VOORBEREIDENDE WERKZAAMHEDEN

TER DKKOMINO EENER

WATERLEIDING TE AMHE�,

UITGEBRACHT DOOR

Bauratli B. SALBACH, X�\'

daartoe betrekkelijke bescheiden.

ARNHEM � G. W. VAN DEK WIEL & C°. � 1878.

GESCHENK VAN
MEVR. DE WED.

D^R. O. P. VAN
TIENHOVEN-
NINCK BLOK.

VOORBEREIDENDE WERKZAAMHEDEN

TER BEKOMING EENER

WATERLEIDING TE ARNHEM,

UITGEBRACHT DOOR

Baurath. B. 8ALBAOH,

daartoe betrekkelijke bescheiden.

ARNHEM � G. W. VAN DEE WIEL & C°. � 1878.

Uladz.
Bericht �ber die Untersuchungs-Resultate vom Baurath B. Salbach .... 1.
Tabelle I. Beobachtung des Wasserstandes der �ffentlichen linumen . . . 10.

Tabelle II. Analysen der Brnnnenwasser............12.

Tabelle III. Bohrungen woraus Wasserproben entnoramen sind .... 13.
Verslag over de chemische onderzoekingen door Dr. F. J. P. van Calker . . 14.
Tabelle IV. Analysen van het water uit de proef\'boringen .... ingevouwen.
Tabelle V. Bohrungen zur Untersuchung der Bodenbeschaffenheit .... 17.
Tabelle VI. Hoeveelheids onderzoekingen van den proefput n". I . . . . 18.
Tabelle VII. Hoeveelheids onderzoekingen van den proefput n^u. II. 24.

Blatt II. Niveau Zeichnung des Grund wasserstandes bei Probebrunnen n". I. ingevouwen.
Blatt III. Niveau Zeichnung des Grundwasserstandes bei Probebrunnen n". II. idem.

Blatt IV. Zeichnung des Brunneniohres.......... idem.

Verslag der Raadscommissie................:i0.

Bijlage 1. Nachtrag zu dem Bericht �ber die Untersuchungen f�r die Was-

serversorgung der stadt Arnhem vom Baurath B. Salbach.....34.

Blatt V. Zusammenstellung der aus dem Bohrungen gewonnenen Eesultate ingevouwen.
Bijlage 2. Rapport over de proefnemingen van den Heer Baurath B. Salbach

door Dr. H. van de Stadt...............:JS.

Bjjlage bij het rapport van Dr. van de Stadt........45.

Opname van den Compteur der Locoinobile.........46.

Bijlage 3. Berigt van den Heer B. Miedema..........47.

Staat van analysen overgelegd door den Heer B. Miedema . . ingevouwen.
Bijlage 4. Berigt van den gemeente-architect A. van Cujjlenburgh Jr. . . 48.

Bericht �ber die Untersuchungs-Resultate,
welche durch die Vorarbeiten zu einer Was-
serleitung der Stadt Arnheim gewonnen sind
vomBaurath B. Salbach, nebst dem Gutachten
�ber die chemische Untersuchung des Was-
sers vom Dr. v. Galker, mit f�nf Tabellen
und drei Blatt Planen und Zeichnungen.

An den Magistrat der Stadt Arnheim.

Dem geehrten Magistrat beehre ich mich ergebenst �ber die Untersu-
chungen, welche ich im Interesse einer Wasserversorgung Arnheim\'s in
diesem, als.auch dem vergangenen Jahre im Auftrage der stadtischen Be-
h�rde habe anstellen lassen, folgenden Bericht abzustatten.

Zweck der Untersuchungen.

Die mir gestellte Aufgabe verlangte den Nachweis zu f�hren, dass in
der Umgebung der Stadt Arnheim eine Wasserquantitat von 7000 cub.
meter in 24 Stunden zu gewinnen sei, und dass dieses Wasser den An-
forderungen, welche man an das Wasser einer stadtischen Wasserversor-
gung f�r den Genuss und f�r wirthschaftliche, sowie technische Zwecke
stellt, entsprechen soll. Es lag dieser Aufgabe der Wunsch zu Grunde,
eine Bezugsquelle ausfindig zu machen, welche die Benutzung filtrirten
Rheinwassers, zu der man in letzter Linie gezwungen ware, ausschliesst.

Untersuchung der vorhandenen Brunnen in der Siadt und Umgebung.

Meine nachste Aufgabe war die Untersuchung des Untergrundes und
der vorhandenen Wasserentnahmestellen.

Ich liess zu dem Zwecke die Tiefe einer grossen Reihe der Stadtbrun-
nen messen, deren Wasserstand beobachten und verschafftemir diebisher
in gr�sserer Anzahi ausgef�hrten chemischen Untersuchungen der Brun-
nenwasser.

lm Allgemeinen liess sich aus diesen Beobachtungen leicht ersehen,
dass die Stadtbrunnen fast sammtlich verdorben sind, durch Eindringen
von Unrathstof�en der menschlichen Wohnungen in den Boden, dass fer-
ner aber auch die in der Stadt befindlichen Grachten, in denen sich der
Schlamm in grossen Mengen angesammelt, den Grund einer bedeutenden
und sehr tief in den Boden eingedrungenen Verdorbenheit des Grundwas-
sers bilden; wie ich aus den Wasserproben, welche ich in der Nahe dieser
Grachten bis zu einer Tiefe von 20 mtr. entnommen habe, nachweisen
konnte. Weiterhin liess sich aber bemerken, dass die Brunnen mit zuneh-
mender Tiefe auch besseres "Wasser lieferten.

Str�mungsrichtung des Grundwassers der oberen Bodenschichten.

Die Beobachtungen der Brunnenwasserstande ergeben im Allgemeinen
die Richtung der nach dem Rheinbette zustr�menden Grundwasser der
oberen Schicht von N. O. nach S. W., sie steigen an, je weiter man
sich von dem Rheinbette entfernt. Solche Beobachtungen der Brunnen-
wasserstande sind an verschiedenen Stellen ausgef�hrt worden und giebt
beifolgende Tabelle I dar�ber genauen Ausweis.

Jeder dei\' Beobachtungspunkte ist auf dem beifolgenden Stadtplane
Blatt I mit einem blauen Kreuze verzeichnet. (*)

Die Untersuchungen der Brunnenwasser sind in der beifolgenden Tabelle
II hier angegeben.

Grundwasseruntersuchungen in der Umgebung durch neue Bohrungen.

Ausser diesen Beobachtungen habe ich in der ganzen Umgebung der
Stadt R�hren einschlagen lassen, um das Grundwasser in verschiedener
Tiefe zu entnehmen und zu untersuchen, um somit eine genaue Kennt-
niss zu gewinnen, an welcher Stelle, in welcher Tiefe und in welcher
Terrainausdehnung, Wasser von der gewiinschten Beschaffenheit zu er-
langen sein w�rde.

(*) Blatt I komt onder de bijlagen niet voor.

Die folgende Tabelle III giebt die Reihenfolge der Punkte, an welchen
solche R�hren und bis zu welchen Tiefen dieselben eingeschlagen wurden.
Die Punkte sind auf dem beifolgenden Plane mit rothen Kreisen bezeichnet.

Chemische Untersuchung der gewonnenen Grundwasser.

Die aus diesen R�hren gehobenen Wasser, wurden zur chemischen Un-
tersuchung dem Herrn Dr. v. Calker �bergeben und sind deren Resultate
in der Tabelle IV enthalten. Es stellt sich demnach heraus, dass von
allen diesen Wassern nur diej enigen zu einer Wasserversorgung zu empfeh-
len sind, welche auf dem Gebiete der Broekstraat, Vosdijk bis Tivoli in
tieferen Schichten gewonnen werden.

Bohrungen zur Untersuchung der Bodenbeschaffenheit.

Um gleichzeitig �ber die Bodenbeschaffenheit klare Einsicht zu gewin-
nen, liess ich eine Reihe von Bohrungen bis in die Tiefe von 20 mtr. auch
einzelne bis zu 30 mtr. ausfiihren deren Punkte und Tiefen in der folgen-
den Tabelle V aufgef�hrt und auf dem beifolgenden Stadtplane mit rothen
Kreuzen bezeichnet sind.

Es waren diese Bohrungen nothwendig, um einen Schluss ziehen zu
k�nnen, ob in dem Untergrunde Substanzen enthalten seien, deren Auf-
l�sung man zu f�rchten habe, wenn das Grundwasser in regelmassige
Bewegung kommt.

Welche Machtigkeit und welche Bestandtheile die unterirdischen Schich-
ten haben, ist f�r die Herstellung der sp�teren Anlage von grosser Wich-
tigkeit, weil sich daraus die Anzahl und Form der Brunnen ergiebt.

Diese Untersuchungen haben erwiesen, dass der ganze Untergrund bis
zu einer Tiefe von 30 mtr. untersucht, aus Sand und feinem Kies besteht;
welche Schichten mehrfach durch Lettenstreifen von 1 bis 1,5 mtr. Starke
durchstrichen und getrennt werden.

So zieht sich z. B. unter dem ganzen Broek in einer Tiefe von 8 bis
10 mtr. eine solche Lettenschicht hindurch, welche die in den Kiesschichten
darunter und dar�ber enthaltenen Grundwasser vollstandig trennt.

Die obere Kiesschicht ist zumeist in geringer Tiefe unter der Tagesober-
flache mit einer oft 3 mtr. starken Thonschicht bedeckt, �ber welcher
Wiesenboden liegt. Unter der oberen Thonschicht wechseln schwachere
Torf- und Lettenschichten bis etwa 6 mtr. Tiefe von der Oberflache ab.

Die in den Kiesschichten �ber und unter der 10 mtr. tiefen Lettenschicht

enthaltenen Grundwasser haben verschiedene chemische Eigenschaften, und
hat sich aus den Untersuchungen herausgestellt, dass das bessere Was-
ser aus der Kiesschicht zu entnehmen ist, vvelche unter der in 10 mtr.
Tiefe liegenden Lettenschicht befindlich ist.

Es hat sich aber auch durch die Untersuchungen herausgestellt, dass
die Entnahme von grosseren Wasserquantitaten aus der unteren Kiesschicht
keinen Einfluss auf das Wasser der oberen Schicht aus�bt, dass also kein
Wasser aus der oberen in die untere Kiesschicht eindringt.

Zu diesem Zwecke habe ich an mehreren Stellen nebeneinander zwei
R�hren eintreiben lassen, von welchen die eine bis unter die in 10 mtr.
Tiefe befindliche Lettenschicht reicht, wogegen das danebenstehende nur
bis 6 mtr. Tiefe eingetrieben ist. Bei Absenkung des Wasserspiegels
durch Abpumpen in dem einen der beiden Rohre zeigte sich nicht die ge-
ringste Senkung des Wasserspiegels in dem benachbarten Rohre. Die
gleiche Erscheinung wurde bei den Beobachtungsr�hren nachgewiesen,
welche in der Nahe der weiter unten beschriebenen Versuchsbrunnen ein-
geschlagen worden sind.

Ich habe dort jedesmal, wo ich ein Rohr in die tiefere Kiesschicht, aus
welcher die Wasserentnahme stattfand, einschlagen Hess, ein Nebenrohr
nur bis in die obere Schicht einschlagen lassen und hat sich hierbei ge-
zeigt, dass das Wasser der oberen Schichten und der Oberflfiche, sei
letztere �berschwemmt oder trocken, nicht in die untere Schicht ein-
dringt, wenn auch aus letzterer bedeutende Wasserquantitaten entnommen
werden.

Die vorgeschriebenen Untersuchungen haben nunmehr nachgewiesen,
an welchem Platze und in welcher Schicht des Untergrundes ein solches
Wasser zu gewinnen ist, wie es f�r die Wasserversorgung qualitativ gen�gt.

Weil nun diese Grenzen, in welchen bei Tivoli gutes Wasser zu erhalten
ist, sehr eng begrenzt sind, in der Richtung der Broekstraat aber eine
bedeutende Ausdehnung moglich ist, so habe ich die Untersuchungen
�ber die gewinnbaren Quantitaten auch an dieser Stelle zu erst vorgenommen.

Untersuchungen Uber die gewinnbaren Wasserquantitaten.
Versuchsbrunnen I.

Ich liess zunachst an dem, auf dem Plane mit blauem Kreise 1 bezeichneten
Punkte an der Broekstraat unterhalb der Gasanstalt einen Versuchs-
brunnen herstellen, welcher aus gusseisernen R�hren von 1,2 mtr. lichter

Weite zusammen gesetzt und bis auf 19,5 metr. Tiefe gesenkt wurde.
Am 5 JuJi war dieser Brunnen soweit fertig hergestellt, dass mit der
regelmiissigen Wasserentnahme und den Grundwasserbeobachtungen vor-
geschritten werden konnte.

Es wurde der Wasserspiegel des Brunnens bis zu einer bestimmten
Tiefe von 4,5 mtr. unter dem normalen Grundwasserstande constant
erhalten und ohne Unterbreehung Tag und Nacht mittelst einer Locomobile
und Centrifugalpumpe soviel Wasser aus dem Brunnen gepumpt, als dem
Brunnen bei gleichbleibendem Wasserspiegel aus dem tieferen Schichten
zufloss, dieses Wasser wurde nach dem Rheine abgef�hrt.

Gleichzeitig waren von der Brunnenwand aus Beobachtungsr�hren in
verschiedenen Tiefen eingeschlagen, um wahrend des Pumpens und der
Absenkung des Wasserspiegels in dem Brunnen zu beobachten, in welcher
Weise die Entnahme des Brunnens auf den Stand des Grundwassers in
der Niihe des Brunnens einwirkt. BI. II.

Die Messung des gef�rderten Wasserquantums geschah dadurch, dass
ich das der Pumpe entstr�mende Wasser in ein geaichtes Messgefass von
1,5 cub. mtr. Inhalt leiten und die Secundenzahl messen liess, in welchen
das Gefass bis zum Ueberlaufen gef�llt wurde.

Bei der Ausbaggerung des ersten Brunnens zeigte sich, dass das Kies-
material der unteren Kiesschicht feink�rniger war, als man aus den an
dieser Stelle ausgef�hrten Bohrungen vermuthen konnte. Ich musste daher
den ersten Brunnen, welcher aus einer Anzahl �bereinander geschraubter
gusseiserner R�hren mit einem durchl�cherten Fussst�ck besteht, um
ihn in dem feinen Kiesmaterial zum Stehen zu bringen, soweit mit Kies
anfullen und diesen in dem Fussst�ck feststampfen, dass nur ein geringer
Theil der Oellnungen f�r die Einstr�mung des Wassers frei bleiben konnte.

Es war demnach die Construction des Brunnens die Veranlassung, dass
derselbe bei einer Absenkung des Wasserspiegels um 4,5 mtr. gegen den Grund-
wasserstand, nur eine Wasserquantitat von 500 cub. mtr. in24Stundenergab.

Die diesem Berichte beigelegte Tabelle VI der Beobachtungs-Rapporte
giebt ein genaues Bild �ber die Resultate der quantitativen Versuche an
dem ersten Brunnen.

Es hat sich aber durch die Beobachtung der seitlich des Brunnens ein-
geschlagenen R�hren, in welchen der Grundwasserstand wahrend des
Pumpens aus dem Versuchshrunnen gemessen wurde, herausgestellt,
dass bei dieser Entnahme die Verminderung der Grundwasserspannung

der unteren Schicht, so verschwindend gering ist, dass man mit Sicherheit
auf einen grossen Wasserreichthum der unteren Schicht schliessenkann,
welcher nur durch die Construction des ersten Versuchsbrunnens nicht
in gen�gender Weise aufgeschlossen werden konnte.

Wahrend der steten Wasserentnahme aus dem ersten Versuchsbrunnen
vom 5 Juli bis 27 August dieses Jahres habe ich drei Mal das Wasser
desselben chemisch untersuchen lassen und gebe die Zusammenstellung
der Untersuchungs-Resultate hierunter.

Ifarblos
heil
rein von Geschmack.
» » enthalt in 100000 Theilen 9 Juli, 30 Juli, 27 Aug.

Fester R�ckstand.......... 26.90 23.30 22.76.

Organischer Stoff.......... 1.74 0.06 abwesend

Ammoniak.............abwesend abwesend »

Salpeterige saure.......... Spur » Spur

Salpetersaure............ 2.74 1.77 1.37.

Chloor.............. 3.19 2.84 2.48.

Schwefelsaure...........wenig. wenig. 1.60.

Kohlensaure............wenig 3.19 ± 4.

Kalk...............siehe Harte.

| total.........7.55 6.93 6.44

Harte deutsch j permanent....... 4.0 3.74 3.74

\' temporar....... 3.55 3.19 2.70

Temperatur Luft.......... 30.0 232 16.0

» Wasser......... 10.3 10.3 10.3

Nach diesen Untersuchungen hat sich herausgestellt, dass die Qualitat
des Wassers mit der zunehmenden Zeitdauer der Wasserf�rderung eine
noch bessere geworden ist, dass aber dieses Wasser in seinen Eigen-
schaften allen Anforderungen gen�gt, welche man an eine gute stadtische
Wasserversorgung zu stellen pflegt.

Versuchsbrunnen II.

Um einen weiteren Beweis �ber die Ergiebigkeit der unteren Kiesschicht
zu geben, liess ich einen zweiten Brunnen von gleichen R�hren aber in
etwas veranderter Construction, Blatt IV, 120 mtr. von dem ersten Ver-
suchsbrunnen entfernt herstellen. Derselbe ist bis in eine Tiefe von 16,5

mtr. eingesenkt, ist aber �ber dem Fussst�ck in einer H�he von 3 mtr.
ebenso durchlassig gearbeitet wie das Fussst�ck selbst. Hierdurch ist es
m�glich den Brunnen durch Einf�llen von Kies in das untere Fussst�ck
festzustellen, wogegen dennoch durch die kleinen seitlichen Oef�hungen
des Rohres gr�ssere Wasserquantitaten in den Brunnen eintreten k�nnen.
Die Fertigstellung dieses Brunnens war am 26 August erfolgt und
konnte die Wasserentnahme, sowie die regelmassigen Beobachtungen des
Grundwasserstandes am 1 September beginnen.

Bei einer gleichen Absenkung des Grundwasserspiegels um 4,5 mtr.
wie bei dem ersten Brunnen geschehen ist, liefert der neue Brunnen eine
Wasserquantitat von 1500 cub. mtr. in 24 Stunden. Dieses gef�rderte
Wasser habe ich ebenfalls zwei Mal vom Herrn Dr. v. Calker chemisch
untersuchen lassen, und gebe ebenfalls die Zusammenstellung der Unter-
suchungs-Resultate hierunter.

ifarblos
heil
rein von Geschmack.

» » enthalt in 100000 Theilen......5 Sept. 25 Sept.

Fester R�ckstand..............11.78 12.40

Organischer StofT..............Spur ?

Ammoniak................abwesend abwes.

Salpeterigesaure..............abwesend abwes.

Salpetersaure...............0.08 ± 0.11

Chlor..................1.24 1.33

Schwefelsaure...............wenig wenig.

Kohlensaure................� 3.63

( total...............4.33 4.14

Harte l permanent.............1.77 1.86

( temporfir.............2.56 2.28

Auf Blatt III ist die Einwirkung der Wasserentnahme des Brunnens 2
auf die Spannung des Grundwassers zu ersehen. Auch hier ist die Absen-
kung in der Nahe des Brunnens von 0,8 mtr. so gering, dass man in
einer Entfernung van 75 mtr. einen neuen Brunnen mit genau gleicher
Ergiebigkeit w�rde herstellen k�nnen.

Ein Beweis, dass die Entnahme des Wassers aus dem neuen Brunnen
nicht auf den Stand des Grundwassers einwirkt ist der Umstand, dass
wahrend des Pumpens aus Brunnen N*. 2 (1500 cub. mtr. pro 24 Stun-

den) der Wasserstand des davon 120 mtr. entfernten ersten Brunnens 1
sich nicht geiindert hat, sondern seinen Wasserspiegel den er beim Auf-
h�ren der Entnahme mit dem allgemeinen Grundwasserstande ausgeglichen
hat, wahrend der Versuche am Brunnen 2 beibehalten hat.

Die diesem Bericht beigelegte Tabelle VII der Beobachtungs-Rapporte
giebt ein genaues Bild �ber die quantitativen Untersuchungen am zwei-
ten Versuchsbrunnen.

Seitdem die Brunnen durch Einsch�tten von grobem Kies in das Fuss-
st�ck festgestellt worden sind, ist kein Eintreiben von Sand mehr bemerk-
bar, so dass keine Bef�rchtungen entstehen k�nnen, dass durch Eintreiben
von Sand in den Brunnen in Untergrunde Auswaschungen entstehen k�nn-
ten, das Wasser wird vollstandig klar und mit einer Temperatur von 10,3°
Celsius = 8,2° Reaumur aus den Brunnen gewonnen.

Der Brunnen 2 ist jetzt so hergestellt, dass er f�r die definitive Anlage
verwendbar ist, es w�rde nach diesen Resultaten gen�gen 5 solcher Brun-
nen mit einem Abstande von je circa 100 mtr. anzulegen, um die erfor-
derliche Quantitat von 7000 cub. mtr. Wasser in 24 Stunden zu gewinnen.

Inzwischen habe ich auch nach Genehmigung des geehrten Magistrats
den Brunnen N°. 1 in seiner Construction andern lassen, sodass derselbe
dem Grundwasser mehr Oeffnung bietet.

Nach den neuerdings mit diesem Brunnen angestellten Versuchen er-
giebt derselbe jetzt eine Quantitat von 1000 cub. mtr.; (sobald die Ma-
schine vom Brunnen 2 wieder nach dem Brunnen 1 gebracht werden
kann, wird der Beweis hierf�r durch fortgesetztes Pumpen gef��hrt werden)
w�rde also ebenfalls f�r die definitive Anlage benutzt werden k�nnen.

Nach diesen Untersuchungen ist die mir von dem geehrten Magistrat
gestellte Aufgabe gelost, eine Wasserbezugsquelle in der Umgebung Arn-
heim\'s aufzuschliessen, aus welcher man t�glich mit Sicherheit 7000 eb.
mtr. Wasser entnehmen kann, welches sowohl als Trinkwasser als auch
f�r wirthschaftliche und gewerbliche Zwecke geeignet is.

Auch Herr Dr. v. Calker, welcher mich durch die umfassendsten Un-
tersuchungen in meinen Bestrebungen freundlichst unterst�tzt hat, spricht
sich in seinem hier beigelegten Gutachten �ber die Qualitat des Wassers
aus den Versuchsbrunnen zur stadtischen Wasserversorgung gunstig aus
und empfiehlt ebenfalls den von mir gewahlten Punkt f�r die definitive
Anlage.

Am Schlusse meines Berichtes erlaube ich mir noch den geehrten Magi-

strat darauf aufmerksam zu machen, dass die Untersuchungen so gtin-
stige Vorbedingungen zur Anlage einer allgemeinen stadtischen Wasser-
werks-Anlage gegeben haben, wie sie selten einer Stadt geboten werden.
Nach den neuesten Erfahrungen gen�gt eine Anzahl von 5 Brunnen, von
welchen 2 St�ck von den Versuchsarbeiten voorhanden sind. Um in Folge
des Contractes diese Quantitiit von 7000 cub. metern in 16 Stunden f�r-
dern zu kunnen sind im Ganzen 7 solcher Brunnen erforderlich. Die
Brunnen-Anlage wird demnach verh�ltnissmiissig sehr bHlig herzustellen
sein. F�r die Hebungs-Anlage kann das bereits in stadtischem Besitz be-
findliche Grundst�ck neben der Gasanstalt gewonnen werden-
Die Zuleitung von der Hebungs-Anlage nach dem Stadtrohrnetz wird
wie meine Untersuchungen ergeben haben, nicht auf dem Rheindamme,
sondern sehr leicht und sicher durch den Broek nach dem Eusebius bui-
ten Singel gef�hrt werden kunnen. Dem Stadtrohrnetz bieten sich keiner-
lei Schwierigkeiten, und am Schlusse desselben kann unmittelbar bei dem
h�chst bebautem Stadttheil in der Gegend von Mariaburg am Amster-
damschen Straatweg ein gemauertes Hochreservoir auf einer H�he von 52
mtr. A. P. hergestellt werden.

Das Wasser wird dem Stadtrohrnetz von den Brunnen direct in seiner
nat�rlichen Frische zugef�hrt, das Reservoir dient nur zum Ausgleich
des erh�hten Tages- oder des Nacht-Consums.

Es werden also sowohl die Anlage-Kosten als auch die Betriebskosten
so gering sein wie sie nur irgend in einer Stadt getroffen werden k�nnen,
es wird demnach bei der guten Qualitiit des zu liefernden Wassers jeden-
falls eine gute Rente von dem neuen Werke zu erwarten sein.

Indem ich mich freue, dass es mir m�glich geworden ist, dem geehrten
Magistrat so gute Resultate anzeigen zu k�nnen, bitte ich geneigte Ent-
schliessung fiber die weitere Ausf�hrung fassen zu wollen und sehe der
geehrten Entscheidung ergebenst entgegen.

in gr�sster Hochachtung,

Kgl. Baurath.
Dresden, d. 11 October, 1877.

Beobachtuiig des Wasserstandes

der �ffentlichen Brunnen.

".1
0.5
9.7
9.4
9.3
8.8
9.1
9.0
9.6

10.1
11.0
10.2
10.4
9.8
9.4
9.4
8.9
9.2
9.0
9.8

10.3
11.2
10.3
10.3
9.9
9.4
9.4

9.4
9.2
9.4
9.1
9.7
10.3
11.4

8.7
10.7
9.9
10.2
9.4
8.9
9.0
8.6

10.3
9.5
8.9
9.0
8.7
8.9
8.7
9.4
9.9

10.4
9.0
9.2
9.2
8.7
9.0
8.9
9.5
10.2
11.8

9.5
9.0
9.3
9.0
9.3
9.1
10.4
ll.S

10.9
12.4
11.5
11.2
10.6
10.4
10.5

9.9
10.1
10.3
10.4
11.6
12.9

11.1
12.1
11.5
12.0
11.5
10.9
11.1
11.4
112
11.1
11.5
12.0
12.9

11.1
12.1
11.6
11.8
11.5
10.9
11.0
11.2
11.1
10.9
11.6
11.9
12.6

10.2
12.2
11.6
117
11.2
10.7
11.3
11.1
11.2
11.1
11.7
11.8
12.5

S.S
9.0
8.6
0.0
8.9
9.1
9.6
11.0

10.0
9.8
s.s
8.9
8.6
8.9
8.6
9.0
9.7

7.9
10.6
9.9
9.6
9.4
s.s
9.0
8.7
9.0
8.7
9.1
9.7
10.9

11.3
12.2
11.6
11.7
11.4
10.9
11.3
11.3
11.3
11.1
11.4
12.0
12.5

Hhein . .
Beekstraat
Eiland . .
Zwanensteeg.
Bakkerstraat
Weverstraat.
Jansplein .
Koornmar kt
Koepelkerk .
Nieuweplein
Broerenstr.
Kerkstraat
School IV

7.8
10.7
9.9
9.8
9.4
S.S
U.0
8.0
8.9

S.0
10.6
9.9
10.2
9.4
8.9
9.1
8.7
9.0
S.S
9.1

10.2
10.5
9.9
9.3
9.3
9.1
9.4
9.2
9.7
10.1
11.6

13.0
11.0
11.0
11.0
10.8
11.3
11.5
11.0
11.3
10.8
11.3
11.3

13.23
13.98
14.01
14.41
14.56
10.60
18.84
16.04
20.30
13.29
13.29
14.93

Beobachtuiig des Wasserstandes

der �ffentlichen Brunnen.

".1
0.5
9.7
9.4
9.3
8.8
9.1
9.0
9.6

10.1
11.0
10.2
10.4
9.8
9.4
9.4
8.9
9.2
9.0
9.8

10.3
11.2
10.3
10.3
9.9
9.4
9.4

9.4
9.2
9.4
9.1
9.7
10.3
11.4

8.7
10.7
9.9
10.2
9.4
8.9
9.0
8.6

10.3
9.5
8.9
9.0
8.7
8.9
8.7
9.4
9.9

10.4
9.0
9.2
9.2
8.7
9.0
8.9
9.5
10.2
11.8

9.5
9.0
9.3
9.0
9.3
9.1
10.4
ll.S

10.9
12.4
11.5
11.2
10.6
10.4
10.5

9.9
10.1
10.3
10.4
11.6
12.9

11.1
12.1
11.5
12.0
11.5
10.9
11.1
11.4
112
11.1
11.5
12.0
12.9

11.1
12.1
11.6
11.8
11.5
10.9
11.0
11.2
11.1
10.9
11.6
11.9
12.6

10.2
12.2
11.6
117
11.2
10.7
11.3
11.1
11.2
11.1
11.7
11.8
12.5

S.S
9.0
8.6
0.0
8.9
9.1
9.6
11.0

10.0
9.8
s.s
8.9
8.6
8.9
8.6
9.0
9.7

7.9
10.6
9.9
9.6
9.4
s.s
9.0
8.7
9.0
8.7
9.1
9.7
10.9

11.3
12.2
11.6
11.7
11.4
10.9
11.3
11.3
11.3
11.1
11.4
12.0
12.5

Hhein . .
Beekstraat
Eiland . .
Zwanensteeg.
Bakkerstraat
Weverstraat.
Jansplein .
Koornmar kt
Koepelkerk .
Nieuweplein
Broerenstr.
Kerkstraat
School IV

7.8
10.7
9.9
9.8
9.4
S.S
U.0
8.0
8.9

S.0
10.6
9.9
10.2
9.4
8.9
9.1
8.7
9.0
S.S
9.1

10.2
10.5
9.9
9.3
9.3
9.1
9.4
9.2
9.7
10.1
11.6

13.0
11.0
11.0
11.0
10.8
11.3
11.5
11.0
11.3
10.8
11.3
11.3

13.23
13.98
14.01
14.41
14.56
10.60
18.84
16.04
20.30
13.29
13.29
14.93

Analysen der Brnnnenwftsser.

Tiefe unter Terrein.

Organischer Stoff.

Salpeter Sa�re.

nicht
ganz ge-
ruclilos

Kerkstraat . . .

Tabelle der Bohrungen woraus Wasserproben entnommen sind.

T1EFE DER ENTNAHME �NTER

VERSLAG over de chemische onderzoekingen
ten behoeve der voorbereidende werkzaam-
heden voor het aanleggen eener waterleiding
te Arnhem, verricht door Dr. F. J. P. van
Galker, benevens eene tabel, bevattende 40
quantitative water-analysen. (Tabelle IV).

Herrn Baurath B. Salbach in Dresden.

De ondergeteekende heeft de eer bij dezen rapport uittebrengen van de
chemische onderzoekingen van de wateren, afkomstig uit de proefborin-
gen en -putten voor eene waterleiding te Arnhem, welker uitkomsten op
de bijgaande tabel bijeengebracht zijn.

Gelijk in mijn rapport van 31 Maart 1877 reeds vermeld is, hadden van
de wateren, afkomstig uit de verschillende boringen in de omgeving der
stad, die van Tivoli (cf. Tabel) door hunne zuiverheid de aandacht ge-
trokken.

Intusschen bleek de uitgestrektheid der lagen welke dat goede water
opleveren, voor een groot water consuum bij Tivoli te beperkt te wezen,�
aangezien andere pompbuizen op betrekkelijk geringen afstand van Tivoli
(bij Plattenburg cf. Tabel) ingedreven, een water leverden, dat zoo ijzer-
houdende was, dat het een sterk bruin bezinksel vormde.

In het Arnhemsche Broek daarentegen werd door een grooter aantal
van boringen (cf. Tabel vooral Broekstraat II op 10, 20, 30 meter diepte,
Br. IV op 10 & 20 meter diepte, Br. V op 20 meter diepte, Vosdijk II
en V op 10 meter diepte) de grootere uitgestrektheid van het terrein, dat

een goed water oplevert, geconstateerd en daardoor als \'t ware de
plaats aangewezen voor het aanleggen van proefputten voor een quanti-
teits-onderzoek.

Van het water uit de eerste proefput (I) in de Broekstraat, van 19\'/,
meter diepte, werd, nadat reeds eenigen tijd ter zuivering der put water
uitgepompt was, voor den eersten keer op 9 Juni 1877 eene proef aan
de analyse onderworpen (cf. Tab); het uitpompen van 500 cub. meter
water per etmaal duurde onafgebroken voort tot het einde der maand
Augustus; gedurende dezen tijd werden nog twee analysen van dit water
gemaakt, en wel de tweede op 30 Julij en de derde op 27 Augustus (cf.
Tab.). Uit deze drie analysen blijkt, dat het water gedurende den tijd van
9 Junij tot 27 Augustus in zijn algemeen karacter onveranderd is ge-
bleven, dat echter het gehalte van het water aan opgeloste stoffen in \'t
algemeen en aan ieder bestanddeel in \'t bijzonder, naar mate langer ge-
pompt is, kleiner en dus zijne qualiteit beter is geworden.

Wat de geaardheid van dit water aangaat, zoo is het volkomen helder
en kleurloos, reukeloos en van goeden smaak en blijft ook, wat deze eigen-
schappen betreft, bij langer staan onveranderd, vormt geenerlei bezinksel,
terwijl ook geene ontwikkeling van plantaardige of dierlijke organismen
daarin kon worden opgemerkt. Wat zijne chemische natuur aangaat, zoo
is zijn gehalte aan opgeloste stoffen in \'t algemeen niet groot: in\'t bijzon-
der is het niet te hard en komen er slechts geringe hoeveelheden van
organische stof of hare ontledingsproducten daarin voor, zoodat dit water
tot de verschillende doeleinden in de huishoudingen en de nijverheid kan
dienen. Ten opzichte zijner deugdelijkheid als drinkwater dient vermeld
te worden, dat zijn klein gehalte aan organische stof, bij de eerste analyse
(9 Junij) aanwezig, bij het onderzoek van 27 Augustus op nul bleek ge-
reduceerd te zijn, en dat van ontledingsproducten van stikstof houdende
organische zelfstandigheden het alleen met zekerheid erkenbare salpeter-
zuur gehalte ook van 2.74 (op 9 Junij) tot 1.37 (op 27 Augustus) vermin-
derd is, eene hoeveelheid, wel is waar, nog altijd hooger dan in de meest
zuivere wateren uit de ondergronden van Arnhem, die men echter in een
overigens goed drinkwater pleegt toetelaten.

Uit de tweede proefput (II) van 16\'/, meter diepte, op een afstand van
120 meter van de eerste, eveneens aan de Broekstraat aangelegd, werd
voor den eersten keer op 5 September 1877 eene proef water voor de
analyse ontnomen. Dit water bleek niet alleen wat helderheid, kleurloos-

heid, smaak, afwezigheid van organismen betreft, even onberispelijk te
wezen, als dat van proefput I, maar onderscheidt zich daarvan bovendien,
gelijk uit de opgave der analyse Tabel blijkt, sterk, edoch gunstig, door
zijn veel kleiner gehalte aan opgeloste stolfen in\'t algemeen, zijne geringe
hardheid, klein chloride-gehalte door de aanwezigheid van slechts minime
sporen van organische stof en de uiterst geringe hoeveelheid nitraat. Daar-
entegen komt een klein ijzergehalte daarin voor, waardoor ook de geele
kleur van de uitdampingsrest wordt verklaard.

De resultaten eener tweede analyse van dit water, op 25 September
uitgevoerd (cf. Tab.), ofschoon eene zeer geringe toename van opgeloste
stoffen aanduidende, verschillen van die der eerste toch zoo weinig, dat
hoop bestaat, dat deze put ook op den duur een goed drinkwater zal blijven
leveren.

Meerdere zekerheid daarvoor geeft bovendien eene boring, op eenen af-
stand van 110 meter van put II, naast het terrein der gasfabriek uitge-
voerd, welke een water (cf. Tab.) heeft opgeleverd, dat in zuiverheid met
het water van put II nagenoeg overeenstemt.

Met grond op eene vergelijking van het water van den proefput II met
de wateren, door boringen in den omtrek der stad Arnhem, als: Onder-
langs, Haspel, Zwarte weg, Sonsbeeksingel, Tivoli (cf. Tab.) opgeleverd,
alsmede met de wateren uit diepere putten binnen de stad afkomstig,
meen ik te mogen besluiten, dat het water, door de proefput II in de
Broekstraat opgeleverd, bij de beste niet verontreinigde wateren behoort,
welke de zuivere zandgronden van Arnhem in eene diepte van omstreeks
15 a 20 meter opleveren.

F. J. P. VAN CALKER.
Arnhem 5 October 1877. «

Analysen van het water uit de proefboringen voor eene waterleiding te Arnhem,

(van Dr, :F\\ VAJXT O^SLUiKJEIiEl..)

De opgegeven getallen drukken het gehalte uit in �OOOOO deelen.



		Bijlage 4 bij verslag Raadscommissie.

		N». 936.

		ONDERWERP _Am^_m ^ _November _1877- Waterleiding, rapport van vroegere boringen.

		Naar aanleiding van de besprekingen in uwe laatste vergadering en ter voldoening aan uwe mondelinge uitnoodiging om U in kennis te stellen met de ondervinding door mij opgedaan bij de van gemeentewege gedane putboringen die niet in het werkje van den Hoogleeraar J. M. van Bem- melen ("getiteld: Bouwstoffen tot de kennis van het welwater en van de aardlagen in de gemeente Arnhem) zijn opgenomen, en wel hoofdzakelijk wat de in onzen bodem zich bevindende kleilaag aanbelangt. Heb ik de eer aan U, mijne Heeren, het navolgende mede te deelen: i°. Bij eene boring aan den Rozendaalschen weg hoek Rappersberg alwaar het terrein gelegen is op 20.9 Meter AP., werd op de diepte van den put, zijnde 11 Meter of 9,9 Meter AP. geene kleilaag gevonden. 2". Bij eene boring aan den Klarendalschen weg (Bewaarschool N°. 2) alwaar het terrein gelegen is op 27 Meter - AP. en de put eene diepte heeft van 17 Meter of 10 Meter AP. werd geene kleilaag gevonden. 3°. Bij eene boring aan de Spijkerstraat (school voor lager onderwijs N°. X) alwaar het terrein gelegen is op 14 Meter - - AP. en de put eene diepte heeft van 15 Meter of 1 Meter -S- AP. werd geene kleilaag gevonden. 4". Bij eene boring op het Velperplein alwaar het terrein gelegen is op 17 Meter -t- AP. werden verschillende kleilagen aangetroffen, als de eerste op 22 Meter diepte of 5 Meter -i- AP. ter dikte van 10 centimeter ver- mengd met zand; de tweede op 28 Meter diepte of 11 Meter -4- AP. ter dikte van 25 centimeter; en de derde op 40 Meter diepte of 23 Meter -4- AP. tot 60 Meter diepte of 43 Meter -i- AP., dieper is er niet geboord, door- gaande. 5°. Bij eene boring op de Beekstraat hoek Spinschoolsteeg alwaar het Aan de Commissie belast met het Verslag over de proefboring voor de Waterleiding.



		H^ tOtf^�*

		AA. oct. SS8

		GESCHENK VAN MEVR. DE WED. D^R. O. P. VAN TIENHOVEN- NINCK BLOK.



		INHOUD.

		Uladz. Bericht �ber die Untersuchungs-Resultate vom Baurath B. Salbach .... 1. Tabelle I. Beobachtung des Wasserstandes der �ffentlichen linumen . . . 10. Tabelle II. Analysen der Brnnnenwasser............12. Tabelle III. Bohrungen woraus Wasserproben entnoramen sind .... 13. Verslag over de chemische onderzoekingen door Dr. F. J. P. van Calker . . 14. Tabelle IV. Analysen van het water uit de proef\'boringen .... ingevouwen. Tabelle V. Bohrungen zur Untersuchung der Bodenbeschaffenheit .... 17. Tabelle VI. Hoeveelheids onderzoekingen van den proefput n". I . . . . 18. Tabelle VII. Hoeveelheids onderzoekingen van den proefput n^u. II. 24. Blatt II. Niveau Zeichnung des Grund wasserstandes bei Probebrunnen n". I. ingevouwen. Blatt III. Niveau Zeichnung des Grundwasserstandes bei Probebrunnen n". II. idem. Blatt IV. Zeichnung des Brunneniohres.......... idem. Verslag der Raadscommissie................:i0. Bijlage 1. Nachtrag zu dem Bericht �ber die Untersuchungen f�r die Was- serversorgung der stadt Arnhem vom Baurath B. Salbach.....34. Blatt V. Zusammenstellung der aus dem Bohrungen gewonnenen Eesultate ingevouwen. Bijlage 2. Rapport over de proefnemingen van den Heer Baurath B. Salbach door Dr. H. van de Stadt...............:JS. Bjjlage bij het rapport van Dr. van de Stadt........45. Opname van den Compteur der Locoinobile.........46. Bijlage 3. Berigt van den Heer B. Miedema..........47. Staat van analysen overgelegd door den Heer B. Miedema . . ingevouwen. Bijlage 4. Berigt van den gemeente-architect A. van Cujjlenburgh Jr. . . 48.



		Bericht �ber die Untersuchungs-Resultate, welche durch die Vorarbeiten zu einer Was- serleitung der Stadt Arnheim gewonnen sind vomBaurath B. Salbach, nebst dem Gutachten �ber die chemische Untersuchung des Was- sers vom Dr. v. Galker, mit f�nf Tabellen und drei Blatt Planen und Zeichnungen.

		An den Magistrat der Stadt Arnheim. Dem geehrten Magistrat beehre ich mich ergebenst �ber die Untersu- chungen, welche ich im Interesse einer Wasserversorgung Arnheim\'s in diesem, als.auch dem vergangenen Jahre im Auftrage der stadtischen Be- h�rde habe anstellen lassen, folgenden Bericht abzustatten. Zweck der Untersuchungen. Die mir gestellte Aufgabe verlangte den Nachweis zu f�hren, dass in der Umgebung der Stadt Arnheim eine Wasserquantitat von 7000 cub. meter in 24 Stunden zu gewinnen sei, und dass dieses Wasser den An- forderungen, welche man an das Wasser einer stadtischen Wasserversor- gung f�r den Genuss und f�r wirthschaftliche, sowie technische Zwecke stellt, entsprechen soll. Es lag dieser Aufgabe der Wunsch zu Grunde, eine Bezugsquelle ausfindig zu machen, welche die Benutzung filtrirten Rheinwassers, zu der man in letzter Linie gezwungen ware, ausschliesst.



		2 Untersuchung der vorhandenen Brunnen in der Siadt und Umgebung. Meine nachste Aufgabe war die Untersuchung des Untergrundes und der vorhandenen Wasserentnahmestellen. Ich liess zu dem Zwecke die Tiefe einer grossen Reihe der Stadtbrun- nen messen, deren Wasserstand beobachten und verschafftemir diebisher in gr�sserer Anzahi ausgef�hrten chemischen Untersuchungen der Brun- nenwasser. lm Allgemeinen liess sich aus diesen Beobachtungen leicht ersehen, dass die Stadtbrunnen fast sammtlich verdorben sind, durch Eindringen von Unrathstof�en der menschlichen Wohnungen in den Boden, dass fer- ner aber auch die in der Stadt befindlichen Grachten, in denen sich der Schlamm in grossen Mengen angesammelt, den Grund einer bedeutenden und sehr tief in den Boden eingedrungenen Verdorbenheit des Grundwas- sers bilden; wie ich aus den Wasserproben, welche ich in der Nahe dieser Grachten bis zu einer Tiefe von 20 mtr. entnommen habe, nachweisen konnte. Weiterhin liess sich aber bemerken, dass die Brunnen mit zuneh- mender Tiefe auch besseres "Wasser lieferten. Str�mungsrichtung des Grundwassers der oberen Bodenschichten. Die Beobachtungen der Brunnenwasserstande ergeben im Allgemeinen die Richtung der nach dem Rheinbette zustr�menden Grundwasser der oberen Schicht von N. O. nach S. W., sie steigen an, je weiter man sich von dem Rheinbette entfernt. Solche Beobachtungen der Brunnen- wasserstande sind an verschiedenen Stellen ausgef�hrt worden und giebt beifolgende Tabelle I dar�ber genauen Ausweis. Jeder dei\' Beobachtungspunkte ist auf dem beifolgenden Stadtplane Blatt I mit einem blauen Kreuze verzeichnet. () Die Untersuchungen der Brunnenwasser sind in der beifolgenden Tabelle II hier angegeben. Grundwasseruntersuchungen in der Umgebung durch neue Bohrungen.* Ausser diesen Beobachtungen habe ich in der ganzen Umgebung der Stadt R�hren einschlagen lassen, um das Grundwasser in verschiedener Tiefe zu entnehmen und zu untersuchen, um somit eine genaue Kennt- niss zu gewinnen, an welcher Stelle, in welcher Tiefe und in welcher Terrainausdehnung, Wasser von der gewiinschten Beschaffenheit zu er- langen sein w�rde. *() Blatt I komt onder de bijlagen niet voor.**



		1 3 Die folgende Tabelle III giebt die Reihenfolge der Punkte, an welchen solche R�hren und bis zu welchen Tiefen dieselben eingeschlagen wurden. Die Punkte sind auf dem beifolgenden Plane mit rothen Kreisen bezeichnet. Chemische Untersuchung der gewonnenen Grundwasser. Die aus diesen R�hren gehobenen Wasser, wurden zur chemischen Un- tersuchung dem Herrn Dr. v. Calker �bergeben und sind deren Resultate in der Tabelle IV enthalten. Es stellt sich demnach heraus, dass von allen diesen Wassern nur diej enigen zu einer Wasserversorgung zu empfeh- len sind, welche auf dem Gebiete der Broekstraat, Vosdijk bis Tivoli in tieferen Schichten gewonnen werden. Bohrungen zur Untersuchung der Bodenbeschaffenheit. Um gleichzeitig �ber die Bodenbeschaffenheit klare Einsicht zu gewin- nen, liess ich eine Reihe von Bohrungen bis in die Tiefe von 20 mtr. auch einzelne bis zu 30 mtr. ausfiihren deren Punkte und Tiefen in der folgen- den Tabelle V aufgef�hrt und auf dem beifolgenden Stadtplane mit rothen Kreuzen bezeichnet sind. Es waren diese Bohrungen nothwendig, um einen Schluss ziehen zu k�nnen, ob in dem Untergrunde Substanzen enthalten seien, deren Auf- l�sung man zu f�rchten habe, wenn das Grundwasser in regelmassige Bewegung kommt. Welche Machtigkeit und welche Bestandtheile die unterirdischen Schich- ten haben, ist f�r die Herstellung der sp�teren Anlage von grosser Wich- tigkeit, weil sich daraus die Anzahl und Form der Brunnen ergiebt. Diese Untersuchungen haben erwiesen, dass der ganze Untergrund bis zu einer Tiefe von 30 mtr. untersucht, aus Sand und feinem Kies besteht; welche Schichten mehrfach durch Lettenstreifen von 1 bis 1,5 mtr. Starke durchstrichen und getrennt werden. So zieht sich z. B. unter dem ganzen Broek in einer Tiefe von 8 bis 10 mtr. eine solche Lettenschicht hindurch, welche die in den Kiesschichten darunter und dar�ber enthaltenen Grundwasser vollstandig trennt. Die obere Kiesschicht ist zumeist in geringer Tiefe unter der Tagesober- flache mit einer oft 3 mtr. starken Thonschicht bedeckt, �ber welcher Wiesenboden liegt. Unter der oberen Thonschicht wechseln schwachere Torf- und Lettenschichten bis etwa 6 mtr. Tiefe von der Oberflache ab. Die in den Kiesschichten �ber und unter der 10 mtr. tiefen Lettenschicht



		7 mtr. eingesenkt, ist aber �ber dem Fussst�ck in einer H�he von 3 mtr. ebenso durchlassig gearbeitet wie das Fussst�ck selbst. Hierdurch ist es m�glich den Brunnen durch Einf�llen von Kies in das untere Fussst�ck festzustellen, wogegen dennoch durch die kleinen seitlichen Oef�hungen des Rohres gr�ssere Wasserquantitaten in den Brunnen eintreten k�nnen. Die Fertigstellung dieses Brunnens war am 26 August erfolgt und konnte die Wasserentnahme, sowie die regelmassigen Beobachtungen des Grundwasserstandes am 1 September beginnen. Bei einer gleichen Absenkung des Grundwasserspiegels um 4,5 mtr. wie bei dem ersten Brunnen geschehen ist, liefert der neue Brunnen eine Wasserquantitat von 1500 cub. mtr. in 24 Stunden. Dieses gef�rderte Wasser habe ich ebenfalls zwei Mal vom Herrn Dr. v. Calker chemisch untersuchen lassen, und gebe ebenfalls die Zusammenstellung der Unter- suchungs-Resultate hierunter. ifarblos heil rein von Geschmack. » » enthalt in 100000 Theilen......5 Sept. 25 Sept. Fester R�ckstand..............11.78 12.40 Organischer StofT..............Spur ? Ammoniak................abwesend abwes. Salpeterigesaure..............abwesend abwes. Salpetersaure...............0.08 ± 0.11 Chlor..................1.24 1.33 Schwefelsaure...............wenig wenig. Kohlensaure................� 3.63 ( total...............4.33 4.14 Harte l permanent.............1.77 1.86 ( temporfir.............2.56 2.28 Auf Blatt III ist die Einwirkung der Wasserentnahme des Brunnens 2 auf die Spannung des Grundwassers zu ersehen. Auch hier ist die Absen- kung in der Nahe des Brunnens von 0,8 mtr. so gering, dass man in einer Entfernung van 75 mtr. einen neuen Brunnen mit genau gleicher Ergiebigkeit w�rde herstellen k�nnen. Ein Beweis, dass die Entnahme des Wassers aus dem neuen Brunnen nicht auf den Stand des Grundwassers einwirkt ist der Umstand, dass wahrend des Pumpens aus Brunnen N*. 2 (1500 cub. mtr. pro 24 Stun-



		VERSLAG over de chemische onderzoekingen ten behoeve der voorbereidende werkzaam- heden voor het aanleggen eener waterleiding te Arnhem, verricht door Dr. F. J. P. van Galker, benevens eene tabel, bevattende 40 quantitative water-analysen. (Tabelle IV).

		Herrn Baurath B. Salbach in Dresden. De ondergeteekende heeft de eer bij dezen rapport uittebrengen van de chemische onderzoekingen van de wateren, afkomstig uit de proefborin- gen en -putten voor eene waterleiding te Arnhem, welker uitkomsten op de bijgaande tabel bijeengebracht zijn. Gelijk in mijn rapport van 31 Maart 1877 reeds vermeld is, hadden van de wateren, afkomstig uit de verschillende boringen in de omgeving der stad, die van Tivoli (cf. Tabel) door hunne zuiverheid de aandacht ge- trokken. Intusschen bleek de uitgestrektheid der lagen welke dat goede water opleveren, voor een groot water consuum bij Tivoli te beperkt te wezen,� aangezien andere pompbuizen op betrekkelijk geringen afstand van Tivoli (bij Plattenburg cf. Tabel) ingedreven, een water leverden, dat zoo ijzer- houdende was, dat het een sterk bruin bezinksel vormde. In het Arnhemsche Broek daarentegen werd door een grooter aantal van boringen (cf. Tabel vooral Broekstraat II op 10, 20, 30 meter diepte, Br. IV op 10 & 20 meter diepte, Br. V op 20 meter diepte, Vosdijk II en V op 10 meter diepte) de grootere uitgestrektheid van het terrein, dat



Tabelle IV.

Analysen van het water uit de proefboringen voor eene waterleiding te Arnhem,

(van Dr, :F\\ VAJXT O^SLUiKJEIiEl..)

De opgegeven getallen drukken het gehalte uit in �OOOOO deelen.

Hardheid Duitsch = d. Fransch ss f.
Vaste uitdampingsrest in het j geheel.
Koolzuur
Temperatuur in graden Celsius bij het verzame- len van het water.
Diepte der boring in meters.
f � <D i
Datum waarop het water verzameld is.

Kleur" en helderheid van het water.
c8 g 1

IJzer- oxyde P₂ 0₃.
Zwavel- zuur S0₃.
Salpeterig zuur N, O,.
Reuk en smaak.
Plaats van de boring.		Kali K₂0.
Magnesia Mg. O.
59 � 3 9 *r-i* CD Pt Pi <t> O �p s p te
Aluin- aarde.
Phos- phorzuur
Kalk Ca. O.
1 F)

o o 3 o
.0 CS g o i
\| C3 m
No.
Ammonia.
I 33
CD 1 O \'S So
�

Gewicht (bij noo c. gedroogd).




Gedrag bij \'t gloeien.





onder de opper- akte.
I¹



Uitzien.



beneden of boven AP



§3
M





Water.
Lucht











10.8 d. 19.28 f.
zeer licht geelachtig oijna wit	vrij, groote hoeveelheid
1.16
reukeloos zuiver van smaak		bijna onveran- derd			7 d.
kleurloos helder		3.8 d.
5.32
42.5 47.1 43.48 39.50 33.26 20.62 26.34		0.75
16 October 1876.		2.17
11.32
(1)		zeer weinig
1.74
zeer weinig
geringe spoor
10.6
Broekstraat I.
afwezig
0.70
10

















10.87 d.
14 November 1876.		6.44 d.
4.43 d.
5.32	9.47
1.30
tamelijk veel	tamelijk veel
1.11	afwezig
7.96
10.6
h 0.70		wit
10
geringe spoor













11.64 d. 20.8 f.
18 November 1876.		1.66
4.40	3.48			11.8			4.44 d.
5 14	3.39
lichter wordend		7.20 d.
6.52
spoor
geringe spoor		aanwezig
8.45
10.6
aanwezig
- 9.30		afwezig
20
geelachtig















voorbijgaande zoor weinig bruinachtig dan wit
0.57
15 December 1876.
3.13
6.71		10.23 d
4.96
tamelijk veel
6.26
tamelijk veel
geringe spoor
0.79 1.66
9.82
- 9.30		10.6
20
geringe spoor











6 Maart 1877.
4.25	9.05 d.
4.42
bijna onveran- derd
- 9.30
�11.05		spoor
20








6.31 d 11.26 f
hier en daar wat donkerder wordende
0.98
19 October 1876.
6.17
0.64
5.81
1.77	3.08
0.53
0.5
afwezig
zeer weinig
afwezig
1.42		zeer weinig
0.53
Broekstraat II.	10			8.46
10.6
geelachtig
geringe spoor



















tamelijke hoeveelheid 4.50
7.79 d. 13.91 f.
22 October 1876.
0.29
1.70
2.06
1.1		6.04
1.95
3.74		7.8			1.75
afwezig
bijna onveran- derd
afwezig
afwezig
afwezig
1.38	1.34
20	- 9.47
8.40		afwezig
10.6
wit
















16 November 1876. 8 December 1876.
7.69 d. 4.30 d, 7.68 f,
1.40
voorbijgaande zoer weinig bruinachtig ilnn wit
8.2
2.12
afwezig
afwezig
afwezig
afwezig 0.04
26.26
(8)	20		9.47			10.6
8.13 9.97
1.26
afwezig
wit














iets TOS Keur toch helder
weinig cf hardheid
weinig cf hardheid
voorbijgnando zoor weinig bruinachtig dan grijs		0.17
1.01
2.98 d.
1.32 d.
1.06
3.08	2.34
0.16
tamelijk
- 19.47
zeer weinig
30		spoor
geelachtig wit		1.74
0.56
(9)		13.44
spoor


















18 December 1876.
4.27 d.	2.62 d.
1.65 d.
0 08
afwezig	1.06
0.15
geelachtig wit
aanwezig
9.35		aanwezig
10.6		0.45
1.62
19.47	5.5			bijna ouveran- derd
30		13.45
spoor
(10)
















4.45 d,	1.53 d.
9 Februari 1877.
2.92 d.
1.76	1.20
1.15
0.15
geelachtig wit
afwezig
0.50	1.74
10.17
1(11)
19.47		13.36			zeer weinig
30
spoor















4.30 d.
6 Maart 1877.
3.08
0.10	1.06
geelachtig wit
afwezig
0.64	1.90
11.05
19.47		afwezig
13.08
30
(12)










5.64 d. 10.07 f.
cf hardheid
cf hardheid
2.64 d.
15 November 1876.
reukeloos zuiver van smaak
3 d.
10.6		bruinachtig dan wit
10		7.96
Broekstraat IV.		kleurloos helder			2.42		2.07
0.96	2.13
(13)		weinig

wit		1.88		0.79

zeer weinig
afwezig
0.78	spoor
19.90



















5.16 d.\| 9.21 f.
20 November 1876.
10	-b 0.78		10.6
8.55
0.84
bruinachtig dan wit
0.85	2.30
(14)
2.06 d.
wit		3.10 d.
0.32
1.2
afwezig
spoor
17.60

















4.37 d. 7.80 f.
6 December 1876.
weinig 0.46
reukeloos zuiver van smaak
0.26
kleurloos helder
bijna onveran- derd
1.26
- 9.22		10.6		9.9			1.12		0.59
20		4.20
3.08	0.94
0.16
1.42
15.20
(15)
1.20 d.
wit		afwezig
3.17 d
spoor
1.34
afwezig

















13 December 1876.
bijna onveran- derd
0.47
- 9.22	10.6		10.18
20		4.35 d.
0.65
1.24		3.74
13.56		0.83 d.
(16)		geelachtig
3.52 d.
0.74
0.63
afwezig
spoor













5.10 d. 9.10 i\'.
zeer weinig bruinachtig dan wit
2 December 1876.
reukeloos zuiver van smaak
kleurloos helder
tamelijke hoeveelheid	cf hardheid
cf hardheid
10.6
20		8.87
- 9.60		1.59
tamelijk
geelachtig wit
8 (17)		0.16			3.2 d.
Broekstraat V.		16.50			zeer weinig
2.8 d.
1.30
zeer weinig
1.58
afwezig


germgo spoor


















3.05 d. 5.44 f.
25 November 1876.
reukeloos zuiver van smaak
zeer weinig bruinachtig dan wit
kleurloos helder
0.58
0.62
10.5	8.69			2.52			1.88
0.75	1.06
10		2.30
3.08
geelachtig wit
1.66		zeer weinig
13.90
Tivoli I.
(19)
0.63
afwezig
afwezig
















9 December 1876.
2.25 d 4.01 �
zeer weinig cf hardheid
zeer weinig cf hardheit
10.10
10.5		1.42		0.64
20		7.37		0.71
8.5		0.43
10.10 16.54		0.90 d.
(20)
1.35 d.
0.86
afwezig
0.79
wit
afwezig












voorbijgaande zwak bruiu- achtig
3.74 d 6.68 f\'.
reukeloos zuiver van smaak
kleurloos helder
9 Junuari 1877.
8.88
0.95
10		11
1.77	3.75
1.85
1.97
1.21
2.53 d.
(21)	Tivoli II.			;eelachtig wil
afwezig-
sporen
zeer weinig
sporen
spoor
















10<

2 d. 3.57 f.
13 Januari 1877.
bijna onveran- derd
8.76
±0.86
10.5
1.24		1.08
1.1
20		0.87
1.34
(22)		10.		wit
geringe spoor
» >














reukeloos zuiver van smaak
kleurloos helder
18 Januari 1877.
voorbijgaande bruinachtig
H
9.16
12		3.25
2.13
11 (23)
10		0.56
0.32
11.84
Plattenburg I.		afwezig
wit
weinig
weinig
aanwezig
aanwezig
weinig
geringe spoor

















troebel een sterk bruin bezinksel vormende
3.67 d 6.55 f
6 Februari 1877.
gedeeltelijk zwart wordend
14.10 (gefiltreerd)
10.29
2.22
12 (24)		0.10			1.97 d.
20		1.6		1.11 2.61			tamelijk
veel
bruinachtig		cf hardheid
veel
Plattenburg II.		afwezig			cf hardheid			1.7 d.
geringe spoor


















voorbijgaande donkerder dan bruin
troebel een sterk bruin bezinksel vormende
duf van reuk en smaak
6.95 d. 12.41 f,
25 October 1876.
20.90 (gefiltreerd)
8.18
0.4	3.86
10.2		0.11 2.31		9.02
13 (25)	10		7.75			1.91 d.
veel	1.06
licht bruin
6.49
veel
2.04 d.
Jans buitensingel.
zeer weinig
weinig

















voorbijgaande zwartachtig dan grauw
reukeloos tamelijk zuiver van smaak
6 November 1876.		6.15 d 10.98 f
tamelijke hoeveelheid
licht geel
tamelijke hoeveelheid
vrij groote ^ 74 hoeveelheid
20.88
licht geelachtig
7.84
0.11	7.37		3.72			4.73 d.
2.50	0.2			1.42
10		10.2			afwezig
-t- 6.40		1.66
(26)		5.26			1.42 d.
Sonsbeeksingel.
zeer weinig
















m
voorbijgaande sterk zwart wordende
licht geel een zwak bezinksel vormende

7.08 dl 12.64 f,
11 November 1876.
licht geel
34.96		tamelijke hoeveelheid
7.92		2.32
2.66		2.67 d.
3.63
10		afwezig			8.36		2.10
20		3.79			1.79
(27)		3.60
5.95		4.41 d.
spoor

















voorbijgaande woi- nig donkerder dnu bruinachtig
reukeloos zuiver van smaak
geelachtig bruia
kleurloos niet volkomen helder
13 Maart 1877. 11 September 1877.
cf hardheid
cf hardheid
23.26
1.29
3.55
10.68 8.79		4.5 3.74 2.13
0.13
10.3 10.3		2.04		2.71 d.
15 (28) (29)	20		- 7.85			afwezig
1.18 0.39
3.05 d.
aanwezig
Haspel I.
aanwezig
geringe spoor

10.28 f













kleurloos helder
Broek. Boring bij de gasfabriek,
geelachtig grijj
11.66
1.06
18.3		0.48			4.14 d
0.11
20	8.50			afwezig			3.63			2.28 d.
1.86 d.
cf hardheid
onveranderd		cf hardheid
weinig












zwart wor- dende dan grauw bruin
16.73 (gefiltreerd)
4.26 d 7.60 f.
6 December 1876.	reukeloos flauw
Rijnwater op de hoogte der gasfabriek
troebel
bruin
9.9		1.59
0.21		1.93 d.
0.68
5.66		2.33 d.
cf hardheid
(30)			cf hardheid
afwezig


weinig















zwartachtig grijs wordende, dan wit
19.4 (gefiltreerd)
iets geelachtig troebel, ook na flltralio opaliscorond
11 September 1877.
0.27
geelachtig grijs
8.79		1.42		4.62
reukeloos flauw		2.89
0.17		6.37
1.06		1.81
2.05
(31)		cf hardheid			4.56
cf hardheid
afwezig
spoor (?)















hoegenaamd niet verande- rend
20 Juni 1877.	kleurloos en helder
3.43
2.70		6.16
27.60		7.48
23.8		geelachtig			2.2
10.0
0.20		10.3			2.30
1.74		cf hardheid
(32)	Vosdijk I.			tamelijk veel			cf hardheid
afwezig
geringe spoor
















1.41
0.34		3.89
11.74	geelachtig wit		0.2			4.84
10.0	-f- 0.20
10.3
2.42
onveranderd		1.34
1.47
(33)
spoor












23 Juni 1877.
iets troebel	3.54
4.34
30.46
1.30		7.37		9.10
0.30		15.9
10.0
10.3		3.74
III.
tamelijk veel
(34)		wit			5.36
spoor















bijna onveran- derd
2.66
2.74
15.5	16.24			1.38			2.75
10.0	. 0.35			3.21
0.47
10.3
IV.
(35)		2.74
weinig
spoor










28 Juni 1877.
kleurloos helder
2.02
1.42
zeer geringe spoor
1.64
16.4
11.62
2.55
10.0	4- 0.70			1.			3.41
10.1
0.50
(36)		2.05
onveranderd
spoor
















hoegenaamd niet verande- rend
9 Juni 1877.
Proefput I. Eerste proef.
3.19
1.74
2.74
30.0	26.90		geelachtig grijs			cf hardheid		7.55
2.2
- 8.70		10.3
19.5		cf hardheid			3.55
wemig
4.0
(37)
weinig














Proefput I. Tweede proef.
30 Juli 1877.
0.06	2.84
1.77
3.19
geelachtig wit
23.2	23.30			6.93
- 8.70		9.71
19.5
10.3		3.19
(38)		3.74












Proefput I. Derde proef.
0.75
27 Augustus 1877.	6.63
2.48
1.37		0.22
1.60
16.0	8.89			±4		1.38			6.44
22.76
- 8.70
19.5		2.70
10.3		1.79
(39)
3.74















hier en daar iets donkerder wordend
bruinachtig
5 September 1877.
1.24
0.08		3.96		0.35		0.22
0.72
14.5		0.51
11.78		0.82		4.14			4.26
8.87
16.5		2.85
Proefput II.		- 5.70			10.2
0.97
(40)
aanwezig		1.41
spoor















25 September 1877.
1.33
±0.11
13.6	8.49		12.04			4.33
16.5
Proefput II		- 5.70			spoor (?)			2.56
10.2
(41)		1.77











-*



		Verslag der Raadscommissie.

		Aan den Raad der Gemeente Arnhem. In uwe vergadering van 20 October j. 1. werd, naar aanleiding van het rapport van den heer Salbach van 11 October j. 1. houdende uitslag van het onderzoek. verkregen ten gevolge der voorbereidende werkzaamheden ter bekoming eener waterleiding, besloten, dit rapport in handen te stel- len van eene commissie van 3 Raadsleden. Den ondergeteekenden werd verder opgedragen deswege den Raad te willen berigten, speciaal met betrekking tot de vraag nopens de juistheid der conclusi�n omtrent de qualiteit en quantiteit van het water, welke de Baurath Salbach uit de proeven trekt, met magtiging aan de commissie om, zoo zij dit wenscht, het advies te vragen van deskundigen uit deze gemeente. Voldoende aan deze opdragt en gesteund door eene nadere, door ons gevraagde, opheldering van den Heer Salbach en door de adviezen van onze Stadgenooten de HH. deskundigen D^r. H. van de Stadt, Directeur der Hoogere Burgerschool, B. Miedema, Apotheker en A. van Cuylenburgh Jr., welke opheldering en adviezen hierbij zijn gevoegd (resp. onder N°. 4, onder N°. 2, onder N°. 3 en onder N°. 4) hebben wij de eer U het vol- gende mede te deelen: Door boringen op verschillende plaatsen te Arnhem, werd water ver- kregen . waarvan het onderzoek den heer Salbach aanwees, dat voor zijn vraagstuk de oplossing hare gegevens vinden kon langs de Broekstraat of den Vosdijk bij Tivoli. Ten slotte werd aan de Broekstraat de voorkeur geschonken, omdat van het aldaar aanwezige water de smaak het aange- naamste en de vereischte hoeveelheid gemakkelijk te vinden is. Nabij de Broekstraat werden de proeven voortgezet, wier uitkomsten, in het rapport van den heer Salbach vermeld, aan ons oordeel onderworpen zijn. Daarbij werden 2 pijpen in den grond gedreven. Op een onderlingen afstand van 120 M. dompelt het ondereinde dezer pijpen in water, dat zich bevindt onder de leemlaag, die, voor zoover zij doorboord is op eene diepte van 8�10 M. onder de oppervlakte, eene dikte heeft van 1�1\'/, M.



		31

		Van deze leemlaag zijn de grenzen niet wel aan te geven. Langs beide pijpen is water opgevoerd, dat voldoet aan den eisch, dien de mensch voor zich en zijne stoffelijke omgeving aan goed water stellen kan. Die eisch is: afwezigheid van absoluut schadelijke bestanddeelen, die in water kunnen voorkomen (ammonia, salpeterigzuur en zwavelwaterstof), terwijl van de relatief schadelijke bestanddeelen (organische stoffen, sal- peterzuur, kalk, zwavelzuur en chloor), niet overschreden wordt het ma- ximum, dat de wetenschap, door een zorgvuldige ervaring geleid, aangeeft. Het gunstig resultaat hieromtrent, door de scheikundige analysen van Prof. van Calker verkregen, is in November door den deskundigeMiedema bevestigd en wordt bovendien door het onderzoek van het microscoop voldoende gesteund. Langs beide pijpen gezamenlijk is eene hoeveelheid water verkregen, die in 24 uren 2500 M\'. bedraagt; 1000 MMangsde eene, 1500 M³. langs de andere pijp. Het onderling verschil is afhankelijk van ongunstige ver- houdingen , die de openingen van het voetstuk der eene pijp aan de om- ringende kiezellaag aanbiedi&t^verhoudingen, die vermeden kunnen worden bij volgende boringen, die dan voor elke bron gemiddeld 1500 M\'. in de 24 uren zullen doen aanwijzen. De hulpmiddelen, die door den heer Salbach gebruikt en aangegeven zijn om deze hoeveelheid te controleeren zijn ook door ons beproefd met denzelfden uitslag, die het gevoelen van den heer Salbach bepaalde. In het hierbij gevoegd rapport van den deskundige D^r. van deStadt, wordt dit gevoelen bekrachtigd. Ons komt voor, dat het getal bronnen, door den heer Salbach noodig geacht, de verlangde hoeveelheid zal kunnen geven en dat de onderlinge afstand dezer bronnen, in het algemeen op ongeveer 120 M. moet worden gesteld. Op dezen afstand toch zal de invloed van het dalen van den waterspiegel in de eene pijp, op de gelijknamige nabuur hiervan buiten beschouwing kunnen blijven, indien langs alle pijpen gelijktijdig water ontnomen zal worden. Gewettigd dus is de meening, dat het door den heer Salbach gevonden water goed en in voldoende hoeveelheid aanwezig is.



		32

		Onwillekeurig rijst de vraag, of die hoeveelheid en hoedanigheid blijvende eigenschappen hebben zullen. Omtrent de hoeveelheid mag het antwoord bevestigend zijn. Tot dit besluit geven regt het tijdsverloop, waarin de uitmaling plaats had en de hoeveelheid water, die daarin verkregen is; niet minder, de gelijkmatige verdeeling der geleverde hoeveelheid over eene bepaalde tijds- ruimte, zelfs de zeer beperkte. Bovendien is deze stelling in overeenstemming met de theorie, die eene zeer groote hoeveelheid water zich denkt, van hooger gelegen plaatsen onder en langs vochtkeerende lagen afgevoerd naar de dieper gelegen terreinen nabij de rivier. Minder stellig kan de uitspraak luiden over de toekomst van de zamen- stelling van het water. Boven bedenking is door de proeven �n van den heer Salbach �n van anderen, dat de meermalen genoemde leemlaag een ondoordringbaar schild vormt voor het water, dat hieronder in magtige kiezellagen zich voort- beweegt. Uitgemaakt toch is, dat door dit schild de hierboven aanwezige onrein- heid wordt opgehouden en verhinderd elke wisselwerking tusschen het water, dat onder en boven de leemlaag, ook in den vorm van sloot- water, aangetroffen wordt; � maar onbekend bleef de uitgestrektheid dier leemlaag. Onzeker dus is, of over haar beschermend vermogen de bodem zal heb- ben te beschikken op alle plaatsen, die het water te doorloopen heeft, totdat het op zijn weg het dieper gelegen rivierdal, lager dan het bed der rivier en met den inhoud hiervan zonder gemeenschap, zal hebben bereikt. Met het oog op deze onzekerheid zijn wij huiverig, omtrent eene wis- selvallige toekomst eene voorspellende meening uittespreken. Hierbij komt, dat de pas bedoelde weg voor het grondwater, die van het N. O. naar het Z. W. zijne rigting vindt, voor het water gevaarlijker worden zal, indien in deze rigting ook het Broek later bebouwd en zijn bodem daardoor welligt verontreinigd wordt. Tot voorkoming dezer verontreiniging intusschen zijn door uwen Raad



		33

		bepalingen in het leven te roepen, die aan het bebouwen en het bewonen van het Broek eene heilzame leiding verzekeren kunnen. Bovendien blijft de door den heer Salbach aangewezen plaats zich aan- bevelen, omdat zij, vlak nabij de rivier gelegen, het vooruitzigt opent_twaarbij, indien ��nmaal, niettegenstaande de toepassing van alle ge- wenschte voorzorgsmaatregelen, de schadelijke invloed der bodemveront- reiniging voor de waterbronnen niet af te wenden mogt blijken, de ge- legenheid niet moeijelijk wezen zal, om gezuiverd rivierwater als voedsel der waterleiding toe te voeren. De aanwijzing tot het gebruik hiervan, schijnt ons evenwel zeer onwaarschijnlijk toe. Voorshands, laat ons vertrouwen voor immer, is de voeding door water- lagen nabij de Broekstraat meest aanbevelenswaardig, ook omdat zij, vergeleken met alle andere wijzen van voeding, der gemeente-finanti�n de minste eischen stellen zal. De leden van bovengenoemde Raadscommissie, L. A. REUVENS. Ph. W. VAN DER SLEIJDEN. D\'. U. P. VAN TIENHOVEN. Arnhem, 11 Januarij 1878.



		Bijlage 1 bij verslag Raadscommissie.

		Nachtrag zu dem Bericht v. lOOctoberd. J. �ber die Untersuchungen f�r die Wasser- versorgung der Stadt Arnheim.

		An den Magistrat der Stadt Arnheim. . Durch die Herren, welchen die Beurtheilung meines Berichtes vom 10 October d. J. obliegt, bin ich aufgefordert worden, niihere Mittheilungen �ber die in meinem Berichte erwahnte Lettenschicht zu machen, welche auf dem unteren Kieslager. aus welchem die Entnahme des Wassers mittelst der beiden Versuchsbrunnen stattgefunden hat, a�fliegt und welche das Nachdringen des Wassers aus der oberen Kiesschicht verhindert. Die hierbeigelegte Aufzeichnung der Schichtungen, Blatt V, welche durch die Bohrungen erschlossen sind, erweist das Vorhandensein einer solchen Schicht bei allen Bohrungen nicht allein auf dem Broeck sondern in der ganzen Ausdehnung der Untersuchungen. Diese Lage ist von verschiedener Starke, an manchen Stellen besteht sie aus einem festen Letten bis 1 meter Miichtigkeit, an mehreren Stellen aus einer stark mit Letten und Flussschlamm vermischten Sandschicht, wie z. B. unter dem Rheinstrome, dann geht dieselbe, wie in den Boh- rungen bei Plattenberg nachgewiesen worden, in sandigen stark mit Eisen vermischten Letten �ber. Erst in einer Tiefe von 27 V, meter ist auf dem Broek an zwei Stellen eine 2V₂ meter starke Gay-Lage erbohrt worden, unter dieser folgte eine dritte Kieslage deren Wasser s. Z. untersucht worden ist (siehe Tabelle IV P. II bei 30 meter Tiefe) und ebenfalls gute Resultate lieferte. Dieselbe Gay-Lage ist auf dem linken Rheinufer in einer Tiefe von 28.70 meter und wie ebenfalls auf der beigelegten Tabelle zu ersehen ist, bei den Tief bohrungen am Petroleum Magazin und bei Haspel in etwas gerin- gerer Tiefe 20 meter als auf dem Broeck erbohrt worden. Nach meinen Untersuchungen, welche ich in der norddeutschen Ebene angestellt habe und nach der Kenntniss der ebenfalls in dem genannten



		35

		Terrain von anderer Seite gemachten Erfahrungen, findet man dasVor- kommen solcher Schichten, wie sie hier erschlossen sind, durchgehends. Wie es hier der Fall ist, wechseln auch an anderen Orten von der Tagesoberflache ab zunachst Kies und leichte Lettenschichten, haufig mit Flussschlamm vermischt, deren Starke mit zunehmender Tiefe gr�sser wird, auch nimmt die Vermischung dieser Schichten mit Torflager und Schlamm mit zunehmender Tiefe mehr ab. Die am flachsten liegenden Schichten haben die geringste Ausdehnung und sind, als Ueberschwemmungsproducte, meistens streifenartig in den Flussthalern zu finden. Auch in diesem Falie sieht man durch die Aufzeichnung der gewonnenen Resultate deutlich, dass die oberen Schichten nur so weit reichen, als die Inundation des Flusses in neuerer Zeit sich ausgedehnt hat. Dass die tiefer liegenden Schichten entsprechend fr�herer Zeit angeh�- ren, beweist der Umstand, dass ihre Ausdehnung gr�sser ist als die oberen Schichten des Alluviums. Noch gr�ssere Ausdehnung haben die Clayschichten wie wir bei den 5 tiefer gef�hrten Bohrungen das Vorhandensein in einer mittleren Tiefe von 27 metern unter der Terrain-Oberflache festgestellt haben. Solche Clayschichten werden in mehr oder weniger grossem Abstande von einander in gr�sserem Zusammenhange getroffen und laufen diesel- ben nachweislich mit wellenf�rmiger Oberflache vom Binnenlande begin- nend bis zum Meeresboden aus, mit einer Neigung, welche im Allgemeinen dem Gefalle der zu Tage gehenden Wasserlaufe entspricht. Die erwahnte wellenf�rmige Oberflache, welche �berall gefunden ist, erklart das Auftreten dieser Schicht an einem Punkte unterhalb der Stadt h�her als oberhalb derselben. Es ist deshalb nicht anzunehmen, dass diese Clay-Schicht nach dem Binnenlande zu Neigung hat. Nachgewiesen ist durch vielfache Untersuchungen, dass in den Kies- schichten, welche zwischen diesen Clay-Schichten lagern, vom Binnenlande her machtige Grundwasserbewegungen stattfinden, welche bei den Aus- m�ndungen der Clay-Schichten im Meeres boden ihren Ausfluss haben. Der Beweis hierf�r sind die oft mehrere Meilen weit von der Kuste entfernt im Meere auftretenden Siisswasserquellen. Nach den hier statt- gefundenen Untersuchungen ist anzunehmen. dass die in einer Tiefe von durchschnittlich 27 metern gefundene Clay-Schicht, sowie die dar�ber befindliche Kiesschicht, aus welcher wahrend der Versuche aus beiden



		36

		Brunnen das Wasser entnommen ist, dem Diluvium angeh�ren, dass die dar�ber befindliche und das oberste Kieslager von dem unteren trennende Letten-und Schlammschicht, welche an mehreren Stellen deutlich die Ablagerungen des Flussbettes zeigt, aus fr�herer Verwerfung des Flussbettes bis zu diesei\' Tiefe herr�hrt, demnach auch eine beschriinktere Ausdeh- nung haben muss, als die in gr�sserer Tiefe befindliche Clay-Schicht. Voraussichtlich endet diese Lettenschieht in geringer Entfernung �ber Tivoli hinaus und es str�mt ein Theil der Grundwasser, welche aus dem Hochplateau n�rdlich von Arnheim den seitlichen Thaleinschnitten unter- irdisch zufliessen, theils �ber die erwiihnte Schicht in die obere Kieslage wie es nachweislich aus dem Stande der Grundwasser in der Stadt der Fall ist, theils unter dieselbe wie ebenfalls aus den Wasserstanden der bis in die tiefere Kiesschicht gef�hrten Bohrungen sich ergiebt. F�r mich war es von besonderer Wichtigkeit durch practische Versuche festzustellen, ob Grundwasser der oberen Kiesschicht bei einer erlieblichen Wasserentnahme in die untere Kiesschicht nachsinkt. Diese Bestiitigung, dass es nicht der Fall ist, habe ich dadurch gefunden, dass ich, wie in meinem Berichte von 10 October d. J. angef�hrt wurde, bei den Untersuchungen zwei Bohrr�hren neben einander gestossen habe, von denen die eine nur bis in die obere, die zweite bis in die untere Kies- schicht gefuhrt war. Bei der Senkung des Wassers in dem einen Bohrloche resp. in dem daneben befindlichen Brunnen, hat sich wohl der Wasseispiegel in dem Bohrloche gesenkt, welches bis in die entsprechende Schicht gefuhrt war, aus welcher der Brunnen das Wasser entnahm, nicht aber in dem daneben stehenden Bohrloche, welches in die obere Kiesschicht m�ndet. Ein directer Zusammenhang beider Kiesschichten ist demnach nicht vorhanden. Wie leicht eine Trennung solcher Schichten durch eine schwache Lage von Thon, Lehm oder Schlamm erfolgen kann zeigendie Filtrir-Anlagen der Wasserwerke, welche ihr Wasser aus den Fl�ssen entnehmen und dasselbe vor dem Gebrauche k�nstlich filtriren mussen. Dort findet, haufig schon nach wenigen Wochen, je nach der Beinheit des Flusswassers in der Oberfliiche des flltrirenden Sandes eine Ablagerung der schlammigen und tlionigen Stoffe statt, welche, wenn sie die Starke von 20 Millimetern erreicht, schon ein so bedeutendes Nachlassen der Filtrations-fahigkeit zur Folge hat, dass diese oberste verschlammte Schicht entfernt werden muss.



		37

		Es sei hierbei noch erwahnt, dass bei Eintritt des Hochwassers und theilweiser Ueberfluthung des Broek, der Wasserspiegel in den Beobach- tungsr�hren, welche in die untere Kiesschicht eingeschlagen sind 200 Millimeter h�her stieg. als der Wasserspiegel, welcher �ber dem inun- dirten Terrain aussen an demselben Rohre gemessen wurde. Biese Erschei- nung liefert den Beweis, dass das Wasser der unteren Kiesschicht nicht seinen Zufluss aus der unmittelbarsten Umgebung hat. Indem ich hoffe durch vorstehende Erlauterungen den W�nschen der Herren Commissionsmitglieder entgegen gekommmen zu sein, bleibe ich zu jeder weiteren Auskunft bereit in gr�ster Hochachtung B. SALBACH.

		Kgl. Baurath.

		Dresden, d. 26 November 1877.



		Bijlage 2 bij verslag Raadscommissie.

		Rapport over de proefnemingen van den heer Baurath B. Salbach, uitgebracht aan de Raadscommissie te dezer zake benoemd, door Dr. H. van de Stadt.

		WelEdele Heerenl Inleiding. Naar aanleiding van Uw verzoek d. d. 2 November 1877, om mijn oor- deel te vernemen aangaande de vraag, of en in hoeverre de door den Baurath B. Salbach gevolgde methode en de door hem aangewende mid- delen, ter bepaling van de hoeveelheid water, welke de door hem gemaakte proefputten N°. I en II tot den 7^den October j.1. hebben uitgeleverd, als juist zijn aan te merken heb ik de eer U het volgende te berichten. Gegevens. Ten einde mij in de gelegenheid te stellen aan Uw verzoek te voldoen werd door U in mijne handen gesteld een «Bericht �ber die Untersuchungs Resultaten, welche durch die Vorarbeiten zu einer Wasserleitung der Stadt Arnhem gewonnen sind, von Baurath B. Salbach, nebst den Gut- achten �ber die chemische Untersuchung des Wassers vom Dr. van Calker mit f�nf Tabellen und drei Blatt Planen und zeichnungen," alsmede eene officieele opgave van den heer Architect der Gemeente omtrent waarne- mingen, verricht aan den Compteur der locomobiel, die bij de onderzoe- kingen werd gebruikt. Deze laatste opgaven loopen van 24 September tot 10 October 1877. Aan de heeren L. A. Reuvens, Ph. W. van der Sleyden, G. P. van Tienhoven, leden van den Gemeenteraad te Arnhem.



		30

		Later zijn nog bij bovengenoemde stukken gevoegd een vervolg der hoeveelheidsbepalingen bij proefput II van 8 tot 28 October en eene opgave omtrent den waterstand in de proefpijpen van proefput II op 13 November. Bovendien werd ik door U in de gelegenheid gesteld de zaak in loco te onderzoeken en eene reeks hoeveelheidsbepalingen met bijbehoorende peilingen enz. bij te wonen. Hoeveelheidsbepalingen bij proefput I. Volgens het «Bericht" van den heer Salbach is met de hoeveelheids- bepalingen aan proefput I een begin gemaakt op den 5^den Juli en zijn deze bepalingen nagenoeg onafgebroken voortgezet tot den 26⁸¹⁶" Augustus, derhalve gedurende een tijdvak van 53 dagen. Op deze 53 dagen werd geregeld vier malen per dag de stand van het water in de proefput, als- mede in 3 proefpijpen, resp. of afstanden van 5, 25 en 50 M. van de put verwijderd, waargenomen, terwijl de waterafvoer volgens de tabellen 0,35 M¹ per minuut, dus ruim 500 M" in 24 uren bedroeg. De bepaling dezer hoeveelheid gesehiedde door het aantal secunden waar te nemen, benoodigd voor het vullen van een reservoir van i ,5 M³ inhoud. Bij het inzien der tabellen omtrent de hoeveelheidsbepalingen bij proef- put I trok het mijne aandacht, dat bij de opgaven omtrent het debiet niet het aantal secunden is opgenomen, die volgens de proeven voor het vullen van het reservoir benoodigd waren, maar slechts het cijfer 0,34 M\' (5�8 Juli) en 0,35 M³ (9 Juli tot 26 Augustus) is vermeld als de hoeveelheid geleverd water per minuut. Daar het uit den aard der zaak niet mogelijk is, dat bij elke proefne- ming omtrent de opgeleverde hoeveelheid water gedurende 49 dagen, telkens juist hetzelfde cijfer is gevonden, trek ik hieruit het besluit, dat men hier slechts met een middental te doen heeft. Het is niet te loochenen, dat de waarde der hoeveelheidsbepalingen bij proefput I hierdoor niet zoo groot is, als zij bij meer nauwkeurige opgave had kunnen zijn. Weest zoo goed, mij hier wel te verstaan: bet is mijne bedoeling niet met het zoo even gezegde het vermoeden uit te spreken, dat de opgegeven quantiteit water van 0,35 M³ per minuut niet werkelijk ten naastenbij zou geleverd zijn, maar de zekerheid en de controle hieromtrent is door het niet aanteekening houden van het aantal secunden, voor het vullen van het proef-reservoir benoodigd, verloren gegaan. Gelukkig zijn er echter,



		40

		zooals ik zoo aanstonds bij de bespreking van proefput II zal trachten aan te toonen, gronden aanwezig, om de juistheid van het opgegeven middencijfer hoogstwaarschijnlijk te achten. Nemen wij het getal van 500 M" in de 24 uren als juist aan en letten wij daarbij op de mededeeling van den heer Salbach omtrent de nood- zakelijkheid, waarin hij verkeerde om de toevoeropeningen beneden inde proefput voor een groot gedeelte af te sluiten, dan leeren de waarnemin- gen in de proefpijpen I, II en III dat de hoeveelheid water in den bodem voorhanden stellig zeer groot moet zijn, daar het dalen van den water- stand in die pijpen, gedurende het pompen uit de proefput wat I en II betreft (resp. op 5 en 25 M. afstand) zeer gering en wat III aangaat (op 50 M. afstand) onmerkbaar bleek te zijn. Hoeveelheidsbepalingen bij proefput II. Belangrijker echter zijn de hoeveelheidsbepalingen aan proefput II verricht. Met deze bepalingen werd een begin gemaakt op 1 September en vol- gens de tabellen bij het «Bericht" werden zij voortgezet tot 7 October. Uit nader door den heer H. Floeth, als zaakgelastigde van den heer Salbach overgelegde tabellen blijkt nog, dat zij tot 28 October op dezelfde wijze zijn voortgezet, terwijl eindelijk bij ons bezoek op 2 November j. 1. het onderzoek nog in vollen gang was. In het geheel is de proefput II derhalve gedurende eene reeks van 63 achtereenvolgende dagen bijna onafgebroken voor het onderzoek gebruikt en zijn de uitkomsten van dit onderzoek voor een tijdvak van 58 dagen in de tabellen medegedeeld. y>Bijna onafgebroken", daar de locomobiel dagelijks ongeveer 8 tot 10 minuten moest stilstaan, om nagezien en gesmeerd te worden en boven- dien om verschillende redenen op enkele dagen een kwartier of een halfuur stilstand noodzakelijk was. Volgens de tabellen omtrent de quantiteitsbepalingen bij proefput II was de hoeveelheid water door deze put geleverd, gemiddeld 1 M³ per minuut, d. i. 1440 M³ in de 24 uren. Ook bij deze opgaven is weder niet het aantal waargenomen secunden bij de vulling van het reservoir opgegeven, maar slechts het globale cijfer van 1 M^s per minuut vermeld. Ofschoon het mij ook hier meer wenschelijk toeschijnt, dat de oorspronkelijke cijfers waren gegeven en



		41

		niet het daaruit afgeleide middengetal, zoo kan toch aan de juistheid van dit middencijfer bezwaarlijk getwijfeld worden en wel op de volgende gronden. Bij gelegenheid van ons bezoek op 2 November werden drie hoeveel- heidsbepalingen in ons bijzijn verricht en daarbij het proefreservoir van 1,5 M^J inhoud resp. in 90, 80 en 84 secunden, dus gemiddeld in 85 secunden, gevuld; de levering van de op de proefput geplaatste centrifu- gaalpomp bedroeg dus toen 1,06 M\' per minuut. Het aantal slagen van de locomobiel bedroeg op hetzelfde oogenblik 115 in de minuut. Uit de Compteur-waarnemingen, mij door U verstrekt, blijkt, dat ge- durende het tijdvak van 24 September tot 10 October door de locomobiel zijn gedaan 2,421,578 slagen: � wanneer men nu rekening houdt met den stilstand van 1 % uur gedurende dit tijdvak van 15 V, dag en daarenboven 10 minuten per dag in rekening brengt voor het smeeren, enz. van het werktuig, dan vindt men voor het tijdvak, waarin de bedoelde bijna 2\'/, millioen slagen zijn volbracht 22065 minuten en dus gemiddeld in de minuut 110 slagen. Bij ons bezoek hadden wij dus bij 115 slagen der locomobiel 1,06 M^swater in de minuut: dit is in volkomen overeenstemming met de uitkomst in de tabellen opgegeven, dat namelijk eene gemiddelde hoeveelheid van 1 M³ per minuut werd verkregen bij eene gemiddelde snelheid der loco- mobiel van 110 slagen in de minuut. Conclusie. Ik meen hieruit het besluit te mogen trekken, dat de globale opgave van 1 M⁵ per minuut op voldoende wijze is gebleken met de waarheid in overeenstemming te zijn. Dat hierdoor tevens de opgave van de hoeveelheid water bij proefput I opgeleverd in waarde wint, behoeft geen betoog. Waterstand in de proefpijpen I, II en lil. Uit de waarnemingen van den waterstand in de proefpijpen I, II en III, die resp. op 5 M., 25 M. en 50 M. afstand van de proefput II verwijderd zijn (en tot op eene diepte van 10 meters zijn ingeslagen, volgens Blatt III), besluit de heer Salbach in zijn «Bericht", dat men bij den definitieven aanleg der waterleiding de bronnen op afstanden van 75 M. onderling zou mogen aanleggen, zonder dat er vrees zou bestaan dat bij het uit- pompen van ± 1500 M³ in de 24 uren uit de eene bron, invloed zou worden uitgeoefend op den waterstand van de naastbijliggende. Hij voegt



		42

		tot nadere toelichting daar nog bij, dat de waterstand in proefput I tijdens het pompen aan proefput II daardoor niet veranderd werd; � daar echter de beide proefputten niet 75 M., maar 120 M. van elkander zijn gelegen doet deze opmerking weinig af. Ten einde hieromtrent meer zekerheid te verkrijgen heeft de heer H. Floeth mij opgave verstrekt omtrent den waterstand in de bedoelde proef- pijpen, nadat het pompen eenige (een elftal) dagen was gestaakt en men dus veilig kon aannemen, dat door die proefpijpen de normale standvan het diepe grondwater wordt aangegeven. Volgens deze opgave was op 13 November des voormiddags ten 10 ure de stand als volgt: Waterstand Rijn. Proefput. Pijp I Pijp II Pijp III Pijp buiten II. op 5 M. op 25 M. op 50 M. het bereik afstand, afstand, afstand, van heton- A. P. derzoek. 7,96 9,09 9,11 9,09 9,06 9,44 Vergelijken wij hiermede de uitkomsten verkregen op 8 en 9 October i toen het pompen nog in vollen gang was en de waterstand van den Rijn niet noemenswaardig met den opgegevenen verschilde, namelijk 8 Oct. 7,95 4,72 7,96 8,57 8,71 9,44 9 Oct. 7,95 4,66 7.09 8.57 8,83 9,41 gemiddeld uit 4 waarnemingen daags. of gemiddeld A. P. 7,95 4.69 7,98 8,57 8,77 9,43 dan verkrijgen voor het gemiddeld bedrag der afmaling op die dagen: Proefput II. Pijp I Pijp II Pijp III op 5 M. afst. op 25 M. afst. op 50 M. afst. 4,40 M. 1,13 M. 0,52 M. 0,29. terwijl dus de afmaling in proefput II bijna 4\'/_a M. bedroeg, wasdedaar- door teweeggebrachte daling in proefpijp I op 5 Meters afstand ruim 1 M., in proefpijp II op 25 Meters afstand een halve en in proefpijp III op 50 Meters afstand iets meer dan een kwart Meter. Het ligt in den aard der zaak, dat deze cijfers een weinig anders zullen uitvallen, wanneer men andere dagen van het onderzoek ter vergelijking



		43

		kiest; de reden, waarom door mij 8 en 9 October werden gekozen, ligt alleen in den Rijnwaterstand, die toen nagenoeg dezelfde was als tijdens de waarnemingen op 13 November. Dit neemt echter niet weg, dat deze cijfers, naar mijne meening, met voldoende nauwkeurigheid een denk- beeld geven van den invloed, die door het uitmalen van ± 1440 AP in de 24 uren uit proefjiut II op den stand van het grondwater op ruim 10 Meters diepte onder het terrein wordt uitgeoefend. Ten overvloede stemmen overigens de cijfers goed overeen met de door ons verkregen resultaten bij ons bezoek op 2 November. Toen toch werd gevonden: Proefput II. Pijp I. Pijp II. Pijp III. A. P. 4,42 7,83 8,50 8,75 Pe invloed van het uitmalen van 1 M" per minuut op den grondwater- stand neemt dus in de nabijheid der proefput zeer snel af, doch laat zich in geringe mate tot op vrij grooten afstand gevoelen. Of deze invloed op eenen afstand van 75 M. reeds geheel onmerkbaar of althans praktisch onbeduidend zal zijn, zoodat men veilig op dezen af- stand eene tweede bron zou kunnen aanleggen, waag ik niet te beslissen. Wanneer ook in de proefpijp op 100 M. afstand van de proefput regel- matig waarnemingen waren gedaan en daarvan opgave was verstrekt, zou hieromtrent wellicht met meer zekerheid een besluit kunnen worden opgemaakt. Twijfelt men echter in dit opzicht, dan zouden er (voor zoover mij be- kend is) geene overwegende bezwaren bestaan, om de definitieve bronnen verder dan 75 M. van elkander aan te leggen. Door den heer Salbach wordt overigens in zijn «Bericht" gezegd, dat de beide bestaande proefputten tot definitieve bronnen kunnen worden gebruikt, en deze liggen op 120 M. van elkander, � zoodat althans bij deze beide bronnen de voorgestelde afstand zeer aanzienlijk is overschreden. Recapitulatie. Resumeerende kom ik tot het besluit, dat de methode door den heer Salbach gevolgd en de door hem aangewende middelen ter bepaling van de hoeveelheid water in het algemeen als juist zijn aan te merken, � dat wel is waar de nauwkeurigheid en de waarde van zijn «Bericht" wordt verminderd door de slechts globale opgave van de hoeveelheden water per minuut verkregen en door het gemis van opgaven omtrent de water-



		44

		standen in de proefpijp op 100 M. afstand, respect, van de beide proef- putten aangebracht, � doch dat uit eene nauwkeurige beschouwing der bij de proefneming verkregen cijfers meer dan voldoende blijkt, dat de watervoorraad in de kieslaag, die de heer Salbach voor de aan te leggen waterleiding aanraadt te exploiteeren, zeer groot is en voor het beoogde doel stellig meer dan voldoende. Ten slotte meen ik hier nog te mogen bijvoegen, dat, wanneer tot den definitie ven aanleg der waterleiding in den geest, door den heer Salbach aangegeven, wordt besloten, men wel zal behooren te overwegen of de afstand der bronnen onderling van 75 Meters wel ruim genoeg genomen is. Hiermede, mijne Heeren! meen ik den mij opgedragen taak naar ver- mogen te hebben vervuld en blijft mij nog slechts over U voor het in mij gestelde vertrouwen dank te zeggen. H. VAN DE STADT. Arnhem, 15 November 1877.



		Bijlage 3 bij verslag Raadscommissie.

		Arnhem, 7 December 4877. Naar aanleiding van de opdragt door U bij uwe missive d. d. 2 Novem- ber j. 1. aan mij gedaan, betreffende de beantwoording der vraag of de hoedanigheid van het water, verkregen uit de proefputten n°. 1 en n°. 2 sedert het onderzoek van den heer Dr. van Calker d. d. 27 Aug. en 25 Sept. j. 1. thans nog dezelfde, immers geen minder goede is, heb ik de eer U het volgende te berigten: l^m0 dat het onderzoek van het water uit bovenvermelde proefputten heeft plaats gehad in een afzonderlijk daarvoor ingericht locaal in de Roggestraat hiertoe afgestaan door- en met welwillende medewerking van den heer Adr. Spruijt; 2^d" dat het te onderzoeken water deels door mij zelven in uwe tegen- woordigheid is verzameld, deels in behoorlijk gewaarmerkte flesschen voor- zien van etiquetten van uwentwege aan rnij is verstrekt; 3\'\'^u dat het onderzoek met de vereischte naauwgezetheid en zoo noodig bij herhaling en vergelijkend is geschied; 4^tu dat in de hierbij overgelegde tabel de door mij verkregen uitkomsten in cijfers zijn uitgedrukt en wel z��, dat zij kunnen worden vergeleken met die, welke vroeger door den heer Dr. van Calker zijn verkregen; 5^t0 dat uit die vergelijking blijkt: a. dat de qualiteit van het water uit de beide bovengenoemde proefput- ten sedert het onderzoek van den heer Dr. van Calker niet is verminderd; b. dat naarmate er meer water door aanhoudend pompen uit den bodem getrokken wordt de zuiverheid van het water merkbaar wint, zoodat het te verwachten is dat bij eenen geregelden afvoer van water uit den bodem de hoedanigheid daarvan blijvend goed zal wezen. Mogten nog nadere toelichtingen omtrent deze aangelegenheid door U worden verlangd dan verklaar ik mij gaarne bereid, die naar mijn beste weten te geven. B. MIEDEMA. Aan de Raadscomissie benoemd d. d. 20 October j. 1. in zake de waterbezorging te Arnhem.



		49

		terrein gelegen is 12.8 Meter AP. en de put eene diepte heeft van 22.50 Meter of 9.70 Meter -j- AP. werd de kleilaag aangetroffen op 19 Meter diepte of 6.2 Meter -4- AP. ter dikte van 1.50 Meter. 6". Bij eene boring in de Vischstraat alwaar het terrein gelegen is 12.3 Meter AP. en de put eene diepte heeft van 12 Meter of 0.3 Meter -t- AP. werd de kleilaag op eene diepte van 7.5 Meter of 4.8 Meter AP. tot eene dikte van 1.50 Meter aangetroffen. 7". Bij eene boring aan Onderlangs bij de nieuwe in aanbouw zijnde school, alwaar het terrein gelegen is op 13 Meter AP. en de boring tot op eene diepte van 16 Meter of 3 Meter -j- AP. werd doorgezet, vond men de kleilaag reeds op 1.50 Meter diepte of 11.50Meter APen door- gaande tot 10 Meter diepte of 3 Meter AP. alzoo van eene dikte van 850 Meter. Uit vorengaande mededeelingen zal het U, mijne Heeren , duidelijk zijn, dat in onzen bodem kleilagen op verschillende hoogten worden aangetroffen waarvan er bij zijn van belangrijke dikten; een dergelijke zamenstelling was wel te vermoeden als men de kaart raadpleegt behoorende bij de beschrijving van onzen bodem door Dr. W. A. J. van Geuns in den jare 1857 in het Album der Natuur onder den titel: De monden der Rivieren, een blik op de geschiedenis van den Nederlandschen bodem gegeven, waaruit blijkt, dat het geheele gebied van den Rijn, Maas, Waal en Lek tot tegen de hooge Veluwe en de gronden van Noord-Brabant en Limburg eene lagune of binnenmeer is geweest en alleen door aanslib- bingen van onheuchelijke jaren is geformeerd. De Gemeente-architect, A. VAN CUYLENBURGH Jr.