete, enz.) wordt overal in de keerkringsgewesten, benevens in Syri� tot 34° N. Br., aangekweekt. De broodvruchtboom (Arlocarpus incisa) behoort op de eilanden van den Grooten Oceaan te huis en wordt ook, in tropisch Amerika, op vele plaatsen aangeplant De sago is afkomstig van den sagopalm (Sagus Rhumphii), benevens verschillende soorten van Cycade�n (Cycas circinalis, enz.), die, op de ooste- lijke eilanden van den lndischen Archipel, worden aangekweekt. Eene vergelijking der verschillende voedselgewassen leert, dat de tropische veel meer voedingsstof leveren, dan die der gematigde gewesten: gerst, rogge, haver en tarwe leveren, in nooidelijk Europa, eene 5tot6- voudige, in Zuid-Europa eene 8- tot 40-voudige oogst, de ma�s geeft, in gematigde streken, 80- tot 100-, in warme 300- tot 400-voud; de rijst omstreeks 100-voud. De opbrengst dezer beide laatste graansoorten is ech- ter veel veranderlijker, dan bij de vier eerste; wanneer eene langdurige droogte heerscht, dan mislukt de ma�s; blijft de regentijd uit, dan komt van de rijst weinig terecht. Van daar de gedurige hongersnooden, waar- door Voor-lndi� en China, waar de bewoners hoofdzakelijk van rijst leven, in droge jaren, worden geteisterd. � De pisangboom en kokospalm bren- gen, op eene gelijke oppervlakte, meer dan 400 maal meer voedsel voort dan de tarwe: van daar dat eene kleine aanplanting daarvan voldoende is om een huisgezin te voeden. � De broodvruchtboom geeft jaarlijks, ge-

-ocr page 416-



		*

		392 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN durende 8 tot 9 maanden, versche vruchten; in de overige maanden eet men brood, dat uit die vruchten is bereid en drie boomen zijn vol- doende om een mensen te voeden. Het vaderland van het suikerriet (Saceharum. of\'ficinarum) is zuide- 1\'yk Azi�, of wellicht China. Aan de Ouden was deze plant, of althans de suiker, onbekend. Het eerst werd zij naar Arabi� overgebracht. Door de veroveringen dei\' Arabieren werd de suikerbouw, in de 9de eeuw, naar Modus, Candia en Sicili�, ja zelfs tot in Calabri�, en Spanje verbreid. Prins Hendrik de Navigator bracht het suikerriet, van Sicili�, naar Madera; op het einde der 15de en het begin der 10de eeuw werd het naar de Canarisehe eilanden overgevoerd. De suikerbouw was, op deze eilanden, zeer aanzienlijk. Spoedig daarna werd het suikerriet naar St.- Domingo overgeplant en het verspreidde zich van daar naar Cuba, de overige West-Indische eilanden, Mexico, Brazili� en Guyana. Ook naar Louisiana en Florida is het suikerriet overgebracht. � In Azi� wordt de suiker voornamelijk in Voor- en Achter-lndi�, den Oost-Indischen Ar- chipeljde Philippynsche eilanden en in zuidelijk China, tot langs de oevers van den Jang-tse-Kiang aangeplant. Op de Canarisehe eilanden, Madera, in Spanje, Calabri� en Sicili�, henevens de Grieksche eilanden was de suikeropbrengst te gering, zoodat de bouw van het suikerriet spoedig werd opgegeven. Tegenwoordig gaat de suikerteelt, in China, tof 30° en, in Noord\'Amerika en Afrika, tot 32° N. Br.. In het zuidelijk halfrond loopt de grens omstreeks langs den Steenboks-keerkring; want: Nieuw-Zuid- Wallis, de Kaap en Buenos-Ayres brengen geen suiker voort. In het wild wordt deze plant thans nergens meer gevonden. Daar zij, door het ver- bouwen, het vermogen heeft verloren, vruchtbare zaden voort te brengen en dus, door stekken, moet worden voortgeplant, zou zij, zonder de hulp van den mensch, waarschijnlijk spoedig van de aarde verdwenen zijn. De kwakers in Noord-Amerika vonden het strijdig met hun ge- weten om suiker, die door slaven was bewerkt, te gebruiken en vonden in den suiker-ahorn {Acer saccharinum), die in de westelijke staten van Amerika voorkomt, een gewas dat insgelijks suiker kan leveren. De hoeveelheid, die daaruit bereid wordt, is echter betrekkelijk gering. In Oost-lndi� wordt, uit hel sap van velschillende palmen, insgelijks suiker bereid, die echter, uitsluitend door de inlanders, wordt veibruikt. Toen, in het begin dezer eeuw, door het continentaalstelsel, de invoer van rietsuiker, in Europa, onderdrukt was, zocht men inheemsche plan- ten op, om daaruit suiker te bereiden en verkreeg die het best uit

-ocr page 417-



		*

		OVEH DK OPPERVLAKTE DER AARDE. 393 de suikerbeet (B�ta vulgaris), die thans, in geheel Midden-Europa, in het groot, tot dit doel, wordt aangekweekt. Het oorspronkelijke vaderland van den koffieboom (Coffea arabica) is Abyssini� en de aangrenzende landen, waar hij, in het wild, in de bos- schen, gevonden wordt. Waarschijnlijk is de naam ontleend aan het landschap Kaffa, waai\' hij veelvuldig wordt gevonden. De boom tiert bij- zonder goed in Gelukkig Arabiii, waarheen hij, in liet midden der 15de eeuw. werd overgebracht. In 1090 verkreeg de Gouverneur-Generaal van Hoorn eenige vruchten van den koflieboom uit Moeca; hiervan kweekte hij, op Java, een aantal planten en zond eene daarvan aan Nicolaas Witsln, burgemeester van Amsterdam; deze plant, zorgvuldig in den Amsterdam- schen kruidtuin verpleegd, bracht rijpe zaden voort. Hierdoor kwam men weldra ir> het bezit van ene menigte plantjes, die in 1715, naar onze West-Indische bezittingen werden gezonden. Hier ontwikkelden zij zich zoo voorspoedig, dat, reeds in 1718, koffieplantages in Suriname konden worden aangelegd. Uit den Amsterdamschen plantentuin, werden jonge boompjes, naar Parijs, gezonden. Stekjes hiervan bracht de kapitein Declieux, in 1720, met veel moeite en zorg, naar Marlinique, waar zij zich spoedig vermenigvuldigden. Van hier werd de koffieboom naar de overige West-Indische eilanden, Caracas, Guyana en Brazili� verspreid. Ook naar Sierra-Leone is hij overgebracht. Thans groeit de koffieboom, behalve in zijn vaderland, op Ceylon, in Voor-I ndi�, op Java, Sumatra en vele andere Oost-Indische, eilanden; verder in Arabi�, Brazili�, op het vaste land van tropisch Amerika, Sl.-Bomingo, Cuba, Portorico, benevens in Guyana. In den laatsten tijd heelt men, met goed gevolg, getracht hem in het Zuiden van Californi� in te voeren. De theestruik (Thea chinensis) komt oorspronkelijk in het Zuiden van China voor, waai hij, tusschen \'23 en 31° N. Br., wordt aangebouwd. Van daar werd hij naar Japan overgebracht, waar hij, van 30 tot 35°, wordt aangekweekt. Naar het Westen komt hij niet verder voor dan tot Thi- bel. Hij is ook naar Engelsch-Indi� en door generaal van den Bosch, naar Java overgebracht, waar hij, evenals in Brazili�, goed tiert. In de laatste jaren werden ook, in het Zuiden van de Vereenigde Staten en in Californi�, theeplantages aangelegd. � In Paraguay leveren de bladeren der Mat� (Ilex Paraguariensis) de dusgenoemde Paraguay-thee. De cacaoboom (Theobroma Cacao), waarvan de chocolade afkomstig is, behoort in Mexico te huis en werd, van daar, naar Peru, Chili, Guatemala en Ecuador overgevoerd. In 1870 is hij, met goeden uitslag, ook naar Amboina overgebracht.

-ocr page 418-



		394 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN De tabaksplant (Nicotiana tabacum) is uit Amerika afkomstig en werd, in het midden der 16de eeuw, naar Europa gevoerd. Thans wordt zij in de warme en gematigde streken, o. a. in Oost- en West-Indi�, de *Philippynsehe* eilanden, in het Zuiden der Vereenigde Staten, in Mexico, Brazili�, den Elzas en bij ons te lande aangekweekt. In Midden-Azi�\' komen andere soorten van tabak voor. De meeste onzer ooftboomen zijn uit Klein-Azi� at komstig. Zij ko- men in Europa niet noordelijker voor dan in het Zuiden van Schotland, van Zweden en van Noorwegen. In de omstreken van St.-Petersburg wor- den nog enkele aangekweekt, doch de takken worden daar laag bij den grond gehouden, opdat zij, des winters, onder de sneeuw, tegen de koude zouden beschut zijn. Van daar daalt de grens snel zuidwaarts, zoodat zij in het midden van Rusland niet benoorden 55° N. Br. voorkomen. Clusius voerde, omstreeks het midden der 16de eeuw, de wilde kaslan- jeboom (Aesculus hippocastanum) uit Klein-Azi�, naar ISederland; vandaar is die plant, over geheel Europa en Noord-Amerika, verbreid. Alle treurwilgen (Salix babylonica), van Europa en de Vereenigdc Stalen, zijn afkomstig van een mandje, dat de Engelsche dichter Pope, uit Smyrna, ontving en waarin eene nog levende twijg, van dezen boom, gevlochten was. Pope plantte deze in zijn tuin, waar zij opschoot en de oorsprong werd van al onze treurwilgen. Het eigenlijke vaderland van den wijnstok (Vitis vinifera) zijn de landstreken ten zuiden van de Kaspische zee, die, door hunnen weelderi- gen boomgroei, beroemd zijn. Daar bereikt zijn stam de dikte van een arm; hij verheft zijne bevallige ranken tot de kronen der hoornen en zijne bekoorlijke donkerroode of goudgele trossen noodigen tot plukken uit. Van daar werd hij, reeds in de vroegste oudheid, naar het dal van den Eu f raat, naar Syri� en Klein-Azi� verbreid. Ten tijde van Homerus was de wijnbouw, in Griekenland, reeds geheel te huis. Door de Grieken werd hij in Itali� ingevoerd; de Romeinen brachten den wijnstok naar Galli�, waar hij zich weldra verspreidde, zoodat bij, in de eerste eeuw onzer jaartelling, reeds in een groot deel van Frankrijk was doorgedron- gen. Door de Phoeniei�rs was de wijnbouw reeds vroeg in Noord-Afrika, Spanje en Sicili� ingevoerd. De Arabieren roeiden echter den wijnstok daar grootendeels uit. Hendrik de Navigator Het wijnstokken, uit den Peloponesus en Creta, naar Madera overbrengen en Alonzo de Lungo bracht, omstreeks 1507, deze planten van Madera mar Teneri/]\'e. � De noordelijke grens van den wijnstok loopt zeer kronkelend door Europa: hij gaat van Vannes, aan de westkust van Frankrijk, tot even ten zuiden van Le Mans, rijst, van daar, lot Ami�ns, waar zij eerst daalt, om, tot

-ocr page 419-



		395
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		Bonn, te rijzen, van daar gaat zij langs Marburg, Cassel en G�Uingen, ten zuiden van Berlijn en Frankfort a/O, om, ten zuiden van Posen, tot in de nabijheid van Krakau te dalen. Van hier gaat zij over Lemberg, loopt, om- streeks over den 48sten parallelcirkel, tot Sarepla aan de Wolga, en volgt dpn linkeroever dezer rivier, tot aan zijn mond in de Kaspische iet. Het voornaamste wijnland in Europa is Frankrijk, waar >/_so van de oppervlakte van den grond met wijnstokken is beplant. Streng genomen bepaalt zich de wijnhouw van Duitschland tot het Rijndal, met zijne zijdalen: die van den Main, Moezel, Neckar; benevens tot het Donaudal. Wel is waar wordt, nog hier en daar: in Saksen, Th�ringen, Silezi�enz. wijn verbouwd, doch deze is middelmatig en komt niet in den groot- handel. Het is merkwaardig dat de beste wijnen, zoowel \'m Frankrijk a\\s in Duitschland, in de nabijheid van de noordelijke grens van den wijnstok groeien. � Oostelijk van de Kaspische zee komt nog wijnbouw voor in Boekarije, op de hooge vlakten van Perzi� (welker ScAiros-wyn beroemd is) in Kaboel en Cachemir, benevens aan de zuidelijke af hellingen van den Himdlaya. Ook in China en Japan wordt, hier en daar, wijn verbouwd. Het dichtst bij den evenaar groeien nog druiven op het eiland Ferro, op 27°�48\' N. Br. � In Noord-Amerika vindt men wijnbouw in Calif\'ornie, in eene streek van 32° 15 tot 44° N. Br. die eene lengte van 150 en eene breedte van 25 D. G. mijlen bezit; de wijnstok werd daar, in het midden der vorige eeuw, door Spaansche monniken ingevoerd; verder wordt, in het Zuiden der Vereenigde Staten en te Vevay, aan de Ohio, wijn gebouwd; de wijnstok werd daai door Fransche en Zwitsersche land- verhuizers ingevoerd. � In 1688 trokken Hugenooten naar Zu�l-Afrika en namen wijnstokken mede, die zij in de vruchtbare dalen van Wel- Ungton, de Paarl, en Wijnberg plantten. Thans zijn de Kaapsche wijnen, in het bijzonder de Constantia, beroemd. � In Zuid-Atnerika wordt, langs de Plata-rivier, in de nabijheid van Bueuos-Ayres, en in Chili wijn ge- bouwd; de zuidelijke grens is bij Valdivia, op omstreeks 40° Z. Br.. � In Australi� vindt men, in iS^Tieuw-Znid- Wallis, Murray, Victoria, Melbourne, Lilydale en elders, wijnbergen.�Bij den wijnstok, even als bij vele an- dere gewassen, komt het meest op de zomerwarmte aan, daar hij de win- terkoude goed weerstaat; de grens wordt dus voornamelijk door den loop der isotheren bepaald. Hieruit wordt de ervaring van von Humboldt verklaard, die zegt: »In geen werelddeel, zelfs niet op de Canarische eilan- den, in het Zuiden van Frankrijk of in Spanje, zag\' ik heerlijker ooft en in het bijzonder, schoonere druiven, dan te Astrakan, aan den oever der Kaspische zee. Bij eene gemiddelde jaarlijksche temperatuur van niet meer dan 9°, stijgt de gemiddelde zomerwarmte tot 21^u,2, evenals bij

-ocr page 420-



		396 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN

		Bordeaux, terwijl niet slechts daar, maar nog verder zuidelijk, zooals te Kislar, aan den mond van de Terek (op de breedte van Avignon en Rimini), de thermometer op 25 en :J0" beneden het vriespunt daalt." De Mirten (Myrlus communis) weerstaan de winterkoude in Midden- Europa niet, maar eischen daarentegen geene hooge zomerwarmte. Van daar dat zij, zoowel in Ierland, als in Portugal, groeien. � In eerstge- meld land worden peren, pruimen en kersen nauwelijks rijp, doch de weiden zijn, des winters, meestal met genoeg gras bedekt, om het vee voedsel te verschaften, zoodat dit niet op stal behoeft te staan; van- daar de uitdrukking: het altijd groene Erin. De oranje- en citroenboom (Citrus aurantium en t. medica) zijn uit Medi� afkomstig: zij vinden hunne noordelijke grens aan de zuidzijde der Pyrene�n, vervolgens gaat zij even benoorden Marseille; verder wor- den zij bepaald door eene lijn, die, om de Golf van Genua, langs Ravenna in Itali�, Aulona in �almali� en even benoorden het eiland l\\egro- pont gaat. De grens vanden olijfboom {Olea europaea), die in zuidelijk Klein-Azi� te huis behoort, doch reeds vroeg, door de Grieken, werd verspreid, loopt nagenoeg evenwijdig met de voorgaande, doch omstreeks twee graden noordelijker. De vlasplant (Linum nsitatissimum) is oorspronkelijk in Klein-Azi� te huis, doch werd, reeds ten tijde van Mo zes, in Egypte aangebouwd. Thans wordt zij bovendien in hel Noorden van Frankrijk, in Belgi�, Ne- derland, Bohemen, Oosl- en West-Pruisen, benevens in de Russische Oost- zee-provinci�n aangekweekt. Zijne noordelijke grens gaat, in Zweden, tot 64° en, in Rusland, tot (i.^r)o N. Br.. De hennepplant (Cannabis sativa) is waarschijnlijk uit Perzi� afkom- stig. Zij wordt in geheel Midden- en Zuid-Europa, maar in het bijzon- der in den Elzas, Balie en Rusland aangekweekt; verder in Marocco, Syri� en Arabi�, waar zij niet om hare vezelen wordt aangebouwd, maar om daaruit een bedwelmend extract (Haschisch) te bereiden. Het katoen wordt geleverd door verschillende sooiten van het ge- slacht Gossypium, hetwelk in de warme streken der aarde te huis be- hoort: G. arboreum en C. Iierbaceum zijn uit Oost-Indi�, G. barbadense uit West-Indi� afkomstig, terwijl G. religiosum, hetwelk in China te huis behoort, het gele, dusgenoemde Nanking-katoen levert. In Itali� wordt deze plant niet noordelijker verbouwd dan te Custellamare, bij Napels, op 41° N. Br.. Zuidelijker vindt men het katoen in Calabri� en op Sicili�. In Spanje wordt het aan de zuidoost-kust gebouwd, in Griekenland, de Grieksche

-ocr page 421-



		397
		OVF.R DF OPPERVLAKTE DER AARIH-1


		eilanden en het Zuiden van Turkije, tot in den omtrek van Consl,antino- pel, is de katoenbouw niet onaanzienlijk. Hier en daar wordt het ook in de Krim geteeld, op plaatsen, die tegen noordelijke winden beschut zijn. Klein-Azi�, Egypte en de geheele kust van Noord-Afrika leveren veel katoen. Ook in de binnenlanden van dit werelddeel, o. a. iri Tim- bnctoe, Bomoe en in Senegambi�, de kust van Guinea en langs de oevers der Congo wordt het geteeld. In Voor- en Achter-lndi�, Arabi� en Perti� wordt het geplant, even als in China en Japan, tot 40 en 41o N. Br. � Noord-Amerika levert echter het meeste katoen, zoowel oostelijk van het Alleghani-gebergte: in Noord- en Zuid-Carolina, Georgi� en Florida, als westelijk daarvan: in het dal der Mississippi. Het beste katoen komt van de Sea-Islands, eene reeks van zandige en lage eilanden, welke, aan de oostkust van Noord-Amerika, tusschen Savannah en Charlestown gelegen zijn. De noordelijke grens is hier, even als in China, op 40 tot 41° N. Br. gelegen. In Mexico en op de West-Indische eilanden wordt, evenals in Brazili�, veel katoen geteeld. De zuidelijke grens van den katoenbouw ligt, aan de westkust van Zuid-Amerika, op 130° en, aan de oostkust, op .1fi° Z. Br. � Ook in de Engelsche koloni�n, op de westkust van Nieuw- Holland, wordt dit nuttige gewas thans aangeplant. In de tropische gewesten worden nog vele andere planten, wegens hare spinbare vezelen aangekweekt, zooals: het Nieuw-Zeclandsche vlas (Phormium tenax); de Manilla-hennep [Musa textilis), op de Philippynsche eilanden; de liam� (liiihmeria tenacissima) op Java; het Chinagras (B�h- rneria nivea), in China en Engelsch-lndi�; de Jute (Corchorus olitorius), in Bengalen, enz.. Bij de ontwikkeling der planten speelt de warmte eene hoofdrol. Daar nu, b. v. in Europa, de temperatuur, van den aanvang des jaars, tot in Juli, toeneemt, en, in zuidelijke streken, eene hoogere temperatuur heerscht, dan verder noordwaarts, kan men zich voorstellen dat de warmte zich, in de eerste helft des jaars, van het Zuiden naar het Noor- den voortbeweegt. Wanneer dus, in het voorjaar, de koesterende zon- newarmte, als een statige stroom, van den evenaar naar de pool, vooit- rolt, dan wekt zij de planten uit hare sluimering en doet ze, achtereen- volgens op hoogere en hoogere breedten, in de verschillende tijdperken van ontwikkeling treden. Terwijl, in het Zuiden, de vruchten reeds rij- pen, zijn zij noordelijker nauwelijks ontwikkeld en, nog verder noord- waarts, vindt men achtereenvolgens bloesems en nog gesloten knoppen. Een enkel voorbeeld zal dit nader ophelderen: Saint Hilaire vermeldt, dat, toen hij, den lsten April, op eene reis naar Brazili�, Brest verliet, «

-ocr page 422-



		398 de vEnnnmniNG van vlanten en dieren de perzikboom daar nog zonder bladeren of bloesems stond; acht da- gen later vond hij hem, te Lissabon, in vollen bloei; den 15den waren, op Madera, de vruchten reeds gezel en den 29sten vond hij, op Tencriffe, reeds rijpe vruchten. Bij het afnemen der warmte, heeft het tegengestelde plaats: terwijl in het Noorden de bladeren reeds zijn afgevallen, beginnen zij zich zui- delijker eerst geel te kleuren of te verwelken, terwijl, nog verder zui- delijk, alles nog groen is: slechts hier en daar ontwaart men enkele verwelkte bladeren, totdat men de grenzen bereikt der altijd groene ge- wassen. Ten zuiden daarvan verliezen de planten niet, zooals bij ons, in het najaar, hare bladeren, om, in de volgende lente, met jeugdig groen te prijken, maar dit afvallen geschiedt het geheele jaar door, zoodat men aan dezelfde boomen, gelijktijdig zoowel jong groen als verdorde bladeren vindt. De noordelijke grens van de altijd groene gewassen gaat, in Europa, over Bayonne, Nimes, Verona, Triest, Srutari en Gallipoli, naar Eroessa.

		Wij zagen, in het. voorgaande deel dezer §, enkele voorbeelden van de wijze, waarop de mensch planten, die hij, hetzij tot voedsel, hetzij ter veraangenaming zijns levens, of tot kleeding noodig heeft, van de be- perkte standplaats, die daaraan in de natuur was aangewezen, over veel grootere ruimten heeft verspreid, zoodat sommige daarvan, over eengroot deel van de oppervlakte der aarde, worden aangekweekt. Om tot dit doel te geraken, moest hij, bijna overal, strijd voeren met de hem omrin- gende natuur: hier moesten bosschen worden geveld, daar moeras- sen droog gelegd, elders stukken gronds aan het water worden ont- woekerd, of heidegronden en andere dorre streken in vruchtbaar bouwland worden veranderd. Met zijne aangekweekte gewassen voert de mensch, zooals wij pag. 373 zagen, eene menigte onkruiden en an- dere planten met zich mede, terwijl hij bovendien huisdieren onder- houdt, die ook hunnen invloed op de hen omringende plantenwereld doen gelden. Vandaar dat overal, waar de beschaafde mensch zijn voet zet, de plantenwereld eene groote verandering ondergaat. Enkele voor- beelden zullen voldoende zijn om dit aan te toonen: toen het eiland St.-Helena, in 1502, door de Portugeezen, ontdekt werd, was hetmetbos- schen bedekt, die tot aan de zeekust afdaalden. De bewoners schilden de boomen om daaruit run te bereiden. Wat de mensch gespaard had, vernielden de varkens en geiten, die, in 4513, werden ingevoerd, en zich zeer sterk vermenigvuldigden. In 1709 waren noch slechts weinige boo-

-ocr page 423-





	OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 399 men overgebleven en toen men, eene eeuw later, de genoemde dieren uitroeide, was bijna de geheele oorspronkelijke flora verdwenen. � Met even groote onverbiddelijkheid, doch door andere hulpmiddelen, geschiedt hetzelfde op Nieuw-Zeeland: met de Europeesche gewassen, zijn aldaar het koegras (Polygonum aviculare), de wilde zuring (Rumex), de gewone waterkers (Nasturtium officinalc) en de Engelsche distel (Cirsium angli- cum), ingevoerd, die, met de varkens, wedijveren om aan dit land zijne ouderwetsche flora te ontnemen � Hetzelfde zien wij gebeuren op de nabijgelegen Cliatham-eilanden, waar zich de doornappel (Datura stramo- nium), de witte klaver (Trifolium repens), het madeliefje (Bellis perennis), de zuring (Rumex) en de wilde mosterd (Sinapis) zoo weelderig en spoe- dig verspreiden, dat de inheemsche grassen daardoor, langzaam maar ze- ker, worden verdrongen. � Toen de eerste Europeanen, in 1419, op Madera landden, was het geheele eiland met bosschen bedekt; de naam daarvan werd afgeleid van het Portugeesche Madura (bosch). Een brand, die zeven jaren duurde, heeft ze echter bijna allen vernield en thans is het eiland grootendeels kaal. � Op het nabij gelegen Porto-Santo hebben de ingevoerde konijnen de veld vruchten zoozeer vernield, dat de kolonisten bedreigd werden het eiland te moeten verlaten. In 1843 werden, in Australi�, de zaden ingevoerd van eenige Euro- sche vruchten en groenten, om die daar aan te kweeken. Zij aardden er, doch jaarlijks werden vrucht en blad door insecten verteerd � totdat de gewone huismusch, uit Europa, werd ingevoerd, die zich met insecten voedt, en, sints dien tijd eet men, ook in Australi�, appelen en bloem- kool, als bij ons. Door het uitroeien der bosschen, wordt het klimaat gewijzigd: de zomers worden warmer, de winters kouder en de regenhoe veelheid ver- mindert. Wanneer de hellingen der bergen met bosschen zijn begroeid, dan beletten de wortels der boomen en het mos, dat de bodem bedekt, dat de vruchtbare bouwaarde, door de regens, wordt weggespoeld. Zijn echter de hellingen van bosschen ontbloot, dan voeren de stortregens den bouwgrond met zich mede en het daaronder liggende, kale gesteente wordt blootgelegd. Vandaar dat vele streken, die vroeger vruchtbaar waren, zooals Babyloni�, Syri�, Palestina, Griekenland en Itali�, met het uit- roeien der bosschen, veel minder vruchtbaar zijn geworden. Zijn een- maal de bosschen verdwenen, dan is het moeielijk later nieuwe daarvoor is de plaats te stellen (vergelijk pag» 297). Vroeger waren ook onze zandgronden met dichte bosschen bedekt, waarvan, met de uitbreiding der bevolking, nog slechts weinig is overge- bleven. Zij zijn grootendeels in kale en onvruchtbare heidegronden veran-

-ocr page 424-



		400 DE VERBREIDINO VAN PLANTEN EN DIEREN derd, waarop de schapen elk ontkiemend plantje vernielen. Hier en daar zijn zandverstuivingen ontstaan, die de omringende velden dreigen te overstelpen. Eerst in de laatste jaren heeft men, niet zonder goeden uitslag, getracht hieraan een einde te maken en de zandgronden weder met bosch en struikgewas te bedekken, doch dit kost verbazend veel inspanning. §106. De dieren zijn, even als de planten, voornamelijk opgebouwd uit vier enkelvoudige lichamen: koolstof, waterstof, zuurstof en stikstof, die liet verbrandbare gedeelte hunner lichamen uitmaken, benevens kleine hoe- veelheden chloor, zwavel, phosphor, natrium, calcium, ijzer, enz., die de on verbrandbare, of aschbestanddeelen daarvan vormen. Terwijl de planten kunnen leven, zonder reeds bewerktuigde lichamen in zich op te nemen, is dit bij de dieren onmogelijk; het voedsel der dieren bestaat voor een groot deel uit organische wezens of daaraan ontleende zelfstandigheden. Twee voedsels hebben alle dieren gemeen: water en vrije zuurstof; deze laatste nemen zij, hetzij uit de lucht, hetzij opgelost, uit het water, te midden waarvan zij leven. Sommige dieren voeden zich uitsluitend met plantenvoedsel, andere met de lichamen of het bloed van andere dieren, terwijl eenige zoowel plantaardig als dierlijk voedsel gebruiken. Terwijl de plant kooldioxyd uit de lucht opneemt en zuurstof uitscheidt, neemt het dier daarentegen de zuurstof in zich op en ademt kooldioxyd uit Dit is een der redenen, waarom het leven der dieren nauw aan dat dei- planten gebonden is (zie pag. 459 en 369). De dieren eischen, om voortdurend te kunnen blijven bestaan, eene zekere hoeveelheid warmte; het is echter moeielijk te zeggen, welke de uiterste grenzen der temperatuur zijn, waarbij het dierlijk leven moge- lijk is; de temperatuur van hel lichaam der meeste dieren toch is, ten gevolge van scheikundige werkingen, die daarin plaats hebben, hooger dan die der hen omringende middenstof, terwijl de oppervlakte van hun lichaam bedekt is met stoffen, die de warmte slecht geleiden. Men heeft dieren gevonden in het water van warme bronnen, wier tem- peratuur boven 50° verheven was en, in de koudste streken, waar de mensch is doorgedrongen, is ook dierlijk leven gevonden. � Bijna alle dieren hebben, om te kunnen blijven bestaan, eene zekere hoe- veelheid licht noodig; slechts enkele leven in het water, op eene diepte, waarin geene lichtstralen doordringen, terwijl weinige, die in onder- aardsche holen leven, sterven, wanneer zij aan het licht worden bloot-

-ocr page 425-



		ir , \' .» OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 40l gesteld. � Vele dieren, en daaronder de meeste hoogere, kunnen uit- sluitend in de lucht ademhalen; zij sterven, wanneer zij, korteren of lan- geren tijd, in water gedompeld zijn: anderen daarentegen kunnen alleen in het water leven; hiertoe behooren de meeste lagere dieren; sommige daarvan komen uitsluitend in zeewater voor en sterven, wanneer zij in zoet water worden overgebracht; andere leven alleen in zoet water en kunnen in zeewater niet blijven voortbestaan; terwijl enkele, zoowel in zout, als in brak en in zoet water, worden gevonden. De meeste dieren voeden zich voornamelijk bij dag, dewijl zij dan het best hun voedsel kunnen zoeken; andere daarentegen, en daaronder vele roofdieren, slapen des daags en zoeken hun voedsel bij nacht. � Ook oefent het licht een merkwaardigen invloed op de kleur der dieren uit. In de warme gewesten bezitten de meeste veel levendiger kleuren, dan in de koude luchtstreek; sommige, die slechts aan ��ne zijde aan het licht zijn blootgesteld, zooals de platvisschen, zijn alleen aan de bovenzijde gekleurd, terwijl de onderzijde wit is. De meeste dieren zijn, niet, zooals de planten, aan eene bepaalde plaats gebonden, maar kunnen zich willekeurig, in verschillende richtingen, bewegen. Sommige bezitten dit vermogen zelfs in zeer hooge mate: zij begeven zich, bij het naderen van een voor hen ongunstig jaargetijde, of, bij gebrek aan voedsel, naai^- elders. "Van daar dat de grenzen der meeste dieren minder afhankelijk zijn van den loop der isotheren, iso- chimenen, of isothermen, dan die der planten. Sommige komen echter uitsluitend in de warme gewesten der aarde voor, terwijl andere alleen in de koude luchtstreken worden gevonden. � De onderscheiden hoogte van den grond, boven de oppervlakte der zee, en de, daarmede gepaard gaande, verschillende temperatuur en luchtdrukking, oefent, op de ver- spreiding der dieren, geen minderen invloed uit, dan op die der planten: vandaar dat men, bij het bestijgen van hooge bergen, die tusschen de keerkringen gelegen zijn, verschillende dieren ontmoet, die, in de vlakte, op grooten afstand van elkander verwijderd, en in zeer verschillende luchtstreken, gevonden worden. De hoeveelheid regen, die jaarlijks valt, oefent mede een belangrijken invloed, op de verspreiding der dieren, uit: wanneer, ten gevolge van overvloedige regens, de rivieren zwellen en hare oevers overstroomen, zijn vele dieren genoodzaakt, naar elders te verhuizen. � In regen- looze streken zijn de dieren buitengewoon schaars: slechts enkele, die langen tijd zonder drank en voedsel kunnen leven, zijn in staat, die streken te bewonen. Hier en daar vinden zij echter sappige planten, die gedeeltelijk in de behoelte aan drinkwater voorzien. � Ook de sneeuw 26

-ocr page 426-



		402 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN

		oefent een grooten invloed uit: daar zij vele dieren belet hun voedsel te zoeken, zoodat zij genoodzaakt zijn, naar warmer gewesten te trekken. De yestelclheid van den bodem en de planten, die daarop groeien, zijn, voor de verbreiding der dieren, van het grootste belang: sommige leven bij voorkeur op dorre heidegronden, andere in moerassige streken; eenige worden in bosschen, andere op grasvlakten gevonden; sommigen behoo- ren op rotsen, andere in vlakke streken te huis. � Hetzelfde geldt van de waterbewoners: eenige leven in stroomend, andere in stilstaand wa- ter. Sommige zeedieren komen bij voorkeur in de diepte, andere aan de oppervlakte van het water voor; eenige bewonen de plaatsen die, tegen den golfslag beschut zijn, terwijl andere op die plekken gevonden wor- den, waar de branding het hevigst is. §107. Het aantal levende jongen, eieren, of kiemen, dat, door de verschil- lende dieren, wordt voortgebracht, is zoo groot, dat, indien zij allen tot ontwikkeling\' kwamen en zich ongestoord konden vermenigvuldigen, ��ne enkele soort weldra de geheele aarde zou bevolken. E�n voorbeeld zal voldoende zijn, om dit te staven: Reaumur heeft berekend, dat ��ne bladluis, in 5 generaties, 5,904,900,000 nakomelingen kan hebben en, daar jaarlijks 20 opvolgende geslachten geboren worden, zou het geheele aantal, in dien tijd, zoo groot zijn, dat de verbeelding daarbij te kort schiet. Daar de dieren, binnen de grenzen, waartoe zij bepaald zijn, slechts eene beperkte hoeveelheid voedsel vinden, bestaat, bij alle dier- soorten, een streven, die grenzen zoo ver uit te bieiden, als de uitwendige omstandigheden dit toelaten. Dit streven wordt bevorderd, doordien, zoo als wij zagen, de meeste dieren in staal zijn van plaats Ie veranderen. Zelfs die, welke, zooals de polypen, de oesters en mosselen, aan eene bepaalde plaats zijn vastgehecht, kunnen, in een vroeger tijdperk van hun leven, zich vrij bewegen, Alle dieren, die op het land, of in de lucht leven, zijn niet aan eene bepaalde plaats gebonden. Er is echter een groot verschil in de snelheid van de bewegingen der dieren: de Zuid-Amerikaansche luiaard (Bradypus) verplaatst zich slechts zeer lang- zaam, in de takken der boomen, terwijl de apen en eekhoorns zich daarin zeer snel bewegen. De vleugellooze Nieuw-Zeelandsche kiwi\'s (Apteryx australis) en waterhoenders (Notomis Mantelli) zijn zeer traag in hunne bewegingen, terwijl zwaluwen, duiven, storm- en fregatvogels zich voort- bewegen met eene snelheid, welke eenige malen die onzer spoortreinen overtrett (^zie pag. 405).

-ocr page 427-



		40U
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		Sommige dieren ondernemen, op meer of minder bepaalde tijden, groote tochten. Onder de zoogdieren verhuizen, in strenge winters, vele zwarte beren (Ursus americanus) van Canada naar de Vereenigde Staten. � De lemming (Lemmus norvegicus) bewoont het noordelijke gedeelte van Noor- wegen, Om de 10 of 20 jaren, onderneemt hij, van daar, in het najaar, uitgebreide tochten, in talrijke benden, die alles verslinden, wat zij op haren weg ontmoeten. Zij gaan steeds rechtuit; door de talrijke diersn, die elkander volgen, ontstaan diepe voren in den grond. Geene beken noch stroomen, geen moerassen of meren houden hen op. Wanneer zulke troepen hooischelven ontmoeten, knagen zij hunnen weg daardoor heen, in plaats van daarom te trekken. De meeste gaan Z.W.-waarts, naar den Oceaan, waarin zij, bij duizenden, verdrinken. Anderen nemen haren weg Z.O.-waarts, door Zweedsch-Laplajid, naar de Bothnische Golf, waar vele, op dezelfde wijze, omkomen. Zij worden, op hare tochten, gevolgd door wol- ven, beren en vossen, die onophoudelijk op haar azen en vele dieren verslinden. � Groote kudden van wilde ezels (Equus hemionus) brengen den zomer in den omtrek van het Aral-meer door, doch trekken, in den winter, naar Perzi� en noordelijk Indi�. � De springbokken {Antilope euchore), die de omstreken van de Oranje rivier bewonen, trekken, in droge zomers, in grooten getale, naar den omtrek der Kaap de Goede Hoop, en richten in de bebouwde streken, vele verwoestingen aan. � In den zomer van 1877 heerschte, in Australi�, eene groote droogte; de kangoeroes, die daardoor, in het binnenland, gebrek aan voedsel hadden, deden invallen in de bebouwde streken, voornamelijk in Queensland. Bij duizenden trokken zij naar de landen der kolonisten, waarbij zij, zoowel het gias, als het graan vernielden; zij lieten zoo weinig over, dat het rundvee en de schapen met droge bladeren moesten gevoed worden. De gevestigde kolonisten maakten jacht op de kangoeroes en doodden ze bij duizenden. � In dezelfde kolonie is, sedert het uitsterven der inboorlin* gen, het aantal dezer dieren zoo toegenomen, dat zij eene ware landplaag zijn geworden. Sommige dieren breiden, wanneer de omstandigheden daartoe gunstig zijn, den kring, binnen welke zij beperkt zijn, uit. Een opmerkelijk voorbeeld daarvan leveren de beide soorten van huis ratten: de zwarte rat (Mus rattus) was in de Oudheid onbekend en schijnt zich, gedurende de middeleeuwen, uit Azi�, over Europa te hebben verbreid. Thans heeft zij echter plaats gemaakt en is bijna geheel verdrongen door de bruine rat (Mus decumanus), die oorspronkelijk in Indi� te huis behoorde, daarna naar Perzi� trok en, in 1727, het eerst de Wolga, bij Astrakan, over- zwom en zich langzaam over Europa uitbreidde. De zwarte rat worj_t

-ocr page 428-



		404 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN thans nog aan de westkust van Zuid-Amerika gevonden, waar de bruine niet voorkomt. �In het algemeen, kan gezegd worden, dat, wanneer de dieren zich, onder gunstige levensvoorwaarden, buitengewoon hebben vermenigvuldigd, zij, door den honger gedreven, andere woonplaatsen trachten te vinden. De grootste en regelmatigste tochten worden door de vogels onder- nomen. Sommige soorten verlaten, de streken, waar zij zijn uitge- broed en trekken, op bepaalde tijden, naar verre gewesten; deze worden trekvogels genoemd. Hiertoe behoor en onze ooievaars, zwaluwen, kwartels en vele zangvogels. � Andere leiden eene zwervende levenswijze en ver- plaatsen zich, in troepen, zonder zich daarom buiten een bepaalden kring te bewegen. De spechten en meezen behooren hiertoe; deze noemt men �werf\'vogels. � Vele bewonen daarentegen, gedurende het geheele jaar, dezelfde streken en worden standvogels genoemd. Hiertoe behooren de musschen, eksters, winterkoninkjes, enz.. Deze dieren komen echter, in den zomer, meer op het land en, in den winter, meer in de steden voor.� Deze onderscheiding is echter niet, voor alle soorten, geheel juist, want: dezelfde vogelsoort, die b.v. eene zekere streek des winters verlaat en des zomers wederkeert en dus aldaar trekvogel is, zwerft, op andere plaatsen, het geheele jaar door. De bonte kraai is b.v., in oostelijk Midden-Europa en het Noorden van ons werelddeel, een trekvogel; in Griekenland, Itali� en Egypte daarentegen een standvogel. � De spreeuw is, in het grootste gedeelte van Midden-Europa, een trekvogel; in ons zeeklimaat blijven echter, een zeker getal dezer dieren, gedurende den winter, over, en, op de veel noordelijker gelegen Far�er (Schapen-eilan- den), is hij een standvogel, daar hij hier, door de talrijke kudden scha- pen, overvloedig voedsel vindt. � Van andere soorten verlaat ons een ge- deelte, tegen den herfst, terwijl sommige den winter overblijven. Van de gewone vink trekken voornamelijk de wijfjes naar zuidelijker streken, terwijl de mannetjes, gedurende den winter, rondzwerven, waarom deze soort, door linnaeus, Fringilla coelebs is genoemd. � Wij zullen ons, bij de beschouwing van de tochten, hoofdzakelijk met inlandsche vogels bezig houden. De meeste vogels, die den zomer in Midden-Europa doorbrengen, be- geven zich, in den hertst, naar het Noorden van Afrika, of het Westen van Azi�. V��r hun vertrek, verzamelen zij zich, in groote troepen. De weg, dien zij, op hunne tochten, volgen, schijnt steeds dezelfde te zijn; want: men ziet dezelfde soorten steeds hun vlucht nemen, over een der groote Alpenpassen. Zij trekken, over de Middellandse/ie Zee, bij voorkeur

-ocr page 429-



		405
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		op die plaatsen, waar zij den koristen weg, boven liet water, behoeven ai te leggen, zooals: in de nabijheid van Gibraltar, bij Sicili� en Malta, of: langs de kusten van Griekenland en over Cyprus. � De meeste trek- ken, bij nacht en helderen maneschijn, hoog in de lucht, om hunne vijanden te ontgaan: van daar dat het moeielyk is, met juistheid, den weg na te gaan, dien zij volgen. De sterkere vogels reizen echter bij dag: zooals alle roofvogels, de kraaien, boomklevers, spechten, kieviten, zwaluwen, leeuweriken, enz.. Meestal trekken de mannetjes, de wijfjes en de jongen elk afzonderlijk; de laatsten gaan dikwijls niet zoover, als de ouden, maar overwinteren, in het Zuiden van Europa. Men verhaalt in Egypte, dat sommige kleinere en zwakke vogels, waaronder de kwikstaar- ten, hunne tochten op den rug van grootere trekvogels, zooals de ooie- vaars en reigers, ondernemen. De meeste vogels verlaten ons, tegen den tijd dat de granen van het veld zijn gehaald, of de insecten schaars beginnen te worden. Zij vinden dan, als zij in het Zuiden zijn gekomen, overvloedig voedsel. � Wanneer echter aldaar het koele jaargetijde voorbij is, en, door de verschroeiende hitte, de planten verdorren en de insecten zich verschuilen, zijn zij verplicht weder naar noordelijker stre- ken te verhuizen; zij komen daar dan aan in een tijd, dal op de akkers, of in de bosschen rijkelijk voedsel te vinden is, of insectenlarven genoeg voorhanden zijn, om daarmede zich en hunne jongen te voeden. Twee bijzonderheden, bij het trekken der vogels, verdienen nog ver- melding: vooreerst het vermogen van vele dezer dieren om, op hunne reis, uit verre gewesten, weder hun vorig nest terug te vinden, zooals men dit, bij ooievaars, zwaluwen en duiven, algemeen waarneemt. Bij de verklaring daarvan moet men niet \\ergeten, dat de meeste vogels, op hunne tochten, zeer hoog vliegen en een scherp gezicht bezitten, zoodat zij eene uitgebreide streek »bij vogelvlucht" overzien en dus veel gemak- kelijker den weg vinden, dan de meeste andere dieren, die, aan de opper- vlakte der aarde, gebonden zijn. � De snelheid der vlucht verdient, in de tweede plaats, onze opmerking: zij bedraagt: bij duiven, 17 tot 21 me- ters per secunde; bij zwaluwen: \'22 meters, bij den arend en den lam- mergier: 33, bij gierzwaluwen: 42 meters per seconde; terwijl de sper- wer, niet minder dan 66 meters, in denzelfden tijd, aflegt. De snelheid van een spoortrein bedraagt niet meer dan 14 meters per seconde. Onder de trekvogels rekent men de volgende: De nachtegaal (Luscinia vulgaris), die den winter in Noord-Afrika, Klein-Azi� en, in grooten ge- tale, in het dal van den Jordaan doorbrengt; in het begin van April, trekt hij, langs een der drie boven vermelde wegen, naar Europa en verspreidt zich over Frankrijk, Duitschland, Engeland, Denemarken, ons vaderland

-ocr page 430-



		406 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN

		en het zuidelijk deel van Zweden, waar hij, omstreeks half April, of in het begin van Mei, aankomt. Reeds in Augustus of September trekt hij weder naar het Zuiden. De kwartel (Perdrix coturnix) broedt in het gematigde en warme Europa. Hij gaat insgelijks naar noordoostelijk Afrika en Klein-Azi�, doch sommigen blijven in zuidelijk Europa, enkelen zelfs op hunne broed- plaatsen, waar zij gaten in den grond graven. Zij trekken meestal over Malta, waar zij dikwijls eenige dagen uitrusten en bij menigte gevangen worden; treffen zij, op zee, slecht weder, dan komen velen om, terwijl anderen zich, in grooten getale, op de schepen, nederzetten en het touw- werk bedekken. In het begin van Mei keeren zij naar hunne broedplaat- sen terug. De zwaluwen (Hirundo) komen, in het begin van April, in onze stroken, broeden hier hare jongen uit, en vertrekken, tegen October weder naar het Zuiden; zij brengen den winter in Afrika, tot zelfs in Boven-Egyple en Senegambi� door. De ooievaars (Ciconia alba) komen, reeds tegen het midden van Fe- bruari, of in de eerste dagen van Maart, bij ons aan en vertrekken, in de eerste helft van Augustus, weder, in troepen, naar Klein-Azi� en Egypte. Behalve de bovengenoemde, zijn er andere trekvogels, die den zomer, in noordelijke streken, doorbrengen en ons, in den winter, bezoeken. Zij broeden in het hooge Noorden van Europa en Azi� en komen, in den herfst, bij ons aan. Daartoe behooren: de kramsvogel (Turdus pilaris), de koperwiek (T. iliacus), de sneeuwgors (Emberiza nivalis), de ijsgors (E. lapponica), de steenlooper (Strepsilus collaris), de bonte kraai {Conus cornix) en vele zwemvogels. Andere vogels komen, nu en dan, verdwaald in ons land voor: zoo- als de pestvogel (Ampelis garrula) die soms, in verbazend getal, wordt aangetroffen en, door zijn onverwacht verschijnen, vroeger voor een aan- kondiger der pest werd gehouden; verder het fratertje (Fringilla mon- tium), de kruisvink (Loxia recurvirostra), de ros�-spreeuw (Pastor roseus, pag. 416), de Jan van Gent (Sula bassana), enz., die hier alleen tijdelijk verblijf houden, wegens te snelle vermenigvuldiging, of gebrek aan voed- sel. � Het steppenzandhoen (Syrrhaptes paradoxus), dat een tusschenvorm van duiven en hoenders uitmaakt, bewoont de steppen van Midden-Azi�. Tn de laatste jaren heeft het zijn gebied naar het Westen uitgebreid en trok over de Kaspische Zee, langs den Kaukasus, de noordkust dei Zwarte Zee, volgde den loop van den Donau en verscheen vervolgens in Duitsch- land en ons land. In 1850 werd het, te Zandvoort, waargenomen; ook

-ocr page 431-



		407
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		op Belgolond en Borkum is het, in grooten getale, gezien; in 1863 heeft het, voor het eerst, in Duitschland gebroed. Als onkundige kinderen der steppen, vlogen vele dezer vogels tegen de telegriafdraden, braken hunne vleugels en kwamen zoo om. In de tropische gewesten, waai\' de temperatuur, gedurende het ge heele jaar, bijna dezelfde is, oefenen de veranderingen van droogte en vochtigheid, op de vogels, denzelfden invloed uil, als bij ons de afwis- seling der jaargetijden: wanneer de Orinoco, dooi\' de veelvuldige regens, begint te rijzen, verlaten groote vluchten van eenden de oevers dezer rivier dewijl zij, door den hoogen waterstand, verhinderd worden visschen en insecten te vangen; zij begeven zich dan naar die der Amazone of Rin- Negro. Wanneer de Orinoco echter, in September, weder binnen zijne oevers is teruggekeerd (zie pag. 308), verlaten zij de Amazone, waar het water dan begint te rijzen, om zich weder naar de oevers der eerstgenoemde rivier te begeven. � De zuidelijke kusten der West-Indische eilanden worden, door talrijke scharen van vogels, bezocht, die van visschen leven. Ook deze ontvluchten de vlakten, van het nabijgelegen vasteland, die, door de stroomen, worden onder water gezel. � Gedurende den zomer, trekken eenige soorten van kolibries naar het noordelijk deel der Ver- eenigde Stalen en, zelfs in Canada, worden zij dan soms gevonden, � De trekduiven (Columba migratoria) bewonen Noord-Amerika en leven gezel- lig, in scharen van honderden millioenen, bijeen. Wanneer zij, door ge- brek aan voedsel, van de eene streek naar de andere, verhuizen, dan verduisteren hare lichamen dikwijl* de zon, terwijl de takken der boomen, onder haar gewicht, afbreken � De gewone patrijzen {Perdrix cinerea) zijn eei-st, met den graanbouw, naai^- Rusland, gekomen, even als de spi eeu - wen (Sturnus vulgaris) naar Siberi�. � De huismusch, heeft zich, in de laatste eeuw, met de uitbreiding van den landbouw, naar het Oosten en Noorden, over Aziatisch-Rusland verbreid. Zij kwam te Tobolsk aan, spoedig nadat de Russen het land hadden omgeploegd. In geheel Siberi� is zij thans zeer algemeen, maar is, in de onbebouwde streken van Kamt- schalka, tot nog toe, niet gevonden. � Met het aanplanten der blauwe gomboomen, hebben zij zich ook te Oued-Besbes, in Algeri�, genesteld en zich aldaar zoozeer vermenigvuldigd, dat zij, bij het opvliegen, de lucht verduisteren en, niettegenstaande de voortdurende jacht, die op haar ge- maakt wordt, vernielen zij de veldvruchten zoozeer, dat zij de kolonisten dreigen te verjagen. � Ook in Noord-Amerika zijn zij een ware plaag geworden. � In Australi� hebben zij echter het aanplanten van groenten mogelijk gemaakt (zie pag. 399). De meeste kruipende dieren, bewegen zich slechts langzaam en zjjn

-ocr page 432-



		408
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN

		niet in staat groote tochten te ondernemen. Vele soorten van zeeschild- padden trekken echter, op gezette tijden, naar de kusten, waar zij, op het strand, hare eieren, in het zand begraven. Sommige soorten van visschen leven, in ontelbare scharen, of scho- len, bijeen, zooals de haringen, kabeljauwen en schelvisschen, en deze scho- len trekken, of liever zwerven, over uitgebreide streken, rond, zonder regelmatige tochten te volbrengen. De zalmen trekken, in den rijtijd, uit de zee, naar de monden der rivieren, en zwemmen deze, honderden mijlen, op, om eieren te leggen: men zag ze zelfs tegen den waterval van Schaffhausen (pag. 300) opspringen. Vervolgens begeven zij zich weder naar zee en verdwijnen, eenigen tijd, in de diepte van den oceaan. � Op dezelfde wijze gaan de zalmen, die het Wetter-mecr in Zweden bewonen, van tijd tot tijd, de rivieren op, die daarin uitmonden, inzonderheid de Klara-elv waar zij, bij de watervallen van Dyefors, veel gevangen wor- den. � De steur (Acipenser huso), die de Kaspische Zee bewoont, trekt, in groote scharen, de Wolga op en wordt, op die rivier, in menigte ge- vangen. � De gewone aal (Anguilla vulgaris) begeeft zich, van het zoete water, naar zee, om daar kuit te schieten en kruipt, op die tochten, somtijds, over den grond, van het eene water naar het andere. � De Anabas scandens, een stekelvinnige visch, die, in zoetwater, op het vaste land van Oost-lndi�, en in den Indischen Archipel gevonden wordt, beklimt, door middel van de stekels zijner vinnen en kieuwdeksels, de palmboo- men, aan de oevers der rivieren, om, in het regenwater, dat zich, tus- schen de bladstelen, verzamelt, insecten te zoeken. Onder de insecten ondernemen sommige, op ongeregelde tijden, uit- gebreide tochten, zooals de treksprinkhaan (Acrydium migratorium). In 1844 bezochten zwermen dezer dieren, van verscheidene mijlen uitge- breidheid en zoo dicht als de vlokken, gedurende eene sneeuwjacht, Ma- dera, waar zij groote verwoestingen aanrichtten. In Juni 1874 kwamen zwermen sprinkhanen, in zoo groote menigte, in Algeri�, dat de loop dei- spoortreinen daardoor werd vertraagd. In de laatste dagen van December 1877 kwam, te Adela�de, in Australi�, een wolk dezer dieren, uit het Noorden, die de lucht verduisterde. Zij verslonden alles, waar zij over- trokken, zoodat, in den plantentuin, slechts de kale grond overbleef. Ook in Zuid-Afrika en Palestina richten zij dikwijls vreeselijke verwoestingen aan. � De Colorado-kever (Doryplwra decemlineata), na.verwant aan onze goudhaantjes, leefde, v��r 1859, nagenoeg onbekend, in de Amerikaan- sche Rocky-Mountains, op eene wilde soort van nachtschade (Solanum rostratum), of aardappel zonder knollen. Toen de aardappelbouw, uit het Oosten, tot die streken, was doorgedrongen, ging deze kever op de ge-

-ocr page 433-



		409
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		kweekte plant over, en had, in 1859, zich zoover oostelijk verspreid, dat hij, 160 kilometers voorbij Omaha-city, in Nebrasca, werd aangetrof- fen. In 1807 was hij reeds over de oostelijke grenzen van den staat Illinois getrokken en, in 1870, bereikte hij Ohio en de grenzen van Ca- nada. In 1871 vertoonde hij zich, aan de oostelijke oevers van het Erie- meer, en vier jaren later, bereikte hij de zeekust, overal de grootste ver- woestmgen aan de aardappelen toebrengende. In 16 jaren, is hij dus geheel Noord-Amerika, van het Westen naar het Oosten, doorgetrokken. Daar jaarlijks drie generaties of geslachten dezer dieren bestaan, zijn 48 opvolgende geslachten voldoende geweest, om die verbazende reis te vol- brengen. Door de scheepvaart werd dit gevaarlijk insect naar Europa overgebracht: zooals, in Juni 1878, naar M�lheim aan de Roer, en, in dezelfde maand, door het schip «Rotterdam", van New-York komende, naar Rotterdam, en in hetzelfde jaar naar Cardifl, doch is telkens, door doeltreffende maatregelen, aldaar uitgeroeid. Onder de schaaklieren, ondernemen sommige soorten van landkrab- ben, die op de West-Indische eilanden en in Zuid-Amerika leven, op zekere tijden des jaars, in talrijke scharen, tochten naar zee, waar zij hare eieren leggen. Zij gaan steeds, in eene rechte lijn voort, waarvan zij schier door geene belemmeringen zijn af te brengen. De landkrabben op Ha�ti werden eenmaal, bij haren tocht over verdord hout, door de Engelschen, voor Spaansche lansiers gehouden, zoodat zij terugtrokken. Enkele weekdieren ondernemen mede geregelde tochten: zoo trekt eene soort van inktvisch, de Octopus sagittalis, jaarlijks, uit de IJszee, naar de kusten van New-Fonndland en volgt de scholen van kabeljauwen.

		Doch, niet alleen willekeurig, maar ook onwillekeurig, worden vele dieren over den aardbodem verbreid. Vele, welke vliegen, worden, door den wind, van hunnen weg afgebracht en, naar ver verwijderde streken, vervoerd- Zoo worden dikwijls kleine en zwakke vogels, van het vaste land van Amerika, door stormen, naar de Bermuda\'s overgebracht. Niet minder dan 69 soorten van Amerikaansche vogels, zijn in Engeland en op Helgoland waargenomen; de meeste zijn trekvogels, die, op hunne tochten, door stormen worden overvallen. Daarentegen zijn bijna geen Europeesche vo- gels in Amerika waargenomen, hetgeen uit de richting der heerschende winden en stormen (pag. 209) gemakkelijk kan verklaard worden. � Sommige insecten kunnen verbazend lang vliegen en worden dikwijls, door den wind, ver van de kusten verwijderd. Bij het naderen van tropi- sche gewesten, worden dikwijls avondvlinders {sphinxen), op de schepen,

-ocr page 434-



		410 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN op 400 kilometers van de kust, gezien. � Waterjufters (Libellula\'s) werden, op 80 kilometers van de kust van Zuid-Amerika, aan boord van de »Adventure" gevangen. � Een zuidenwind bracht zwermen van vliegen op schepen, die, in de Middellandsche zee, 170 kilometers van de kust van Afrika, verwijderd waren. � Een doodshoofdvlinder (Sphinx Atropos) werd gevangen op een schip, tusschen Engeland en West-Indi�, op 1700 kilometers van de naast bijzijnde kust. � Draaistormen en hoozen kunnen ook medewerken om de dieren te verspreiden. Daardoor moeten de pag 233 vermelde dierenregens verklaard worden. � Spinnen kunnen, op de zoogenoemde herfstdraden, groote tochten volbrengen. "Wat luchtstroomen voor de landdieren zijn, dat zijn zeostroomen voor de zeedieren, die daardoor dikwijls van hunnen weg worden afgebracht. Zoo werd eene karet-schildpad (Chelonia imbricata), die in tropisch Amerika te huis behoort, daardoor medegevoerd en is op Papa-Stour, een der Shet- lands-eilanden gevangen; terwijl eene andere, in 1774, in de Severn werd buit gemaakt. In 1756 werden twee Ieder-schildpadden op de kusten van Cornwallis gezien. Waarschijnlijk waren al deze dieren, door den Golf- stroom, zoover medegevoerd. Door ijsschotsen worden dikwijls ijsberen, van Groenland naar IJsland, vervoerd. Scoresby nam deze dieren, in de nabijheid van de kust van Groenland, in zoo grooten getale, op het ijs, waar, dat ze kudden schapen geleken. � Wolven wagen zich dikwijls op de ijsschotsen, om jacht te maken op zeehonden, en worden daarmede niet zelden in zee gedre- ven. � Gedurende den korten zomer, wordt de bodem, op het schier- eiland Mellville, op 69° N. Br., hier en daar met groen en bloemen, van de levendigste kleuren, bedekt. Deze plaatsen worden jaarlijks door kud- den muskus-ossen (Ovibos moschatus) en rendieren (Cervus tarandus) bezocht, die over het ijs trekken, om ongestoord op deze welige weiden te gra- zen. � Het rendier gaat dikwijls, op dezelfde wijze, van den omtrek der Behringstraat, naar Kamtschatka, over de Aleutisrhe eilanden, en voedt zich, op dien tocht, met mos. Tusschen de keerkringen nemen drijfhout en drijvende eilanden de rol der ijsschotsen op zich, om de dieren te verspreiden. De Amazone, Congo, Orinoco, Ganges en andere rivieren, in de tropische gewesten, voeren zulke drijvende eilanden, of raffts, naar zee, die niet zelden op 100 tot 150 kilometers van hare monden worden aangetroffen, bedekt met levende boomen en een weelderigen plantengroei. Slangen, kaaimans, vogels, apen, eekhoorntjes, tijgers en andere dieren worden dikwijls daarop aan- gelroffen en naar verre gewesten, vervoerd. Spix en Martius verhalen, dat zij, bij het opvaren der Amazone, vele dergelijke drijvende eilanden

-ocr page 435-



		411
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		ontmoetten; op sommigen vonden zij eene merkwaardige verzameling van dieren, die gezamenlijk, vreedzaam, hun onzekeren tocht naar zee ver- volgden. Op een eilandje zagen zij enkele ooievaars, neergezeten naast een gezelschap apen, die allerlei potsierlijke gebaren maakten en, bij het naderen der schuit, luidkeels begonnen te schreeuwen. � Op een ander bevond zich eene menigte eenden en duikers, waarnaast een troepje eekhoorns. � Vervolgens dreef, op den stam van een verrotten ceder, een reusachtige alligator, naast eene tijgerkat; beide dieren zagen elkander vijandig en wantrouwend aan, maar de krokodil was blijkbaar het meest op zijn gemak, omdat hij overtuigd was van zijne meerdere kracht. � Niet minder dan vier puma\'s (Felis concolor) kwamen, op een drijvend eiland, de Rio de la Plala afzakken en landden daarmede, in den nacht, te Montevideo, tot grooten schrik der inwoners, die hen, den volgenden morgen, door de straten, zagen wandelen. � Lykll vermeldt, dat, op het eiland St. Vincent, eene reuzenslang (Boa constrictor) kwam aanspoelen, doordien zij een dikken cederstam omklemde; waarschijnlijk kwam zij, van de eene of andere Amerikaansche rivier, afdrijven. Voor zij afgemaakt werd, doodde zij nog eenige schapen. De wier- of sargasso-zee�n (pag. 139) worden, door talrijke week- dieren, bewoond; geraken nu, door storm of anderszins, wieren hieruit los, dan voeren zij, te gelijk, de daarop levende dieren met zich, die, door zeestroomen, dikwijls groote afstanden afleggen. Door vogels worden sommige waterdieren dikwijls ver verspreid; aan de pooten van eenden, ooievaars en andere zwem- en moerasvogels hech- ten zich dikwijls jonge zoetwaterslakken, die, wanneer deze vogels hunne tochten ondernemen, van het eene werelddeel naar het andere, kunnen ver- voerd worden. � Zelfs waterkevers voeren soms kleine schelpdieren met zich en Darwin zag eene watertor, op 75 kilometers van de kust, op het dek van het schip nedervallen, met eene kleine kaphorenslak op haar lichaam. De dusgenoemde eendenmossels (Anatifa laevis) en zeepokken (Balanus) hechten zich, in grooten getale, aan de walvisschen en]de kielen der sche- pen, en worden zoo over de wereld verspreid, even als de zuigvisch (Echeneis remora) door de haaien. � Ook de paalworm (Teredo navalis), die, in de 16e en het begin der 17^e eeuw, in ons land zulke verwoestin- gen aanrichtte en zich, voor eenige jaren, weder op onrustbarende wijze dreigde te vermenigvuldigen, is door drijfhout en schepen verspreid. Eindelijk heeft de tnensch op krachtige wijze medegewerkt om de dieren te verspreiden; wij komen daarop § 113 terug.

-ocr page 436-



		412
		DE TF.nBEIDING VAN PLANTEN EN DIKKEN


		Tegenover de bovengenoemde middelen, ter verspreiding, staan ech- ter vele andere over, waardoor de verbreiding der dieren beperkt wordt. Een der gewichtigste daaronder is de temperatuur en wel in een dubbel opzicht: vooreerst is het leven van elke diersoorst slechts mogelijk bij een warmtegraad, die tussclien bepaalde grenzen afwisselt: zoo komen sommige dieren, zooals apen, olifanten, neushoorns, enz., uitsluitend in de warme gewesten der aarde voor, terwijl andere, zooals het rendier^ de ijsbeer, de noordsche walvisch, enz., alleen in de koude streken worden gevonden. � In de tweede plaats echter, is dit zelfde, wellicht in nog hoogere mate, met de planten het geval (zie pag. 370) en, daar het dier- lijk leven, middelijk of onmiddelijk, aan dat der planten gebonden is, volgt hieruit, dat, op plaatsen, waar, ten gevolge eener te hooge of te lage temperatuur, bepaalde planten niet meer kunnen groeien, ook d^edieren, die deze tot voedsel noodig hebben, zullen gemist worden. Het is toch, voor een plantenetend dier, niet voldoende dat het planten, voor een vleeschetend dier, dat het dieren vindt, om zich daarmede te voeden; maar het eerste heeft, tot zijn voedsel, bepaalde planten, het tweede be- paalde dieren noodig. Diegene, welke het minst beperkt zijn, in de keuze van hun voedsel, kunnen, daarom, in den regel, ook het meest verspreid zijn: runderen en paarden zijn beperkt tot de streken, waar grassen groeien, de rendieren tot de vlakten, die met rendiermos (pag. 379) zijn bekleed; de walvisschen tot de zee�n, waar inktvisschen, walvisch-aas en andere lagere dieren, in genoegzame hoeveelheid, voorkomen. -� Vele insecten zijn zeer beperkt, in de keuze van hun voedsel: de wilgenhoutrups (Cossus ligniperda) voedt zich voornamelijk met het hout van wilgen; de rups van de dennen-pijlstaart (Sphinx* pinastri)* alleen met dennennaalden; die van het koolwitje (Pieris brassicae) uitsluitend met koolbladeren. De gewone zijde worm *(Bombyx* mori) kan slechts leven op plaat- sen, waar de witte moerbezi�nboom voorkomt; het cochenielje-insect (Coccus cacti) wordt alleen gevonden, waar de nopal {Opuntia Tuna en O. eociotiellifera) groeit, enz.. Streken, die arm zijn aan planten, zooals de Sahara en andere woestijnen, zijn daarom ook arm aan dierlijk leven. Daarentegen zijn plaatsen, waar een weelderigen plantengroei gevonden wordt, zooals de oorspronkelijke bosschen der warme gewesten, ook rijk aan verschillende soorten van dieren. � Anderen zijn nog meer beperkt, daar zij, in verschillende tijdperken hunner ontwikkeling, verschillend voedsel noodig hebben: sommige sluipwespen voeden zich, gedurende den larventoestand, met bepaalde dieren, en, als volkomen insecten, met bepaalde plantendeelen. � De meeste ingewandswormen komen uitsluitend bij eene bepaalde diersoort voor; andere vereischen zelfs, om zich volko-

-ocr page 437-



		413
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE


		men te kunnen ontwikkelen, verschillende dieren en zouden, wanneer het aantal hunner eieren niet zoo verbazend groot was, reeds lang van de aarde verdwenen zijn. � Ook horzels, vlooien en andere parasitische dieren hebben, om zich te kunnen ontwikkelen, bepaalde soorten van dieren noodig. Vele dieren zijn, op verschillende wijzen, in meerdere of mindere mate, beschut tegen den invloed der wisselingen van de tempera- tuur: zoogdieren en vogels krijgen, tegen het naderen van de koude, een dikker kleed; andere verhuizen, gelijk wij (pag. 403) zagen, tegen het ongunstige jaargetijde, naar elders, ol brengen dien tijd, in een toestand van rust door. Sommige dezer laatsten verschuilen zich, in het koude jaargetijde: zij gebruiken dan geen voedsel en brengen den tijd slapende door, zooals de vledermuizen, de egels, hamsters, enz.; tusschen de keer- kringen slapen vele dieren, gedurende het droge jaargetijde, zooals de de tenrec, alligator, enz.. Vele andere vervallen, gedurende den winter, in een toestand van verdooving, zooals de kikvorschen, karpers, landslakken, mieren, wespen, bijen, enz.. De meeste insecten brengen echter den winter, hetzij in den eitoestand, ol als poppen, met dichte spinsels om- geven, of in den grond door. Dat gebrek aan voedsel, meer dan eene te lage temperatuur, bij vele dieren een beletsel is, om zich verder te verspreiden, blijkt, door- dien sommigen, die voornamelijk in warme gewesten leven, daar, waar zij voedsel vinden, ook in koudere streken worden aangetrol�en: de tijger, wiens eigenlijke vaderland tusschen de keerkringen is gelegen, komt ook voor op de hooge vlakten van Midden-Azi�, tot zelfs in het Amurland, waai\', des winters, eene strenge koude heerscht en hij aan de pooldieren grenst, doch dieren genoeg vindt, om te verslinden. � De apen komen, in den Ilimdlaya, tot hoogten van 3350 meters voor, tusschen pijnboomen, die met sneeuw zijn bedekt. � De olifant beklimt, op Ceylon en Sumalra, de hoogste bergen (zie § 112). Vele dieren vereischen een bepaalden toestand van den grond: paar- den, rundvee, antilopen, hazen, enz., beminnen de lage vlakten, die met gras en struikgewas zijn begroeid. Apen, eekhoorns, boomkatten en papegaaien komen voornamelijk in de bosschen voor. Steltloopers, zwem- vogels, kikvorschen, bewonen moerassen en waterplassen. De rivieren, in vele tropische gewesten en hare oevers dienen tot schuilplaats van nijl- paarden en krokodillen. Otters, bevers en andere dieren bewonen, in meer gematigde streken, dezelfde plaatsen. Geiten, wilde schapen, steen- bokken, gemzen en lama\'s komen op rotsen voor; konijnen graven hunne holen in het losse zand, mollen voornamelijk in veengrond. Kameelen en

		"

-ocr page 438-



		414
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		slruizen leven, bij voorkeur, op dorre zandvlakten. � Ook in de zee vindt men iets dergelijks: de meeste inktvisschen en vleugelpootige weekdieren leven in diep water; oesters, mosselen en polypen vereisehen ondiep wa- ter en een steenigen bodem; borende schelpdieren rotsen, of een harden grond, enz.. De vorm of hel relief der aardoppervlakte levert mede menigvuldige hin- derpalen op, voor de verbreiding der dieren: hooge bergketetis vormen na- tuurlijke dammen, die de meeste niet kunnen overschrijden, want: geen dier, al is het ook met goede bewegingswerktuigen voorzien, kan, van de eene zijde, naar de andere, komen> zonder zich aan de lage temperatuur bloot te stellen, die, op den kam van het gebergte heerscht. De plantenetende dieren vinden, op die hoogten, ook de gewassen niet, waarmede zij zich voeden. De dieren, aan de noordelijke en de zuidelijke afhelling der Al- pen, verschillen zeer. In nog hoogere mate is dit het geval met die, aan de beide zijden der Andes, op dezelfde breedte. De Himdlaya vormt de grens tusschen de palaearctische en de indische zo�logische provinci�n. � Andere dieren, die op hooge gebergten te huis behooren, en dus aan de, daar heerschende, koude gewend zijn, kunnen zich niet in de lagere streken verspreiden, waar zij eene hoogere temperatuur en aanzienlijker uchtdrukking vinden, waarin zij niet kunnen leven. Deze oorden zijn voor hen als eilanden, die door streken begrensd zijn, waar eene te hooge temperatuur heerscht. Zoo wordt de Javaansche stinkdas (Mydaus meliceps) uitsluitend in streken gevonden, die meer dan -2000 meters hoog zijn gelegen en komt daar, op verschillende punten van Java, menigvuldig voor. � De lama\'s, alpaca\'s en vicuna\'s zijn tot de bergvlakten van Chili en Peru, van 3700 tot 4600 meters hoogte, beperkt. � De gemzen, steenbokken en marmotten komen uitsluitend in het hooggebergte van Midden-Europa voor. � Voor sommige dieren, die op een droog en heuvelachtig terrein te huis behooren, zijn moerassen onoverkomelijke hinderpalen; daarom zijn vele beperkt lot de hellingen van den Himdlaya, daar zij de moerassen van den Tard� (pag. 386) en de Ganges niet kunnen overschrijden. � Breede rivieren vormen dikwijls de grenzen van de diersoorten: zoo is, in Zuid-Amerika, het geslacht der trompetvcgels {Psophia), dat aan onze kraanvogels verwant is, begrensd door de Amazone, Madera en Rio-Negro ; terwijl sommige soorten van apen uitsluitend op den rechter-. andere op den linkeroever der laatste rivier gevonden worden. � Evenzoo zijn zee�ngten, voor de meeste dieren natuurlijke beletselen, om zich te ver- spreiden, daar slechts weinig dieren: zooals tijgers, beren, bisons en var- kens, goed kunnen zwemmen. �� In nog hoogere mate is de zee een hinderpaal voor de uitbreiding der dieren: van daar dat Nieuw-Holland,

-ocr page 439-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 415 Afrika en Zuid-Amerika bijna in het geheel geene dieren met elkander gemeen hebben. � Wat zee�ngten zijn voor de landdieren, dat zijn landengten voor de bewoners dei zee: wellicht bestaat er geen grooter verschil dan tusschen de zeedieren aan de oost- en de westkust van Midden- Amerika, hoewel de landengte van Panama, slechts weinige mijlen breed is. De oppervlakte der aarde is het tooneel, waarop een voortdurende strijd, tusschen de dieren, welke haar bewonen, wordt gevoerd. Elke diersoort heeft hare vijanden. Alleen daardoor kan het evenwicht bewaard en, als dit, gedurende eenigen tijd, verbroken is, hersteld worden. Wan- neer de treksprinkhanen (pag. 408) zich buitengewoon vermenigvuldigen, zoodat zij uitgestrekte landstreken kaalvreten, dan neemt ook het getal hunner vijanden toe, dewijl deze laatste ruimschoots voedsel vinden en zich dus sneller vermenigvuldigen, waai door het evenwicht hersteld wordt. Van daar, dat de scharen der treksprinkhanen voortdurend gevolgd worden door insectenetende vogels, zooals de ros�-spreeuw (Pastor roseus, pag. 406) en de Turdus gryllivorus, eene soort van lijster. � Neemt het getal der bladluizen toe, dan vermeerdert ook het aantal lievenheersbeestjes (Coccinella) en andere insecten, die op haar azen. � Dreigt de processierups (Gas- tropaeha processionea) zich te sterk te vermenigvuldigen, dan vermeerdert ook het aantal sluipwespen, die hare eieren in de larven der poppen leggen. � De scharen der lemmings (pag. 403) worden, op hare toch- ten, voortdurend vervolgd door wolven, beren en vossen, die onophoude- lijk op haar azen. � Evenzoo worden de kudden springbokken (pag. 403) steeds door leeuwen gevolgd. � In streken, waar vele apen zijn, komen geene papegaaien voor, daar de eerste de nesten dezer vogels uithalen, om zich met de eieren te voeden.

		Na het voorgaande, zal het niet verwonderen, dat sommige dieren, over eene groote oppervlakte verspreid zijn, terwijl andere, tot eene kleine ruimte, beperkt zijn. Onder de zoogdieren, wier levensvoorwaarden talrijker en verschil- lender zijn, dan die der meeste lagere dieren, komen weinige soorten voor, die zeer algemeen verspreid zijn. Onder de vogels en vliegende in- secten, wier middelen, om zich te bewegen, het best ontwikkeld zijn, ko- men soorten voor, die, over een groot deel der aarde, gevonden worden. De gewone valk (Falco communis) leeft bijna overal, waar hij vogels vindt, om zich daarmede te voeden; men heeft hem, met enkele uitzonderin- gen, in de geheele Oude Wereld, benevens bij de Straal van Magelhaen en op Nieuw-Holland gevonden. � De gewone watersnip (Scolopax galli-

-ocr page 440-



		�

		416 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN nago) komt in geheel Noord- en Midden-Europa, verder in Siberi� en bovendien in Afrika, Oosl-Indi� en Chili voor. � De kleine strandlooper (Tringa minuta) leeft in Europa, Afrika, den Indischen Archipel, Nicuw- Guinea en Nieuw-Holland. � Ook onze zwaluwen, de goudplevier (Charadius pluvialis) en de steenlooper (Slrepsilus collaris) worden zeer algemeee aan- getroffen, Alle deze vogels leven van insecten en zijn dus weinig beperkt in de keuze van hun voedsel; tevens zijn zij goede vliegers, waardoor zij groote tochten kunnen ondernemen. De gewone snoek (Esox lucius) komt in bijna alle zoete wateren voor. Sommige soorten van stekelbaarzen zijn mede zeer verspreid: zoo wordt de Gasterosteus saltatrix in bijna den geheelen Oceaan, doch niet in de Noordzee aangetroffen. � De treksprinkhaan {Acrydium mi- gratorium), die zeer goed kan vliegen en allerlei plantenvoedsel nut- tigt, zoodat hij zelts in den plantentuin te Adela�de niets overliet (pag. 408), onderneemt groote tochten, uit zijn eigenlijke vaderland, en komt, bijna overal op aarde, van tijd tot tijd, voor. � De insec- ten, welke over eene groote oppervlakte verspreid zijn, behooren steeds tot diegene, wier bestaan niet aan eene enkele plantensoort is gebon- den: zoo leeft de rups van den pistoolvlinder (Plnsia gamma), die in ge- heel Europa, Noord-Amerika, N. O.-Afrika en Australi� wordt aangetroffen, van de bladeren van brandnetels en distels. De larven van den distel- vlinder (Vanessa eardui), die in geheel Midden-Europa, Zweden, Azi�, de Kaap de Goede Hoop, geheel Amerika, Nieuw-Holland en Nieuw-Zeeland wordt aangetroffen, voeden zich met verschillende distels, brandnetels en malva\'s, planten die overal groeien. Somtijds heeft men geheele zwer- rnen dezer dieren gevonden. Sommige schelpdieren, die zich zeer moeielijk kunnen bewegen, zijn toch algemeen verspreid, zooals onze gewone mosselen (Mytilus edulis) die, zoowel in Chili als in Groenland worden aangetroffen, de zaagschel- pen (Donax), mesheften {Solen), enz., die zoowel in den Atlanlischen Oceaan, als in de Noordzee, de Middellandsche en Roode Zee worden aangetroffen. De rimpelige rotsboorder (Saxicava rugosa) komt in de noordelijke Uszee, den Atlantischen Oceaan, het noordelijk deel der Stille Zuidzee en den Indischen Oceaan voor. De larven der meeste schelpdieren, zelfs van die, welke zich later vasthechten, zijn vrij en in het bezit van trilharen, zoo- dat zij zich gemakkelijk kunnen verplaatsen. Tegenover deze voorbeelden eener zeer uitgebreide verspreiding, staan weder andere, van dieren, die tol eene zeer kleine ruimte beperkt zijn: de Guaracho of vetvogel (Steatwnis garipensit), die aan onze zwaluwen en

-ocr page 441-



		*t

		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 417 geilenmelkei s verwant is, werd, door von Humbolu�, in een onderaardsch hol, in Venezuela, ontdekt en is, daarna, in enkele donkere rolskloven, by Hogola en op Trinidad gevonden. Deze vogel is zeer lichtschuw, en heeft de grootte van een hoen; hij wordt zeer vet en voedt zich uitsluitend niet steenvruchten. � De Dodo (Didus ineptus) kwam alleen op het eiland Mauritius voor; terwijl vele deelen van liet Andes-gebergte, door bijzon- dere soorten van kolibries, worden bewoond, die nergens elders voor- konien. � De Proteus (I\'roteus anguineus) leeft alleen in hel water van enkele holen van Dahnati� en Carinihi�, o. a. in de Adelsbei\'ger grot (,pag. 89). � De reuzensalamander (Cryptobranchus japonicus) bewoont uit- sluitend enkele Japansche kratermeien.

		Even als wij (pag. 37(>) van de planten zagen, komen ook de dieren, in de gematigde en koude streken der drie noordelijke werelddeelen, waar- tusschen geene uitgebreide oceanen liggen en de overgang, door het ys, vergemakkelijkt wordt, veel mei elkander overeen. Eenige: zooals hetren- dier, de ijsbeer, de bever, de hermelijnwezel, enz., zijn aan allen gemeen; terwijl andere nauw aan elkander verwant zijn: zoo verschilt de Ameri- kaansche bison slechts weinig van de Poolsche aueros; de bruine beer der Oude Wereld nadert zeer tot den Amerikaanschen zwarten beer; ter- wijl de herten, in de drie noordelijke werelddeelen, de grootste overeen- komst bezitten. Ook de vogels, visschen en lagere dieren verschillen slechts weinig van elkander. Ue zuidelijke werelddeelen, die, door uitgestrekte oceanen, van elkander gescheiden zijn, zoodal de overgang, van het eene op het andere, voor de dieren, bijna onmogelijk is, bezitten elk hunne bijzondere soorten: Nieuw- Holland is het vaderland der groote buideldieren, zooals de kangoeroes, de wombat en den buidelwolf. In de moerassen van van Diemensland vindt men het vogelbekdier, een zoogdier, dat op de wijze der watervogels leeft. Nieuw-Zeeland bezat vroeger geene andere zoogdieren dan de \'Maori-rat, de hond, twee vledermuis-soorten en een eerst onlangs ontdekt otterachtig dier. De beide eerste werden door de Maori\'s aldaar ingevoerd (zie § 113). »In het binnenste der Nieuw-Zeelandsche bosschen, lezen wij bij Ferd. von Hociistltter, is het dor en doodsch: geene bontgekleurde vlinders, noch vogels bekooren het oog, of geven afwisseling; al het dierlijke leven schijnt uitgestorven en, ofschoon men naar het bosch heeft verlangd, be- groet men toch, met ware voldoening, na een dagenlangen tocht door deze duistere en eenzame wouden, weder het daglicht, in de open vlakten." Op Madagusear kooien de Maki\'s voor, eene afdeeling dei vierhandige 27

		«*

-ocr page 442-



		418 DE VERBRErfilNG VAN PLANTEN EN DIEREN zoogdieren, die elders bijna niet voorkomen. Op Mauritius, Rodriguez en andere eilanden, leefden vroeger eigene soorten van vogels: zooals de dodo (pag. 417), de solitaire, enz.. Afrika is het vaderland van gazellen, antilopen, kameelen, zebra\'s, en springhazen, welke, op de uitgebreide vlakten, hun voedsel vinden. De leeuw, hyaena, giraffe, en het nijlpaard van Afrika, vinden hunne gelijken, noch in Amerika, noch in Australi�. Zuiil-Amerika levert weder bijzondere diervormen op: hier vindt men de vreedzame gordeldieren, de tapir, de lama, de schubdieren, luiaards en andere plantenetende dieren. Om het overzicht van de verbreiding der dieren gemakkelijk te ma- ken, verdeelt Wall ace het land in een zeker aantal provinci�n, die elk dooi^- eigenaardige dieren bevolkt worden. Hij neemt de volgende aan: 1°. de Palaearctisclie provincie, die Europa, noordelijk Azi�, met Japan en Afrika, benoorden de Sahara, omvat. De dieren komen, in deze ge- heele streek, veel met elkander overeen: 44 van de 55 geslachten van zoogdieren zijn aan Europa en het Amur-land gemeen. De soorten, die zich niet ver in de richting der parallelcirkels uitstrekken, zijn ver in de rich- ting der meridianen verbreid, zooals de haas zonder staart, of pica (Lagomys ogothona), die van de gematigde streken van Siberi�, tot ver in het Noorden verbreid is en de tijger (pag. 413) die van Java tot het Amur-gebied voor- komt. � Noord-Afrika bezit vele eigenaardige zoogdieren: zooals antilopen, een aap (Macacus inuus), die ook op de rots van Gibraltar voorkomt, de leeuw, het luipaard, de cerval, enz., die ook in het overige van dit wereld- deel gevonden worden en waarschijnlijk de karavanen, door de woestijn, zijn gevolgd. 2\'. De Ethiopische provincie omvat Afrika, bezuiden den Kreefts- keerkring, benevens het zuidelijke deel van Arabi�. Sommige dieren dezer provincie zijn aan Zuid-Azi� gemeen, zooals de leeuw, dromedaris en jakhals. De meeste verschillen echter van die der overige provinci�n: Afrika heeft eene eigene soort van olifant, 3 soorten van neushoorns en 2 van nijlpaarden, benevens de gewone struis; ook de gorilla, chimpans�, mandril, de aap met 4 vingers (Colobus) en vele roofdieren, waaronder de aardwolf (Proteles) komen uitsluitend in dit werelddeel voor. Wanneer men verder naar het Zuiden komt, verschillen de dieren minder van die van zui- delijk Azi�, zooals de zebra en quagga, die met het wilde paard en de ezel van Azi� verwant zijn. Onder de dikhuidigen is de klipdas (Hyrax capensis) en onder de herkauwenden de Kaapsche buffel, de giraffe, en vele antilopen: zooals de springbok, gnoe, enz., voor dit werelddeel eigenaardig. � Mada- gascar bezit eigenaardige dieren: behalve drie soorten van tenrecs, (Centetes),

-ocr page 443-



		419
		OVEK DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		die ook op Mauritius gevonden worden en de Galago, die ook op het vaste land van Afrika aangetroffen wordt, komen eenige zoogdieren uitsluitend op dit eiland voor. Het meikwaardigst zijn de halfapen of lemurs en de Aye-ayc (Chiromys viadagascariensis), die een overgang tusschen de knaag- dieren en de apen vormt. 3°. De Indische provincie, die zuidelijk Ati� en de westelijke helft van den Indischen archipel omvat, heeft sommige dieren met de vorige gemeen, doch bezit ook eigen vormen, zooals de panda (Aelurus fulgens), die in de Himdlai/a gevonden wordt en zoowel aan de beien als aan de katten verwant is; verder het muskusdier (Moschus moschiferus), denijl- gau (Antilope picla); de langarmige apen of gibbons (Hylobates) en andere. De olifant, en tapir van Sumatra en Borneo komen overeen met die van het vaste land van Indi�, en de neushoorn van Sumalra en Java is dezelfde, als die van Malakka en Bengalen. De wilde os van Java komt ook op het vasteland van Indi� voor. 4°. De Australische provincie omvat Nieuw-Holland, de eilanden van den Grooten Oceaan en de oostelijke helft van den Indischen Archipel. Behalve enkele knaagdieren en vledermuizen, behooren de zoogdieren uitsluitend tot de afdeeling der buideldieren en monotremen. In Australi� zijn oor- spronkelijk geen katten, geen wolven, beren, hyena\'s, herten, schapen, of ossen; geen olifant, paard en konijn, of andere dieren, die ons algemeen bekend zijn; in plaats daarvan komen kangoeroes, opossums, buidel- woiven, wombats, benevens vogelbekdieren en echidna\'s voor. � De wilde hond of dingo is waarschijnlijk van elders ingevoerd. De vogels zijn even eigenaardig: men vindt er geene spechten of zangvogels, die overal elders gevonden worden, maar, in plaats daarvan, loophoenders (Megapodii), honigzuigers, kiwi\'s (Apteryx), emoes (Dromaius Novae Hol- landiae), kakketoes en lories, met eene behaarde tong. � De grens, tusschen deze en de vorige provincie, loopt: tusschen Iiali en Lombok, Borneo en Celebes, en dit laatste eiland en de Philippijnen. Wanneer men, in twee uren, de straat tusschen Iiali en Lombok oversteekt, vindt men de dieren- wereld geheel veranderd: men ontmoet dan loophoenders en honigzuigers, in plaats van spechten en lijsters. Indien men van Borneo, over Celebes^ naar de Mollukken reist, is het verschil even treffend: op Borneo zijn de bosschen bevolkt met vele soorten van apen, wilde katten, herten, otters en eekhoorns. Op Celebes en de Mollukken ontbreken deze ge- heel, maar, in plaats daarvan, vindt men, in de bosschen: opossums met grijpstaarten, benevens enkele varkens, die waarschijnlijk door den mensch zijn ingevoerd. � Op Lombok komen nog enkele apen voor, evenals de moesang (pag. 373). Op Tintor vindt men nog ��ne kattensoort (Felis

-ocr page 444-



		420 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIERfN megalotus); de eekhoorns komen tot Sumbawa voor. Op Celebet leett nog eene wilde kat, een baviaan en eekhoorn; terwijl enkele soorten van wilde duiven op Timor en Nieuiv-Guinea voorkomen. 5\'. De Nearctische provincie omvat het vasteland van Noord-Amerika, behalve Mexico en Midden-Amerika. In het Zuiden verschilt de dieren- wereld veel van die van de overige werelddeelen, doch, hoe verder men naar het Noorden gaat, des te meer komt zij met die van Europa over- een, hoewel de soorten eenigszins verschillen: zooalsdedas en de muskus- os. Enkele dieien komen, over eene groote uitgestrektheid voor: zooals de buffel (Bison americanus), de waschbeer (Procyon lotor) en de Virginische buidelrat {Didelphis virginiaca). 6\'. In de Neotropische provincie, welke geheel Zuid-Amerika, West-Indi�, Midden-Amerika en Mexico omvat, zijn de vogels het rijkst van de geheele wereld vertegenwoordigd De zoogdieren gelijken slechts weinig op die der Oude Wereld: de apen bezitten eene breede ruimte tusschen de neusgaten en een eigen tandstelsel. Verder vindt men daar gordeldieren, luiaards, bloedzuigende vledermuizen (vampyrs), de capybara (�ydrochoerus Capybara) de grootste der knaagdieren, de vleeschetende coati (Nasua socialis) en vele andere voi men. De grasvlakten van Chili en Peru worden door lama\'s, vicuna\'s en alpaca\'s bewoond, die de kameelen en dromeda- nssen der Oude Wereld vertegenwoordigen.

		Wij hebben (pag. 403) de verschillende middelen nagegaan, waar- door de dieren zich, over de oppervlakte der aarde, verbreiden. Wij zagen dat, bij elke soort, het streven bestaat zich zooverre te ver- breiden, als de uitwendige omstandigheden dit toelaten. Elke soort heeft haar eigen middelpunt van verspreiding, dat zich, wanneer de om- standigheden daartoe gunstig zijn, kan verplaatsen. In het midden van zijn gebied, wordt de soort, door het grootste aantal en de best ontwik- kelde individuen, vertegenwoordigd. Naar de randen neemt het aantal af en vertoonen zij dikwijls grootere of kleinere afwijkingen. Enkele soorten schijnen zelfs twee of meer middelpunten van verspreiding te bezitten. Evenals bij de planten (pag. 380), bestaan ook bij de dieren plaats- vervangende of vicarieerende soorten, die, als het ware, de plaatsvervangers zijn van dieren, die op grooten afstand gevonden worden en eene der- gelijke rol in de huishouding der natuur spelen, als de eerste. Zoo is de tijger van Midden- en Zuid-Asi� de plaatsvervanger van den leeuw in

-ocr page 445-



		421
		OVER DE OPPERVLAKTE DKR AARDE.


		Afrika en de puma en den jaguar van Amerika; de Amerikaansche zwarte beer vervangt den bruinen beer van Europa; de geschubde mie- rcneters van Afrika en Azi� nemen de plaats in van de Amerikaansche behaarde miereneters; de Australische buidel wolf vervangt den wolf der Oude Wereld; de kangoeroes nemen, in Australi�, eene dergelijke plaats in als bij ons de herkauwende dieren. De lama der Nieuwe Wereld ver- vangt den kameel der Oude Wereld. De Noordsche walvisch vervangt den walvisch der zuidpoolstreken. � Onder de vogels, vervangen de necta- rinen of zonnevogels der Oude Wereld, de Amerikaansche kolibries. De Australische Emoe neemt, op Nieuw-Holland, dezelfde plaats in als de Afri- kaansche en Amerikaansche struizen in hun vaderland. � De krokodil van Afrika vervangt de gavial van Indi� en den kaaiman van Amerika. Het walvischaas der noordpoolstreken (Clio borealis en Celocfiilus septen- onalis) vervangt het walvischaas der zuidpoolstreken (Clio en Cetorhilus australis). § 108. Wij zullen thans de verbreiding van eenige der belangrijkste dieren nagaan. Om de uitgebreidheid van dit onderwerp aan de eene, en de beperktheid onzer kennis, aan de andere zijde, zullen wij ons echter slechts tot zoodanige diersoorten bepalen, die, �f algemeen bekend, �f voor den mensch van bijzonder gewicht zijn. Van de verbreiding der lagere dieren is ons weinig bekend: want, daar de meeste in de zee, of in zoet water leven, en velen zeer klein �ijn, is het onderzoek naar hunne verbreiding hocgst moeielijk. Van de Polypen weten wij, dat zij, van de polen tot den evenaar, voor- komen. De polypen echter, die eenen kalkachtigen stam bezitten, leven, zooals wij vroeger (pag. 101) zagen, bijna uitsluitend in den warmen aardgordel en wel nagenoeg tusschen de parallelcirkels van 28" noorder- en zuiderbreedte, waar zij, door hunne snelle vermenigvuldiging, de koraal- eilanden en riffen doen ontstaan. Door den invloed van warme zee- stroomen, zooals de Golfstroom, wordt deze grens eenigszins gewijzigd: zoo komen koraalriffen voor, rondom de Bermuda-eilanden, ofschoon deze op 32" N.Br. en derhalve ruim 4" ten noorden van dezen gordel gelegen zijn. Hier ontbreken echter de groote rif bouwende polypen, behoorende tot de geslachten Madrepora, Cladocera en Adrangia, zoodat de riffen armer aan vormen zjjn, dan de West-Indische; zij zijn echter gekenmerkt door rijkdom aan kleuren: voornamelijk rood, geel en groen. � Reeds § 28 heb - ben wij de vet bazende veranderingen leeren kennen, die, door deze kleine

-ocr page 446-



		422 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN dieren, aan de oppervlakte der aarde te weeg gebracht worden, door de vorming van koraaleilanden en riffen. Men vindt, nog wel verder noord- en zuidwaarts, polypen, die een kalkachtigen stam vormen, doch slechts zelden en zij bouwen, buiten dezen gordel, geene riffen of eilanden. De diepte, waarop deze diertjes nog kunnen leven, kan men gemiddeld op 40 of 50 meters stellen. De Maagzakdieren (CoeletUeraten) en Zeenetels, zijn deels vrij in hunne bewegingen, deels, even als de koraaldieren, onbeweeglijk aan ��ne plaats gehecht. De eerste, waaronder voornamelijk de kwallen behooren, vindt men in alle zee�n, doch de onderscheidene soorten schijnen binnen enge grenzen beperkt te zijn. De vastzittende maagzakdieren worden in de koude luchtstreken niet aangetroffen. De Stekelhuidigen (Echinodermen), waartoe onder anderen de zeesterren en zee�gels behooren, leven alle in de zee, doch aangaande hunne ver- breiding is weinig bekend. Sommige soorten zijn vrij algemeen verspreid: o. a. de gewone vijfvoet (Asterias mbmis). Onder de Wormen, komen de Ingewandswormen, dewijl zij in andere dieren leven, ook in alle streken voor. � De bloedzuiger en de gewone aardworm, die beide tot de Ringwormen behooren, schijnen zeer verbreid te zijn. De bloedzuigers komen bijna door geheel Europa, in zoet water, voor, alsmede in Amerika en Indiii. Voor geneeskundig gebruik worden vele uit Hongarije, vooral uit het Neusiedler-meer (pag. 320), over Buda- l>est en Weenen, naar Midden-Europa vervoerd. Van de Gelede dieren, zijn de Insekten over de geheele wereld ver- spreid. Daar zij echter deels van plantaardig, deels van dierlijk voedsel leven, zijn zij in de poolstreken, waar deze beide voor hen zeer schaars zijn, niet talrijk. Parrij vond, gedurende zijn verblijf van elf maanden, op het schiereiland Melville, slechts zes soorten van insekten. Dezelfde reiziger vond, den 28^,ten Juni 1827, op 82°�27\' N.Br., een paar vliegen op het ijs en, eene andere keer, eene bij. � In dezelfde mate echter, als naar de gematigde en warme streken het aantal van planten* en diersoorten toeneemt, groeit ook dat der insekten aan, zoortat in de tropenlanden, de grootste verscheidenheid van soorten en het grootste aantal van indi- viduen voorkomt. De torren of kevers maken hierop alleen eene uitzon- dering: want zij zijn, in de gematigde streken, talrijker, dan in de heete gewesten. De verbreiding der insekten hangt echter grootendeels van die

-ocr page 447-



		423
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		der planten af, waarmede zij zich voeden. Wij hebben daarvan reeds (pag. 412) het voorbeeld, gezien, bij den zijdeworm en het cochenielje-insekt. Daar nu de planten, onder dezelfde geographische breedte, zeer onder- scheiden, zijn, is dit ook met de insekten het geval. � De vliegen, mug- gen en moskieten zijn ware wereldburgers, even als sommige soorten van vlinders (zie pag. 416). De vliegen waren vroeger op eenige eilanden der Stille Zuidzee onbekend, totdat zij toevallig, met Europeesche schepen, derwaarts werden gevoerd. � Op sommige komen zij echter zoo menig- vuldig voor, dat zij eene ware plaag zijn: toen de Nederlandsche zeevaarder Lemaire, in 1616, de lage eilandenwolk (Tuamotu-archipel) ontdekte en, op het Vliegen-eiland (Na�rsa), landde, werden zijne matrozen en de boot zoozeer door zwermen van vliegen bedekt, dat zij noch hunne aange- zichten en handen, noch de sloep en de riemen, konden onderscheiden. Beechey ondervond iets dergelijks, toen hij, in 1826, het eiland Bow of Hem, van denzelfden archipel, bezocht: de geheel naakte kinderen zaten op matten en draaiden zich schreeuwend in de rondte, om de myriaden van huisvliegen te verdrijven, waardoor de ware kleur hunner lichamen nauwelijks onderscheiden kon worden. � Ofschoon de soorten van muggen zeer talrijk zijn, is elke soort vrij beperkt. De gewone mug (Culex pipiens) komt, zelfs in het hooge Noorden en op IJsland, in verbazende menigte voor en eene zeer kleine soort van moskieten is somtijds, in Zweden en de omstreken van Temesvar, in Hongarije, zoo talrijk, dat zij op wolken gelijken en men geen ademtocht kan doen, zonder daarvan eens menigte in te ademen; kinderen en vee zijn daardoor zelfs gestorven. Van alle plaatsen der aarde, zijn de oevers van den Orinoco en van andere groote rivieren van het tropisch Amerika, het meest door deze plaag bezocht, zoodat het daar somtijds voor den mensch schier niet is uit te houden. � In Zuid-Afrika komt de Tsetse-vlieg (Glossina morsitans) voor, een dier van de grootte van onze gewone vlieg, welks beten doode- lijk zijn voor runderen; de veeteelt wordt hierdoor, in eenige streken, onmogelijk gemaakt. � Bijen en wespen zijn ook zeer verbreid, doch in verschillende streken komen onderscheidene soorten voor. De treksprinkhaan (Acrydium migratorium) wordt begrensd door eene lijn, die even benoorden Lissabon loopt; vervolgens dwars door de Pyrene�n, over Milaan, even benoorden de Kaspische Zee; zij bereikt, bij den Irtisch, hare grootste noordelijke breedte: nl. 51\'. Van daar daalt zij midden door Japan, tot de Fidschi-eilanden, gaat tusschen Nieuw-Zeeland en Auckland, waar zij haar zuidelijkste punt: 41°, bereikt. Opwaarts rijzende, snijdt zij de oostkust van Nieuw-Holland, op 30° Z.Br., en de westkust op 20»; loopt in de nabijheid der Kaapstad, om zich, langs de

-ocr page 448-



		424 nu TERnr.miNG van planten en dieren westkust van Afrika aan het straks genoemde uitgangspunt aan te slui- ten. Somtijds verbreidt hij zich echter veel verder, zooals (pag. 408) is vermeld; doch, binnen de bovengenoemde grenzen, wordt hij voortdurend aangetroffen. � De mieren zijn mede, in vele streken, verbreid, doch de bijzondere soorten worden slechts over beperkte ruimten aangetroffen. In de nabijheid van groote stroomen, bouwen zij hare nesten boven het peil der jaarlijksche overstroomingen. De dusgenoemde Termieten of witte mieren (Termes fatalis) komen in Zuid-Amerika, Afrika en ook op Java voor. Daar zij aan alles, zelfs aan het hardste hout knagen, en alleen glas, metalen en steen ongemoeid laten, richten zij, op vele plaatsen, groote verwoestingen aan. In de warme streken van Zuid-Amerika zijn zij zoo talrijk en zoo verslindend, dat men aldaar, volgens von Humboldt, wel nauwelijks een handschrift zal vinden, dat honderd jaren oud is. In Guinea en andere streken der Afrikaansche kusten, richten deze dieren heuvels op, die tot drie meters hoogte hebben, waarin zij, even als bij ons de wespen en mieren, bij duizenden hun verblijf houden. De Spinachtige dieren worden in bijkans alle oorden der wereld aan- getroffen. Elke landstreek heeft echter hare eigene soorten. De grootste komen in de keerkringslanden voor: zooals de Vogelspinnen in Zuid- Amerika. � Ook de schorpioenen behooren in de warme gewesten te huis. In Europa vindt men slechts twee of drie kleine soorten, en wel: in Spanje, in het Zuiden van Frankrijk, Itali�, enz.. Bijna al de dieren dezer klasse leven op het land. De grootste en fraaist gekleurde Schaaldieren, waartoe de kreeften en krabben behooren, worden in de zee�n der keerkringslanden gevonden; doch ook in de gematigde streken worden zij aangetroffen. De talrijke soorten van Weekdieren zijn mede zeer algemeen over de aarde verbreid. Vele, die in de zee leven, zijn binnen zekere geographi- sche lengte- en breedte-grenzen beperkt en waarschijnlijk ook door de zeestroomen, die eene verschillende temperatuur hebben, zoodat, in dit opzicht, eene groote verscheidenheid in den Oceaan heerscht. � Het walvischaas (Clio borealis en Cetoch�us septentrionalis), wordt in grooten getale in de noordelijke poolzee�n aangetroffen en maakt het voornaamste voedsel der walvisschen uit. De zuidelijke walvisschen leven van soorten, die deze vertegenwoordigen: nl. Clio en Cetoch�us auslralis (pag. 421). Van sommige soorten van weekdieren, die, �f om de schoonheid van hunne schelpen, �f om andere redenen, voor den mensch eenig belang of nut hebben, heeft men de verbreiding, meer dan van andere, nagegaan, doch, in het algemeen, is onze kennis dienaangaande nog zeer onvolledig. Vele soorten van weekdieren hebben een zeer beperkt gebied: zooals de paarle-

-ocr page 449-



		i25
		OVKrt DE OPPERVLAKTE DKR AARDE.


		moer-nautilus, die alleen in >le zee rondom Anboing, gevonden word� Andere daarentegen zijn zeer verbreid, hoewel hun vermogen, om van plaats te veranderen, vrij beperkt is: zoo worden onze gewone mosselen ook langs do kusten van Groenland en Chili gevonden (pag. il6). De parelschelp (Avicula margaritifera) kooit, vooral in don Perz�scken nee- boezem en aan de kusten van Borneo en Ceylnn, talrijk voor. Soorten, die daarmede verwant zijn, worden in de Caralbische Zee, in den Groeten Oceaan, en in do Golf aan Panama aangetroi�en. De reuzen mossel (7Vi- dacna yigas) is het grootste bekende schelpdbr: sommige schelpen zijn meer dan 1,5 meter breed en wegen \'200 tot \'250 kilo, terwijl het dier zelf, niet meer dan 1-5 kilo weegt. Zij wordt zoowel in (Jen Grooten Oceaan als in de Indische Zee aangetroffen. Sommige geslachten van weekdieren worden in bijna alle zoete watoren aangetroffen: zooals de Moerashoreiislakken (Paludina), de Schijfhorenslakken (Planorbis) en do Poelslakken (Limnaea). De\' koppootige weekdieren of inktvisschen komen uitsluitend in do zee voor. Nu en dan worden daarvan reusachtige exemplaren gevonden. Den 30s^,en November 1801 zag do bemanning van het Fransche stoom - jacht >Aleeto" op iO mijlen ten NO. van Teneriffe, \'s namiddags te 2 ure, aan de oppervlakte der zee zulk een dier zwemmen; het had een spoel- vormig lichaam met twee zijdelingsche vinnen, aan het einde van het achterlijf; de kleur van het lichaam was steenrood; zijne lengte, van het achtereinde tot den snavel, bedroeg 5 tot 6 meters, de mondopening alleen werd geschat op een halvs meter, het geheele gewicht op \'2000 kilo. Rondom den mond waren acht vangarmen geplaatst, van omstreeks 2 me- ters lengte; de oogen hadden de grootte van een tafelbord en gaven aan het dier een schrikwekkend aanzien. Hoewel men jacht op het dier maakte, mocht het niet gelukken het te bemeesteren. � In den laatsien tijd zijn meerdere groote inktvisschen gevonden, vooral in den omtrek van New-Foundland. In 1874 weid zulk oen dier gevangen in de Logy- baai. De lengte van het lichaam bedroeg \'2.1 meter en zijn omtrek 1,5 meter. De beide langste vangarmen hadden eene lengte van 7,5 me- ter; de acht kortere waren meer dan 2 meters lang.�Een nog grooter exemplaar werd in de Conception baai door visschers aangevallen, die het echter niet konden bemachtigen. De lengte der armen werd op 13 me- ters, die van het geheele dier op 18 meters geschat. � Gedurende den winter van 1875 op\'76 word, in de Fortune-baii, zulk een dier gevangen, waarvan de geheele lengte meer dan 12 meters en die der vangarmen omstreeks 7 meters bedroeg. � Den 22^sten September 1878 werd, bij een storm, wederom een reusachtige inktvisch op de kust van Nevi-Found-

-ocr page 450-



		426 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN land geworpen. Zijne lichaamslengte bedroeg 3 en zijn omtrek omstreeks 2 meters. Zijne armen, 10 in getal, waren voorzien van 2000 zuignap- pen van 2\'/, cm. middellijn. De lengte zijner beide langste vangarmen bedroeg niet minder dan 9,38 m. en zij hadden, aan de basis, eene mid- dellijn van 19 cm.. De acht overige vangarmen waren omstreeks 3,30 m. lang. Zijn staart was eene ware vin \\an niet minder dan 1 m. lengte. Toen het dier gevangen was, bezaten zijne oogen, die 2 d.m. middellijn hadden, eene vreesehjke uitdrukking. De dieren, die op New-Foundland gevangen werden, behoorden allen tot het geslacht Archoteuthis. §109. De Visschen zijn evenzeer, over de aarde, verbreid, als het element, waarin zij leven. Onze kennis, aangaande de verbreiding der verschillende geslachten en soorten, is echter nog vrij onvolkomen, zoodat hier slechts eenige hoofdtrekken kunnen worden aangegeven. Sommige zeevisschen, zijn over groote streken verbreid, zoodat enkele soorten, in de zee om Nieuw-Zeeland tot aan Japan voorkomen en deze groote verbreiding hangt wellicht af van zeestroomen, die zich even ver uitstrekken. De visschen, die in den Atlantischen Oceaan voorkomen, onderscheiden zich, in het algemeen, zoowel wat de geslachten, als soorten aangaat, zeer van die van den Stillen Oceaan, en daarenboven verschillen nog de soorten, die in de open zee worden aangetroffen, van die, welke, in minder diep water, nabij de kusten, leven. Doch onder de laatste komen er voor, die zeer verbreid zijn: dit is o. a. met eenige soorten van het geslacht der kabeljauwen (Gadus) � waartoe behalve de gewone kabeljauw, ook de schelvisch, wijting, kwabaal, enz. behooren � het geval. Van de 853 soorten van visschen, die aan Europa eigen zijn, leven 210 in zoet water; de overige zijn zeevisschen. Van deze laatste zijn 60 soorten, die, op be- paalde tijden des jaars, de rivieren opzwemmen, om daar hunne kuit te schieten (zie pag. 408). De Middellandscht zee bezit zeer vele soorten: namelijk 444, waaronder eenige haaien, die in geene andere zee�n wor- den aangetroffen. Bovendien vindt men er zwaardvisschen (Xiphias gla- dius), sardellen en zes soorten van makreelen, waaronder de thonijn (Thynnus vulgaris). � Ook de sidderrog (Torpedo ocellata) wordt in deze zee gevonden, welke visch het vermogen bezit, om electrische schokken te geven. � De visschen der Zwarte- en Middellandsche Zee, zijn, in het algemeen, vrij verschillend: beide zee�n hebben slechts 27 soorten met elkander gemeen. De visschen, die in de Kaspische Zee voorkomen, onder- scheiden zich geheel, van die der andere zee�n. Ook bezitten eenige

-ocr page 451-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 427 groote meren, eigenaardige visschsoorten, zooals het Raikal-meer, in Azi�. Van de visschen, die in zoet water leven, zijn eenige geslachten, die zeer verbreid zijn: de zalm \'{Salmo Salar) wordt, behalve in Europa, ook aan de oostkusten van Noord-Amerika en in Azifi aangetroffen. Hij komt ook voor in de Oostzee, de Zwarte en Kaspische Zee, doch wordt in de Middellandse/ie Zee niet gevonden. Ook in enkele zoetwatermeren, b. v. in het Welter-meer in Zweden (zie pag. 408), wordt hij gevonden. � De snoek (Esox lucius) komt in de rivieren van bijna geheel Europa en noordelijk Azi�, en in de meren van Noord-Amerika voor. � De meerval (Silurus glanis), eertijds een bewoner van het Haarlemmermeer, leeft in de zoete wateren van .Rusland, maar komt niet in den Rijn en de Maas voor. � Andere soorten integendeel zijn zeer beperkt: de beefaal (Gym- notus electricus), die, even als de bovengenoemde sidderrog der Middel- landsehe Zee, electrische slagen kan geven, leeft in zoetwater-kreken in Zuid-Amerika; de beefvisch (Malapterurus electricus), in den Nyjl en enkele andere rivieren van Afrika. Eene soort van steur, de Spatnlaria folium, komt uitsluitend in den Mississippi voor. terwijl enkele met zoet water gevulde kraters, in Zuid-Amerika, hunne eigene vischsoorten bezitten. De Kruipende dieren zijn over een groot gedeelte der aarde verbreid, doch het. aautal, zoowel der soorten als der individuen, vermindert zeer op hooge noordelijke en zuidelijke breedten. In Europa bij voorbeeld, komen, benoorden den 60^sten breedtegraad, geene kruipende dieren meer voor; ook in Amerika worden zij niet verder dan den 67\'^ten graad noor- derbreedte gevonden. In de tropen landen daarentegen, vindt men de klasse der kruipende dieren het meest vertegenwoordigd. Daar treft men, niet alleen het grootste aantal van soorten, maar ook van individuen aan en daaronder eenige, die eene reusachtige grootte hebben, zooals de Nij\'- krokodil, de Kaaiman, sommige zee-schildpadden, de Boa en de Python. Even als bij de andere dierklassen, vindt men ook, onder de kruipende dieren, soorten die zeer verbreid, andere die zeer beperkt zijn: de Proteus anguineus bij voorbeeld, is, tot nu toe, alleen in eenige onderaardsche holen van Illyri� gevonden (pag. 417), terwijl de kikvorschen bijna in alle deelen der aarde voorkomen, zoodat deze wel het meest verbreid zijn. Eenige soorten daarvan hebben weder een vrij beperkt verblijf; zooals de pipa, waarvan eene soort in Zuid-Amerika (Brazili�, Suriname) en eene andere soort aan de Kaap de Goede Hoop voorkomt. Onder de Stangen, is de ook hier te land voorkomende ringslang (Coluber natrix) en de adder (Vibera berus) zeer ver verbreid. De eerste wordt zelfs in het zuidelijk gedeelte van Zweden en Noorwegen gevonden.

-ocr page 452-



		i\'28 BE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN De adder bewoont geheel Midden-Europa en het gematigd gedeelte van Azi�, tot aan het Baikalmeer en het Alta�-gebergte; ook Engeland en Zweden; maar hij gaat niet verder westwaarts, dan tot aan de Seine en ook niet over de Alpen. Eene andere addersoort leeft van de Seine tot aan de Pyrenevn, in Zwitserland, Itali� en op Sicili�. � In Amerika vindt men geene slangen, benoorden den 55"� graad noorderbreedte, doch geheel Midden-Amerika en de Oost-Indisch e eilanden leveren een groot aantal van soorten op. � Java bezit meer dan 50 soorten van slangen, zoodat hier betrekkelijk meer soorten voorkomen, dan in eenig ander gedeelte der wereld. In het algemeen zijn de slangen het talrijkst en komen de meeste soorten voor in de heete gewesten en aldaar worden ook, in verhouding, de meeste giftige gevonden. De bekende ratelslang (Crotalus horridus) komt alleen in Amerika voor; de eveneens giftige brilslang (Naja tripudians), die door de Indische toovenaars tot dansen wordt afgericht, is, zoowel in Afrika als in Malabar en op Sumatra te huis; eene andere verwante soort komt in Egypte voor. � Van niet giftige slangen vindt men onder de Boa\'s en Pythons de grootste soor- ten; de eerste leven in Amerika; de tweede zijn de grootste van het ooetel\'ijk halfrond: eene soort, die somtijds meer dan 6 meters lang wordt, is van de westkust van Afrika af, over geheel het heete gedeelte van Azi�, tot Java en China, verbreid. Onder de Hagedisachtige dieren is de ook hier te lande voorkomende gewone hagedis (Lacerta agilis), over geheel Europa verbreid. De groo- tere soorten zijn meer uitsluitend aan de heete gewesten eigen. De kroko- dillen, die steeds in de nabijheid van rivieren en vooral aan de monden daarvan hun verblijf houden, zijn ten naastenbij tusschen den 32""¹ graad noorder- en zuid ei breedte bepaald; buiten die grens zijn zij zeldzaam. De Alligator of Kaaiman is aan Amerika eigen. De Gavial leeft in den Ganget en andere stroomen van Zuid-Indi� (zie pag. 421). De Nijl-kro- kodil wordt thans niet meer in de Delta van den Nijl,* maar hooger in de rivier, in Abyssini�, gevonden, benevens in de groote meren van *Mid-* den-Afrika en in den Congo. Buiten deze, heeft men nog andere soort en in Sierra- Leone en op Madagascar aangetroffen. De Schildpadden zijn, in het algemeen, in de warme streken te huis. De landschildpadden komen, zoo ver tot heden de waarnemingen leeren, in het noordelijk halfrond, niet verder dan tot den 50""° breedtegraad voor, terwijl zij, in Zuid-Amerika, slechts tot den 40^ten graad breedte worden aangetroften. Afrika* is vooral rijk aan landschildpadden: zij komen aldaar menigvuldiger voor, dan elders op aarde. � De zoet- waterschildpadden zijn vrij ver verbreid en worden ook in Europa in

-ocr page 453-



		429
		over de oppervlakte der aarde.


		rivieren en beken gevonden: de TestuJo europaea komt niet alleen zeer menigvuldig voor in Zuid Europa, maar wordt ook bij Weenen, in Hongarije en Oost-Pruissen gevonden. � De zeeschildpadden leven in de zee�n der beete en gematigde gewesten, tot den 50^,,e" breedte- graad; deze zijn vooral menigvuldig aan de oostkust van Midden- Amerika. Vele soorten bezoeken de kusten, op gezette tijden, om hare eieren te leggen (pag. 408). De monden van de Amazone en Orinoco en de stranden van Java en Ascencion wemelen soms van zeeschildpadden, die dan in menigte gevangen en gedood worden. � Eindelijk verdient hier nog te worden opgemerkt, dat de Oude en Nieuwe Wereld geene enkele soort van kruipende dieren met elkander gemeen hebben en zelfs komen slechts een paar soorten zoowel in Noord- als in Zuid- Amerika voor. � In Australi� worden zij zeer weinig gevonden: want, zoo ver, tot nu toe, onze kennis reikt, zijn, met uitzondering dei\' Marianen, geene padden, kikvorschen of slangen, op een der eilanden van den Grooten Oceaan gevonden. § 110. De Vogels zijn over de geheele aarde verbreid, zij reiken waarschijn- lijk van pool tot pool: althans de zeevarenden, die het verst naar de polen zijn doorgedrongen, hebben schier overal vogels ontmoet. Doch even als in het geheele planten- en dierenrijk vindt men den grootsten rijkdom en de grootste verscheidenheid van vogelsoorten in den warmen aard- gordel, vooral op de eilanden van den Indischen Archipel en in Brazili�. Op vele eilanden komen vogelsoorten voor, die elders niet worden aange- troffen: zoo zijn, tot heden, 392 soorten van vogels op Borneo gevonden, waarvan 58 uitsluitend op dit eiland voorkomen, terwijl de overige ook daarbuiten worden aangetroffen. Omstreeks 250 dezer soorten zijn gemeen aan Borneo, Jam en Sumatra. De grenzen, binnen welke de verschillende soorten en geslachten van vogels bepaald zijn, zijn, voor het noordelijk halfrond, beier bekend, dan voor het zuidelijk. Dewijl de meeste soorten op het land leven en de grootste samenhangende landmassa\'s niet zeer ver in het Zuiden reiken, is de kustlijn de natuurlijke grens van de woon- plaats van vele soorten. Op het vaste land zijn de grenzen niet scherp bepaald, daar vele vogels zich zoo gemakkelijk kunnen verplaatsen. Nog onzekerder wordt die grens door de zwervende levenswijze van vele soorten (zie pag. 404). De Zwemvoge.ls zijn vooral in de poolstreken zeer talrijk en hun aantal vermindert, naar de gematigde en warme gewesten. Volgens den

-ocr page 454-



		430 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIKREN Heer Koolemans Beynen was het, op den tocht der nPandora," moeiel\'yk zich een juist denkbeeld van het verbazend aantal zwem vogels, in de poolgewesten, te maken. Enkele keeren zaten zij, bij duizenden, op he» water, en vlogen eerst, allen te gelijk, op, wanneer het schip hen, tot op een afstand van 00 meters genaderd was. Om zich, uit het water, op te heffen, moesten zij dit met hunne vleugels slaan, hetgeen, door zoovele vogels te gelijk verricht, een gedruisch veroorzaakte, dat, tol op grooten afstand, kon gehoord worden en, door de echo der steile bergwanden, nog lang werd herhaald. � De noordelijke poolstreken van de Oude en Nieuwe Wereld hebben daarenboven vele soorten niet elkander gemeen, doch, naarmate men tol den evenaar nadert, wordt niet slechts het verschil der soorten grooter, maar zelfs der geslachten. Dit geldt niet alleen van de zwemvogels, maar van alle andere orden. � Het geslacht der eenden is zeer talrijk in soorten; de meeste zijn echter bewoners van het Noorden. Vele soorten zijn ook, of in de gematigde gewesten te huis, of zij bezoeken die min of meer geregeld. De Eidergans (Fulix mol- lissima), die het voortreffelijkste dons oplevert, komt langs de westkusten van Noorwegen, vooral op de Lofolen, in Groenland, liet oostelijk gedeelte van Labrador, op IJsland en Nowaja-Zemlja voor; de nesten, die van binnen met het dons bekleed zijn, worden op ontoegankelijke rotsen ge- vonden, en op sommige plaatsen in zoo groote menigte, dat de grond letterlijk daarmede bedekt is; het opzoeken daarvan is met veel moeite en groot levensgevaar verbonden. De wilde eend (Anas Bosch as), waarvan de meeste rassen van onze tamme eenden afstammen, wordt, niet slechts in Europa, maar ook, in Amerika, aangetroffen. � De pelikaan ot kropgans (Pelecanus onocrolalus en P. rrispus) komt in zuidoostelijk Europa, vooral langs den Donau en in de nabijheid der Zwarte en Kaspische Zee voor, � De pingu�n of vet- gans (Aptenodytes patagonica) wordt alleen in de zee�n van het zuidelijk halfrond gevonden. � De wilde zwaan (Cygnus musicus) leeft in Duitsch- land en in hel Oosten van Europa. In Nieuw-Holland leeft eene zwarte soort van zwaan. � De Jan van Gent (Sula bassana), bewoont de noor- delijke streken van beide halfronden; vooral komt hij op de Hebriden en in Noorwegen voor. Zeer talrijk zijn deze vogels op de Rass-rolsen, aan den ingang der Golf van Forth, in Schotland. In Mei en Juni bedekken hunne eieren den grond zoodanig, dat men nauwelijks kan gaan, zonder ze te vertreden. De fregatvogels (Tachypetes aquilus), zijn uitmuntende vliegers en verwijderen zich zeer ver van de kusten. Zij komen voornamelijk tus- schen de keerkringen voor. � De stormvogels (Procellaria), die aldus ge-

-ocr page 455-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 431

		noemd worden omdat zij, bij storm, somtijds hun toevlucht op de schepen nemen, verwijderen zich, nog verder dan de voorgaande, van het vaste land; P. pelagica en P. glacialis houden zich bijzonder in den noorde- lijken Atlantischen Oceaan, tusschen Amerika en Europa op; van daar komen zij op de Noord- en somtijds zelfs op de Oostzee. P. capensis komt in de nabijheid der Kaap de Goede Hoop voor. Men geeft hun wel eens den bijnaam van St. Peters-vogel of petertje, dewijl zij, door hunne platte pooten, die van zwemvliezen voorzien zijn, het vermogen bezitten, op het water te loopen, waarbij zij hunne .vleugels wijd uitgebreid houden. � De zeezwaluwen komen in de gematigde streken der beide halfronden en in de keerkringslanden voor. De vogels, die tot de orde der Steltloopers behooren, leven meerendeels in moerassige streken of in de nabijheid van rivieren. Sommigen, b.v., de ooievaars, kunnen zeer goed vliegen; bij andere integendeel zijn de pooten geheel, ten koste der vleugels, ontwikkeld; deze vliegen dus niet of slecht. Een der meest verbreide soorten van deze orde is de ook hier te lande menigvuldig voorkomende meerkoet (Fulica atra); deze wordt in de Oude Wereld, van den 30"^,en graad zuider- tot den 65"" graad noorder-breedte aangetroffen. In den winter trekken zij echter, van laatst- gemelde breedte, meer zuidwaarts. � Vele soorten van het geslacht der reigers (Ardea) zijn zeer verbreid: men vindt hen in moerassige streken van de beide halfronden. De Struizen, de grootste onder de vogels, hebben eene vrij beperkte verbreiding: de gewone struis (Struthio camelus), die reeds aan de Ouden bekend was, wordt voornamelijk in Afrika en Arabi� gevonden. In Zuid- Afrika wordt hij, om zijne vederen, aangefokt. � Het geslacht BJiea, waar- van twee soorten in de pampa\'s van Brazili� tot Patagoni�, voorko- men, bewoont uitsluitend de Nieuwe Wereld. � De gewone casuaris (Ca- suarius galeatus) leeft op de Molluksche eilanden; onlangs is eene soort van hetzelfde geslacht op Nieuw-Guinea gevonden. � De Emoe (Dromaius Novae Hollandia�) bewoont Nieuw-Holland. � De Kiwi (Apteryx australis) komt op Nieuw-Zeeland voor. De Hoenderachtige Vogels, waartoe de meeste van onze huisvogels behooren, zijn algemeen over de aarde verbreid, doch zij zijn voornamelijk in de gematigde gewesten menigvuldig. De talrijke soorten van duiven, hebben elk vrij beperkte verblijfplaatsen, maar, in het algemeen, vindt men ze onder alle hemelstreken. � De patrijzen, waartoe ook de bij ons als trekvogel bekende kwartel (pag. 406) behoort, is in de zuidelijke gematigde streken der Oude Wereld algemeen verbreid. � De fazanten behooren in Azi� te huis; zij worden, in grooten getale, in de wouden van het Himd-

-ocr page 456-



		432 ui. vkkbAeiding van planten kn dimiem laya-gebergle gevonden; bij ons te lande komen zij in half verwilderden toestand voor. � De talrijke vari�teiten van onze tamme hoenders zijn ver- moedelij k afkomstig van \'de Gallus liankiea, die in China, op de Sunda- eilanden en het vaste land van Indi�, tot de Himdlaya, in het wild leeft (§ 113). � De kalkoen behoort oorspronkelijk in Mexiev te huis. Onder de Klimvogels verdienen hier, in de eerste plaa\'.s, de papegaaien te worden genoemd, waarvan vele soorten bestaan. Zij komen, zoowel in de Oude als de Nieuwe Wereld voor en, ofschoon de soorten ver- schillen, worden zij in bet zuidelijk halfrond verder van den evenaar ge- vonden, dan in het noordelijk. In Noord-Amerika komen zij lot den <i3"t^e" graad breedte voor; zij bewonen geheel Zuid-Amerika, tot aan de Straal van Magelhaen. Europa bezit geene soorten dezer vogels en zelfs komen zij in Afrika niet tot aan den kreeftskeerkring voor; zuidelijk vormt de Oranje-rivier de grens. In Azi� komen deze dieren alleen in het Zuid- Ooslen voor en vormt de Himdlaya de noordelijke grens, Bijna elke eilan- dengroep van de Stille Zuidzee bezit eigene soorten van deze dieren, tol zelfs de Macquarie-eilanden, die op 55° Z.Br., ten zuiden van Nieuw-Zeeland, gelegen zijn. - De spechten, die mede tot de oide der klimvogels be- hooren, zijn wel zeer verspreid, doch de meeste soorten komen in de gematigde en koude streken voor. De zwarte specht (Picus martitts) en de groene specht (�\'. viridis) bewonen geheel Europa en bet grootste gedeelte van Azi�. De talrijke soorten, die men in de orde der Zangvogels beeft vereenigd, omdat onder deze vele zingende vogels worden gevonden, komen in alle deelen der aarde voor; de laatstgemelde zijn echter het menigvuldigst in de gematigde streken. Zij leveien, door hun liefelijk gezang, eenige ver- goeding op, voor het gemis van de met schitterender kleurenpracht be- deelde vogels, der tropenlanden. De ijsvogel (Alcedo ispida) en het hopje (Upupa epops) bewonen hel Zuiden en Midden van Europa; in de noordelijke gedeelten van dit we- relddeel zijn zij zeldzaam; de laatste is een trekvogel. De bloemzuigertjes of kolibrietjes zijn aan Amerika eigen; zij komen van Sitka tot kaap Hoorn, en voornamelijk in de zuidelijke helft van dit werelddeel voor. Zij worden ook in Califomi�, \'m de Sierra-Nevada, ge- vonden, benevens in J\'atagoni�. Sommige soorten dezer diertjes zijn tot ��n eiland of een enkel dal in de Andcs beperkt (zie pag. 417). Het verblijf van de paradijsvogels is zeer beperkt: alle soorten van deze familie leven op Nieuw-Guinea en de naburige eilanden. � De raven, kraaien en eksters komen in de geheele Oude Wereld voor en ook in Amerika worden zij aangetroffen. Phzkwalsky, had, op zijne

-ocr page 457-



		433
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		reis dooi\' de woestijn van Gobi, veel hinder van de raven: zij openden de zakken met scheepsbeschuit en pikten de kameelen in den bult. � Evenzoo is de spreeuw zeer verbreid; in den winter trekt hij echter veelal naar warmere gewesten. � De huismusch bewoont geheel Europa en heeft zich, met de uitbreiding van den graanbouw, ook naar Siberi� begeven, waar zij thans voorkomt (zie pag. 407). � De kanarievogels behooren, zooals de naam aanduidt, op de Kanarische eilanden te huis; zij kunnen zelfs op hooge noordelijke breedte leven, zooals te Ivigt�t in Groenland en, op de tocht der » Willem Barenis" in 1878, bleven zij, zelfs op 78° N.Br., midden in de IJszee, volkomen gezond. � De pestvoge) (Ampelis garrula) bewoont de koude streken van Amerika, Siberi� en Scandinavi�. Hij bezoekt echter, nu en dan, onze streken, vooral in den winter, wanneer de boomen van zijn vaderland door sneeuw bedekt zijn en hij dus geene bessen kan vinden, die hoofdzakelijk zijn voedsel uitmaken (zie pag. 406). De Roofvogels, die uitsluitend van prooi of van aas leven, zijn schier overal over de aarde verbreid, waar zij voedsel kunnen vinden. Dit is vooral met de uilen het geval, die meerendeels, bij nacht of in de scheme ring, hunne prooi zoeken. � De in soorten zoo talrijke familie der valken is van den eenen tot den anderen poolcirkel verbreid, doch de soorten die tot verschillende onderafdeelingen van deze familie behooren, zijn veel menigvuldiger in de heet e, dan in de gematigde of koude gewesten. De gewone valk, die vroeger, en ook thans nog wel, tot de jacht wordt afge- richt (Falco communis), is bijna overal te huis (zie pag. 415); ook de witstaart of zeearend (llaliaelus albirUla), die des winters dikwijls langs onze kusten trekt, is een bewoner van noordelijk Europa en Azi�. � De gieren, die meerendeels vaii aas leven, komen vooral in de warme ge- westen, zoowel van de Oude als de Nieuwe Wereld voor. De baard- of lammergier, (Gypa�tns barbatus), die eene lengte van meer dan ��n meter bereikt en eene vlucht van omstreeks 3 meters heeft, leeft vooral in de hooge gebergten: zooals de Alpen, Pyrene�n en Karpatlien; in Sardini� en Egypte wordt hij echter ook aangetroffen. De soorten van het geslacht Neophron, die in Azi�, Afrika en in bet Zuiden van Europa leven, voe- den zich bij voorkeur met verrot aas; op de Egyptische monumenten vindt men deze vogels dikwijls afgebeeld; zij werden, waarschijnlijk om het nut, dat zij in het warme Egypte hebben, door de bewoners vereerd. Eene andere soort, van het geslacht der gieren, de condor (Sarcoramphus gryphus), die bijna 4\'/_s meter vlucht heeft, leeft uitsluitend op en boven de hooge toppen van het Andes-gebergte (zie pag. 442).

		38

-ocr page 458-



		434
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		Wij zagen (pag. 430) dat op sommige plaatsen, voornamelijk op onbewoonde eilanden, of eenzame rotsen, de vogels in verbazende me- nigte voorkomen. Zij laten daar ook groote hoeveelheden uitwerpselen achter, die, van tijd tot tijd, door den regen, gedeeltelijk worden weg- gespoeld en uitgeloogd. Liggen echter de verblijfplaatsen van vogels in streken, waar het niet, of zelden, regent, dan wordt de hoeveelheid hunner uitwerpselen, die daar opgestapeld wordt, van jaar tot jaargroo- ter en ten slotte ontstaan dikke lagen van guano. Dit is o. a. het geval in de regenlooze streken aan de westkust van Peru (pag. 228), op de Chinca\' s-eilanden en eenige andere, die, in den omtrek daarvan, tusschen 43 en 24° Z.Br., gelegen zijn. De rijkste eilanden liggen in de nabijheid van Pisco, waar guano-beddingen van 15 tot 20 meters dikte gevonden worden. De guano neemt, van boven naar beneden, in dichtheid toe. Onder de vogels die het meest hebben bijgedragen tot de vorming der guanolagen zijn: Larus modestus, eene zeemeeuw, Rhynchops nigra,eene zeezwaluw, Plotus Anhinga, een zwemvogel, met zeer langen hals, Pele- canus thayus, eene soort van kropgans, Sula varicgata, een rotspelikaan enz.. In den laatsten tijd zijn verbazende hoeveelheden guano, van Zuid- Amerika naar Europa gevoerd om als meststof te dienen, zoodat de hoeveelheid daarvan aanzienlijk is verminderd, vooral daar de vogels, bij het opbreken der guano-beddingen, terstond den omtrek verlaten. De voornaamste guano-eilanden zijn: Islay, Margarita, Jesus, benevens, op het vaste land, de Punta de Hormillas. § 111. Aangaande de verbreiding der zoogdieren over de oppervlakte dei- aarde is ons veel meer bekend, dan van de overige dieren; dit is deels daaraan toe te schrijven, dat de waarnemingen dienaangaande gemak- kelijker zijn en dus in grooter aantal zijn gedaan, deels daaraan, dat vele zoogdieren voor den mensch van het grootste gewicht zijn. In de eerste plaats komen hier dieren in aanmerking, die wel niet zoo alge- meen bekend, doch, om hun maaksel, hoogst merkwaardig zijn: namelijk de Monotremen, waartoe de vogelbekdieren (Ornithorrhynclius paradoxus) behooren. Deze dieren, die in hunne levenswijze, tot de zwemvogels naderen en, onder de zoogdieren, op den laagsten trap van ontwikkeling staan, leven in de rivieren en meren van Oost- en Zuid-Australi� en van Diememland. Hun getal neemt echter langzamerhand af. � Andere die- ren, met de vorige verwant, zijn de echidna\'s, die op egels gelijken. Hiervan bew^roont enne soort het zuidelijk gedeelte van Nieuw-Holland,

-ocr page 459-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 435 eene andere van Diemensland, terwijl onlangs eene derde op Nieuw- Guinea gevonden is. Van de luideldieren komen ongeveer 140 soorten voor, waarvan vijf zesde in Australi� leven. Slechts ��ne familie: de buidelratten, be- vvonen Amerika. De merkwaardigste buideldieren zijn: de buidel wolf (Thy- lacinus cynocephalus), die de grootte van een wolf bereikt en in de ber- gen op van Diemensland gevonden wordt; de buidel miereneter (Myrmero�ius fasciatus), die Zuid- en West-Australi� bewoont; vervolgens de woinbat (Phascolomys wombat): een plomp dier, dat op de knaagdieren gelijkt; verder de kangoeroes, die vroeger, in grooten gelale, de grasvlakten van Nieuw-Holland bewoonden, doch wier aantal, sints de Europeanen daar de veeteelt hebben ingevoerd, zeer is verminderd (vergelijk pag. 403). Op Nieuw-Guinea, waai\' slechts weinig zoogdieren gevonden worden, komt eene soort van kangoeroe voor, die op boomen leeft (Dendrola- qns inustus), De Tandelooze zoogdieren behooren uitsluitend in de warme gewes- ten der aarde te huis: Europa bezit geen enkel dier v:in deze orde. De geschubde miereneters komen voornamelijk in Oost-lndi�, in Guinea en in het Zuiden van Afrika voor. Het dusgenoemde aardvarken (Oryrtero- pus capensis) wordt aan de Kaap de Goede Hoop gevonden. � De behaarde miereneters behooren in Zuid-Amerika te huis, even als de meeste an- dere dieren van deze orde: zooals de luiaards (pag. 402) en gordeldieren. De verschillende geslachten en soorten der Knaagdieren zijn over de geheele aarde verspreid, even als de planten, waarvan zij leven. De uitgestrektheid van het verblijf der onderscheiden soorten is ecbter zeer verschillend. Zuid Amerika bezit vele eigene soorten. De bevers leven aan vele rivieren in Europa en Azi� eenzaam, doch in Noord Amerika in troepen. Hun getal neemt voortdurend af. � De hazen zijn bijna over geheel Europa verspreid even als de konijnen; eene soort, die \'s winters wit is, leeft in de poolstreken van Amerika en op de gebergten in het hooge Noorden van Europa. � De springinuizen worden in zuidelijk Rus- land, den omtrek der Kaspische Zee, Arabi�, Egypte en Abyssini� ge- vonden. Ook aan de Kaap de Goede Hoop en in Noord-Amerika worden zij aangetroffen. � De prairiehonden (Cynomys) wonen, op de hooge vlakten der Ilocky-mountains, mei ratelslangen en katuilen. � Hazen en konijnen worden in de gematigde streken der Oude en Nieuwe wereld gevonden. � De echte marmot (Ardomys marmota) leeft op de hooge gebergten van Europa en Azi�, tot aan de sneeuwgrens; andere soorten komen in Noord-Amerika voor. De gewone eekhoorns (Sciurus vulgars) leven in het grootste gedeelte van Europa en Azi�, zelfs zoover

-ocr page 460-



		436 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN noordwaarts als pijnboomen groeien. Amerika bezit eigene soorten. De vliegende eekhoorns (Pleromys) worden in Indi� gevonden. � De stekel- varkens (Ilyslrix) komen in Zuid-Europa, Afrika, Indi� en China voor. De Insecten etende zoogdieren zijn over de geheele Oude Wereld en in Noord-Amerika verbreid. De spitsmuizen, waaronder de kleinste zoogdie- ren voorkomen, zijn, behalve in Australi� en een deel van Zuid-Amerika, over de geheele aarde verspreid. De gewone spitsmuis leeft in Europa en hel Noorden van Azi�. � De egel was reeds aan de Ouden bekend; hij is, in geheel Europa, behalve in het hooge Noorden, zeer gemeen. In Azi� en Afrika komen andere soorten voor. � De vliegende maki (Gale- opithecus) komt op Malacca, Sumatra en Borneo voor; eene andere soort wordt op de Pliilippijnsclie eilanden gevonden. � De gewone mol wordt in de geheele palaearctische provincie gevonden. De goudmollen komen in Zuid-Afrika voor. De orde der Vleugelhandigen of Vledermuizen, is zeer rijk in soorten; de meeste zijn in de warme gewesten der aarde te huis, hoewel ze tot de poolcirkels worden aangetroffen. De grenzen, binnen welke de ver- schillende soorten worden gevonden, zijn minder bekend dan voor de meeste andere zoogdieren. Sommige komen op de eilanden der Zuidzee voor en zijn daar de eenige zoogdieren. Van de insectenetende komen acht soorten, die allen tot het geslacht Yespirtilio behooren, hier te lande voor. � De vruchtenetende vledermuizen of vliegende honden worden in de warme gewesten van Afrika, Azi� en Australi� gevonden; noch in Amerika, noch in Europa komen ze voor. De Walvisrkachlige dieren worden in alle zee�n aangetroffen, doch de verschillende soorten en geslachten zijn niet alle evenzeer verbreid. De meeste onderzoekingen omtrent hunne verbreiding, zijn door het Nationaal Observatorium der Vereenigde Staten van Nom-d Amerika, uit- gegeven en, op kaarten, voorgesteld. Zij hebben voornamelijk op den ge- wonen walvisch {Iialaena mysticelus) en den kachelot of potvisch betrek- king en verspreiden daarover veel licht. Uit die kaarten blijkt, dat de eerste thans voornamelijk in het noordelijk gedeelte de Davis-slraat, Iiaf- fins- en Hudsons-baaien en de IJszee voorkomt. Benoorden den 40sten graad breedte nemen zij, in de noordelijke deelen van den Grooten Oceaan, zeer in menigte toe, zoodat zij, rondom de Aleuten, in de zee van Kamt- schatka en verder noordwaarts vrij talrijk zijn. � In het zuidelijk half- rond wordt, bezuiden den 30sten graad breedte, eene verwante soort (Iialaena australis) gevonden en wel voornamelijk rondom Nieuw-Holland, Nieuw- Zeeland en het zuidelijk gedeelte van Zuid-AmeHka. In de Indische Zee, rondom de Sunda eilamleit, in de Chineesche Zee en, in het algemeen, in

-ocr page 461-



		437
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		de gedeelten des Oceaans, nabij den evenaar, komen zij niet voor, tenzij ze zijn afgedwaald. � �e kachelot (Physeter macrocephalus) komt, in het algemeen, meer in de zee�n der warme en gematigde gewesten voor; het meest echter, ten zuiden van den evenaar, in den Groolen Oceaan, tusschen Amerika en Nieuw-Gninea, zonder echter tot aan het laat^tgemelde eiland te reiken. De walvisschen zijn door de voortdurende jacht, die daarop ge- maakt wordt, in den noordelijken Atlanlisehen Oceaan en langs de kusten van Groenlanden die van Noordelijk Europa, zeer verminderd, ja zelfs bijna uitgeroeid. � De dolphijnen komen in alle zee�n voor. De zeekoe of lamantijn (Manatus australis) wordt aan de monden der rivieren van Zuid-Amerika gevonden; eene soort van dit geslacht wordt ook langs de kusten van Guinea en in den Niger aangetroffen. De bruinvisch (Del- pliinus phocaena) bewoont de Noord- en Oostzee en wordt noordelijk tot de kusten van Groenland aangetroffen. Ook in de Middellandsche en Zwarte Zee wordt hij gevonden. Onder de Dikhuidige dieren komen vooreerst de olitant en de neus- hoorn in aanmerking. Deze zijn beiden bewoners van de warme gewes- ten der Oude Wereld en soortelijk onderscheiden in verschillende ge- deelten daarvan. De Afrikaansche olifant komt van den 20sten graad noordebreedte tot aan de Kaap de Goede Hoop voor. De Indische soort wordt ten oosten van den Indus aangetroffen, bezuiden den 25sten en 30sten graad noorderbreedte, benevens op Sumatra, Borneo en Cey- Ion. � Van de neushoorns worden verschillende soorten onderscheiden: de Indische komt op het vaste land van lndi� voor; verder de Suma- traansche, met twee hoornen, en de Javaansche, terwijl, in de binnen- landen van Afrika, drie soorten worden gevonden, die van twee hoornen voorzien zijn. � Het Nijlpaard komt in Afrika in dezelfde streken voor als de olifant en de neushoorn; voornamelijk in Abyssini� waar het in de rivieren leeft. Dit dier werd vroeger ook lager in den Nijl aangetroffen. Ook in de rivieren en meren van Midden~ en Zuid-Afrika wordt het gevonden. � De tapir leeft in Zuid-Amerika, behalve in de zuidelijkste deelen en houdt zich in bosschen en op vochtige plaatsen, aan de oevers der rivieren op. Onlangs zijn nog andere soorten in de Andes van Nieuw-Granada en Ecuador aangetroffen. Op Sumatra en MaLeca komt mede eene soort voor, die echter van de vorige verschilt. � Het wilde zwijn leeft in de bosschen van Midden-Europa en West-Azi�, doch op het Spaansclte Schiereiland en in Itali� wordt het niet gevonden; langs de noordelijke kusten van Afrika komt het echter voor. Kleinere soorten van varkens (pecaries) komen in de neotropische provincie voor. Het paard behoort in de Oude Wereld te huis en leeft oorspron-

-ocr page 462-



		438 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN keiijk in een dei\' ruwste en meest onherbergzame oorden der wereld: nl. in de steppen van Midden-Azi� (pag. 95) en draagt aldaar den naam van Tarpan; hei is niet altijd goed te onderscheiden van den verwil- derden Musin. Het weidt aldaar gezellig, onder een waakzamen aan- voerder. Gedurende den vreeselyken steppen winter, verwijdert het de sneeuw met zijne hoeven en voedt zich met de zich daaronder bevin- dende grassen. Het heeft rijke, golvende manen en een grooten staart. Als de winterkoude begint, groeit zijn haar, over de geheele oppervlakte van het lichaam, tot een pels. � De ezel leeft wild, onder den naam van Djiggtai, Koelan, of Kiang, in Tarlarije en Mongoli� en trekt des winters, in groote troepen, naar zuidelijker streken (pag. 403). In Zuid- Afrika vindt men verschillende soorten van zebra\'s en quagga\'s, die alle tot het geslacht der paarden behooren. Tot de herkauwende dieren behoort de tweebultige kameel, die, in de woestijnen van Midden-Azi�, in het wild wordt aangetroffen, even als de dromedaris. � De guanaco\'s, die aan de kameolen verwant, doch kleiner zijn, bewonen, in groote kudden, de hooge vlakien van Palagoni� en het Vuurland, terwijl de vicuna\'s de Andes van Peru en Chili bewonen. � De giraffe wordt in Abyssini� en Oost-Afrika gevonden. � De herten worden, onder alle luchtstreken, zoowel der Oude als der Nieuwe wereld, aangetrof- ffen. Het verst naar het noorden komt het rendier voor. Het bewoont het geheele Noorden van Europa, Azi� en Amerika, zoover als de mossen groeien, waarvan het zich voedt. In Lapland is het een ware schat voor de bewoners. � De eland wordt insgelijks vrij ver noordwaarts, zoowel in Europa, als in Amerika aangetroffen, doch tevens zuidelijker dan het rendier. De overige hertensoorten zijn alle over de boschrijke streken verspreid en Afrika en China herbergen vele, eerst voor koten tijd be- kend geworden, soorien. Het muskusdier (pag. 419), dat de bekende muskus oplevert, bewoont de hooge vlakten van Midden-Azi�. � Het in soorten zoo talrijk geslacht der Antilopen is mede zeer verbreid: de gemzen komen, op de hooge toppen der Alpen en Pyrene�n voor, en dalen zelden tot de vlakten af (pag. 443). Door de menigvuldige jacht, op deze dieren, zijn zij, op vele plaatsen der Alpen, nagenoeg uilge- roeid. In zuidelijk Afrika komen de meeste soorien van antilopen voor, zooals de gnoe (Antilope Gnu), het hartebeest (A. bubalis), de springbok (A. euchore, pag. 403), enz., maar ook in Noord-Amerika, Bengalen en in vele andere streken worden zij gevonden. � De bokken leven voor- namelijk op de bergen der Oude Wereld; de steenbok in Tyrol, Savoye en in Azi�. � De schapen behooren insgelijks in de bergachtige streken, zoowel dei\' Oude als der Nieuwe Wereld te huis. Twee soorten van

-ocr page 463-



		OVEH DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 439

		wilde schapen worden als stamouders van het tamme beschouwd: nl. de argali, die de gebergten van .Middm-Asi� bewoont, en de moeflon, welke in Zuid-Europa en op de eilanden der Middellandse/ie Zee voorkomt. � Het rundergeslacht is evenzeer over de aarde verbreid, als de grassen, waarvan het zich voedt. Vele soorten en verscheidenheden zijn echter door den mensch over een groot gedeelte der aarde verspreid. De aueros komt nog in de bosschen van Litliauen voor; in Jndi� worden verschil- lende soorten van wilde runderen gevonden: de Yack (Bos grunniens), die in Voor-Indi�\' leeft, gaat tot zeer hoog in het gebergte. De bison (Bos-americanus) kwam vroeger van het Groote Slavenmeer tot Mexico en van Oregon tot Pennsylvani�, in Virgini� en de beide Carolina\'s voor. Omstreeks 1825 werd dit dier, dooi\' de toenemende bevolking, ten wes- ten van den Mississippi gedreven en thans komt het alleen voor in twee beperkte streken, ten westen van het Botsgebergte, en, van elkander ge- scheiden, door eene aanmerkelijke tusschenruimte, langs de Paci(ic- spoorweg, zoodat alle kans beslaat, dat dit dier weldra van de aaide zal verdwenen zijn. � De muskusos (Ovibos moschatus) leeft in de landen rondom de Hudsons-baai, en komt zelfs op het schiereiland Melvillc voor, waarheen hij jaarlijks, over het ijs trekt (pag. 410). De Boofdieren zijn over de geheele aarde verspreid: men vindt ze tot zoo dicht bij de polen, als nog voedsel voor hen te vinden is. De walrus (Trichechus rosmarus) leeft, in groote troepen, aan de kusten van Groenland en, aan den rand der groote ijsvelden, der Noordpool-zee�n. In de laatste jaren is hun aantal echter zeer verminderd, ten gevolge van de voortdurende jacht, die op deze dieren gemaakt is. � De Engelsche regeering heeft daarom voorgesteld den jachttijd te beperken. De zee- honden zijn veel meer verbreid; zij komen bijna langs alle zeekusten voor, doch vooral in de Poolzee�n zijn zij talrijk. Somtijds zwemmen zij zelfs de rivieren op. Ook in sommige binnenmeren, zooals het Ladoga-, het Baikal en Oron-meer komen zeehonden voor, waaruit men afleidt dat deze vroeger met den oceaan in verband stonden. � De zeeleeuwen, zee- olifanten en andere vreemde vormen, komen op het zuidelijk halfrond voor. � De wolf werd vroeger door geheel Europa aangetroffen. In En- geland en in eenige andere dicht bevolkte deelen van Europa, waar de bosschen voor bouwlanden hebben plaats gemaakt, is hij thans echter uitgeroeid. In Midden-Azi� en in het Noorden van Afrika wordt hij nog menigvuldig aangetroffen. Vossen komen in alle streken, van het oos- telijk en westelijk halfrond voor; zij worden, zoowel in de warme, als de koudere deelen der aarde, aangetroffen. � De verschillende soorten van hyena\'s zijn aan de warme streken van het oostelijk halfrond eigen.

		!

-ocr page 464-



		440 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN Zij komen in het grootste gedeelte van Afrika, het Zuidwesten van Azi� en, zeer talrijk, in Abyssini� voor. In Zuid-Afrika, wordt een daaraan verwante vorm. de aardwolf (Protelcs Lalaiidii), aangetroffen. � Het kat- tengeslacht (waartoe de leeuw, de zeer velschillende soorten van tijgers, enz., behooren) is zeer verspreid doch, op hoog e noordelijke breedten wor- den zij niet aangetroffen: evenmin op het hoogste gedeelte der Cordilleras van Zuid-Amerika, de Antillen, Madagascar, Australi�, Nieuw-Guinva en Japan. De verschillende soorten komen echter, in onderscheidene stre- ken voor, of meerdere soorten bewonen eene zelfde streek: de leeuw leeft bijna door geheel Afrika, uitgezonderd alleen in het noordoostelijk gedeelte; ook wordt hij gevonden in een gedeelte van Azi�: namelijk in Verzie en. lot aan de boorden van den Indus. � De tijgers zijn, zoowel over de warme, als de gematigde streken dei\' aarde, verbreid. De verschillend gevlekte en gestreepte soorten bewonen echter zeer onderscheidene streken. De koningstijger bewoont de wouden van Bengalen, Aclder-Indi�, Sumatra en Java en is, om zijne roofzucht, bekend. In Midden-Azi� komt de tijger des zomers tot de vrij noordelijke breedte van 53 graden voor (pag. 413). Amerika bezit verschillende eigene soorten van tijgers: of putna is over een groot, gedeelte, zoowel van het Noorden, als het Zuiden van dit werelddeel verbreid. � De gewone otter leeft in het grootste gedeelte van Europa, langs de oevers der rivieren en de noordelijke helft van Azi� tot Japan; andere soorten van dit geslacht komen in Oosl-Indiv en Afrika voor; in Noord- Amerika is eene soort, die langs de zeekusten voorkomt, voornamelijk in het Noordwesten; hierop wordt veel jacht gemaakt, om de kostbare pelterij, die zij opleveren. De verschillende soorten van marters en wezels, ko- men, vooral in de gematigde en koude streken, voor; van sommigen is de huid zeer geschat, zooals van de hermelijn wezel, die in Lapland, Si- beri� en Canada vooral voorkomt, en des winters eene witte vacht heeft. � De zooitredende roofdieren zijn vrij ver verspreid, zelfs in de koude ge- westen. In Australi�, Afrika en Zuid-Amerika komen zij echter niet voor. Daartoe behooren, als de meest bekende soorten: de veelvraat, de das en de beer. De eerste bewoont het Noorden van Europa en Azi� en valt rendieren en andere groole zoogdieren aan, door hen, van eenen boom af, te bespringen. � De das bewoont dezelfde streken als de veel- vraat, doch komt veel verder zuidwaarts, ook hier te lande, voor. � De beien zijn het meest verbreid: de bruine beer bewoonde vroeger ge- heel Europa, thans is hij echter tot Zweden, Noorwegen, Polen, Rusland, Finland, enkele deelen der Alpen, en het westelijk gedeelte van Azi� beperkt. � Eene zwarte soort leeft in Noord-Amerika; eene andere komt in Bengalen voor. � De ijsbeer is uitsluitend aan de poolstre- rit *

-ocr page 465-

�

OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 441

ken eigdi; hij vertoeft meer in de zee en op het ijs dan op het land.
De vierhandige zoogdieren, waarvan de apen het grootste gedeelte
uitmaken, zijn uitsluitend tot de warme deelen der aardoppervlakte be-
paald. Zij komen in bijna geheel Afrika (met uitzondering van Iieneden-
Egnpl�), de zuidelijke he\'ft van Arabi�, de beide groote schiereilanden
van het Zuiden van Azi�, de eilanden van den Oost-Indischen Archipel
en op Nippon voor. In de Nieuwe Wereld worden zij, van den 38"^en graad
zuider-, tot den i5^d*" graad noorder-breedte gevonden. In Nieuiv-Holland
en Nieuui-Guinea komen zij niet voor, en in Europa slechts op ��n enkel
punt: namelijk in het zuiden van Spanje, aan de westzijde der rots van
Gibraltar (pag. il 8). De Amerikaansche soorten zijn alle van die dei-
Oude Wereld onderscheiden en zijn in het bezit van een langen grijp-
slaart; zij worden daarom slinger-apen genoemd. � Op Madagascar komen
geene eigenlijke apen voor; de dieren, die hen aldaar vervangen, behoo-
ren alle tot de familie der lemurs. Sommige soorten van apen hebben
een zeer beperkt verblijf; de mandril komt aan de Goudkust in Afrika
voor; de langarmige apen, of gibbons, alleen op de Sunda-eilanden en
de Molukken. Van de apen, die het meest tot den mensch naderen, be-
hoort de orang-oetan op fiorneo en noordelijk Sumatra te huis; de chim-
panzee leeft op de westkust van Afrika, van 12° N. tot 12° ZBr.; andere
soorten werden, door Livingston e, ten westen van het meer Tanganjika
en door Schweinfurth, aan de westelijke waterscheiding van den Mjl
gevonden; de grootste mensch vormige aap, de gorilla, bewoont westelijk
Afrika, in de nabijheid van den evenaar.

§ 112.

Tot dusverre hebben wij ons voornamelijk met de horizontale ver-
breiding dei dieren, over de oppervlakte der aarde, bezig gehouden.
Thans zullen wij de verspreiding in eene loodrechte richting beschouwen,
zoowel voor de land- als voor de zeedieren; want: wat voor de eersten,
de hoogte is, dat is, voor de tweeden, de diepte.

Alle bergen, die zich tot eene zekere hoogte verheffen, bezitten eigen-
aardige dieren, die, in de omringende vlakten, niet gevonden worden,
hoewel hierbij niet zoo duidelijk verschillende gordels kunnen onder-
scheiden worden, als wij (§ 104) voor de planten hebben leeren
kennen.

In de rivieren, die, tusschen de keerkringen, op de Andes, ontsprin-
gen, komt de kaaiman (pag. 428) tot eene hoogte van omstreeks 1000
meters voor. � Volgens von Tsciiudi kan de huiskat niet meer blijven

* *>\'

\'#«

-ocr page 466-





		442 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN leven op hoogten van meer dan 3700 meters; zij sterft, reeds weinige dagen, nadat zij aldaar is overgebracht. In de stad Cerra-di-Pasco, in de Andes van Peru, op 4300 meters hoogte gelegen, heeft men vergeefs be- proefd dit dier in het leven te houden. � De vicuna\'s en guanaco\'s (pag. 438) leven, in groote troepen, op de met gras bedekte hooge vlak- ten van dit gebergte, die zich van 3700 lot 4800 meters, d. i. tot nabij de sneeuwgrens (pag. 185), uitstrekken; op dezelfde hoogten weiden ook de getemde lama\'s en alpaca\'s. � In Ecuador en Nieuw-Granada leven verschillende tapir-soorten op dezelfde hoogte.�Ook sommige kolibrie\'s verheffen zich tot nabij de sneeuwgrens. � De Andes-beer (Ursus orna- tus) zoekt zijne prooi tot op hoogten van 4800 meters. � Vlinders en andere insecten zag von Humboldt, bij het beklimmen van den Chim- burasso (pag. 64), zelfs tot hoogten van 6000 meters. � De condor (Sarcorhamphus Gryplius) verheft zich, boven de Andes, tot op hoogten van 6500 meters. Op de Piek van Korintji (pag. 385) vonden de leden der Sumatra- expedilie: spinnen tot 8000 me-ers, het hoogst komen jachtspinnen voor. Tot op den top werd eene bruine duif (poene�) aangetroffen, be- nevens wespen, bijen, groote vliegen, enkele vlinders en kleine, zwarte kevers, onder de steenen. Bloedzuigers komen niet hooger dan 1800 meters voor. Van de grootere dieren, vond men sporen van olifanten tot 1500 en van neushoorns tot 2600 meters, terwijl die van boschschapen tot den top (omstreeks 3600 meters) werden aangetroffen. � De stinkdas (Mydaus meliceps, pag. 414) komt in de bergen van Java uitsluitend op hoogten van meer dan 2000 meters voor. � Op Ceylon wordt de olifant tot op de hoogste toppen van Adam\'s Piek aangetroffen (pag. 413). In de Himdlaya gaan luipaarden, wolven, jakhalzen, veelvraten, moe- sangs en andere roofdieren tot 1320 meters; tijgers, wilde honden {Canis primaevus), marters, wezels, civetkatten, otters, benevens ��ne aapsoort (Semnopithecus schistaceus) en muskusdieren tot 3050 meters. Op dezelfde hoogte worden ook wilde duiven, benevens de Tragopan (Ceriornis satyra), die met de fasanten verwant is, gevonden. Hier hoort men dikwijls, ver van alle menschelijke woningen, het kraaien van een haan of het kakelen eener hen; het oorspronkelijk vaderland dezer vogels is dan ook hier te vinden (pag. 432); zij komen, in het dichtst van het woud, in grooten getale, in het wild, voor. � Van 3000 tot 5000 meters hoogte vindt men wezels, beren (Ursus isabellinus) en panda\'s (Aelurus fulgens, pag. 419). Wilde bokken en schapen, antilopen en gazellen gaan tot 4000 meters. Het hoogst van alle zoogdieren gaat de Yack (Bos grunniens), die, door de gebroeders von Schlagintweit, op 5670 en 5760, eenmaal zelfs op

-ocr page 467-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 443 5890 meters hoogte werd aangetroffen; somlijds waagt hij zich op het gletscher-ijs. Tn Turkestan gaat de tijger, in den zomer, tot 2100 meters; inden winter zelden boven 1200 meters. De lynx (Felis carracal) van 1200 tot 3000 meters. In de Alpen wordt de berghagedis (Lacerta montana) tot 1160 meters hoogte aangetroffen. � De marmot (Arctomys marmota) strekt zijn ge bied, van 1300 rnetei.., tot de grenzen dei eeuwige sneeuw uit. � Be- ren, gemzen en steenbokken komen, in enkele dalen, vooral aan de zuidelijke af hellingen, op hoogten van meer dan 2400 meters, in steeds geringer wordend getal voor. In den winter dalen zij somtijds, uit ge- brek aan voedsel, lot in de nabijheid dei¹ menschelijke woningen af. � De runderen grazen, des zomers, op de hooge Alpenweiden, tot 2100 meters, tot langs de randen der gletschers (pag. 292) terwijl geiten en schapen nog 3enigszins hooger worden gedreven. � De bruine landkik- vorsch (Ra7ia temporaria) wordt tot 2400 meters hoogte aangetroffen. Boven de sneeuwgrens, die gemiddeld 2700 meters hoog is gelegen (pag. 185), komen nog 18 soorten van insecten en 12 spinnensoor- ten voor. In Lapland komt de sneeuwgors (pag. 406) op hoogten van meer dan 700 meters, tot boven de sneeuwgrens voor; terwijl wolven (Canis lupus) en veelvraten (Gulo borealis) aldaar de hoogste bergen bewonen.

		Wij hebben vroeger (pag. 112) gezien: dat de grootste diepte van den oceaan meer dan 8500 meteis bedraagt; verder dat de temperatuur van het zeewater, ook onder den evenaar, naar beneden snel afneemt, zoodat zij aldaar, op groote diepten, niet veel boven het vriespunt is gelegen (pag. 144), terwijl de warme zeestroomen, en zelfs de Golf- stroom, zich niet ver beneden de oppervlakte uitstrekken .(pag. 135). Ein- delijk zagen wij (pag. 115) dat de zonnestralen snel door het zeewater worden opgeslorpt, zoodat reeds, op diepten van 150 meters, volkomen duisternis heerscht. Bovendien neemt de drukking, die het water uit- oefent, met elke tien meters diepte, omstreeks met ��ne atinospheer toe. Van daar: dat, in de diepte van den oceaan, andere diervormen gevon- den worden, dan aan zijne oppervlakte Tot voor zeei korten tijd was onze kennis der dieren, in de diepte der zee, zeer beperkt: sponsdui- kers, koraalvisschers en paarlduikers gaan nooit tot eene aanzienlijke diepte en dan nog in de nabijheid der kusten. Door eenvoudige vang- toestellen, halen de visschers, in Japan en de Philippijnsche eilanden,

-ocr page 468-



		444
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		soms zeldzame en onbekende dieren, uit de diepte naar boven, zooals: zeeklitten van vreemde vormen en levendige kleuren, benevens merk- waardige glasdraad-sponzen, waaraan men den naam van Uyalonema Sie- boldtii gegeven heeft. Langs de kusten van Noorwegen gebruiken de vis- schers soms snoeren van 90 tot 100 meters, om kabeljauw en schel- visch te vangen, uit nog grootere diepten, haalt men somtijds, in de Middellandse/ie Zee en in de nabijheid der kusten van Groenland, grena- diervisschen (Maerurus) naar boven, die aan de kabeljauwen verwant zijn. Op diepten van 500 vademen (915 meters) laten de Portugeesche \\isschers hunne hoeken zakken, waarmede zij, in de Golf van St. Ubes, Centrophorus-haaien vangen. � Bij toeval weiden echter nu en dan merkwaardige vondsten gedaan: in het midden der vorige eeuw werden, door den Deenschen zeevaarder Adiuaans, op 79° N.Br., bij de kust van Groenland, uit eene diepte van 1410 vademen (2591 meters), twee merk- waardige plantdieren, op hooge stammen, met de loodiijn naar boven gehaald, die als zeeleli�n werden beschreven, te gelijk met een bundel reusachtige polypen (Umbellularia groenlandica), elk van 8 vangarmen voorzien. Deze voorwerpen gingen echter verloren. � In 1755 werd eene tweede soort van zeelelie {Pentacrinus caput JUedusae) in de Antillische Zee gevonden. � In den Indiselien Archipel was, reeds door Rumphius, eene soort van slangster gevonden, die, wegens de verdeeling van hare armen, in tallooze takken, die door elkander verward zijn, Asterias caput Medusae werd genoemd. John Ross bracht, in 1818, bij het zoeken naar eene N W.-lijke doorvaart, in de Lanraster-sond uit 800 en 1000 vademen (1464 en 1830 meters) diepte, daaraan verwante vormen naar boven, die Astropliyton Linckii genoemd werden, benevens eenige wormen. � James Ross vond, in 1841, op zijne reis naar de zuidelijke poolstreken, bij Coulman\'s-eiland, in de nabijheid der vulkanen Erebus en Terror (pag. 152), op 270 tot 300 vad. (494 tot 549 meters) diepte, levende koralen, mosdieren, (bryozo�n), wormen, slakken en kreeften, waaronder enkele, die men meende, dat alleen in het hooge Noorden voorkomen, o. a. Arcturus Baffini, een gelijkpootig schaaldier (lsopode), dat hare jongen bij zich draagt. Dit bevestigde hem in de pag. 143 gemelde meening, dat: overal in den oceaan, op grootere of geringere diepte, eene temperatuur heerschen moest, die niet ver van het vriespunt gelegen is. Door dit ijskoude water zouden dan de dieren zich, uit de noord- naar de zuid-poolstreken, kunnen verplaatsen en omge- keerd. De eerste wetenschappelijke onderzoekingen rnet het sleepnet (dredge) en het diepvischnet (trawl) deed Edward Fokbes, aanvankelijk langs

-ocr page 469-



		445
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		de kusten van Groot-Brittanni�, later in de Ege�sehe zee, waarvan hij de uitkomsten in 1843 mededeelde. Forbes toonde aan, dat de plant- aardige en dierlijke bevolking der zee, bij het neerdalen in de diepte, op dezelfde wijze verandert, als bij het bestijgen van hooge bergen; de verschillende soorten hebben bepaalde dieptegrenzen. Hij onderscheidde 8 verschillende dieptegordels. Beneden 30 vad. (55 m.) vond hij dat het aantal der zeebewoners, zoowel in getal van soorten, als van indivi- duen, afneemt, totdat, in den diepsten gordel, beneden 105 vademen (192 m.), slechts 8 schaaldieren meer voorkomen. Beneden 300 vad. (549 m.), meende hij, begon de streek, waarin geen leven meer mo- gelijk is. � Deze denkbeelden van Forbes werden algemeen aan- genomen. Spoedig bleek evenwel dat zij veel te algemeen waren en alleen gelden voor de Middellandsche Zee, waar, wegens de geringe diepte van de Straat van Gibraltar, het koude water op den bodem wordt gemist. Na den dood van Forbes, zette Austen het onderzoek der Euro- pesche zee�n voort en beperkte het aantal dieptegordels tot 4, nl.: 1°. De strandgordel, die zich uitstrekt over dat gedeelte der kust, hetwelk, bij vloed, met water bedekt is, doch, bij ebbe, droog wordt; deze wordt gemist in zee�n, waarin geene regelmatige getijden voorkomen. Hier staan de bewoners aan de meest verschillende invloeden, van weer en wind, bloot: bij vloed, woMen zij soms, door de golven, met hevigheid gebeukt, terwijl zij, bij ebbe aan de brandende stralen der zon zijn bloot- gesteld. Myriaden van zeepokken (Balanus) bedekken de steenen, terwijl mosdieren den bodem bewonen. Wormen en schelpdieren, waaronder de zeer verspreide mosselen, hechten zich aan de steenen, of graven zich in het zand. Strandkrabben verschuilen zich, bij dag, om, des nachts, voedsel te zoeken. Visschen, die, met den vloed, naar het strand zwemmen, geraken, bij de ebbe, in ondiepten en gaten en worden eene gemakkelijke prooi van meeuwen, vischdieven en andere vogels. 2°. De gordel der bandwieren of laminari�n, die zich, onder de vorige, tot 15 vademen (28 meters) diepte uitstrekt en geheel, van het licht, wordt doordrongen. Op de klippen en steenen, groeit hier het zeegras (Zostera marina) en verschillende blaaswieren (Llvace�n), waar- tusschen bruine puitalen (Zoarces viviparus), blauwe lipvisschen (Labrus mamlatus) en bijna doorschijnende zeenaalden (Syngnatus acns) zich be- wegen. Hier drijven talrijke salpen, kwallen en larven van dieren, die zich later vasthechten, rond. Uit de ruimten, tusschen de steenen, komen de kronen der zeeanemonen (Actini�n) en de kieuwen der kokerwormen (Serpula\'s) te voorschijn. Op het slib zoeken zee�gels (Echiniden) en

		»

-ocr page 470-



		446 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN zeekomkommers (Holothuri�n) hun voedsel. Half verscholen in het slijk, bewegen zich langzaam de Venusschelpen (Venus), platschelpen (Tel- lina), zaagschelpen (Donax) benevens alikruiken (Littorina lillorea) en schaalhorens (Patella). In het slib houden zich grondels (Gobius minu- tus), zeepalingen (Conger vulgaris) en stekelige knorhanen (Trigla) op. Zeekreeften (Homarus marinus) en krabben (Cancer Pagurus) houden den grond schoon en worden dikwijls de slachtoffers van inktvisschen, aan wier talrijke armen zij moeielijk ontkomen^- de snijder (Pagurus Bern- hardus) verbergt zijn weeke achterlijf in ledige schelpen der kink- horens. 3°. In de gordel der korallijnen of kalkwieren, die zich tot 50 vademen (92 meters) uitstrekt, is het zonlicht te zeer verzwakt, om het bestaan van groene planlendeelen mogelijk te maken; de hevigste golfbeweging is hier bijna onmerkbaar (vergel\'yk pag. 125). In dezen gordel komen koraaldieren, zeeveders (Peunatuliden) en sponzen voor, die, aan eene vaste plaats gebonden, afwachten wat de zee hun toewerpt. Hier komen, ook, zelfs op hoogere breedten, zeeklitten (Spatangus) voor, met borsteU vormige stekels en slangsterren (Ophiura), met talrijke, om zich heen grijpende armen, benevens zeekomkommers (Holothuri�n), die langzaam, door het slib, kruipen, even als hartschelpen (Cardium), oesters (Oslrea edulis) en steenboorders (Pholaden). Op den zandigen zeebodem liggen de schol, tong en bot, met scheeve oogen, terwijl rog en haai hun buit beloeren. 4°. Beneden 50 vademen (92 meters) strekt zich de gordel derdie]>- zee-koralen uit. Bijna geheel in de duisternis, is hier slechts weinig van de dagelijksche wisselingen der temperatuur te bemerken. Sponzen, ko- ralen, kokerwormen en mosdieren (bryozo�n) komen hier, in koloni�n bijeen, voor; hiertusschen leven kamschelpen (Pecten). Stekelhuidigen (Echinodermen) ontbreken, maar alle klassen van weekdieren, wormen en schaaldieren zijn, in kleinen getale, vertegenwoordigd. De denkbeelden van Forbes omtrent de beperkte verspreiding der dieren in de diepte, werden weersproken dooi verschillende waarne- mingen, die, sints dien tijd. werden gedaan: Goodsir, een tochtgenoot van Frankun, bracht, in 4845, uit de Davis-slraal, uit eene diepte van 300 vademen (549 meters), kreeften, weekdieren en stekelhuidigen naar boven. � In 4858 werd, door onzen landgenoot, den kapitein-luitenant ter zee A. F. Sif.denburg, bij eene looding in de Banda-zee, uit eene diepte van omstreeks 5000 meters, eene onbekende soort van polyp naar boven gebracht, behoorende tot de zeeveders (Pennatulideii) waaraan, door den Hoogleeraar Harting, den naam van Crinillum Siedenburgii werd gege-

		��

-ocr page 471-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 447 ven. � Ook de Middellandsche Zee leverde diervormen op, die aan Forbf.s onbekend gebleven waren: in 4858 brak de telegraafkabel tusschen Cagliari en Bona en moest opgehaald worden, om herstelling te onder- gaan. Aan een gedeelte, hetwelk tusschen 1100 en 1500 vademen (2196 en 2745 meters) diepte had gelegen, vond men verschillende dieren hangen; sommigen waren zelfs daaraan vastgegroeid. Daaronder behoor- den: eenige koralen, die fossiel in Sicili� en Piemont gevonden worden; eene soort van oester (Ostrea coclilear), de wijde mantelschelp (Pecteti opercularis), die ook op onze kusten gevonden wordt, en levendige kleu- ren bezat; verder: kokerwormen, mosdieren, enz.. � In 1860 bracht de y>Bidldog", van eene diepte van 1260 vademen (2306 meters), 13 slang- sterren (Ophiura) naar boven, die hare magen gevuld hadden met het slib van den bodem. � Eindelijk vond de Portugeesche Hoogleeraar Bar- boza de Bocage, in 1864, eene glasdraadspons, in de diepten nabij St. Ubrs (pag. 444), waaraan men den naam van Hyalonema lusitanica heeft gegeven. Tegenover zoovele feiten, kon de me�ning van Forbes geen stand houden; maar nu begon men ook de diepten der zee, in verschillende lichtingen, te onderzoeken en het waren vooral de Scandinavi�rs, Engel- schen en Amerikanen, die zich, te dien opzichte, verdienstelijk maak- ten, waaronder M. en G. O. Sars, Loven, Nordenski�ld, Carpenter, Wyville-Thomson, Gwyn-Jefffues, Pourtal�s, Fitzgerald en Agas- siz. Daardoor is men tot de overtuiging gekomen, dat, op diepten, waarin geene zonnestralen meer doordringen en eene lage temperatuur en aanzienlijke drukking heerscht, in de zee nog tal van levende schepselen voorkomen, wier bestaan men vroeger niet vermoedde, waaronder som- mige, die men reeds lang uitgestorven waande en levende fossielen ge- noemd heeft; benevens andere, die verschillende diergroepen met elkander verbinden. Aan de kusten van Noorwegen werden, uit diepten van 250 tot 330 vademen (457 tot 594 meters), verschillende soorten van visschen naar boven gebracht, waaronder haaien, platvisschen (o. a. eene schol, Pla- tessa borealis en eene heilbot, Hippoglossus pinguis), kabeljauwachtige vis- schen (zooals Molva abyssorum, Brosmius brosmc) en eene groote soort van baars (Sebastes norvegicus), die rood gekleurd is; deze worden thans te Bergen aan de markt gebracht. Uit diepten tusschen 200 en 500 vademen (366 en 915 meters) werden niet minder dan 427 ver- schillende diersoorten naar boven gebracht. Op nog grootere diepten werden tal van schaaldieren, wormen, zeesterren, zeeleli�n en zee�gels aangetroffen. � In de Golf van Biskaye weid, uit eene diepte van 1207

-ocr page 472-



		448 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN vademen (2209 meters), eene spilhorenslak (Fusus) opgehaald en, uit 3445 vad. (6304 met.) diepte, werd, in dezelfde golf, eene levende tand- horenslak (Dentalium candidum) opgebracht; ook in Slraal-Davis werd een levend exemplaar dier zelfde soort uit. 1100 vad. (2013 met.) naar hoven gehaald. Wel verre dus dat, in de diepte, alle leven is uitgedoofd, bleek juist dat de zee daar wemelt van dieren, van zeer verschillende vormen. Onder de merkwaardigste daarvan behoort: de Brisinga ende- cacmenos, een dier van 6 decimeters middellijn, met 11 vangarmen, dat de zeesterren en de slangsterren met elkander verbindt. Ten noorden van Schotland werd de Pourlalesia gevonden, een dier dat met de zee- egels en de zeekomkommers verwant is; benevens, in de nabijheid der Lofoten, eene zeelelie, die den naam van B/iizocrinus Infotensis heeft ge- kregen. Ten N. O. van de Bank van Yucatan, in de omstreken van Tor- tugas, werd een reusachtig schaaldier (Isopod�), uit eene diepte van 955 vad. (1748 met.), opgehaald, waaraan den naam van Bathi/nomus gigan- teus is gegeven; dit dier is 23 centim. lang en 10 cm. breed en ver- schilt, in zijne organisatie, aanmerkelijk van alle bekende schaal- dieren. De dieren, die de grootste diepten van den oceaan bewonen, zijn bijna overal dezelfde, omdat de omstandigheden, waaronder zij leven, bijna gelijk zijn. In den Atlantisclien Oceaan zijn zij, tot eene diepte van 2000 vad. (3660 met.) nog vrij verschillend, doch het aantal soorten en individuen verschilt, met de diepte. De sponzen komen op alle diepten voor, maar bereiken hare grootste ontwikkeling tusschen 500 en 1000 vad. (915 en 1830 met.) Van de stekelhuidigen, zijn de zeesterren, in de gemiddelde diepten, zeer verspreid: het geslach; Brisanga werd, van La- brador, tot het zuidelijk poolijs gevonden, tusschen 700 en 3000 vad. (1281 en 5490 met.). Ringwormen en weekdieren gaan, over het alge- meen, niet diep. Eenige soorten van dieren, die op aanzienlijke diepte leven, phosphoresceeren sterk; vele zijn doorschijnend. Zooals reeds pag. 114 is vermeld, is de bodem dei\' zee, op de meeste plaatsen, bedekt met slib of klei, waarin de overblijfselen van verschil- lende wezens gevonden worden, die zich daar boven ophouden. In de eerste plaats vindt men daarin: sponsnaalden, vervolgens de pantsers van diatome�n; verder de schalen van polythalami�n, radiolari�n, fora- miniferen, en andere lagere organismen, die alle microscopisch klein zijn en waarvan sommige eene zeer regelmatige gedaante bezitten. I

-ocr page 473-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 449

		§113. De mensch heeft op de verspreiding der dieren, over de oppervlakte der aarde, aanzienlijken invloed uitgeoefend en wel in twee opzichten: vooreerst, door het uitroeien of verminderen daarvan, door jacht, vis- scherij, het droogmaken van moerassen, het uitroeien der bosschen, het oprichten van fabrieken, enz.; ten tweede: door het beschermen van dieren, in den strijd om het bestaan, en het, willekeurig of onwille- keurig, overbrengen daarvan, naar streken, waar zij oorspronkelijk niet voorkwamen. In vroegere tijden waren de wolven, in alle bosschen van Europa, algemeen; zij zijn echter, sedert lang, door het vernietigen hunner schuil- hoeken, in Engeland geheel, en, in de dichtst bevolkte gedeelten van ons werelddeel, grootendeels uitgeroeid. Met de beren is dit mede het geval. De leeuw, die het leger der Perzen, onder Xerxes, in Macedoni� aanviel, is sedert lang in Europa geheel uitgeroeid. Door de jacht en visscherij zijn sommige diersoorten aanmerkelijk verminderd, b. v., bij ons te lande, de herten, reeen, hazen, enz., die alleen onder hen beschermende wetten blijven voortbestaan. � Ook de bever, waaraan verschillende plaatsen in ons land hunne namen ontleenen (Bever- wijk, Bevervoorde, Bevermeer, enz.), is thans, in westelijk Europa geheel, in oostelijk Europa en Siberi� grootendeels, uitgeroeid; door den Markies Bute zijn Amerikaansche bevers naar Schotland overgebracht waar zij zich, in de buurt van Rothesay, een eiland in de Golf van Clyde, zeer hebben vermenigvuldigd. In Canada worden deze dieren voortdurend zeldzamer: zoodat, in plaats van 500.000 bevervellen, die vroeger jaarlijks naar Europa verzonden werden, nu ter nauwernood 10.000 van daar worden uitge- voerd. � De auer-ossen (Bos Bison) zijn, in Europa, geheel uitgeroeid, behalve is een plekje, in Lithauwen, waar zij, door de zorg der Russi- sche regeering, voor ondergang worden behoed. � Ook de bisons (Bos americanus) verminderen, in Noord-Amerika, zeer (zie pag. 439). � De walvisschen hebben zich, door de menigvuldige jacht, binnen de pool- cirkels teruggetrokken en hun aantal is zeer verminderd. � De Afrikaan- sche olifanten, die, door de Karthagers in den oorlog werden gebruikt, worden thans alleen, diep in de binnenlanden, aan gene zijde van de Sahara, gevonden. Voor 27 jaren waren zij, bij Durban, in de Kaap- kolonie, nog talrijk, maar thans zijn zij, door de sterke jacht van in- landsche en vreemde jagers, daar geheel verdwenen, met uitzondering van enkelen, welke, door de regeering, in het Krysna-bosch worden on- derhouden. � De zalmen, die vroeger op onze rivieren zoo talrijk waren, 29

-ocr page 474-



		450
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		dat zij tot de goedkoopste voedsels behoorden, zijn thans, hoewel zij kunstmatig worden aangekweekt, zoozeer verminderd dat zij alleen op de tafels der gegoeden verschijnen. Een aantal vogels, die vroeger algemeen in ons land werden ge- vonden, hebben thans, na het droogmaken van polders en moerassen, het leggen van dijken, enz., geen gelegenheid om te broeden, zoodat zij bijna niet meer voorkomen. Hieronder behooren de reigers, die vroeger, op onze weiden, in zulk eene menigte voorkwamen, dat deze, soms, als met schapen, overdekt schenen; terwijl thans, nauwelijks om de tien jaren, ��n geschoten wordt; verder zijn o. a. de trapganzen en kraan- vogels bijna geheel verdwenen. Alleen het eiland Rottum en het Schol- levaars-eiland, bij Nieuwerkerk aan den IJssel geven ons nog een flauw denkbeeld, van de oorspronkelijke huishouding der vogels in waterrijke streken. � De meerval, die vroeger het Haarlemmermeer bewoonde, is thans beperkt tot de ringvaart en de naburige plassen en dreigt weldra uit ons land te verdwijnen. � Met het uitroeien der bosschen, zijn in ons land niet alleen de grootere roofdieren, maar ook de wilde zwijnen verdwenen, terwijl vossen en dassen voortdurend zeldzamer worden. De uitwasemingen van sommige fabrieken, en die welke bij het roosten van ertsen en andere bewerkingen ontstaan, zijn mede, voor vele die- ren, schadelijk, even als de vloeistoffen, die uit ververijen, huidenzou- terijen, aardappelstroop-fabrieken en dergelijke in het water ontlast wor- den. � Voor de bereiding van jodium, worden jaarlijks millioenen kilo- grammen zeewier verbrand, waardoor voedsel aan vele plantenetende zeedieren wordt onttrokken. � Door de beweging, die door de stoom- schepen in het watei- der rivieren wordt gebracht, worden de eieren der visschen van den oever gesleept en komen niet uit. � De hei- en bosch- branden (pag. 278) veroorzaken mede den dood van talrijke dieren. Wanneer een dier onder de hoede van den mensch staat, verschaft hij daaraan alles, waaraan het behoefte heeft; daarom zullen andere dieren, die in het wild leven en niet onder zijne bescherming staan, in den strijd om het bestaan, het onderspit delven, daardoor in getal ver- minderen, of wellicht uitsterven. Sinds de Engelschen, naar hunne kolo- ni�n in Australi�, koeien, schapen en andere huisdieren hebben inge- voerd, die zich daar, tot millioenen, hebben vermenigvuldigd, daar zij in de onafzienbare grasvlakten overvloedig voedsel vinden, is het getal der kangoeroes, wombats, echidna\'s, vogelbekdieren en andere inlandsche zoogdieren aanmerkelijk afgenomen. Door den mensch zijn zelfs eenige dieren volkomen uitgeroeid, voor- namelijk zulke, die in afgelegen streken woonden en, in den strijd om

-ocr page 475-



		451
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		het bestaan, niet bestand waren, tegen hem of zijne huisdieren. De urus (Bos primigenius), die, door Caesar, nog vermeld wordt, als een bewoner van de bosschen van Germani�, is geheel verdwenen. � De Stellersche zeekoe (Rhytina Stelleri), die, in 1741 bij het Behring- eiland ontdekt werd en in de zee�n rondom Kamtschatka en in de Behring-straat werd gevonden, is, door de sterke jacht, die daarop ge- maakt is, reeds in 1768, geheel uitgeroeid. � Hetzelfde is geschied met eene menigte van vogels, die niet konden vliegen en vroeger verschiU lende eilanden bewoonden, waar zij ongestoord leefden. De meest be- kende hieronder is de dodo, dodaars of walgvogel, een plomp dier, van de grootte eener zwaan, dat het eiland Mauritius en wellicht ook Bour- bon bewoonde. Toen eene Nederlandsche vloot, onder Jakob van Neck, in 1598, op het eerste eiland landde, waren deze vogels aldaar zeer talrijk, doch, door de veelvuldige jacht, die daarop door Hollandsche matrozen gemaakt werd, verminderden zij aanmerkelijk. Zij stierven geheel uil, toen varkens naar dit eiland werden overgebracht, die zich met de eieren en jonge vogels voedden. Zij schijnen v��r 1679 van de aarde verdwenen te zijn. � Op Rodriguez, kwam een verwante vo- gel voor: de kluizenaar of solitaire (Pezophaps solitaria), waarvan men onlangs een geraamte gevonden heelt. Deze is, in de 18^e eeuw, insgelijks uitgeroeid. Beide vogels waren aan de duiven verwant. � Nog verschil- lende andere vogels, die op onze meerkoeten en reigers geleken en de Mascarenen bewoonden zijn, in historische tijden, uitgeroeid. � Op Nieuw- Zeeland kwamen vroeger mede verschillende vogels voor, die veel met de kiwi\'s en struizen overeen kwamen, waaronder sommige soorten eene reusachtige grootte bereikten, o. a. de Dinornis giganteus, die meer dan drie meters hoog was. Zij werden, door de Maori\'s, die, in de 14* eeuw, op deze eilanden landden, en aan deze vogels den naam Moa\'s gaven, vol- komen uitgeroeid, zoodat alleen enkele beenderen en eieren zijn over- gebleven. � Daaraan verwant was de Aipyornis giganteus, een reuzen- vogel van Madagascar, wiens eieren zoo groot zijn, dat de inhoud daarvan 8 liters bedraagt, gelijk staande met dien van 6struizen-of 148 hoender- eieren. Dit dier was zeer plomp gebouwd en omstreeks 2 meters hoog. Tegelijk met dezen vogel leefden nog 2 soorten van hetzelfde geslacht waarvan de eene de grootte van eene casuaris, de andere die eener gans bezat. Deze zijn mede, v��r omstreeks 2 eeuwen, uitgeroeid. � De groote alk (Alca impennis), een zeer vette vogel, die, nog v��r 2 tot 3 eeuwen, de kusten van Noorwegen en vooral de Far�er, in grooten getale, be- volkte, is, door de jacht, van de aarde verdwenen.

-ocr page 476-



		452
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		.Vele dieren, die als ongedierte beschouwd worden, zijn, door den mensch, onwillekeurig naar elders overgebracht. Ratten en muizen zijn, door de scheepvaart, over den geheelen aardbol verbreid. Met de Maori\'s kwam de Polynesische rat op Nieuw-Zeeland; deze wordt echter thans verdron- gen door de bruine rat (pag. 403), die aldaar, met de Europeanen, aan- kwam. � De tapijtmot (Anthrenus scrophulalrix) is, uit Europa, naar Nieuu>- York overgebracht, waar zij veel schade aanricht. � De Europesche huisvlieg is, als eene ongenoode gast, op Niemv-Zeeland verschenen; thans wordt zij, door de kolonisten, ter verdere verspreiding, in doozen en flesschen verzonden, daar men bemerkt heeft, dat de veel lastiger blauwe inlandsche vlieg haar vermijdt en verdwijnt, op de plaatsen, waar de Europesche haar intocht houdt. � De zoo lastige kakkerlakken (Blatla orienialis en americana) zijn, met de scheepvaart, uit Indi� en Amerika, over de geheele aarde verbreid. � Volgens de onderzoekingen van Planchon, is de wijngaardluis (Phylloxera vastatrix), omstreeks het jaar 1862, uit den omtrek van Panama, waar zij oorspronkelijk te huis be- hoorde, in Europa gebracht: een wijnbouwer te Rocque-Maure nl., had, uit Amerika, wijnstokken doen komen, waarop deze dieren toevallig aan- wezig waren. Zij hebben zich snel over een deel van Frankrijk en de aangrenzende landen verspreid en veroorzaken aan den wijnbouw zeer groot nadeel. Ook in Itali�, op Cldos en Madera richten zij belangrijke schade aan. In Amerika komt het insect op de bladeren van den wijnstok voor en doet daarop een soort galappels ontstaan doch, in Europa, schijnt het aan de wortels de voorkeur te geven. � Eene Noord-Amerikaansche schijfhorenslak (Planorbis dilatatus) werd, in 1869, het eerst gevonden in de grachten van Pendlclon en Gen-ton in Lancastershire. In deze grach- ten werd de afval van het katoen van twee spinnerijen gestort en de slakken waren dus waarschijnlijk, met het katoen, uit Amerika, over- gebracht. Zij hebben zich hier zeer vermenigvuldigd, even als in ver- schillende kanalen in dit deel van Engeland. Eene fraaie zoetwaterpolyp (Plumatella repens) is mede uit Amerika, in dezelfde wateren, overge- bracht. Gedurende den burgeroorlog, werden, in Amerika, dikwijls ka- toenbalen gebruikt, om daarmede wateren af te dammen, of schepen tegen kogels te beveiligen, zoodat zoetwaterdieren in de gelegenheid waren, daarop hunne eieren te leggen. Dit katoen werd later gedroogd en in den handel gebracht. De mensch heeft vele dieren, opzettelijk, over de aarde verbreid; sommige daarvan zijn ware huisdieren geworden. De honigbijen worden over een groot deel der Oude Wereld aangekweekt. In 1675 is dit zoo nuttige insect ook naar Noord-Amerika overgebracht en verspreidde zich langzaam naar

-ocr page 477-



		453
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		het Westen. In 1797 trokken de eerste verwilderde zwermen over den Mississippi; 14 jaren later waren zij echter reeds 1000 kilometers verder getrokken en thans zijn zij over geheel Noord-Amerika verbreid. Eerst in 1853 werden zij, uit het Westen, in Califomi�, ingevoerd. Ook op van Die- mensland en Nieuw-Zeeland hebben zij het burgerrecht verkregen. Waar zij worden aangekweekt, vermindert het getal der in het wild levende bijen aanzienlijk. � De gewone zijdewormen of zijderupsen werden, in de zesde eeuw, door twee monniken, uit China, naar Constantinopel, overgebracht en worden in het Zuiden van Europa aangekweekt. � Het cochenielje- insect werd, met de Opuntia, waarop het leeft (pag. 412), uit Mexico, naar Zuid-Europa, de Kanarische eilanden en Noord-Afrika overgebracht. Toen, in 1419, korten tijd na de ontdekking van Porlo-Sanlo bij Madera door den zeevaarder Peristrello, een ander zeeman der zelfde natie, Zarco, op dit verlaten eilandje landde, vond hij daar geen enkel zoogdier. Hij liet er een konijn met zes jongen achter en deze dieren vonden de omstandigheden om zich te vermenigvuldigen zoo gunstig, dat toen 37 jaren later een derde bezoeker Cada-Masta naar dit eiland ging, hij deze knaagdieren in ontelbare menigte in het wild vond en thans zijn zij daar nog zeer talrijk. De Falklands-eilanden (in den zuidelijken Atlantischcn Oceaan) waar zeelieden van St. Malo in 1769 eene kleine kolonie stichtten, waren toen, door geen van onze huisdieren, bevolkt. Toen, korten tijd daarna, de bewoners door de Spanjaarden genoodzaakt waren te vertrekken, lieten zij er hunne huisdieren achter, die, zich intusschen zoozeer hebben vermenigvuldigd, dat zij, tot den tegenwoordigen tijd, daar in grooten getale voorkomen en een kostbaren schat voor de zeelieden uitmaken. Het eilandje Tristan-d\'Acunha, dat eenzaam, in het midden van den Atlantischcn Oceaan, halfweg tusschen Zitid-Amcrika en de Kaap de Goede Jloop is gelegen, had geene geiten, voordat de zeevaarders enkele .dezer dieren daarheen hadden overgebracht; maar zij zijn, sints dien tijd, ver- wilderd en komen daar in grooten getale voor. In 1835 liet een Engelsch zeeman, Daires genoemd, op het Crozct- eiland, hetwelk ver ten Z.O. van de Kaap de Goede Hoop is gelegen, enkele varkens achter; sedert dien tijd hebben deze dieren zich daar zoozeer vermenigvuldigd, dat zij voor de zeevaarders een kostbaren buit opleveren. De walvischvaarders die deze streken bezoeken, noemen dan ook dit eiland het Varkens-eiland (Pig-island) en slachten hier van tijd tot tijd vele dezer dieren, om hunne schepen te proviandeeren. Reeds in 1840 waren zij zoo talrijk, dat hetj soms moeielijk was daar te landen.

-ocr page 478-



		-i54
		DE VEHBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		Nieuw-Zeeland levert ons nog een der merkwaardigste voorbeelden op van de acclimatisatie van onze huisdieren, in verwijderde streken. Toen, in 1769, de beroemde zeevaarder Cook deze eilanden bezocht, vond hij er geene zoogdieren, behalve de hond en de rat, die, door de Maoris, waren ingevoerd: hij liet er enkele huisdieren achter, o. a. var- kens, die aldaar verwilderden en zich zoo bijzonder snel vermenigvul- digden, dat zij niet alleen thans een der voornaamste rijkdommen dezer eilanden uitmaken, maar zelfs op het Zuider-eiland gevaarlijk voor den landbouw zijn geworden, zoodat men dikwijls jacht op deze dieren maakt, enkel met het doel om hen te vernietigen. Hoezeer de varkens zich hebben vermenigvuldigd blijkt, doordien Hochstetter mededeelt, dat door drie menschen, die zich, gedurende nog geen twee jaren, met de varkensjacht bezig hielden, minstens 25000 dezer dieren werden gedood. Zooals bekend is, worden vele visschen kunstmatig aangekweekt, en, naar verwijderde streken, overgebracht. De zalmen zijn in 1869 naar de rivieren van Nieuw-Holland en van Diemensland overgevoerd, alsmede naar het meer van Gen�vc en dat van Joux, in de Jtira. - De goudvisch werd, voor ruim ��ne eeuw, uit China, in de Europesche vijvers over- geplant. � De karper, die in de rivieren van westelijk Europa leefde, werd, naar Engeland en Zweden overgebracht. Peter de Groote voerde hem naar Rusland en, in 1729, werd hij naar Oost-Pruisen overge- plant. De kikvorschen werden, in 1696 opzettelijk, uit Engeland naar Ier- land overgebracht. De tamme eend is afkomstig van de wilde, die in geheel Europa, tot Japan, Noord-Amerika en Afrika, in plassen en moerassen, voorkomt. De Turksche eend is, uit Noord-Amerika, naar Europa, overgebracht. � Ook de tamme gans, die reeds in de Oudheid als huisvogel werd aan- gekweekt, is afkomstig van de wilde, die, in oostelijk Europa en Siberi�, broedt. � De duif wordt, in den wilden staat, langs de kusten der Mid- dellandsche Zee, Klrin-Azi� en Voor-Indi� aangetroffen. � De pauwen zijn uit Bengalen afkomstig; zij werden reeds, door de vloten van Salomo, naar Palestina overgebracht en later, door Alexander den Groote, uit Indi�, naar Griekenland, overgevoerd. Thans zijn zij, in Europa, als sier- vogels, algemeen verspreid. � De kalkoen behoort oorspronkelijk in Mexico te huis en werd, door de Spanjaarden, naar Europa overge- bracht. � De parelhoenders, veelal poules pintades genoemd, komen in het Westen van Afrika voor en waren, reeds aan de Romeinen, in tam- men staat, bekend. In de middeleeuwen werd de teelt daarvan verwaar- loosd en verdwenen zij als huisvogels. Door de Portugeezen, werden zij

-ocr page 479-



		455
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		opnieuw, in Europa, ingevoerd. � De talrijke verscheidenheden onzer liuishoenders zijn afkomstig van den Gallus Bankiva, die, in de wouden van den Himdlaya (pag. 432), Voor- en Achter-Indi� en den Indischen Archipel, in het wild, leeft. Reeds zeer vroeg zijn deze nuttige vogels in Midden- en Oost-Azi� aangekweekt en kwamen reeds in voorhistorische tijden, in Europa voor; want: in de paalwoningen uit het bronstijdvak, vindt men de overblijfselen daarvan. � De fazanten behooren in Azi� te huis; door de Grieken werd eene soort van Colchis, naar Griekenland, overgebracht (van daar den naam der soort: Pliasianus colchicus) en verder, door het zuiden en midden van Europa verspreid. Bij ons te lande komen zij ook, half verwilderd, voor. � De huismusch is naar Noord-Amerika overgebracht en heeft zich daar buitengewoon vermenig- vuldigd, zoodat zij de overige vogels terugdringt en, hier en daar, eene ware plaag is geworden, even als in Algeri� (pag. 407). � De kanaric- vogels behooren, zooals de naam aanduidt, op de Kanarische eilanden te huis. In de tweede helft der 15e eeuw werden zij, door de Portugeezen, in Europa, als kamervogels, ingevoerd, doch waren, in het midden der 16o eeuw, nog zeldzaam. Later werden zij meer algemeen en worden thans, in den Harts, Tyrol, Th�ringen en Zwitserland, in het groot, aan- gekweekt en door geheel Europa verzonden. Men verhaalt dat, in het midden der 17e eeuw, een schip, dat naar Livorno bestemd was, en vele dezer vogels aan boord had, op de kusten van het eiland Elba strandde, dat zij, bij die gelegenheid, in vrijheid kwamen, naar het land vlogen en zich aldaar vermenigvuldigden. Later werden zij aldaar weder opge- vangen. Het tamme varken is afkomstig van het wilde zwijn, hetwelk in Midden- en Zuid-Europa, Klein-Azi� en de moerassen om de Zwarte en Kaspische Zee wordt aangetroffen. Reeds sedert de vroegste tijden, is het als huisdier in Europa bekend, van waar het naar verschillende oorden der wereld werd overgebracht, o. a. naar Noord-Amerika, waar het, vooral in de omstreken van Chicago, in het groot wordt aange- kweekt. Dat liet hier en daar verwilderd is en groote verwoestingen aanricht, is reeds pag. 453 en 454 vermeld. � Het paard behoort, zoo- als reeds pag. 437 is medegedeeld, in de steppen van Midden-Azi� te huis. In dezelfde streken leefden twee volken, die reeds vroeg dit dier leerden temmen en wier bestaan nog grootendeels aan dat van het paard gebonden is: in het ^Oosten de Mongolen, in het Westen de Turken Door deze werd het paard,; in verschillende richtingen, verspreid: de Ba- byloni�rs en Assyri�rs hadden, sints de oudste tijden, strijdwagens, die, door paarden werden getrokken. In Indi� werden paarden en olifanten,

-ocr page 480-



		456
		DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN


		sints vroege tijden, in den oorlog gebruikt. Reeds gedurende de 18e dy- nastie, omstreeks 1800 jaren v. C, vindt men, in Egypte, afbeeldingen van het paard en, nog ten tijde van Xerxes en Antiochus de Groote was het, aan de Arabieren, onbekend. In de 4^e eeuw n. G. wordt, bij de Saracenen, het eerst van paarden gewag gemaakt. De bosschen van Midden-Europa werden vroeger door verwilderde paarden bevolkt. Nog in de middeleeuwen leefden deze dieren in Duitschland, de Ardennen en de Vogezen; in dit laatste gebergte kwamen zij, nog in de 16e eeuw, voor, even als in de bosschen van Polen, Pruissen, Pommeren en Rus- land. In Amerika waren, toen dit werelddeel ontdekt werd, geene paar- den; zij werden, in 1535, door de Spanjaarden, daarheen overgebracht en thans bezitten de bewoners van dit werelddeel, van de Iludsons-baai tot het Vuurland, paarden in overvloed. Tallooze troepen van verwilderde paarden bewonen de Llanos van Zuid-Amerika (pag. 97) en worden, om hunne huiden, gevangen. Ook in Zuid-Afnka kwamen vroeger geene paarden voor; zij zijn daar, door de Nederlandsche kolonisten, in de 17e eeuw ingevoerd. � In het begin der Middeleeuwen werd de kameel naar het Noorden van Afrika overgebracht, waar hij den mensch dient bij het doortrekken der woestijnen. Deze gebeurtenis was voor die streken en tijden even gewichtig als de invoering der spoorwegen voor onze eeuw. Ook in Australi� is dit dier, met goed gevolg, op ontdekkings- lochlen gebruikt. � De afstamming onzer tamme runderen heeft de dier- kundigen veelvuldig bezig gehouden. Sommigen beschouwen den Urus (Bos primigenius pag. 451), waarvan de overblijfselen, hier en daar, uit het veen, worden opgedolven, als den stamvader daarvan, anderen daarente- gen, het rund, dat op het vaste land van Indi� gevonden wordt (Dos sylhetanus). Door den mensch is het, sints de oudste tijden, heinde en ver verspreid. Kort na de ontdekking van Amerika, werd het rund naar dit werelddeel overgebracht en heeft zich over een groot deel daarvan uitgebreid. In Zuid-Amerika zijn vele, door gebrek aan toezicht, weder verwilderd en hebben zich, in de Llanos van dit werelddeel, zoozeer vermenigvuldigd, dat men daarop vroeger, vooral om de huiden, maar thans ook om het vleesch, jacht maakt. De veestapel van Buenos-Ayres alleen telt meer dan 10 millioen en die van Uraguay meer dan 6 mil- Uoen stuks. Ook naar Australi� zijn runderen overgevoerd en vinden, in de uitgebreide, grasrijke vlakten, ruimschoots voedsel, zoodat zij zich buitengewoon hebben vermenigvuldigd en hun getal meer dan 6 millioen bedraagt. Onder de zonderlingste rassen behoort de Zebu van Indi�, met een vetbult op den rug. � Twee soorten van wilde schapen worden als stamouders van het tamme beschouwd: nl. de Argali, die den Alta� en

-ocr page 481-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 457

		Himdlaya bewoont, en de Moeflon, welke voornamelijk in Zuid-Europa en op de eilanden der Middellandsche Zee gevonden wordt. Door den mensch is het schaap over vele streken der aarde verspreid; zelfs op IJsland wordt het aangekweekt. Op Nieuw-Holland is het, in 4795, ingevoerd en heeft zich buitengemeen vermenigvuldigd, zoodat daar thans meer dan 60 millioen dezer dieren worden aangetroffen. � Voor Zuid-Afrika, is de schapenteelt een der belangrijkste bedrijven; men vindt aldaar meer dan 20 millioen dezer dieren. Ook in Zuid-Amcrika zijn zij zeer talrijk: in Buenos-Ayres wordt hun getal op 50 en in Uruguay op meer dan 18 millioen stuks geschat. � De tamme geiten stammen af van de wilde (Capra aegragus), die thans nog in den Raukasus, Klein- Azi�, Perzi�\' en op eenige Grieksche eilanden wordt aangetroffen. Hier en daar zijn zij verwilderd, o. a. op St. Helena, en richten groote ver- woestingen aan (pag. 398). � De Laplanders zijn de eenige volks- stam, die het rendier getemd hebben. In het jaar 1770, werden deze die- ren naar IJsland, waar zij oorspronkelijk niet voorkwamen, overgebracht. � De tamme kat schijnt afkomstig te zijn van de wilde kat {Felis manicu- lala), die thans nog, in Nubi� in de bosschen wordt gevonden. De Egyp- tenaars hebben dit dier zeer vroeg als huisdier gehad, ten minste men vindt in Egypte zeer oude afbeeldingen en mumi�n van katten. Aan de Grieken en Romeinen waren deze dieren waarschijnlijk onbe- kend en men neemt aan dat zij eerst, door de kruistochten, meer alge- meen verbreid werden. In hooge streken kunnen zij niet leven (zie pag. 442). � De oorspronkelijke soorten van honden zijn ons even onbekend, als hun eigenlijk vaderland. Het minst verbasterde ras gelijkt op den wolf; de verscheidenheden echter, die van deze dieren voorkomen, zijn ontelbaar. De hond is den mensch, als een getrouw medgezel, over de geheele aarde gevolgd. Wij zagen, hoe aanzienlijk de wijzigingen zijn, die door den mensch, zoowel in de planten-, als in de dierenwereld zijn te weeg gebracht; die veranderingen zijn des te grooter, naarmate de mensch hooger staat in beschaving. Toen de Maori\'s op Nieuw-Zeelaiid landden, voerden zij de polynesische rat, ��ne papegaai en de sultanhoenders (Porphyrio) in, be- nevens enkele aangekweekte planten. Zij roeiden daarentegen de Moa\'s uit; doch overigens onderging de Nieuw-Zeelandsche planten- en dieren- wereld geene wijziging. De groote verandering kwam eerst toen de Euro- peanen voor goed den voet op Nieuw-Zeeland\'s bodem zetteden: hunne aangebouwde gewassen en onkruiden namen de plaats in der oorspron- kelijke planten, hunne huisdieren en ongedierten vernietigden de inland-

-ocr page 482-



		458 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN sche dieren en ook de Maori\'s kwamen, in langdurige en bloedige oor- logen grootendeels om het leven en lang zal het niet meer duren of zij zijn geheel en al uitgestorven. §114. De mensch heeft zich over de geheele aarde verbreid en zich in alle klimaten gevestigd: zoowel onder de gloeiende zonnestralen der tropen- landen, als op de eeuwig bevroren grond van het Aziatische en Ameri- kaansche Noorden; zoowel aan de lage stranden en in streken, die onder de oppervlakte van den oceaan zijn gelegen, als tot een hoogte, van meer dan 4600 meters, wordt hij aangetroffen. Alleen de omstreken der beide polen zijn, om hare onherbergzaamheid, niet door hem ingeno- men \'), doch ook deze oorden worden door hem bezocht, hetzij uit zucht tot uitbreiding zijner kennis, hetzij om voorwerpen te zoeken, die aan handel of nijverheid van dienst kunnen zijn. Indien men de volken, die ver van elkander verwijderde deelen dei- aarde bewonen, met elkander vergelijkt, dan blijkt terstond, dat tusschen menschen en menschen een groot verschil bestaat, zoodat men, als van zelf, in de verzoeking komt, om zekere verdeelingen aan te nemen. Be- proeft men dit werkelijk, dan stuit men op groote hinderpalen: want de overgangen zijn, van de eene streek tot de naast volgende, zoo zucht, dat het moeielijk valt, scherpe grenzen te trekken. Van daar: dat de indeelin- gen, die men heeft voorgeslagen, verre van volkomen zijn, en sommige natuuronderzoekers, zooals Blumenbach, vijf, andere, zooals Burke, zelfs tot drie en zestig rassen aannemen. De verdeeling in rassen berust voornamelijk op den vorm van den schedel, de kleur der huid, den aard der haren en de verhouding van het gelaat tot den schedel. Sommige dezer verschillen zijn wellicht uit het onderscheiden klimaat, voedsel, levenswijze, gewoonten, enz. ontstaan, doch niet alle kunnen daaruit wor- de n verklaard. De groote volksverhuizingen, die, in den loop der eeuwen, nu en dan, hebben plaats gehad en die thans nog op groote schaal voortgaan, hebben, in sommige streken, bijgedragen om, door de ver- menging van verschillende rassen, nieuwe verscheidenheden te doen ont- staan. Voor zoover deze in historische tijden hebben plaats gehad en bepaaldelijk in de laatste eeuwen, is de invloed daarvan nog aan te wijzen, maar zeer veel is nog onverklaard. De volgende verdeeling in

		\') Van 7« tot 19° N.Br. komen, op de westkust van Groenland, nog woningen van Es- klmo\'8 voor.

-ocr page 483-



		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE. 459

		zes hoofdgroepen of rassen kan dienen, om een overzicht van de hoofd- verschillen tusschen de volkeren der aarde te geven: 1. Het Kaukasischc of Iranisclie ras, waartoe omstreeks 550millioen menschen behooren, dal de, met betrekking tot den geest, meest ontwik- kelde en, naar ons oordeel, schoonste menschen omvat, bewoont geheel Europa, behalve Lapland en Finland; voorts het Noorden van Afrika, tot den zuidelijken rand der Sahara, Abyssini�, Arabic, Perzi�, Klein-Azi�, benevens geheel Vonr-Indi�, van den llimdlaya en den lirahmapoclra, tot den Oceaan. Een aanzienlijk gedeelte van Noord-Amerika is, in de laatste eeuwen, insgelijks door dit ras ingenomen, terwijl de oorspronkelijke be- volking zich �f allengs westwaarts heeft teruggetrokken, �f uitgeroeid is. Een groot getal menschen van dit ras, dat, na de ontdekking van Amerika, naar dit werelddeel trok, heeft zich, op vele plaatsen, met de oorspronkelijke bevolking vermengd (wanneer deze slechts eenigszins beschaafd was, of niet voortdurend vijandig tegenover hen stond) zooals: in Brazili�, Peru, Mexico en thans nog in Californi�, waardoor verschil- lende soorten van kleurlingen, zooals Creolen, Mestiezen, enz. zijn ont- staan. Aan de zuidkust van Afrika hebben zij zich, sedert het midden der 17° en, aan verschillende punten der zuidoostelijke kust van Nieuw- Holland, sedert het begin der 19° eeuw, gevestigd, en breiden zich van daar meer en meer uit. Overal waar het kaukasische ras zich vestigt, wordt de oorspronkelijke bevolking daardoor verdrongen. De meeste vol- ken, die tot dit ras behooren, bezitten eene blanke huid. 2. Het Mongoolsche of Turanischc ras vormt eene andere groep van volken, die insgelijks omstreeks 550 millioen menschen telt. Zij onder- scheiden zich door een breeden schedel, hooge jukbeenderen, kleine, zwarte, schuin liggende oogen, lang, zwart, hoofdhaar en eene gele ge- laatskleur, die, bij eenige, vaal of olijfkleurig is. Zij bewonen Azi�, van den Brahmapoetra, tot aan de Behring-slraat, de noordelijke kusten van Labrador, benevens Lapland en Finland. Deze groote afdeeling bevat: de Turkomannen, Mongolen, en de Tartaren-stammen, de Chineezen, Japan- ners, de Eskimo\'s, Lappen en Finnen. Een gedeelte dezer volken is beschaafd, bepaaldelijk de Japanners en Chineezen, ofschoon zij, ten ge- volge van de eeuwenlange afsluiting, van hunne rijken, niet de hoogte van de meeste Kaukasische volkeren hebben bereikt. Eenige volken van dit ras leiden nog eene nomadische of zwervende herders-levenswijze, zoo als die ons, in de boeken van Mozes, van de aartsvaders wordt ge- schilderd. 3. Het Ethiopische of Neger-ras, waartoe ook de Kaffers behooren, en dat omstreeks 130 millioen menschen telt, neemt geheel Afrika, ten

-ocr page 484-



		460 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN zuiden van de groole woestijn, in, met uitzondering van een deel van Madagascar; een groot aantal is vroeger, als slaven, naar Amerika over- gebracht. De negers onderscheiden zich door eene zwarte kleur, lange armen, groote voeten en handen, kort, zwart, wollig, gekroesd haar, een broeden neus, dikke lippen, vooruitstekende kaken, hooge jukbeenderen en groote oogen. � De flottentotten en Boschjesmannen bewonen hel zuidelijk deel van Afrika. Zij onderscheiden zich door eene kleine ge- stalte, eene vuil oranjegele kleur en spiraalvormig gewonden haarlokjes. Deze drie rassen, die verreweg het talrijkst zijn, hebben zich het zuiverst bewaard; de drie volgende zijn min of meer gemengd. 4. Het Malcische of Indo-Polynesische ras. Dit bevat de bewoners van een gedeelte van Madagascar, van de eilanden van den Indischen Archipel en der Stille. Zuidzee. Zij onderscheiden zich, door een lang, vlak voorhoofd, een grooten, breeden neus, die van boven plat is; de neusgaten staan ver van elkander; de mond is breed, met dikke lippen; de bovenkaak sterk vooruitstekend; het haar dik, gekruld, lang, zacht en zwart, even als de oogen; de kleur der huid is geel, mahoniekleurig of chocolaadbruin; de lichaamsbouw slank en mager. De Maori\'s, of de inland- sche bevolking van Nieuw-Zeeland, waren oorspronkelijk op de Samoa- cilandcu te huis en zijn, omstreeks het jaar 1300, van daar verhuisd. 5. Hel Australische ras, waartoe men de inboorlingen van Nieuw � Holland, van enkele aangrenzende eilanden en van van Diemensland rekent, verschilt niet veel van het voorgaande ras en wordt, door sommigen, ge- rekend daartoe te behooren. Hun voorhoofd wijkt sterk naar achter, het haar is zwart en niet gekruld; zij zijn deels donkerbruin, deels zwart. De Nieuw-Hollanders staan wellicht op den laagsten trap van menschelijke ontwikkeling. Hun aantal is, in den laatsten tijd, zeer afgenomen en vele volksstammen, die tot dit ras behooren, zullen, na korter of langer tijd, van de aarde verdwenen zijn. De laatste der oorspronkelijke bewo- ners van van Diememland stierf in 1869. 6. Het Amerikaanschc of koperkleurige ras bewoonde oorspronkelijk geheel Amerika (met uitzondering van de noordelijkste streken, die door Mongoolsche volken worden ingenomen), van den 62sten graad noor- derbreedte, tot aan de Straat van Magelhaen. Zij hebben eene roodbruine of koperkleur, lang, zwart haar, diep liggende, zwarte oogen, gekromden neus en velen zijn welgemaakt. De onderscheiden volksstammen van dit werelddeel leveren onderling groote verschillen op. Zij staan op zeer verschillenden trap van ontwikkeling en, v��r de ontdekking van Amerika, hadden enkele stammen in Mexico en Peru, reeds een aanmer- kel\'yken trap van beschaving bereikt, waarvoor vele overblijfselen van

-ocr page 485-



		461
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.


		kunst pleiten. Door de bloedige oorlogen, die de eerste, naar Amerika overgestoken, Europeanen tegen enkele stammen hebben gevoerd, zijn sommige verdelgd, of hebben zich, in ontoegankelijke wouden, terugge- trokken, waarbij zij tevens in beschaving zijn achteruitgegaan. Hun aan- tal is, ten gevolge van de uitbreiding van het kaukasische ras, zeer ver- minderd. Onder de bovengenoemde zes hoofdgroepen, komen nog tal van wij- zigingen voor: de Arabieren behooren tot het kaukasische ras, maar toch is hun hoofd minder regelmatig gevormd, dan dat van de meeste Ira- nische volken, terwijl de kleur hunner huid, naar gelang van het kli- maat, van licht tot donkerbruin verschilt. � De Abyssini�rs en Nubi�rs bezitten regelmatige gelaatstrekken, maar eene zwarte, of zelfs blauw- zwarte huid en gekruld haar, waardoor zij eenigszins op negers gelij- ken. � De vrij donkergekleurde, doch regelmatig gevormde Hindoes maken een overgang tot de bijna zwarte, kroesharige Dravida\'s van zuidelijk Dekan. Onder het Iranische ras, vinden wij, door de Kirgiezen, Turkomannen en Tartaren, alleilei overgangen tot de echte Turanische volken, waarvan de Chineezen het best de type hebben bewaard. De Japanners wijken reeds eenigszins hiervan af, doch, in nog hooger mate, de Kamtschadalen, Eskimo\'s, Lappen en Finnen. De Kaffers, die kroeshaar, vooruitstekende jukbeenderen en dikke lippen bezitten, verschillen reeds eenigermate van de echte Negers, maar, nog veel meer de bovengenoemde Hottentotten en Boschjesmannen, die op een zeer lagen trap van ontwikkeling staan. De eigenlijke Maleiers, die den Iiulischen Archipel bewonen, zijn de beste vertegenwoordigers van hun ras; de Polynesi�rs, met regelmatige gelaatstrekken, kroeshaar en eene lichtere huidkleur, vormen een over- gang tot het Australische ras, boven hetwelk zij echter, door hunne meerdere kunstvaardigheid en werkzaamheid, verheven zijn. De Indianen van het oostelijk deel der Vereenigde Staten, waartoe de Sioux, Pawnies, Ghippeways en andere stammen behooren, vertoonen ons de type van het Amerikaansche ras het duidelijkst. De bewoners van Zuid-Amerika, zooals de Botokoeden, de Pampa-Indianen enz., wijken verder daarvan af, terwijl de Patagoni�rs en Vuurlanders de minst ont- wikkelde en wanstaltigste bewoners der Nieuwe Wereld zijn. Belangrijker dan de bovenstaande kunstmatige verdeeling der men- schen in rassen, is die in volksstammen, naar de talen, die, door de verschillende volkeren, worden gesproken. Indien zulk eene verdeeling,

-ocr page 486-



		462 DE VERBREIDING VAN PLANTEN EN DIEREN zonder op de eenigszins afwijkende tongvallen acht te geven, wordt op- gemaakt, dan verkrijgt men omstreeks 85 verschillende taaistammen, die zich weder in verschillende takken verdeelen. De bijzonderheden hiervan liggen echter buiten de grenzen van dit werk.

		Ten slotte willen wij nog de hoogten opgeven van eenige plaatsen, die voortdurend door menschen bewoond worden: Hoogte in meters. Klooster Hanl�, in Thibet\')......... 4611 Posthuis Apo, in Peru........... 4382 Mijnstad Cerre-di-Pasco, in Peru....... 4302 Dorp Tacora, in Bolivia.......... 4173 Stad Calamarca, in Bolivia......... 4161 Stad Potosi, in Bolivia........... 4061 Stad La Paz, in Bolivia......: . . . 3726 Hoofdstad Quito, in Ecuador......... 2908 Stad Treasure-city, in Nevada, Vereenigde Staten . 2795 Stad Cuenca, in Ecuador.......... 2650 Mijnstad Silver-city, in ldaho, V.S....... 2531 Spoorweg-station Sherman,m Wyoming, V. S. (pag.60). 2510 Klooster op den GrtoteuSt. Bernard (pag. 61) . . . . 2474 Stad Arequipa, in Peru.......... 2393 Hoofdstad Mexico............. 2277 Klooster op den St. Gotliard, in de Alpen...... 2075 Vesting Kars, in Klein-Azi�......... 1905 R. von Schlagintweit, waaraan wij enkele der bovenstaande opgaven ontleenen, merkt hierbij op, dat, in de Oude Wereld, zoowel in Europa, als in Azi�, de hoogste plaatsen, die het geheele jaar door bewoond worden, eenzaam gelegen kloosters zijn: in het eerstgenoemde wereld- deel is het dat van den Groolen St. Bernard; in het laatste het Boed- hislen-klooster Hanl�. � In Amerika, vooral in de Vei-eenigde SMen, daar- entegen, zijn de hoogste, blijvend bewoonde nederzettingen, mijnsteden, spoorweg-stations, post- en telegraaf-kantoren, waar voortdurend het bedrij vigste leven heerscht. Wij zouden de grenzen van dit werk overschrijden, indien hier te-

		\') De gemiddelde temperatuur bedraagt hier slecbts -t- 3,°S en de gemiddelde barometer- stand niet meer dan 473,7 m.m..

-ocr page 487-



		463
		OVER DE OPPERVLAKTE DER AARDE.

		vens werd aangetoond, hoe de voedsels, der onderscheidene volken, van de voortbrengselen der landen, die zij bewonen, afhangen; hoe de be- woners der zuidelijkste en noordelijkste streken voornamelijk van dierlijk, die tusschen de keerkringen van plantaardig] en die der gematigde streken van beiderlei voedsels leven; hoe ook de ruwe stoffen, waaruit de mensch zijne kleeding, zijne woningen en zijn huisraad vervaardigt, in de onderscheidene deelen der aarde, aan het dieren- of plantenrijk of wel aan beide, zijn ontleend; hoe de voornaamste heerschende ziekten over de verschillende deelen der aarde voorkomen, sommige zelfs aan kleine plekken gronds eigen zijn. Breedvoeriger werken, die uitslui- tend over den mensch handelen, geven daarvan meerdere bijonder- heden.

-ocr page 488-



		BESLUIT.

		Eenige algemeene opmerkingen kunnen wij, ten slotte niet terug- houden : Wij hebben, in de vorige hoofdstukken, velerlei verschijnselen leeren kennen, die de vaste aardkorst, de zee en de dampkring aanbieden. "Wij beschouwden den daaruit voortvloeienden rijkdom en de verscheidenheid in de planten- en dierenwereld, die, op hare beurt, weder de oorzaak zijn, van de gemeenschap, het handelsverkeer en de nijverheid der verschih lende volken. Indien wij nu de diepere oorzaken daarvan trachten op te sporen, dan blijkt, dat zij hoofdzakelijk tot vier hunner worden terug- gebracht : Vooreerst: de uitstraling van licht en warmte door de zon (§ 44), die, in verband met de bolvormige gedaante der aarde, de oorzaak is van de verschillende klimaten, op onderscheiden breedten. Ten tweede: de schuine plaatsing van de omwentelings-as der aarde, op hare loopbaan, waardoor de jaargetijden ontstaan (§ 13). Ten derde: de ongelijke verdeeling, van land en water, over de aardoppervlakte (§ 15), waardoor de lucht- en zeestroomen eene groote verscheidenheid en afwisseling in richting en snelheid verkrijgen. Ten vierde: de verschillende hoogte van vele deelen der vaste lan- den, boven de oppervlakte der zee (§ 17), waaruit, zelfs in de heetste gewesten der aarde, eene verscheidenheid van klimaat, op verschillende hoogte, wordt geboren, die met een aanzienlijk verschil in geographische breedte overeenkomt, doch tevens zeer eigenaardig is. Aldus leidt ons eene nauwkeurige natuurbeschouwing, tot het op- sporen van steeds hooger en hooger liggende en meer algemeene denk- beelden, zoodat wij een juister inzicht verkrijgen in de eenvoudigheid der oorzaken, waardoor, in de natuur, een oneindigen rijkdom van ge- volgen wordt voortgebracht.

-ocr page 489-



		BIJVOEGSELS EN VERBETERINGEN.

		8 bladz. 22. In den nacht van den 41<len Augustus 1877 werd, door professor Asaph Hall, op het observatorium te Washington, eene satelliet van de planeet Mars ontdekt. In den nacht van den 17<ien dier maand ontdekte hij eene tweede maan dezer planeet, waarvan de baan binnen die der eerste ligt. Beide satellieten zijn zeer klein. Men zal zich wellicht verwonderen dat deze hemellichamen niet vroeger zijn waargenomen; doch de kijker van het observatorium te Washington is thans de grootste der wereld: het objectiefglas daar- van heeft niet minder dan 65 centimeters middellijn. Beide satel- lieten loopen zeer snel rondom de planeet. De binnenste zelfs in omstreeks Va van den tijd, waarin Mars zich om zijne as wentelt. 8 bladz. 25. Na een nauwkeurig onderzoek der groole ijsei-massa\'s, die door Nordenski�ld in Groenland zijn gevonden, is door J. Law- rence Smith twijfel geopperd aangaande den meteorischen oorsprong daarvan. Genoemde geleerde meent, dat zij moeten worden beschouwd als een der bestanddeelen van het basalt, een gesteente, dat in die streken, o. a. bij Ovifak en Disco, zeer veel voorkomt. 60 bladz. 233. De verklaring van het ontstaan van den dauw, zooals die hier is gegeven, is volkomen juist, doch geldt slechts voor droge voorwerpen. Voor vochtige voorwerpen, zooals gras en kruiden, moet zij echter, volgens onderzoekingen, onlangs door Jamin gedaan, eenigszins worden gewijzigd: behalve de uitstraling, is de uitdam- ping van water, van vochtige voorwerpen, eene voorname oorzaak van afkoeling, zoodat deze, door de beide vereenigde werkingen, zeer sterk wordt. De warmte, die vereischt wordt om ��n gram water in damp te veranderen, is toereikend om de temperatuur van bijna twee kubieke meters lucht, ��n graad te doen stijgen. Daalt dus de tem- 30

-ocr page 490-



		466
		BIJVOEGSELS EN VERBETERINGEN.


		peratuur van den grond en van vochtige voorwerpen, door uitstra- ling naar den helderen hemel, dan voegt zich bij die afkoeling nog die, welke door verdamping ontstaat van het water, dat zij bevatten. De verdamping wordt echter minder en minder, naar gelang de lucht meer waterdamp heeft opgenomen en, wanneer zij verzadigd is, houdt de uitdamping geheel op, en daarmede ook de afkoeling die zij veroorzaakt. Wordt dan de temperatuur nog lager, door de uit- straling van warmte, dan begint het omgekeerde van de verdam- ping, dat is: condensatie, of verdichting van waterdamp tot water. Hierbij geven de waterdampen echter de gebonden warmte weder af, die zij, tot hunne vorming, hebben noodig gehad en de verdich- ting tot water gaat met ontwikkeling van warmte gepaard. De tem- peratuur kan nu nog eenigszins dalen, alvorens de aldus gevormde dauw kan bevriezen en tot ijzel overgaan. De vorming van dauw is dus. binnen zekere grenzen, een voorbehoedmiddel tegen de afkoe- ling en het bevriezen der planten. § 60 bladz. 2^5. Er schijnt nog eene andere wijze te zijn, waarop de ijzel kan ontstaan. In de maand Januari 1879, kwam in Frankrijk, op verschillende plaatsen ijzel voor, die bijzonder de aandacht trok. Dit was vooral op den 23 en 24sten dier maand het geval. In de om- streken van FontainMeau, waren boomen, die bladeren hadden, ge- heel in eene doorschijnende ijsmassa gehuld. Vele boomen, die in zandgrond stonden, vielen, onder den last der ijsmassa\'s, om; andere werden, onder dit gewicht, zoo gekromd, dat hunne toppen den grond raakten; velen werden doorgebroken. In sommige bosschen waren de takken zoo zwaar met ijs beladen, dat zij afbraken, zoodat het bosch er later uitzag, alsof het eene verzameling van scheepmas- ten was. Om een voorbeeld te geven van de verbazende ijsmassa\'s, die zich op sommige voorwerpen hadden afgezet, kan onder anderen het vol- gende dienen: 1 decim. lengte van een lindentakje woog: met ijs 60 gr.,zonder ijs 0,5 gr. Een berkentak j> » » 200 » » » 7 » Een dennentak » » » 660 » » » 30 » Een berkentak » » » 700 » » » 50 » Een laurierblad had eene ijskorst van 70 grammen zwaarte, enz.. Vele telegraafdraden, van 4 mm. dikte, hadden een omhulsel van ijs, zoodat zij 38 mm. dikte hadden, en onder den last braken. Het opmerkelijkste was, dat het op die dagen zeer veel regende, ofschoon de temperatuur van 2 tot 5" beneden het vriespunt bleef, en dat de

-ocr page 491-



		467
		BIJVOEGSELS EN VERBETERINGEN.


		regen, zoodra zij de voorwerpen aanraakte, terstond in ijs veranderde, ook zelfs dan, wanneer die voorwerpen eene temperatuur boven 0° hadden. De lage temperatuur der voorwerpen was dus niet de eenige oorzaak van het bevriezen der regendroppels. � Zoodanige buiten- gewone ijzel, is niet zonder voorbeeld: in de Hollandsche Mercurius van het jaar 1664, komt reeds eene beschrijving voor van de »Be- ijselinge der boomen." Dit had in geheel Noord-Holland, Hamburg, Holstein en Jutland plaats. Volgens mondelinge overlevering, zou zoo iets ook 90 jaren vroeger, zijn voorgevallen. � De Saussure maakt ook van zoodanigen ijsregen melding, die in het jaar 1789 viel. Voor omstreeks twintig jaren, viel te Gen�ve insgelijks een ijsregen, waarbij de grond, de boomen en zelfs de regenschermen, ter dikte van 3 centimeters, met ijs werden overdekt. Ook bij Coblenz kwam, kort daarna, een ijsregen voor, die groote schade aan de bosschen veroorzaakte. Uit het feit, dat de regen zich niet alleen op groote, koude voor- werpen afzette, door welker lage temperatuur zij kon bevriezen, maar ook op dunne takken, bladeren, telegraafdraden, enz., blijkt, dat de bevriezing, in die gevallen, niet plaats had, doordien de vloeibare regendroppels op die koude voorwerpen vielen. De regen bevroor zelfs plotseling, indien zij op voorwerpen viel, waarvan de temperatuur bo- ven 0° was. Uit de verschijnselen blijkt, dat de regendroppels, in deze gevallen, in een staat van oversmelting (surfusion) waren en, bij de aanraking met andere voorwerpen, plotseling van den vloeibaren in den vasten staat overgingen (zie bladz. 146). De luchttemperatuur was steeds laag, zoodat zij, onder het nedervallen, weinig of niet ver- warmd werden. Deze beschouwing is niet nieuw: zij werd reeds, in het Annuaire m�t�wologique de France, in het jaar 1863, door den heer Nouel uit- eengezet. Tot heden is echter te weinig acht geslagen, op den toe- stand van oversmelting, bij de verklaring van eenige verschijnselen in den dampkring. Wij moeten, aangaande den toestand der waterdampen in de lucht, het volgende aannemen: Wanneer waterdampen in de lucht opstijgen, dan zijn zij gewoon- lijk onzichtbaar; rijzen zij echter tot eene zekere hoogte op, zoodat zij, door afkoeling, tot hun verzadigingspunt naderen en dit punt overschrijden, dan worden zij zichtbaar, doordien zij tot uiterst kleine walerdroppels, of blaasjes, overgaan. Aldus ontstaan wolken van dampblaasjes. Gaat de afkoeling verder voort, bijv. doordien zy hooger

-ocr page 492-



		468 BIJVOEGSELS EN VERBETERINGEN.

		opstijgen, zoodat de temperatuur beneden het vriespunt daalt, dan gaan de waterdeeltjes over in zeer kleine ijskristallen � waarvan de aanwezigheid in de bovenlucht, dikwijls merkbaar is, aan de krin- gen om zon of maan (pag. 249) � en zij vormen den wolken van ijskristallen. Tot de vorming dezer ijskristallen geeft, in de meeste gevallen, de aanwezigheid van zeer fijne stofdeeltjes in de lucht, aanleiding, zooals: fijn zand, kiemen en sporen van planten, enz., die dan de kern der kristallen uitmaken. Zijn deze echter, ten ge- volge van voorafgaande regen, of sneeuw, die ze naar de oppervlakte der aarde heeft medegevoerd, niet, of in geringe hoeveelheid aanwe- zig, dan blijven de waterdampen, als kleine droppels, in den staat van oversmelting, in de lucht zweven en vormen den waterwolken. Indien die waterdeeltjes naar de aarde vallen, dan gaan zij, hetzij bij onderlinge aanraking,; hetzij wanneer zij op den grond, of op voorwerpen vallen, plotseling tot ijs over. Het is zeer waarschijnlijk dat de hagelvorming in zoodanige wol- ken plaats heeft, waarin het water in een staat van oversmelting is en wel bij eene zeer lage temperatuur. Als een voorbeeld daar- van kan onder anderen dienen, dat de temperatuur van hagelsteenen, indien die terstond wordt waargenomen, nadat zij gevallen zijn, eenige graden beneden het vriespunt is. § 83 bladz. 301. Tusschen den Donau en den Rijn, bestaat eene merk- waardige onderaardsche gemeenschap, die eerst voor korten tijd met zekerheid is aangetoond. De Donau stroomt, ten noorden van het meer van Cotistanz, vrij nabij, in de richting van West naar Oost, in een bed, dat aldaar omstreeks 650 meters boven de zee ligt. Op een afstand van 28 tot 30 kilometers ten zuiden, stroomt de Rijn, in bijna tegenover- gestelde richting, in een bed dat omstreeks 250 meters lager ligt. Het bed van den Donau bestaat, op bovengemelde plaats, uit een zeer lossen kalksteen, die vele scheuren en kloven heeft. Bij zeer laag water verdwijnt de Donau bijna geheel in die kloven. Een riviertje, de Aach, ontspringt, bij het dorp van dien naam, boven Mohringen, uit eene zeer rijke bron, die gemiddeld 5500 liters water per seconde geeft en omstreeks 150 meters lager ligt dan het bed van den Donau, in de nabijheid van die bron. De Aach valt in het meer van Con- stanz, dat wij als een gedeelte van den Rijn kunnen beschouwen. De eigenaars van de watermolens, die beneden de plaats liggen, waar men vermoedde dat het water van den Donau in den grond verdwijnt, hebben, in de kloven van het rivierbed, steenen doen werpen, om het verlies van water te voorkomen. De eigenaars van

-ocr page 493-

BIJVOEGSELS EN VERBETERINGEN.

de molens, die langs de Aach liggen, en door haar water worden
gedreven, beweren recht op dat water te hebben. Het Badensche
gouvernement droeg daarom aan den ingenieur Knop op, daaromtrent
een onderzoek te doen. Deze liet 10.000 kilogrammen keukenzout
in den Donau wei-pen, ter plaatse waar men vermoedde dat het
water in den grond verdween, terwijl aan iemand werd opgedragen,
om, van uur tot uur, eene flesch met water uit de bron der Aach te
vullen. Het bleek weldra, dat het bronwater der Aach eene groote
hoeveelheid keukenzout bevatte. Het bestaan der gemeenschap, tus-
schen den Donau en de Aach, was daardoor bewezen. � Later werd
deze proef, door den ingenieur Ten Brinck, nog op eene andere wgze
herhaald: door het storten van fluoresce�ne, in den Donau, tusschen
Immettdingen en Mohringen, waar men vermoedde dat de af voer-
kanalen zouden zijn. Genoemde stof bezit een sterk kleurend ver-
mogen, zoodat de kleur nog is te onderscheiden, wanneer zij 200.000
malen, met water is verdund. Na 58 tol 60 uren had de kleurstof
de onderaardsche kanalen doorloopen, die de Aach met den Donau
verbinden en kwam het water gekleurd uit de bron te voorschijn.
Men zou dus den Donau min of meer als eene zijrivier van den Rijn
kunnen beschouwen.


ladz.	2 regel	18	van	boven staat	; opwvlakte	*lees*	: oppervlakte
»	8	»	1	t	»	»	bepaad	i)	bepaald
»	13	B	14	»	onder	1	deelten	»	deelte
i	15	t	17	>	»	�	spriralen	B	spiralen
»	26	»	17	»	boven	»	*geoncentrisch*	»	*geocentrisch*
»	27	B	2	�	b	1	metorieten	»	meteorieten
*	5a	B	7	»	» na: aantreft toevoegen	: zooals Nieuw-Zeeland
»	54	»	16	»	i	staat.	� onmerkbaar	*lees*	: onmerkbaar
)	55	»	19	»	onder	»	Ceyto*	»	*Ceylon*
»	60	»	3	»	»	»	*Thermin*	B	*Sherman*
i	64	�	5	»	»	»	spmmige	B	sommige
»	65	»	4	»	boven	»	reusachtigen	B	reusachtige
b	66	»	1	»	onder	»	en	»	van
»	69	9	8	»	»	1	weste-wind	»	westenwind
»	84	»	12	»	»	»	denkbeeld	B	denkbeeld
»	87	»	8	»	boven	>;	*Momede Salazie*	»	*Morne de Salazie*
»	89	»	18	I	boven	1	deeleen	B	deelen
1	92	»	�16	»	»	»	*Kolomrats*	»	*Koloterats*

-ocr page 494-

BIJVOEGSELS EN VERBETERINGEN.


145 regel	13	van	onder stunt	: 83	lees:	85
117	»	16	1	boven	»	Hoang-H	»	Hoang-Ho
143	»	18	»	onder	»	Scoresby	»	James Ross
150	»	8	»	boven	na: ;	ifgeronden toevoegen:	vorm
150	»	9	»	»	staat	: vorm vorm	lees :	vorm
175	«	13	»	»	»	it	»	Uit
178	»	2	»	onder	»	562	»	56,2
182	»	8	»	B	»	thermoter	»	thermometer
183	»	1	»	»(noot)»	ontkwamen	»	omkwamen
212	»	6	»	boven	is u	itgevallen:		het
250	y>	17	»	»	slaat.	� 15°�30°	»	15»�30\'
252	»	20	»	»	»	120	i)	120»
264	»	6	»	»	»	electrimachine	«electriseer-machii
265	»	4	»	»	»	elcctrischen	»	electrischen
287	l	17	»	»	»	heeft	»	hebben
287	»	1!)	»	»	»	heeft	»	hebben
292	»	12	»	boven	>	zamenvloeiing	»	samenvloeiing
338	»	4	»	»	»	westelijke	»	westelijke
340	»	8	»	onder	»	alfrond	»	halfrond
349	»	3	V	boven	»	n	»	in
354	»	9	»	»	>	Pensylvanie	»	Pennsylvani�
368	»	12	»	»	V	alten	B	laten
376	»	12	»	onder	»	275	»	375
384	»	1	»	boven	�	106	»	105
393	»	13	»	»	1	ene	»	eene
416	»	5	»	»	»	algemeee	»	algemeen
436	»	9	»	onder	»	de	1	der

HET UIT DEN DAMPKRING NEDERGEVALLEN WATER. 323

de zee op, dat het, zonder zout te bevatten, kan worden geschept. �
Ook in de zout lagune te Tau bij Cette springt een bron golvend uit de
zee op. � Eveneens vindt men in de Grieksche zee bronnen van zoet
water. � In de Indische zee komt zelfs, op een afstand van 36 geographi-
sche mijlen van het naaste punt der kust van Dschittagong, zoet water
voor, evenals in het kanaal tusschen Yucatan en Cuba. Ofschoon het
water, waardoor de bronnen gevoed worden, in de meeste gevallen reeds
min of meer naar lagere streken is gevloeid, komen toch, zelfs opgroote
hoogten, bronnen voor. De hoogst gelegene bron, die de gebroeders von
Schlagintweit in Hoog-Azi� vonden, ligt in Thibet, op de noordelijke hel-
ling van de Tui of Gdmin-top, 5364 meters boven de oppervlakte der zee.

Indien het wortels! elsel eener bron niet zeer diep beneden de op-
pervlakte van den grond gelegen is, dan wordt zij rechtstreeks door het
nedergevallen regenwater gevoed, zooals blijkt uit de vermeerdering van
het uitvloeiende water na sterken regen. Te Nimes b. v. is eene ge-
boorde bron, die binnen weinige uren tijds meer water geeft dan ge-
woonlijk, wanneer het, op een afstand van 2 tot 3 uren gaans ten noord-
westen der stad, sterk geregend heeft; hieruit kan men, niet alleen op-
maken in welke streek het wortelstelsel dezer bron gelegen is, maar
men ziet er tevens uit, dat het zich niet zeer diep beneden de opper-
vlakte bevindt.

Ofschoon de waterrijkdom van vele bronnen grootendeels afhangt van
de hoeveelheid regen, die in de streek valt, waar zij liggen, zijn er an-
dere die, onafhankelijk van droge of natte jaren, of jaargetijden, steeds
dezelfde hoeveelheid water opleveren. Deze schijnen dus uit groote ver-
zamelingen van water te ontspringen, waarop de afwisseling in de hoe-
veelheid gevallen regen weinig invloed uitoefent, of wel een zeer uitge-
breid wortelstelsel te bezitten.

Hoogst opmerkelijk is de onveranderlijkheid van vele bronnen, zoowel
met betrekking tot den aard, als de hoeveelheid van het water, dat zij
opleveren. Sommige zijn reeds zoolang bekend, als de geschiedenis der lan-
den teruggaat, waarin zij gelegen zijn, terwijl vele zelfs eene historische
vermaardheid bezitten. De bronnen te Aken, Mont-Dor�, Aix, Wiesbaden
en meer andere, die reeds aan de Romeinen bekend waren, schijnen in
den aard harer bestanddeelen, geene merkbare veranderingen te hebben
ondergaan.

De rijkdom aan water is bij verschillende bronnen zeer onderschei-
den: van sommige verdwijnt het weinige water, dat zij opleveren, wei-
dra weder in den lossen grond, of door verdamping, terwijl andere daar-
entegen zooveel water geven, dat zij aanmerkelijke beken vormen. Zoo