UITGAVEN VAN J. B. VOLTERS , TE GRONINGEN.

Aselijti\'s werken, uitgegeven door Dr. A. de Jager.......f 3,60

A. M. Bogaerts en M. J. Koenen, Practische Taaistudie. I: Woorden

en uitdrukkingen...............8ste druk

A. M. Bogaerts en M. J. Koenen, Practische Taaistudie. II: Taal en

Taaistudie.................5de druk

A. M. Bogaerts en M. J. Koenen, Practische Taaistudie. III: Taalver-

bruik en Woordverklaring...........5de druk

J. L. Ph. Duijser, Nederlandsche-Taaloefeningen voor inrichtingen van

middelbaar onderwijs en Normaalscholen..........

J. L. Ph, Duijser, Theoretisch-practische handleiding bij het onderwijs

in de Nederlandsche taal. Ie, 2e en 3e Cursus. . . 2de druk a
J. L. Ph. Duijser en G. A. C. mn Goor, Letterkundig leesboek. Bloem-

lezing uit de werken van de voornaamste schrijvers der 17e en 18e eeuw
J. L. Ph. Duijser en G. A.C. van Goor, Letterkundig leesboek. Bloem-

lezing uit de werken van de voornaamste schrijvers der 19e eeuw .
I. G. Frederilcs, Oefeningen bij het schrijven der Nederlandsche taal .

J. J. A. Goecerneur, De Keesiade.............

.7. J. A. Goeeerneur, Nieuwe Fabelboek, met 24 gekleurde platen. 4

deeltjes.................9de druk a

De Groot, Leopold en Rijkens, Nederlandsche Letterkunde. De voor-

naamste schrijvers der vier laatste eeuwen......6de druk

Dr. W. L. ran Heiten, Kleine Nederlandsche Spraakkunst 5de druk
Dr. W. L. van Heiten, Nederlandsche Spraakkunst, ten behoeve van

onderwijzers, I, II..................

Dr. W. L. van Heiten, Vondel\'s taal. Grammatica van het Nederlandsch

der zeventiende eeuw..............

Dr. W. L. van Heiten, Vaderlandsche-Taalstudie in Nederland ,
Dr. W. L. van Heiten, Middelnederlandsche versbouw . . .
Dr. W. L. van Heiten, Middelnederlandsche Spraakkunst . .

Dr. A. de Jager, Taal- en Letteroefeningen.......

Dr. W. .T. A. Jonckblaet. Bekn. Geschied, der Nederlandsche Letterk.

door Dr. G. Penon..............3e druk

Dr. W. J. A. Jonckbloet, Vanden Vos Reinaerde........

Dr. W. .1. A. Jonckbloet, �tude sur Ie roman de Renart.....

Dr. W. J. A. Jonckbloet, Het professoraat in de Ned. Taal-en Letterk.
Dr. W. J. A. Jonckbloet en Dr. W. L. van Heiten, Nieuwe refereinen

van Anna Bijns ,1..................

M. J. Koenen, Zakwoordenboek der Nederl. Taal, in linnen. 3de druk

M. J. Koenen, Staring, keur uit Staring\'s Gedichten......

L. Leopold, Hoofdpersonen uit de geschiedenis der Nederlandsche

Letterkunde. Met 36 portretten.........2de druk

J. A. en L. Leopold, Van de Schelde tot de Weichsel. Nederduitsche

dialecten in dicht en ondicht. 2 deelen...........

UITGAVEN VAN J. B. WOLTERS, TE GRONINGEN.

M. Leopold, De Nieuwe Aesopus. Groot Fabelboek voor jong en oud.

Met 160 platen...................f 7,50

M. en L. Leopold, Een Sleutel. Rij van oorspronkelijke Prozastukken

ter voorbereiding van de studie onzer letterkunde; gebonden. 5e dr. - 1,90
M. en L. Leopold, Een Sleutel. Rij van oorspronkelijke Gedichten,

gebonden.................3de druk - 1,90

M. en L. Leopold, Oud en nieuw. Letterkundig leesboek.....- 1,75

R. en V. Loveling, Gedichten, gebonden.......2de druk - 2,90 -.,

G. W. Lovendaal, Lied der Liefde.............- 1,50

Dr. J. C. Matthes, De vier Heemskinderen..........- 1,50

Dr. J. C. Matthes, Gecraerdt Brand\'s Leven van P. C. Hooft en de

Lijkreeden.....................- 1,50

Dr. J. C. Matthes, Regels voor de geslachten en de spelling. 4de druk - 0,60
Dr. J. C. Matthes, Uit onze beste schrijvers, Leesboek bij het mid-

delbaar en gymnasiaal onderwijs.........2de druk - 1,90

Mr. H. E. Moltzer en Dr. Jan te Winkel, Bibliotheek van Middelnederl.

lettcrk., met medewerking van Prof. G. W. Brill, J. F. J. Heremans,

Prof. W. J. A. Jonckbloet, Prof. J. Verdam en Prof. M. de Vries,

afl. 1 tot 42...................a - 1,50

Mr. H. E. Moltzer, Anna Roemers Visscher..........- 0,40 «

Mr. Moltzer, Hareniana.................- 1,50 s»

Mr. Moltzer, Richting in de Taaistudie...........- 0,50

Mr. Moltzer, Studeeren en studeeren is twee . . "......- 0,25

Mr. Moltzer, Bilderdijk en het Nederl. volk..........- 0,25 �

Mr. Moltzer, Heiligerlee............., . . . - 0,30 �

Mr. Moltzer, Shakspeare.................- 0,75 m

Mr. Moltzer, Hist. beoefening der Ned. taal..........- 0,40 �

Mr. Moltzer, Volksverbeeldingen in het rijk der Taal......- 0,60 _

Mr. Moltzer, Historische beoefening der Nederlandsche letteren. . . - 0,60 �
Dr. H. J. Nassau\'s Geschriften, uitgegeven door Mr. H. J. Smidt,

Dr. H. J. Nassau Noordewier, J. BralsenA. W. Stellwagen, 3deelen,

met portret.....................- 15,00

Dr. G. Penon, Bijdragen tot de Geschiedenis der Nederl. Letterkunde - 5,70- -
Dr. G. Penon, Nederlandsche Dicht- en Prozawerken. (Bloemlezing bij

Dr. Jonckbloet\'s Letterkunde), deel III, IV, V......a - 2,9o

A. W. Stellwagen, Proza. Leesboek voor school en huis . 2de druk - 2.50
A. W. Stellwagen, De levende Taal. Een boek voor Gymnasia, Hoo-

gere Burgerscholen en jonge onderwijzers......4de druk - 1,50

Dr. B. Symont, Jacob Grimm...............- 0,60 �

T. Tenvei/, Nederlandsche Spraakkunst, ten behoeve van inrichtingen

van middelhaar onderwijs en tot opleiding van ondei\'wijzers. 6de druk - 1,25

T. Terwei), Korte Nederlandsche Spraakkunst.....5de druk � 0,60

T. Tenvei), Oefeningen bij de Korte Nederl. Spraakkunst . 4de druk - 0,60

GESCHIEDENIS DEK NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE.

NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE

D». W. J. A. JONCKBLOET.

HERZIEN DOOR C. HONIGH.
RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

TE GRONINGEN BIJ J. B. WOLTERS.

NEDERLANDSGHE LETTERKUNDE

D^R. W. J. A. JONCKBLOET.

HERZIEN DOOR O HONIGH.

Vierde, goedkoope uitgave

TE GRONINGEN BIJ J. B. WO�/TER8.

6, rue S^l-:.�Vliel
-GAND-

STOOMDRUKKE Rij VAN J. B. WOLTLHS.

HARS KONINKLIJKE HOOGHEID

DE GROOTHERTOGIN VAN SAKSEN"WEIMAR-E�SENACH,

GEBOREN PRINSES DER NEDERLANDEN,

DE VIERDE UITGAVE VAN DIT BOEK

EEKBIEDIG OPGEDRAGEN

DEK BEWERKER EX DEN UITGEVER..

VOORREDE VAN DEN SCHRIJVER.

Ik heb niet veel vooraf te zeggen. Alleen ligt mij op \'t hart, mijn oprechten
dank te brengen aan Dr. okorg «NOK te Groningen, voor de moeite, die
hij zich heeft willen geven om, bij mijne, door gezondheidsredenen geboden,
nitlandigheid, de drukproeven voor mij na te zien.

Dit gedeelte van het werk verschijnt later dan ik gewenscht en gehoopt
had. Eene langdurige ongesteldheid was daarvan grootendeels de oorzaak.
Maar ook zonder die gedwongen rust zou de samenstelling der geschiedenis
onzer Letterkunde in de middeleeuwen vrij wat tijd gekost hebben. Sedert
het verschijnen der vorige uitgaven van mijn boek, heeft er op dit gebied
zooveel beweging plaats gehad, zijn er zooveel teksten, hetzij voor het eerst,
hetzy in beter lezing, aan den dag gebracht, en daardoor dikwerf nieuwe
vraagstukken gerezen, dat er veel studie en inspanning noodig was, om deze
eerste deelen niet al te zeer beneden het peil te doen blijven van wat onze
tijd terecht van zoodanig werk eischt. Of ik daarin geslaagd ben, zal de
Critiek zeggen: dit slechts kan ik verklaren, dat ik gestreefd heb naar vol-
ledigheid en waarheid. Het laatste vooral; met klinkklank en holle phrases
is niemand gediend, zelfs al werden zij ten beste gegeven door een Genie

als waarvan lessing gewaagt (Hamb. Dramaturgie, Si�mmtl. Schriften, heraus.
gegeben von w. vox maltzan, VII, 142). Ik wenschte, dat ieder, die
geschiedenis behandelt, zich de schoone woorden van malmstr�m uit zijn
gedicht TUI de Unaa in \'t gemoed prentte:

o
�En hvar sin bana har, det s\'ages sa:

o
En hvar sin tro, en hvar sitt mal att hinna.

H�gt �fver alla star ett mal Snda,

F�r hvilket alla hjertan maste brinna;
Det heter Banning*\').

Wiesbaden, 4 September 1884. JONCKBLOET.

\'; Zijn eigen baan heeft iedereen,

Zijn doel, waar hij hoopt aan te landen,
Nog hooger doel heeft elk gemeen,
Waar ieders harte voor moet branden:
Dat is: de Waarheid.

VOORREDE VAN DEN BEWERKER.

Toen mijn vriend e. b. ter horst (firma J. b. wolters) tot me kwam
met het verzoek om een vierden druk van jonckbloet\'s Geschiedenis der
Nederlandsehe Letterkunde voor hem gereed te maken, heb ik lang geaarzeld.
Die taak toch was even moeilijk als eervol. Toen ik op zijn aandringen me
daarmede belast had en dien arbeid ondernam, bleek me dan ook ras, dat
ik de bezwaren niet te licht had geteld.

Gelukkig gat de belofte van voorlichting door verschillende vakgeleerden
me weer moed en zij zullen reeds in dit eerste deel zien, dat ik van hunne
wenken een dankbaar gebruik heb gemaakt.

Evenals de voortreffelijke jonckbloet van iederen herdruk van zijn boek
partij trok om het te volmaken, bij en zelfs om te werken, trachtte ik in de
eerste plaats dezen vierden druk op de hoogte te brengen van den tijd. Wat
de laatste onderzoekingen hebben geleerd, moest vermeld en het oorspronke-
lijke daarmede in overeenstemming worden gebracht. Enkele nieuwe teksten
werden sedert ontdekt, merkwaardige vondsten gedaan op \'t gebied onzer
eigen letterkunde of der, aan onze zoo nauw verwante, Fransche, Hoog-
duitsche of Engelsche middeleeuwsche letteren.

De ontdekking van E. voiot omtrent de verhouding van den Meinardus
Vulpes en Ysengrimus, de beschouwing van o. paris (in het pas verschenen
deel XXX der Histoire Litt�raire de la Franc�) over de romans uit den sagen-
kring van Artur, de onderzoekingen van R. w�lcker en bernh. ten brink

omtrent de Angelsaksische letterkunde � ziedaar, om maar iets te noemen,
enkele onderwerpen, waarmede ik rekening diende te houden. Ook over
menigen Nedcrlandschen tekst en schrijver � men denke slechts aan bre-
deroo\'s levensgeschiedenis � deden onderzoekingen in archieven een nieuw
licht opgaan.

Daar me bleek, dat ook met jonckbloet\'s Geschiedenis gebeurd is, wat
dikwijls in herdrukken geschiedt, nl. dat fouten in de aangehaalde plaatsen
en verwijzingen, uit den eenen druk in een volgenden waren overgenomen,
heb ik alle aanhalingen vergeleken met het oorspronkelijke. Zij, die weten,
hoe verdrietig eene onjuiste aanhaling en verwijzing is, zullen me dankbaar
zijn voor het tijdverlies, dat ik hun heb bespaard. Ik behoef hun niet te
zeggen, dat ook hierdoor mijn arbeid langzamer vorderde dan ik gehoopt en
verwacht had.

Doch niet alleen moest � mijns inziens � de tekst met zorg herzien,
maar ook bijgewerkt worden. Uit het hoofdstuk Tooneel in deel VI, waarin
joxckbloet onze tooneelpo�zie tot den laatsten tijd toe behandelde, leidde
ik af, dat zijne bedoeling geweest is de geschiedenis onzer letteren in \'t al-
gemeen voort te zetten. Geschiedde dit nu niet, dan zou er in allen gevalle
eene groote onevenredigheid in de bespreking onzer nieuwe letteren blijven
bestaan. En aan vele gebruikers zou een overzicht juist van het laatste tijd-
perk niet het minst welkom zijn.

Mijne bedoeling is dus dit boek ook in dien zin bij te werken, al moge deze
uitbreiding uit den aard der zaak meer een overzicht onzer nieuwere letteren
dan eene kritische beschouwing bevatten.

Evenals �de schepper der geschiedenis van onze middelnederlandsche, in
zekeren zin ook der geschiedenis onzer nieuwere letterkunde" ^lj partij trok
van iedere beoordeeling van zijn boek, zal ik trachten aan veler mij kenbaar
gemaakt verlangen te voldoen en wat meer ruimte wijden aan ons proza der

^l) Prof. moltzer in diens Levensbericht ean w. J. x. jokckbloet (Jaarboek
der Kon. Academie van Wetenschappen, 1886\\

middeleeuwen en der zestiende eeuw. Met het oog op die gebruikers van dit
boek, wien gcene uitgebreide bibliotheek ten dienste staat, zal ik tevens
eenigszins uitvoeriger inhoudsopgaven van oudere of zeldzame werken geven.
Ook aan den vorm hoop ik de meeste zorgen te besteden, al ontveins ik
me niet, dat dit een buitengewoon teer en moeilijk punt is. Le sU/le c\'est
Thomme en daarmede is veel gezegd en � verklaard. Wel onderschrijf ik in
dit opzicht het oordeel van den hooglceraar moi.tzer, maar �Der Meister
kann die Form zerbrechen", den leerling past het niet � allerminst zoo kort
na \'s Meesters verscheiden diens �Gebautes umzukehren."

Weerhield de eerbied voor de nagedachtenis van den uitstekenden geleerde
me dus van te ingrijpende veranderingen in vorm en inrichting, zijn voorbeeld
zelf wees me toch ook weer eenigszins den weg. En zoo heb ik dan, evenals
hij bij iederen herdruk, getracht ook in dit opzicht het boek met zorg te
herzien.

De subjectieve beschouwingen van jonckbloet heb ik natuurlijk onveran-
derd laten staan, ook waar die van de mijne verschilden. Juist daaraan toch
ontleent jonckbloets werk voor een groot deel zijne waarde. Alleen waar
hij � als in het hoofdstuk over de diersage �- reeds op weg was zijne vroe-
gere voorstelling te laten varen, heb ik gewaagd haar door de thans algemeen
aangenomen beschouwing te vervangen. Ik moest zulks natuurlijk doen,
waar � gelijk in zijne meening omtrent den Reinardus Vulpes en Ysenyrimus �
later onderzoek overtuigend heeft bewezen, dat zijne redeneeringen op ver-
keerde grondslagen berustten.

Evenmin als josckbloet het van \'t zijne verschillend oordeel van anderen
verzweeg, heb ik, waar het pas gaf, latere verschenen beschouwingen, die
van de zijne afwijken, teruggehouden. Ik hoop ook hierin evenwel maat te
hebben gehouden. Wat nu eindelijk de gemaakte veranderingen en aanvul-
lingen betreft, heb ik er een oogenblik aan gedacht, die door een anderen
letter of eenig ander teeken aan te duiden, doch ik ben daarvan spoedig
teruggekomen. Ik vreesde, dat men zulk eene aanduiding aan ijdelheid zou
toeschreven en bovendien betroffen die veranderingen meestal bijzaken.

Moge voorts de een oordeelen, dat ik te weinig, de ander dat ik te
veel heb gewijzigd, opnieuw maak ik schiller\'s woorden tot de mijne:
�Allen gefallen ist schlimm."

Intusschen heb ik voor mij zelven de bewustheid, dat ik met inspanning
van al mijne krachten er naar gestreefd heb om dezen nieuwen druk te doen
beantwoorden aan den goeden naam, dien dit werk tot dusverre bezat. Met
de verzekering, dat gegronde aanmerkingen, wenken en wenschen mij welkom
zullen zijn, beveel ik dezen arbeid bij allen aan, die belangstellen in de
geschiedenis onzer letterkunde.

Wageninoen, December 1887. C. HON1GH.

INLEIDING...................1

I. DE OUD-DUITSCHE VOLKSPO�ZIE...........21

II. SPOREN VAN OCDE SAGEN IN NEDERLAND........33 \\

I. INVLOED VAN HET CHRISTENDOM...........55 *

II. HET HELDENDICHT IN FRANKRIJK...........70

III. DE RIDDER-PO�ZIE IN FRANKRIJK...........102

IV. INVLOED VAN VREEMDE LETTERKUNDE OP DE ONZE . . . . 116 ->t
V. EIGENLIJK BEGIN DER MIDDELNEDERLANDSCHE LETTERKUNDE . 126 *

VI. VORM DER MIDDELNEDERLANDSCHE PO�ZIE........147 X

VII. HET NEVELINGEN-LIED...............151

VIII. KAREL-ROMANS.................167

IX. MTSTIEKE BRITSCHE ROMANS............205 \'

X. EPISODISCHE ART�R-ROMANS............318

XI. BVZANTIJNSCHE ROMANS..............351 *

XII. REINAERT DE VOS................361 >

XIII. VERVAL DER RIDDER-PO�ZIE............391 *

XIV. DE GEWIJDE PO�ZIE...............431 >

bl. 3, reg. 7 o.: te samen, lees: te zamen.

� 4, reg. 3 o.: Hoeuft, lees: Hoeufft.

,, 63, reg. 3 b.; Brunaburh, lees: Bruuuanburh.

� 63, reg. 6 o.: W�lker, lees: W�lcker.

� 87, reg. 3 o.: Paschker, lees: Pakscher.

Voorts gelieve men de in de eerste vellen voorkomende vormen: Karo-
lingers , Merovingers, Karolingisch, Merovingisch, Saksei\'s, te veranderen in:
Karolingen, Merovingen, Karolingsch, Merovingsch, Saksen.

De geschiedenis van een volk omvat het tafereel van zijne wor-
ding en ontwikkeling, van geheel zijn leven, niet slechts van zijne
staatsvormen en staatkundige lotwisselingen, maar ook van zijn
gemoed en zijn geest, zooals die zich openbaren in zijne maatschap-
pelijke eigenaardigheden, in zijn godsdienst, zijne zeden en gewoon-
ten, in de voortbrengselen zijner wetenschap en kunst.

De menschelijke beperktheid maakt zich het overzicht van dat
geheel gemakkelijk, door het te splitsen in afdeelingen en onder-
afdeelingen, welke afzonderljjk kunnen worden behandeld, mits
men den samenhang met het geheel niet uit het oog verlieze.

Wij houden ons hier hoofdzakelijk bezig met die verschijnselen
uit de ontwikkelingsgeschiedenis van het Nederlandsche volk, die
zijne Letterkunde vormen, en meer bepaald dat gedeelte zijner
Letterkunde, dat, met uitsluiting van zuiver wetenschappelijk be-
toog of wijsgeerige bespiegeling, in enger zin zoo genoemd wordt
en zich beweegt op het gebied der Kunst. Dit werk bevat dus de
geschiedenis zijner po�tische geschriften, mits men dit woord niet
in te beperkte beteekenis opvatte.

Po�zio en Proza zijn twee hemelsbreed verschillende uitingen
van den menschelijken geest. Het verschil ligt minder in de uiter-
lijke verschijning dan in beider innerlijk wezen, dat het duidelijkst
gekend wordt uit hun doel en hunne richting. Maar in het gewone
spraakgebruik wordt met de woorden po�zie en proza doorgaans
alleen een onderscheid van vorm bedoeld, en daarom is het noodig
hier het begrip wat scherper te bepalen.

Po�zie is die uiting van den geest, welke hoofdzakelijk tot de

jonckbloet, Ned. Lett. Middeleeuwen. I, 4e druk. 1

2 PO�ZIE EN PROZA.

verbeelding spreekt, en daarom ook zich plastisch in beelden aan
het lichamelijk of geestelijk oog voordoet. Als de Po�zie de taal
kiest om zich in het leven te openbaren, boetseert of schildert zij
klank-beelden, die door de phantasie van hoorder of lezer in zijn
geest gereproduceerd worden en een lichaam aannemen.

Proza is de uitdrukking van het verstand en wendt zich daarom
hoofdzakelijk tot het begrip.

Po�zie en Proza zijn dan ook, in hun wezen, niet afhankelijk van
den vorm, waarin zij zich aan ons voordoen. Intusschen, al wat
leeft, openbaart zich alleen volkomen in zijne eigenaardige , daarvoor
geschikte gestalte. Hoe scherper de vorm zich van andere ver-
schijnselen onderscheidt, des te duidelijker brengt hij de eigenlijke
kern der dingen aan den dag. Vorm en inhoud, uiterlijke verschij-
ning en innerlijk wezen zijn dus innig aan elkander verwant. De
Po�zie spreekt daarom het duidelijkst en is het aantrekkelijkst in
dien vorm, die allengs bij uitsluiting haar eigen is geworden, en
dien wij metrum of rhythmus noemen.

Daar nu de uiterlijke verschijning de menigte het meest in het
oog valt, zijn in het gewone spraakgebruik de woorden po�zie en
proza veelal gelijkbeteekenend geworden met wat men in deftige
taal wel gebonden en ongebonden stijl noemt.

Wanneer wij de po�tische letterkunde van ons volk tot voorwerp
van ons onderzoek nemen, rekenen wij daaronder niet bloot de ge-
schriften in maat en rijm vervat, maar ook die, welke in proza-vorm
opgesteld zijn, voorzoover ze iets anders dan leering of betoog be-
doelen, en streven naar de verwezenlijking van het Schoone.

Op deze bepaling van hot onderwerp moet evenwel eene schijn-
baar onlogische afwijking worden toegelaten, voor zoover het tijd-
perk der middeleeuwen betreft. Toen werd het onderscheid van
po�zie en proza nog niet z�� scherp opgevat, of men hing ook de
tweede het kleed der eerste om: de dichterlijke vorm werd toen
nog gebezigd voor onpo�tische voorstellingen en redenoeringen. De
didactiek had in de eerste plaats op het geheugen te werken, en
daartoe was de rhythmische inkleeding behulpzaam. "Wij, die op
een hooger standpunt staan, kunnen zelfs dan het leerdicht nauwe-
lijks meer onder de fpo�zie rangschikken, wanneer het zich in ge-
lijke mate als de leerdichten van Maerlant met dichterlijke versiersel»
tracht te tooien.

DIDACTIEK. � NOORD EX ZUID. 3

Er zullen er daarom misschien gevonden worden, die het wraken,
dat wij de burgerlijke didactiek van het eind der dertiende en het
begin der veertiende eeuw binnen de grenzen van ons onderzoek
opnemen. Maar bij gezet nadenken zal men inzien, dat wij haar
niet onbehandeld konden laten. Immers zij vergt evenzeer als de
werken, die door hun inhoud tot ons eigenlijk onderwerp behooven,
onze ernstige aandacht, niet om den rhythmischen vorm, die slechts
eene vluchtige kennismaking zou wettigen, maar omdat zij reeds
door hare verschijning zelve, en niet minder door den blijvenden
invloed, dien zij heeft uitgeoefend, den Nederlandschen geest in
het ware licht plaatst, en daardoor onmisbaar is voor de juiste
kennis van de a;sthetische vatbaarheid van ons volk.

De Po�tische Letterkunde van het Nederlandsche Volk, ziedaar
dus ons onderwerp, dat, ofschoon een klein deel van de geheele
volksgeschiedenis, toch nog omvangrijk genoeg is, ook al bepalen
wij ons tot het Dietsch sprekende gedeelte van dat Volk: Noord-
Nederland en de Vlaamsche gewesten van Belgi�.

Niet ten allen tijde komen beide deelen des lands evenzeer in aan-
merking: bij afwisseling speelt nu het Noorden, dan het Zuiden de
hoofdrol in het tafereel. In de middeleeuwen treden Vlaanderen
en Brabant geheel op den voorgrond, terwijl Holland slechts eene
zeer bescheiden plaats inneemt. Gedurende de zeventiende eeuw
wordt dat anders. Onder den invloed der uit do zuidelijke gewesten
gewekenen schittert het Noorden in onge�venaarden glans, terwijl
in het Zuiden letterkundig licht en leven door den Spaanschen
domper bijkans geheel zijn uitgedoofd. Eene eeuw later vindt men
in Noord-Nederland nog een schijn van leven, meer vorm clan in-
houd; de Belgische akker blijft geheel braak liggen. Eindelijk, in
het tweede kwart der negentiende eeuw, beginnen de Vaderlandsche
Letteren in geheel Nederland eene betere toekomst te gemoot te
gaan: beide deelen des lands treden als elkanders wederga op,
om te samen onzen lotterroem weer op te bouwen.

De Nederlandsche Letterkunde bestaat natuurlijk uit werken,
geschreven in de Nederlandsche taal; evenwel zullen wij soms
genoodzaakt zijn ons buiten dat taalgebied te begeven, zonder
de grenzen van ons bestek te overschrijden. De po�zie heeft zich
hier, ten gevolge van bijzondere omstandigheden, nu en dan een
uitheemsch gewaad laten welgevallen, en op Dietsch-Nederlandschen

4 BEGIN DER GESCHIEDENIS ONZER LETTERKUNDE.

bodem hebben dan Nederlandsche dichters gezongen in eene vreemde
taal. Tijdens de middeleeuwen, vooral in Vlaanderen, in het Fransch;
in hetzelfde tijdperk, mede in Vlaanderen, in \'t Latijn; en hoofd-
zakelijk in Holland in dezelfde taal, na de herleving der Letteren.

De Latijnsche gedichten sedert de Eenaissance behooren niet
tot ons onderwerp: hunne waardeering is op hare plaats in eene
geschiedenis van de beoefening der Oude Letteren \'). Op de ge-
dichten, die de geestelijkheid van de tiende tot de twaalfde eeuw
in de taal der Kerk schreef, dienen wij echter wel te letten, daar
zij in zeer nauw verband staan met de eigenlijke nationale letterkunde.

De Fransche po�zie, in de twaalfde eeuw ontloken en gekoesterd
aan het hof der Vlaamsche graven, wier omgeving een tijdlang
door uitheemsche beschaving schitterde en zelfs het hof hunner
Fransche leenheeren vooruit was, � die po�zie mag mede onze
aandacht niet geheel ontgaan; maar eene uitvoerige behandeling
komt slechts te pas in een volledig overzicht der Fransche letterkunde.

Nu wij ons duidelijk hebben gemaakt, wat wij hebben te onder-
zoeken , te schilderen en te beoordeelen, dient de vraag overwogen
te worden, waar dat onderzoek behoort aan te vangen.

De geschiedenis kan niet beginnen bij een willekeurig gekozen
punt des tijds. Alles hangt samen: �in \'t verleden ligt het heden,
in het nu wat worden zal." Wil men dus eene heldere voorstelling
geven van regelmatige ontwikkeling van den geest, waarbij het
hoe en waarom der elkander opvolgende, maar ook onderling
samenhangende toestanden niet uit het oog wordt verloren, dan
dient men zooveel mogelijk op te klimmen tot de vroegste sporen
van eigenaardige, zelfstandige volksontwikkeling, zooals zij zich
openbaren in taal en letterkunde.

Maar eigen volksbestaan knoopt zich vast aan de geschiedenis
van den stam, waaruit het volk is gesproten; en ook die punten
van aanknooping mag men niet buiten beschouwing laten. Daarom

\') Verg. Geschiedenis der Nederl. Letterlc. in de zeventiende eeuw, ID., bl. II.
Over de Nederlanders, die Latijnsche gedichten vervaardigden, leze men
het werk van prof. lYerlkauip en Hoeuft, L. Muller** Geschichte der klassischen
Philologie in den Siederlanden, en dl. IV van Oollot d\'Escury\'s Ho�and\'sroem
in Kunsten en Wetenschappen.

vangen wij de geschiedenis onzer letterkunde reeds aan met ver-
wijzing naar de oudste sporen van dichterlijke ontboezeming bij de
Germanen, waaruit zich de historische volkspo�zie sedert den tijd
der volksverhuizing heeft ontwikkeld; hieraan knoopt zich wederom
het Fransche nationale epos vast, dat de bron onzer oudste gedich-
ten is geweest.

Moeten wij dus hoog opklimmen om een regelmatig uitgangs-
punt te vinden, onze taak kan niet zijn afgeweven, voordat wij
de letterkundige ontwikkeling van het Nederlandsche volk hebben
geschetst tot op den tegenwoordigen tijd toe. Dan eerst zal ons
een helder beeld van de litteraire eigenaardigheid, de ^esthetische
vatbaarheid en kracht van dat volk voor oogon staan, en die kennis,
aldus verkregen, zal ons tot eene betrouwbare vingerwijzing voor
de toekomst verstrekken.

Het zeer uitgebreide veld, dat wij te bewandelen hebben, splitst
zich natuurlijk in onderdeden, die het overzicht gemakkelijker
maken.

Evenals op staatkundig gebied de geschiedenis van de middel-
eeuwen zich door geest en karakter onderscheidt van de gebeur-
tenissen der zestiende en zeventiende eeuw, en deze weer eene
scherpe tegenstelling maken met die van later tijd, zoo is het ook
met de geschiedenis onzer letterkunde.

Vandaar drie natuurlijke afdeelingen, welke � omdat niets met
schokken gaat � door tijdperken van overgang aan elkander ver-
bonden zijn. Dit geeft de volgende indeeling:

I. De Middeleeuwen, van 1200 tot 1450;

(De Rederijkers, van 1450 tot 1600).
II. De Zeventiende Eeuw, van 1600 tot 1700;

(De Dichtlievende Genootschappen in de XVIII^e eeuw).
III. De Nieuwere tijd, van 1800 tot op onze dagen.

Men begrijpt, dat wij ronde cijfers genoemd hebben, en dat de
grenzen tusschen de hoofd- en overgangstijdperken niet zoo scherp
te trekken zijn. De overgang van de tweede tot de derde afdeeling
begint immers al, voordat de zeventiende eeuw ten einde is; ter-
wijl het jongste tijdperk eigenlijk eerst dagteekent van Nederland\'s
wedergeboorte in 1813; ja, men zou geen overwegend bezwaar
kunnen hebben, als iemand den nieuwen tijd eerst omstreeks het
jaar 1835 deed aanvangen.

OUDNEDERLANDSCHE TAAL.

Meer verwondering baart het misschien, dat ik onze letterkunde
niet v��r omstreeks de dertiende eeuw laat aanvangen, en dus ook
niet, overeenkomstig met hetgeen elders plaats grijpt, aan het
Middelnederlandsche tijdperk een Oudnederlandsch doe voorafgaan.

Men weet toch , dat in Duitschland de geschiedenis van de taal
zoowel als van de letterkunde in drie tijdperken verdeeld wordt:
die vaa het Oud-, Middel- en Nieuw-IIoogduitsch. Moet dit niet
evenzeer voor Nederland geschieden, dat, vooral in de vroegste
eeuwen, zoo na aan Duitschland verwant was ?

"Wat de letterkunde betreft, mag men die vraag stellig met
neen beantwoorden, omdat de overblijfsels van Oudnederlandsche
geschriften zich bepalen tot een enkel fragment van een werk,
dat misschien nog maar op do grens van het eigenlijke Nederland
te boek werd gesteld.

Ten opzichte van de taal is het anders. Want hoe spaarzaam
de bronnen ook vloeien, zij leeren ons toch � vooral de char-
ters �, dat van de achtste eeuw af zich hier eene taal had be-
ginnen te vormen, die �n door vocalisme �n door consonantenstelsel
van het oude Hoog- en Nederduitsch is onderscheiden. Die taal,
nog in verschillende, doch zeer nauw aan elkander verwante,
tongvallen gesplitst, welke onderling minder van elkander verschillen
dan b.v. met de Oudhoogduitsche dialecten het geval is; die taal,
over Limburg, Brabant, Vlaanderen, Zeeland, Holland en Utrecht
verbreid, heeft evenzeer recht op den naam van Oudnederlandsch,
als de Alamannische, Beierscho en Frankische tongvallen tezamen
op dien van Oudhoogduitsch.

Dat Oudnederlandsch was omstreeks de helft der twaalfde eeuw
volkomen tot Middelnederlandsch ontwikkeld, en kort daarop ziet
men die taal tot po�tische doeleinden* gebruikt.

Het bovenstaande sluit reeds in zich, dat het Nederlandsch tot
den algemeenen Duitschen taaltak behoort. Welke plaats het daarin
beslaat, zal duidelijk worden door een beknopt overzicht van den
taaistam, waarvan de Duitsche tak een deel is.

Op de bergvlakten ten noorden van de Kaspische zee leefde in over-
oude tijden een volksstam van Kaukasisch ras, die van daar uit
zich zoowel naar het verre Oosten als naar het Westen heeft ver-
spreid. Daarbij werd de oorspronkelijke stamtaal eerst in dialecten
gesplitst, waaruit dan later, onder den invloed van allerlei omstan-

DE INDO-GERMAANSCHE TAALSTAM.

digheden, zich onderling verwante taaltakken en talen hebben
ontwikkeld.

Omdat in het Oosten het gemeenschappelijk taalgebied zich
uitstrekt tot in, ja, tot voorbij Indi�, terwijl de Germaansche
stammen het naar \'t Westen het verst hebben uitgebreid, noemt
men den algemeenen taaistam, waartoe al die takken behooren,
Indo-G ermaansch \').

In Azi� brengt men daartoe: 1 ° den Indischen tak, waarvan het
Sanskriet de oudste en zuiverste spruit is; 2° den Iraanschen tak,
die het Oud-Baktrisch of Zend en het Oud-Perzisch omvat. Sans-
kriet en Iraansch vormen tezamen de zoogenaamde Arische familie.

In Europa rekent men daaronder: 1° den Grieksch-Latijnschen
tak, met de daaruit voortgekomen Neo-Latijnsche talen, nl. : het
Italiaansch , Spaansch, Portugeesch, Provengaalsch, Fransch en
Romaansch (in Rumeni� enz. en Grauwbunderland); 2° het Kel- \'.. -«.n
tisch ; 3° het Germaansch; 4° het Slavoonsch, waarvan de hoofd-
talen het Russisch, Poolsch, Boheemsch en Servisch zijn, en 5°
het Litauensch.

Dat die taaltakken en de daaruit voortgesproten talen (de zoo-
genaamde secundaire vooral), na zooveel eeuwen, en onder den
invloed van bodem, klimaat on geschiedenis, zoodanige vervormingen
hebben ondergaan, dat voor een oppervlakkigon beschouwer de
verwantschap niet in het oog valt, zal niemand verwonderen.

Onverdroten ijver en rusteloos voortgezet onderzoek hebben reeds
van vele dier vervormingen geleerd, dat en hoe ze volgens vaste
wetten plaats grepen. Dit heeft natuurlijk een vroeger ongekend
licht op het gebied der vergelijkende taaistudie ontstoken, en de
wilde verbeelding der etymologen aan banden gelegd.

Voor den Germaanschen taaltak heeft men in dit opzicht het �
meest te danken aan den uitmuntenden Duitschen geleerde Jakob

\') Ofschoon de naam Indo-Germaansch niet meer geheel juist was, sedert
men inzag, dat ook de taal der Kelten tot dezen stam behoort en de gren-
zen van het gemeenschappelijk taalgebied zich dus westelijker dan Germani�,
tot in Bretagne, Wales en Ierland, uitstrekken, heeft men den eenmaal aan-
genomen naam behouden. Sommige, vooral Fransche en Engelsche, geleerden
spraken sedert van Indo-Europeesch, doch ook deze en de andere voorgeslagen
benamingen � Japhetisch, Arisch en Sanskritisch � zijn evenmin geheel juist
als de oorspronkelijke.

8 KLANKVERSCHUIVING.

Grimm. Hij ontdekte o. a. de gewichtige wet der klankverschuiving,
waarbij wij een oogenblik moeten stilstaan.

De taal drukt door middel van gearticuleerde klanken datgene
uit, wat in \'s menschen binnenste � om mij van eene nog steeds
gangbare uitdrukking te bedienen � in zijn hart en hoofd omgaat.
In het algemeen kan men daarbij zeggen, dat de klinkers meer
de uitdrukking zijn van het gevoel, terwijl de medeklinkers de
werking van het regelend verstand vertolken. Dat de laatste
hierom, zoowel als om hunne meerdere duurzaamheid, het voor-
naamste bestanddeel der taal zijn, behoeft wel geen betoog.

De eigenlijke medeklinkers zijn de zoogenaamde stomme conso-
nanten (mutae), die, naar de spraakorganen, welke bij hare uit-
spraak de hoofdrol spelen, in lip-, tand- en keelletters worden
onderscheiden; deze worden wederom, naarmate van den klem,
waarmee zij worden voortgebracht, in weeke (mediae), harde (tenues)
en geadspireerde (adspiratae) verdeeld.



		INHOUD.

		INLEIDING...................1

		EERSTE BOEK. I. DE OUD-DUITSCHE VOLKSPO�ZIE...........21 II. SPOREN VAN OCDE SAGEN IN NEDERLAND........33 \\

		TWEEDE BOEK. I. INVLOED VAN HET CHRISTENDOM...........55 * II. HET HELDENDICHT IN FRANKRIJK...........70 III. DE RIDDER-PO�ZIE IN FRANKRIJK...........102 IV. INVLOED VAN VREEMDE LETTERKUNDE OP DE ONZE . . . . 116 ->t V. EIGENLIJK BEGIN DER MIDDELNEDERLANDSCHE LETTERKUNDE . 126 * VI. VORM DER MIDDELNEDERLANDSCHE PO�ZIE........147 X VII. HET NEVELINGEN-LIED...............151 VIII. KAREL-ROMANS.................167 IX. MTSTIEKE BRITSCHE ROMANS............205 \' X. EPISODISCHE ART�R-ROMANS............318 XI. BVZANTIJNSCHE ROMANS..............351 * XII. REINAERT DE VOS................361 > XIII. VERVAL DER RIDDER-PO�ZIE............391 * XIV. DE GEWIJDE PO�ZIE...............431 >



		BENAMING ONZER TAAL. 17

		Onze taal heet noch Nederduitsch, noch Platduitsch. In de middeleeuwen heette zij in haven geheelen omvang eigenlijk Dietsch of Duutseh, al naar gelang van den tongval, waarvan de schrij- vers zich bedienden ¹). Met het oog op de gewesten, wier spraak- gebruik in verschillende tijdperken het uitgangspunt voor de algemeene beschaafde spreek- en \' schrijftaal (xoivy;) is geworden, zou men haar in de middeleeuwen Vlaamsch kunnen noemen, evenals zij in de zeventiende eeuw aanspraak op den naam van Hofkindsch kon maken. Thans, nu Noord en Zuid als even- knie�n naast elkander staan, ware zeker de algemeene naam Dietsch, dat is de overal verstaanbare volkstaal (van diet, volk), het verkieselijkst, en die naam wordt in Vlaanderen niet zelden gebruikt \'). Maar in het Noorden zoomin als in den vreemde is die uitdrukking vooralsnog gang- of verstaanbaar; wij doen dus het best, het woord Xederlandsch te bezigen.

		sie reden, eine unausweichliche anziehungskrut\'t der schwerpuncte kond, and lebhaft envachte sehnsucht nach t\'esterer einigung aller sieh zugewandten stamme wird nicht nachlassen. einen �bertritt der Niederl�nder zur hoch- deutschen sprache, der Diinen zur schwedischen halte ich in den niichsten jahrhunderten sowol fiir wahrscheinlieh, als allen deutschen volkern fiir heilsam, und glaube dass ilim durch die lostrenming Belgiens von Holland, Norwegens von Diinemark vorgearbeitet ward: es leuehtet ein, dass dem Niederlsinder lieber sein muss deutsch als franz�sisch, dem Diinen lieber schwedisch als deutsch zu werden, aueh verdient die sprache der berge und h�hen zu siegen �ber die der flachen ebene." Ik laat de ahnung voor \'t geen zij is, en acht mij ook niet geroepen hier in een onderzoek over de juistheid der laatste opmerking te treden. Het is genoeg te hebben aangetoond, dat de groote taalgeleerde het Nederlandseh voor iets anders en iets beters hield dan een Nederduitsch dialect. Evenzoo zei W. Waekernagel in zijne Geschichte der Deutschen Litteratur, I², 32: �Es sonderten sich im Laui\' des Mittelalters die Niederlande von den benachbarten Friesen und Sachsen ab, und wiihrend das �brige Xorddeutsch- land schon langst keine litterarische Selbstiindigkeit mehr besitzt, erfreuen sie sich noch heut ihrer eigenen Poesie und Prosa." \') Verg. Dr. Eelco Verwijs\' opstel over Dietse, Duutsc, in de Taalkundige Bijdragen van Cosijn c.s., I D., bl. 217�232. \') Vergelijk hierover en over de grenzen onzer taal de opstellen van Johan Winkler: Xederla>id in Frankrijk en Duitschland (Tijdspiegel, 1886).

		jonckbloet, Xed. Lett. Middeleeuwen I, 4e druk. 2



		22
		PO�TISCHE VOLKSOVERI.EVERIXG.


		verzekeren, maar de zaak is oud en duister, dat de god meer zonen had, en dat meer volksbenamingen daarmee in verband staan, als de Marsen, Gambriviers, Sueven en Wandalen; ja, dit zouden de echte en oude namen zijn." Maar niet slechts over de wording van het menschelijk geslacht handelden hunne zangen, ook de groote daden van dat uit de goden ontsproten voorgeslacht werden daarin gevierd. Wij zagen reeds, hoe Tacitus hunne dichterlijke volksoverlevering vermeldt; elders doet hij ons zien, hoe de sage gelijktijdig met het helden- feit ontstaat, dat zij bezingt, als hij verhaalt, dat de Cherusker- veldheer Arminius, die de legioenen van Varus vernield en de Germaansche onafhankelijkheid beschut had, reeds in volkszangen verheerlijkt werd \'). Alle Duitsche stammen vierden waarschijnlijk hunne helden op soortgelijke wijs. Men mag het opmaken uit de overleveringen, welke ons door sommige kroniekschrijvers van later tijd zijn bewaard. Zoo weten wij , dat de Goten den lof hunner oude koningen zongen, en enkele hunner sagen, bij Jornandes, een schrijver uit de zesde eeuw, geboekt, klimmen misschien tot de eerste eeuw onzer jaartelling op. Later werd Attila in hunne liederen herdacht, en het lijk van den beroemdsten Westgotischen koning, Theodorik, ziet men onder jubelgezang van het bloedig slagveld bij Chalons wegdragen. Voorts leefde in hunne overleveringen de roemruchte nagedachtenis van koning Ermenrik, die ook in Neder- landsche sagen overging en op wien nog toespelingen in onzen Reinaert voorkomen. Evenzoo bezaten de Langobarden een schat van sagen en histo- rische liederen, die voor een deel zijn bewaard door hun geschied- schrijver Paul Warnefried. Bij hem komen zoo veelvuldige tooneelen voor, waarover een onmiskenbaar po�tisch waas is uitgegoten, en die meer op het gebied der sage dan der historie t\'huis behooren,

		\') Ammles II, 88. �Arminius.... liberator hand dubie Germaniae, et qui non primordia populi Hom. sieut alii reges ducesque, sed florentissimum imperium lacessierit: proeliis ambiguus, bello non vietus. Septem et triginla annos vitae, duodecim potentiae cxplevit: caniturque adhuc barbaras ajmd (lentes; Graecorum annalibus ignotus, qui sua tantum mirantur: l�omunis haud perinde celebris, dum vetera extollimus, recentium incuriosi."



		3G
		OUDE SAGEN IN DEN ZWAANRIDDER.


		Dit verhaal was reeds in de dertiende of het laatst der twaalfde eeuw in dezen vorm in Vlaanderen en Brabant in omloop. Er is een Fransch gedicht bewaard gebleven, dat uit de laatste helft der veertiende eeuw afkomstig schijnt. Van eene Vlaamsche be- werking is ons slechts een fragment over van geringen omvang \'). In een proza-volksboek leefde deze sage tot op onze dagen voort. Het springt in het oog, dat in dit verhaal oud en nieuw is ondereengemengd, en dat men eene overlevering, wier beteeke- nis men niet meer doorzag, aan een bekenden historischen naam heeft vastgeknoopt. De hoofdgedachte is, dat de Brabantsche hertogen afstamden van een goddelijk wezen. De kern van het verhaal schijnt de aankomst van den Zwaan- ridder in het geheimzinnige bootje te zijn, en die sage klimt blijkbaar tot de hoogste oudheid op. Bij de Angelsaksen verhaalt de overlevering, dat een der stammen, v��r den overtocht naar Brittanje, op gelijke wijze een koning had ontvangen. Ook daar kwam een onbekende schoone jongeling aandrijven in een bootje; zijn naam was Sceaf en hij stamde uit het goddelijk geslacht van Wodan. In het gedicht van Be�vulf, uit de zevende eeuw \'), komt hij nog voor. Beide overleveringen hebbon ��ne gemeenschappelijke bron, die stellig overoud is; ja, het is hoogst opmerkelijk, dat de Indische sage der geboorte van Fischma geheel met de onze overeenkomt. Het zou dus niet onmogelijk zijn, dat wij ook hier te doen hadden met de overblijfsels eener overlevering, die de Germanen reeds uit hun stamland hadden meegebracht naar Europa. Hoe dit ook zij, later moest de bovenmenschelijke, goddelijke afkomst van den vreemdeling duidelijk gemaakt worden, en men voerde zijne moeder ten tooneele. Ook zij was een bovenmensche- lijk wezen. Hare plotselinge verschijning bij de bron geeft dit

		\') Deze 123 verzen werden gevonden en uitgegeven door Ferd. von Hell- wnld (Taal- en Letterbode, I, bl. 313), Dr. G. Kalff herkende er een frag- ment in eener Mnl. bewerking der sage van den Zwaanridder, zeker niet jonger, eer ouder dan de 14e eeuw. Hij vermoedt, dat het een deel heeft uitgemaakt der bewerking van een Fransen gedicht (vgl. Middelnederlandsche epische fragmenten, Groningen, 1886, bl. 250 vlg.). �) Ten minste volgens Kemble; Ettm�ller plaatste het in de negende, Grein, Arnold en anderen in het midden der achtste eeuw.



		Cl
		HET L0DEWIJKSLIED.


		gaan, dat den priester belette zich bij de jachtoefening van den edelman aan te sluiten. Toen kon er liefde voor de volkspo�zie bij de geestelijkheid bestaan. En dat zij werkelijk bestond, blijkt uit den ijver, waarmee men in de kloosters do volksliederen opteekende. Immers uit de boekenlijst van het klooster Reichenau weet men, dat daar reeds in 821 een handschrift gevonden word, dat twaalf Duitsche liederen inhield. Er was nu maar ��n stap noodig om zelf de hand aan het werk (of de lier) te slaan. Dat had dan ook inderdaad plaats, en de volkspo�zie kwam weldra in handen van de geestelijken. Wil men daarvan het bewijs, ik vestig de aandacht op het zoogenoemde Lodetc ijkslied, dat de overwinning viert, door Lodewijk III in 881 bij Saucourt op de Noormannen behaald. Nog v��r den dood des overwinnaars (5 Aug. 882) werd het gedicht, misschien door den beroemden Hucbald uit het klooster van St. Amand nabij Valen- chijn, in allen gevalle in een der Hoogduitsche dialecten \').

		) Volgens Miillenhoff (in do door hem en Scherer uitgegeven Denkmaler,* II, S. 304 en Voo«ede, S. XVI, XVIII, XXI) in het Middel- of Rijnfran- kisch; volgens Braune (Beitriige enz., I, S. 51) in het Zuidfrankisch. Ziehier den aanvang van het lied: Einan kuning weiz ih. Heizsit her Hludvig. Ther gerno gode thionot, Ih weiz her imos lonot. De inhoud luidt: �Een Koning ken ik, Lodewijk is zijn naam, die God gaarne dient: en ik weet, dat deze het hem vergeldt. �Als kind werd hij vaderloos, maar het werd hem vergoed, want de Heer trok zich zijner aan en werd zijn opvoeder. �Hij gaf hem deugden en koninklijk dienstgezin, en den rijksstoel hier in Frankenland; � lang moge hij dien bezitten! �Dit deelde hij weldra met Karloman, zijnen broeder, dit geheele tal van heerlijkheden. �Toen dit geschied was, wilde God hem beproeven, of hij, nog zoo jong, leed en moeite kon dulden. �Hij liet heidensche mannen over zee trekken om het Frankenland te herinneren aan zijne zonden. �Sommigen werden nu verloren, anderen uitverkoren; die vroeger kwalijk leefde, onderging zijne straf



		JUJ-, k. U r^

		AAN

		HARS KONINKLIJKE HOOGHEID

		DE GROOTHERTOGIN VAN SAKSEN"WEIMAR-E�SENACH,

		GEBOREN PRINSES DER NEDERLANDEN,



		WORDT

		DE VIERDE UITGAVE VAN DIT BOEK

		EEKBIEDIG OPGEDRAGEN

		DOOR

		*DEK BEWERKER EX DEN UITGEVER..*



		als waarvan lessing gewaagt (Hamb. Dramaturgie, Si�mmtl. Schriften, heraus. gegeben von w. vox maltzan, VII, 142). Ik wenschte, dat ieder, die geschiedenis behandelt, zich de schoone woorden van malmstr�m uit zijn gedicht TUI de Unaa in \'t gemoed prentte: o �En hvar sin bana har, det s\'ages sa: o En hvar sin tro, en hvar sitt mal att hinna. o o o H�gt �fver alla star ett mal Snda, o F�r hvilket alla hjertan maste brinna; Det heter Banning*\'). Wiesbaden, 4 September 1884. JONCKBLOET.

		\'; Zijn eigen baan heeft iedereen, Zijn doel, waar hij hoopt aan te landen, Nog hooger doel heeft elk gemeen, Waar ieders harte voor moet branden: Dat is: de Waarheid.



		DRUKFOUTEN.

		bl. 3, reg. 7 o.: te samen, lees: te zamen. � 4, reg. 3 o.: Hoeuft, lees: Hoeufft. ,, 63, reg. 3 b.; Brunaburh, lees: Bruuuanburh. � 63, reg. 6 o.: W�lker, lees: W�lcker. � 87, reg. 3 o.: Paschker, lees: Pakscher. Voorts gelieve men de in de eerste vellen voorkomende vormen: Karo- lingers , Merovingers, Karolingisch, Merovingisch, Saksei\'s, te veranderen in: Karolingen, Merovingen, Karolingsch, Merovingsch, Saksen.




		INLEIDING.

		De geschiedenis van een volk omvat het tafereel van zijne wor- ding en ontwikkeling, van geheel zijn leven, niet slechts van zijne staatsvormen en staatkundige lotwisselingen, maar ook van zijn gemoed en zijn geest, zooals die zich openbaren in zijne maatschap- pelijke eigenaardigheden, in zijn godsdienst, zijne zeden en gewoon- ten, in de voortbrengselen zijner wetenschap en kunst. De menschelijke beperktheid maakt zich het overzicht van dat geheel gemakkelijk, door het te splitsen in afdeelingen en onder- afdeelingen, welke afzonderljjk kunnen worden behandeld, mits men den samenhang met het geheel niet uit het oog verlieze. Wij houden ons hier hoofdzakelijk bezig met die verschijnselen uit de ontwikkelingsgeschiedenis van het Nederlandsche volk, die zijne Letterkunde vormen, en meer bepaald dat gedeelte zijner Letterkunde, dat, met uitsluiting van zuiver wetenschappelijk be- toog of wijsgeerige bespiegeling, in enger zin zoo genoemd wordt en zich beweegt op het gebied der Kunst. Dit werk bevat dus de geschiedenis zijner po�tische geschriften, mits men dit woord niet in te beperkte beteekenis opvatte. Po�zio en Proza zijn twee hemelsbreed verschillende uitingen van den menschelijken geest. Het verschil ligt minder in de uiter- lijke verschijning dan in beider innerlijk wezen, dat het duidelijkst gekend wordt uit hun doel en hunne richting. Maar in het gewone spraakgebruik wordt met de woorden po�zie en proza doorgaans alleen een onderscheid van vorm bedoeld, en daarom is het noodig hier het begrip wat scherper te bepalen. Po�zie is die uiting van den geest, welke hoofdzakelijk tot de *jonckbloet, Ned. Lett. Middeleeuwen.* I, 4e druk.** 1



		DIDACTIEK. � NOORD EX ZUID. 3 Er zullen er daarom misschien gevonden worden, die het wraken, dat wij de burgerlijke didactiek van het eind der dertiende en het begin der veertiende eeuw binnen de grenzen van ons onderzoek opnemen. Maar bij gezet nadenken zal men inzien, dat wij haar niet onbehandeld konden laten. Immers zij vergt evenzeer als de werken, die door hun inhoud tot ons eigenlijk onderwerp behooven, onze ernstige aandacht, niet om den rhythmischen vorm, die slechts eene vluchtige kennismaking zou wettigen, maar omdat zij reeds door hare verschijning zelve, en niet minder door den blijvenden invloed, dien zij heeft uitgeoefend, den Nederlandschen geest in het ware licht plaatst, en daardoor onmisbaar is voor de juiste kennis van de a;sthetische vatbaarheid van ons volk. De Po�tische Letterkunde van het Nederlandsche Volk, ziedaar dus ons onderwerp, dat, ofschoon een klein deel van de geheele volksgeschiedenis, toch nog omvangrijk genoeg is, ook al bepalen wij ons tot het Dietsch sprekende gedeelte van dat Volk: Noord- Nederland en de Vlaamsche gewesten van Belgi�. Niet ten allen tijde komen beide deelen des lands evenzeer in aan- merking: bij afwisseling speelt nu het Noorden, dan het Zuiden de hoofdrol in het tafereel. In de middeleeuwen treden Vlaanderen en Brabant geheel op den voorgrond, terwijl Holland slechts eene zeer bescheiden plaats inneemt. Gedurende de zeventiende eeuw wordt dat anders. Onder den invloed der uit do zuidelijke gewesten gewekenen schittert het Noorden in onge�venaarden glans, terwijl in het Zuiden letterkundig licht en leven door den Spaanschen domper bijkans geheel zijn uitgedoofd. Eene eeuw later vindt men in Noord-Nederland nog een schijn van leven, meer vorm clan in- houd; de Belgische akker blijft geheel braak liggen. Eindelijk, in het tweede kwart der negentiende eeuw, beginnen de Vaderlandsche Letteren in geheel Nederland eene betere toekomst te gemoot te gaan: beide deelen des lands treden als elkanders wederga op, om te samen onzen lotterroem weer op te bouwen. De Nederlandsche Letterkunde bestaat natuurlijk uit werken, geschreven in de Nederlandsche taal; evenwel zullen wij soms genoodzaakt zijn ons buiten dat taalgebied te begeven, zonder de grenzen van ons bestek te overschrijden. De po�zie heeft zich hier, ten gevolge van bijzondere omstandigheden, nu en dan een uitheemsch gewaad laten welgevallen, en op Dietsch-Nederlandschen 1*



		5
		IXDEELIXG.


		vangen wij de geschiedenis onzer letterkunde reeds aan met ver- wijzing naar de oudste sporen van dichterlijke ontboezeming bij de Germanen, waaruit zich de historische volkspo�zie sedert den tijd der volksverhuizing heeft ontwikkeld; hieraan knoopt zich wederom het Fransche nationale epos vast, dat de bron onzer oudste gedich- ten is geweest. Moeten wij dus hoog opklimmen om een regelmatig uitgangs- punt te vinden, onze taak kan niet zijn afgeweven, voordat wij de letterkundige ontwikkeling van het Nederlandsche volk hebben geschetst tot op den tegenwoordigen tijd toe. Dan eerst zal ons een helder beeld van de litteraire eigenaardigheid, de ^esthetische vatbaarheid en kracht van dat volk voor oogon staan, en die kennis, aldus verkregen, zal ons tot eene betrouwbare vingerwijzing voor de toekomst verstrekken. Het zeer uitgebreide veld, dat wij te bewandelen hebben, splitst zich natuurlijk in onderdeden, die het overzicht gemakkelijker maken. Evenals op staatkundig gebied de geschiedenis van de middel- eeuwen zich door geest en karakter onderscheidt van de gebeur- tenissen der zestiende en zeventiende eeuw, en deze weer eene scherpe tegenstelling maken met die van later tijd, zoo is het ook met de geschiedenis onzer letterkunde. Vandaar drie natuurlijke afdeelingen, welke � omdat niets met schokken gaat � door tijdperken van overgang aan elkander ver- bonden zijn. Dit geeft de volgende indeeling: I. De Middeleeuwen, van 1200 tot 1450; (De Rederijkers, van 1450 tot 1600). II. De Zeventiende Eeuw, van 1600 tot 1700; (De Dichtlievende Genootschappen in de XVIII^e eeuw). III. De Nieuwere tijd, van 1800 tot op onze dagen. Men begrijpt, dat wij ronde cijfers genoemd hebben, en dat de grenzen tusschen de hoofd- en overgangstijdperken niet zoo scherp te trekken zijn. De overgang van de tweede tot de derde afdeeling begint immers al, voordat de zeventiende eeuw ten einde is; ter- wijl het jongste tijdperk eigenlijk eerst dagteekent van Nederland\'s wedergeboorte in 1813; ja, men zou geen overwegend bezwaar kunnen hebben, als iemand den nieuwen tijd eerst omstreeks het jaar 1835 deed aanvangen.



		8 KLANKVERSCHUIVING.

		Grimm. Hij ontdekte o. a. de gewichtige wet der klankverschuiving, waarbij wij een oogenblik moeten stilstaan. De taal drukt door middel van gearticuleerde klanken datgene uit, wat in \'s menschen binnenste � om mij van eene nog steeds gangbare uitdrukking te bedienen � in zijn hart en hoofd omgaat. In het algemeen kan men daarbij zeggen, dat de klinkers meer de uitdrukking zijn van het gevoel, terwijl de medeklinkers de werking van het regelend verstand vertolken. Dat de laatste hierom, zoowel als om hunne meerdere duurzaamheid, het voor- naamste bestanddeel der taal zijn, behoeft wel geen betoog. De eigenlijke medeklinkers zijn de zoogenaamde stomme conso- nanten (mutae), die, naar de spraakorganen, welke bij hare uit- spraak de hoofdrol spelen, in lip-, tand- en keelletters worden onderscheiden; deze worden wederom, naarmate van den klem, waarmee zij worden voortgebracht, in weeke (mediae), harde (tenues) en geadspireerde (adspiratae) verdeeld. Vergelijkt men nu het oudst bekende Duitsch, het Gotisch, met eene der oudere verwante talen, b.v. het Grieksch of Latijn, dan ontwaart men, dat er eene regelmatige verschuiving van de stomme medeklinkers der drie organen heeft plaats gehad; en wel zoo, dat in de plaats van de Grieksche iveeke consonant, in het Gotisch de harde is getreden, in de plaats van de harde de geadspireerde, in de plaats der geadspireerde eindelijk de weeke. Die verschuiving, waarvan wij de oorzaak in het midden laten, begon lang v��r de eerste eeuw onzer jaartelling, en was in die eeuw al geheel tot stand gekomen, zooals de Oudgermaansehe eigennamen, die wij bij de Eomeinsche geschiedschrijvers over \'t algemeen zeer juist weergegeven vinden, ons voldoende leeren. Later, misschien eerst in de zesde eeuw, en onder den invloed van het liomanisme *), ontstond onder de stammen in Opper- of Zuid-Duitschland eene tweede verschuiving in dezelfde richting.

		\') Volgens Wilhelm Scherer, die zegt: �Die erstc germanische Entlehnung aus dei^- alten Welt hat wcsentlichen Einfluss auf die Entstehung der specifisch germanischen Lantform geiibt. X^Tnd auffallend: was die deutschen St\'amme, bei denen die zwcite Lautverschiebung dnrehdrang, nur ganz ausserlich ge- nommen, von allen �brigen Germanen seheidet, ist gerade auch die innigere, nnmittelbarere und dauerndcre Ber�hrung mit dem Komanismus."



		NEDER- EN HOOGDCITSCH. 5>

		Het Duitsch op den eersten trap van verschuiving heet Xederduitsch _tdat op den tweeden, Hoogduitsch. Op den regel doen zich enkele even regelmatige uitzonderingen voor. Gelijk reeds in het Latijn de geadspireerde lipletter (PH) in een spirant (F) overgaat, en de geadspireerde keelletter (CH) in eene bloote adspiratie (H), zoo heeft dit veelal ook in het Neder- duitsch (Gotisch) plaats; en die gewijzigde klank is voor geene verdere verschuiving vatbaar. Het Nederlandsch heeft nog deze eigenaardigheid, dat aan het begin der woorden de F tot V werd verzacht en dit met het Duitsch gemeen, dat het overal de TH door D heeft vervangen \'). Hierbij mogen de volgende opmerkingen niet over het hoofd worden gezien. Mot betrekking tot het Hoogduitsch: 1° dat de tweede verschuiving alleen volkomen is tot stand gebracht in hot Alamannisch en Beiersch, terwijl zij zich in het Frankisch nooit geheel heeft kunnen ontwikkelen; 2° dat onder den invloed der algemeen verspreide Bijbelvertaling van Luther, die op de grenzen van Hoog- en Nederduitsch taai- gebied geschreven werd, het Hoogduitsch nog menig Nederduitsch bestanddeel in zich opnam, waardoor niet zelden eene afwijking van den algemeerten regel ontstaat. "Wat het Nederduitsch betreft, dat eens de algemeene, schoon in verschillende tongvallen gesplitste, taal van alle Germanen was, het werd gaandeweg verdrongen door het jonger Hoogduitsche dialect, toen dit als taal der beschaafde samenleving werd aange- merkt. In de achtste en negende eeuw vindt men op Nederduitschen bodem verschillende gedichten in den ouden tongval, waarvoor zich geene letterkunde behoeft te schamen: deels in het Oud-Saksisch, deels en vooral in het Angel-Saksisch, dat het Duitsche bestanddeel van het tegenwoordige Engelsen uitmaakt. In Noord-Duitschland heeft later het Nederduitsch nog lang naast het Hoogduitsch voort- geleefd, en zich zelfs tot in de zeventiende eeuw toe in eene niet onaanzienlijke letterkunde verheugd. Maar sedert het nieuwere Hoogduitsch de taal der beschaving en de algemeene schrijftaal in geheel Duitschland is geworden,

		\') Het Latijnsehe pater, dat regelmatig tot father verschoven wordt, zooals in het Engclsch, luidt bij ons vader.



		10 VORMING VAX HET NEDERLAKDSCH. werd het Nederduitsch niet of nauwelijks meer als litteraire taal gebezigd. Het verviel van lieverlede en daalde weer af tot den minbeschaafden toestand van het dialect, dat alleen voor het dage- lijksche leven geschikt is en waaruit zelfs de meesterstukken van Fritz Eeuter het niet zullen opheffen. Sedert wordt het dan ook gemeenlijk met den naam van Platduitsch bestempeld. Zien we thans, hoe zich hier te lande uit het Duitsch het Neder- landsch heeft ontwikkeld. De bewoners der Nederlanden waren sedert de groote volksverhui- zing door afkomst, taal, zeden, instellingen en gewoonten Duitschers. Zuid-Nederland was, als geheel westelijk Europa, in de oudste tijden, waarvan wij iets weten, door Kelten bevolkt. Deze werden in het eigenlijke Galli� door de aanraking met de Romeinen weldra geromaniseerd. Zoo ook in het zuidelijke Belgi�. Het noordelijker deel, dat door de Silva Carbonaria begrensd werd, bleef daarvan vrij. Daar was de grond of moeras of onvruchtbaar land, en de bevolking, reeds v��r Caesar voor een deel Germaansch, bleef er dun gezaaid: do Romeinsche beschaving had er geen wortel ge- schoten. Toen de Germanen in steeds talrijker benden begonnen op te dringen , werd hun door het verzwakte Rome de laatstgemelde streek prijs gegeven: reeds op het eind der vierde eeuw worden in de Xotitia dignitatum Tongeren, Doornik, Boulogne en Duin- kerken als de uiterste Romeinsche garnizoensplaatsen vermeld. Toen zij eindelijk zich van een groot deel van Belgi� hadden meester gemaakt, stootten zij in het noorden des lands niet op eene hoogere beschaving. In aanraking gekomen met eene eenvoudige bevolking, die zich gemakkelijk naar de overwinnaars schikte en in hen opging, vermochten deze laatsten hunne zeden, hunne instellingen en ook hunne taal onveranderd te bewaren \'). Die taal was zeer zeker in verschillende Nederduitsche tong- vallen gesplitst, maar het ligt in den aard der zaak, dat het Frankisch daarbij op den voorgrond stond. Volgt men de Franken in hunne verschillende nederzettingen langs de boorden van den Rijn, dan ontwaart men, dat hunne taal verschillende schakee- ringen omvat, die als Zuid-, Middel* en Neder-Frankisch worden

		\') Verg. L�on Vanderkinderc, Recherches sur rEthnologie de la Belgique, pag. 21.



		Wm \\0<j3&

		GEORGESARTON



		16 NEDERLANDSCH, NIET NEDEKDUITSCH.

		Uit hetgeen voorafgaat, ontwaart men, dat het Nederlandsch eene eigen taal is, en niet, zooals bij onze oostelijke buren zoo dikwerf beweerd wordt, een der vele tongvallen van het Platduitsch of Nieuw-Saksisch. Dat Nederlandsch is, evenmin als het Engelsch, eenNederduitsch dialect gebleven, maar heeft zich werkelijk tot eene afzonderlijke, zelfstandige taal gevormd, die de uitdrukking is eener eigenaardige, nationale ontwikkeling, en die voortdurend in overeenstemming met de toenemende volksbeschaving is gebleven. Het is dus verkeerd die taal Nederduitsch te noemen, zooals evenwel bij ons lang gebruikelijk is geweest; want dat geeft aan- leiding tot begripsverwarring. En van die begripsverwarring heeft men in Duitschland vaak gebruik of misbruik gemaakt om ons, op grond van het platduitsch dialect, dat wij zouden spreken, zelfs het recht op eene eigen, zelfstandige nationaliteit te ontzeggen ^J).

		\') Dat bevoegden in Duitschland zoo niet oordeelcn, moge blijken uit eene plaats uit Jukob Grimm\'s Geschichte der Deutschen Sprache, die ik aanhaal om het groote gewicht, dat aan zijne uitspraken in Duitschland gehecht wordt: S. 834. �Als Luther den glauben, zugleich die sprache reinigte und hob, langsam aber nach der verwilderung des 17den jh. cndlich im 18tcn machtige dichter erstanden, war das �bergewicht hochdeutseher sprache v�llig ent- schieden. Nichts ist unverstiindiger als den untergang des niederdeutschen dialects zu beklagen, der langst schon zur blossen mundart wieder herab- gesunken und unfahig war, wie der hoehdeutsche zu niihren und zu siittigen. wiihrend sich alle hochdeutschen stiimme der h�heren schriftsprache beugen, der niederdeutsche stamm bereits die niederlandische, in gewissem sinn die englische sprache hergegeben hat, ware es ungerecht und unm�glich der nieder- s\'achsischen bev�lkerung ein anreeht auf schriftsprache einzuriiumen." S. 836. �Zur volksmundart herabgesunken ist der Friesen und Chauken sprache und ein gleiches gilt von einem grossen theil der altsachsischen, doch so, dass aus den tr�mmern eines andern theils eine eigene niederldn- dische zunge neu erstand, obschon diese nicht ganz mit der altsachsischen grundlage (?) zusammen zu tallen, sondern noch batavische oder friinkische st�cke in sich einzuschliessen scheint, deren genauere ermittlung zu den ein- ladendsten untersuchungen geh�ren wird, die auf dem gebiete deutscher sprachforschung zuniichst bevorstehn..... �Es haben sich bis auf heute nur f�nf deutsche sprachen auf dem platz behauptet, die hoehdeutsche, niederlandische, englische, schwedische und diinische, deren k�nftigc schicksale nicht vorausgesagt, vielleicht geahnt wer- den d�rfen. wie in den v�lkcrn selbst thut sich auch in den sprachen, die



		DE NEDERLAND» LETTERKUNDE IN DE MIDDELEEUWEN.

		EERSTE BOEK.

		DE HEIDENSCHE VOORTIJD.



		NEDERLANDSCHE TONGVALLEN. 11

		onderscheiden. De laatstgenoemde tongval begint ongeveer bij Dusseldorp, waar de Hoogduitsche klankverschuiving, die, van Zwitserland uitgaande, zich Rijnafwaarts, al zwakker wordende, had voortgeplant, ophield invloed uit te oefenen ¹). Het Neder-Frankisch, het Saksisch en Friesch waren de tong- vallen der meeste Nederlandsche gewesten, die het vroegst zich in het licht eener zelfstandige ontwikkeling voordoen. Op de ooste- lijke grens is vreemde invloed merkbaar. Tusschen Dusseldorp on het zuid-oosten van Nederland had de taal eene eigenaardige kleur, waardoor zij zich van ons gewoon taaieigen onderscheidt. Hooger op, ten oosten van den Gelderschen IJsel, heerschte het Saksisch. De strook langs den Rijn was Frankisch, en dat dialect strekte zich over Utrecht en Holland uit. De dialecten in Brabant en Vlaanderen gesproken, hebben daarmede zooveel gemeen, dat ze uit een linguistisch oogpunt wel Frankisch mogen heeten; het Vlaamsch vooral komt in de buiging sterk overeen met de taal, die in Holland werd gesproken. Daarmee is evenwel in \'t minst niet gezegd, dat de Vlamingen othnographisch onder de Franken moeten worden gerekend. Ik laat daar, of ook al vroeg Saksische nederzettingen in West- vlaanderen werden aangetroffen, en of de naam van Littus Saxonicum, aan de Vlaamsche kust gegeven, dit bewijst, dan of die uitdrukking, zoowel als de naam van Saksers, waarmee de bewoners van dat kustland wel worden bestempeld, in den meer algemeenen zin van Nederduitschers moet worden opgevat. In allen gevalle mag men ook uit eigenaardige plaatsnamen afleiden, dat de oudste Germaansche bewoners van het tegenwoordige Vlaanderen zeer nauw verwant waren aan de Saksische stammen, die Brittanje hebben bevolkt ²). Dat Saksisch bestanddeel der be- \') Vergelijk liet opstel van Prof. II. Kern, Over de taal der Batavieren en franken. (Handelingen en Mcdcdeelingen van de Maatschappij der Neder- landsche Letterkunde, 18C6, bl. 96 en vlg.) \') Zoo de uitgang heim, hem van plaatsnamen, die veelvuldig voorkomt, al bepaald aan het Frankisch eigen was (volgens Waitz, Das alte Recht der Salischen Franken, s. 54), zijn de Saksische uitgangen op tun, mude en ham hier zeer opmerkelijk. Zie Vanderkindere. Merkwaardig zijn ook vormen als ric, pit, verg. Ags. hnjcg, p>/tt. Verg. ook Dr. Jan te Winkel, De Frankische en de Saksische bestanddeelen van het Middelnederlandsch. (Noord en Zuid, VII, bl. 184 enz.)



		12 ONTWIKKELING IN VLAANDEREN EN LIMBURG. volking werd nog versterkt, toen Karel de Groote omstreeks 795 tienduizend Saksers naar Vlaanderen overplantte. Uit die Nederduitsche tongvallen vormde zich gaandeweg een» . eigen, zelfstandige taal. Dit geschiedde natuurlijk het eerst in die Nederlandsche gewesten, welke door hunne ligging en ten gevolge van andere gunstige omstandigheden vroeger dan andere op wei- vaart en ontwikkeling mochten hogen. Het hest zijn wij te dezen opzichte ingelicht omtrent het graafschap Vlaanderen, dat al sedert het eind der elfde eeuw de meeste andere gewesten in alle opzichten vooruit was. Daar neemt dan ook de taal al zeer vroeg een geheel zelfstandig karakter aan, en van daar ging zij, met de geschriften daarin opgesteld, naar de andere landschappon ovor. Het graafschap Vlaanderen was door een gelukkigen samenloop van omstandigheden voorbestemd om de overige Nederlandsche gewesten in duurzame ontwikkeling en beschaving voor te gaan. De gunstige ligging aan zee droeg daartoe natuurlijk niet weinig bij, maar evenzeer de betrekking, waarin het zoowel tot Duitsch- land als tot Frankrijk stond. Eeeds ten tijde der Komeinen ontlook op_ die gelukkjge_j>lek. de beschaving. De Morini plukten de vruchten van het verkeer, dat hun Portus Itius, waar men zich naar Brittanje inscheepte, aan- bracht: de Atrebaten en Menapi�rs waren reeds vermaard door hun landbouw, hunne nijverheid en den handel, dien zij met Rome dreven. Geen wonder dan ook, dat daar in de negende en tiende eeuw een eigenaardig Nederduitsch werd gesproken, dat, zoo het al niet het karakter eener algemeene Nederlandsche taal had, toch wel bepaald Nederlandsch mag worden genoemd. Hetzelfde moet ook van andere gewesten gelden, vooral zoo daar onder gunstige omstandigheden welvaart en beschaving niet uitbleven. Dit was het geval met een landschap, dat gedurende geruimen tijd een middelpunt van Europeesch verkeer moet geweest zijn. De geschiedenis van den handel leert ons, dat de muntfabrikatie zich, in overeenstemming met de uitbreiding van het handelsver- keer, verplaatst heeft. Van Frankrijk b.v. ging zij naar Maastricht, van daar, reeds in de zevende eeuw, naar Duurstede en Friesland. Door Limburg is dus eenmaal de hoofdstroom van handel en verkeer gevloten. Een merkwaardig getuigenis omtrent later tijd



		DE WACHTENDONCKSCHE PSALMEN. 13

		levert het in Limburg geschreven Leven van St. Servaes, waar (I B., v. 973) er op gewezen wordt, dat Maastricht in een vrucht- baar dal aan twee rivieren, Maas en Jeker, gelegen was, en daarenboven �Aen eynre ghcmeynre straten Van Inghclant in Ongheren, Voer Colne ende voer Tongheren; Ende alsoe dies ghelijck Van Sassen in Vrancrijck, Ende mit scepe, die des pleghen, Tc Dcnemerken ende te Xorweghen. Die weghe versamenen sich all dae. Des is die stadt daer nae Gheheiten Trajeetum." Uit de gewesten, welke later op het gebied van taal en letter- kunde den toon zullen aangeven, heeft men van het Oudneder- landsche tijdperk geone enkele lettervrucht over; wel uit Limburg, de streek, die later, toen Vlaanderen en Brabant aan de spitse der taalbeweging waren getreden, in de schaduw wegduikt. Er bestaat immers eene interlineaire vertaling der psalmen uit het � begin der tiende eeuw \'), gemeenlijk naar den voormaligen bezitter onder den naam van De WachtendoncTcsche Psalmen bekend, die bijna geheel in het Limburgsche dialect zijn geschreven ²). Bijna geheel, nl. met uitzondering van de eerste drie psalmen, die Middel-Frankisch schijnen, en, naar de schatting van Dr. Cosijn, uit de streek benoorden Trier afkomstig zijn ³). De overige, twintig in getal (53�73), zijn stellig noch in het Saksisch, noch in een Oud-IIoogduitsch dialect opgesteld, maar wel degelijk in een tongval, die over het algemeen zuiver Nederlandsch is, behoudens sommige eigenaardige klankwijzigingen en enkele inlapsels; en men kan het niet vreemd

		\')� Zie Dr. 1\'. J. Cosijn, De Oudnederlandse/ie Psalmen, 2e st., bl. 39. ²) De in Parijs ontdekte fragmenten eener bijbelvertaling maken geen deel uit van deze vertaling; ze zijn wel uit denzelfden tijd, docli afkomstig uit eene andere streek Tm in een ander, waarschijnlijk TCijn-Frankiseh dialect ge- schreven. Vergel. Prof. Cosijn (Versl. en Meded. der Kon. Akademievan Weten- schappen, 3e reeks, dl. III) en Prof. J. II. Gall�e (Tijdschr. van Nederl. taai- en letterkunde, V, bl. 274�290). *) Cosijn, t. a. p.



		14 VORMING VAN HET MIDDEL-XEDERLAXDSCH.

		vinden, dat in eene grensstreek hier en daar Hoogduitsehe vormen zijn ingeslopen. Dit alles is door Dr. Cosijn in genoemde belangrijke taalkundige studie over die psalmen in bet licht gesteld. Dezelfde schrandere geleerde heeft het vaderland van deze overzetting nader afgebakend, en is van meening, dat het �vermoedelijk tusschen het tegenwoordige Belgi� en Pruisen te zoeken is. Dit is dan hoogst- waarschijnlijk of onze tegenwoordige provincie Limburg �f de daar- aan grenzende Pruisische streek, en wel die, welke er het oude graafschap, later hertogdom mede uitmaakte" ^]). Het bewijs is dus geleverd, dat in hot tijdperk, voorafgaande aan het middelnedorlandsche, de taal zich hier te lande tot eene zelfstandige Nederlandsche had ontwikkeld, en dat er in die taal geschriften zijn te boek gesteld. Intusschen is, gelijk reeds werd opgemerkt, de geheel op zich zelve staande kleine verzameling niet voldoende om ons van eene Oudnederlandsche Letterkunde te doen spreken ²). "Wij mochten haar evenwel niet over het hoofd zien; te minder, omdat het oudste middelnederlandsche gedicht, het Lecen van St. Sercaea, waarvan wij althans eene jonger om- werking bezitten, in dezelfde streek t\'huis behoorde, hetgeen met het Lecen van Jezus, enkele preeken, en misschien den roman van Atol, op eene litteraire keten wijst, die hoogst opmerkelijk is. Het laat zich aanzien, dat binnen \'s lands, waar de taal aan geen Hoogduitschen invloed bloot stond, hare zelfstandige en eigenaardige ontwikkeling het best, en zeker niet later is tot stand gekomen. Dit moest vooral in Vlaanderen geschieden, waar het nationale leven sterker dan elders was opgewekt. Daar vormde zich dan ook het zuiverst het Middel-Nederlandsch: daar ontsproten de eerste loten eener eigenlijk gezegde Nederlandsche Letterkunde. Van wanneer dagteekent die eigenaardige wijziging in de taal? Als men nagaat, dat de vervorming van Outl- tot Middel-Moog- duitsch eerst tegen het midden der twaalfde eeuw haar beslag heeft gekregen, dan zal men het wel natuurlijk vinden, dat de

		\') Aldaar, bl. 40. ^:) Nog minder voor hen, die met Prof. Verdam zeggen (Oude en Nieuwe Fragmenten van den mnl. Aiol, bl. 47), dat het van deze psalmen �zeker is, dat zij buiten de grenzen van ons tegenwoordig vaderland zijn geschreven", waarmee wel bedoeld zal zijn: buiten de grenzen van het eigenlijke Nederland.



		INVLOED VAN VLAANDEREN. 15 overgang van Oud- tot Middel-Nederlandsch niet veel minder tijd heeft gevorderd, ofschoon vroeger algemeene beschaving ook tot vroegere vorming van eene daaraan beantwoordende zelfstan- dige taal mag doen besluiten. Dat die verandering hoofdzakelijk in de elfde eeuw een aanvang nam, kan ter nauwernood worden betwijfeld. Van dien tijd dagteekent de groote ontwikkeling der Vlaamsche steden, wier inwoners � de onvrijen zoowel als de vrijen � �n door handel �n door nijverheid uitblonken. Uit die ontwikkeling is het alleen verklaarbaar, dat reeds in de eerste helft der twaalfde eeuw de Vlaamsche gemeenten zoo groot gewicht konden leggen in de weegschaal der staatkunde. In 1127 toch, toen na den moord van graaf Karel den Goeden een opvolger voor hem moest worden gekozen, blijkt reeds de buitengewone invloed der steden. Zij nemen ijverig deel aan de keuze van een landsheer. Terzelfder tijd verwerven zij vrijheden, die met zorg in keuren worden beschreven; en weldra wordt hare macht zoo groot, dat, zoowel bij vraagstukken van buitenlandache als van binnonlandsche staatkunde, hare stem beslissend is. Die snelle en voorbeeldelooze ontwikkeling van sommige ge- meenten, welke eene eeuw te voren ter nauwernood van eenige beteekenis waren, is een eenig verschijnsel in de geschiedenis, welks ware oorzaken het van groot belang zou zijn te kennen. Ofschoon het zich niet gemakkelijk laat verklaren, hoe dit geschied is, en hoe de Vlaamsche steden, zonder heftigen strijd met hare vorsten, zich hebben verheven tot nagenoeg onafhankelijke licha- men, uit het feit zelf mag men toch wel de gevolgtrekking aflei- den, dat eigenaardige Vlaamsche ontwikkeling, vorming eener eigen nationaliteit, en dus zeer zeker ook ontluiking van eene eigen taal, die iets anders en iets meer zou zijn dan een min of meer zelfstandig gekleurd dialect van het Neder-Frankisch of Saksisch, juist in die eeuw heeft plaats gegrepen. Toen die omwenteling voldongen was, had ook het Vlaamsch- Brabantsch-Frankische dialect zich geheel en al van den Xeder- duitschen moederstam losgemaakt en zich volkomen tot eene zelf- standige taal ontwikkeld, die weldra het voertuig kon worden eener bloeiende letterkunde. Die taal en die letterkunde dragen den naam van Middel- Nederlandsch.



		I.

		DE 0UDDU1TSCHE VOLKSPO�ZIE. Do geschiedenis onzer letterkunde moet, zal zij volledig zijn, hoog opklimmen. Zoo wij al niet lang behoeven Ie verwijlen in de Germaansche bosschen, wij mogen ze niet zonder vermelding voorbijgaan; want daar worden de oudste sporen van Duitsche dichtkunst aangetroffen, die bekend zijn. Wel is ons niets uit dien overouden tijd bewaard gebleven, maar wij hebben hoogst merkwaardige berichten in de werken van een schrijver uit de eerste eeuw onzer jaartelling, den Komein Tacitus. Deze geschiedschrijver, die vrij nauwkeurig met de Germanen bekend was, meldt ons, dat zij gezang en po�tische volksover- levering kenden. Wij noemen in de eerste plaats hunne slagliederen, waarvan wij niet veel meer weten, dan dat daarin bij voorkeur den god of halfgod Donar, dien Tacitus Hercules noemt, werd aangeroepen, en dat zij met woeste kreten, die bosch en dal vervulden, gepaard gingen. Van meer belang zijn de zangen aan hunne theogonie en cos- mogonie gewijd. Wij vernemen daaromtrent het volgende in het geschrift de Moribus Qermanorum: �In overoude liederen, bij hen de eenige wijze, waarop zij de gedachtenis aan geschiedkundige voorvallen bewaren, loven zij den god Tuisto (Tuisco), voortgesproten uit de aarde, en zijn zoon Man, als de stamvaders en stichters van hun geslacht. Aan Man kennen zij drie zonen toe, naar wier namen zij, die het dichtst bij den Oceaan wonen , Ingaevonen, de meer binnenslands gelegene Her- minonen, de overigen Istaevonen genoemd worden \'). Sommigen *\'; Vgl. K. M�llenhotf, Zeitschri/t Jur deutsches Alterthum,* XXIII, bl. 1 vv.**



		ZIJN ER SPOREN VAN ARISCHE OVERLEVERINGEN? 23 dat het terstond in het oog moet vallen, dat ze op historische liederen en volksoverleveringen berusten. Hoe gering onze kennis van de Oudgermaansche po�zie ook zij, wij mogen toch uit hetgeen wij weten, veilig besluiten, dat van de vroegste tijden af, lang v��r de groote veranderingen, die de volksverhuizing in den toestand der Duitsche stammen teweegbracht, in gansch Duitschland historische heldenliederen in aanzien waren. Het lag in de natuur zelf dier oorspronkelijke liederen, dat zij voor het nageslacht verloren moesten gaan. Sommige zijn in vergetelheid geraakt door omstandigheden, waarop wij straks onze aandacht zullen vestigen; andere zijn waarschijnlijk, naar den aard van alle overleveringen, vervormd en gewijzigd tot onkenbaar- wordens toe, blijven voortleven tot in veel later eeuw. Die opmerking lokt eene belangrijke vraag uit, nl. deze: of omgekeerd de Germanen geene enkele overlevering hebben bewaard, afkomstig uit den tijd v��r hunne verhuizing naar Europa. Van verschillende zijden is die vraag bevestigend beantwoord. Grimm twijfelde er niet aan, of de stammythe van Man en zijne drie zonen was reeds uit Azi� meegebracht, en het schijnt ook duidelijk , dat die uit de aarde voortgesproten Tuisto een god van autochthonen was, en niet eerst aan volksverhuizers geopenbaard \'). Evenzoo meenen sommige Duitsche geleerden den Siegfried van het later te behandelen Nevelingen-lied of voor eene verpersoon- ljjkte natuurkracht �f voor een god, in allen gevalle voor een mythisch wezen te mogen houden, waardoor die sage natuurlijk tot de hoogste oudheid opklimt. Anderen gelooven in hem den held Karna uit het Indische epos (Mah�bharata) te herkennen, terwijl anderen weder onder dien naam Arminius, den bevrijder van Duitschland van het �dwergengeslacht", verborgen achten.

		\') Over de verklaring van deze en andere stammythcn raadplege men de werken van Adalbert K�hn, Wilhelm Mannhardt, Max Muller en �� voor zoover zij punten der Germaansclie mythologie behandelen � die der Scan- dinavische geleerden Sophus Bugge en A. Chr. Bang, die eene in vele op- zichten nieuwe theorie verkondigen op het gebied der Germaansche mythologie. Over de laatste vergelijke men liet opstel van Prof. B. Symons, Eene reooluli- onairc theorie op het gebied der Germaansche rm/tholor/ie (Gids, 1883, IV, bl. 1 vv.).



		24 AARD DER SAGE. Maar het is hier de plaats niet om dit alles dieper na te sporen\'). Het zij genoeg hier de aandacht op dat punt gevestigd te hebben; geweldige gebeurtenissen zouden weldra een ondoordringbaar waas zoowel over de goden* als over de heldensage uitspreiden. Het woord saye komt van zeyyen, en beteekent eigenlijk niets anders dan verhaal. Maar evenals aan het woord epos, dat gelijke beteekenis heeft, is er van lieverlee een ietwat gewijzigde zin aan gehecht: die van episch verdichtsel. En toch, elke sage, elke dichterlijke volksoverlevering rust op �waarheid, en schildert een feit, dat werkelijk gebeurd is. In de jeugd der volkeren verhaalt men alleen, wat men gezien heeft of meent gezien te hebben. Waar het feit zoo volkomen onder het bereik van den waarnemer valt, dat het naar zijn wezen zuiver (objectief) kan worden weergegeven, daar ontstaat historie. Wan- neer de waarnemer, door oorzaken in of buiten hem, in minder gunstige omstandigheden verkeert en dientengevolge zijne persoon- lijke (subjectieve) voorstelling of opvatting bij de vorming van het beeld eene groote rol moet spelen, wordt de sage geboren. Het laatste moest wel in den grijzen voortijd het geval zijn. Die persoonlijke opvatting en voorstelling zijn juist kenmerkende eigenschappen der sage. Zij geven er de hooge waarde aan en maken het volksepos, dat eene sage op breeder schaal is, niet zelden historischer dan de geschiedenis zelf. Want juist daardoor wordt ons een blik in het inwendige van het volksleven gegund, omdat het niet de subjectiviteit van een enkelen, maar van het geheele volk is, die zich openbaart. Van het yeheele volk: want de sage, de kern van het volksepos, is niet te beschouwen als het gewrocht van een enkel persoon, maar als de natuurlijke uiting van den algemeenen volksindruk. Vroeger meende men, dat, evenals de Kelten, ook de Ger- manen barden hadden, die een afzonderlijken, gewijden stand vormden en tot de priesterkaste behoorde»; dat deze zangers bij uitnemendheid alleen voor de vervaardiging en de bewaring van de epische heldenliederen moesten zorgen. Men is van deze mee- ning teruggekomen, die op eene verkeerd begrepen plaats van

		\') Zie over de verschillende verklaringen van de Siegt\'ried-sage Dr. Hermann Fischer, Die Fursehumjen �ber das Nibtlungen-lied seit Lachmann, s. 112, tf.



		VOLKSPO�ZIE. 25 Tacitus steunde \'). Maar dit neemt niet weg, dat dikwerf mannen van bijzondere begaafdheid het dichten en zingen als beroep uit- oefenden. Zij heetten scof (schepper) of liudari (zanger). Misschien waren het bij voorkeur blinden, die zich aan dat beroep wijdden: althans reeds zeer vroeg (in de Vita Liudgeri) wordt van den blinden zanger Bernlef uit Holwerda bij Delfzijl gewaagd ⁱ). Dat die heldenliederen werkelijk gezongen werden, lijdt geen twijfel: dit geschiedde onder begeleiding van de harp ³). Eene belangrijke gebeurtenis, een treffend natuurverschijnsel of een heldenfeit, het laatste vooral, trekt de opmerkzaamheid van allen: door een hunner, wiens verbeelding het sterkst werkt, wordt aan de onweerstaanbare aandrift, om den ontvangen indruk in woorden terug te geven, gehoor verleend. Hij schildert het feit zoo als allen het zich voorstellen, en dus ontstaat het volksgedicht. Hoe jonger een volk, hoe meer er een algemeen peil van ont- wikkeling is, waarboven zich ter nauwernood iemand verheft. Treffende gebeurtenissen moeten dus wel op allen nagenoeg den- zelfden indruk maken; vandaar dat het epische lied, door ��n begaafde ontboezemd, weerklank vindt bij allen, gemakkelijk ont- houden en van mond tot mond voortgeplant wordt. Daar het gewrocht van een enkelen intusschen niet volkomen den geheelen volksgeest teruggeeft, wordt er bij de mondelinge overlevering hier een trek weggelaten, daar een andere aan toe-

		\') De Moribus Germ., eap. 3, waar gesproken wordt van �earmina, quorum relate", quem barditum vocant caet." Men dacht daarbij aan bard, in plaats van aan bardhi ss schild, of barja = schreeuwen. Mullenhoff {De antiquissimn Germanorum poesi chorica. Kiliae, 1847) denkt bij barditus aan �den Donnerruf, die Bartrede des Gottes," die er door nagebootst werd. ²) �Caecus vocabulo Bernlef, qui a vicinis suis valdc diligebatur, eo quod essct anabilis, et antiquorum actus rcgumque certamina bene noverat psal- lendo promere." Pertz, Monumenta Germ. hist., II, 412. Psallere = zingen onder begeleiding van de harp. Vgl. aant. 1, bl. 33. Men leze over Bernlef, die evenwel slechts drie jaren blind was: Moll, Kerkgeschiedenis van Neder- land v��r de hervorming, I, bl. 180, doch vergelijke over dat niet geheel juiste beeld: prof. dr. J. G. R. Acquoy; de Friesche zanger Bernlef {Archief voor Nederl. Kerkgeschiedenis, 1887, II, bl. 222 vlg.). ³) Jornandes zegt: ,.Cantu maiorum facta modulationibus citharisque canebant."



		26 VERVORMING DEE OVERLEVERING. gevoegd, totdat eindelijk het geheel, ontdaan van wat er nog persoonlijks aan mocht kleven, werkelijk de ware volksuitdrukking genoemd mag worden. Daarom draagt die overlevering terecht den haam van volksoverlevering, of, daar zij zich steeds in dichterlijken vorm openbaart, van volkspo�zie. Geen afzonderlijke zanger is als den zelfstandigen dichter daarvan aan te wijzen, omdat inderdaad de geheele stam, het geheele volk, heeft bijgedragen om haar te vormen. Die liederen kunnen niet anders dan verhalende, epische liederen geweest zijn, ofschoon de persoonlijke opvatting daaraan nu en dan een lyrischen bijsmaak kan hebben gegeven \'). Het ligt in den aard der zaak, dat dit subjectieve karakter der volkspo�zie, gepaard aan de mondelinge overlevering, die gedurende langen tijd hare opteekening voorafging, een grooten invloed op haar wezen moest uitoefenen. Waar nieuwe feiten machtig op de volks- verbeelding werkten, waar door de aanraking met eene vreemde beschaving de horizon van den geest werd verruimd, daar kon het niet anders, of de overleveringen moesten, voor zoover ze niet werden verdrongen, met nieuwe bestanddeelen worden ver- mengd of diepingrijpende wijzigingen ondergaan. Twee groote historische gebeui\'tenissen hebben dan ook werke- lijk den grootsten invloed op de Duitsche volksoverlevering gehad: de Volksverhuizing, die haar wijzigde, en de invoering van het Christendom, welks priesters er naar streefden haar te vernietigen. . Als de stam, onder welken eene sage ontstaat, den voorvader- lijken grond blijft bewonen, hebben de beelden dier sage de meeste kans om hunne scherpe, duidelijke omtrekken te behouden. Dit bewijst de Grieksche volksoverlevering. Als daarentegen het tooneel, waarop zich het volk beweegt, herhaaldelijk verandert; als een stam voortdurend in aanraking komt met nieuwe stammen, met wier heldensage hij kennis maakt; als de telkens terugkee- rende onvermijdelijke strijd met aanverwanten of vreemden nieuwe heldenfeiten uitlokt, dan moet wel het oude op den achtergrond

		\') Dat epische liederen aan lyrische ontboezemingen zijn voorafgegaan , lijdt geen twijfel. De bewijzen, die L�on Gautier voor de tegenovergestelde meening heeft bijgebracht {Les Epop�es* Frnnmises,* I², p. 3�4), zijn minder dan zwak.



		VERVORMING DER OVERLEVERING. 27 of overschaduwd raken, dan moeten wel de trekken der hoofdper- sonen ineensmelten en de volksoverlevering innigen samenhang, afronding en duidelijkheid van omtrekken verliezen. Dat dit juist de toestand was, dien, op dit gebied, de groote volksverhuizing in het leven riep, moet een ieder in het oog vallen. Aan die onophoudelijke, onderlinge, gedwongen voort- stuwing der verschillende Germaansche stammen van het Oosten naar het Westen is dan ook menig verschijnsel toe te schrijven , waarvan men de duidelijke sporen in verscheiden volksgedichten van later tijd terugvindt. De sagen van verschillende stammen, b.v. van Franken en Bourgondi�rs, werden aan elkander geknoopt, de groote daden, door verschillende helden bedreven, aan ��n persoon toegekend, of omgekeerd de lauweren van een enkelen onder meer dan ��n verdeeld. De perspectief van tijd en ruimte verviel en gebeurtenissen, in verschillende eeuwen of op ver uit- een liggende plaatsen voorgevallen, werden samengeperst binnen dezelfde lijst. Dit leert ons het latere Fransehe volks-epos ten stelligste. Voorts had de reusachtige en rustelooze beweging dit ten ge- volge, dat in de verwarring hier een enkele naam, daar een afzonderlijk feit in het geheugen bewaard werd, welke echter, om bij voortduring de belangstelling te wekken, moesten gegroept worden om die enkele namen, die boven alle andere schitterden. Zoo werd Attila, de geduchte koning der Hunnen, die het grootste gedeelte van Europa overheerd of bedreigd had, een middelpunt, waaraan zich velerlei volkssagen vastknoopten. Theodorik, de mach- tige koning der Goten, die zijn zetel had in Verona, werd met hem in betrekking gebracht, en daardoor bleef hij als Diederik van Bern, met zijn dienstman Hildebrand, in het volksgeheugen leven. Liederen, waarvan zij de helden waren, weerklonken niet slechts in de oudste tijden door geheel Duitschland, maar nog in later eeuw waren zij zelfs hier te lande niet vergeten. Van zulk een lied, het zoogenaamde Hildebrandslied, is, althans � gedeeltelijk, eene opteekening uit de achtste eeuw bewaard geble- ven. Ik vestig er hier de aandacht op, omdat het de gelegenheid geeft, iets over den vorm en den geest der oudste Duitsche po�zie te zeggen.



		28 HET H1LDEBRAND8L1ED.

		Het was te verwachten, Jat, gelijk de inhoud der sage po�tisch was, de vorm rhytmisch zou zijn: de ervaring leert toch, dat overal de po�tische vorm aan den ongebonden prozastijl voorafging. Wij weten dan ook, dat dit in Duitschland eveneens geschiedde. Ik wijs slechts op de bekende plaats van den kroniekschrijver Einhart, die van Karel den Grooten, zijn tijdgenoot, vermeldt, dat hij de overoude liederen, die de daden en oorlogen der voor- ouderen bezongen, deed te boek stellen \'). Trouwens het Hildebrandslied bevestigt dit volkomen. Slaan wij eerst een blik op den inhoud van dat lied, die hierop neerkomt: Diederik van Bern is met zijn getrouwen dienstknecht Hildebrand voor Odoaker gevlucht naar Attila, den koning der Hunnen. Hil- debrand heeft zijne jonge gade met een onmondigen zoon in zijn vaderland achtergelaten. Na verloop van vele jaren keert hij naar Bern (Verona) terug, en ontmoet onderweg zijn zoon Hadubrand, die sinds tot een man was opgewassen. Zij kennen elkaar niet, krijgen twist en dagen elkander uit. Hildebrand vraagt naar den naam zijner wederpartij: deze noemt zich, en nu wil de oude den strijd niet voortzetten en doet zich als Hadubrand\'s vader kennen. De zoon gelooft hem echter niet en kampt voort, tot eindelijk Hildebrand hem overwint en tot erkentenis dwingt. Eendrachtelijk trekken zij daarop naar Bern, waar de moeder hen met vreugde ontvangt. � Dit slot ontbreekt in het oorspron-

		\') Einhart spreekt van �barbara antiquissima cannina, quibus veterum regum actus et bella canebantur^,\\ En de Pocta Saxo, uit de negende eeuw, zegt van Karel: �Quae veterum depromunt prcelia regum Barbara mandavit earmina litterulis". Vergel. vooral Pio Rajna, Origini delCejjopei r\'raneese (cap. XI en XII), die aantoont, dat deze earmina uit den tijd der Merovingers stamden. Theganus, de schrijver der geschiedenis van KareFs zoon Lodewijk, werd in de eerste uitgave als tweede getuige aangehaald; niet geheel terecht. Hij gewaagt van ..po�tica earmina gentilia\'", waarvan Lodewijk op later leeftijd een afkeer had; maar het is niet zeker, zelfs niet waarschijnlijk, dat hij onder earmina gentilia werkelijk Frankische volkszangen verstond. Den- kelijk had hij Latijnsch-heidensche gedichten op het oog, zooals met den samenhang meest overeenkomt.



		VORMING VAN HET VOLKSEPOS. 29

		keljjke: het is aan eene jonger opteekening ontleend. Misschien werd integendeel in het oude lied een van beiden gedood, hetzij dan de vader of de zoon *). Dit gedicht, of liever dit fragment, werd waarschijnlijk door twee monniken van Fulda uit hunne reeds verbleekende herinnering opgeschreven ⁵). Het bestaat uit strophen van drie dubbele regels, wier deelen niet door het eindrijm, maar door de zoogenaamde alliteratie, hoewel dan ook nog op tamelijk ruwe wijs, zijn ver- bonden. De alliteratie of het stafrijm, dat tot in de negende eeuw, zoowel in Noord- en Zuid-Duitschland als bij de Angel - saksen, welluidendheid gaf aan het vers, berustte op de gelijkheid der letters, waarmee de twee meest geaccentueerde lettergrepen in de beide saamgebonden deelen van een versregel aanvingen. Men noemde dit rijmstaven ³). Wat de voorstelling in het Hildebrandslied betreft, die is kern- achtig en krachtvol: de gang van het verhaal heeft eene epische breedte en gelijkmatigheid in den trant van Homerus ⁴). Overigens staat dit lied als afgesloten geheel op zichzelf, naar den aard van het oorspronkelijk volksgezang. Eerst later werden verschillende

		\'; Verg. W. Waekernagel, Handbuch der deutschen Litt., tweede uitgave, 1 D., bl. 56. Wilhelm Scherer zegt: �Wir d�rfen vermuthen, dasz der Alte siegte und am Leichnam seines Sohnes stand. Er hat sein eigenes Geschleeht vernichtet" (zie S. 29 ft", zijner uitmuntende Geschichte der deutschen Litteratur, Se Anfl. 1885). ^s) Zie de litteratuur van dit gedicht in W. Wackernagel\'s Handbuch, tweede dr. uitg. door Ernst Martin, I, 54. Holtzmann"\'s meening, dat het Hildebrandslied een brok uit de verzameling van Karel den Grooten zou zijn, vermeld ik hier slechts om der volledigheids wille. \') Als voorbeeld geef ik dezen eenen regel uit het Hildebrandslied: .ff�ltibraht enti .ffadhubrant, untar Aerjun tu�m. Wij bezigen nog dikwerf de alliteratie in een aantal uitdrukkingen: kind noch kraai (d. i. kraaier = haan), stok en steen, stoep of steen, huis en hof, bont en blauw. ) Gelijk reeds werd opgemerkt, is het oorspronkelijke stuk slechts een fragment, maar het is in jonger bewerkingen geheel tot ons gekomen. Ook in Vlaanderen leefde het tot de zeventiende eeuw voort. Willems gaf een Vlaamschen tekst van dien tijd uit, Belg. Mus.* VIII, bl. 464, en Oude VI. Liederen, bl. 129.



		HO WANSEER ONTSTOND HET VOLKS-BP08 P samenhangende sagen of zangen dienstbaar gemaakt om een groo- ter gedicht te helpen vormen, en pas in dien tijd kan men zeggen , dat het eigenlijke volks-epos in engeren zin aanvangt, waarbij de hand van den kunstenaar de aanwezige po�tische stof verwerkte. In de oudste tijden was de po�zie in handen van geheel het volk: dit had de feiten gewrocht en zorgde, dat zij niet vergeten werden. Maar die losse deelen tot een geheel te vereenigen moest het werk zijn van ��n uitstekend individu. Het epos door de elektrieke vonk van het genie tot eene schoone eenheid te doen samensmelten, dat vermocht het geheele volk niet meer, dat was de taak van den Dichter. Voor die verwerking van op zichzelven staande volksliederen of overleveringen in episehen toon tot een volksepos, zou, vol- gens sommigen, de tijd van Kavel den Grooten de meest geschikte geweest zijn. De op zijn bevel volbrachte opteekening van his- torische liederen kon daartoe hebben bijgedragen. Toen eenmaal die reeks bijeenverzameld en dus gemakkelijk te overzien was, moest, dacht men, aan een hof, waar de klassieke letteren be- oefend werden, in een tijd, dat het druk verkeer met Home waarschijnlijk Vergilius, misschien zelfs Homerus � zij het dan in de taal der kerk � bekend had doen worden, ook de zucht ontstaan om die liederen tot een geheel te verbinden, en z�� eene kunsteenheid tot stand te brengen. Dit zijn intusschen niets anders dan gissingen, door geen enkel geschiedkundig feit gestaafd. Wat het geromaniseerde Frankrijk betreft, is het zeer de vraag, zooals wij later zullen zien, of daar nog wel veel sympathie voor de oude Germaansche overlevering bestond. In Duitschland, waar taal en zeden geene volslagen veranderingen hadden ondergaan, was het anders. Daar deed zich onder de regeering der Saksische keizers, die den naam van Otto hebben vereeuwigd, nog grooter invloed van het Klassicisme voelen, en die eeuw, waarin de epi- sche meesterstukken der oudheid stellig bekend waren, was dus nog meer geschikt om een uitgebreid volksepos voort te brengen. Het Germaansche heldentijdperk was tot een gesloten geheel ontwikkeld, waarvoor men echter nog warme sympathie bezat, en van welks geest men nog niet geheel vervreemd was: de ge- duchte strijd, die zoovele eeuwen geduurd had, en die daardoor het groote, nationale feit was geworden, maakte een natuurlijken



		DE OUDE OVERLEVERING VERBLEEKT. 31

		achtergrond uit, waarop eene epische handeling kon worden ge- schilderd: de twee hoofdvoorwaarden voor het ontstaan van een volks-epos waren dus aanwezig. En het is opmerkelijk, dat de jongste critiek juist dezen tijd, � tusschen 971 en 991, aanwijst als dien, waarin het Nevelingen- lied als een samenhangend geheel werd opgeteekend door Konrad, den Schrijver van Bisschop Piligrin van Passau \'). \') Verg. Dr. Hermann Fischer, Die Forschungen iiber das Nibelungenlied, S. 1G7, 186 tf. Volgens Martin �gilt als heimat des gedichts (Kutrun)" ook �eine Donaustadt wie Regensburg oder Passau". Vgl. evenwel bl. 49, aant. 3. Scherer daarentegen meent (Geschichle der deutschen Litteratur, S. 731): �Die Nachricht von einem lateinischen Nibelungenliede, das Bischof Piligrim von Passau im zehnten Jahrhundert habe verfassen lassen (Klage 2145) tritt zugleich mit der Behauptung aut\', dieser Piligrim sei der �heim der bei den Hunnen get\'allenen burgundischen K�nige gewesen, und hat daher niclit die geringste Gewiihr der Glaubw�rdigkeit." Over de verhouding van het heldenepos tot de oude overlevering geef ik de volgende beschouwing van Martin in zijne Einleitung op zijn Kutrun, S. XVIII en XIX. �Das epos ist volkst�mliche dichtung, welche die helden- sage erz\'ahlt. Die heldensage ist nicht das erzeugnis eines einzelnen diehterischen geistes, sondern der jugendlich regen einbildungskraf\'t des volkes. Ihr inhalt ist hauptsiichlich die eriiinerung des volks an sein heldenzeitalter, an die zeit, in weieher es durch lange und schwere kampte sein nationales dasein griindete und bchauptete. Die geschichtlichen bestandteile dieser erinnerungen verschmelzen mit den resten des uralten g�tterglaubens... . Auch die tbrm des epos gehort nicht einem einzelnen an , weder die iiusserliche, das metrum � es ist allgemein bekannt und findct sich an weit auseinanderliegenden orten und zu ganz verschiedenen zeiten gleichmiissig � noch das, was man als tbrm des gedankens bezeichnen kann, der ausdruck. Die einzelnen schilde- rungen , redeweisen, beiw�rter kchren in den verschiedensten gedichten wider. Muss man also das epos ein erzeugnis des volksgeistes nennen, so ist dies nicht so zu verstehn, als hiitte zugleich das ganze volk oder eine versamm- lung etwa daran gearbeitet. Die dichter sind immer einzelne, aber sie ver- treten die anschauung des gesammten volkes, iiber welches sie weder an bildung noch an befahigung sich wesentlich erheben. Diese dichter geh�ren wol meist den volkssilngern an , welche durch ihre zahl und durch die ver- wendung der kunst als gewerbe einen besonderen stand ausmachen. Sie tragen an den luiten der f�rsten und herrn sowie aut\' den strassen vor dem volke ihre lieder vor, welche aus der allbekannten sage irgend eine besonders entsprechende stelle heraus greifen. Sclbst diese lieder sieht jedoch das volk als allgemcingut an, jeder kennt und singt sie. Diese allgemeine kenntnis von den liedern muss sie wenigstens so lange



		32 DE Ol\'DE OVERLEVERING VERBLEEKT.

		Maar zoowel in Duitschland als in Frankrijk moest de eeuwen- oude overlevering uit het Germaansche heldentijdperk wel ver- bleeken onder den invloed van allerlei omstandigheden, zoodat daaraan ontleende epische gedichten, die in Frankrijk geheel ontbreken, aan de overzijde van den Rijn ook maar schaars voorkomen. De maatschappelijke toestanden veranderen ook hier geheel en al. In het middelhoogduitsche tijdperk, zien wij de beschaafde kringen in Duitschland geheel onder den invloed van de omkeering, die op elk gebied door den eersten kruistocht was teweeggebracht. De beschaving was Christelijk-ridderlijk gewor- den, en de letterkunde is in menig opzicht, zoo al niet naar den geest, dan toch naar vorm en inhoud, eene afschaduwing van de nieuwere Fransche verhalende po�zie. Smaak voor Oudger- maansehe heldenoverlevering moest aan de hoven en bij den adel zich wel verliezen ^J). Vandaar dan ook, dat middelhoogduitsche ge- dichten , onderwerpen uit het heldentijdperk behandelende, schaarsch zijn. Zij waren uit de mode. unversehrt erhsilten, als nicht die dichterische form einc durchgreifende ver- Hnderung erfahrt 1\'rid selbst wenn dicse eintritt, so ist doch die sage in ihren grundziigen gesch�tzt, veil sie als wirkliche geschichte angesehen und von der liebc und ehrfureht des volkes getragen wird. Doch liisst sich der cinfluss der zeitlichen entwickelung nicht ganz und gar fern halten. Je ferner die urspriinglichen grundlagen, die geschichtlichen und mvthischen, ger�ckt werden, um so mehr �berwiegt die po�tische auf�assung. Aus gr�nden der engeren verbindung und der mehr einheitlichen autfassung tallen st�cke der sage aus, werden neue eingesetzt; die einzelnen charactere und motive iindern sich mit den sittlichen anschauungen und bildungszustanden. Aber doch bleibt des urspriinglichen noch genug �brig um die iibereinstimmung der alteren und der j tingeren sage unleugbar erscheincn zu lassen. Krst die einf�hrung einer fremden bildung, welche die einheimische entwieklung unterbricht und mit dei\' befreiung des einzelnen den zusammenhang der gesammtheit lost, liisst das epos und die heldensage verk�mmern. Das epos sinkt allmahlich in die unteren schichten des volkes hinab, wird roh in der form und miir- chenhal\'t im inhalt, bis es zuletzt ausklingt und verstummt." \') W. Wackernagel noemt dit tijdvak o. a. �Die Zeit der Edeln, der Ilofspraehe, der romanisierten Deutschheit." Geschichte der deutschen Litte- ratur, V, 40.



		II.

		SPOREN VAN OUDE SAGEN IN NEDERLAND. Hier doet zich de natuurlijke vraag voor, of in de Nederlandsche gewesten geen spoor is overgebleven van Oud-Germaansche hel- denpo�zie. Die sporen zijn zeer schaarseh \'). En men zal zich daarover niet verwonderen, als men in aanmerking neemt, dat ook in Vlaande- ren, welk graafschap weldra den toon zou geven aan de overige gewesten, de snel aanwassende beschaving den blik al spoedig op andere idealen deed vestigen, waardoor vroegere herinneringen werden weggevaagd. Wat Brabant betreft, dat lang de zetel der Franken en de woonplaats van hun meest beroemd geslacht, dat der Karolingen, is geweest, het zou vreemd zijn, wanneer daar de oude dichter- ljjke overlevering spoorloos verdwenen was. En zij is het ook niet geheel. Ik heb daarbij het oog niet op de Siegfriedsage, de kern van het Nevelingenlied, waarvan men den historischen oorsprong in deze streken heeft willen plaatsen. Men weet thans echter, dat deze sage of mythe ouder is dan de vestiging der Franken in Nederland, waar ook het tooneel der handeling niet gevonden wordt. Maar in een gedicht van betrekkelijk jonge dagteekening, dat bekend is onder den naam van den Ridder met den Zwaan, of

		\') Ongetwijfeld moet er een gedicht bestaan hebben over de nederlaag van den Deen Chochilaic �� de Higelac uit de Be�vulf �, die in Friesland landde, maar door Theodebert verslagen werd. Het kan dan � volgens cene vernuftige gissing van Pio Rajna (Oritjini delVepopea frances�) � behoord hebben tot de liederen, welke de Friesche zanger Bernlef zong (vgl. G.Paris, Romania, XIII). Jonckbloet, Ned. Lett. Middeleeuwen, I, 4e druk. 3



		34
		DE ZWAANRIDDER.


		Zwaanridder, zijn overblijfselen behouden eener sage, die stellig tot de hoogste oudheid opklimt. Om ze te herkennen dienen wij eene beknopte inhoudsopgave van het gedicht vooraf te doen gaan. Oriant, Koning van Lilefoort, zat na de jacht bij eene bron te rusten: daar verscheen hem een beeldschoon meisje, tot wie hij zoo in liefde ontstak, dat hij haar huwde. \'s Konings moeder Matabrune haat hare schoondochter, die eene vrouw van mindere geboorte is, en vindt weldra gelegenheid haar in \'t ongeluk te storten. Beatrijs, zoo heet de jongevrouw, baart zeven zonen, die allen met eene zilveren keten om den hals ter wereld komen. Matabrune laat de kinderen wegvoeren, met plan om ze te doen vermoorden, en legt zeven jonge honden in hunne plaats. Zij be- schuldigt Beatrijs van de walgelijkste ontrouw jegens haar gemaal. \'s Konings raad veroordeelt de jonge vrouw tot levenslange ge- vangenis, tot ergernis van Matabrune, die haar wilde doen sterven. Intusschen had de dienaar, die de kinderen moest dooden, ze uit medelijden in een bosch te vpndeling gelegd. Door een kluizenaar, Helias genaamd, werden zij gevonden, en met behulp eener geit opgevoed. Toen ze welig opgegroeid waren, werden ze door een van Mata- brune\'s jagers, Savari, ontdekt. Matabrune gaf op nieuw bevel de knapen te dooden , maar ook Savari kon dit niet over zich ver- krijgen. Hij ontnam aan de zes jongelingen, die hij vond � de zevende was met hun voedstervader op reis � hunne ketenen, om die aan zijne meesteres te brengen, ten teeken dat haar bevel volvoerd was. Toen hij hun die afdeed, veranderden de zes broe- ders eensklaps, tot zijne groote verbazing, in zwanen. Van de halssieraden liet Matabrune een drinkbeker maken. Doch daar ��ne keten reeds meer zilver opleverde dan voor den beker noodig was, behield de zilversmid de overige voor zich, zoowel als nog een beker, dien hij mede uit het metaal van de eerste vervaardigd had. De kluizenaar, zeer verwonderd bij zjjne t\'huiskomst zijne pleeg- kinderen niet te vinden, vernam door een engel het gebeurde; en op diens last zond hij den zevenden jonkman, ook Helias ge- heeten, naar het Hof om zijne moeder te beschermen, die, op aanstoken van Matabrune, door haar handlanger Macharis wederom



		DE ZWAANRIDDER. 35

		beschuldigd werd van ontrouw en eene poging om haar gemaal te vergiftigen. Helias maakte zich op en verscheen ten hove op het oogenblik, dat men Beatrijs ter dood zou veroordeelen. Hij slaat Macharia voor \'s Konings oog met een vuistslag op den grond en ontdekt het bedrog, \'t geen weldra door den kluizenaar nader bevestigd wordt. Er heeft nu een gerechtelijke kamp plaats, waarin Helias den verrader overwint, die zijne misdaad belijdt en opgeknoopt wordt. Helias hangt daarop den zwanen, welke inmiddels in de gracht van het kasteel waren komen vliegen, de ketens weder om den hals, en zij hernemen terstond hunne menschelijke gedaante en worden gedoopt. Doch hij, wiens keten versmolten was, behield zijne zwanengestalte. Matabrune wordt nu ter dood gebracht, en Oriant doet afstand van de kroon ten behoeve van zijn zoon Helias. Als deze eene wijl geregeerd had, zag hij op zekeren morgen, dat er een scheepje kwam aangevaren, getrokken door zijn broeder, den zwaan. Hij vermoedde daarin een wenk des hemels en begaf zich aan boord. Zoo kwam hij te Nijmegen, waar hij in een kampstrijd zegevierde over den Graaf van Frankenberg, die de eer zijner schoonzuster, de Hertogin van Billoen (Bouillon), wilde ver- korten. Helias huwde Clarisse, de dochter der hertogin, en werd door Keizer Otto met het leen des overwonnenen begiftigd. De Zwaanridder, gelijk hij genoemd werd, verbood aan zijne vrouw hem naar zijne afkomst te vragen, en toen zij na ver- scheiden jaren dat gebod overtrad, verscheen de zwaan weder met het scheepje, en de ridder keerde daarin naar zijn land terug. Daar bad hij vurig, dat zijn broeder de menschelijke ge- daante terug mocht krijgen, en nadat de twee bekers weer tot eene keten gevormd waren, die men den zwaan omhing, werd zijn gebed verhoord. Helias stichtte toen een klooster, waarin hij zijne laatste levens- dagen ging doorbrengen. Hij had bij zijne vrouw eene dochter verwekt, die later met den Graaf Eustachius van Boulogne huwde, wien zij drie zonen schonk: Eustachius, Boudewijn en den vermaarden Godfried (van Bouillon). 3*



		HOLLAND ASM AAN HELDENSAGEN. 37

		reeds te kennen; en zoo het van haar niet uitdrukkelijk gezegd wordt, het is toch waarschijnlijk, dat men ook haar de gave toekende van gedaante te kunnen verwisselen. Dergelijke zwanenjonkvrouwen moeten, volgens Jakob Grimm, in de Duitsche overlevering overoud zijn. Het zijn hoogere wezens, die de gedaante van een zwaan kunnen aannemen en gaarne aan den oever van het water verwijlen. Om zich in den koelen stroom te baden leggen zij het zwanenhemd af: die zich daarvan meester maakt, heeft haar in zijne macht. Een ring of eene keten is in vele sagen het middel om de zwanengestalte aan te nemen \'). Uit dat alles blijkt wel de oudheid der sage, die waarschijnlijk door de Saksers uit Duitschland naar Belgi� werd meegebracht, evenals zij haar naar Engeland overvoerden \'). Die oudheid wordt nog onbetwistbaarder, als wij zien, dat kenmerkende trekken dezer overlevering ook elders voorkomen. Gelijk hier de zwanen- jonkvrouw zeven kinderen baart, die met de welpen van een hond worden verwisseld, vermeldt ook de Langobardische en de Welfische stamsage de geboorte van zeven kinderen, en de Angel- saksische koningen sproten voort uit de zeven zonen van Wodan. Maar men ziet tevens uit dit verhaal, hoe ook hier oude overleve- ringen werden overgebracht op nieuwe helden, waarbij dan weder andere in omloop zijnde verhalen werden gevoegd; want het te vondeling leggen der kindoren is een trek, die ook in de bekende geschiedenis van Grenoveva van Brabant voorkomt. Hoewel deze sage hoofdzakelijk in Brabant inheemsch is ge- bleven , verbindt zij oorspronkelijk met dit landschap ook Vlaan- deren en ging later naar Kleefsland over, terwijl er in de ge- schiedenis der heeren van Arkel in Holland mede melding van

		\') Men vergelijke over de mythe van den Zwaanridder Germania, I, S. 418 ff. \') In veel ouderen vorm dan in \'t slot van Wolfram van Eschenbach\'s Parzival � v-aar Loherangin dezelfde is als Loherainc, de mythische stam- vader der Lorreinen of Lotharingers: dezelfde namelijk als de Zwaanridder Helias � vinden we deze sage onder de Artussagen, zelfs in de vervolgen op Chrestien\'s Perceval, waar een hoofdstuk tot opschrift heeft: �Comment un Cigne vint parmi nne yaue et amaine une nef oli il y a un chcvalier mort dedenz (Dr. Jan te Winkel, Roman van Moriaen, Groningen, 1879, bl. 33^!).