JODOCLS VAN LODENS�EIN.

^F- H. DANNER
BOEKBINDERIJ

JODOC�S VAN LODENSTEIN.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

JODOC�S VAN LODENSTEIN.

EENE KERKHISTORISCHE
STUDIE

AMSTERDAM,
J. BRANDT en ZOON.

Over het werk, dat ik hiermede den lezer aanbied, heb ik
niets bijzonders te zeggen. Voor het gebrekkige, dat er in wordt
gevonden, � en het zal niet weinig zijn � ben ik geheel
alleen aansprakelijk; het goede, dat het mag bevatten, heb
ik voor een groot deel aan anderen te danken. Allereerst denk
ik hier aan mijne ouders, die mij in staat stelden, dezen arbeid
te volbrengen, vervolgens aan de hoogleeraren, zoowel te Am-
sterdam als te Leiden, wier onderwijs ik mocht genieten. Door
enkelen te noemen, zou ik allicht den schijn op mij laden,
anderen minder te achten, doch niemand zal het mij euvel dui-
den, dat ik den naam van wijlen mijnen leermeester Moll,
wiens discipel ik twee jaren mocht zijn, met eerbied in herinne-
ring breng.

Ik zou mij echter aan groote ondankbaarheid schuldig maken,
indien ik hier niet gedacht aan hen, wier hulp ik bepaaldelijk
bij de samenstelling dezer monographie ondervond. Indien ooit,
dan heb ik thans geleerd, dat er vele, zeer vele welwillende
menschen zijn. Van niemand � ik gevoel behoefte, dit openlijk
uit te spreken � heb ik anders dan groote hulpvaardigheid
ondervonden. Ook zij, die mij het gevraagde niet konden
verschaften, maar van hun goeden wil overvloedige bewijzen
gaven, mogen zich verzekerd houden van mijne erkentelijk-
heid. Velen, die iets toebrachten tot dezen arbeid, worden in de
volgende bladzijden genoemd, docb het is mij eene aangename
taak, reeds hier de namen te vermelden van Prof. I. J. Doedes
te Utrecht, Mr. J. Soutendam, Secretaris der stad Delft,
Mr. W. J. Roijaards van den Ham en Mr. A. J. Roijaards te
Utrecht, Mr. W. B. S. Boeles te Leeuwarden en den heer J.
van Golverdinge te \'s Gravenhage, de bibliothecarissen Dr. H.
C. Rogge te Amsterdam, P. A. Tiele te Utrecht, F. Vander-
haeghen te Gent, Dr. W. N. du Rieu te Leiden en Dr. M.
P. A. G. Campbell te \'s Gravenhage, waarbij ik met bijzondere
onderscheiding voeg die der heeren Dr. W. P. C. Knuttel, ambte-
naar aan de Koninklijke Bibliotheek in laatstgenoemde stad,
Louis D. Petit, conservator, en C. A. Emeis, custos aan
de boekerij der Universiteit te Leiden; voorts die van de predi-
kanten J. C. Verhoef!\' en Dr. A. W. Bronsveld te Utrecht,
Dr. A. Drost Dz. te Delft, J. Knottenbelt te Sluis, H. Q.
Janssen te St. Anna ter Muiden, Dr. C. Sepp te Leiden, J.
J. van Sittert te Soetermeer en J. P. L. Abresch te Mid-

delburg. Bovendien zal ik de uiterst vriendelijke ontvangst,
die ik op het Stedelijk Archief te Utrecht ondervond, en
de vrijgevigheid, waarmede de kerkeraden der Hervormde ge-
meenten te Utrecht, Sluis en Soetermeer hunne Acta te mijner
beschikking stelden, steeds met dankbaarheid gedenken.

Hebben al deze mannen en velen, wier namen niet zijn ge-
noemd, mij goede diensten bewezen, aan niemand dankt dit
geschrift, wat vorm en inhoud betreft, meer dan aan mijnen
hooggeschatten promotor, Prof. A. Kuenen, en mijnen vrien-
delijken raadsman, Prof. J. G. R. Acquoy. Wat ik aan deze
beide mannen ben verplicht, kan ik onmogelijk naar waarde be-
schrijven. Hunne namen zullen op mijnen verderen levensweg
steeds met dankbaarheid door mij worden genoemd, hunne bemiu-
nelijkheid als mensch, hun eenvoud als geleerde mij steeds be-
wondering afdwingen. Niet genoeg kan ik de zorg waardeeren,
waarmede Prof. Kuenen. al behoorde mijn onderwerp niet tot
zijn eigenlijk studievak, het oog over mijnen arbeid liet gaan;
met zijne veelomvattende kennis, waardoor hij op geen enkel
gebied een vreemdeling is, gaf hij mij de meest nuttige wen-
ken voor vorm en inhoud beide, en zijne opmerkingen, steeds
zoo verschoonend medegedeeld, hebben dit werk in menig op-
zicht beter gemaakt. En hoe zou ik de uren vergeten, in het
studeervertrek van Prof. Acquoy doorgebracht? Zijnen kostbaren
tijd en den schat zijner historiekennis en ervaring stelde hij,
daartoe aangezocht, op onbekrompen wijze te mijner beschik-
king. Veel, zeer veel heb ik van hem geleerd, en ofschoon ik
nimmer zijne colleges volgde, zal ik hem altoos tot mijne leer-

meesters rekenen. Ten slotte een woord van kinderlijke dank-
baarheid aan mijnen vader, die met zooveel liefde de zorg voor
de typographische uitvoering op zich nam.

Ondanks al deze hulp heb ik een zeer onvolmaakt werk ge-
leverd. Niemand kan van het gebrekkige van mijnen arbeid
meer overtuigd zijn dan ik zelf, doch ik reken op eene beoor-
deeling, waarbij in aanmerking zal worden genomen, dat de.
lezer een eersteling in handen heeft.

Inleiding....................................

... EERSTE HOOFDSTUK.
Lodenstein\'s leven.............................

TWEEDE HOOFDSTUK.
Lodenstein\'s werken...........................

DERDE HOOFDSTUK.
Lodenstein als prediker, catecheet en herder.........

VIERDE HOOFDSTUK.
Lodenstein als dichter..........................

VIJFDE HOOFDSTUK.
Lodenstein\'s godsdienstig-kerkelijke denkbeelden.......

ZESDE HOOFDSTUK.
Lodenstein als strijder voor de autonomie der kerk...

ZEVENDE HOOFDSTUK.
Lodenstein\'s invloed........................... Blz. 246.

A. Genealogie van Lodenstein................... � 261.

B. Portret van Lodenstein en penningen hem betref-

fende.................................. � 266.

C. Bibliographisch overzicht van Lodenstein\'s werken. � 271.

Om de werkzaamheid en de denkbeelden van den man, dien
ik tot onderwerp dezer studie gekozen heb, goed te kunnen
verstaan, zal het noodig zijn, dat wij ons vooraf op de hoogte
trachten te stellen van den toestand van ons vaderland gedu-
rende den tijd waarin Lodenstein \') leefde.

Die tijd is het midden der zeventiende eeuw , van omstreeks
1625 tot ongeveer 1675. Wie herinnert zich niet, dat Ne-
derland toenmaals op bijna elk gebied zijn hoogsten bloei
had bereikt? Ik behoef alleen de namen te noemen van Fre-
derik Hendrik en Johan de Witt, van De Ruyter en Tromp,
van Vondel en Hooft, van Rembrand en Van der Helst, slechts
melding te maken van de Oost- en West-Indische compagnie�n,
en elk mijner lezers roept zich aanstonds den tijd voor den
geest, waarin ons vaderland op het toppunt stond van zijnen
roem. Hoe belangrijk deze periode in al haren omvang voor

\') In Bijlage A zal worden aangewezen, waarom ik meen den naam
aldus te moeten schrijven.

den geschiedvorscher moge zijn , wij moeten ons op ��n enkel
gebied terugtrekken. Ons onderwerp is wel van historischen,
doch meer bepaald van kerkhistorisch en aard; Lodenstein
bewoog zich noch op politiek terrein , noch op dat van kunst
of handel, maar uitsluitend op dat van de godsdienst. Wij hebben
ons dus bezig te houden met de beantwoording der vraag, hoe-
danig, gedurende de bovengenoemde vijftig jaren, in Nederland
de godsdienstig-zedelijke toestand van het volk was

Toen de Reformatie der 16^d<= eeuw ��k binnen de grenzen van
ons vaderland hare veroveringen maakte, was het nog vol-
strekt niet zeker, onder welken vorm zij hier zou blijven voort-
bestaan. Luther kon reeds spoedig op volgelingen wijzen, maar
weldra vond ook het Anabaptisme bij een niet gering gedeelte
des volks ingang. Betrekkelijk langen tijd scheen het zelfs,
dat dit laatste het meest heerschende zou worden. Toch heeft
ten slotte het later geboren Calvinisme gezegevierd. Verschil-
lende omstandigheden, die wij thans niet behoeven op te tel-
len, werkten hiertoe samen. Wij hebben slechts te wijzen op
de gevolgen, d. i. de groote beteekenis, die het genoemde
feit heeft gehad voor den godsdienstig-zedelijken toestand van
ons volk. Het Calvinisme draagt, meer nog dan het Lu-
theranisme, een streng moreel karakter. Het plaatst de eischen
der wet krachtig op den voorgrond en handhaaft die door gestrenge
kerkelijke tucht. Door vermaning en waarschuwing, door onthou-
ding van het avondmaal, ja, in den uitersten nood, door ex-
communicatie straft het de zonde en poogt het den zondaar te ver-
beteren. Dat zulk eene godsdienst allerheilzaamst kon en moest
werken op het zedelijk leven eener natie, vooral wanneer deze,
zooals de onze in den jarenlangen worstelstrijd met Spanje,
kans liep door den krijg te verwilderen, springt in het oog. Het
is wel niet te stout gesproken, indien wij beweren, dat aan
het Calvinisme, althans voor een deel, moet worden dank geweten,

dat het volk van Nederland in den tachtigjarigen oorlog niet
werd gedemoraliseerd, maar reeds gedurende het laatste gedeelte
van dezen in staat was, tot den hoogsten trap van maatschap-
pelijke welvaart op te klimmen.

In het tijdvak, dat wij bespreken, was echter de zedelijke
invloed van het Calvinisme over het algemeen verminderd.
Reeds spoedig nadat het vasten voet in ons vaderland had
verkregen, openbaarde zich, evenals in de Luthersche kerk
van Duitschland, het streven naar vaststelling der leer, en
door de synode van Dordrecht in 1618 en \'19 behaalde het
dogmatisme de zegepraal. Allengs was voor velen in de Gere-
1\'ormeerde kerk de leerheiligheid hoofdzaak geworden en liet
streven naar reinheid des levens afgenomen; de kerkleer te
verdedigen werd gaandeweg als het hoogste beschouwd; de
moraal stond in geen levend verband met de godsdienst. De
protestantsche scholastiek had in Voetius, ofschoon hij daarmede
echte vroomheid wist te verbinden, een uitnemend beoefenaar.
Zijn strijd tegen Descartes en Coccejus, die zich niet binnen de
perken eener kerkelijke dogmatiek konden bewegen, en van welke
de eerste voor het vrije denken, de laatste voor de vrije exe-
gese ijverde, levert hiervoor het bewijs. Hechtte Voetius nog
hooge waarde aan reinheid van zeden, bij maar al te velen van
zijne volgers gold alleen rechtzinnigheid in de leer. Dat het
dogmatisme tot consequenti�n , hoogst verderfelijk voor het zedelijk
leven, leiden kon en werkelijk hier en daar geleid heeft, blijkt
o. a. uit het volgende verhaal \'). Jacobus Koelman was door de
Algemeene Staten als predikant van Sluis afgezet, omdat hij noch de

\') Theophilus Parresius, Historisch verhael van de proeeduuren legen
�. Jacobus Koelman, Predicant lot Sluys in Vlaenderen. Wegens zijn
debvoiren lot Reformatie, ontrent het Stnck der Formulieren en Feestda-
gen, Rotterd. 1677, blz. 523.

formulieren lezen, noch de feestdagen houden vilde. Te Utrecht
wenschten twee leeraars hem niettemin in hunne beurt te laten
optreden, doch hunne ambtgenooten verzetten zich hiertegen in
den kerkeraad, en een van dezen, //als hem tegen geworpen
wierdt, dat wel Leeraeren wierden toegelaeten te prediken, die
aen den drank vast waren ende andere ergerlijcke zonden de-
den, daer D. Koelmans vroomigheydt bekent was, antwoorde,
dat zulks minder quaedt was; want dat een dronckaart tegen hem
zelven ende in \'t privaat zondigde, maerdatD. Koelman de orders
van de Kerck verwierp , ende tegensprack, ende daer tegen dede,
ende dat zulcks een veel grooter ende schadelijcker quaadtwas".
Deze woorden bewijzen voorzeker, hoezeer bij sommigen de
rechtzinnigheid als het ��n e noodige gold, en tegelijk, hoe dit
niet kon geschieden dan ten koste der ware vroomheid. Een leer-
aar in de gemeente van Utrecht, wier godvruchtigheid toenmaals
zeer geroemd werd, schaamt zich niet, eenen dronkaard te stel-
len boven den man, die van eene kerkordening afwijkt, en
openlijk durft men in eene vergadering zeggen, zonder eenige
tegenspraak te duchten, dat predikanten, die aan den drank
verslaafd zijn of andere ergerlijke zonden bedrijven, op den
kansel worden toegelaten. Indien er leeraars gevonden werden,
met wie het zoo gesteld was, dan verwondert het ons niet, dat
vele lidmaten der kerk, aan hunne zorgen toevertrouwd, niet
beter dachten. Zij kenden de leerstukken en een paar argumen-
ten om ze tegenover andersdenkenden te staven, lazen formu-
lieren in plaats van te bidden en namen uit sleur de gods-
dieustoefeuingen waar. Tot zulke consequenti�n leidde in het
midden der zeventiende eeuw bij velen het dogmatisme, en
daardoor werd aan het Calvinisme voor een groot deel de zede-
lijke invloed ontnomen. Toch was deze toenmaals zoo hoogst
noodzakelijk. Meestal werkt de bloei van een volk op stoffelijk
gebied niet voordeelig op de moraliteit, en in dit opzicht heeft

otis vaderland geene uitzondering gemaakt. Gedurende de vijftig
jaren, waarover wij handelen, vloeideu de schatten van Oost en
West in de beurzen der burgers en stelden hen in staat zich
allerlei weelde en genot te verschaffen. Voor velen was deze
rijkdom verderfelijk, wanneer bij besteed werd aan onedele en
onzedelijke genietingen. Wie de grootere en kleinere doeken
van Jan Steen, op welke hij het leven zijner dagen heeftafge-
maald, kent, zal mij gereedelijk toestemmen, dat dit niet zel-
den het geval moet zijn geweest. Dronkenschap, dobbelspel,
ontucht, deze drielingzusters waren de hoofdzonden dier dagen,
door welke men vaak ook den Zondag ontheiligde. Als wij de
Handelingen van kerkeraden en dassen opslaan, verbaast het
ons, hoevelen wegens de genoemde zonden van het avondmaal
werden afgehouden, en zien wij, dat zij door leeraars, propo-
nenten, studenten, zoo goed als door anderen werden bedreven,
dat het aantal onechte kinderen zeer groot was, dat huwe-
lijksbeloften lichtvaardig aangegaan en even lichtvaardig ge-
schonden werden. Ofschoon dit alles op rekening moet gesteld
worden van het volk zelf, zou het onbillijk zijn om voorbij te
zien, dat het door invloeden van buiten in zijne zonden werd
aangemoedigd. De Nederlanders waren in die dagen de vracht-
vaarders voor geheel Europa en kwamen daardoor in aanraking
met allerlei nati�n, van welke zij veel goeds konden leeren, maar
wier ondeugden zij tevens mede naar huis brachten. Omgekeerd
was de menigte vreemdelingen, die hier, voornamelijk te Am-
sterdam, toen reeds eene wereldstad, vertoefde, groot. Bovenal
werkte de invloed van Frankrijk, waar meest alle aanzienlijke
jongelingen, v��rdat zij in de maatschappij optraden, eenigen
tijd doorbrachten, weinig gunstig op het zedelijk leven des
volks. De Fransen e modes, dikwerf verre van kiesch, vonden
in ons vaderland grooten bijval; in ieder opzicht poogde men
Frankrijk na te volgen, ook in de lichtzinnigheid. Hoezeer men ge-

steld was op de galante Franschen, en hoe weinig daarbij op de
moraliteit werd gelet, bewijzen o. a. de kluchten, die na de treu-
rige jaren 1672 en \'73 gedrukt zijn en ons verslag geven van
de amourettes tusschen Utrechtsche jutters en Fransche officie-
ren , gedurende het verblijf van dezen in de stad. De inhoud,
dien de welvoegelijkheid mij verbiedt mede te deelen, leidt met
noodwendigheid tot de slotsom, dat het zedelijk gevoel van een
volk, in welks midden dergelijke boekjes geschreven en gelezen
werden, niet zeer teeder moet zijn geweest. In het Nederland
van den tijd, dien wij bespreken, hoe hoog het ook stond op
maatschappelijk en politiek gebied, was het algemeene peil der
moraliteit betrekkelijk laag.

Om hierin eene doortastende verbetering aan te brengen, was
de Gereformeerde kerk dier dagen , al erkennen wij in de strenge
handhaving der tucht een loffelijk pogen, niet in staat. Doch
wat de kerk in haar geheel niet vermocht, wilde omstreeks het
midden der zeventiende eeuw de in haren boezem ontstane richting
beproeven, die men gewoon is het Pi�tisme te noemen \').

Het spreekt vanzelf: al ontaardde bij velen het Calvinisme in
dorre systematiek en in leerheiligheid, tocli was het zout niet smake-
loos geworden; de ijver voor reinheid van zeden was niet uitgedoofd,
de ethische geest niet ingeslapen. In Engeland, waarheen wij, om

\') Wie aangaande de wording, het wezen en de ontwikkeling van het
Pi�tisme meer verlangt te weten dan hier kan worden medegedeeld, verwijs
ik naar het voortreffelijke werk van Max �oebcl: Geschichle des christ-
lichen Lebens in der rheinisch-icestphalisehen evctntjelischen Kirche, Co-
blenz, 1819�1860, naar A. Ilitschl, Prolegomena zu einer Geschichle
des Pietismus, in Brieger\'s Zeitschrii\'t f�r Kirchcngcschichte, Bd. II, S.
1�55, naar Hoppe, Geschichle des Pietismus mul der Mi/stik in der
reformirlen Kirche, namentlich der Niederlande, Leiden, 1879, en Ritschl\'s
beoordeeling van dit werk in de Theologische Lilerattirzeitmuj van Sch�rer,
Jahrg. IV, N° 11 (5 Juli 1879), kol. 332�335.

de verschijnselen in ons vaderland goed te verstaan, voor een
wijle het oog moeten richten, verzetten zich de strenge Calvi-
nisten onder de regeering van Elisabeth (1558�1603) met alle
macht tegeii de conformiteitsacte en verlangden eene radicale re-
formatie der kerk in presbyteriaanschen geest Deze partij, die
ook voor het ethisch element in het Calvinisme streed, breidde
zich, ondanks de vervolgingen die zij te verduren had,
meer en meer uit, en hare aanhangers stonden, onder den
naam van Calvinisten of Puriteinen, vijandig tegenover de
Anglikaansche of Staatskerk. In liet laatst der 16^de en het
begin der 17^de eeuw zageij een groot aantal stichtelijke \\ver-
ken , uit dezen kring voortgekomen, en opgesteld door Whitaker,
Perkins, Bolton, Hooker, Taylor, Adams en anderen, het licht.
Ik acht het waarschijnlijk, dat die geschriften, van welke enkele
reeds zeer vroeg in het Nederlandsch vertaald werden, grooten in-
vloed hebben geoefend op onze landgenooten. Willem Teellinck¹),
die, ofschoon hij nog niet volkomen tot de Pi�tisten mag gerekend
worden, met zijnen broeder Ewout hun uitnemende voorlooper
werd, was gevormd in den kring dier Puriteinen, van welke de
genoemde werken uitgingen. Amesius, Engelschman van ge-
boorte en tot dezelfde richting behoorencle, bekleedde in het
begin der 17^de eeuw het ambt van hoogleeraar te Franeker,
en in pamfletten van later dagen ²) wordt gezegd, dat de rich-
ting van Voetius uit Engeland stamde. Ik meen, dat wij,

\') Ik meen \'s mans naam aldus te moeten schrijven op gezag eener
handtcekening van zijnen zoon Johaunes, den uit Utrecht verdreven
predikant, v��r diens: �e Levendig/nakende kracht van Godts beloften,
yoonjestelt in een Prediuatie over Psalm 119. vs 50. in \'t midden, Cani-
pen, 1661.

^s) Zie o. a.: Den Schotsclien Duyvel, enz., Utr. 1663, passim.
Beschreven Panifletten-catal. Ered. Muller, N°. 5085.

met het oog op dit alles, niet ver van de waarheid zullen
verwijderd zijn, indien wij beweren, dat het, voor een ge-
deelte althans, de invloed der Puriteinsche richting is geweest,
die in ons vaderland hier en daar het streng-zedelijk Calvinisme
heeft helpen bewaren, toen dit in leerheiligheid dreigde onder
te gaan.

Uit het Nederlandsche Calvinisme, aangewakkerd door de
Puriteinsche beweging in Engeland, ontstond, omstreeks het
midden der 17^de eeuw, in ons vaderland het Pi�tisme. Was zijn
stelregel, dat de Hervorming niet slechts de reformatie der leer,
maar bovenal die des levens bedoeld heeft, en wilde het in
dit opzicht het werk der Hervormers voortzetten, dan is het
hierdoor nog niets meer, maar ook niets minder dan de conse-
quente toepassing van het zuiver Calvinistisch beginsel. Pi�tisme
wordt deze richting, wier eenig streven is tot persoonlijke
wedergeboorte op te wekken, in de Gereformeerde kerk eerst
dan, wanneer zij, in den vorm eener meer of minder mystieke
vroomheid, optreedt als reactie tegenover het dorre dogmatisme.
Iets later dan in ons vaderland trad zij in de Luthersche
kerk van �uitschland, die sedert de vaststelling der Pormula
Concordiae onder het juk der leerheiligheid zuchtte, te voor-
schijn , en vond daar in Phi�ipp Jacob Spener\') een vertegeu-
woordiger, wiens naam met eere verdiend genoemd te worden.
Niet minder aanspraak op zulk eene vermelding hebben de
Pi�tisten, die in de Gereformeerde kerk van Nederland arbeicU
den, een Theodoor Gerhard Brakel "), eene Anna Maria van
Schurman³), een Jodocus van Lodenstein, een Jean de Labadie⁴)

\') Geb. 1635; gcst. 1705.

²) Geb. 1608; gest. 1669.

³) Geb. 1607; gest. 1678.
") Geb. 1610; gest. 1674.

en een Wilhelm Brakel \'), om hier slechts de voornaamsten
te noemen \').

Zij hebben liet ideaal, dat zij koesterden, niet allen op de-
zelfde manier zoeken te verwezenlijken; terwijl De Labadie
en Schurman hun doel meenden te zullen bereiken door se-
paratisme, trachtten hunne geestverwanten eene reformatie des
levens in de Gereformeerde kerk zelve te weeg te brengen. Aan
het hoofd dezer laatsten staat voorzeker Jodocus van Lo-
denstein, die om de richting, wier vertegenwoordiger hij
geweest is, reeds nu ten volle aanspraak heeft op onze be-
langstelling.

Zijn leven, werkzaamheid en denkbeelden uit de bronnen volle-
dig te doen kennen, is tot hiertoe nog niet beproefd. Wel hebben
Ypeij en Dermout in hunne "Geschiedenis der Nederlandsche
Hervormde kerk" ³), Max Goebel in zijne //Geschichte des
christlichen Lebens in der rheinisch-westphiilischen evangelischen
Kirche" ⁴) en in Herzog\'s Real-Encyklopiidie f�r protestantische
Theologie und Kirche" ⁵) en Glasius in zijn //Godge-
leerd Nederland" ") verdienstelijke stukken over hem geleverd;
wel beliandelde hem Heringa in zijn \'/Kerkelijke raadvra-
ger en raadgever" ⁷) als volksleeraar, Prof. Ter Haar in de

\') Geb. 1635; gest. 1711.

-) Voetius en Koelman heb ik hier niet vernield, omdat eerst een
nauwkeuriger onderzoek omtrent hunne denkbeelden ons zou kunnen
leeren, of zij tot de Pi�tisten mogen gerekend worden, wat ik voorals-
nog betwijfel.

») Breda, 1819�1827, dl. III, blz. 46�48, 261, Aant. blz. 20,
28�36, 128.

<) Bd. II, S. 160-180.

⁶) Stiittgart und Hamburg, 1854�1868, Bd. VIII, S. 450 v.

o) \'sHertogenb. 1852�1856, dl. II, blz. 387�394.

?) dl. IV, St. 1, blz. 187�209.

\'/Geschiedenis der christelijke kerk, in tafcreelen" \') en Sinion
Gorter in //De Gids" \') als dichter; wel werden in het //Christelijk
maandschrift, voor den beschaafden stand" ³), door L. E. Bosch
in den//Utrechtsche volks-almanak voor het jaar 1850" ⁴) endoor
Dr. A. W. Bronsveld v��r zijne » Bloemlezing uit de gedichten
van Jod⁸. van Lodensteyn" ⁵) levensschetsen van hem gegeven;
wel vindt men over Lodenstein in Biographische woordenboeken,
zooals in dat van Van der Aa *), een en ander vermeld en werd
in den jongsten tijd over hem geschreven in de //Stemmen voor
waarheid en vrede" ⁷) en door Heppe in zijne //Geschichte des
Pietismus und der Mystik in der reformirten Kirche, namentlich
der Niederlande" ⁸), doch met dit al bezitten wij niet, wat men
billijkerwijze mag verlangen, eene volledige, uit de bronnen
zelve geputte beschrijving van het leven, werken en denken
van den man, dien wij als den vertegenwoordiger van het
Pi�tisme in ons vaderland kunnen beschouwen.

Deze te leveren heb ik in de volgende bladen beproefd. Of
zij volledig is? Ik heb er naar gestreefd haar zulks te doen
zijn, doch zij kan dit natuurlijk slechts in betrekkei ij ken zin
wezen. Morgen komt onverwacht en ongedacht een document
van het verleden aan het licht, en wat heden nog voor volledig
werd gehouden, blijkt dan misschien dit op verre na niet te zijn.

\') Amst. 1852�1859, dl. V, blz. 234�238.

²) Jaarg. 1868, blz. 323�354, ook gedrukt in diens Letterkundige
studi�n, Amst. 1871 , dl. I, blz. 129�172.

³) Amst. 1833, dl. XII, blz. 319�372, 417�424.
") blz. 33�50.

⁶) Rotterd. 1867, blz. I�XXII.

⁶) dl. XI, blz. 540�544.

1) Jaarg. IX (Amst. 1872), blz. 751�777, 907�936.

Of zij uit de bronnen is geput? Een vluchtig inzien der noten
kan er van overtuigen. Niet dan bij zeldzame uitzondering heb
ik uit de zoo even genoemde bewerkingen iets opgenomen, dat
mijne bronnen niet vermeldden; beter dacht mij, iets minder |
te geven, dan gevaar te loopen, eene mogelijke dwaling te be-
stendigen.

De bronnen, welke ik heb gebruikt, zijn telkens in de aan-
teekeningen genoemd. Ze allen hier te vermelden, zou ondoen-
lijk zijn; alleen de voornaamste wil ik even aanwijzen. Voor-
eerst de werken van Lodenstein zelven, die in Hoofdstuk II
uitvoerig zullen worden besproken; dan de Kerkeraadsacten van
Soetermeer, Sluis en Utrecht \') over de jaren, gedurende welke
hij in die gemeenten arbeidde; de Acta der classen van Delft en
Delfland en van Walcheren, alsmede die van de classis en de
provinciale synoden van Utrecht ^;). Voorts de Notulen van
de vroedschap der stad Utrecht en die van de Staten dier pro-
vincie ³) over vijf en twintig jaren; de beide Lijkredenen op
Lodenstein van Van Rijp en Kruger, die aan het slot van Hoofd-
stuk TI vermeld worden; de Levensberichten van hem door Van
der Hooght en Leydekker v��r twee zijner werken ⁴); sommige

\') Mij, namens de kerkeraden dezer gemeenten, door de heeren pre-
dikauten J. J. van Sittert, J. Knottenbelt en J. C. Verhoeff met de
meeste welwillendheid ten gcbruike afgestaan.

-) Mij door de heeren Dr. A. Drost Dz., pred\'. te Delft, J. F. L.
Abresch, pred\'. te Middelburg, en J. C. Verhoeff, pred\'. te Utrecht,
bercidvaardig toegezonden.

³) Van welke mij op het stedelijk Archief met de meest mogelijke
voorkomendheid inzage werd verleend.

⁴) Geestelijke Opieekker, voor het �nverloochende, Doode, en Geesteloose
Christendom, en Be weegschaal van de onvolmaaktheden der Heyligen: Ofte
bedenkingen wegens het Gewicht, of de Achtinge die men te maken heeft
van de gebreken en strugkelingen der geheyligden op de aarde.

geschriften van Jacobus Koelman en eene menigte pamfletten.
Hiermede meen ik mijne voornaamste bronnen genoemd te heb-
ben, en den lezer voor de overige naar den voet der bladzijden
te mogen verwijzen.

LODENSTEIN\'S LEVEN.

De groote kerkelijke strijd in ons vaderland was door de
synode van 1618 en ¹19, althans voor het uitwendige, ten einde
gebracht; met het jaar 1621 zouden op staatkundig gebied de
wapenen weer worden opgevat en de Vereenigde Provinci�n,
na een twaalfjarig bestand, voortgaan de onafhankelijkheid op
Spanje te bevechten. In het daartusschen gelegen tijdperk
van vrede, den 6^den Februari 1620, zag Jodocus van Loden-
stein het levenslicht \'). Hij werd geboren te Delft, uit een
oud en aanzienlijk geslacht, welks leden reeds eene eeuw lang
in de stedelijke regeering eene plaats hadden bekleed ²). Zijn
vader, Joost Comelisz. van Lodenstein, geboren 7 Januari 1584 ^s),

\') v. d. Hooght, voorrede v��r den Geestelijke Opwekker, Amst.
1732, blz. 23, en de beschrijving van de penningen, bij Lodensteiu\'s
begrafenis uitgereikt, in De Navorscher, Jaarg. XVIII (1868), blz. 355,
Jaarg. XIX (1869), blz. 286. s

-) v. d. Hooght, t. a. p.; v. Rijp, Zions wee-klagen, of droevige~na^x * 0

gedachten, over het Leeven en Ster oen van O. Jodocusjea�\'Lodenstein, ^JC~~"> \')

utr^Wff?, blz. 4._____________�------�"" jJ^ ^_x «u>&. <f. hi t

^;l) L�denstem\'s tJytspanningen, Amst. 1721, blz. 287.

werd later zelf veertigraad, schepen en burgemeester van Delft;
zijne moeder, Maria van Voorburg, geboren ] 0 November 1587 \'),
was insgelijks uit een aanzienlijk regeeringsgeslacht gesproten.
Hun huwelijk , den 6^den October 1613 voltrokken, werd gezegend
met drie zonen, Dirk, Pieter en onzen Jodocus, en even zoo-
vele dochters, Sophia, Agatha en Catharina ²). In zulk een
gezin, ge�erd, met tijdelijke goederen gezegend, groeide Jo-
docus op. Geen wonder zou het voorzeker geweest zijn, in-
dien hij het voorbeeld van zijnen vader en zijne broeders ge-
volgd ware en gestaan had naar ambten en waardigheden, doch,
zoo verhaalt ons zijn levensbeschrijver ³), \'/het was geen wereld,
die met haar glants den Jongeling bekoren koude". Hij wilde
predikant worden; het Evangelie te mogen verkondigen, was
zijn hoogste ideaal, niettegenstaande het hem van alle zijden
werd afgeraden, omdat zijne spraak eenigszins belemmerd was.
Deze reden woog hem echter niet genoeg om van zijn plan
af te zien, en het gelukte hem, het bezwaar zoo geheel te
overwinnen, dat hij //gansch aangenaam wierd in \'t Prediken" *).
Aangaande zijne jeugd is ons niets bekend, dan dat hij den
jgden februari 1620 in de Oude kerk te Delft werd gedoopt⁵).

²) Voor deze bijzonderheden verwijs ik naar Bijlage A, waar eeue
zoo volledig mogelijke genealogie zal worden medegedeeld.

³) v. d. Hooght, t. a. p.; vgl. v. Rijp, t. a. p.

⁴) v. Rijp, t. a. p.; v. d. Hooght, a. w. blz. 24.

⁵) In het Doopboek der Oude kerk te Delft staat op den 19^dcn Febr.
1620 het volgende vermeld: ween Kindt genaemt Joost; d\' Ouders:
Joost Corn. Lodensteyn, maeyken diricx; get».: Corn. Jansz. L�den-
steyn, �rijntgen dirricx van Voorburch". Lodenstein was dus het
peetekind van zijnen vader; de namen Joost en Jodocus verschillen niet;
de eerste is slechts eene verkorting van den laatsten. Als doopgetuigen
worden genoemd zijn grootvader en waarschijnlijk eene zuster zijner

Omtrent zijne huiselijke omgeving weten wij , dat hij later steeds
in nauwe betrekking heeft gestaaii tot zijnen broeder Dirk en
zijne zuster Catharina. Dezen toch zijn de eenigen zijner
broeders en zusters, aan wie hij, volgens zijne //Uytspanningen\'¹,
verzen heeft gewijd \'). Die aan Catharina getuigen van bij-
zondere hartelijkheid, en aan zijnen broeder droeg hij zijn
//Weeg-schale der onvolmaacktheden" op in een daarvoor ge-
plaatsten brief, waarin hij vermeldde, hoe zij beiden van ��ne
geestesrichting waren, er bijvoegende: //Onghemeen is dien
band, daermede den Hemel ons aan elcander verbonden heeft".
Hij genoot eene goede opvoeding, geheel overeenkomstig den
stand waartoe hij behoorde. Even groote zorg werd er besteed
om hem beschaafde manieren te leeren, als om hem te oefenen //in
de wijsheyd der goede konsten" , maar vooral waren zijne ouders
er op uit, om hem ween grondige Kennis der waarheyd, die na
de Godsaligheyd is", te verschaffen ²). Wij stellen ons dus
voor, dat het gezin, waarin Lodenstein opgroeide, tot de vrome
huisgezinnen dier dagen behoorde ³), en dat hier de grondslag is
gelegd voor zijne latere geestesrichting. Of hij in dit tijdperk
ook nog van elders invloed ondervond, weten wij niet zeker,
maar geenszins onmogelijk zou het zijn, dat hij den Engelschen
Puritein Hooker, die als non-conformist uit zijn vaderland
moest vluchten, en ongeveer van 1630 tot 1633 te Delft, Am-
sterdam en Rotterdam predikte ⁴), had gehoord. Hoe dit zij,

moeder. De mededeeling uit het Doopboek beu ik verschuldigd aan Dr.
A. Drost Dz., predt. te Delft.
\') blz. 291 , 421, 448.

²) v. d. Hooght, t. a. p.

³) Dat het een .kerksch gezin was, blijkt hieruit, dat Lodenstein\'s
beide grootvaders hel ambt van ouderling, zijn vader dat van diaken
bekleedde. Zie de Acta v. d. kerkeraad te Delft, 15 Mei 1621,14 Mei 1622.

⁴) Heppe, a. a. �. S. 32.

het staat past, dat hij in later dagen niet onbekend was met
de stichtelijke geschriften uit Engeland.

Om zich tot de betrekking zijner keuze voor te bereiden,
begaf hij zich naar Utrecht, om aldaar theologie te studeeren.
Wel ontbreekt zijn naam in het Album studiosorum der Utrecht-
sche academie, doch Van der Hooght \') vermeldt, dat hij deze
heeft bezocht, en wordt hierin gesteund door de Acta der clas-
sis ²), voor welke hij het //Examen Praeparatoir" aflegde. Of
hij v��r dien tijd aan eene andere hoogeschool vertoefde, valt
moeilijk te beslissen. Wel zegt Van der Hooght ^s), dat hij
//sijne Accademische studie t\'Utrecht en elders hadde voleyndigt",
terwijl hij met het woord //elders" niet Franeker kan meenen^
dat hij onmiddellijk daarna noemt, doch het ontbreekt ons aan
elk gegeven, om uit deze uitdrukking iets te kunnen afleiden⁴).
In welk jaar Lodenstein naar Utrecht vertrok, heb ik niet kun-
nen opsporen; zeker was het niet ver verwijderd van 1636,
toen het Utrechtsche athenaeum tot hoogeschool werd verhe-
ven, en behoorde hij alzoo tot de eerste kweekelingen dier nieuwe
inrichting. Zijne leermeesters waren Gisbertus Voetius, Mei-
nardus Schotanus en Carolus de Maats, die hij allen, inzonder-

\') a. w. blz. 24, 25.

²) Deze Acta worden in eene der volgende noten medegedeeld.

⁴) Dat Lodenstein\'s naam niet in liet Album der Utrechtsche acade-
mie voorkomt, bleek mij uit de inzage daarvan, die Prof. Mulder mij
welwillend verleende. In het Album Studiosorum Acad. Lugd. Bat., Hagac
Com. 1875, col. 258, lezen wij: //1633 � 9 (Nov.) Jodocus a Loden-
steiu Hollandus. 26, L". De mogelijkheid om in den hier ingeschreven
persoon onzen Lodenstein te zien, en op deze wijze het woord �elders\'
bij v. d. Hooght te verklaren, vervalt als wij bedenken: vooreerst, dat
hij in 1633 niet zes en twintig, maar pas dertien jaar oud was; ten
andere, dat hij in do theologie, niet in de letteren studeerde.

heid den eerste, zeer hoog achtte \'). Voorzeker heeft dan ook
Voetius veel invloed op den jongeling uitgeoefend.

In liet jaar 1642 had hij zijne academische studie volein-
digd en verzocht den 6^den Januari, voor de classis van Delft
en Delfland ge�xamineerd te mogen worden ²). De zoon van
den aanzienlijken Delftschen schepen bekostigde zelf de zitting,
tot het afnemen van het examen vereischt, welke dan ook tegen
den 28^sten April werd belegd ³). In deze hield hij eene proef-
predikatie naar 1 Joh. 1:7, vertoonde zijne testimonia, zoowel
van de kerk te Utrecht als van de academie aldaar, en. word
ondervraagd betreffende de gronden des geloofs, alles met dit
gevolg, dat hij tot de openbare prediking werd toegelaten ").

Lodenstein\'s vader wilde niet, dat zijn zoon veel zou gaan
prediken, daar er geene plaatsen vacant waren, en zond hem
naar Praneker ⁵), om zich bij Coccejus wat meer dan gewoon-
lijk te oefenen in de Oostersche talen. Bij dezen geleerde
woonde Lodenstein gedurende twee jaren in huis; tussclien

\') v. d. Hooght, a. w. blz. 24 v.

²) In de Ada der classis lezen wij: «D. Justus a Lodesteyn Delphen-
sis ss. Theologiae studiosus, hem onthoudende in de Aceadeinie tot
Utrecht heeft door D. Hermannum Tegularium eerbiedelick van dese E.
Classem versocht van haer te moogen werden gepraeexainiueert op sijne
costen. Sulx is hein toegestaen, waer toe dan de E. broederen Predi-
canten van Delft een examinatorem sullen wtmaackeu; ende de Classsm
doen vergaderen, soo wanneer D. a Lodestoyii sal gereet syn."

³) Ada der classis, 7 April 1612: //werd vooreerst Classis extraordi*
naria geleijd op den 28 April tot het praeexameu van D. Jodocus A.
Lodesteyn".

⁴) Ada der classis, 28 April 1612.

⁵) De Rector der Franeker hoogeschool, Prof. Pijnacker, schreef liein
aldus in liet Album Stud.: «16 Julii 1612. Jodocus a Lodensteijn, Del-
fensis. Theol. Stud." De/.e mededeeliiig dank ik aan Mr. W. B. S. Hoe-
les te Leeuwarden.

beide mannen ontstond een vertrouwelijke omgang, en menig
punt van godsdienstigen en theologiseren aard maakte liet
onderwerp uit van de gesprekken tusschen den leerling van
Voetius en den man, die straks diens geduchte tegenstander
zou worden \'). Wel was de strijd tusschen Yoetius en
Coccejus nog niet ontbrand, maar bij vertrouwelijke samen-
sprekingen zal liet verschil in denkwijze toen reeds zijn
uitgekomen, zoodat Lodenstein door zijn verblijf te Franeker
het voordeel had, de dingen van twee kanten te leeren be-
schouwen. In later tijd kon hij dus met kennis van zaken
de partij van zijnen Uirechtschen leermeester kiezen. Hoe
hij over Coccejus dacht, blijkt uit een geschrift, dat ten
doel heeft, diens denkwijze over den sabbat te bestrijden.
Hij zegt daar van hem: //dien ik altijd zeer gelieft en geagtet
hebbe"\').

Toen de twee jaren van zijn verblijf te Franeker verstreken
waren, vatte Lodenstein het voornemen op, naar Engeland en
Schotland over te steken en aldaar de academi�n te bezoe-
ken, iets wat in die dagen door velen werd gedaan ^s). Hij
had aan twee beroemde hoogescholen van zijn vaderland, on-
der leiding van de geleerdste mannen van hunnen tijd, zijne
studi�n, zeker niet zonder vrucht, volbracht. Indien wij ten
minste uit zijne latere geschriften een besluit mogen trekken
omtrent de dagen zijner voorbereiding, clan kunnen wij aanne-
men, dat hij zich met vlijt heeft toegelegd op de uitlegging
van O. en N. Testament, evenzeer als op de dogmatiek. Niet
minder schijnt hij reeds als jongeling zijnen tijd te hebben be-

\') v. d. Hooght, a. w. blz. 25.

²) Kort en zedig onderzoek van \'tBeriyt nopende den mbbath, Gron.
1746, blz. 42.

^a) Leydekker, voorrede v��r De Weegschaal, Amst. 1728, blz. 7 v.

steed aan het bestudeeren der kerkvaders en der oude heidensche
wijsgeeren, met wier werken hij later zoo goed vertrouwd was\').
Aldus toegerust niet theoretische kennis, wilde hij de praktijk
gaan leeren in het land, waar deze toenmaals zeer bloeide,
waar Willem Teellinck was gevormd, en Amesius, de leerling
van den beroemden William Perkins, het levenslicht had aan-
schouwd. Hoezeer het (lenkl)eeld om Engeland te bezoeken
hem moet hebben aaiigelaehen, kunnen wij ons voorstc-l-
len, als wij zijnen boezemvriend, Justus van den Bogaart,
later hooren betreuren, dat zijn vader hem in zijnen studietijd
naar Frankrijk in plaats van naar Engeland zond ^!).

Doch Lodenstein\'s vurig gekoesterde wensch werd niet
vervuld; eene beroeping naar Soetermeer en Zegwaard, in de
onmiddellijke nabijheid van zijne vaderstad Delft gelegen,
deed hem van zijn plan afzien ³). Deze gemeente was reeds
sedert den 10^den December 1642 door het overlijden van den
leeraar vacant, en de dienst gedurende het annus gratiae ten
voordeele der weduwe door de classis waargenomen ⁴). Het
beroep, dat na liet verstrijken van dien tijd werd uitgebracht,
viel op eenen predikant, die het dadelijk van de hand wees.
De kerkeraad wilde nu, tegen de gewoonte, niet een der pre-
dikanten of proponenten van de classis beroepen, maar daar-
buiten naar eenen leeraar omzien ⁵). Sommige leden dezer
vergadering, evenals de ambachtsheer van de plaats, keurden

\') De kerkvaders worden door Lodenstein in zijne leerredenen veel-
vnldig aangehaald, en zijne bekendheid met de denkbeelden der onde
wijsgeeren blijkt duidelijk uit het begin zijner Geesle/icke gedagten, aan-
gaande het ware wenen van \'s Menschen Gelacksaligheit.

-) Koelman, Wederlegging van B. Bekkers betoverde wereld, blz. 170.

³) Leydekker, t. a. p.

⁴) Aeia der classis van Delft en Delfland, 5 Jan. 1643�4 Jan. 1644.
^s) Acta v. et. kerkeraad te Soetermeer, Uit". Febr., 16 Maart 1644.

dit af, en de classis vond goed, ten einde meerdere eenstem-
migheid te verkrijgen, den tegenwoordigen en den vroegeren
kerkeraad gecombineerd te laten beroepen \'). De meeste st�m-
men vielen nu op Jodocus van Lodenstein, met wien bet groo-
ter deel der gemeente zich tevreden toonde, docb eenigen
ganscb niet ingenomen waren ²). Men zette de beroeping even-
wel door, en Lodenstein nam baar aan. Den ll^den Augustus
werd hij ten tweeden male ge�xamineerd, waarbij, vreemd ge-
noeg, eenige ouderlingen en diakenen van Soetermeer verzoch-
ten tegenwoordig te mogen zijn, hetgeen de classis echter niet
toestond ³).

Den 28^9ten dierzelfde maand had zijne bevestiging plaats ⁴)
in de gemeente, waar hij zoovele opene harten, maar ook te-
genstanders zou vinden ⁵). Als Van der Hooght ons verhaalt *),
met eigen oogen gezien te hebben, //hoe selfs sich (geveyns-
delijk of ongeveynst dat laat ik daar) aan hem wisten te onder-
werpen de geene, die sijnen preciesen wandel en pieuse Refor-
matie, te vooren, wel hadden soeken te stuyten", blijkt uit
deze woorden duidelijk, dat Lodenstein den tegenstand, dien hij
ondervond, alleen hieraan te danken had, dat hij reeds als
jongeling de richting volgde, die bij den man op Pi�tisme uitliep.

Nog geen vier jaren was Lodenstein te Soetermeer werkzaam,
toen hij uitgenoodigd werd, naar Utrecht te komen, om zijne

\') Acta der classis, 4 April 1644; Acta v. d. kerkeraad, 11 April 1644.

²) Acta v. d. kerkeraad, 18 April, 2 Mei 1644; Acta der classis.
21 April 1644.

³) Acta der classis, 11 Aug. 1644.

⁴) v. d. Hooght, a. w. blz. 26; Uyttp. blz. 292. Eigenhandig tee-
kende Lodenstein dezen datum op boven de Acta v. d. kerkeraad 18
Sept. 1614.

⁵) Acla v. d. kerkeraad, 9, 12 Oct. 1644.
^�) t. a. p.

gaven aldaar te doen liooren \'). Hij verontschuldigde zicli
evenwel bij missive wegens zijne weekpredikatie, de moeilijke
reis in den winter, als anderszins⁵). Hoezeer liet den Utrecht-
schen kerkeraad ernst was, blijkt hieruit, dat eene commissie
werd benoemd om hem te gaan liooren ³). welke getuigde,
dat zijne predikatie zoowel als zijne gaven goed bevallen waren,
dat hij zijn ambt uitmuntend waarnam, en dat, indien de
kerkeraad een jongen man tot predikant wilde hebben, geene
betere keuze kon gedaan worden "). Evenwel schijnt zijn
jeugdige leeftijd bezwaar te hebben opgeleverd om hem in eene
stad als Utrecht te beroepen; hij werd althans niet op het
drietal geplaatst.

Van zijne zwakke gezondheid, die hem geheel zijn leven
kwelde⁵), treffen wij reeds gedurende zijn verblijf te Soetermeer
de sporen aan. In Augustus 1648 overviel hem eene zware
ziekte ⁶), waarvan hij in September in zooverre hersteld was,
dat hij weder eene vergadering van den kerkeraad presideerde,
in welke echter wegens zijne zwakte weinig kon afgedaan
worden. Hij vertrok dan ook tot volkomen herstel van ge-
zondheid naar Delft ^r), en was eerst in October in staat, zijn
dienst wederom waar te nemen.

\') Acta o. d. kerkeraad te Utrecht, 3 Jan. 1648.
^!) Acta v. d. kerkeraad te Utrecht, 12 Jan. 1648.

³) Acta v. d. kerkeraad te Utrecht, 7 Feb. 1648; Dodt van Flensburg,
Archief voor kerkelijke en tcereldsche Geschiedenissen, inzonderheid van
Utrecht, dl. III, blz. 306, kol. 1. Blijkens deze plaats is in de Stads-
kameraars-rekeningen eene som van 99 gl. 13 st. geboekt voor reiskosten
der commissie, die Lodenstein was gaan hooren.

⁴) Acta v. d. kerkeraad te Utrecht, 18 �ebr. 1648.
⁶) v. Rijp, a. w. blz. 6.

⁶) Acta v. d. kerkeraad te Soetermeer, 29 Aug. 1648.
\') Acta v. d. kerkeraad te Soetermeer, 6 Sept. 1648.

Den 15^den Maart 1650 beriep de kerkeraad van Sluis in
Vlaanderen Lodenstein tot predikant, nadat hem vooraf was
gevraagd, of hij, indien men hem mocht verkiezen, gene-
gen was om over te komen, hetgeen hij bevestigend beant-
woordde \'). liet beroep werd dan ook door hem aangenomen,
op voorwaarde, dat hij te Soetermeer zou mogen blijven , tot-
dat een ander in zijne plaats zou beroepen zijn, eene voor-
waarde, die ook door de classis gesteld werd ^:). Zijne afscheids-
predikatie te Soetermeer had plaats 28 Augustus 1650, den-
zelfden datum, waarop hij zes jaren te voren in zijn dienst
werd bevestigd *); den 2^dcn September nam hij afscheid van
den kerkeraad *).

Zijne bevestiging te Sluis, waar hij in Juni voor de eerste
maal had gepredikt⁵), was op 11 September bepaald, doch moest,
omdat hij door het ongunstige weder eerst den 12^d� in de stad
aankwam, tot den 18^dcn daaraanvolgende worden uitgesteld ").
Pas anderhalfjaar was hij te Sluis werkzaam, toen de kerke-
raad van Utrecht, door de vroedschap gemachtigd om naar
bekwame personen tot de dienst der kerk uit te zien , ten einde
den kortsten weg te gaan, goedvond, onmiddellijk ��n predikant
voor te stellen , en de keuze op Jodocus van Lodenstein viel⁷).
De vroedschap gaf dadelijk vergunning, hem te gaan hooren,

¹) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 3 Jan., 6, 10 I\'ebr., 15 Maart
1650; Acta e. d. kerkeraad te Soetermeer, 24 Febr. � 27 Maart 1650.

-) Acta der classis van Delft en Delfland, 24 Maart 1650; Acla v.
d. kerkeraad te Sluis, 30 Maart. 1650; Register van resolutien der stad
Sluis, 29 Maart 1650.

³) Acta v. d. kerkeraad te Soetermeer, 15, 24 Aug. 1650.

*) Acta v. d. kerkeraad te Soetermeer, 2 Sept. 1650.

⁵) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 5 Juni 1650.

�) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 18 Sept. 1650.

⁷) Acta v. d. kerkeraad te Utrecht, 5, 12 April 1652.

en, indien men voldaan was, te beroepen \'); ook de appro-
batie van de classis volgde ^:). De kerkeraad van Sluis ver-
nam het gebeurde met droefheid ³) en wendde alle pogingen
aan om Lodenstein te behouden, doch, daar deze verklaarde
het beroep te willen aannemen , werd hem ontslag gegeven , onder
voorwaarde, dat hij niet zou mogen heengaan, v��rdat een leeraar
in zijne plaats zou zijn bevestigd; dat evenwel, indien dit niet
geschied was binnen den tijd van zes maanden na dato, Lo-
denstein naar Utrecht zou kunnen vertrekken ⁴). Onmiddellijk
toog men dan ook te Sluis aan het werk om de plaats
vervuld te krijgen ⁵); Adrianus Oocquius, predikant te Bleis-
wijk in Holland, werd beroepen, en Lodenstein zelf afge-
vaardigd om hem hiervan kennis te geven en hem tot aannemen
van het beroep te bewegen ⁶). Dit was de tweede maal, dat
hij in het jaar 1652 naar Holland reisde. In Maart had hij
den tocht aanvaard met het doel om zijnen ouders een bezoek te
brengen, bij welke gelegenheid hij te Delft den predikant Samuel
Doreslaar hoorde prediken en, naar aanleiding van twee van diens
leerredenen, gedichten vervaardigde⁷). De reis, die hij zes maanden
later ondernam, ging met groote moeiten en ongemakken gepaard.
Niet ver van Sluis raakte het schip vast, waardoor hij

\') Kroedschapsnotuleii der stad Utrecht, 20 April 1052.

^:) Acta der classis run Utrecht, 27 April 1652. De acten betreffende
Ijodcnstein\'s beroeping zijn bijeen te vinden in de Copie der Beroep-
stukken, 1648�1710, bewaard in het classicaal Archief, onder N°. 10, A.

³) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 17 Mei 1652.

⁴) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 19 Mei 1652; Acta v. d. kerke-
raad te Utrecht, 16 Mei 1652; Vroedschapswtulen der stad Utrecht,
20 Mei 1652.

⁵) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 28 Mei 1652.

⁶) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 15 Sept. 1652.
\') Ufkp. blz. 37, 38.

genoodzaakt was, den Tiacht op de planken door te brengen,
terwijl de rook hem bijna deed stikken en hem het slapen
belette. Bovendien werd het vaartuig door windstilte en mist
nog geruimen tijd opgehouden. De terugreis was al niet veel
beter; liet schip stemd vol water en had met tegenwind en
vloed te kampen ^l). Het doel van zijnen tocht werd bereikt²),
doch de man, die zulk eene zwakke gezondheid had en nog
kort te voren klaagde over //onversettelyke Catharren-pyn" ³),
moest dien met eene langdurige ziekte bekoopen ⁴). Tn Oc-
toher deed de kerkeraad van Utrecht aan dien van Sluis
en aan Lodenstein schrijven, dat men zijne komst bespoe-
digd wenschte te zien ⁵), waarop die van Sluis resol-
veerde, hem, indien hij zulks verzocht, te laten vertrekken
v��rdat de overeengekomen termijn was verstreken, daar de ge-
meente wegens zijne ziekte toch geen dienst van hem kon heb-
ben ⁶). Lodenstein bleef echter nog geruimen tijd te Sluis.
In het laatst van December liet de kerkeraad van Utrecht
per brief naar zijne gezondheid vernemen ⁷), en hoewel zijn
opvolger den �4^8ten dier maand bevestigd was ⁸), zond hij
den Utrechtschen kerkeraad nog den ll^dM1 Januari 1653 een
schrijven, waarin hij "bekent maeckt sijne swacke dispositie;
ende dat nae raet van Doctoren sal dienen te verwachten den

\') Uytsp. blz. 341�352. Ik meen, dat dit vers , getiteld : //Eenige
invallen, voorgekomen op eene reyse van Sluys in Vlaanderen na Holland
en wederom in \'t Jaar 1652", hier juist op zijne plaats is.

²) Acta v. d. kerkeraad te Sluh, 29 Sept. 1652.

³) Namelijk den 22*ten Juli. Zie Uyttp. blz. 352.

⁴) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 5, 27 Oct. 1652.

⁵) Acta v. d. kerkeraad te Utrecht, 11, 18 Oct. 1652.

⁶) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 29 Oct. 1652.

7) Acta v. d. kerkeraad te Utrecht, 27 Wee. 1652.

⁸) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 22 Dec. 1652.

aenkomenden soeten tijt, dat anders niet liever sach noch
wenste, dan met den eersten in sijnen dienst te mogen
komen"\').

In Februari vinden wij hem te Delft, zoodat hij toen, al-
tlians ten deele, hersteld schijnt geweest te zijn. In genoemde
maand , en nog eens in de volgende, richtte hij vandaar een
schrijven naar Utrecht, van welke brieven de inhoud ons ech-
ter niet wordt medegedeeld ²). Mogen wij Henricus van Rhe-
nen ³) gelooven, dan werd Lodenstein den 17^den April 1653
te Utrecht bevestigd , voor welken datum ook Van der Hooght⁴)
getuigt, die zich echter in het jaar vergist ⁵). De Acta van
den kerkeraad aldaar vermelden den datum niet ^fi), maar het
staat vast, dat hij den 7^dcn Juni tot lid der classis werd
aangenomen \').

\') Acta v. d. kerkeraad te Utrecht, 17 Jan. 1653. Dat deze brief uit
Sluis geschreven is , maak ik liieruit op, dat bij den volgeuden, door
Lodenstein aan den kerkeraad gezonden, vermeld staat: «uijt Delft ge-
dateert".

²) Acta v. d. kerkeraad te Utrecht, 14 Eebr., 26 Maart 1653.

³) Lijste der Predikanten der Provintie van Utrecht, Utr. 1705,
blz. 46.

⁵) Behalve Glasius in zijn Godgeleerd Nederland, dl. II, blz. 387,
hebben alle latere schrijvers over Lodenstein dit foutieve jaar voetstoots
nageschreven.

⁶) Als bijzonderheid deel ik nog mede, dat rie onkosten om Loden-
stein te gaan hooren 835 gl. 9 st., die voor de classis extraord. tot appro-
batie zijner beroeping 79 gl. 3 st. bedroegen. Zie Dodt van Flensburg,
a. w. dl. III, blz. 311, kol. 2.

⁷) Acta der classis van Utrecht, 7 en 8 Juni 1653. Tot vergoeding
van de transportkosten zijner meubelen van Sluis naar Utrecht werd hem
�84 uitbetaald. Zie Vroedschapsnotvlen der stad Utrecht, 12 Dec. 1653,
5 Aug. 1650.

Zoo was hij dan teruggekeerd in de stad, waar hij zijne
kennis had opgedaan, om haar in ruime mate weer te geven,
wat hij vroeger had genoten. Voor iemand van zijne geestes-
richting kon geen werkkring meer gewenscht zijn dan juist
die te Utrecht. Hier vond hij onder hoogleeraren en pre-
dikanten een aantal gelijkgezinde mannen; hier trof hij zij-
nen vroegeren leermeester Voetius aan, voor wien hij zulk
een eerbied en genegenheid koesterde, door wiens toedoen hij
ook, volgens een zijner levensbeschrijvers \'), te Utrecht be-
roepen was geworden. Was Voetius de eenige zijner meesters,
dien hij nog in leven vond, naast dezen leerde van den
theologischen katheder Essenius, die wel groote sympathie
voor hem moet gevoeld hebben, daar hij, krank geworden,
aan Lodenstein opdroeg, om uit zijnen naam de classis dank
te zeggen voor de broederlijke toegenegenheid hem betoond,
en haar te vermanen tot onderlinge liefde en eensgezind-
heid ^;). Anna Maria van Schurman, dat Europeesch won-
der van geleerdheid, behoorde mede tot den vriendenkring,
waarin bij zich bewoog. Onder zijne ambtgenooten waren het
\'�oli^^\'Teellinck en Van de Velde, aan wie hij zich, door overeen-
stemming in denkwijze, nauw verbonden gevoelde, maar vooral
Justus van den Bogaart, zijn boezemvriend. Eerst sedert korten
tijd vertoefde Lodenstein te Utrecht, toen hij, als afgevaardigde
des kerkeraads, van de vroedschap de approbatie mocht gaan
verzoeken van het beroep, "op Van den Bogaart uitgebracht ³).
Eveneens maakte hij deel uit van de commissie om hem te
gaan hooren, en bleef zelfs, na het vertrek der overigen, te Rot-
terdam achter om zijne beslissing af te wachten, nadat hij

\') Leydekker, a. w. blz. 8.

") Acta der classis van Utrecht, 6 en 7 Juni 1655, Sessio 3«.

³) Vroedschapsnotuleti der stad Utrecht, 29 Aug. 1653.

met tien kerkeraad zijner gemeente zou gesproken hebben \').
Aldus had hij mogen medewerken om den geliefden vriend in
zijne onmiddellijke nabijheid te brengen. Nooit, zoo verhaalt
ons Lodenstein\'s levensbeschrijver ⁵), //sag de wereld (redert der
Apostelen dood) soeter over-een-stemming, ten goede tusschen
menschen van gelijke Bediening, als tusschen hem en sijnen
Collega, D°. van den Bogaart". Reeds in hunnen studietijd
waren zij door bijzondere vriendschap verbonden; vaak stortten
zij hun hart voor elkander uit, verstonden elkaar met weinig
woorden ³), ja zelfs noemt Lodenstein Van den Bogaart zijnen
//Jonathan" ⁴). Slechts tien jaren mochten deze mannen zich
verheugen in elkanders nabijheid; toen werd Lodenstein aan
het sterfbed van zijn getrouwen vriend geroepen, die den
gden April 1663 overleed, en voor wien hij een eerzuil wilde
stichten door de beschrijving van zijn vreedzaam sterven en
de opteekening zijner laatste woorden ^s). Hij had in hem,
wiens lijk hij met beschreide oogen volgde⁶), waarlijk eeneii
vriend verloren, met wien hij overeenkwam in denkwijze en
karakter.

Het schijnt mij hier de geschikte plaats om eene teekening
van Lodenstein\'s persoon en karakter te beproeven. Van der
Hooght beschrijft ons die op de volgende wijze. ^yAl zijn wer-
ken, al zijn denken, al zijn spreken was hierop gericht, dat
God alles, het schepsel niets mocht zijn. Menschen, wier eenig

\') Acta v, d. kerkeraad te Utrecht, 6, 23, 26 Sept. 1653.
^!) v. d. Hooght, a. w. blz. 27.

³) Zie Lodenstein\'s werkje: /. vanden Bor/aarts Laatste Ui/ren, Utr.
1663, blz. 17, 38.

⁴) a. w. blz. 188.

⁵) Dit deed hij in het a. w., waarachter zich ook lijkdichten en
grafschriften van hem op v. d. Bogaart bevinden.

e\\ v. d. Hooght, t. a. p.

doelwit dit was, had hij lief, hielp en achtte hij. Over zich-
zelveii dacht hij daarentegen zeer nederig, omdat hij levendig
besefte, dat de mensch niet meer is dan stof en asch, niet beter
dan een worm \'), en al wat hij is enkel en alleen moet zijn
voor den Heer. Daarom wilde hij alles tot Gods eer verrichten.
Hij had geleerd, nooit te eten om te genieten, maar alleen om
te leven, opdat hij zijnen Schepper kon dienen en loven. Zijne
tafel was derhalve steeds matig voorzien, zoowel wat de qualiteit
als wat de quantiteit der sjwjzen betrof, die doorgaans uit plant-
aardig voedsel bestonden, daar hij bijna nooit vleesch gebruikte.
Wijn dronk hij zelden, en dan altijd met water vermengd;
hij zag er geen eer in, dat een predikant, schoon van goe-
den huize, veel kennis van wijnsoorten had. Voor de minste
verkwikking, al was het een teug water, dankte hij God ²).
Even matig was hij in zijn huisraad, dat slechts uit het hoog
noodige bestond. Nooit sliep hij uit genot tot slapen, maar
alleen om daardoor geschikt te worden voor zijnen arbeid, en
door dezen zijnen Schepper te verheerlijken. Daarom sliep hij
niet lang, maar hield het voor het beste, evenveel uren v��r
als na middernacht te rusten, zoodat hij winter en zomer tus-
schen drie en vier uur in den morgen opstond ³). Hij was ten
volle meester over zijne hartstochten, en slechts zelden bemerkte
men eenige verandering op zijn zeer ernstig gelaat. Lasterde men
hem door mond of pen, hij bleef zachtmoedig; deed men het in
po�zie, dan kon hij zelfs, indien er geestigheid in de verzen
stak, die prijzen, ofschoon hij niet naliet, zich tegen valsche
beschuldigingen te verdedigen ⁴). Zoozeer wist hij zichzelven

\') Uj/tsp. blz. 74 v.

²) De matigheid werd door hem bezongen Uytsp. blz. 154, 176.

³) v. d. Hooght, a. w. blz. 28�30.
") a. w. blz. 31.

te beheerschen, dat hij in zijne blijdschap nooit uitgelaten, in
zijne droefheid nooit zeer verslagen, in het begeeren matig, in
zijne liefde kalm en in al zijne bewegingen bedaard was. Zelden
vond men hem anders dan in diep gepeins, meestentijds over
Gods {^genoegzaamheid en \'s menschen nietigheid. Hij had een
afkeer van zot geklap en ijdel gepraat; zijne woorden, ofschoon
weinige in getal, waren altijd ernstig. In gezelschap wilde hij
liever hooren dan spreken, omdat hij meende, van den minst
bekwame te kunnen leeren, en uit de woorden wilde opmaken,
wat er in de harten omging. Hierbij bezat hij van nature en
door opvoeding een statig, ontzagwekkend en deftig voorkomen,
dat door zijne vroomheid geheiligd, door zijne beleefdheid en
vriendelijkheid jegens ieder getemperd werd. Ware dit niet het
geval geweest, men zou hem niet hebben durven naderen
anders dan met vrees, terwijl men hem nu slechts met eenige
schroomvalligheid aansprak \'). Toch was hij vroolijk en op-
geruimd van natuur ²), maar steeds gelijkmatig, zelfs dan,
wanneer hij met zijne vrienden eenige ontspanning nam. Be-
zocht hem een predikant van elders of een zijner bloedver-
wanten, en nootligde hij te hunner eer gezelschap in zijnen
tuin, of maakte hij met zijne gasten een tochtje naar buiten,
men ging altijd, door zijn gelijkmatigen en geestelijken omgang
gesticht, uiteen ³). De gunst der aanzienlijken zocht hij niet;
hoogst zelden at hij aan eene andere dan zijne eigene tafel, en
als hij een enkele maal aan eenen bruiloftsdisch verscheen, bleef
hij toch altijd dezelfde ernstige man ⁴). Zulk eene gelijkma-
tigheid, zelfbeheersching en zelfverloochening mogen geschikt

\') a. w. blz. 33 v.; vgl. v. Rijp, a. w. blz. 5.
^s) v. d. Hooght, a. w. blz. 38.
^s) a. w. blz. 39.
*) a. w. blz. 40.

zijn om ons eerbied af te dwingen voor den man die haar
be/at, toch kunnen wij niet ontveinzen, dat die ontzagwek-
kende asceet, wiens gelaat altijd even deftig stond, in wiens
bijzijn men zich geen scherts zou veroorloven, ons doet denken aan
eene ietwat ongezonde vroomheid, die weinig aantrekkelijks heeft.
Het verwondert ons niet, dat zijne tijdgenooten weleens in ernst
hebben getwijfeld, of onder zijn eenvoudig en stemmig gewaad
een warm kloppend hart schuilde, en dat een hunner in zijn
recht meende te zijn , toen hij Lodenstein aldus beschreef:

//Den lieveloose Lodensteyn,

//Soo koud\' van liefd\', als lood en steyn"\' \').

Wij zouden niets liever doen, dan hier zijne beeltenis ter
hand nemen en zien of de indruk, dien deze op ons maakt,
overeenstemt met de karakterteekening, door zijnen levensbe-
schrijver gegeven. Dit is echter onmogelijk; een portret van
Lodenstein heb ik te vergeefs gezocht, en hoogst waarschijnlijk
is het ook niet te vinden ²).

Ongehuwd bracht hij het leven door ³), waarschijnlijk
ten gevolge zijner ascetische levensbeschouwing, die hem
den echt wel deed prijzen als eene schoone, goddelijke instel-
ling, maar hem niettemin de overtuiging schonk, dat de on-
gehuwde staat hooger te achten is, vooral voor eenen leeraar,
die door niets in zijn verkeer met God mag worden verhin-
derd "). Met twee dienstmaagden, eene oude en eene jongere,
die hem niet //Mijnheer", maar altijd //Meester" moesten noe-

¹) v. R�fp, a. w. blz. 7.

²) Voor verdere bijzonderheden omtrent Lodenstein\'s portret verwijs ik
naar Bijlage B.

³) v. d. Hooght, a. w. blz. C3.

") Uytsp. bb. 440�442, 443-445.

men, omdat, volgens zijn zeggen, hij niet haar heer, maar
haar leeraar wilde zijn \'), woonde hij buiten Utrecht, hetzij
omdat hij de eenzaamheid beminde, hetzij omdat zijne dichter-
lijke ziel de natuur liefhad. Het gebouw, dat hem tot verblijf
strekte, stond tusschen de Witte-Vrouwen- en de gewezen Malie-
poort, ongeveer tegenover de Heerestraat; het huis was ruim en
liefelijk gelegen en werd ter linkerzijde begrensd door eenen
grooten tuin, die er bij behoorde, en in welken hij des zomers
zijne vrienden ontving of zich in den vroegen morgen afzon-
derde tot stille overdenking ²).

De Utrechtsche vriendenkring, die zich nu eens verzamelde
in Lodenstein\'s tuin, dan achter den Dom ten huize van Anna
Maria, of in Voetius\' woning, dicht bij die zijner vriendin ge-
legen , in het steegje dat thans nog zijnen naam draagt, dan
weder elders, bleef niet voortdurend bestaan uit dezelfde perso-
nen. In 1660 werden Teellinck en Van de Velde gewelddadig
daaruit weggerukt; drie jaren later stierf Van den Bogaart, en
hoe meer vrienden heengingen, des te bezorgder zag men de
toekomst tegen, zoo dikwerf men dacht aan het welzijn der kerk
en aan het godsdienstig-zedelijk leven harer leden. Allerwegen
was aan de academi�n en in de kerk het twistvuur ontbrand.
Cartesianisme en Coccejanisme waren de zwarte spoken, voor
welke deze Utrechtsche kring bevreesd was. Bij hen, die vrij
bleven van de ketterij, aanschouwde men niet zelden eene leer-
heiligheid , die de ware vroomheid verstikte en de godsdienst
verhinderde, heiligenden invloed op het leven te oefenen. De

\') v. d. Hooght, a. w. blz. 60.

²) Zie over Lodenstein\'s woning Utrechtsche volks-almanak voor
het jaar 1850, blz. 33�35, waar men tevens eeue afbeelding vindt.
Huis en tuin werden later, onder den naam van //het Park", tot plei-
ziertuin ingericht; thans zijn alle overblijfselen verdwenen en is de plek,
waar zij zich eenmaal bevonden, met huizen bebouwd.

Utrechtsche vrienden, \\vien deze toestand nog donkerder voor-
kwam dan hij in werkelijkheid was, zagen met verlangen
uit naar een redmiddel tegen het in hunne oogen dreigend
gevaar. Weldra zouden zij wanen, den man te hebben gevonden,
op wiens woord het zou wijken, om zich echter even spoedig
bedrogen te vinden.

De broeder van Anna Maria, Jan Godschalck, die menigwerf
de samenkomsten had bijgewoond, was in 1662 naar Duitsch-
land vertrokken om aldaar de hoogescholen te bezoeken, en
nam, te Gen�ve gekomen, zijnen intrek bij Jean de Labadie,
leeraar te dier stede, wiens ijveren voor de reformatie der zeden
aan de dagen van Calvijn deed terugdenken. Uit de brieven van
haren broeder had Anna Maria vernomen, welk een man Labadie
was, en dienaangaande in den vriendenkring mededeeling gedaan.
Zij en hare geestverwanten brandden van verlangen om hem
te leeren kennen, vooral toen Jan Godschalck, te Utrecht we�r-
gekeerd, van hem verhaalde \'). Die wensch zou vervuld worden.
In 1666 was de predikantsplaats. bij de Waalsche gemeente te
Middelburg vacant, en op aansporing van Voetius, Lodenstein
en Schurman werd Labadie aldaar beroepen ²). De vrienden snel-
den naar Anna Maria en drongen haar, hem door een krachtig
schrijven te smeeken, naar Middelburg te komen, en op zijne reis
derwaarts eenige dagen te Utrecht te vertoeven. Ook Voetius
en verscheidene Utrechtsche predikanten spoorden hem daartoe
aan ³). Te vergeefs bad men hem te Gen�ve, de stad niet te
verlaten; Labadie nam het beroep aan, en kwam na een moei-

\') A. M. van Schurman, Eucleria, of uitkieziny van het Beste Deel
Amst. 1684, blz. 223�226.

^s) Max Goebel, a. a. O. Bd. II, S. 201.

�^,) Eucleria, blz. 228 v.; Van Berkum, De Labadie en de Labadisten,
Sneek, 1851, dl. I, blz. 16 v. De Chaufepi�, Nouveau Dictionnai re histo-
rique et vritique, Amst. et la Haye, 1753, Tom� III, p. 5.

tevollen tocht te Utrecht. Groot was de vreugde, waarmede
Schurman hem en zijne drie metgezellen, Pierre Yvon, Pierre
du Lignon en Menuret, in hare woning ontving. Voetius,
Essenius, Lodenstein en anderen kwamen hen begroeten. De
nieuwe vriend bleef in dezen kring tien dagen vertoeven, die
onder belangrijke gesprekken tusschen hem, Voetius en Lodenstein
werden doorgebracht. Bij herhaling predikte hij te Utrecht;
telkenmale als hij optrad, maakten zijne woorden diepen indruk
en sleepten zij de toehoorders in bewondering en opgetogenheid
mede. Niet allen liepen echter zoo hoog met zijne prediking.
De Utrechtsche vrienden, behalve Anna Maria, zagen zich zelfs
teleurgesteld, daar zij eenvoud en degelijkheid verwacht hadden,
die te eenen male ontbraken \'). Hadden zij gemeend, dat de
kring van geestverwanten zich zou uitbreiden door de overkomst
van Labadie, thans zagen zij dien integendeel kleiner worden,
daar Anna Maria haar afscheid nam, om voortaan den nieuwen
leeraar aan te hangen. Ondanks den raad van Voetius, Lo-
denstein en anderen, ging zij naar Middelburg en was daar-
mede voor de kerk en hare vrienden verloren \'). Toen La-
badie, in 1668 door eene synode te Dordrecht van zijn ambt
ontzet, zich van de Hervormde kerk afscheidde, volgde zij hem
eerst naar Amsterdam, later naar Herford, Altona en Wiewert
als lid zijner gemeente, hoezeer ook hare vrienden, met Lo-
denstein vooraan, haar poogden terug te houden ³).

De afzetting van Labadie was in zijne oogen wel is waar

\') Eucleria, blz. 229�231; Yvon, Fidette Narre des �tats et des der-
ni�res paroles et dispositions de diverses personnes, Amst. 1681, p. 185 j
Max Goebel, a. a. O. Bd. II, S. 202�204; Van Berkum, a. w. dl. I,
blz. 37�59; Schotel, Anna Maria van Suhiirman, \'sHertogenb. 1853,
blz. 168�171.

²) Eucleria, blz. 266; Schotel, a. w. blz. 174.

³) Schotel, a. w. blz. 191 v. \'

een onrechtvaardig vonnis, maar toch zag hij zich in hem be-
drogen door zijn breken met de kerk ^l). Hij bad gemeend,
dat Labadie haar na zijne uitbanning nog meer dan vroeger
zou dienen, door liet land rond te reizen om tot reformatie
en heiligheid des levens op te wekken ^:). Die teleurstelling
belette echter niet, dat Lodensteiii belangstelling en sympathie
bleef koesteren voor den voormaligen medebroeder; nimmer
liet hij zich dan ook, zooals zijne geestverwanten, scherp tegen
hem uit. De omgang van den Utrechtschen leeraar met La-
badic en de zijnen schijnt zelfs niet geheel verbroken te zijn;
althans nog in 1671 vinden wij Du Lignon ten huize van
Lodenstein. Het was kort na het opzienbarend feit, dat
te Herford plaats had. Daar geraakte namelijk de gemeente
der Labadisten na het vieren van het avondmaal in zulk eene
geestvervoering, dat men te zamen danste en elkander kuste
en omhelsde. Het gerucht hiervan was spoedig naar Holland
overgewaaid, waar men de zaak, als zeer schandelijk, ten
strengste gispte, terwijl de Labadisten haar verdedigden als
zeer geestelijk. Jacobus Koelman, leeraar te Sluis, die zich
mede ten hoogste verontwaardigd toonde, kwam in die
dagen bij Lodenstein, ter zelfder tijd dat Du Lignon hem
bezocht. In Lodenstein\'s tegenwoordigheid geraakten zijne beide
bezoekers in een hevig dispuut over het gebeurde te Herford,
waarop hij zeide: �ziet dit is droevig, dat Broeders nu zo tegen
malkander uit komen , die te vooren (naemlijk voor de scheyding)
zo eendrachtig waren" ³). Deze uitspraak en het feit, dat hij



	58

	preeken van den Utrechtschen leeraar te bezitten, die hij van zins was in liet licht te geven, indien de tegenwoordige goed werden verkocht. Dat dit laatste werkelijk is geschied, blijkt uit het verschijnen van �De heerlykheyd van een waar Christelyk leven: Uitblin- kende in een Godsaligen wandel", een bundeltje van zestien leer-

		. L*
redenen van Lodenstein. Aan deze gaat eene voorrede van J[oh.]. H[ofman] vooraf, welke aanvangt met de woorden: �Belofte maakt schuld", en met eene herinnering aan het vroeger medege- deelde. De schrijver meldt ons verder \'), dat hij deze preeken deels van Lodenstein\'s nabestaanden of vrienden, deels van den zoon van eenen predikant, die, toen zij gehouden werden, te Utrecht studeerde, ontving; dat hij nog wel even zoovele leerredenen van Lodenstein in handschrift bezat als nu reeds ge- drukt waren, en van plan was ook deze uit te geven. Waarom hij aan dit voornemen geen gevolg gegeven heeft, weet ik niet, maar wel, dat geen nieuwe bundel, door hem bezorgd, liet licht heeft gezien. Waarschijnlijk liet hij uit genoemden voorraad nog ��ne predikatie, door Lodenstein in 1674, na de verwoesting van de Domkerk door den storm, gehouden, afdrukken in �Het ver- \\ f \\l hoogde Nederland, gekroond met Gods goetheid, nu vernedert / door \'s menschen boosheid", Anno 1718, blz. 334�858. / Behalve de beide genoemde mannen hebben ook anderen en- kele leerredenen van den Utrechtschen prediker, die nog slechts in manuscript voorhanden waren, door den druk gemeen ge- maakt, hetgeen blijkt uit twee bundels, die in het licht versche- nen. De eerste is getiteld: �Verzameling van keurstoffen, of \\f j/C uitgelezene leerredenen der weleer Godzalige, nu zalige Mannen J. van Lodenstein, A. van den Velden en H. van Hijp". Door (?

	") blz. 2 v.



		192

		En volgden uw geleyd: Sulck weten (merck ick nu) is maar Onwetenheyd. Uw dubbel-sinnig twisten Is tijd en moeytc quisten: Wie werd\' er beter van ? Een nieuw-geboren Suygeling my leeren kan. O Lamineren die suygen Ick kom mijn liooglunoed buygen, En voor u nedrig staan: \'k Wil niet na Leydeu, maar by u, ter schoole gaan".

		en eindigt: �Wis soo mijn Ziel sig keerde En van een kind dit leerde: Soo maackt\' een suygend Lam, My veel geleerder dan ick oyt van Leyden quam". Het minachten van de kennis, die men te Leiden opdoet, is, dunkt mij, alleen verklaarbaar, wanneer men het gedicht in den tijd plaatst, toen de oudste hoogeschool van Nederkuid door de leerwijze van Coccejus en Heidanus in eenen reuk van onrecht/innigheid stond. � Aan het einde van onze beschouwing van Lodenstein\'s gods- dienstig-kerkelijke denkbeelden gekomen, zien wij, dat de drie kenmerken van het Pi�tisme in de Gereformeerde kerk, het stre- ven naar reformatie des levens, de reactie tegen het dogmatisme en de liefde tot mystiek \'), bij hem worden aangetroffen. Eerst thans kunnen wij met zekerheid de vraag beantwoorden, welke

		\') Zie boven, blz. 8.



		195

		dat hij een ongunstig oordeel over het werk der Hervormers zou hebben geveld. Aan enkele misbruiken, die hij berispt, hebben dezen in het geheel geen schuld, zooals het aanstellen van een te klein aantal leeraren. Op vele instellingen van het Pausdom wijst hij, niet om de afschaffing te betreuren, maar om te doen zien, hoe de geestelooze Gereformeerden, volstrekt niet in den geest der Hervormers, door de terzijdestelling dier gebruiken tot losbandigheid en onverschilligheid zijn over- geslagen. Lodenstein heeft nooit de biecht teruggewenscht, maar het wel berispt, dat de lidmaten zijner kerk hunne zonden niet meer aan God en aan elkander beleden. Veel minder nog heeft hij de transsubstantiatieleer willen behouden, maar wel het afgekeurd, dat vele Gereformeerden de Zwingliaansche op- vatting van het avondmaal daarvoor in de plaats stelden In zijne predikatie toch, die wij zoo even noemden, zegt hij, dat de �toomsche kerk der l\'�^ic, 14* en 15^dc eeuw totaal dood was, dat zij Jezus had verloren, maar hem niettemin wilde hebben, en �daarom versonnen sy een transubstantiatie, en staken een stukje brood voor Jesus in de mond". Indien wij onpartijdig willen te werk gaan, moeten wij erkennen, dat Lodenstein slechts drie instellingen der �toomsche kerk, doch hervormd, gaarne behouden had gezien, namelijk de kloosters, de metten en vespers en het vasten. Niet de Reformatoren, maar de Gereformeerden zijner dagen I houdt hij voor geesteloos, en zijne beschouwing van de kerk is z�� donker gekleurd, dat hij aan verbetering schijnt te wanho- pen. Welke is de oorzaak, zoo vragen wij , dat hij niet als I Labadie gebroken heeft met de gedeformeerde kerk ? Loden- , stem is steeds volslagen afkcerig geweest van separatisme, de J daad van Labadie noemt hij ,,eene onbehoorlijke afscheiding"¹),

		^l) Oeestel. Opwekker, blz. 131.

		13*



		ZEVENDE HOOFDSTUK.

		LODENSTEIN\'S INYLOED.

		Wie mij tot hiertoe is gevolgd, zal zich wel niet verwonde- ren, dat ik mijne monographie over Lodenstein met een Hoofd- stuk onder bovenstaanden titel besluit. Indien iemand, dan heeft deze Utrechtsche leeraar invloed wenschen te oefenen, niet om zichzelven eenen grooten naam te verschaffen, maar om bij zijne tijdgenooten waarachtige vroomheid en reinheid van leven te bevorderen. Dat die invloed niet gering is geweest, zal ons spoedig blijken. Lodenstein\'s levensbeschrijver \') zegt van hem, dat �die groote Reformateur der Seeden¹\' veel vrucht gezien heeft van zijnen dienst, en groote verandering veroorzaakt heeft in het bedrijf en gemoed zijner toehoorders. Aangaande zijne werkzaamheid in zijne eerste gemeente te Soetermeer wordt ons medegedeeld, dat ,,de vrucht sijner bediening niet alleen vertoont wierde in dat aansienelijk Dorp, maar ook in de Plaatsen daar rondomme",

		\') v. d. Hooght, a. w. blz. 21.



		271

		BIJLAGE C*

		BTBLIOGRAPHISCH OVERZICHT VAN LODENSTEIN\'S WERKEN. (Zie boven, blz. 50.) De hier volgende lijst werd door mij samengesteld deels uit verspreide opgaven, deels uit hetgeen ik met eigen oogen aan- schouwde; zoo vaak nu het eerste het geval is, zal ik steeds zorg dragen, mijne bronnen nauwkeurig te noemen, en waar zulk eene opgave ontbreekt, houde de lezer zich overtuigd, dat ik de werken zelve zag. Na deze opmerking, die ik meende te moeten laten voorafgaan, volge thans het overzicht. 1. Memoriale versen over . .. Historij-boucken des ouden testaments, 1650 ^l). Memoriale versen over seventien Histori-boeken des Ouden Testaments. Mitsgaders over de vijf Histori-boeken des Nieuwen Testaments [na 1653 en v��r 1677] ^:). 2. J. vanden Bogaarts Laatste Uyren, ofte cort en stigh- telijck verhael van \'t geene sig in sijne laatste sieckte heeft toegedragen, sijne uyterste redenen ende Saligh af-sterven: Midsgaders eenige sijne bysondere beveelingen op sijn ver- scheyden aen de Gemeynten gedaan, uytgebreydet door J. v. L., t\'Utrecht, Henricus Versteeg, Anno cIoTooLXIII (206 blz.), 8°. Hetzelfde werk, Dezen laatsten Druk op nieuws overzien

		^l) Acta v. d. kerkcraad te Soetermeer, 28 Dec. 1619. ^s) Uitsp. Tweede deel, blz. 1.



		*W\\M OlOCf03*

		.

		^F- H. DANNER BOEKBINDERIJ HIIICII I
		i



		VOORREDE.

		Over het werk, dat ik hiermede den lezer aanbied, heb ik niets bijzonders te zeggen. Voor het gebrekkige, dat er in wordt gevonden, � en het zal niet weinig zijn � ben ik geheel alleen aansprakelijk; het goede, dat het mag bevatten, heb ik voor een groot deel aan anderen te danken. Allereerst denk ik hier aan mijne ouders, die mij in staat stelden, dezen arbeid te volbrengen, vervolgens aan de hoogleeraren, zoowel te Am- sterdam als te Leiden, wier onderwijs ik mocht genieten. Door enkelen te noemen, zou ik allicht den schijn op mij laden, anderen minder te achten, doch niemand zal het mij euvel dui- den, dat ik den naam van wijlen mijnen leermeester Moll, wiens discipel ik twee jaren mocht zijn, met eerbied in herinne- ring breng.



		VIII

		Ik zou mij echter aan groote ondankbaarheid schuldig maken, indien ik hier niet gedacht aan hen, wier hulp ik bepaaldelijk bij de samenstelling dezer monographie ondervond. Indien ooit, dan heb ik thans geleerd, dat er vele, zeer vele welwillende menschen zijn. Van niemand � ik gevoel behoefte, dit openlijk uit te spreken � heb ik anders dan groote hulpvaardigheid ondervonden. Ook zij, die mij het gevraagde niet konden verschaften, maar van hun goeden wil overvloedige bewijzen gaven, mogen zich verzekerd houden van mijne erkentelijk- heid. Velen, die iets toebrachten tot dezen arbeid, worden in de volgende bladzijden genoemd, docb het is mij eene aangename taak, reeds hier de namen te vermelden van Prof. I. J. Doedes te Utrecht, Mr. J. Soutendam, Secretaris der stad Delft, Mr. W. J. Roijaards van den Ham en Mr. A. J. Roijaards te Utrecht, Mr. W. B. S. Boeles te Leeuwarden en den heer J. van Golverdinge te \'s Gravenhage, de bibliothecarissen Dr. H. C. Rogge te Amsterdam, P. A. Tiele te Utrecht, F. Vander- haeghen te Gent, Dr. W. N. du Rieu te Leiden en Dr. M. P. A. G. Campbell te \'s Gravenhage, waarbij ik met bijzondere onderscheiding voeg die der heeren Dr. W. P. C. Knuttel, ambte- naar aan de Koninklijke Bibliotheek in laatstgenoemde stad, Louis D. Petit, conservator, en C. A. Emeis, custos aan de boekerij der Universiteit te Leiden; voorts die van de predi- kanten J. C. Verhoef!\' en Dr. A. W. Bronsveld te Utrecht, Dr. A. Drost Dz. te Delft, J. Knottenbelt te Sluis, H. Q. Janssen te St. Anna ter Muiden, Dr. C. Sepp te Leiden, J. J. van Sittert te Soetermeer en J. P. L. Abresch te Mid-



		INHOUD.

		Inleiding.................................... ... EERSTE HOOFDSTUK. Lodenstein\'s leven............................. TWEEDE HOOFDSTUK. Lodenstein\'s werken........................... DERDE HOOFDSTUK. Lodenstein als prediker, catecheet en herder......... VIERDE HOOFDSTUK. Lodenstein als dichter.......................... VIJFDE HOOFDSTUK. Lodenstein\'s godsdienstig-kerkelijke denkbeelden....... ZESDE HOOFDSTUK. Lodenstein als strijder voor de autonomie der kerk...



		XII ZEVENDE HOOFDSTUK. Lodenstein\'s invloed........................... Blz. 246. BIJLAGEN. A. Genealogie van Lodenstein................... � 261. B. Portret van Lodenstein en penningen hem betref- fende.................................. � 266. C. Bibliographisch overzicht van Lodenstein\'s werken. � 271.



		INLEIDING.

		Om de werkzaamheid en de denkbeelden van den man, dien ik tot onderwerp dezer studie gekozen heb, goed te kunnen verstaan, zal het noodig zijn, dat wij ons vooraf op de hoogte trachten te stellen van den toestand van ons vaderland gedu- rende den tijd waarin Lodenstein \') leefde. Die tijd is het midden der zeventiende eeuw , van omstreeks 1625 tot ongeveer 1675. Wie herinnert zich niet, dat Ne- derland toenmaals op bijna elk gebied zijn hoogsten bloei had bereikt? Ik behoef alleen de namen te noemen van Fre- derik Hendrik en Johan de Witt, van De Ruyter en Tromp, van Vondel en Hooft, van Rembrand en Van der Helst, slechts melding te maken van de Oost- en West-Indische compagnie�n, en elk mijner lezers roept zich aanstonds den tijd voor den geest, waarin ons vaderland op het toppunt stond van zijnen roem. Hoe belangrijk deze periode in al haren omvang voor

		\') In Bijlage A zal worden aangewezen, waarom ik meen den naam aldus te moeten schrijven. 1



		s

		met het oog op dit alles, niet ver van de waarheid zullen verwijderd zijn, indien wij beweren, dat het, voor een ge- deelte althans, de invloed der Puriteinsche richting is geweest, die in ons vaderland hier en daar het streng-zedelijk Calvinisme heeft helpen bewaren, toen dit in leerheiligheid dreigde onder te gaan. Uit het Nederlandsche Calvinisme, aangewakkerd door de Puriteinsche beweging in Engeland, ontstond, omstreeks het midden der 17^de eeuw, in ons vaderland het Pi�tisme. Was zijn stelregel, dat de Hervorming niet slechts de reformatie der leer, maar bovenal die des levens bedoeld heeft, en wilde het in dit opzicht het werk der Hervormers voortzetten, dan is het hierdoor nog niets meer, maar ook niets minder dan de conse- quente toepassing van het zuiver Calvinistisch beginsel. Pi�tisme wordt deze richting, wier eenig streven is tot persoonlijke wedergeboorte op te wekken, in de Gereformeerde kerk eerst dan, wanneer zij, in den vorm eener meer of minder mystieke vroomheid, optreedt als reactie tegenover het dorre dogmatisme. Iets later dan in ons vaderland trad zij in de Luthersche kerk van �uitschland, die sedert de vaststelling der Pormula Concordiae onder het juk der leerheiligheid zuchtte, te voor- schijn , en vond daar in Phi�ipp Jacob Spener\') een vertegeu- woordiger, wiens naam met eere verdiend genoemd te worden. Niet minder aanspraak op zulk eene vermelding hebben de Pi�tisten, die in de Gereformeerde kerk van Nederland arbeicU den, een Theodoor Gerhard Brakel "), eene Anna Maria van Schurman³), een Jodocus van Lodenstein, een Jean de Labadie⁴)

		\') Geb. 1635; gcst. 1705. ²) Geb. 1608; gest. 1669. ³) Geb. 1607; gest. 1678. ") Geb. 1610; gest. 1674.



		o

		en een Wilhelm Brakel \'), om hier slechts de voornaamsten te noemen \'). Zij hebben liet ideaal, dat zij koesterden, niet allen op de- zelfde manier zoeken te verwezenlijken; terwijl De Labadie en Schurman hun doel meenden te zullen bereiken door se- paratisme, trachtten hunne geestverwanten eene reformatie des levens in de Gereformeerde kerk zelve te weeg te brengen. Aan het hoofd dezer laatsten staat voorzeker Jodocus van Lo- denstein, die om de richting, wier vertegenwoordiger hij geweest is, reeds nu ten volle aanspraak heeft op onze be- langstelling. Zijn leven, werkzaamheid en denkbeelden uit de bronnen volle- dig te doen kennen, is tot hiertoe nog niet beproefd. Wel hebben Ypeij en Dermout in hunne "Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde kerk" ³), Max Goebel in zijne //Geschichte des christlichen Lebens in der rheinisch-westphiilischen evangelischen Kirche" ⁴) en in Herzog\'s Real-Encyklopiidie f�r protestantische Theologie und Kirche" ⁵) en Glasius in zijn //Godge- leerd Nederland" ") verdienstelijke stukken over hem geleverd; wel beliandelde hem Heringa in zijn \'/Kerkelijke raadvra- ger en raadgever" ⁷) als volksleeraar, Prof. Ter Haar in de

		\') Geb. 1635; gest. 1711. -) Voetius en Koelman heb ik hier niet vernield, omdat eerst een nauwkeuriger onderzoek omtrent hunne denkbeelden ons zou kunnen leeren, of zij tot de Pi�tisten mogen gerekend worden, wat ik voorals- nog betwijfel. ») Breda, 1819�1827, dl. III, blz. 46�48, 261, Aant. blz. 20, 28�36, 128. <) Bd. II, S. 160-180. ⁶) Stiittgart und Hamburg, 1854�1868, Bd. VIII, S. 450 v. o) \'sHertogenb. 1852�1856, dl. II, blz. 387�394. ?) dl. IV, St. 1, blz. 187�209.



		EERSTE HOOFDSTUK.

		LODENSTEIN\'S LEVEN.

		De groote kerkelijke strijd in ons vaderland was door de synode van 1618 en ¹19, althans voor het uitwendige, ten einde gebracht; met het jaar 1621 zouden op staatkundig gebied de wapenen weer worden opgevat en de Vereenigde Provinci�n, na een twaalfjarig bestand, voortgaan de onafhankelijkheid op Spanje te bevechten. In het daartusschen gelegen tijdperk van vrede, den 6^den Februari 1620, zag Jodocus van Loden- stein het levenslicht \'). Hij werd geboren te Delft, uit een oud en aanzienlijk geslacht, welks leden reeds eene eeuw lang in de stedelijke regeering eene plaats hadden bekleed ²). Zijn vader, Joost Comelisz. van Lodenstein, geboren 7 Januari 1584 ^s),

		\') v. d. Hooght, voorrede v��r den Geestelijke Opwekker, Amst. 1732, blz. 23, en de beschrijving van de penningen, bij Lodensteiu\'s begrafenis uitgereikt, in De Navorscher, Jaarg. XVIII (1868), blz. 355, Jaarg. XIX (1869), blz. 286. s

		-) v. d. Hooght, t. a. p.; v. Rijp, Zions wee-klagen, of droevige~na^x * 0 gedachten, over het Leeven en Ster oen van O. Jodocusjea�\'Lodenstein, ^JC~~"> \') utr^Wff?, blz. 4._____________�------�"" jJ^ ^_x «u>&. <f. hi t ^;l) L�denstem\'s tJytspanningen, Amst. 1721, blz. 287.



		14

		werd later zelf veertigraad, schepen en burgemeester van Delft; zijne moeder, Maria van Voorburg, geboren ] 0 November 1587 \'), was insgelijks uit een aanzienlijk regeeringsgeslacht gesproten. Hun huwelijk , den 6^den October 1613 voltrokken, werd gezegend met drie zonen, Dirk, Pieter en onzen Jodocus, en even zoo- vele dochters, Sophia, Agatha en Catharina ²). In zulk een gezin, ge�erd, met tijdelijke goederen gezegend, groeide Jo- docus op. Geen wonder zou het voorzeker geweest zijn, in- dien hij het voorbeeld van zijnen vader en zijne broeders ge- volgd ware en gestaan had naar ambten en waardigheden, doch, zoo verhaalt ons zijn levensbeschrijver ³), \'/het was geen wereld, die met haar glants den Jongeling bekoren koude". Hij wilde predikant worden; het Evangelie te mogen verkondigen, was zijn hoogste ideaal, niettegenstaande het hem van alle zijden werd afgeraden, omdat zijne spraak eenigszins belemmerd was. Deze reden woog hem echter niet genoeg om van zijn plan af te zien, en het gelukte hem, het bezwaar zoo geheel te overwinnen, dat hij //gansch aangenaam wierd in \'t Prediken" *). Aangaande zijne jeugd is ons niets bekend, dan dat hij den jgden februari 1620 in de Oude kerk te Delft werd gedoopt⁵).

		\') a. w. blz. 289. ²) Voor deze bijzonderheden verwijs ik naar Bijlage A, waar eeue zoo volledig mogelijke genealogie zal worden medegedeeld. ³) v. d. Hooght, t. a. p.; vgl. v. Rijp, t. a. p. ⁴) v. Rijp, t. a. p.; v. d. Hooght, a. w. blz. 24. ⁵) In het Doopboek der Oude kerk te Delft staat op den 19^dcn Febr. 1620 het volgende vermeld: ween Kindt genaemt Joost; d\' Ouders: Joost Corn. Lodensteyn, maeyken diricx; get».: Corn. Jansz. L�den- steyn, �rijntgen dirricx van Voorburch". Lodenstein was dus het peetekind van zijnen vader; de namen Joost en Jodocus verschillen niet; de eerste is slechts eene verkorting van den laatsten. Als doopgetuigen worden genoemd zijn grootvader en waarschijnlijk eene zuster zijner



		16

		het staat past, dat hij in later dagen niet onbekend was met de stichtelijke geschriften uit Engeland. Om zich tot de betrekking zijner keuze voor te bereiden, begaf hij zich naar Utrecht, om aldaar theologie te studeeren. Wel ontbreekt zijn naam in het Album studiosorum der Utrecht- sche academie, doch Van der Hooght \') vermeldt, dat hij deze heeft bezocht, en wordt hierin gesteund door de Acta der clas- sis ²), voor welke hij het //Examen Praeparatoir" aflegde. Of hij v��r dien tijd aan eene andere hoogeschool vertoefde, valt moeilijk te beslissen. Wel zegt Van der Hooght ^s), dat hij //sijne Accademische studie t\'Utrecht en elders hadde voleyndigt", terwijl hij met het woord //elders" niet Franeker kan meenen^ dat hij onmiddellijk daarna noemt, doch het ontbreekt ons aan elk gegeven, om uit deze uitdrukking iets te kunnen afleiden⁴). In welk jaar Lodenstein naar Utrecht vertrok, heb ik niet kun- nen opsporen; zeker was het niet ver verwijderd van 1636, toen het Utrechtsche athenaeum tot hoogeschool werd verhe- ven, en behoorde hij alzoo tot de eerste kweekelingen dier nieuwe inrichting. Zijne leermeesters waren Gisbertus Voetius, Mei- nardus Schotanus en Carolus de Maats, die hij allen, inzonder-

		\') a. w. blz. 24, 25. ²) Deze Acta worden in eene der volgende noten medegedeeld. ³) a. w. blz. 25. ⁴) Dat Lodenstein\'s naam niet in liet Album der Utrechtsche acade- mie voorkomt, bleek mij uit de inzage daarvan, die Prof. Mulder mij welwillend verleende. In het Album Studiosorum Acad. Lugd. Bat., Hagac Com. 1875, col. 258, lezen wij: //1633 � 9 (Nov.) Jodocus a Loden- steiu Hollandus. 26, L". De mogelijkheid om in den hier ingeschreven persoon onzen Lodenstein te zien, en op deze wijze het woord �elders\' bij v. d. Hooght te verklaren, vervalt als wij bedenken: vooreerst, dat hij in 1633 niet zes en twintig, maar pas dertien jaar oud was; ten andere, dat hij in do theologie, niet in de letteren studeerde.



		17

		heid den eerste, zeer hoog achtte \'). Voorzeker heeft dan ook Voetius veel invloed op den jongeling uitgeoefend. In liet jaar 1642 had hij zijne academische studie volein- digd en verzocht den 6^den Januari, voor de classis van Delft en Delfland ge�xamineerd te mogen worden ²). De zoon van den aanzienlijken Delftschen schepen bekostigde zelf de zitting, tot het afnemen van het examen vereischt, welke dan ook tegen den 28^sten April werd belegd ³). In deze hield hij eene proef- predikatie naar 1 Joh. 1:7, vertoonde zijne testimonia, zoowel van de kerk te Utrecht als van de academie aldaar, en. word ondervraagd betreffende de gronden des geloofs, alles met dit gevolg, dat hij tot de openbare prediking werd toegelaten "). Lodenstein\'s vader wilde niet, dat zijn zoon veel zou gaan prediken, daar er geene plaatsen vacant waren, en zond hem naar Praneker ⁵), om zich bij Coccejus wat meer dan gewoon- lijk te oefenen in de Oostersche talen. Bij dezen geleerde woonde Lodenstein gedurende twee jaren in huis; tussclien

		\') v. d. Hooght, a. w. blz. 24 v. ²) In de Ada der classis lezen wij: «D. Justus a Lodesteyn Delphen- sis ss. Theologiae studiosus, hem onthoudende in de Aceadeinie tot Utrecht heeft door D. Hermannum Tegularium eerbiedelick van dese E. Classem versocht van haer te moogen werden gepraeexainiueert op sijne costen. Sulx is hein toegestaen, waer toe dan de E. broederen Predi- canten van Delft een examinatorem sullen wtmaackeu; ende de Classsm doen vergaderen, soo wanneer D. a Lodestoyii sal gereet syn." ³) Ada der classis, 7 April 1612: //werd vooreerst Classis extraordi* naria geleijd op den 28 April tot het praeexameu van D. Jodocus A. Lodesteyn". ⁴) Ada der classis, 28 April 1612. ⁵) De Rector der Franeker hoogeschool, Prof. Pijnacker, schreef liein aldus in liet Album Stud.: «16 Julii 1612. Jodocus a Lodensteijn, Del- fensis. Theol. Stud." De/.e mededeeliiig dank ik aan Mr. W. B. S. Hoe- les te Leeuwarden. 2



		18

		beide mannen ontstond een vertrouwelijke omgang, en menig punt van godsdienstigen en theologiseren aard maakte liet onderwerp uit van de gesprekken tusschen den leerling van Voetius en den man, die straks diens geduchte tegenstander zou worden \'). Wel was de strijd tusschen Yoetius en Coccejus nog niet ontbrand, maar bij vertrouwelijke samen- sprekingen zal liet verschil in denkwijze toen reeds zijn uitgekomen, zoodat Lodenstein door zijn verblijf te Franeker het voordeel had, de dingen van twee kanten te leeren be- schouwen. In later tijd kon hij dus met kennis van zaken de partij van zijnen Uirechtschen leermeester kiezen. Hoe hij over Coccejus dacht, blijkt uit een geschrift, dat ten doel heeft, diens denkwijze over den sabbat te bestrijden. Hij zegt daar van hem: //dien ik altijd zeer gelieft en geagtet hebbe"\'). Toen de twee jaren van zijn verblijf te Franeker verstreken waren, vatte Lodenstein het voornemen op, naar Engeland en Schotland over te steken en aldaar de academi�n te bezoe- ken, iets wat in die dagen door velen werd gedaan ^s). Hij had aan twee beroemde hoogescholen van zijn vaderland, on- der leiding van de geleerdste mannen van hunnen tijd, zijne studi�n, zeker niet zonder vrucht, volbracht. Indien wij ten minste uit zijne latere geschriften een besluit mogen trekken omtrent de dagen zijner voorbereiding, clan kunnen wij aanne- men, dat hij zich met vlijt heeft toegelegd op de uitlegging van O. en N. Testament, evenzeer als op de dogmatiek. Niet minder schijnt hij reeds als jongeling zijnen tijd te hebben be-

		\') v. d. Hooght, a. w. blz. 25. ²) Kort en zedig onderzoek van \'tBeriyt nopende den mbbath, Gron. 1746, blz. 42. ^a) Leydekker, voorrede v��r De Weegschaal, Amst. 1728, blz. 7 v.



		]<)

		steed aan het bestudeeren der kerkvaders en der oude heidensche wijsgeeren, met wier werken hij later zoo goed vertrouwd was\'). Aldus toegerust niet theoretische kennis, wilde hij de praktijk gaan leeren in het land, waar deze toenmaals zeer bloeide, waar Willem Teellinck was gevormd, en Amesius, de leerling van den beroemden William Perkins, het levenslicht had aan- schouwd. Hoezeer het (lenkl)eeld om Engeland te bezoeken hem moet hebben aaiigelaehen, kunnen wij ons voorstc-l- len, als wij zijnen boezemvriend, Justus van den Bogaart, later hooren betreuren, dat zijn vader hem in zijnen studietijd naar Frankrijk in plaats van naar Engeland zond ^!). Doch Lodenstein\'s vurig gekoesterde wensch werd niet vervuld; eene beroeping naar Soetermeer en Zegwaard, in de onmiddellijke nabijheid van zijne vaderstad Delft gelegen, deed hem van zijn plan afzien ³). Deze gemeente was reeds sedert den 10^den December 1642 door het overlijden van den leeraar vacant, en de dienst gedurende het annus gratiae ten voordeele der weduwe door de classis waargenomen ⁴). Het beroep, dat na liet verstrijken van dien tijd werd uitgebracht, viel op eenen predikant, die het dadelijk van de hand wees. De kerkeraad wilde nu, tegen de gewoonte, niet een der pre- dikanten of proponenten van de classis beroepen, maar daar- buiten naar eenen leeraar omzien ⁵). Sommige leden dezer vergadering, evenals de ambachtsheer van de plaats, keurden

		\') De kerkvaders worden door Lodenstein in zijne leerredenen veel- vnldig aangehaald, en zijne bekendheid met de denkbeelden der onde wijsgeeren blijkt duidelijk uit het begin zijner Geesle/icke gedagten, aan- gaande het ware wenen van \'s Menschen Gelacksaligheit. -) Koelman, Wederlegging van B. Bekkers betoverde wereld, blz. 170. ³) Leydekker, t. a. p. ⁴) Aeia der classis van Delft en Delfland, 5 Jan. 1643�4 Jan. 1644. ^s) Acta v. et. kerkeraad te Soetermeer, Uit". Febr., 16 Maart 1644. 2*



		23 en, indien men voldaan was, te beroepen \'); ook de appro- batie van de classis volgde ^:). De kerkeraad van Sluis ver- nam het gebeurde met droefheid ³) en wendde alle pogingen aan om Lodenstein te behouden, doch, daar deze verklaarde het beroep te willen aannemen , werd hem ontslag gegeven , onder voorwaarde, dat hij niet zou mogen heengaan, v��rdat een leeraar in zijne plaats zou zijn bevestigd; dat evenwel, indien dit niet geschied was binnen den tijd van zes maanden na dato, Lo- denstein naar Utrecht zou kunnen vertrekken ⁴). Onmiddellijk toog men dan ook te Sluis aan het werk om de plaats vervuld te krijgen ⁵); Adrianus Oocquius, predikant te Bleis- wijk in Holland, werd beroepen, en Lodenstein zelf afge- vaardigd om hem hiervan kennis te geven en hem tot aannemen van het beroep te bewegen ⁶). Dit was de tweede maal, dat hij in het jaar 1652 naar Holland reisde. In Maart had hij den tocht aanvaard met het doel om zijnen ouders een bezoek te brengen, bij welke gelegenheid hij te Delft den predikant Samuel Doreslaar hoorde prediken en, naar aanleiding van twee van diens leerredenen, gedichten vervaardigde⁷). De reis, die hij zes maanden later ondernam, ging met groote moeiten en ongemakken gepaard. Niet ver van Sluis raakte het schip vast, waardoor hij

		\') Kroedschapsnotuleii der stad Utrecht, 20 April 1052. ^:) Acta der classis run Utrecht, 27 April 1652. De acten betreffende Ijodcnstein\'s beroeping zijn bijeen te vinden in de Copie der Beroep- stukken, 1648�1710, bewaard in het classicaal Archief, onder N°. 10, A. ³) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 17 Mei 1652. ⁴) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 19 Mei 1652; Acta v. d. kerke- raad te Utrecht, 16 Mei 1652; Vroedschapswtulen der stad Utrecht, 20 Mei 1652. ⁵) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 28 Mei 1652. ⁶) Acta v. d. kerkeraad te Sluis, 15 Sept. 1652. \') Ufkp. blz. 37, 38.



		20

		Zoo was hij dan teruggekeerd in de stad, waar hij zijne kennis had opgedaan, om haar in ruime mate weer te geven, wat hij vroeger had genoten. Voor iemand van zijne geestes- richting kon geen werkkring meer gewenscht zijn dan juist die te Utrecht. Hier vond hij onder hoogleeraren en pre- dikanten een aantal gelijkgezinde mannen; hier trof hij zij- nen vroegeren leermeester Voetius aan, voor wien hij zulk een eerbied en genegenheid koesterde, door wiens toedoen hij ook, volgens een zijner levensbeschrijvers \'), te Utrecht be- roepen was geworden. Was Voetius de eenige zijner meesters, dien hij nog in leven vond, naast dezen leerde van den theologischen katheder Essenius, die wel groote sympathie voor hem moet gevoeld hebben, daar hij, krank geworden, aan Lodenstein opdroeg, om uit zijnen naam de classis dank te zeggen voor de broederlijke toegenegenheid hem betoond, en haar te vermanen tot onderlinge liefde en eensgezind- heid ^;). Anna Maria van Schurman, dat Europeesch won- der van geleerdheid, behoorde mede tot den vriendenkring, waarin bij zich bewoog. Onder zijne ambtgenooten waren het \'�oli^^\'Teellinck en Van de Velde, aan wie hij zich, door overeen- stemming in denkwijze, nauw verbonden gevoelde, maar vooral Justus van den Bogaart, zijn boezemvriend. Eerst sedert korten tijd vertoefde Lodenstein te Utrecht, toen hij, als afgevaardigde des kerkeraads, van de vroedschap de approbatie mocht gaan verzoeken van het beroep, "op Van den Bogaart uitgebracht ³). Eveneens maakte hij deel uit van de commissie om hem te gaan hooren, en bleef zelfs, na het vertrek der overigen, te Rot- terdam achter om zijne beslissing af te wachten, nadat hij

		\') Leydekker, a. w. blz. 8. ") Acta der classis van Utrecht, 6 en 7 Juni 1655, Sessio 3«. ³) Vroedschapsnotuleti der stad Utrecht, 29 Aug. 1653.



		28

		doelwit dit was, had hij lief, hielp en achtte hij. Over zich- zelveii dacht hij daarentegen zeer nederig, omdat hij levendig besefte, dat de mensch niet meer is dan stof en asch, niet beter dan een worm \'), en al wat hij is enkel en alleen moet zijn voor den Heer. Daarom wilde hij alles tot Gods eer verrichten. Hij had geleerd, nooit te eten om te genieten, maar alleen om te leven, opdat hij zijnen Schepper kon dienen en loven. Zijne tafel was derhalve steeds matig voorzien, zoowel wat de qualiteit als wat de quantiteit der sjwjzen betrof, die doorgaans uit plant- aardig voedsel bestonden, daar hij bijna nooit vleesch gebruikte. Wijn dronk hij zelden, en dan altijd met water vermengd; hij zag er geen eer in, dat een predikant, schoon van goe- den huize, veel kennis van wijnsoorten had. Voor de minste verkwikking, al was het een teug water, dankte hij God ²). Even matig was hij in zijn huisraad, dat slechts uit het hoog noodige bestond. Nooit sliep hij uit genot tot slapen, maar alleen om daardoor geschikt te worden voor zijnen arbeid, en door dezen zijnen Schepper te verheerlijken. Daarom sliep hij niet lang, maar hield het voor het beste, evenveel uren v��r als na middernacht te rusten, zoodat hij winter en zomer tus- schen drie en vier uur in den morgen opstond ³). Hij was ten volle meester over zijne hartstochten, en slechts zelden bemerkte men eenige verandering op zijn zeer ernstig gelaat. Lasterde men hem door mond of pen, hij bleef zachtmoedig; deed men het in po�zie, dan kon hij zelfs, indien er geestigheid in de verzen stak, die prijzen, ofschoon hij niet naliet, zich tegen valsche beschuldigingen te verdedigen ⁴). Zoozeer wist hij zichzelven

		\') Uj/tsp. blz. 74 v. ²) De matigheid werd door hem bezongen Uytsp. blz. 154, 176. ³) v. d. Hooght, a. w. blz. 28�30. ") a. w. blz. 31.



		81

		men, omdat, volgens zijn zeggen, hij niet haar heer, maar haar leeraar wilde zijn \'), woonde hij buiten Utrecht, hetzij omdat hij de eenzaamheid beminde, hetzij omdat zijne dichter- lijke ziel de natuur liefhad. Het gebouw, dat hem tot verblijf strekte, stond tusschen de Witte-Vrouwen- en de gewezen Malie- poort, ongeveer tegenover de Heerestraat; het huis was ruim en liefelijk gelegen en werd ter linkerzijde begrensd door eenen grooten tuin, die er bij behoorde, en in welken hij des zomers zijne vrienden ontving of zich in den vroegen morgen afzon- derde tot stille overdenking ²). De Utrechtsche vriendenkring, die zich nu eens verzamelde in Lodenstein\'s tuin, dan achter den Dom ten huize van Anna Maria, of in Voetius\' woning, dicht bij die zijner vriendin ge- legen , in het steegje dat thans nog zijnen naam draagt, dan weder elders, bleef niet voortdurend bestaan uit dezelfde perso- nen. In 1660 werden Teellinck en Van de Velde gewelddadig daaruit weggerukt; drie jaren later stierf Van den Bogaart, en hoe meer vrienden heengingen, des te bezorgder zag men de toekomst tegen, zoo dikwerf men dacht aan het welzijn der kerk en aan het godsdienstig-zedelijk leven harer leden. Allerwegen was aan de academi�n en in de kerk het twistvuur ontbrand. Cartesianisme en Coccejanisme waren de zwarte spoken, voor welke deze Utrechtsche kring bevreesd was. Bij hen, die vrij bleven van de ketterij, aanschouwde men niet zelden eene leer- heiligheid , die de ware vroomheid verstikte en de godsdienst verhinderde, heiligenden invloed op het leven te oefenen. De

		\') v. d. Hooght, a. w. blz. 60. ²) Zie over Lodenstein\'s woning Utrechtsche volks-almanak voor het jaar 1850, blz. 33�35, waar men tevens eeue afbeelding vindt. Huis en tuin werden later, onder den naam van //het Park", tot plei- ziertuin ingericht; thans zijn alle overblijfselen verdwenen en is de plek, waar zij zich eenmaal bevonden, met huizen bebouwd.





		32 Utrechtsche vrienden, \\vien deze toestand nog donkerder voor- kwam dan hij in werkelijkheid was, zagen met verlangen uit naar een redmiddel tegen het in hunne oogen dreigend gevaar. Weldra zouden zij wanen, den man te hebben gevonden, op wiens woord het zou wijken, om zich echter even spoedig bedrogen te vinden. De broeder van Anna Maria, Jan Godschalck, die menigwerf de samenkomsten had bijgewoond, was in 1662 naar Duitsch- land vertrokken om aldaar de hoogescholen te bezoeken, en nam, te Gen�ve gekomen, zijnen intrek bij Jean de Labadie, leeraar te dier stede, wiens ijveren voor de reformatie der zeden aan de dagen van Calvijn deed terugdenken. Uit de brieven van haren broeder had Anna Maria vernomen, welk een man Labadie was, en dienaangaande in den vriendenkring mededeeling gedaan. Zij en hare geestverwanten brandden van verlangen om hem te leeren kennen, vooral toen Jan Godschalck, te Utrecht we�r- gekeerd, van hem verhaalde \'). Die wensch zou vervuld worden. In 1666 was de predikantsplaats. bij de Waalsche gemeente te Middelburg vacant, en op aansporing van Voetius, Lodenstein en Schurman werd Labadie aldaar beroepen ²). De vrienden snel- den naar Anna Maria en drongen haar, hem door een krachtig schrijven te smeeken, naar Middelburg te komen, en op zijne reis derwaarts eenige dagen te Utrecht te vertoeven. Ook Voetius en verscheidene Utrechtsche predikanten spoorden hem daartoe aan ³). Te vergeefs bad men hem te Gen�ve, de stad niet te verlaten; Labadie nam het beroep aan, en kwam na een moei- \') A. M. van Schurman, Eucleria, of uitkieziny van het Beste Deel Amst. 1684, blz. 223�226. ^s) Max Goebel, a. a. O. Bd. II, S. 201. �^,) Eucleria, blz. 228 v.; Van Berkum, De Labadie en de Labadisten, Sneek, 1851, dl. I, blz. 16 v. De Chaufepi�, Nouveau Dictionnai re histo- rique et vritique, Amst. et la Haye, 1753, Tom� III, p. 5.



		�«

		33 tevollen tocht te Utrecht. Groot was de vreugde, waarmede Schurman hem en zijne drie metgezellen, Pierre Yvon, Pierre du Lignon en Menuret, in hare woning ontving. Voetius, Essenius, Lodenstein en anderen kwamen hen begroeten. De nieuwe vriend bleef in dezen kring tien dagen vertoeven, die onder belangrijke gesprekken tusschen hem, Voetius en Lodenstein werden doorgebracht. Bij herhaling predikte hij te Utrecht; telkenmale als hij optrad, maakten zijne woorden diepen indruk en sleepten zij de toehoorders in bewondering en opgetogenheid mede. Niet allen liepen echter zoo hoog met zijne prediking. De Utrechtsche vrienden, behalve Anna Maria, zagen zich zelfs teleurgesteld, daar zij eenvoud en degelijkheid verwacht hadden, die te eenen male ontbraken \'). Hadden zij gemeend, dat de kring van geestverwanten zich zou uitbreiden door de overkomst van Labadie, thans zagen zij dien integendeel kleiner worden, daar Anna Maria haar afscheid nam, om voortaan den nieuwen leeraar aan te hangen. Ondanks den raad van Voetius, Lo- denstein en anderen, ging zij naar Middelburg en was daar- mede voor de kerk en hare vrienden verloren \'). Toen La- badie, in 1668 door eene synode te Dordrecht van zijn ambt ontzet, zich van de Hervormde kerk afscheidde, volgde zij hem eerst naar Amsterdam, later naar Herford, Altona en Wiewert als lid zijner gemeente, hoezeer ook hare vrienden, met Lo- denstein vooraan, haar poogden terug te houden ³). De afzetting van Labadie was in zijne oogen wel is waar

		\') Eucleria, blz. 229�231; Yvon, Fidette Narre des �tats et des der- ni�res paroles et dispositions de diverses personnes, Amst. 1681, p. 185 j Max Goebel, a. a. O. Bd. II, S. 202�204; Van Berkum, a. w. dl. I, blz. 37�59; Schotel, Anna Maria van Suhiirman, \'sHertogenb. 1853, blz. 168�171. ²) Eucleria, blz. 266; Schotel, a. w. blz. 174. ³) Schotel, a. w. blz. 191 v. \' 3



		34.

		een onrechtvaardig vonnis, maar toch zag hij zich in hem be- drogen door zijn breken met de kerk ^l). Hij bad gemeend, dat Labadie haar na zijne uitbanning nog meer dan vroeger zou dienen, door liet land rond te reizen om tot reformatie en heiligheid des levens op te wekken ^:). Die teleurstelling belette echter niet, dat Lodensteiii belangstelling en sympathie bleef koesteren voor den voormaligen medebroeder; nimmer liet hij zich dan ook, zooals zijne geestverwanten, scherp tegen hem uit. De omgang van den Utrechtschen leeraar met La- badic en de zijnen schijnt zelfs niet geheel verbroken te zijn; althans nog in 1671 vinden wij Du Lignon ten huize van Lodenstein. Het was kort na het opzienbarend feit, dat te Herford plaats had. Daar geraakte namelijk de gemeente der Labadisten na het vieren van het avondmaal in zulk eene geestvervoering, dat men te zamen danste en elkander kuste en omhelsde. Het gerucht hiervan was spoedig naar Holland overgewaaid, waar men de zaak, als zeer schandelijk, ten strengste gispte, terwijl de Labadisten haar verdedigden als zeer geestelijk. Jacobus Koelman, leeraar te Sluis, die zich mede ten hoogste verontwaardigd toonde, kwam in die dagen bij Lodenstein, ter zelfder tijd dat Du Lignon hem bezocht. In Lodenstein\'s tegenwoordigheid geraakten zijne beide bezoekers in een hevig dispuut over het gebeurde te Herford, waarop hij zeide: �ziet dit is droevig, dat Broeders nu zo tegen malkander uit komen , die te vooren (naemlijk voor de scheyding) zo eendrachtig waren" ³). Deze uitspraak en het feit, dat hij \') Koelman, Der Labadisten dwalingen grondig ontdekt, en wederlegt, Amst. 1684, blz. 491. ²) Koelman, Historisch Verhael nopende der Labadisten scheuringh, en veelerley dwalingen, met de IVederleggingh der selrer, Amst. 1683,blz. 21. ^:l) Koelman, Der Labadisten dwalingen grondig ontdekt, en wederlegt, blz. 151�153.



		35

		de zaak zelve, die toch uit geestdrijverij was gesproten, niet veroordeelde, bewijzen wel, dat hij bij lange na niet zoo scherp tegenover Labadie en de zijnen stond als de meesten zijner geestverwanten. Wat meer zegt, wij zullen later zien, dat hij in zijne beschouwing van het avondmaal ten volle met hem in- stemde , hetgeen wel uit rechtstreekschen invloed van Labadie zal moeten worden verklaard. * Niet alleen met zijne geestverwanten te Utrecht was Loden- stein ten nauwste verbonden, maar ook met die, welke elders woonden. Onder hen noemen wij vooral Jacobus Koelman, die een tijd lang in zijne vroegere gemeente Sluis arbeidde, en dien wij reeds, tegelijk met Du Lignon, Lodenstein zagen bezoeken. Hij zelf verhaalt ons ^J), hoe hij een zijner ge- schriften, alvorens het uit te geven, aan hem ter beoordeeling toezond, terwijl hij op het einde van Lodenstein\'s leven, na zijne verbanning uit Zeeland, nog nader met hem in aanraking kwam. Was voor Lodenstein de vertrouwelijke omgang met zulke gelijk- gezinden in waarheid eene verkwikking te midden van de moeiten en teleurstellingen, die hij dagelijks bij zijnen arbeid ondervond, dan heeft het hem zeker diep gesmart, dat hij dien kring allengs kleiner zag worden. Bij dit verdriet kwam nog een ander. Lodenstein was en bleef tot zijnen dood toe lichamelijk een lijder. In 1655 vinden wij het bericht van eene ongesteldheid, die hem verhinderde het scribaat der classis waar te nemen ²); tien jaar later werd hij door eene zware ziekte aangetast, die hem tot aan den rand van het graf bracht ³), en ook in 1672 vreesde men voor zijn leven. In Maart van dit jaar schreef Gijsbert van der Hoolck , gedeputeerde van Utrecht ter algemeene Staten-Vergadering, aan \') In de voorrede v��r zijne Ettelycke Samenspraken over den toestemt van de Nederlantsche kerek , Amst. 1678. ²) Acta der classis van Utrecht, 14 en 15 Aug. 1655. ^s) v. d. Hooght, a. w. blz. 4A. 3*



		36

		Dr. Oomelis Booth het volgende: �Tck heb zedert weynige dagen herwaerts alhier verstaen dat D°. Lodesteyn seer on- passelick is geworden; ende also onse kercke door sijn overlijden een grote smerte soude conien te gevoelen, so versoecke UEd. dienstvruntlick, dat ick nietten eersten, end e voorts succes- sivelick van de toestandt sijner indispositie ofte (dat de Heer goedichlick geve) reconvalescentie mach verwitticht worden\'" \'). Den 14^d� April daaraanvolgende schrijft Van der Hoolck echter aan Booth: ,,\'tls mij sonderling lief dat D. Lodensteyn re- convalesceert" ²). Het jaar 1672 bracht voor Lodenstein nog grooter rampen met zich dan eene ziekte, uit welke hij gelukkig herstelde. Het was een noodjaar voor geheel het vaderland. Aan den oorlog was men hier niet vreemd; langen tijd had men met Engeland gestreden en menigmaal getoond wat Nederland ter zee beteekeiide, maar tegen de overmacht, die het thans zou hebben te bekampen, was het niet opgewassen. Frankrijk en Engeland verklaarden op denzelfden dag, den 7^den April 1672, aan de Staten den oorlog; eene maand later werd dit voorbeeld gevolgd door den bisschop van Munster en den keurvorst van Keulen. Het kleine Nederland , ten Zuiden door het machtige Frankrijk, ten Oosten door Keulen en Munster aangevallen en ter zee door Engeland bestookt, scheen in dezen hachelijken strijd te zullen ondergaan. Wat kon het stellen tegenover de macht zijner vijanden ? Eene goed toegeruste vloot wel is waar , doch te land niets dan een klein, slecht georganiseerd leger, verwaarloosde vestingen, partijschap en verdeeldheid, die

		\') De brief, gedateerd �Hage 20/30 Martii 1672", wordt medegedeeld door Mr. J. A. Grothe in de Kronijk v. h. Histor. (ienootsch. (jenes- tigd te Utrecht, Jaarg. XIV (Utr. 1868), blz. 87 v. ^:) De brief wordt gevonden a. w. blz. 97 v.



		37

		op den moord der De Witten zouden uitloopen. De vijand ondervond dan ook bijna geen tegenstand. Het Fransche leger trok den 2^den Juni 1672 \') zonder moeite den Rijn over en verkreeg hierdoor den vrijen toegang tot de Vereenigde Pro- vinci�n. Binnen weinige dagen bezweken de meeste steden van Gelderland ^:). Thans lag Utrecht aan de beurt, op welke stad wij, met voorbijgaan van al liet andere, de aandacht zullen ves- tigen ³). De tijding van den overtocht der Franschen over den Rijn, des nachts aldaar aangekomen, verwekte groote ontstel- tenis, en op de beide volgende dagen vluchtten de inwoners bij menigte naar Holland en elders. Den 5^den Juni kwam de Prins met het leger aan, om evenwel den 8^8tcn weder af te trek- ken, daar de Algemeene Staten oordeelden, dat Utrecht niet was te verdedigen. Van alle hulp ontbloot, zond men nu gecommit- teerden naar Lodewijk om bescherming voor stad en provincie te verzoeken. Den 13^dcn Juni eischte de markies De Rochefbrt in \'s konings naam de stad op en werden hem de sleutels der poorten overgegeven. De voorwaarden der capitulatie hielden in,

		^l) Ik gebruik hier, en doorgaans in dit Hoofdstuk, den ouden stijl bij de tijdrekening, daar deze toen te Utrecht gebruikelijk was en in mijne bronnen wordt gevolgd. ") Zie over dezen oorlog L. Sylvius, vervolg op Aitzema, Saken tan Staat en Oorlogh, en den lLolland.se Mercurim, beiden op de jaren 1672 en \'73. ^s) Tot samenstelling van het volgend verhaal gebruikte ik, behalve de beide zoo even genoemde werken,: Journael, ofdagelijcksch verhaal van de handel der Fransehen in de Steden van Uijtrecht en Woerden, sedert hun koomst daer binnen, tot aan hun Vertrek, Amst. 1671; Dagelijksche aanteekenimjen gedurende het verblijf der Franschen te Utrecht in 1672 en 1673, gehouden door Mr. Everard Booth, uit de papieren van Booth medegedeeld door Mr. J. A. Grothe in de Berigten v. h. Histor. Genootsch. gevestigd te Utrecht, Utr. 1857, blz. 3�166; Dr. B. ter Haar, Utrecht in 1672, Utr. 1872.



		38

		dat alles, zoowel wat de regeering als wat de godsdienst betrof, bij het oude zou blijven. Lodewijk legerde zich te Zeist. Hoe weinig hij de gemaakte overeenkomst hield, blijkt hieruit, dat reeds den 29^8teD Juni de Dom voor de Roomsche godsdienst ingericht, en aldaar op den volgenden dag de eerste mis ge- lezen werd. Zeventien maanden lang was Utrecht het tooneel van de schrikkelijkste gewelddadigheden; huizen en landerijen werden verwoest; de gruwelijkste geldafpersingen hadden plaats; moord en vrouwenschennis was dagelijksch werk. Te mid- den van dit alles stond Lodenstein onverschrokken op zijn post. Wat moet hij, als goed patriot, onder de rampen die het va- derland teisterden, geleden hebben! In een vers aan zijne zuster Catharina op haren verjaardag, den 28^8ten Augustus 1672, dat haren broeder moest vervangen, omdat de tijdsom- standigheden hem niet toestonden, als naar gewoonte zelf te komen, klaagt hij dan ook over �dese nacht van onspoed" \'). Zwaarder beproeving stond hem echter nog te wachten. Met de verovering van Bonn door Willem IIE keerde de oor- logskans; het Fransche leger was nu aan de ��ne zijde door die stad, aan de andere door Holland ingesloten en bovendien van de gemeenschap met Duitschland afgesneden, zoodat een tijdige terugtocht raadzaam scheen. Den l^stcn November 1673 deelde de gouverneur Stoupa den gecommitteerden van Utrecht mede, dat uit Parijs bevel was ontvangen, de stad te verlaten, doch niet dan nadat zij geplunderd en verbrand zou zijn. Dit was geheel in strijd met de capitulatie van Juni 1672. De gecommitteerden wendden zich dan ook tot Robert, \'s konings intendant, die hun berichtte, dat Utrecht het onheil zou kun- nen afkoopen voor vijf tonnen gouds. Wel trachtte men eenige

		\') Uytsp. blz. 448�450. In dil vers klaagt hij weder over hevige pijn in den mond.



		39

		vermindering in den eisch te verkrijgen, maar de intendant was daartoe ongenegen, ja dreigde zelfs, dien met eene ton te zul- len verhoogen, indien men niet spoedig genoeg met hem accor- deerde. Den 6^dcn November, des avonds tusschen zeven en negen uur \'), werden veertien der aanzienlijkste inwoners, waar- toe de burgemeesters Booth en De Goyer, de predikanten Lodenstein en Van Henghei, de hoogleeraar De Boy en doctor Wassenaer be- hoorden, bij den gouverneur Stoupa ontboden. Lodenstein waagde het evenmin als de anderen hieraan geen gehoor te geven. Bij den gouverneur gekomen, werden hij en zijne dertien metgezellen in eene kamer opgesloten en werd hun tevens aangezegd, dat zij tot 07ider- paivd moesten dienen voor de betaling van het gevorderde geld. Zeker was dit bericht Lodenstein hoogst onaangenaam, en zal de gedachte, dat hij zijn geliefd Utrecht moest verlaten, hem smartelijk hebben aangedaan. Van terugkeer naar zijne woning, ten einde zich van het noodige te kunnen voorzien, was geen sprake, doch hij kreeg vergunning, schoon linnengoed en andere noodzakelijke dingen door een bode te doen halen. Eenig goudgeld, dat hij toevallig bij zich bad, hield hij in zijn hemd verborgen ⁵). Den nacht brachten de gijzelaars, onder strenge bewaking, op eenige matrassen door. Omstreeks zes uur in den morgen kwam de knecht van den gouverneur hun zeggen, dat zij zich moesten kleeden en reisvaardig maken; twee uur later reden zij, op vier wagens ingedeeld, onder ge- leide van een veertigtal ruiters, de stadspoort uit. Thans ving

		\') Het verhaal van den tocht dor gijzelaars naar Rees ontleen ik aan de Eigenhandige aunteekeningcn nan Dr. P. lVassenaer rakende de gijze- laars, geplaatst achter de Dagelijksohe aant. door Booth in de straks genoemde Berigten v. h. llistor. Genootsuh. blz. 166�169. ") Van dit goud, dat hij niet, of slechts gedeeltelijk heeft gebruikt, werd later een penning geslagen, van welken men in Bijlage B eene beschrijving vinden kan.



		40 voor Lodenstein, die op den vierden wagen naast zijnen ambt- genoot Van Henghei gezeten was, de ellende aan. Te Rheuen gebruikten de gijzelaars het middagmaal en reden daarna door Wageningen naar Arnhem. De gouverneur dier stad wilde hen, ofschoon het pas zeven uur was, niet binnenlaten, zoodat zij genoodzaakt waren, in eene armoedige hut zonder vensters, in welke men te vergeefs een stoel of bank zocht, den nacht door te brengen. Een teug brandewijn was de eenige lafenis, die zij ontvingen; een weinig hout en plaggen diende hun om zich te verwarmen. Na een ontbijt, dat uit een stuk droog brood bestond, moesten zij des morgens de wagens beklim- men. Te zes uur in den avond kwamen zij te Doetinchem, waar zij, na een goed maal, in eene herberg overnachtten. Vroeg in den morgen � het was Zondag, de 9^de November � ver- volgde men den tocht, niet zonder groot gevaar van om te vallen, daar een dikke laag sneeuw des nachts de wegen over- dekt had, zoodat er geen wagenspoor te onderkennen was. Wat men vreesde, geschiedde werkelijk; tot tweemaal toe viel het eerste voertuig om, terwijl de paarden van het tweede door andere moesten vervangen worden. Langs vele omwegen, soms ook door sloten en moerassen, kwam men des avonds te zes uur binnen de stad Rees , alwaar de gijzelaars naar het stadhuis gebracht werden. De magistraat betoonde zich zeer hulpvaardig, liet hun goed eten brengen, dat hoogst welkom was, daar zij den ganschen dag hadden gevast, verschafte hun bedden en stond hun de raadzaal en de secretarie ten gebruike af. Gaarne zouden zij hier den tijd van hunne gevangenschap hebben doorgebracht, doch volgens bevel van \'s konings intendant moesten zij naar de vesting worden vervoerd, hetgeen den 14<^den November plaats had. Wij moeten thans even naar Utrecht terugkeeren, om te zien hoe daar de zaken stonden. Den 8^8tun November was men



		11

		tot eene overeenkomst met den intendant gekomen, volgens welke de geheele provincie vier en een halve ton gouds opbrengen zou, van welke som 250,000 gulden moest zijn afbetaald, v��rdat het garnizoen de stad zou verlaten, hetgeen den 13^den geschiedde. Weinige dagen nadat de gijzelaars op de vesting waren ingekwartierd, kreeg Lodenstein verandering en vermeerdering van gezelschap. Door een briefje van den 12^den November 1673 \') verzocht de intendant Robert den bevelhebber van het fort Rees, onmiddellijk na ontvangst de heeren Njpoort en Van Henghei, in wier plaats hij twee andere gijzelaars zou ontvan- gen, benevens nog zes om het getal 20 vol te maken, op vrije voeten te stellen. In de plaats van den laatste werd diens ambtgenoot Van Vliet gezonden, zonder opgave van de reden, die tot deze verwisseling aanleiding gaf. Ik acht het niet onwaarschijnlijk, dat dit op verzoek van den magistraat van Utrecht geschiedde, die in deze troebele tijden gaarne ontslagen was van de predikanten, die niet op zijne hand waren. Hij kon zich gelukkig rekenen, van Lodenstein bevrijd te zijn, en door den regeringsgezinden Van Henghel in te ruilen tegen Lo- denstein\'s geestverwant Van Vliet, had hij heel wat gewonnen. Het ontruimen der stad door het Pransche leger veroorzaakte onder de burgerij uitbundige vreugde. Met oranje linten en sjerpen doorkruiste men de straten, en in een oogenblik wap- perde van alle torens de oranjevlag. Een opgewonden volks- menigte stormde de Domkerk binnen en beroofde haar van de Roomsche sieraden, die tegelijk met de schildwachthuizen der Franschen werden stukgeslagen en verbrand. Onder dit alles zat Lodenstein op het fort Nieuw-Rees ge-

		\') Dit briefje is afgedrukt in de genoemde Berigten v. h. Histor. Ge- nootsch. blz. 146, de noot.



		42

		vangen. Wel werd door den intendant Robert^l) den bevelhebber verzocht, te willen zorgen, dat de gijzelaars goed zouden be- handeld worden , dat men hen zou laten spreken met en schrijven aan wien zij wilden en hun toestaan, vrij te wandelen op het fort; wel verhaalde Van Henghei bij zijne terugkomst, dat de burgemeesters en predikanten van Rees den gijzelaars veel vriendschap en hulp betoonden, dat hun door een zekeren heer uit Kleef 1500 gulden was toegezonden, met aanbod van meer, indien zulks noodig mocht zijn, terwijl hij tevens zijnen jachtmeester had gelast, hunne tafel dagelijks van genoegzaam wild te voorzien, en dat zij op hun woord van eer naar Rees mochten overvaren \'), � maar ondanks dit alles stond voor Lodenstein deze gevangenschap met eene verbanning naar Pat- mos gelijk. Uit schrijft hij zelf in eenen brief van den 21^stenDecember 1673, gericht aan het gezelschap, waarmede hij gewoon was te Utrecht tot onderlinge stichting samen te komen ). Zijne ballingschap, de ongemakken die daaraan verbonden waren, de scheiding van zijne vrienden en van zijn werk stemden hem droevig, maar toch eindigt hij zijn schrijven met menige uit- spraak, die van stille berusting getuigt. Dat dit geen schoon- klinkende woorden waren, maar de juiste uitdrukking van zijne gemoedsgesteldheid, die hem ook in de zwaarste rampen leidingen van Gods voorzienigheid deed zien, bewijzen de vier liederen, door hem in zijne gevangenschap gedicht ) en aan genoemd ge- zelschap overgezonden ⁵). In deze verzen straalt, bij alle be-

		^l) In diens bovenvermeld briefje. -) Beriyten v. h. Histor. �enootsch. blz. 155. ³) Deze brief is gedrukt achter Lodensteiu\'s 1/ukas, heilig Euamjelium beri/mt, Delft, 1721, blz. 244�249. <) Ut/tsp. blz. 78�81, 82�84, 85�87, 87�90. ⁵) Zie de korte voorrede v��r de afzonderlijke uitgave dezer liederen, die ik in het volgende Hoofdstuk vermeld.



		4-\'i

		rusting waarvan zij getuigen, toch een hevig verlangen door, om naar zijn vaderland, zijne vrienden en zijne eigene woning terug te keeren. Geen wonder voorzeker. Hoe goed de gijze- laars werden behandeld, er bleven ongemakken genoeg voor hen over. Met twaalf zijner lotgenooten deelde Lodenstein eene kleine slaapkamer, waarin de bedden op den vloer waren gespreid, en slechts bij uitzondering kreeg hij gelegenheid, schoon ondergoed aan te trekken ^l). Dit lijden zou evenwel langer duren dan hij had vermoed, daar de som gelds, die Utrecht nog aan Frankrijk schuldig was, niet spoedig werd afbetaald. De intendant, wien dit talmen verdroot, bedreigde de gijzelaars met harde straften, indien hij niet spoedig zou vernemen, hoe het met de zaak stond. Dit blijkt uit een schrijven, door Lodenstein, namens de gevange- nen, waarschijnlijk aan een lid van een regeerings-college te Utrecht gezonden ²), waarin hij het volgende mededeelt. E�n der gijzelaars was ontboden bij den bevelhebber der vesting, die hem eenen brief van Robert had ter hand gesteld, in wei- ken de gevangenen met eene harde behandeling werden bedreigd, wanneer de intendant niet binnen acht dagen zou hebben verno- men, hoe het met de afbetaling der brandschatting stond. De gezamenlijke gijzelaars hadden hierop Lodenstein verzocht, van het gebeurde bericht te zenden naar Utrecht, met verzoek, het geld bin- nen den bepaalden tijd bijeen te brengen. Zij rekenden daarbij op

		�) Berigten v. h. Eistor. Qenootsch. blz. 156. ²) Deze brief is afgedrukt in het Vervolg van Mr. Johmi van de Water\'s Groot pkikkaatboek \'s landsvan Utrecht. Utr. 1856, dl. I, blz. 284 v. Hij bevat geene enkele aanwijzing van den persoon, tot wien hij gericht is, doch dat deze zitting moet gehad hebben in een regeerings- college is, dunkt mij, wel waarschijnlijk, daar het betalen der brand- schatting eene zaak was, die de overheid aanging, en de gedeputeerden der Staten-Generaal naar aanleiding van den brief maatregelen namen.