|
I
|
|||||||
|
16
24
|
|||||||
|
wr# fay/&~~
|
|||||
|
Kaat 436
PI. B N°. 24 |
|||||
|
■ I
|
|||||||||||||
|
1
|
|||||||||||||
|
■
|
|||||||||||||
|
■
|
|||||||||||||
|
■
|
|||||||||||||
|
WORDT HET WEZEN VAN DEN CHRISTE-
LIJKEN GODSDIENST OP JUISTE WIJZE AANGEDUID, ALS MEN HEM VERLOS- SI N G S GODSDIENST NOEMT (1)? |
|||||
|
Verlossingsgodsdienst, ziedaar een titel,
waarin, naar veler oordeel, het eigenlijk wezen van het Christendom het best wordt uitgedrukt. Van ouds is de verlossingsideo doorgaans de
leidende gedachte bij de wetenschappelijke beschouwing van het Christendom geweest. Na de drie eerste eeuwen — die eeuwen van diepe gedachte en geniale bespiege- ling — heeft de soteriologische zijde van het groote probleem de theologisch-christologische dermate verdrongen, en de anthropologie zoozeer beheerscht, dat eene juiste beantwoording van de vraag naar het wezen des Christendoms daardoor noodwendig op een verkeerd spoor moest geraken. Het Christendom werd voor de denkers de gods-
dienst der verlossing en der verzoening. Deze beschouwing heeft ongetwijfeld een betrekkelijk recht. Maar wij mogen haar geene absolute waarde toekennen, wijl zij uitgaat van een beginsel, dat slechts betrekkelijk recht heeft (de tegenstelling tusschen God en den mensch en het gevoei van ellende), èn omdat 1
|
|||||
|
2
|
|||||
|
zij alzoo op de religie in het algemeen , en op het
Christendom in het bijzonder, den stempel van meer of minder egoistisch eudaemonisme drukt (2). Vergunt mij dat ik slechts in vluchtige trekken
den gang van het dogmatisch denken, met betrekking tot het punt dat ons bezig houdt, u voor oogen stelle. De groote leeraars der eerste eeuwen zien in jezus\'
persoonlijkheid de idee der éénheid van God en den mensch verwerkelijkt. Tusschen die werkelijkheid en de verlossing erkennen zij het innigst verband. Hunne opvolgers verliezen wel niet terstond dien samenhang uit het oog, doch van lieverlede wordt in hunne be- schouwing de verlossing, als einddoel, zóó op den voorgrond, en de kracht, waardoor zij tot stand komt (het in cheistus verwerkelijkte leven Gods) zóó op den achtergrond geschoven, dat allengs de ver- lossing — en wel hoe langer zoo meer van haar zedelijk karakter ontdaan — het centraalpunt van het Christendom wordt geacht. Nu worden het doel en het middel, vroe-
ger nog innig vereenigd, steeds meer gescheiden van elkander. Verlossing wordt ontheffing van eene aan God te
betalen schuld. Athanasius wijst reeds den weg, dien eeuwen later anselmüs zal betreden. Terwijl velen, op voorgang van den Mzzeenschen
gregorius , de verlossing mogelijk achten door een be- drog jegens den duivel gepleegd, bouwt anselmüS zijne bekende theorie op zijn begrip van de zonde als beleediging van Gods eer. waarop volkomene eer-herstelling moet volgen. Verlossing blijft het einddoel; voorwaarde is de satisfactie geworden. |
|||||
|
8
|
|||||
|
Maar nu zijn middel en doel voortaan ook vol-
komen gescheiden, slechts door uiterljjk-mecha = nisch verband nog vereenigd. De Kerk, de kern van anselmüs\' leer niet ver-
staande, neemt de formule voor het wezen, en kan voortaan op het „cur Deus homo?\'\' (waarom is God mensch geworden?) geen ander antwoord geven, dar „ut Deo ablatus honor solvatur" (opdat aan God de eer worde gegeven, die hem ontnomen is). Zoo blijft het nu weer eeuwen lang.
Verlossing is hoofdzaak. Het „opus operatum"
(het eenmaal gedane werk,) van christus, staat met haar enkel in mechanisch verband. Het is bekend, hoevele schadelijke leeringen zich uit dezen bodem hebben ontwikkeld, en daarop nog steeds voortwoekeren. Ook voor het Protestantisme blijft het Christendom
in de eerste plaats de verlossingsgodsdienst, door luther uit anthropologisch, door calvijn uit theologisch oogpunt als zoodanig beschouwd. In de opvatting van de wijze, waarop de ver-
lossing het deel der uitverkorenen wordt, moge men lijnrecht tegenover de oude Kerk staan, en ook onder- ling (in den kring der Protestanten) zeer verschillen — toch blijft de verlossing (zij het ook nu menigmaal dieper, als verzoening, opgevat) bij allen op den voorgrond. De ellendige mensch, uit genade verlost —
dat is de hoofdgedachte der Protestantscho dogmatiek. Dat de Gereformeerden hierbij nog het Roomsche
en Remonstrantsche „om christds\' wil"\'behielden (3) en niet inzagen (gesteld dat de Dordtsche vaderen daar- toe behoorlijke moeite hebben gedaan) dat het in die l*
|
|||||
|
i
|
|||||
|
formule begrepen beginsel in onverzoenlijken strijd is
met het Protestantsch beginsel van de absolute souve- reiniteit van Gods liefde — merk ik slechts in het voorbijgaan op. Deze inconsequentie is een onvermijdelijk gevolg van de beschouwing, dat de verlossing het centraal punt van het Christendom is. Hoe schadelijk dit heeft ingewerkt op de Protos-
tantsche soteriologie, behoeft nauwelijks betoog. Hoe beperkt is do verlossingsidee b.v. in den Heidelbergschen catechismus (4)? Verlossing is daar een ontgaan van de tijdelijke en eeuwige straffen, van den eeuwigen toorn Gods. De Catechismus spreekt ook wel van zaligheid, bij niemand anders dan bij Christus te vinden, maar die zaligheid wordt „benevens" de verlossing gegeven; zij staat slechts naast deze. Dat zij wezenlijk één is met de verlossing, en in deze éénheid afhankelijk van het wezenlijke in de ge- meenschap met Christus , wordt niet gevoeld. Zóó is het ook in de Nederl. geloofsbelijdenis,
artt. 16, 20 en elders. Wel is later, vooral door schleiermacher\'s invloed,
een nieuw tijdperk voor de theologie aangebroken, maar de oude misvatting, over welke wij spreken, is nog altijd niet principieel overwonnen. Schleiermacher ziet datgene, waardoor het
Christendom zich wezenlijk onderscheidt van andere godsdiensten, hierin, dat in het Christendom alles in betrekking wordt gebracht met de door jezus van Nazareth volbrachte verlossing. Nitzch , zich aansluitende aan sciileiermacher ,
noemt het wezenlijke in het Christendom: de verlos- sende werkzaamheid Gods. |
|||||
|
5
|
|||||
|
Zoo gaat het door tot op onze dagen.
Wijsgeeren en dogmatici van onderscheidene
richting zeggen ons, dat de verlossing het centraal- punt van het Christendom is. De allesomvattende idee is , naar veler getuigenis ,
de verlossingsidee. Pfleiderer hv., de historische godsdiensten onder-
scheidende in wettische en verlossingsgodsdien- sten , stelt onder de laatste rubriek het Christendom en het Buddhisme. Wel erkent hij de meerdere activiteit des Christendoms, maar het wezen van beide ziet hij in het verlossende. Beide hebben, volgens hem, hetzelfde gronddogma,
te weten „de overtuiging, dat al wat mensch heet, behoefte heeft aan en vatbaar is voor verlossing van de banden dor eindigheid en van de ellenden des zinnelijk-aardschen levens" (5). Ook ten onzent is het reeds lang geleden en telkens
weer gezegd, dat alle godsdienst ontstaat uit verlos- singsbehoefte (6). » Ook vele dogmatici, — biedermann , schweizer ,
LIPSIUS , RITSCHL , KAFTAN , VAN OOSTERZEE , (reeds
namen genoeg) — beschouwen het Christendom als
den godsdienst, die verlossing aanbrengt, of stellen alles in het Christendom in het licht van de verzoenings- idee, of beschrijven het door Christus bewerkte heil in de eerste plaats als verlossing. Maar is die voorstelling juist? "Wordt het wezen
van het Christendom met juistheid aangeduid, als wij het verlossingsgodsdienst noemen? In geenen deele!
Terwijl ik dit oordeel zal trachten te staven,
|
|||||
|
6
|
|||||
|
wensch ik eerst misverstand zooveel mogelijk te
voorkomen. De quaestie is boven zuiver gesteld.
^ De bedoeling is natuurlijk niet de verlossings- idee uit de beschouwing van het Christendom te ver- wijderen. Dat ware zeer zeker eene verderfelijke dwaling. "Want deze godsdienst, optredende in eene zondige,
zedelijk onvrije wereld, breekt, door de werking van zijn beginsel in den individu en in de menschheid, de macht der zonde, neemt de innerlijke tweespalt weg, waaruit in het menschelijk gemoed ongeluk en schuldgevoel worden geboren, geeft den mensch aan zich zelven terug; en voor de pijnlijke bewustheid van gescheiden te zijn van God, schenkt het de zalige ervaring van gemeenschap met den Vader. Maar dit alles maakt de verlossing zelve nog
geenszins tot het wezen des Christendoms, al staat zij met dat wezen ook in het allernauwsto verband. Er zijn vragen, waarop de verlossingsidee geen
antwoord heeft. Zelfs lokt deze tal van vragen uit, die datgene betreffen, wat dieper ligt dan de verlossing zelve en verder reikt dan zij. In plaats van zelve al het andere te kunnen ver-
klaren, is er iets anders noodig, waaruit zij moet ver- klaard worden. "Want zij is geenszins de diepste grond van het
nieuwe Christelijke leven, maar een gevolg; wel een noodwendig, onmisbaar, heerlijk, onwaardeerbaar gevolg, maar toch een gevolg, dat een dieperen grond heeft, maar nu ook juist aan dien grond zijn ontstaan verschuldigd is. De verlossing kan dus niet zelve het |
|||||
|
7
|
|||||
|
wezen van alles zijn, maar, integendeel, het
wezenlijke in haar is aan iets anders ontleend. Welnu, dat juist is eene voldoende reden om
onze vraag te stellen. Het geldt hier den éénen grond aller verschijnse-
len, wier geheel wij het Christendom noemen; de kracht die alles uitwerkt; het centraalbeginsel waarvan alle gedachten, toestanden, levensvormen als zoovele stralen uitgaan. Wij bedoelen derhalve van het wezen des
Christendoms sprekende, datgene, waarvan in het Christendom alles afhankelijk is. Er is geene spraak van dat wij iets, dat binnen den omtrek ligt, zouden losmaken van het middelpunt. Maar is de verlossing dat middelpunt?
Niemand, die nadenkt, zal het kunnen beweren.
Welnu, dan mag de verlossingsidee de beschouwing
van het Christendom ook niet dei-mate beheerschen, dat men zou kunnen meenen het meest wezenlijke van het Christendom door den naam verlossingsgodsdienst aan te wijzen. De leidende gedachte moet eene andere zijn. De
verlossingsidee wordt daardoor volstrekt niet miskend. Integendeel, zij zelve zal juist dan gezuiverd en
zóó eerst recht diep opgevat kunnen worden, wanneer aan eene diepere idee de eereplaats is gegeven. Mijne bezwaren tegen den naam verlossings-
godsdienst, op het Christendom toegepast, komen op het volgende neder: 1. die naam is ontoereikend;
2. hij rust op verkeerde onderstellingen;
|
|||||
|
s
|
|||||
|
^^.3. hij doet vragen rijzen omtrent het karakter,
het beginsel, de voortzetting en het einddoel van ciiristos\' werk, zonder gegevens tot eene juiste beantwoording van die vragen te bevatten ; 4. hij opent een brecden weg voor schadelijke leeringen. Ik stel op den voorgrond dat men eenig verschijnsel,
of cene groep van verschijnselen, slechts dan met een enkel woord beschrijft, wanneer het mogelijk wordt geacht het wezenlijke daarvan in dat ééne woord uit te drukken. Anders toch zal men zich tot eene gedeelte- lijke beschrijving bepalen, of zich de moeite van eene brcedero omschrijving moeten getroosten. Meent men nu het wezenlijke van een verschijnsel
in één woord te kunnen formuleeren, dan wendt men zich natuurlijk tot datgene, wat den grond uitmaakt van alles, wat in het verschijnsel ligt en er noodwendig uit volgt. Zulk oone formule moet datgene aanwijzen , wat toereikend is om alle eigenschappen der zaak, die men beschrijven wil, te verklaren. Wij zoeken haar dus daar, waar het wezen der
zaak is. Het wezen der verschijnselen alleen is de grond van alles, wat in de verschijnselen ligt, of er uit volgt, en daarom ook alleen toereikend om de noodige gegevens tot de gcwenschte verklaring te geven. Hiervan moeten wij ons bij de wetenschappelijke
behandeling van het Christendom rekenschap hebben gegeven , anders lijdt onze beschouwing aan een gebrek, waardoor zij nimmer eene wetenschappelijke kan worden. Derhalve, wie het Christendom kortweg verlos-
|
|||||
|
n
|
|||||
|
s i n g s-godsdienst noemt, moet — indien hij niet licht-
vaardig met woorden speelt — daarmede bedoelen dat in de verlossing het wezen des Christendoms bestaat. Is er dan bezwaar tegen dien naam ? Gewis!
Toegepast op het Christendom, leert hij ons, dat deze godsdienst aan zekeren toestand van gebondenheid en ellende een einde maakt; dat door zijne werking iets ophoudt te bestaan. Maar zijn wij nu waarlijk eene schrede verder ge-
komen? Kunnen wij nu het Christendom ten volle begrijpen? "Weten wij nu wat het in zich sluit, wat het geeft of doet ontstaan? Volstrekt niet! Zelfs die verlossing zelve begrijpen wij niet; enkel dat zij heeft plaats gehad kunnen wij aannemen, doch ook dit nog maar alleen op uitwendig gezag. Zegt men nu, dat die verlossing ook niet op
zich zelve moet beschouwd worden, dat wij haar begrip moeten aanvullen, door in de verlossing het begin van een nieuw leven te zien, dan stem ik dit natuurlijk volkomen toe. Maar ik ontken , dat dit alles in de for- mule verlossing, zonder meer, ligt opgesloten, dat deze naam ons iets doet vermoeden omtrent de kracht, door welke die verlossing tot stand komt. Hierdoor blijkt het reeds, dat onze formule en de Christelijke godsdienst elkander niet dekken. Misschien zal iemand zeggen, dat de vereischte
aanvulling van het begrip verlossing ligt opgesloten in het hoofdwoord van de samenstelling, het woord godsdienst, dat immers altijd eene geestelijke krach t, een in het binnenste ingrijpend leven aanwijst. Ik antwoord dan tweeërlei:
|
|||||
|
10
|
|||||
|
1°. het spraakgebruik is op dit punt volstrekt niet
zoo vast en zuiver, als verondersteld ■wordt. Juist de vraag naar het wezen van den godsdienst is nog altijd eene der hoofdvragen, waarop tot heden geen bevredigend antwoord is gegeven. 2°. dat het wezen van den Christelijken godsdienst kracht, leven is, zou, bij het gebruik van be- doelde formule, a priori bij ons moeten vaststaan. Het ligt in de formule zelve niet opgesloten. Zij heeft dus toelichting van elders noodig. De beide deelen der samenstelling laten, wegens het nega- tieve van het eerste, elkander onverklaard. Verlossing zegt ons niet wat godsdienst is, en gods-
dienst niet wat verlossing is. Deze beschrijving laat ons dus volkomen onzeker.
Ontvangen wij niet van elders het noodige licht — en dit dienen wij een oogenblik te onderstellen — dan kunnen wij alles er van maken, maar maken daarom ten slotte niets er van. Het antwoord, dat het antwoord op alle vragen
moest in zich sluiten, doet juist weer tal van vragen rijzen, waarop wij het antwoord hier niet vinden kunnen. Beeds hierom is de term verlossingsgodsdienst,
als ontoereikend, en als op zich zelf beschouwd duister, af te keuren. Doch bovendien rust die naam op onderstellingen, of
geeft ten minste tot onderstellingen aanleiding, die m. i. het wezen van de religie niet verklaren, en daarom licht tot miskenning er van leiden. Het Christendom, zegt men, is daarom de ware
|
|||||
|
11
|
|||||
|
godsdienst, omdat het \'s menschen behoefte aan
verlossing bevredigt. Deze behoefte beet dan do diepste grond der religie te zijn (7). „Alle godsdienst" (zegt hoekstra. Zie boven
bl. 425) „ontstaat uit verlossingsbehoefte." Is het ten volle waar? Is hiermede de diepste,
en dus de eigenlijke grond van het religieuze leven aan- gewezen? Is de verlossingsbehoefte het eerste? (8.) Dat zij spoedig ontstaat, en moet ontstaan, is zeker; dat zij dan een krachtig middel wordt om God te zoeken, moet ook toegestemd worden. Doch daarmede is zij nog niet de diepste grond der religie. Zij zelve is gevolg, geen grond. Wij kunnen dus bij haar niet blijven staan. Als wij te doen hebben met eene reeks van verschijnselen, die als zoovele schakels van ééne keten in elkander grijpen, dan vragen wij telkens weer naai- de oorzaak van de laatstgevondene oorzaak, totdat wij den psychologischen grond vinden van de geheele reeks, datgene, waarin alle die verschijnselen in kiem reeds liggen opgesloten. Welnu, heeft het psychologisch onderzoek waarlijk
zijne grenzen bereikt, wanneer het nasporen van den grond der religie ons tot de verlossingsbehoefte heeft gebracht? Geenszins!
Verlossingsbehoefte onderstelt bewustheid van
innerlijke tweespalt. Maar hoe wordt nu de ervaring geboren , door welke wij van die tweespalt weten ? Als er tegenspraak is tusschen het moeten en het zijn, hoe komt de mensch dan tot bewustheid van die tegen- spraak? Wat is de maatstaf, waarnaar het be- wustzijn omtrent onzen toestand zich vormt? |
|||||
|
12
|
||||||
|
Het is de behoefte aan God, het gevoel dat
de mensch behoort tot eene sfeer van leven, waarin onze persoonlijkheid tot haar recht kan komen, dat wij „in God leven , ons bewegen en zijn." Ons gevoel nu van God is weer gegrond op ons
deelgenootschap aan Gods leven. Dit deelgenootschap is de psychologische grond van den godsdienst. En om dezen grond is het ons hier te doen. Uit onze betrekking tot God volgt onze behoefte
aan God , en uit deze behoefte weer de bewustheid van strijd tusschen onze behoeften en onzen werkelijken toestand. Eerst uit deze bewustheid wordt verlossings- behoefte geboren. Derhalve , zonder behoefte aan God, geene behoefte aan verlossing. Deze heeft aan de religieuze behoefte haar ontstaan te danken, ontleent daaraan haar religieus karakter, en wordt daardoor in eene religieuze richting geleid. Men zegt: „de geestelijke nooden doen ons ver-
lossing zoeken in de ware kennis van en gemeenschap met God." Waarlijk ik zal het niet tegenspreken! Maar waarom zoekt de mensch zijne bevrediging juist in God? Omdat in Gods gemeenschap zijn leven, in God zelf zijn wezen gegrond is. Welnu, dan is immers dat deelgenootschap aan
Gods leven de grond van al het religieuze. Wordt nu het Christendom als verlossings-
godsdienst voorgesteld, dan wordt daarbij niet met den grond der verlossingsbehoefte gerekend, of ten minste aanleiding gegeven tot de meening, dat die behoefte waarlijk de diepste psychologische grond der religie is. De wezenlijke bodem , waarop deze rust, is de
drang naar goddelijk leven, dat positief, alles in |
||||||
|
\'J
|
||||||
|
13
|
|||||
|
zich sluitend en alles verklarend beginsel van Gods
leven in ons. Paülus — denker, zooals weinigen — heeft dat
zoeken der menschelijke ziel naar God, onder de dwa- lingen en zonden in de diepten der ziel gevonden. Hij heeft het verstaan, dat behoefte aan God den mensch dien eerst nog Onbekende doet zoeken. Het is dan ook metterdaad deze ontwakende be-
hoefte aan God, waaruit onvoldaanheid en innerlijke tweespalt worden geboren, die verlossings-behoefte mogelijk maken. Derhalve, in plaats van te beweren, dat alle godsdienst
ontstaat uit verlossingsbehoefte , keer ik deze stelling om , en zeg: alle verlossingsbehoefte ontstaat uit godsdienst. De grond van allen godsdienst is absolute af-
hankelijkheid (innerlijke afhankelijkheid) van God. Indien behoefte aan verlossing van de eindigheid
en do ellende des zinnelijk-aardschen levens de grond der religie ware, dan zou haar wezen geen ander dan egoistisch eudaemonisme zijn. Maar, al kunnen wij, uithoofde van onze onvolkomen-
heid, aan het eudaemonisme eene betrekkelijke waarde niet ontzeggen, het heeft in de religie toch geen prin- cipieel recht. Overal, waar het als beginsel optreedt, doet het aan de zuiverheid en de kracht van den gods- dienst afbreuk, en maakt het waarachtige verlos- sing, d. i. zelfverloochenende overgave en toewijding aan God, volstrekt onmogelijk. Want het beginsel der ware verlossing is
lijnrecht tegenovergesteld aan de eudaemonistische begeerte naar opheffing van ellende, welke, |
|||||
|
14
|
|||||
|
uit haren aard, deze opheffing van ellende als einddoel
van alles beschouwt. Dat de zich schuldig en ellendig gevoelende mensch
die begeerte naar verlossing opvat en kweekt, meer dan eenig ander streven, is wel zeer verklaarbaar. Maar hieruit juist wordt het gevaar geboren , dat die mensch, de verlossing zoekende, de ware verlossing niet vinden zal. Heeft men alzoo den diepsten grond der religie
niet aangewezen, als men van verlossingsbehoefte spreekt — nog veel minder kan deze het eigenlijk fundament zijn, waarop de Christelijke religie in den mensch steunt. De grond, waarop deze godsdienst rust, en wil rusten, is de behoefte aan God, aan de persoonlijke ervaring van Gods liefde; eene behoefte, niet geboren uit den strijd tusschen het moeten en het zijn, maar zelve dezen strijd of de bewustheid er van in het leven roepende, en noodwendig ontsprui- tende uit den grond des goddelijken levens, die in ons wezen uit God bestaat. Wel wordt die liefde Gods door den zondigen mensch als genade ervaren; wel wekt zij de bewustheid van verlossing en ver- zoening; zelfs is zij alleen in staat om ons de innerlijke tweespalt in beginsel te doen overwinnen. Maar dit alles weten wij eerst, wanneer het verlos- singsbegrip van elders toegelicht en aangevuld is. Het ligt in de formule „verlossingsgodsdienst", zondermeer, niet opgesloten. In plaats dat deze geacht mag worden het wezen van het Christendom juist te om- schrijven, laat zij ons juist omtrent dat wezen in het onzekere, en doet zij tal van vragen rijzen, die eerst moeten beantwoord worden, eer wij iets bepaalds en |
|||||
|
15
|
|||||
|
wezenlijks in onze voorstelling aan het woord verlos-
sing kunnen verbinden. Natuurlijk kunnen wij niet gemakkelijk in één enkel woord alle eigenschappen van een verschijnsel samenvatten, maar , wat er ook uit ge- mist moge kunnen worden, niet datgene, wat, als gr o n d van het verschijnsel, alle noodwendige gevolgen reeds in zich sluit. Ik kom tot mijn derde bezwaar tegen den naam
verlossingsgodsdienst, toegepast op het Chris- tendom. Hij doet vragen rijzen, die hij niet kan helpen beantwoorden. Het zijn deze: waarvan ver- lost het Christendom? op welke wijze? waardoor? en waartoe? Vragen derhalve, die het karakter, het beginsel, de voortzetting en het einddoel van christüs\' werk betreffen. Eerst moeten deze beantwoord zijn, alvorens wij
de rijke verlossingsidee, die in het Christendom is ver- wezenlijkt, kunnen verstaan. Het karakter van christüs\'\'werk, of, wilt ge,
van de verlossing, die Hij uitwerkt, is geheel en al zedelijk. Want het is eene verlossing, die niet met verlossing begint, in het binnenste van den mensch plaats vindt, de medewerking van den mensch tot voorwaarde heeft, en op vernietiging van de macht der zonde uitloopt. Laat mij, ter nadere toelichting van deze punten,
met enkele opmerkingen mogen volstaan. De verlossing begint niet met verlossing.
Dit klinkt als eene paradox, en schijnt mij toch zoo eenvoudig en duidelijk toe. Immers, het Christendom |
|||||
|
16
|
|||||
|
begint met indrukken van Gods liefde te geven, met
Gods liefde zelve aan en in des zondaars hart te leggen. Opent dat hart zich daarvoor, dan ontwaakt het leven des geloofs, der hoop on der liefde. Er komt bewust- heid van verzoening, eeno gewaarwording van de eeuwige liefde, die vrijmaakt van alle vreemde macht, onvrede brengt. Dat is het begin van het proces; een begin, dat noodwendig verlossing voorbereidt en haar beginsel in zich sluit, maar toch zelf ecne aanraking van Gods liefde, eene mededeeling van Gods leven aan de men- schelijke ziel is. Het is allereerst deze mededeeling, die de verlossing tot ecne zedelijke maakt. Zij is dat vorder, omdat zij in het binnenste
van den mensch plaats heeft. Natuurlijk! Want het is een zedelijke toestand, die verbetering eischt, een innerlijk lijden, dat genezing noodig maakt. Er is dus geeDe andere dan eene innerlijke verlossing mogelijk. Daarom kan zij enkel door gees- telijke kracht uitgewerkt worden, door de kracht van een leven, dat de kiemen van ons hooger leven raken, en dus in het hart dringen kan. Al weder is het de ervaring van Gods liefde, waarvan hier alles afhangt. Of g o e n e verlossing is mogelijk , of slechts eene i n n e r 1 ij k e , die op de eigen ervaring steunt, dat God ons liefheeft, en ons tot deelgenooten van zijne liefde maakt. Zij stelt dus de medewerking van den
mensch tot voorwaarde. Het Nieuwe Testa- ment pleegt dit uit te drukken door den eisch van het geloof. Want het geloof is eene door en door zedelijke daad , het als innerlijk eigendom aanvaarden van het leven, dat Gods liefde schenkt. |
|||||
|
17
|
|||||
|
Hoe zou liet beter uitgedrukt kunnen worden, dan
door het diepzinnige woord van paulus : „Het Evangelie is eene kracht (<Ji/v«ui;) van God tot vorlossing (behoud) voor ieder die gelooft" (Rom. I: 16). Eene kracht van God, tot verlossing; maar
daarom ook meer dan de verlossing zelve; eene kracht die innerlijk (ethisch-dynamisch) werkt, omdat zij de in het hart zelf sluimerende krachten in beweging brengt; eene kracht tot verlossing dus, die de macht der zonde vernietigt, die \'s menschen ver- vreemding van God doet ophouden, door hem het leven in Gods gemeenschap te schenken. (Over de vernietiging van de zonde — zie beneden,
waar over het einddoel der verlossing wordt gesproken). Dit zedelijk karakter van de verlossing, die
het Christendom uitwerkt, valt zeker gemakkelijk in het oog. Maar het is ook van het allergrootste belang, dat het voor ieder boven allen twijfel verhe- ven zij. Men zie dus toe, dat het niet onwillekeurig in nevelen terugwijke. En dit moet wel geschieden, indien men voortgaat te meenen, dat het wezen van het Christendom volkomen juist door den naam v o r- 1 o s s i n g s godsdienst wordt beschreven. Zonder dat er wordt bijgevoegd wat er niet in ligt, zegt die naam ons niets, althans lang niet genoeg. Welke verlossing ik mij denken moet; welk verband er tusschen die ver- lossing en dien godsdienst bestaat; of de laatste enkel middel, instrument, dan weidegrond, de vrucht- bare kiem der verlossing is — dit alles bljjft mij door dien naam op zich zelf volstrekt onzeker. Evenmin leert die naam mij iets omtrent het
beginsel, dat het Christendom als kern in zich be- 8
|
|||||
|
18
|
|||||
|
vat. Is die verlossing zelve de kern, het cen-
traalpunt, waar omheen zich alles beweegt? (9). Dat is onmogelijk ! ■ "Want, gelijk reeds werd opgemerkt, de verlossing is niet zelve iets bepaalds; zij is niet zelve de grond van alle andere verschijnselen in het gees- telijk leven des Christens, maar één der in elkander grijpende verschijnselen, die samen een gemeenschap- pelijken grond hebben in iets anders, en van dien grond gevolgen zijn; zeer zeker noodwendige gevolgen, maar toch gevolgen, en dus, als zoodanig, niet toe- reikend om het Christendom te verklaren, daar zij zelve eerst verklaring behoeven De verlossing is vrucht, gevolg van het Christendom, een gevolg, dat niet uitblijven kan, eene vrucht die zich moet ontwik- kelen, maar die toch als vrucht blijft afhangen van het beginsel, van de kracht in het Christendom, die haar voortbrengt. Nu weet ik wel, dat zeker weinigen bij de be-
schouwing van het Christendom dit beginsel zullen voorbij- zien, ook al meenen zij het w e z e n van dien godsdienst door den naam verlossingsgodsdienst het best te kunnen aanduiden. Maar dat neemt niet weg dat het beginsel, waar-
door het Christendom verlossing werkt, in dien naam geenszins ligt opgesloten. Wat hoofdzaak is, de grond van de verlossing, en van al wat het Christen- dom in den mensch en in de menschheid uitwerkt, wordt er volstrekt niet door aangeduid. Maar hoe mogen wij nu, wanneer met één woord
het wezen van een verschijnsel als de Christelijke godsdienst zal geteekend worden, hoe mogen wij dan juist dien grond verzwijgen , en omtrent de hoofdzaak |
|||||
|
19
|
|||||
|
zulk eene onnoodige en gevaarlijke onzekerheid laten
bestaan ? Of zouden wij dien grond niet kunnen aanwijzen?
Bestaat hij niet in het leven Gods, dat in christüs verwerkelijkt en als menachelijk leven optredend, door Hem wordt gelegd in de harten, die voor Hem zich ontsluiten, en dan in die harten de kiem van Gods leven tot ontwikkeling brengt? Dat leven Gods — het leven dat in christüs Gods liefde openbaart, en, in ons hart ingaande, ons de ervaring van Gods liefde schenkt — dat leven Gods verdringt elk vreemd element, verbreekt elke vreemde macht, verlost, verzoent, hei- ligt en volmaakt den mensch, door het leven Gods tot zijn eigen onvervreemdbaar bezit, tot het gehalte zijner persoonlijkheid te maken. Dat goede overwint het kwade, eenvoudig door overvloedig te gedijen in onze ziel. Dat zijn de stroomen van levend water, die uit ons binnenste vloeien , als wij van het water, dat jezus geeft, hebben gedronken. Dat is het, wat jezus heeft in zich zelven, en ons geeft in ons zelven te hebben. Dat is de kracht van God tot verlossing ; het leven, dat hij heeft, die den Zoon heeft (Johannes\' lebr. 5 : 12). Daardoor is het Evangelie, ja, zeker ook het
woord der verzoening, der verlossing, maar het is dit enkel doordat het allereerst en naar zijn diepste wezen i 1\'oyoc, rvis £&>yjc (het woord des levens) is. In dit leven ligt de verlossing, maar niet omgekeerd is de verlossing de grond van dit leven. Wilt gij dus in één woord alles, althans de hoofdzaak van het Christendom noemen, spreekt dan niet van de ver- lossing, maar van het leven, dat verschenen is; noemt dan niet één van de dingen, die het Christendom 2*
|
|||||
|
20
|
|||||
|
doet, maar wijs op do kracht in hot Christendom ,
die alles doet. Wij zijn het zeker hierover eens , dat het Chris-
tendom het leven, dat het in zich draagt, tot ons eigen leven wil maken. Het wil niet enkel ons los- maken van het eindige en zondige, en ons verbinden met God (dat alles kan ook op uiterlijke wijze gedacht worden), maar het streeft er naar ons te doordringen met een leven, dat in God geworteld en gegrond is, met Gods leven. Het geeft ons ervaring van God, rechtstreeksche (10), persoonlijke gemeenschap met Hem, zoodat Hij in ons is en wij in Hem. Daardoor worden wij noodwendig los van de zonde, verheven boven het eindige, boven de tegenspraak tusschen ons moeten en ons zijn, zoodat wij „van de wereld" niet meer zijn, en „de overste dezer wereld" niets aan ons heeft. Maar dit alles blijkt volstrekt niet, als men het
Christendom verlossingsgodsdienst noemt. Deze naam doet ons niet zien, wat juist met het wezen van het Christendom zoo innig samenhangt, namelijk dat de religie niet als eene vreemde macht (heteronomisch) te- genover ons staat, maar dewetvanons eigen wezen is, en dat dus geestelijke autonomie, vrijheid en zelfstandigheid in den godsdienst, het hoogste standpunt is , waartoe het Christendom zijne belijders wil opleiden. Wanneer wijsgeeren en dogmatici, met pfleideber,
het Christendom tegenover de wettische godsdiensten stel- len , dan noem ik dit voortreffelijk. Maar zij nemen weer alle evidentie en de kracht der tegenstelling weg, indien zij dan (gelijk pfleideker) het Christendom als verlossings godsdienst tegenover gene plaatsen. Daar- door wordt dan weer eigenlijk niets gezegd. Die |
|||||
|
21
|
|||||
|
tegenstelling doet ons niet zien, wat het Christendom
dan eigenlijk wèl, en wat een wettische godsdienst niet is. Er is dan zelfs eigenlijk geene tegenstelling. Een verlossingsgodsdienst kan ook een wettische, en een wettische kan tegelijk een verlossingsgodsdienst zijn. Elke wettische godsdienst plaatst den wil van
God , als eene vreemde macht, tegenover ons. Maar dat kan met een verlossingsgodsdienst ook het geval zijn. Dat het Christendom het beginsel van auto- nomie huldigt, den godsdienst tot wet van ons eigen wezen verheft, blijkt alleen, wanneer wij niet allereerst op één zijner gevolgen letten, maar op de kracht, waardoor het alles werkt, in verband met de plaats, waar, en de w ij z e, waarop die kracht zich laat gelden. Die kracht is hetleven Gods, dat, van christus uitgaande, in de harten der menschen dringt, en daar het leven in God tot ons eigen persoonlijk leven maakt. Dit wezen van de Christelijke religie is de bodem,
waaruit de Horvorming is ontsproten. Door het oorspronkelijk Protestantisme is het zoo juist erkend, en zoo meesterlijk tegenover de E. Cath. Kerk gehandhaafd. Het Protestantisme heeft deze zijne overtuiging
omtrent het wezen des Christendoms uitgedrukt in de leer van christus\' drievoudig ambt, — eene der schoonste scheppingen van den Protestantschen geest. Niet voor zich zelven alleen was christus profeet, priester en koning, maar om de zijnen tot profeten, priesters en koningen te vormen, om hun het leven ten eigen- dom te geven, dat Hem tot profeet, priester en koning maakte. Zóó spraken de Protestanten (10). En het was wederom deze kostelijke overtuiging, die in den strijd over de Sabbatsviering, op het gebied onzer |
|||||
|
2 2
|
|||||
|
Kerk, door coccejus en zijne uitnemendste volgers,
tegenover de gereformeerde dogmatiek der 17de eeuw en hare heteronomische strekking, werd verdedigd. Vragen wij nu , of die mannen in dezen strijd niet jezus zelven en zijne Apostelen — paulus, johannes, fetrus — aan hunne zijde hadden, dan zullen allen een toestemmend antwoord geven. En toch! — de naam verlossingsgodsdienst
zwijgt er van. Welnu, wat zoo geheel en al het wezen van het
Christendom raakt, dat moet dan ook waarlijk in eene beschrijving van het Christendom, die zijn wezen zal aanwijzen, vooropstaan. En waar het Christendom dezen naam niet enkel
tegenover wettische godsdiensten dragen moet, maar hem ook gemeen zal hebben met een anderen godsdienst, waaraan men gelijkelijk den titel van verlossings- godsdicnst verleent, dan weten wij wederom niet, wat wjj van het Christendom, in vergelijking met dien anderen godsdienst, moeten denken. Het is, gelijk men weet, het Buddhisme, dat
de hooge eer geniet, door den gemeenschappehjken titel van verlossingsgodsdienst, als de evenknie van het Christendom voorgesteld te worden. (Pfleiderer). En, waarlijk! indien de beschrijving van het wezen
des Christendoms in dien titel lag opgesloten, dan ware er aanleiding, ja, volkomen recht tot die gelijk- stelling. Het Buddhisme is metterdaad geheel verlossingsgods-
dienst, en niets meer dan dat. Het wil knellende banden losmaken, smarten wegnemen, tweespalt ophef- fen — door wegneming van het bestaan, door verduistering |
|||||
|
23
|
|||||
|
van het bewustzijn, door vernietiging van de persoon-
lijkheid. Uit een onvolkomen, zondig en ellendig zijn tot een niet-zijn. Dat is daar hot einddoel! (12). Blijkt het nu uit den gemeenschappelijken titel,
dat het Christendom iets anders wil? Volstrekt niet! En toch, hoe geheel anders is datgene, wat het Christendom beoogt en uitwerkt! Hier is het: uit het onvolkomen en zondig bestaan, tot het hoogste, het waarachtig leven, op grond van het leven uit God, door het leven in God Het Christendom wil eerst vereenigen met God, dan losmaken van de wereld en de zonde; eerst leven en vrede planten in de ziel, dan smart en tweespalt weg- nemen. Deze godsdienst vestigt \'s monschen bestaan op een stcvigen grondslag, door zuivering van het bewustzijn, door vorming en verheffing van de persoonlijkheid! Ziedaar een geheel ander einddoel! Hier is het
waarlijk: uit God, door God en tot God! Maar het Buddhisme? Dat moge spreken van de zaligheid van het niet-zijn — zulk eene zaligheid is eene ongerijmdheid. In het niet-zijn is niets, in elk geval geene zaligheid! Hoe is er grooter contrast denkbaar dan het
Christendom en het Buddhisme? Zij staan tegen- over elkander als ja en neen! Op den bodem van het Christendom bloeit het
leven der persoonlijkheid; op dien van het Buddhisme vindt de persoonlijkheid den dood! In het Buddhisme is dan ook medelijden met do
ellendigon het beginsel van alles. Het Christendom bestaat en werkt door de liefde God s, die zijne kinderen goed en gelukkig wil maken. Hier vinden wij dus het beginsel, dat uit het hart in het hart gaat, en de vaste grondslagen |
|||||
|
24
|
|||||
|
legt van het persoonlijk deelen in Gods leven; ter-
wijl daar juist dat persoonlijk leven wegzinkt in het eeuwig, eindeloos Niet Nogmaals, welk een verschil tusschen die ver-
lossingsgodsdiensten! Maar is het dan niet een gevaarlijk, ja zelfs roekeloos spelen met het wezen des Christendoms, met zijne plaats onder de historische godsdiensten , met zijne onvergelijkelijke beteekenis voor de geestelijke ontwikkeling der menschheid, met den eerbied , dien wij voor het Christendom moeten vragen , ook van hen, die het weinig achten — dikwijls doordat zij het weinig kennen — is het geen gevaarlijk spelen met dat alles, indien wij het Christendom met het Buddhismc één en denzelfden titel, dien van ver- lossingsgodsdienst, laten dragen ? Nu beweer ik niet. dat bv. pfleiderer tusschen
het Buddhisme en hot Christendom geen onderscheid ziet. Hij merkt wel terdeeg op dat het eerste passief, het laatste actief is ; waarom hij het Buddhisme dan ook aesthetische, het Christendom teleologische verlossingsgodsdienst noemt (13). Maar het is juist uit- hoofde van dit diepgaand verschil, hetwelk ik boven aan- wees, en dat pfleiderer terecht door die onderscheiding heeft aangeduid , uithoofde van het beginsel van eeuwig loven, waardoor het Christendom een geheel andere godsdienst is dan het Buddhisme , dat ik voor onze religie een naam vraag, die haar in hare oneindige verheven- heid boven eiken anderen godsdienst doet kennen! Terwijl ik sprak over het beginsel, waardoor het
Christendom verlossing werkt, kon ik natuurlijk niet zwijgen van het doel, waartoe het dat doet. |
|||||
|
25
|
|||||
|
En zoo heb ik meteen reeds eene andere grief
ecnigermate toegelicht, nl. deze: dat de naam verlos- singsgodsdienst niets bevat, dat ons helpen kan om het antwoord te vinden op de vraag: waartoe ver- lost het Christendom? De verlossing zelve kan, als zoodanig, het
einddoel niet zijn. Zij is ééne der perioden, die het proces der wedergeboorte doorloopt. Dat proces gaat echter voort, maar treedt dan ook, al voortgaande, in een ander licht; het wordt verzoening, vernieuwing van den inwendigen mensch, verheffing van den geest, heiliging, volmaking naar Gods beeld! Dat het Christendom dat hoogste goed beoogt,
den mensch door Gods leven tot dat hoogste leven brengen wil, is duidelijk. Maar als men mij zegt, dat het wezen van het Christendom in de verlossing ligt, en dan niet tegelijk veel daar bijvoegt, dat niet in het begrip verlossing is opgesloten, dan weet ik waarlijk alweder niet, waar ik met het nieuwe leven, de heiliging, de volmaking heen moet; hoe deze de voortzetting en voltooiing is van het proces, dat enkel door het woord verlossing wordt aangeduid; welk verband er tusschen een en ander bestaat; ja, of er zelfs wel verband is Moet ik die dingen dan als onverschillige zaken beschouwen ? of een donum superad- ditum, eene zekere toegift, eene uiterlijke belooning, op nominalistische wijze willekeurige gaven Gods er in zien? Worden zij mechanisch door het Christendom voortge- bracht , en niet organisch door het beginsel des Christen- doms uitgewerkt? Eén blik op het Christendom toont mij dat dit laatste het geval is. Maar dan ligt ook de conclusie voor de hand: de naam verlos singsgods- |
|||||
|
26
|
|||||
|
dienst dekt, ook in dit opzicht, het wezen des Chris-
tendoms niet! Men kan toch niet zeggen, dat verlossing door
het spraakgebruik tegelijk reeds heiliging, volma- king beteekent. Wèl is het zeker, dat in het N. T. het verlossingshegrip voldoende wordt aangevuld door de aanwijzing van het leven, dat in den verloste ont- waakt. Maar daaruit blijkt juist, wat ik beweer, dat wij den naam verlossingsgodsdienst niet zoo maar alleen, zonder aanvulling, mogen laten uitgaan in de wereld. De x\'Kolvrpwai^ (verlossing) van paulus is — ik erken het — meer dan eene losmaking alleen. Doch dat zij meer is, ligt niet in het woord xnolvrpai\'jii zelf. Maar ik weet het, wijl paulus mij toont dat er ver- zoening, heiliging, geheele vernieuwing des levens op volgt, en dat dit alles de werking is van de ééne kracht, van het ééne leven Gods in Christus, hetwelk den mensch tot ééne plant maakt met Hem en met God. Voert men misschien tegen mij aan, dat in het
Nieuwtestamentische autznpix en erw£etv (redding, be- houd; redden, behouden) meer ligt, dan wij door de woorden verlossen en verlossing kunnen aanduiden, dan geef ik dit gaarne toe. Maar dan verzoek ik allen te bedenken, dat de naam, dien ik bestrijd, is: verlos- si n g sgodsdienst, en niet: godsdienst der aoxypix. Het ware beter dat men het Christendom den redding sgods- dienst noemde. Doch zou daardoor alle moeielijkheid zijn weggenomen PVolstrokt niet! Ook dan rezen weer dezelfde vragen: redding — waarvan ? waardoor ? waartoe ? En de gegevens voor de juiste beantwoording van die vragen lagen wederom niet in den naam, die dan geacht moest worden het wezen des Christendoms aan te duiden, en |
|||||
|
27
|
|||||
|
de bedoelde gegevens dus ook in zich behoorde te bevatten.
Voorzeker, ffwSeiv en Gwnpix zijn iets anders dan verlos- sen en verlossing. Doch gene woorden hebben, even- zeer als deze, verklaring van elders noodig, en mogen daarom evenmin belast worden met eenc taak, tegen welke zij niet zijn opgewassen. Zoo moet dan, bij de beschouwing van het wezen
des Christendoms, de verlossingsidee den voorrang afstaan aan eene andere; ook in haar eigen belang, om zelve in hare diepte en rijkdom gekend te worden; opdat het blijke , dat zelfs in haar niet de verlossing, maar het leven, dat verlost hoofdzaak is. De levensidee moet onze geheele beschouwing
van het Christendom besturen. Want het Christendom is leven; leven uit God, door God, tot God. Houdt dit in het oog, en gij zult zien dat dit het eerste
en het meeste in het Christendom is: dat het goddelijk licht, goddelijke waaiheid, goddelijk leven brengt in de arme, zondige, maar voor God openstaando men- schenziel. Verlossing, verzoening, heiliging — alles is ééne werking van het leven, dat Christus geeft. Levensvatbaarheid, levensmededeeling, le-
vensyermeerdering, levensvernieuwing, levens- volmaking — ziedaar, in hoofdzaak, de gang geteekend van het werk des Christendoms in den mensch, van het psychologisch proces der wedergeboorte. Het geldt hier dus niets meer of minder dan de
leidende gedachte onzer wetenschappelijke beschouwing Yan het Christendom, en ook onzer prediking. Zal de verlossing daarin voorop staan, alsof
uit haar alles verklaard kan worden, dan voorzie ik |
|||||
|
28
|
|||||
|
(en dit is mijn vierde bezwaar) allerlei schadelijke
leeringen, die of reeds geleerd worden, of niet uit- blijven kunnen. Ik sprak reeds over het Christendom, in vergelijking
met het Buddhisme en met de wettische godsdiensten, die op het heteronomisch beginsel steunen. Kondigt men het Christendom als verlossingsgodsdienst aan, dan vraagt men op den duur Ie vergeefs voor dezen godsdienst meer waardeering en eene hoogere plaats dan voor die anderen. En wat de Christelijke waarheid op zich zelve be-
treft, vrees ik, dat zij, enkel uit het oogpunt der ver- lossing beschouwd, in menig opzicht niet tot haar recht kan komen. Het dualisme der orthodoxie —eene absoluut
zondige, verlorene wereld en God, eene bedeeling der duisternis en eene bedeeling des lichts — is dan niet te ontwijken. De diepe gedachte der p raed esti natie-leer ont-
glipt ons, en die leer moet in den onwaren vorm van voorheen herleven. Voor het deïsme zie ik den weg openstaan, of
ten minste niet onherroepelijk gesloten. Het nominalisme der middeleeuwen kan, met
het heteronomisch beginsel, gemakkelijk binnendringen, en ons met de wonderlijkste invallen verrassen. De christologie wordt achteruitgezet, of zelfs
verbannen. En op het gebied van de christologie zelve,
zullen wij dan hoe langer zoo meer terugkeeren tot hot Oudtestamentische middelaarschap. De volle, rijke beteekenis van jezus\' persoonlijkheid gaat verloren. |
|||||
|
29
|
|||||
|
Het verband tusschen zijne persoonlijkheid en het
door hem gewekt religieus beginsel, zullen wij allengs meer uit het oog verliezen. En waar blijft, op het gebied van de anthropo-
logio, de echt Proteslantsche opvatting van het beeld Gods, als een donum naturale (eene gave Gods, die onze natuur uitmaakt)? De kiem van den godsdienst, der kennis van
God, van het leven in God, behoort tot \'s menschen wezen ; zij is hem in en met zijne natuur uit God gegeven. En aan die kiem sluit het wezen des Christendoms zich aan. Het leven kweekt het leven. Maar wordt dit alles niet op gevaarlijke wijze voorbijgezien? en moet daardoor de gedachte niet opkomen, dat de Roomsche Kerk, die tusschen de verlossing en het leven in Gods gemeenschap geen i n n e r 1 ij k verband ziet, volkomen ge- lijk heeft, waar zij dat laatste eenvoudig voor een donum superadditum, voor eene gave, die vreemd is aan de menschelijke natuur, verklaart? En de Kerk? Zij wordt dan het absoluut volkomen
instituut, dat, naar het goedvinden van den priester, en steeds op eene wijze, die innerlijken samenhang tusschen de verlossing en de zaligheid uitsluit, over de geestelijke gaven Gods beschikt of ze onthoudt. Dan is de Kerk niet het organisme van het religieuze leven, niet de draagster van den H. Geest, door Christus in de menschheid gewekt. "Wij zien dus om naar een anderen naam.
Zullen wij dan, gelijk sommige Duitschers, het
Christendom Kind se haf ts- of Sohnschafts-religion noemen ? Maar deze maken en gebruiken zulke woorden |
|||||
|
30
|
|||||
|
gemakkelijker daii wij. Bovendien zouden die bena-
mingen ons niet geheel kunnen bevredigen. Wat mij betreft — mij is het Christendom de
godsdienst der liefde Wil ik hem, als zoodanig, nader, naar zijn grond, zijn beginsel en zijne wer- king beschrijven, dan noem ik hem den godsdienst van het in Christus verwerkelijkte leven uit God en in Gods gemeenschap. Leven uit God is zijn grond.
Gods leven is zijne kracht.
Ons leven in God is zijne vrucht.
De mensch wordt één met God door den Heiligen
Geest van christus. Ik geloof dat wij alzoo de kern van het
Christendom hebben aangewezen, den grond, die alle gevolgen in zich sluit, het centrum, van waar allo stralen naar den omtrek uitgaan, en dat dus de gege- vens bevat tot verklaring van elk verschijnsel, dat wij binnen den omtrek aantreffen. Vergis ik mij niet, dan is de aanbevolene formule
goed te keuren om de volgende redenen: 1°. Zij is volkomen toereikend om het wezen des
Christendoms uit te drukken.
2e. Zij is volkomen duidelijk en ondubbelzinnig, zoodat zij geene aanleiding tot schadelijke onder- stellingen geeft. 3". Zij wijst het wezen van alle religie aan,zooals dat in het Christendom eerst in zijne ware heer- lijkheid is verwerkelijkt. 4°. Zij laat ons niet onzeker omtrent het karakter van christus\' werk. |
|||||
|
31
|
|||||
|
5°. Zij toont ons het beginsel, waardoor dat werk
wordt bezield en gedragen. 6°. Zij laat ons de voortzetting daarvan, de éénheid
van alle werkingen des Christendoms, en het einddoel, waarop zij uitloopen, duidelijk zien. Is dit alles zoo, dan blijkt het, dat de levens-
idee alleen ons veilig kan geleiden op de wegen van het onderzoek. De orthodoxie is in een schadelijk dualisme ver-
ward , omdat zij begint bij eene volkomene breuk tusschen God en de zondige wereld. Zoo miskent zij de éénheid tusschen den mensch en God, die toch nog onder de schijn- baar volkomene breuk ligt, en waarop Gods liefde in christüs de brug vastlegt (14) , die ons over de breuk heen tot onzen Vader terugvoert. Voor haar vangt alles met verlossing aan; terwijl toch alles begint met de aanraking van Gods liefdeleven, die ervaringen van vergeving en verlossing in het hart wekt. Van genade spreekt de orthodoxie; maar dat
die genade eerst liefde was, en zijn moest, om genade te worden, verliest zij te veel uit het oog. Zij kan dan ook de dwaling niet te boven komen,
dat tal van niet-verloste individuen zouden te gronde gaan. De liefelijke voorstelling van de «7roKa-raoTaa-is toü/tmh (de herstelling van alle dingen) werpt voor haar geen licht op dat ontzettend probleem. Er schiet haar niets over, dan: of het decretum horrendum (het verschrik- kelijk besluit der verwerping) te aanvaarden, óf een uitweg te zoeken in de leer van de conditioneele onsterfelijkheid. Deze zal haar echter ten slotte stellen voor dit dilemma: |
|||||
|
32
|
|||||
|
of God is eeuwig de Liefde, en dan worden
allen zalig; of velen gaan te gronde, ondanks Gods werk in
hen, maar dan is er geene eeuwige Liefde, dan is er geen God! Maar zóó is zij, in hare grondheschouwingen, eene
miskenning van het leven Gods in den monsch, en van de reddende macht van Gods leven in Christus. Zij kan paulus dit heerlijk woord niet nazeggen: flGeze- gend zij de God en Vader van onzen Heer jezus Christus, die ons met allen geestelijken zegen in den hemel gezegend heeft in Christus, gelijk Hij ons vóór de grondlegging der wereld in Hem had uitverkoren, om heilig en onhesmet te zijn voor zijn aangezicht, en ons in liefde te voren verordend had tot zijne zonen door jezus Christus." (Ef. I: 3—5). Dan blijft haar echter ook enkel het nominalistisch infralapsarisme over, en daarmede maakt zij strijd en zonde, in stede van leven en 1 i e f de, tot motieven van Christus\' verschijning. Laat ons, aan het zuiver Protestantisme getrouw,
hiertegenover Gods leven, God alloen, God ge- heel, als grond van hot Christendom, als motief van zijne verschijning, als kracht van zijne kracht, als einddoel van zijn streven doen kennen. Ik meen dat dit inzonderheid op den weg ligt van
ons, als van Evangelischen, die niet — gelijk het averechtsch oordeel van velen luidt — de prediking van jezus, maar zijne persoonlijkheid, het leven Gods en des mcnschen, dat in Hem verwer- kelijkt is, op den voorgrond plaatsen. Om datieven heen groepeeren wij alles. Uit dat leven verklaren wij |
|||||
|
33
|
|||||
|
alles. Daarin zien wij aanvang en einddoel van alles.
Laat nu ook, tot de kennis en de verwerkelijking van dat leven, alles in onze wetenschap en in onze prediking die- nen. Hoe onze naam dan eerlang zijn zal, doet er niet toe. Maar dit acht ik zeker, dat wij zóó het best den zegen genieten en verspreiden, dien het licht en het leven des Christendoms ons schenken. Utrecht. Dr. T. CANNEGIETER.
|
|||||
|
AANTEEKENINGEN.
|
|||||
|
(1) De volgende bladzijden behelzen mijn antwoord op deze
vraag, gegeven in de vergadering van Evangelische predikanten eu gemeenteleden, die in April dezes jaars te Utrecht werd gehouden. (2) Vergl. dorner „über das Wesen der Religion" in Theol.
Studiën und Kritiken, 1883 II. (3) Zie Nederl. geloofsbel. art. 23. Vergl. fl. catech.
o.a. vr. 21, 56, 59—61, en 70. (4) Zie, behalve de reeds genoemde, vr. 12, 14, 29.
(5) Pfleiderer , Beligions-philosophie auf geschiehtlicher
Grondlage, 1878, bl. 727. (6) Hoekstra, Ontw. der Zedl. Idee in de geschiedenis,
Voorrede XX; vergl. hoekstra\'s „Bronnen en grondslagen van het godsdienstig geloof bl. 106 v.v. (7) Pfleiderer, kaftan, e. a.
(8) Von hartmann, (in zijn „Eeligion des Geistes", hl. 110)
beweert zelfs, dat het eerste begin der openbaring uit haar voort- komt. Dit is m. i., de uiterste consequentie van de zooeven genoemde stelling, en eene geheele omkeering van het Johan. neïsche „wij hebben lief, omdat Hij ons eerst heeft liefgehad." (9) Schleiermacher , Glaubenslehre.
(10) Door rechtstreeksche gemeenschap met God,
versta ik geenszins eene onmiddellij ke, maar zulk eene, die ons hart raakt, ons eigen, innerlijk leven op \'t nauwst met God verbindt, dus eene persoonlijke. (11) Zie bv. calvltn, Institutio II, XV, 4, 5, 6.
(12) Zie kern, Geschiedenis van het Suddhisme.
(13) Pfleiderer, t. a. pi. bl. 729.
(14) Dat deze vergelijking — gelijk trouwens elke andere —
mank gaat, behoeft nauwelijks herinnerd te worden. |
|||||