NEDERLANDSCHE REPUBLIEK

VOOR GESCHIEDENIS OER
RIJKSUNIVERSITEIT

8EDBVKT BIJ GEBR. GIUNTA D\'ALBANl

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

NEDERLANDSCHE REPUBLIEK

JOHN LOTHROP MOTLEY

Dr. B. C. BAKHUIZEN VAN DEN BRINK

SEDERT DEN AFSTAND VAN KAREL V TOT DEN DOOD VAN
WILLEM DE ZWIJGER

Herziene Vertaling

W. P. VAN STOCRUM & ZOON

VOOR GESCHIEDENIS OER
RIJKSUNIVERSITEIT

De beroemdste historieschrijver van de nieuwe wereld, W.
H. Prescott, kondigde in het vorige jaar reeds het boek aan,
waarvan den lezer hier de vertaling wordt aangeboden. In de
voorrede zijner Geschiedenis van de regering van Filips II be-
klaagt hij zich, dat hij den opstand der Nederlanden, die wel
eene afzonderlijke en op haarzelve staande beschrijving had ver-
diend, slechts als eene episode in zijn werk had kunnen inlas-
schen. � Maar," vervolgt hij, � met blijdschap verneem ik dat
� zulk eene geschiedenis � zoo zij niet zelfs de uitgave van
� mijnen arbeid nog voorafgaat � verwacht kan worden van de
�pen van onzen voortreffelijken landgenoot J. Lothrop Motley.
� Ten einde te beter in zijnen arbeid te slagen, heeft hij zijn
� verblijf gekozen in de nabijheid van het tooneel des verhaals.
� Niemand die de gelukkige begaafdheden van dien geleerde,
�en den ernst, waarmede hij zich aan zijne taak heeft toege-
�wijd, weet te waarderen, kan er aan twijfelen of hij zal aan
�zijn belangrijk, maar moeijelijk onderwerp alle regt doen
� wedervaren."

De gunstige voorspelling van den beroemden Prescott is zoo
ten volle bewaarheid, dat men zeggen kan dat zijn eigen werk,
ofschoon de vrucht van grondige en veelzijdige studie, althans
voor Nederlanders, geheel in de schaduw gesteld is door dat
van den man, wien hij met deze aanbeveling bij het publiek
inleidde. En geen wonder: voor Prescott was de regering des
konings, die de wreede tyran der Nederlanders was en die hun
hevigste vijand en het blijvend voorwerp van hunnen vloek
werd, het middenpunt zijner studie: diens handeliugen in en
tegen de Nederlanden waren voor hem een gedeelte van die
uitgebreide kreits van werkzaamheden, waartoe de Voorzienig-
heid in de ondoorgrondelijkheid harcr besluiten, den magteloozen
dweeper, den held dier geschiedenis, had geroepen: en waar de
draad van Prescott\'s verhaal hem tot de vermelding dier han-
delingen geleidt, beschouwt hij die uit de hoogte, als iemand,

die in den raad des konings heeft gezeten, maar door eigen
schranderheid en door de uitkomst beter geleerd, die raadslagen
misbillijkt. Voor Prescott staan de Nederlanden naast en nevens
Milaan en Sicili� en Arragon en Portugal: of zoo zij iets meer
zijn, zij zijn het tragisch hoofdfeit, de beschikking des nood-
lots, waaruit zich het drama van Spanjes\' verval onder de
regering van Filips moet ontwikkelen. Geheel anders is het
standpunt van Motley: de Nederlanden zelf zijn het midden-
punt zijner studie: de opkomst hunner republiek is zijn thema:
voor het volk dat den opstand maakte voelt hij al de genegen-
heid eener oude bloedverwantschap en in het hoofd van dien
opstand vindt hij, wat ook door Prescott niet onopgemerkt
bleef, eene gelijkheid met, een voorbeeld van Washington.
Vervult Prescott de misschien hoogere pligt van een historie-
schrijver, door een naauwelijks bearbeid hoofdstuk der wereld-
geschiedenis in al het licht te plaatsen, dat uit latere onder-
zoekingen of ongebruikte oorkonden kan opgaan, al ontdekt ook
dat licht al de gebreken van zijn held \'en de overhand nemende
verschijnselen der ziekte, waaraan diens Rijk zal sterven; ver-
vult hij die taak, even als de romeinsche geschiedschrijver,
zonder voorliefde of haat, omdat hij nog meer dan deze door
plaats en tijd verre van zijn onderwerp gescheiden is: bij
Motley geschiedt het tegenovergestelde. Liefde voor de zaak heeft
hem aan het schrijven gebragt: en hoe dieper hij in zijn onder-
werp doordringt, hoe levendiger zijne sympathie: op de plaats
zelve, waar de gebeurtenissen voorvielen, zijn de gebeurtenissen
hem dierbaar geworden; hij heeft zich met het volk dat zoo
groote dingen tot stand bragt geidentiseerd en na lang den-
zelfden wrok tegen hunnen magtigen dwingeland te hebben ge-
voed, dien met hen in het jaar 1581 tot zijn vijand verklaard.
Het is voorzeker streelend voor ons nationaal gevoel bij een
vreemdeling dezelfde sympathien te ontdekken, welke wij aan
de dierbaarste herinneringen onzer geschiedenis verbinden. Een
vreemdeling, die zich in ons midden komt nederzetten om onze
overleveringen als uit eigen mond te vernemen, en met die
overleveringen ingenomen nog verder vraagt dan hetgeen wij
weten: het is helaas, bij de traagheid onzen landaard wel eens
eigen, niet zoo vreemd, als van dien vreemdeling geen verwijt
te moeten hooren over het verschil van het verledene met het
tegenwoordige, van de belofte met de vervulling, van den
bloesem met de vrucht. Zoo wij die bescheidenheid in Motley
huldigen, wij meenen � en wij gebruiken die meening niet als
eene pleister voor onze nationale ijdelheid � dit ook te moeten
toeschrijven aan die liefde tot zijn onderwerp, welke de be-
weegreden van zijn schrijven was en die bij de nadere kennis-
making met onzen landaard niet verflaauwd is. Ik zou bijna

INLEIDING Til

zeggen, hij heeft ons zelfs in onze gebreken lief gekregen en
het is eene aanbeveling voor de gegrondheid zijner opvatting,
dat hij gebreken die aan onzen deugden verwant zijn: de taaije
lijdelijkheid van ons phlegma, de onbesuisde overmoed, wanneer
dat phlegma eenmaal overwonnen is, onze neiging tot gods-
dienstige overdrijving, als zoodanig heeft weten te erkennen en
als noodwendige verschijnselen in de jeugd van ons volksbestaan
op hunne waarde heeft weten te schatten. Protestant uit over-
tuiging, Amerikaan om volkszin en volkswil te eerbiedigen,
republikein van herkomst, maar tevens Amerikaansche Whig
om eenig gezag aan oude rechten te hechten, bezit hij juist de
vereischten om de ruwe tegenstrijdigheden en de schrillende
wanklanken, die zich onbetwistbaar in de geschiedenis onzer
wording voordoen, op te merken, maar tevens om die te be-
grijpen en daarom niet te verfoeijen of te betreuren.

Maar is de schrijver, bij eene zoo gunstige gestemdheid
voor onzen volksgeest en ons volkskarakter, van alle partijdig-
heid vrij? heeft hij eerlijk licht en schaduw verdeeld tusschen
deze natie en het volk dat zij bestreed ? heeft hij niet juist door
de studie welke hij aan de bronnen onzer geschiedenis wijdde,
ook waar die bronnen in vlugschriften en pamfletten vloeiden,
de hartstogten van den tijd in zich opgenomen en alzoo het
ongelijk te veel aan de zijde van Spanje en Spanjes aanhangers,
het regt te veel aan de zijde der Nederlanders en van het
onsterfelijk hoofd van den Nederlandschen opstand geplaatst?
Immers zoo zouden wij ons mogen verheugen een welsprekend
pleitbezorger voor onze zaak in den vreerade te hebben ge-
wonnen, minder een onbevooroordeeld historieschrijver, met
wiens berigten ook wij ons voordeel zullen doen.

Ik aarzel op deze vragen een voor den schrijver even gunstig\'
antwoord te geven. Het is het doel dezer inleiding aan te wijzen,
waar zich onze schrijver door eene vooropgevatte meening, onzes
inziens, van het spoor liet leiden en alzoo tevens de verande-
ringen te regtvaardigen, welke wij in het werk zelf hebben
meenen te moeten maken en de tegenspraak, waarmede wij met
onzen schrijver nu en dan in dt\' aan teeken ingen gekomen zijn.

Het is sedert eenige jaren een geliefkoosd denkbeeld drie
groote staatsomwentelingen met elkander in naauw verband te
brengen en als schakels van ��ne keten van de ontwikkeling
der volken te beschouwen: die van Holland en Zeeland in de
zestiende, die van Engeland en Holland vereenigd in de zeven -
tiende, die van de Vereenigde Staten van Amerika in de acht-
tiende eeuw. Men is geneigd die omwentelingen als de wettige,
de van God verordende over te stellen tegen de gruwelen en
goddeloosheden van hetgeen men � de revolutie " gelieft te noemen.
Het laatste is eene meening, die wij thans niet te bestrijden

hebben, daar ook Motley die eenigerraate ter zijde laat rusten \'),
ofschoon eene daarmede verwante voorstelling door zijne ganschen
arbeid zich uitstrekt. Het is deze, dat sommige omwentelingen
reiner in hare beginsels, regelmatiger in hare vormen en heil-
rijker in hare gevolgen zijn geweest, omdat zij de levensuitingen
waren van eenen menschenstam, welks rol in de geschiedenis
niet is afgespeeld, maar die voorbestemd is nog magtiger invloed
op de ontwikkeling der menschheid uit te oefenen. Zelf, zoo ik
wel heb, een tijd lang op Duitschen bodem groot gebragt, al-
thans met de wetenschappelijke rigting van Duitschland. door
zijne studi�n aan eene der hoogescholen aldaar naauw bekend,
niet ongevoelig natuurlijk voor de vleijende ontvangst, waar-
mede men in Duitschland elk een bejegent, die van over het
Kanaal of van over den Atlantischen Oceaan derwaarts komt,
stond Motleys gemoed open voor dat stelsel, hetwelk het Ger-
manismus heet: het Germanismus in al zijne glorie door Gervinus
in zijne beroemde inleiding gepredikt, maar waarmede Motleys
landgenoot, de beroemde Bancroft, zich reeds vroeger hoog in-
genomen had getoond: het Germanismus, hetwelk zich bij Motley
slechts op eene andere wijze uit, wanneer hij in zijne voorrede
zegt: � de geschiedenis van het groote wee, waaronder het
� Hollandsehe gemeeuebest ter wereld kwam, moet voor ieder,
� wiens taal de Engelsche is, een bijzonder belang hebben. Want
� die geschiedenis is een deel der herinneringen van den Angel-
� Saksischen stam, denzelfden, of hij in Friesland, in Engeland
�of in Massachusetts leeft."

In dien geest is de inleiding van Motley gesteld. De zucht
om eenheid te vinden of te brengen tusschen de overleveringen
van de kindsche jaren der natie en de historische berigten omtrent
den oorsprong van ons gemeenebest heeft hem tot beschouwingen
verleid, waarbij de schoone rol aan Duitschland en wat daar-
mede stamverwant is, de schaduwpartij ten deele valt aan wat
vroeger Keltisch, later Romaansch heette. De strijd van Civilis
met Rome en die van Willem den Zwijger met Spanje dragen,
volgens hem, de kenmerken van bloedverwantschap. In het
groote bondgenootschap door den een en den ander tegen de
magtige verdrukkers hunner landgenooten tot stand gebragt,
zijn op gelijke wijze de beide geslachten, die zich daartoe ver-
eenigden, in de eerste en in de zestiende eeuw onderscheiden.
De zuidelijke stammen, de Kelten, doen den eersten aanval,

(1) Evenwel niet zoo of hij zegt in zijne inleiding: «Noch onze (Ameri-
«kaunsche) noch de Nederluudsche vrijheid was de vrucht der uevelomhelzing
»eener valschc godheid en eeuer menschheid van ondenkbare en onmogelijke
\'i schoonheid: noch de hare noch de onze werd in de ontwikkeling harcr
ii kindsche jaren gestuit door de stroomen van bloed en tranen door hare dol-
» zinnige vereerders vergoten » � !! Onze antirevolutionairen kunnen niet beter!

behalen de eerste overwinningen; maar breken ook het eerst
den band des verbonds en zwichten voor de verleiding van liet
vorstelijk goud; de noordelijke bezweken ��nmaal, het is waar,
voor de magt die uit het zuiden kwam, maar niet dan na wan-
hopigen strijd; een andermaal behaalden zij, ten koste vanjaren
onafgebroken worstelens, eene blijvende overwinning. En op
dezelfde wijze gaan die inleidende beschouwingen voort. Fries-
land en Holland, Vlaanderen en Braband zijn de werktuigen en
voertuigen van persoonlijke, staatkundige en godsdienstige vt�j-
heid; uit het zuiden komt de slavernij, de tiranny, de priester-
heerschappij , tot dat de wind van het Noorden dien Simoum
der woestijn uiteen jaagt en in onzen opstand tegen Spanje het
echt Duitsche bloed zijne regten tegen de Boergoensche bastaardij
herneemt.

Zal ik eerlijk zeggen wat ik meen? Er is geene geschiedenis
die minder met zulke beschouwingen bevredigt, dan juist de
geschiedenis van onzen opstand tegen Spanje. Zie ik wel, dan
heeft juist die omwenteling hare zegenrijke gevolgen gehad,
omdat zij was voorbereid door vorsten uit vreemden stam,
omdat zij begon, toen de band dezer landen met Duitschland
was losgeknoopt, omdat zij hare aanleiding en eerste krachten
putte uit de meeningen en hartstogten, die uit het zuiden bin-
nendrongen. Het is in Holland met Duitsche begrippen en Duit-
schen invloed als met Duitschlands nationalen stroom. Fier be-
treedt ook die onzen bodem, maar weldra splitst hij zich in
kleine vertakkingen en smoort in het zand; maar de Maas en
de Schelde op dezelfden grond ontsprongen van waar de eerste
volksbeweging uitging en die thans � wij moeten het erkennen
Frankrijk heet, stuwen langs onze gevesten in breede golving
hunne wateren naar zee.

Of het absolutismus zich zijner roeping bewust zij geworden
of niet, der roeping, om � wij volgen hier de omschrijving van
Gervinus � alle leden van den staat tot vrijheid en gelijke
regten op te voeren en de democratie te vestigen; of, herhalen
wij, ten onzent het absolutismus begrepen heeft, waartoe het
doorzetten van zijn stelsel leiden moest, wij gelooven het niet.
Dat stelsel was waarschijnlijk hier even blind als overal; maar
zoo het tot de taak der geschiedenis behoort niet alleenlijk te
vermelden wat door een volk geschied is, maar zij meestal � helaas
in tegenspraak met het Germanistisch stelsel! � moet beginnen
met te vertellen wat er mei een volk gebeurde, dan mogen de
Nederlanden zich beroemen drie der voortreffelijkste absolutisten
te hebben bezeten, die immer eenen vorstelijken zetel hebbeu

bekleed. Drie eeuwen zijn door hunnen naam en instellingen
beheerscht: eene eeuw na elkander geboren, heeft elk hunner
het afgebroken werk zijns voorgangers hersteld en voltooid; de
verschijning van ieder hunner is van omstandigheden omgeven,
die te zeer op elkander gelijken om toevallig te heeten, om niet
aan dieperen te doen denken. Ondanks alles wat de geschiedenis
in hen laken moge, gaf de goede gemeente aan twee dier be-
heerschers den eernaam van den Goede, en zij weende toen de
derde van haar afscheid nam. "Willem de Goede, Filips de Goede,
Karel de Vijfde: geen van drie�n vreesde de wapenen te voeren,
geen van drie�n nam ze op, v��r staatkundig beleid de kans
der wapenen berekend had. Van elk hunner offerde de opvolger
het stelsel des vaders aan eigene hartstogt op, even als zij hunne
schatkisten uitputten. Willem de Vierde verspeelde liet heil des
lands in den oorlog met Utrecht en Friesland en liet de Hoeksche
en Kabeljaauwsche twisten als erfenis achter, Karel de Stoute
vocht tegen de gansche wereld en verwekte, naast eene magte-
looze dochter, den opstand zijner onderdanen en het groot privi-
legie. � De opvolger van Karel de Vijfde riep het leger van
Alva herwaarts en tevens ons gemeenebest in het aanziju.

Is de gelijkheid dier omstandigheden een louter spel van het
toeval? Is er iets meer dan de volksstem dat hunne gedragingen
stempelt en is die uitspraak zonder beroep ? Ik geloof het. De
gebeurtenissen worden niet gemaakt door de nationaliteit. De
gebeurtenissen vormen de natie. Germaansch of Komaansch, elk
volk, elke stam, elke staat vindt het bewijs voor zijne kracht
in zijne uitbreiding. Het is eene drift, het is eene wet niet van
volksinstellingen_; maar van de natuur, en de vorst welke die
wensch naar uitbreiding* weet te verwezenlijken zonder dat de
natie hare dierbaarste belangen, de kennelijkste zijden vanhaar
karakter of hare meest getroetelde zwakheden prijs geeft, die
vorst blijft met gouden letteren in hare jaarboeken aangeteekend;
maar er is ��ne voorwaarde, waarop de natie hare toejuiching
schenkt, deze: dat zij het denkbeeld eener organisatie vertegen-
woordigd zie, welke eene zekere toekomst voorspelt. De drie
vorsten die wij noemden, begrepen dat, meest van alle Karel
de Vijfde.

Laat ons op eene naauwlijks geslotene wond den vinger leggen.
De leer van de aanwinst van intensieve kracht bij gemis van
extensieve is eene pleister, die misschien het bloeden stelpt,
maar de pijn niet wegneemt. Toen in 1830 Belgi� ons afviel,
hoe velen waren er niet, die zich voorstelden dat een zegenrijke
veldtogt eens vooral Nederland zou maken tot hetgeen waarvan
vroegere eeuwen droomden? Toen Belgi� ons toegevoegd werd,
hoe velen juichten er niet in het denkbeeld, dat toen verwezen-
lijkt werd, hetgeen oude herinneringen voorspeld hadden en

\'ongere gebeurtenissen schenen te bekrachtigen. De denkbeelden
van Willem III, Filips I, Karel II, waren van zelve bij onze
natie populair geworden. En zoo was het een oogenblik, toen
Belgi� en ons gemeenebest gelijke ondersteuning van het bevrij-
dend Frankrijk wachtten; toen weinige jaren vroeger de kwalijk
begrepen opstand van van der Noot en van Eupen voor eene
nationale volksbeweging gold; toen sedert de verovering van
Brussel een kortstondig Engelsch-Hollandsch bestuur zich in
Belgi� gevestigd had. Dezelfde gedachte was het lokaas der
verleiding, waarmede Lodewijk de XIV den valkenblik van Jan
de Witt trachtte ie bedriegen, maar niet bedriegen kon: de
verdeeling van Belgi�. Dezelfde gedachten stond op den voor-
grond bij de eerzuchtige barons, die in 1632 een nieuw verbond
der edelen tot stand zochten te brengen en daarin den eerzuch-
tigen Frederik Hendrik wisten te wikkelen; dezelfde gedachte,
schoon in omgekeerden zin, bezielde weinig jaren vroeger de
aartshertogen, toen deze, schijnbaar onafhankelijk, hunne vredes-
voorslagen aan de afgevallen Nederlanden rigtten; dezelfde ge-
dachte, welke in den aanvang der beroerten alle de Nederlanden
gezamenthjk tot den opstand tegen Spanje had vereenigd, en
welks leus, hoe kortstondig,

Kas Seeventieii Provinticn
Stelt 11 op eenen voet!

een volkslied was, welligt uit dezelfde pen gevloeid, maar voor-
zeker niet minder populair, dan het Wilhelmus van Nassouwen
voor Holland en Zeeland was geweest.

Zonder het denkbeeld van die staatkundige eenheid der Neder-
landen, welke in die dagen zelfs aanschouwelijk werd afgetee-
kend � was Itali� met Sicili� een laars, de XVII provinci�n
stelden de figuur van een leeuw, den leo Belgicus, voor �
zonder dat denkbeeld van. staatkundige eenheid, had nimmer
onze opstand tegen Spanje de rigting genomen, welke zij insloeg,
noch de gevolgen gehad, welke zelfs in de republiek der zeven
provinci�n hebben voortgeduurd. Dat denkbeeld van eenheid was
minder het gevolg van stamverwantschap, dan van nabuurschap,
van onderling belang, van voor- en tegenspoeden door allen ge-
lijkelijk gedeeld, van eenheid van regten en bestuur in staten
van verschillende afstamming, verschillende spraak en tongval
en, ook in het staatkundige, verschillende oorsprong. Dat denk-
beeld was uitgewerkt in het brein van den voormaligen heerscher
en al doorboorde het de verzenen van zijnen opvolger, aan dien
heerscher komt de eer toe, het ook bij de natie te hebben ver-
levendigd en gevestigd. De schoone volksbeweging van 1576 �
te schoon en te grootmoedig om van langen duur te zijn �
die volksbeweging, welke als in eene dragt de Pacificatie van

Gent en de Unie van Brussel baarde, maar waarbij de jongste
der tweelingen den oudsten den voet ligtte, zou noch zoo alge-
meen, noch zoo krachtig zijn geweest, indien zij haren bodem
niet had gehad in eene heerschende gedachte. Hoe vast die ge-
dachte geworteld was, bleek in de tijden der bangste verdruk-
king, in de dagen toen Alva met strop en zwaard den tienden
penning opeischte en de wederstand zich zegevierend achter het
schild van de Algemeene Staten verborg. West-Friesland was
daarbij door ��n belang, door ��nen wensch met Artois ver-
bonden , even als, bij het beroemde smeekschrift van 1566, de
edelen van Groningen zich met die van Luxemburg hadden
vereenigd, om ter afkeering van het dreigend onheil de bijeen-
roeping van alle staten der landen van herwaarts over te ver-
zoeken.

Het denkbeeld van een gemeen vaderland had zich vooral
aan het einde der regering van Karel V en als een gevolg van
zijn bestuur verwezenlijkt. De bijeenroeping der algemeene
staten, zoo als die tijdens den afstand van keizer Karel ge-
schiedde, was de laatste, de uiterste grens van inschikkelijkheid ,
welke de gezanten des konings later aan de opgestane provinci�n
bij de mislukte vredehandeling van Breda in 1575 aanboden.
Nimmer inderdaad hadden de Nederlanden een zoo krachtig en
schoon geheel dan toen gevormd. De baiwmet het Kijk was in
1548 door keizer Karel geslaakt, geen bisschop betwistte meer
als grondheer den graaf van Holland en Zeeland zijne magt,
met de geheele onderwerping van Gelderland waren de laatste
stuiptrekkingen van onafhankelijke heerschappijen gesmoord,
en de vreesselijke Carolina had eens vooral te Gent een einde
gemaakt aan een gemeenebest van kleinen omvang, van groote
kracht, van nog grootere onrust, dat, zoo het bleef voortbestaan,
de zamenwerking des geheels moest storen. Met ��n woord het
denkbeeld: de Nederlanden ��ne provincie, het denkbeeld misschien
van Willem, voorzeker van Filips den Goede, was ��ne eeuw
later door zijn achterkleinzoon verwezenlijkt.

Het hing niet van de willekeur des vorsten, welke die eenheid
in het leven riep, maar van den tijdgeest, welke haar bezielen
zou, af, wat daarvan de uitwerking voor de Nederlanden zou
zijn. Filips de Goede was een vorst van onbegrensde heersch-
zucht, een vorst van Franschen oorsprong, in wiens geboorte-
land de melding van algemeene staten al te dikwijls gelijklui-
dende was met ongehoorde lasten. Het kan zijn, dat aan de
eerste bijeenroeping der algemeene staten door hem gedaan,
zijne praalzucht, welke van eene koningschap droomde, haar
aandeel had, daarin ten minste verschilde zijn zoon Karel de
Stoute niet van hem, dat deze al spoedig die algemeene staten
misbruikte als een middel om ongehoorde belastingen aan zijne

onderzaten af te perseu. Zijne opvolgers regtvaardigden voor
zeker liet volksinstinkt, hetwelk die vereenigingen ongaarne
zag, zoo ongaarne, dat die gewesten, welke niet bij erfopvol-
ging, maar ten gevolge van verdragen onder de Boergoensche
heerschappij waren gekomen , van de bevoorregte Friesland af
tot het magtelooze Luxemburg toe, zich liefst van de eer der
vertegenwoordiging trachtten te verschoonen. Maar ondanks het
baatzuchtig gebruik, dat de vorsten allengs van de door hen
gevestigde instelling hadden gemaakt, had die instelling als de
grondslag van eenheid van belang, van eenheid van regten voor
de op zich zelve onbestaanbare gewesten hare onmiskenbare
waarde.

Uit zijn Germanistisch standpunt heeft Motley in zijne inlei-
ding een hevig protest ingeleverd tegen de maatregelen door
Filips, Maximiliaan, Kavel V, inzonderheid den laatste, geno-
men ten opzigte van zulke leden dev staten, welke tev hand-
having hunner voorregten de banier van den opstand hadden
ontrold. Gewoonlijk worden die vorsten beschouwd als diegenen,
welke de magt van den derden stand gefnuikt en aan het zoo-
genaamde tijdvak der gemeenten een einde hebben gemaakt,
en dan wordt over hen in naam van de vrijheid de vloek uit-
gesproken. Om echter dit toe te stemmen, zou men moeten
aannemen dat eene kracht te grooter is, naarmate hare grenzen
onbepaalder zijn. Het tijdvak der gemeenten had evenveel voor-
beelden van dwingelandij opgeleverd, als het tijdvak der adel-
regering of der alleenheersching. De buitensporigheden van
Brugge en Gent waren even onregtmatig in hare beginselen als
eenzijdig in hare strekking, meer berekend om de overmagt
van een enkel lid der staten over allen te bevestigen, dan om
de belangen des algemeens tegenover den vorst te handhaven.
Zoo die buitensporigheden met krachtige hand beteugeld en
streng geboet werden, dan zijn wij er verre van, den vorsten
eene deugd te maken van wat hun belang, van wat de omstan-
digheden hen voorschreven, maar dit moeten wij erkennen, dat
zij door de regeling, waaraan zij de vertegenwoordiging van
den derden stand onderwierpen, dien stand evenveel innerlijke
veerkracht hebben toegevoegd, als zij aan zijn al te wilden
wasdom besnoeiden. Privilegi�n, afgedwongen en dikwijls nog
verdichte voorregten, niet te handhaven dan ten koste van de
regten van anderen, mogen weggenomen zijn, geen vorstelijk
vonnis kon eigentlijk gezegde regten, waar zij op billijkheid
steunden en door overlevering of lang bezit in het hart der
onderzaten gevestigd waren, vernietigen. Krachtig, bloedig zoo
men wil, werd de Gentsehe opstand in 1540 bedwongen; zelfs
te midden der publicisten, welke de opstand der Nederlanden
vijf en twintig en dertig jaren later in het leven riep, was ev

geen enkele, die de handelingen des keizers misprees. Deonzin-
nige koop eau Vlaanderen, de voorname drijfveer der Gentsche
volksleiders, was en bleef verworpen als het hersenschirnmig
verdichtsel eener partij zieke menigte. Maar Gents wettige invloed
onder de vier leden van Vlaanderen was door die kortstondige
kastijding niet geknakt; nog altoos bleven de steden on Gent
aan het hoofd magtig genoeg om, tegen alle oude regten aan,
de geestelijkheid van haar gewest in 1551 met belastingen te
bezwaren, voor eene bede, niet door haar, maar door de vier
leden bewilligd; nog altoos bleven de breede raden daar, zoo
als elders, ligchamen, wier gezag elke revolutionnaire dwinge-
landij het meest te vreezen had, welke men te vergeefs buiten
de algenieene beraadslagingen zocht te dringen, maar welke
altoos eindigden met over den tegenstand te zegevieren en
eiken maatregel van het algemeen bestuur te stuiten, wanneer
die met hunnen zin of met de oude regten in strijd waren.

De zamenstelling der algemeene staten had het geheele land
door aan den derden stand eene kracht, eene eenheid van wer-
king gegeven, welke die stand niet zou hebben bezeten, ware
hij in tallooze gemeenten verdeeld gebleven, al waren ook die
gemeenten met de schoonste voorregten begiftigd. Over het ge-
heel heerschte er bij den derden stand eene gemeenschappelijk-
heid van belang, die de sterkste band van eensgezindheid
tusschen de leden der statenvergadering worden moest. Van den
derden stand moest komen, wat het laatste doel van alle staten-
vergaderingen, wat de zenuw der onophoudelijk gevoerde oor-
logen was, geld nogmaals geld! De derde stand pleitte het
geheele land door voor de belangen van den handel en vooreen
eerlijk en verantwoordelijk beheer der geldmiddelen; maar hielp
bovendien den vorst om aan den regel van betaling in de ge-
meene lasten ieder, ook die bevoorregte standen, adel en gees-
telijkheid te onderwerpen, welke daarvan tot nog toe waren
uitgezonderd geweest. Die derde stand vormde in de vertegen-
woordiging eene magt, welke die der staten verre overtrof en
van lieverlede het grootste tegenwigt tegen het vorstelijk opper -
gezag worden moest. Adel en geestelijkheid waren in persoon
aansprakelijk voor het gevoelen, dat zij op de dagvaart uit-
bragten. De regering kon op ieder der leden door gunst of
ongunst eenen dadelijken invloed oefenen; maar die invloed was
magteloos ten opzigte van de vertegenwoordigers van den derden
stand, wier verantwoordelijkheid zich achter hunne lastgeving
verschool. Wegens sommige gewesten, zooals Vlaanderen, Hene-
gouwen en Holland, talrijker vertegenwoordigd dan een der
overige standen en uit dat aantal zelf zijnen moed, zijne onder-
linge eenstemmigheid ontleenend, waren zij door eene onzigtbare
maar krachtige achterhoede gerugsteund. Het was dat gansche

heirleger van stedelijke regeringen, brecde raden, nati�n, am-
bachten en gilden: de onwil of de kwade luim van deze in eene
enkele stad kon het besluit eener geheele statenvergadering ver-
nietigen of de uitvoering daarvan stremmen, tot dat de tijd van
uitvoeren voorbij was. Zoodra die deels verborgene, deels onbe-
reikbare magt voor de veiligheid der opperheerschappij gevaarlijk
dreigde te worden, spanden de ijverige dienaars van deze al
hunne krachten in, om haar te ondermijnen. Dan eens hield
men de afgevaardigden van den derden stand uit de onderschei-
dene gewesten, tot op liet oogenblik van het plegtig afscheid
der vergadering, streng van elkander afgezonderd; dan weder
vorderde men eene zoo uitgebreide volmagt van de afgevaar-
digden, dat alle ruggespraak met hunne lastgevers onnoodig was
en alzoo geenerlei grond voor verontschuldiging of uitstel. Mar-
garetha van Parma waagde het eenmaal den derden stand met
open vizier aan te tasten, toen zij uitdrukkelijk bevel gaf, de
de breede raden buiten het geheim der dooi\' haar ontworpen
nmieralie te houden, en een der beruchte artikels van regering,
zoo het schijnt niet ten onregte aan Granvelle toegeschreven,
hield in, dat de koning voortaan de breede raden zou opheffen
als eene instelling, waaraan alle oproeren en volksbewegingen
der laatste jaren waren toe te schrijven. IJdele pogingen van
het absolutisme! De drukking van die zijde geoefend verbond
de leden van het thans volwassen ligchaam te naamver door
de kracht van den wederstand, en het bleek dat de heersch-
zucht te laat eene magt trachtte te bezweren door haar zelve
in het leven geroepen.

Zoo als det denkbeeld: de Nederlanden ��ne provincie, in de
bijeenroeping van de leden aller gewesten ter staatsvergadering
verligchamelijkt, de strekking had de magt van den derden
stand eens vooral te vestigen, evenzeer moest het den weg
banen tot het begrip van de gelijkheid van alle Nederlandsche
gewesten in hunne verhouding en in hunne regten tegenover
den vorst Ook de gewesten hadden hunne privilegi�n even als
de steden, hunne bijzondere verdragen, waarbij zij in de magt
van den vorst waren overgegaan. Het was een der moeijelijkste
vragen in het staatsregt van dien tijd, in hoe verre de vorst
aan die privilegi�n gebonden was. Het voorbehoud in sommige
dier privilegi�n uitgedrukt � sooverre deselve tot observancien
staen ende observeerlyck syn", werd natuurlijkerwijze van de
zijde des vorsten zoo uitgerekt, dat het regt der staten allengs
inkromp (1); doch ook dezen stelden zich, en op zich zelve en

(1) Het verst ging ten deze Karel V, toen hij zijne beruchte Carolina te
Gent besloot met de verklaring, dat hij aan zich en zijnen opvolgers, zoo
Graven als Gravinnen van Vlaanderen, voorbehield de verklaring, uitlegging,

vereenigd, op hunne beurt wakker tegen de vorstelijke aan-
matigingen te weer. De formule, waarmede de algemeene staten
doorgaans hunne toestemming tot eene bede gaven, dat deze
niet gelden zou, indien een der overige gewesten zich van dezelfde
verpligtingen ontsloeg of ontslagen rekende, was een krachtige
waarborg voor eenparigheid in de beveiliging van elks regten.
Wel had de regering een dergelijken waarborg, welke in de
eenparigheid van de leden van elk gewest gelegen was, door de
gevaarlijke regtsvcrdichting, onder den naam van compirlioisic
of vervanging bekend, zoeken te ontduiken; maar althans tot op
den tijd van Alva toe, had men het stelsel, dat het gevoelen
van minderheid in dat der meerderheid vervangen was, niet
opentlijk durven verkondigen. Eerst Alva deed dit bij het door-
drijven van den tienden penning, en, zonderling genoeg, de
staten van 1576, die zich tegen de gevolgen van zijne dwin-
gelandij vereenigden, volgden zijn voorbeeld.

De staten ter algemeene vergadering vereenigd roemden op
velerlei schoone voorregten van keizers en vorsten voor tijden
verkregen. Somtijds was die roem ijdel (1); doch, ook waar hij
het niet was, boden die schoone vrij lieden het zonderlingst en
onvereenigbaarst mengelmoes aan, wanneer men er aan gedacht
mogt hebben die tot een algemeen staatsregt te verheffen. Meest
alle gewesten kwamen met het voorregt, dat geen ingezeten
van het gewest daar buiten in regten mogt worden betrokken,
en gelukkig bleken zij later op dat punt vooral eendragtig, toen
liet er op aankwam de inquisitie en de aanmatigingen van den
grooten raad van Mechelen te bestrijden. Holland, Vlaanderen,
Namen, Henegouwen en Valencijn lieten de vrijheid gelden,
hun voor tijden verleend, dat een burger, of in liet geheel niet,
of slechts tot zeker bedrag met verbeurdverklaring van goederen

uitbreiding en beperking aller instellingen, zou en wanneer het hem of hun
nooJig zou toeschijnen.

(1) Wij noemden reeds als zoodanig den koop van Vlaanderen, volgeus
welke geenc bede door den graaf kon worden geheven buiten toestemming van
Gent. Eeu ander voorbeeld levert Valencijn. De stad beweerde stijf en sterk
dat geene burgers op de pijnbank konden worden gebragt. Toen echter de
landvoogdes bij monde van den markgraaf van Bergen op het vertoonen van
dit privilegie aandrong, wist men niets anders aan te voeren dan het jaren-
lange genot (iuv�t�r�e possession) en de zaak werd op deze wijze bemiddeld,
dat de stad van haar voorgewend regt afstand deed ten opzigte van de predi-
kers der ketterij en vau de zaamgezworenen tegen den koning of staat. Dezulke
werden dan ontpoorterd en onbekwaam verklaard met de voorregten der overigen
hun voordeel te doen. Evenzoo was in latcrcn tijd in Uraband het gevoelen
algemeen, dat de openbare ambtenaren des hertogs hun ambt levenslang bc-
kleeden moesten, ofschoon de Pape, (Traite de la joyeuse entree p. 104�108)
onwederlegbaar aantoont, dat dit vermeende privilegie met de nitdrnkkelijkstc
bepalingen der blijde inkomsten in strijd was.

kon worden gestraft. Maar zoo Braband dien vrijdom miste,
andere en betere stonden daar tegenover, daaronder dat kostbare
regt van verzet, indien de opperheer de blijde inkomst door hem
bezworen schond, dat kostbare regt, waarbij het eigenmagtig
bijeenkomen der staten werd gewaarborgd, indien de bestaande
grieven niet werden opgeheven. Het streven naar eenheid tusschen
de gewesten moest langzamerhand de vraag ter sprake brengen
of men de ruimere vrijheden van Braband tot de maat der
overigen moest bekrimpen, zoc als dat met het oproerig Gent
had plaats gehad, dan wel of men de geregtigheden der overigen
tot de Brabandsche zelfstandigheid zou uitbreiden. Welke beant-
woording van die vraag er moest broeijen in het brein van het
absolutismus is niet moeijelijk te gissen; maar Karel V was te
zeer staatsman om niet te doorzien dat tot het nemen van ge-
weldige maatregelen tegen de schoone Brabandsche vrijheid het
getij verloopen was; de stroom wentelde intusschen voort en
verspreidde door het gansche land wijd en zijd het regtsbeginsel
waarop Braband zich verhief. Verkeerdelijk voorzeker, wanneer
men de zaak eeniglijk van het standpunt des regts beschouwt (1),
maar noodzakelijk in de orde der gebeurtenissen, werd de blijde
inkomst allengskens en stilzwijgend als de grondwet aller Neder-
landen beschouwd, en de bekwaamste publicist naast Marnix
uit de eerste dagen van onzen vrijheidsoorlog, doctor Junius de
Jonge, schroomde niet zijn voortreffelijk betoog van 1574 tot
aanprijzing van de vereeniging der Nederlandsche gewesten en
liet buitensluiten van den Spanjaard, vooral af te leiden uit
het te niet doen van � dat solemnele contract, hetwelcke de
�coninck in zijne blijde incomste in Brabant, de hooftprovitwie
� der Nederlanden, hadde gemaeckt."

Karel V had vooral door twee maatregelen de nationale een-
heid der Nederlanden krachtig bevorderd: door het verdrag van
Augsburg van 1548, waarbij onder zekeren vorm de Nederlanden
gezamentlijk als eene nieuwe kreits bij het Kijk werden inge-
lijfd, maar waardoor in het wezen der zaak de betrekkingen,
die er tusschen het Rijk en enkele onzer gewesten bestonden,
werden afgebroken; vervolgens door zijne zoogenaamde pragma-
tische sanctie van 1549, waarbij alle gewesten aan eene gelijke
wet van erfopvolging werden onderworpen. Beide maatregelen
badden ��n doel, dit namelijk: om bij de onzekere toekomst,
welke zijn geslacht ten opzigte der opvolging in het keizerrijk
te gemoet ging, daaraan een magtigen staat, welks hulpbronnen
niemand beter dan hij had leeren kennen, onverdeeld te verze-
keren. Zonderling is ook evenwel hier het spel der gebeurte-

(1) Zie Kluit, Over het reAit der Nederlanders om � Philijis � af te
zweren, M. 113 en aant. 51.

nissen. De opvolger van den vorst, die ten minsten uiterlijk den
band roet liet Rijk had gelegd, zag zich genoodzaakt het bestaan
van zoodanigen band te ontkennen, zoo dikwijls de verdrukte
Nederlanders de bescherming van het Rijk inriepen en zoo
dikwijls dit icr bemiddeling met hunnen verdrukker optrad; de
Nederlanders daarentegen, die altoos door korzel verzet aan die
gemeenschap zich onttrokken, zoo vaak hun bijdragen voor de
ongeschondenheid des Rijks werden afgevorderd, waren de eersten
om bij den koning op de instandhouding van het verbond van
1548 aan te dringen en slopen in 1563 in heimelijke bijcen-
komsten met de rijksvorsten te zamen, ten einde zich tot het
verzet tegen hunnen natuurlijken heer te vereenigen. Wat er
van zij, Karel V had juist gezien: de Nederlanden hadden den
wasdom bereikt om voortaan ��ne natie, ��n staat, afgescheiden
van zijne naburen, te zijn, en de uitkomst heeft de berekeningen
zijner staatkunde bevestigd.

Het hoofdstuk, waarmede Motley zijne geschiedenis opent,
geeft ons eenc uit de beste bronnen geputte voorstelling van
het plegtig oogenblik, waarop Karel de Vijfde van zijne staten
afstand deed. Die voorstelling is het afscheidstooneel van een
welmeenend vader van \' zijne liefhebbende kinderen. Dezelfde
schrijver, die dit alles met zooveel waarheidsliefde schetst, werpt
aan het einde bedenkingen op, die het vaarwel des vaders tot
een verachtelijk guichelspel, het schreijen der kinderen tot eene
onredelijke zenuwzwakheid vernederen. Vele van die beden-
kingen zijn waar. Karel de Vijfde had dikwijls zijne ondcr-
danen tot hulpmiddelen zijner heerschzucht misbruikt; hij had
willekeurig over hunne hoofden en beurzen beschikt, hij had
privilegi�n met voeten getreden en uit ingebcelden geloofsijver
stroomen blocds van \'weerlooze onderdanen vergoten. Het kan
met waarheid gezegd worden: van al de maatregelen door Filips
genomen, welke den opstand der Nederlanden te voorschijn
riepen, is er geen enkele te noemen, die niet door Karel inge-
voerd, of beraamd, of bedoeld was." Evenmin mag het geloochend
worden, dat de Nederlanders van harte in \'s keizers allerlaatste
bede hebben bewilligd: dat hem alles mogt worden vergeven,
wat hij willens of onwillens jegens hen had misdreven. Het
kan niet ontkend worden, dat, te midden van den driftigsten
vrijheidsijver, Nederlandsche schrijvers ter goeder trouw zijne
deugden verhieven tegenover de gebreken zijns opvolgers; dat
zij het bedwingen van Gent eene roemrijke daad noemden, die
\'s keizers belangstelling in de goede orde zijner staten in tegen-
stelling bragt met de traagheid zijns opvolgers; dat zij vergaten
dat Karel de bloedpkkaten geschreven had, om te kunnen ver-

melden dat hij ze nu en dan had verzacht; dat zij verzwegen
dat hij den tienden penning gevorderd had, om zich te herin-
neren dat hij die belasting in sommige artikelen had gewijzigd;
dat zij naauwelijks gedachten hoe hij de hervorming had be-
streden, maar wel dat hij Luthersche predikers bij zijne garni-
zoenen had geduld; dat het hen ontging hoe hij do Spaansche
legers met hunne Alvas en Eomeros op de grenzen der zuide-
lijke gewesten had gelegerd, om luide te kunnen verzekeren,
dat de keizer zijnen zoon gewaarschuwd had tegen de inmen-
ging der Spanjaarden in de zaken der Nederlanden; dat zij
noch om de verkwiste schatten, noch om het vergoten bloed
treurden, omdat ten koste daarvan de overwinningen van Pavia,
van Tunis, van Muhlberg waren gekocht en de roem der Neder-
landers, hunner Lannoys, hunner Nassaus, hunner Egmonts
was gevestigd (1).

Inderdaad zou de vertooning van 1555, en de kinderlijke,
neen kinderachtige gehechtheid der Nederlanders aan hunnen
afgetreden vorst al den blaam verdienen, welken Motley daar-
over ruimschoots wierp, indien er geenc betere middelen tot
oplossing van het vraagstuk overbleven. Wij hebben de voor-
gaande beschouwing met geen ander doel geschreven dan om
tot zulk eene oplossing den weg te banen.

Immers waartoe geleidde die beschouwing? Tot de trooste-

(1) Het blijft intusschcu opmerk el ijk, dat Willem van Oranje in zijne
openbare geschriften, schoon hij van Karel steeds met eerbied spreekt, nim-
mer veel ophef heeft gemaakt van de zoogenaamde goede bedoelingen des
Keizers. Zoo iemand had hij diens gemoed kunnen, doorvorschen en echter
schrijft hij \'s Keizers nu en dan betoonde rekkelijkheid meer aan staatkunde
dan aan goede gezindheid toe. Noch in zijne Memorie van 1560 bij Groen
van Prinsterer T. II, pag 428�450, noch iu zijne Justiflcation, noch in
zijne Rescript et d�claration van 15G8, noch eindelijk in zijne Apologie van
1580 vinden wy daarvan sporen. De verdiensten der Nederlanders jegens Karel
worden meestal hooger aangeslagen dan Karels verdiensten jegens hen. Daaren-
tegen is de tegenstelling tusschen Karel en zijnen zoon gewoonlijk het scherpst
uitgedrukt zoo in verzoekschriften, welke op naam dev menigte zijn ingeleverd
(zoo als b. v. in het adres der Staten van Braband (Maart 15GG) bij Petit
§11, p. 96, en iu de Kemonstrance van Mei 156G bij te Water, Verbond
der Edelen, IV 1)1., bl. 84, 127) als vooral in de schimpschriften sedert in
het licht verschenen. Rijk vooral aan proeven en, wij moeten het erkennen,
apocryfe anekdoten is het hevige geschrift tegen de bisschoppen: Totius Belgii
Oescriptio door den bekenden Geldorp in het licht gegeven. P. 57 verhaalt
de schrijver b. v. dat Karel V zijnen geloofsrcgters heimelijk in last gaf zich
op alle manieren van bloedvergieten te onthouden; maar dat zij dat geheim
tot op den huldigen dag nimmer hadden willen openbaren. P. 112, dat hij
op zijn uiterste zijnen zoon zou beklaagd hebben, omdat de aanmatiging der
geestelijkheid aan dezen alle rampen zou op den hals halen. P. 119, dat
keizer Karel op eene handige manier zekeren uurwerkmaker, wiens vrije ge-
voelens hem bij de inquisiteurs hadden in liet oog doen loopen, had weten
te redden.

looze uitkomst, dat wel liet tijdvak van Karel V van een stel-
selmatig streven naar eenheid de blijken oplevert, maar dat
daarin tevens eene gevaarlijke gisting ontstond van twee be-
ginselen, van wier oorsprong en strekking men wederzijds geen
helder inzigt had; de worsteling van twee partijen, die naar
willekeur en zonder logisehen noodzaak van elkander over-
namen, wat aan elke harer voor het oogenblik ter bevordering
harer wenschen scheen vereischt te zijn. Tegenpartijen, die zich
niets herinnerden van oude stamverwantschap of oude veete,
die niet in te deelen waren naar Germaansche of Keltische
herkomst, die evenzeer de Germaansche bosschen van Tacitus
als de Druidenoverleveringen van Caesar hadden verloochend,
die onverschillig in welke taal, Nederduitsch of Waalsch, elkan-
der toestemden of bestreden; maar die beide hun ontstaan te
danken hadden aan den eeuwen lang voorbereiden, maar in de
laatste jaren door kunstmatig staatsbeleid bespoedigden gang
der gebeurtenissen; tegenpartijen met zich zelve meermalen in
strijd; tegenpartijen, wier voorstanders toevallig en als nood-
lottigerwijze nu en dan in hetzelfde begrip overeenstemden. Wil
iemand voorbeelden, hier zijn er eenige. Filips deinsde van het
bijeenroepen der algemeene staten als van liet voorspook zijns
eigenen ondergangs terug, en Alva, de dweepziekc trawant
zijner heerschzucht riep ze aanstonds en van den beginne van
zijn bestuur af bijeen. Om den derden stand te beteugelen,
prezen de leerlingen en aanhangers van Granvelle eene herstel-
ling, eene uitbreiding van de voorregten des adels aan, en de
adel werd de eerste om zich tegen de regering te verklaren en
in bondgenootschap met den derden stand te treden. Van de
tusschenkomst der staten verwachten de voorstanders van ge-
wetensvrijheid de opheffing der plakkaten, en, tot behoud van
de Katholieke godsdienst deed, zoo niet Granvelle zelf, dan
toch iemand uit zijne school, (in eene der beruchte dertien
artikelen) den voorslag, om met vrije bewilliging aller nati�n
en provinci�n eene godsdienstwet te ontwerpen, die in het wezen
der zaak tot geloofsonderzoek � inquisitie � leiden moest,
ofschoon het nimmer dien gehaten naam dragen zou.

Eenheid en zamenwerking aller krachten was gedurende het
tijdvak van Karels regering de behoefte geworden, welke ge-
lijkelijk overal werd gevoeld; maar de eene partij zocht de be-
reiking van haar doel in de uitbreiding van vrijheden over
degenen die misdeeld waren, de andere in de besnoeijing van
de vooiTcgten dergenen, welke der evenredigheid van de overige
staten, standen en onderdanen waren ontwassen.

Karel V, zegt de overlevering, was een behendig werktuig-
kundige: zeker was hij dit ten opzigte van het besturen zijner
staten. Hij wist de raderen ondanks hare strijdige werking in

beweging te houden, zonder dat zij elkander kneusden, en,
waar het gebeurde, had hij de hulpmiddelen gereed om te ver-
hoeden dat het geheel in duigen spatte. Doch ondanks al zijn
staatkundig talent moesten, hetzij onder hem, hetzij onder zijne
opvolgers, indien zij hetzelfde stelsel van regeren voortzetten,
de twee beginsels in de maatschappij aanwezig en bij de wet-
geving vertegenwoordigd tegen elkander botsen en met den
\' ondergang van een van beiden eindigeii. Zou het stelsel der
eenheid, der zamenpersing van alle krachten, onder eene enkele
hoofdkracht, of wel het stelsel van aloude afzonderlijke regten
zegevieren: centralisatie of privilegi�n? Die vraag moest de
vraag van den dag worden, de onderzaten in twee slagorden
scharen, staatsdienaren aan het hoofd van zaken brengen en
omverwerpen, eindelijk een burgeroorlog in het leven roepen.
Maar de Nederlandsche beroerten dragen zulk een karakter niet
of slechts nu en dan bij uitzondering. Het is de opstand ��ner
natie tegen de overheersching van den vreemdeling, ��ner natie
verschillend van herkomst, van overlevering, van taal, van
burgerlijke instellingen, van godsdienst misschien, zoodra die
zuurdesem de maatschappij deed gisten, maar verbonden in de
vestiging van eenen krachtigen onafhankelijken volksgeest, zoo
als die zich in haar verzet tegen vreemde dwingelandij, op het
oogenblik dat de opstand zijn toppunt had bereikt, in 1576,
kennen deed.

Zie, zoodanig eene uitkomst ware onder Karel V onmoge-
lijk geweest, en de oorzaak van den verschillenden indruk,
dien hij en zijn zoon bij de natie te weeg bragten en beide bij
de natie achterlieten, was wel daar gelegen. Van die natie was
Karel zelf de schepper, de ziel, de vertegenwoordiger; de ver-
tegenwoordiger tegenover Frankrijk, tegenover het Rijk, waar
het noodig was, tegenover Spanje. De Nederlander is niet ijdel,
maar er lag toch iets streelends voor zijne volkstrots in, dat
de Utrechtsche bisschop van alle wereldsche magt ontbloot was,
dat het zoo lang gevreesde Gelderland aan de voeten van zijnen
vorst lag, dat het vrije Friesland hem gehoorzaamde, zoo als
het nog nimmer aan iemand had gehoorzaamd; er lag iets
streelends in voor zijnen volkstrots, dat een geboren Neder-
landsche vorst tegen de geheele wereld het stoute plus ultra
had uitgesproken. Spanje en de Nederlanden waren Karels erfe-
lijke staten, het Kijk een toevallig aangekomen voordeel, dat
hij met weerzin aan een anderen tak van zijn geslacht zag
overgaan. Van alle zijne staten bleef Duitschland hem het
meeste vreemd, en waar hij het Duitsche beginsel te bestrijden
of te bedwingen had, waren onder ��nen naam de Nederlanders
en de Spanjaarden als de zoogenaamde Spaansche partij om den
keizer vcreenigd. Ook ontgaf men zich niet welken invloed de

XXII INLEIDING

Nederlandsche groeten op liem oefenden (1). Spanjes heerlegers,
uit de midden der Nederlanders onderhouden, waren de zenuw
van Karels kracht. Duitschers had men tegen den keizer en in
de gelederen van diens erfvijand Frankrijk, zien strijden; Span-
jaards en Nederlanders, deze laatstcn althans sedert de eenheid
der gewesten door de onderwerping van Gelderland gevestigd
was, nimmer.

Waren Spanje en Nederland onder den keizer tegen de geheele
wereld vereenigd geweest, waar beider belangen mogten uiteen-
loopen, verloochende de keizer nimmer zijne voorliefde voor de
natie, onder welke hij geboren was. Die voorliefde legde meer
dan iets anders de kiem voor dien onverzoenlijkcn wrok, welke
later tusschen de Spaausohe en Nederlandsche heeren losbarstte.
Beiden wisten en vergaten het niet dat Karel V opentlijk zijnen
zoon had bestraft over zijne Spaansche manieren en bij het be-
stuur der Nederlanden gewaarschuwd voor de Spanjaarden,
welke hem omgaven. De heerschappij nu en dan door Neder-
landsche heeren in Spanje zelf geoefend, de raadslieden door
wie men veeltijds den keizer omgeven zag, de volkomcne ge-
lijkstelling van Nederlandsche kooplieden in Spaansche havens
en op Spaansche markten met de inboorlingen, waren zoo vele
wonden aan de verwatenheid dier natie geslagen. Toen Karel V
tot eene vrijwillige afzondering de Nederlanden verliet, nam hij
bijna geen enkelen Duitscher, maar Nederlanders mede, om
hem in zijne eenzaamheid tot gezelschap, bij zijn verscheiden
tot getuigen te dienen. Het was eene kleine Nederlandsche
kolonie, die zich om Yuste en in Coacos nederzette; het waren
Nederlandsche dienaars, die de keizer inzonderheid bij zijnen
uitersten wil bedacht. Het volk heeft een zeldzamen, een onbe-
schrijfbaren takt om de sympathien zijner heersehers te gissen,
eene onvervreemdbare dankbaarheid, wanneer het eenmaal weet
die sympathien verworven te hebben.

Was Karel de schepper der Nederlandsche eenheid en zelf
de vertegenwoordiger der gedachte, die hem bij het ontwerpen

(1) Eeuc proeve uit de geschie leuis van hertog Christoffe van \\Vurtem-
berg. Zijn hertogdom was verbeurd verklaard en aan koning Ferdinand toege-
wezeu. In 1551 stelde hij zoowel bij den keizer als bij den koning pogingen
in het werk om van dien ban ontheven te worden. Maar keizer en koning
waren juist op dat oogenblik verdeeld, omdat de laatste de Huitsche partij
in zijne bescherming nam en wederkeerig vou haar beschermd werd. De poging
des hertogs mislukte en de keizerlijke raad, Balth. Stumpf, schreef in ver-
trouwen : »dass der Herzog bisher den unrechten Weg gebraucht habe, weyl
«der Kayser alles durch aeine Niederliinder thue. Diese seyen aber seltsame
«Kopffc, welche nicht den Nutzen des Kaysers und Kiinigs, sonderu nur
»ihren eigenen Vortheil wissen, uud welche auch der Koning nicht leydeu
�i konne." Sattler, Gesehichte der Herzogen von Wurtemberg, IV Th., S. 16.

ISLEIDIA\'G XXIII

daarvan voor den geest zweefde, om dat te kunnen zijn was
eene zelfstandigheid noodig die zijnen zoon ten eenenmale ont-
brak. Karel was een even geloovig, een misschien even be-
krompen zoon der kerk als Filips II. De wijze, waarop hij,
volgens de ontdekkingen door Gachard gedaan, zich van den
bezworen Passauschen vrede liet ontslaan, is de wedergade van
het valsche protest, dat zijne bastaarddochter Margaretha in
haar kabinet nederlegde tegen de afgedwongene overeenkomst
van 24 Augustus 1566, en van de trouwelooze wijze, waarop
Filips II door den pauselijken Stoel zijnen eed aan de Neder-
landen afgelegd liet verbreken. Maar ondanks al die geloovig-
heid, die op het laatst zijns levens tot beuzelachtig bijgeloof
oversloeg, was Karel boven alles heerscher. Het denkbeeld eener
Caesaropapie schemert in zijne handelingen zoo sterk door, dat
het ten onregte \'s keizers gehechtheid aan de kerk heeft doen
wantrouwen en men daarin een middel zijner heerschzucht ge-
zocht heeft. Al ware zijn zoon hem in geestkracht gelijk ge-
weest, toen eenmaal het Duitsche Rijk aan diens wenschen
ontgaan was, nam hij tegenover dat Rijk de magt tot bondge-
noot, de magt die eenmaal zijne meesteres zou worden, de kerk
van Rome. Het beginsel zijner staatkunde � schrijft Prescott
te regt � was de heerschappij dier kerk te vestigen en als
een gevolg daarvan, de heerschappij van de kroon. De staat-
kunde van Karel was om haar zelfs wille daar; hadde hij zijn
doel bereikt, hij zou, uit zijne alleenheerschappij en als een
gevolg daarvan, de kerk zoo mildelijk hebben begiftigd als zijn
groote naamgenoot en voorganger dat eenmaal had gedaan.
Maar nu, welk een onderscheid van beide vorsten in hunne
betrekking tot de Nederlanden! Den wil van den eenen kon
men eerbiedigen en een tijd lang zijn juk torschen, omdat hij
de vertegenwoordiger der natie was of daarvoor wist te gelden.
De ander was en bleef een vreemdeling, wiens boeijen te knel-
lender waren, omdat hij zelf gekluisterd liep aan eene onzigt-
bare magt, dan eens Heilige Stoel, dan eens inquisitie.

De lezers zullen het mij, hoop ik, ten beste houden, dat ik
door deze beschouwingen eene inleiding vervangen heb, waarin
Motley kortelijk vele aan elk welopgevoed Nederlander bekende
zaken vermeldt en eindigt met eene beschouwing van den toe-
stand des lands door en onder het bestuur van Karel V, die,
naar mij voorkwam, te eenzijdig was voorgesteld, om de ge-
beurtenissen, die hij ging beschrijven, in haren innigen zamen-
hang te verklaren. Het door mij ter nedergestelde gelde als een
tegengif tegen den bitteren drank, dien hij in zijn eerste hoofd-
si uk den Nederlanders aanbiedt. Over zijne beschouwing vaa

het persoonlijk karakter van Karel zal ik mij aan het einde
van dat hoofdstuk eene nadere aanteekening veroorlooven.

Motley, ik heb het reeds gezegd, heeft met verbazende vlijt
en verwonderlijke schranderheid bronnen gebruikt, welke aan
anderen onbekend waren gebleven. De handschriften van Pas-
quier de la Barre, Pontus Payen en Renom de France, welke
zijn uitvoerige berigten uit de papieren van Assonleville putte,
verdienen in de eerste plaats vermeld te worden. Meer dan door
onze en door Belgische schrijvers pleegt te geschieden, heeft
hij Spaansche schrijvers bestudeerd en daaraan een gezag toe-
gekend , waarop wij alleen ten opzigte van het boek van Alfonso
d\'Ulloa (1) eene uitzondering maken. Maar zoo als het niet te

(1) Jlen verguime mij dat ik mij in eene eenigzius dorre aanteekening af-
maak vau ecu boek, dat in onze geschiedenis sedert lang een onverdiend ge-
zag heeft en waardoor ik mij zelven, even als thans Motley, eenmaal heb
laten verleiden. Het boek heeft door den uaam des schrijvers de gansene
wereld bedrogen. Het heet: Commcntari del Sigu. Alfonso Vlloa delta guerra,
che � bii/. Don Fern. AU. de Toledo Duca d\'A. e capit. yener. del Ser. R.
Cal. ha fatto contra Gtiglielmo de Xansau Principe de Oranges e contra il
Cont� Lndocico siio fratello ed altri rebelli de S. M. Cal. nelli paesi bassi,
che comunentenfc se chiamano Fiandra Vanno MDLXV11I � hsieme con Ie
cose occorse tra la Reina d\'Inghelierra, l\'ambasciatore catolico appresso quella
Maesla ed il sopraditto Ducha d\'intorno a\'.t arreslo fatto de alcune navi e
denari del He Cat. nei paesi d\' Inghelierra e degli Inglesi e robbe loro in Fi-
andra et quel che pin avviene fino alla mort e del Principe diCond�in Francia
questo anno 1569. Het verscheen derhalve in 1569, schoon Nicolaus Antouius
in zijne Bibliot/ieca Hispana de eerste Italiaansche uitgave in 1571 stelt en
die voor eene vertaling uit het Spaansch houdt. Ik heb eene Veuetiaausche
uitgave van 1570 voor mij, maar de voorrede van den schrijver is 10 Julij
1569 geteekeud. In de Spaausche uitgave doet Alfonse d\'Ulloa zelf dien tekst
als vau latere dagteekening kennen. Havieudo � sclirijft hij � parecio a
algunos umigos inios me contente, que si imprimicse en la lingua Italiana y
haviendose publicado, no han faltado personas qui me han rogado que tambien
la hizicsse imprimer en lingua Castellana. � He Spaansche vertaling is ove-
rigens aan Rcqucscns opgedragen. Zoodra het bock in het licht was vcrsche-
nen, werd het in het Fransch en Duitsch vertaald en als het werk van een
ooggetuige de wereld ro�dgedragcn. Languet schreef daaromtrent aan den
keurvorst Augustus van Saksen: Auctor noininat se Alfousum Ulloam, quem
audio origine csse Hispanum scd natum iu regno Neapolitano. Intertuit expe-
ditionibus Aibaui: nam aliquoties in sua historia uomiuat se eastrametationis
Praefectum seu Marescalcum campi, ut vocaut. Hij haalt voorts eene plaats
aan in het Latijn en vertaalt die door rescivimns, alsof de schrijver zich
zelven ouder de overige Spanjaards had begrepen. Hij hield onzen schrijver
alzoo voor den ondcrbcvelhebber van Alva, welke over het terco van Napels
gebood, en hij bedroog zich. Nerteus gaf zich de schrijver op als ��ae persoon
met dien krijgsman, cu het rescivimus van Languet is eene vrije vertaling van
het Italiaansche: se ebbe avviso. Men lette er voorts niet op dat d\'Ulloa eene
fout beging, welke van een ooggetuige niet kon verwacht worden: dat hij
namelijk, door verwarring van den Paaschstijl, de nederlaag der Geuzen bij
Austruweel iu 1567 onder de krijgsbedrijven van 1568, waarover hij schreef,
plaatste. Intusschen de vergissing van Languet werd algemeen en zelfs het

verwonderen is dat hem eene enkele misstelling ontsnapt is,
die in een Nederlander bevreemden zou, evenzoo kon het niet
anders, of eenen Nederlander moesten van tijd tot tijd als van
zelfs boeken, monographien, aanteekeningen in handen vallen,
die zelfs voor de scherpste nasporingen van den vreemdeling
verborgen blijven. Dit is met mij het geval geweest en ik heb
wel een en ander gevonden, dat als nadere verklaring, uitbrei-
ding of verbetering van het door Motie)\' gestelde kon gelden.
Ik heb weleens de vrees gekoesterd, dat de veelheid mijner
aanteekeningen het vermoeden zou doen oprijzen, dat ik veel
in mijnen schrijver vond af te keuren en mij met den schijn
van betweterij tegen hem over stelde. Ik kan niet genoeg her-
halen dat ik zulk een vermoeden verre van mij werp. Integen-
deel, het werk van Motley komt mij voor een\' zoo degelijken
grondslag te leggen voor de geschiedenis van de wording van
het gemeenebest, dat het bijna pligt wordt alles bij te dragen,
wat men zelf bezit om op dien grondslag voort te bouwen.
Door zoo te handelen geloofde ik het nuttige boek van Motley,
althans voor Nederlanders, nog nuttiger te maken. Zal men het
voorts ijdelheid in mij achten, dat ik mijne eigene opmerkingen
en aanteekeningen niet beter aan den man weet te brengen dan
onder de aanprijzing van zoo goede waar? � Enkele in het
oog loopende misstellingen heb ik stilzwijgend doen verbeteren.

B. C. BAKHUIZEN TAH BEN BKIXK.

verhaal vau d\'Ulloa omtreut den inval des Prinsen van Oranje in 156S werd
door onze geschiedschrijvers Bor en van Meeteren, als ware het vau bevoegd
gezag, overgenomen. Slechts de Spaansche schrijvers lieten zich niet bedriegen.
Carnero die in zijne voorrede verzekert dat hij vooral de berigten van tijdge-
nooten en ooggetuigen heeft geraadpleegd, noemt Mendoca, del Kio, Tassis,
maar rept geen woord vau d\'Ulloa, dien hij zelf krijgsman niet zou hebben
voorbijgegaan, hadde hij hem voor den maestro di campo vau Alba gehouden.
Nicolaus Antonius heeft over Ulloa een uitvoerig artikel, waaruit blijkt dat
hij van hem, die overigens door zijne uitvoerige levensbeschrijving van Karel
V bekend was, geen ander berigt had, dan hetgeen deze zelf omtrent zijne
Spaansche afkomst en woon te Veneti� had gegeven, iets dat niet het geval
zou zijn geweest, indien d\'Ulloa een hoogen rang in de legers vau Filips
had bekleed. Mendoca en geen der andere Spaansche schrijvers bekreunen
zich om zijne berigten. Campana haalt hem slechts aan om hein te weder*
leggen ea wel verre van hem als ooggetuige eeuig gezag toe te schrijven,
geeft hij hem op als: Alfonso d\' Ulloa, che tumultuariamentc scrisse alcuue
di questi attioni. Wij moeten dus dien schrijver uit de bronnen onzer geschie-
denis verwijderen of althans niet meer aan hem hechten dan Campana deed.

FIL1PS II IN DE NEDERLANDEN

EEN EERSTE EN LAATSTE BEDRIJF

Karel V besluit afstand te doen van de regeering. � Brussel
in de XVI eeuw. � Beschrijving van de Groote Zaal in
het Paleis, en van de voorname mannen, in de vergadering
tegenwoordig. � Plechtigheden bij den afstand. � Alge-
meene ontroering. � Opmerkingen over Karels karakter en
levensloop. � Zijne afzondering te Yuste.

Den 25^8,en October 1555 waren de Algemeene Staten dei-
Nederlanden in de groote Zaal van het Paleis te Brussel ver-
gaderd. Zij waren opgeroepen als getuigen en borgen van den
afstand van Karel V, die, lang reeds besloten, op dezen dag
zou plaats hebben. De Keizer, evenals vele vorsten voor en na
hem, schiep behagen in staatkundig praalvertoon. Hij kende er
den invloed van op het volk. Hoewel doorgaans eenvoudig,
bijna schraal gekleed � hij droeg meestal zwart � was echter
niemand beter kunstenaar dan hij, wanneer het er op aankwam
zulke openbare vertooningen even treffend als fraai te maken.
Wij hebben gezien op welk een theatrale en indrukwekkende
wijze hij den opstand van de Gentenaars wist te bedwingen en
schier voor altijd alle leven uitbluschte in dat kleine maar
krachtige en woelige gemeenebest. Nu ook had hij het slot-
bedrijf van zijn lange en krachtige regeering met diepe studie
en nauwkeurige kennis van alles wat den gewenschten indruk
kon maken, geregeld. Het einde van zijn eigen loopbaan, en
het begin van die zijns beminden zoons moesten gedramatiseerd
worden, op een wijs, het karakter der schouwspelers en het
groot to�heel waarop zij hun rollen te vervullen hadden, waardig.
De oogen van de gansche wereld waren in deze dagen op Brussel
gevestigd; want de aftreding eens Keizers was in de Zestiende
Eeuw nog niet door het gebruik geijkt.

De vroolijke hoofdstad van Brabant �� een gewest dat zich
verheugde in de vrijzinnige grondwet, onder den uitlokkenden
naam van �blijde inkomst" bekend, verdiende de schouwplaats
te zijn van het indrukwekkend tooneel. Brussel was al meer
dan vier eeuwen lang eene stad en telde nu omstreeks honderd
duizend inwoners. Hare wallen, zes mijlen in omtrek, waren

4 DE VERGADERZAAL 1555

reeds tweehonderd jaren oud. Zijn nederlandsche steden ge-
woonlijk in uitgestrekte vlakten gelegen, Brussel daarentegen
is gebouwd op de helling eens heuvels. Het zacht golvende
frissche groen van goed onderhouden tuinen, schaduwrijke
boschjes, vruchtbare akkers, omringde haar. Aan haar voet
spoelde het riviertje de Senne, terwijl de onregelmatige doch
schilderachtige straten langs de kanten des heuvels halfrond en
trapswijs oprezen als een amphitheater. Omtrent in het midden
verhief zich boven een kwistig met lofwerk versierden gevel de
trotschc en keurige toren van het Stadhuis, driehonderd zes en
zestig voeten hoog, een wonder van kant in steen, door zijn
kunstig snijwerk wedijverend met de spinwebdraden dier fijne
kanten, wier naam en wier roem sinds\' eeuwen aan die der
stad verbonden zijn. De kruin des heuvels werd gekroond door
de torens van het oude Hertogelijk Paleis van Brabant, met
zijn uitgestrekt en dichtbelominerd Bark aan de linker, met
de vorstelijke verblijven van Oranje, Egmond, Aremberg,
(\'ulemburg en andere vlaamsche edelen aan de rechter zijde.
Tot op een kwartmijl van de stadsmuren strekte zich hetgroote
bosch van Soignies uit, met kloosters en kapellen doorzaaid en
wemelend van allerlei wild. De burgers deden er hunne zomer-
tochtjes, de adel joeg er het wild zwijn en het fiere hert. De
bevolking, zoo nijver, schrander en welvarend als die van
eenige andere curopecsche stad, was verdeeld in twee en zestig
verschillende gilden, waaronder liet meest uitblonken de wapen-
smedeu, op wier mali�nkolders een musketkogel afstiet; de
tuiniers en bloemisten, voor wier bevallige en geurige kweeke-
lingen ongeloofclijke sommen werden verspild;^sde tapijtwerkers,
wier weidsche fabrieken onder de wonderen der wereld geteld
werden. Zeven hoofdkerken, van welke de St. Gudule met haar
tweelingtorens, bevalligen gevel en prachtig geschilderde glazen,
de voornaamste was, luisterden de bovenstad op. Zeven was een
geheimzinnig getal in Brussel, het zinspeelde in die eeuw, toen
de sterrekunde nog in hare kindschheid en de sterrewichelarij
in haren bloei was, op de zeven destijds bekende Planeten, die
in verband met hare plaats aan den hemel, ondersteld werden
invloed uit te oefenen op de dingen der wereld. Uit zeven adel-
lijke geslachten, afkomstig van zeven overoude kasteelen, werden
de zeven Raadsheeren gekozen, die den grooten raad der stad
vormden. Er waren zeven groote pleinen, zeven stadspoorten,
en bij de tegenwoordige plechtigheid werd door liefhebbers van
wonderbare toevalligheden opgemerkt, dat er zeven gekroonde
hoofden in de vrijheidminnende stad onder ��n dak zouden ver-
eenigd zijn.

Het Paleis, waar bij deze gelegenheid de Algemeene Staten
vergaderden, was het verblijf der Hertogen van Brabant geweest,

1555 DE VERGADERZAAL 5

sedert de dagen van Jan II, die het omstreeks den jare 1300
gebouwd had. Het was een ruim, goed ingericht gebouw; maar
het onderscheidde zich niet door schoonheid. Van voren zag
men een groot open plein, afgesloten door een ijzeren hek; van
achteren een uitgestrekt en fraai park met hoog opgaand ge-
boomte, afgewisseld door bloemtuinen en doolhoven, vischvijv�rs
en jachthuizen, fonteinen en wandeklrevcn, renbanen en doelens.
De hoofdingang tot dit gebouw leidde naar een groote zaal,
verbonden met een fraaie, symmetrische kapel. De zaal was
beroemd om hare grootte, juiste evenredigheid en kostbare
sieraden. De kapittels der beroemde Orde van het Guldenvlies
werden er gehouden (1). De muren waren bedekt mot prachtige
behangsels uit de fabrieken van Atrecht, voorstellende het leven
en de heldendaden van Gideon en de Midianieten, waarbij voor-
namelijk in het oog viel het wonder met het �Vlies", waar-
mede de beroemde kampioen, de groote beschermheilige der
Ridders van het Gulden Vlies, verwaardigd werd. Voor deze
gelegenheid waren er vele versieringen van bloemen en kran-
sen aangebracht. Aan het westeinde der zaal was eene ruime
stellage opgeslagen, met een trap van zes of zeven treden, aan
wier voet men de zitplaatsen zag voor de afgevaardigden der
XVII Gewesten. Op de stellage stonden links en rechts met
tapijten overdekte zetels, bestemd voor de Ridders van het
Gulden Vlies en de gasten van hoogcren rang, en daarachter
banken voor de leden der drie groote raadskollegi�n. In het
midden verhief\' zich een prachtige troonhemel, prijkend met de
wapens van Boergondi�, waaronder drie vergulde armstoelen
geplaatst waren. Al deze zetels op de stellage stonden nog ledig,
alleen de lagere banken, bestemd voor de afgevaardigden der
nederlandsche gewesten, waren reeds bezet. Een aanzienlijk
\' getal afgevaardigden van alle provinci�n, op twee � Gelder-
land en Overijssel � na, hadden hunne plaatsen ingenomen.
Deftige magistraatspersonen, getabberd en met ketenen omhan-
gen, hooggeplaatsten, in hun, in de Nederlanden zoo bijzonder
prachtig ambtsgewaad, vulden reeds al de zitplaatsen binnen
de aangewezen ruimte.

(1) Vier dagen voor den afstand, op 21 Oct., had Karel eenc bijeenkomst
der Vliesridders gehouden , waarop er elf tegenwoordig waren. Aan dezen had
hij de eerste formele mededeeliug gedaan van zijn voornemen om al zijne heer-
schappijen aan zijn zooji af te staan. Tevens gaf hij te kennen dat hij, als
Souverein van Boergondi�, het hoofd der orde van het Gulden Vlies was; maar
zich ook van die waardigheid wenschte te ontdoen, ten gunste van zijn zoon
l\'\'ilips. De Koning verliet daarop do raadsvergadering, en de Ridders gaven,
na gehouden raadpleging over deze zaak, eenstemmig hunne goedkeuring.
Filips trad toen op nieuw de zaal binnen en ontving de gelukwenschiugen der
ridders met zijn nieuw ambt. � Inventaire de la Toison d\'or. (H. S. in het
Archief te Brussel) torn. 1.

6 DK VERGADERZAAL 1555

In het overige gedeelte der zaal verdrongen zich de bevoor-
rechten, die gelukkig genoeg waren geweest den toegang tot
de plechtigheid te verkrijgen. De boogschutters en hellebaar-
diers van de lijfwacht bezetten de deuren. De schouwburg was
gevuld � de toeschouwers brandden van verlangen, de tooneel-
spelers werden gewacht. Toen de klok drie iiur sloeg, verscheen
de held van het tooneel, Caesar, gelijk hij in de klassieke taal
van den tijd steeds genoemd werd, leunend op den schouder
van Willem van Oranje. Zij kwamen uit de kapel en werden
onmiddelijk gevolgd door Filips de tweede en Koningin Maria
van Hongarije. De Aartshertog Maximiliaan, de Hertog van
Savooie en andere groote personages volgden, vergezeld door
een schitterenden stoet van Krijgsbevelhebbers, Raadsleden,
Stadhouders en llidders van het Gulden Vlies.

Velen, die reeds op dit tijdstip in de Nederlanden eene his-
torische vermaardheid verworven hadden of die nog later ver-
kregen en wier namen den beoefenaar van dit tijdvak zoo ge-
meenzaam zijn, schenen als met voordacht gegroepeerd op dat
verheven tooneel, waar de gordijn voor altijd zou vallen over
den machtigsten Keizer sedert Karel de Groote, en waar het
eerste bedrijf van het lange en ontzettende treurspel van Filip\'s
regeering tegelijkertijd zou aanvangen. Daar zag men de Bis-
schop van Atrecht, die weldra door geheel de Christenheid be-
kend zou worden onder den weidscher naam van Kardinaal van
Granvelle, den opgeruimden en glimlachenden geestelijke, wiens
invloed op het lot van zoo velen der hier aanwezigen, ja op
dat van het gansche land, zoo groot en tevens zoo verderfelijk
zou worden. Daar was de bloem des vlaamschen adels, de lijn-
rechte afstammeling, zooals beweerd werd, der oude friesche Konin-
gen, reeds beroemd door zijne dapperheid in menigen strijd; maar
die toenmaals nog niet die twee luisterrijke overwinningen behaald
had, die eerlang den naam van Egraond door geheel het land
zouden doen weergalmen als het geschal eener krijgstrompet.
Rijzig, prachtig uitgedost, met zwart golvend haar, zacht bruine
oogen, gladden wang, een dunnen knevel en gelaatstrekken
bijna vrouwelijk fijn, ziedaar de ridderlijke doch ongelukkige
Lamoraal van Egmond (1). Daar ook bevoud zich de Graaf
van Hoorn, met zijn onverschrokken,,stug gelaat en uitgesprei-
den baard � dapper en rechtschapen, doch misnoegd, twistziek
en bij het volk weinig bemind. Nevens hem zag men een ander
paar, wier namen ook door ��n lot werden saamverbonden, den
Markgraaf van Bergen en den Heer van Montigny. Verder: de
Baron van Berlaymont, dapper, onkreukbaar trouw, doch on-
verzadelijk in zijn zucht naar ambten en bezoldiging, ofschoon

(1) Zie aanteelcening 1 hierachter.

1555 DE VERGADERZAAL 7

hij altijd eenc en de zelfde partij diende, en de Hertog van
Aerschot, die alle partijen zon dienen, die trachten zon allen
te overheerschcn en eindigen zon met allen te verraden � een
prachtig heer, pronkend in karmozijn fluweel, een ijdel schepsel
ook, wiens geslachteboom naar luid van de opschriften der ge-
denkteekenen van zijn geslacht te Leuven, tot Adam opklom.
maar die toch nog meer bekend is als de achterncef van \'s Kei-
zers beroemden leermeester Chl�vres (1). Daar de onversaagde,
loszinnige Brederode, met een lustig, zorgeloos gelaat en on-
rustige gebaren; ginds de beruchte Noircarmes, wiens naam
voor altijd gebrandmerkt zou worden, omdat hij tegen zijn eigen
landgenooten en maagschap Alva\'a wreedheid en schraapzucht
zou naa\'pen, zooveel als hem in zijn kring mogelijk was; daar
weder de uitstekende krijgsbevelhebbers Megcn en Aremberg.
Zij en nog vele anderen, wier wapenfeiten beroemd zouden
worden door Europa, stonden onder de schitterende menigte.
Nog was daar de geleerde Fries, de President Viglius, geslepen,
innemend, vlug, welsprekend � een klein, levendig man, met
lang blond haar, glinsterende groene oogen, ronde opgeblazen
rozenkleurige wangen en afhangenden baard. Vooraan onder de
spaansche Grandes en dicht bij Filipa stond zijn bekende gun-
steling Euy Gomes, of liever, gelijk hij in de wandeling heette:
Rey Gomcz (koning Gomez), een man met een zuidelijk uiterlijk,
gitzwart haar en baard, schitterende oogen, een gelaat door
aanhoudende inspanning verbleekt, tenger maar toch bevallig
van leest; terwijl zich in de onmiddelijke nabijheid des Keizers
de onsterfelijke Prins van Oranje bevond.

Ziedaar nog slechts een klein getal der uitstekendsten uit
dien woeligen drom, wier lotgevallen, voor een gedeelte althans,
het mijne taak zal zijn te beschrijven. Hoe velen van hen gingen
bij al dien glans en luister, een donker en geheimzinnig noodlot
te gemoct; sommigen om het leven te verliezen op een schavot,
anderen door nachtelijken sluipmoord; weder anderen, wat ge-
lukkiger, om te vallen op het bed van eer; nagenoeg allen .
om, hetzij vroeger of later in een bloedig graf te zinken !

De geheele vergadering was plechtig opgerezen, toen de Keizer
binnentrad. Op zijn bevel hernamen allen onmiddellijk hunne
zitplaatsen. De banken aan weerszijden der stellage, werden
daarop bezet door de koninklijke en vorstelijke personen, door
de Vliesridders, met de teekenen hunner orde omhangen, door
de leden der drie groote raadskollegien en door de stadhouders.
De Keizer, de Koning en de Koningin van Hongarije trokken,
in het midden van dit schitterend tooneel, aller aandacht. Daar
het voornaamste doel der plechtigheid was eene indrukwekkende

(1) Zie aanteekening 2 hierachter.

VOORNAME PERSONEN

vertooning te maken, zoo is het der moeite wel waard, het
voorkomen der beide voornaamste personen wat naauwkeuriger
op te nemen.

Karel de Vijfde was toen vijf en vijftig jaren en acht maanden
oud ; maar hij ging reeds gebukt onder een te vroegen ouderdom.
Van middelbare gestalte, vroeger krachtvol en wel ge�venredigd,
breed van schouders, hoog van borst, dun om het middel, zeer
gespierd in de armen en beenen, kon hij zich met alle mede-
dingers in tournooi en ringspel meten, en den stier met eigen
hand overwinnen bij het geliefkoosde volksvermaak der Span-
jaarden. In staat om in het veld de plichten van den bevel-
hebber en tevens die van den soldaat te vervullen, had hij
vermoeienis, gevaar en alle ontberingen kunnen verduren, uit-
genomen het vasten. Deze lichamelijke voortreffelijkheid was
nu verloren gegaan. Verlamd aan handen, knie�n en enkels,
hield hij zich met moeite staande, leunend op een houten krukje
en op den schouder van een zijner dienaren. Zijn gelaat was
altijd zeer leelijk geweest, en de tijd had het waarlijk niet
verfraaid. Zijn haar, vroeger licht van kleur, was nu door
de jaren geheel wit, geworden, kort afgesneden en borstelig;
zijn baard was grijs, hard en kort; zijn voorhoofd was breed
en gebiedend : in zijn donkerblauwe oogen mengden zich majesteit
en welwillendheid. Hij had een arendsneus, maar die stond
wat scheef, en het onderste van zijn gelaat was in het oog
loopend mismaakt. De dikke hangende onderlip was een erfdeel
zijner boergoensche afkomst, hem even getrouw toebedeeld als
het hertogdom en het graafschap, de onderkaak stak zoover
over de bovenste uit, dat het hem onmogelijk was, de weinige
gebroken tanden, die hij nog over had, op elkaar te brengen,
of een volzin verstaanbaar uit te spreken. Eten en praten, twee
zaken waar hij veel van gehouden had, vielen hem dagelijks
moeilijker, tengevolge van dit aangeboren gebrek, dat nu nau-
welijks meer natuurlijk kon heeten, maar veeleer een opzettelijke
kunstmatige misvorming scheen.

Doch genoeg over den vader. Zijn zoon, Filips de Tweede,
was een tenger, mager man, veel beneden de middelbare grootte,
met dunne beenen, enge borst, en het wankelende en schroom-
vallige voorkomen van iemand, die doorgaans ongesteld is.

Zijn voorkomen was zoo nietig, dat hij, bij het eerste bezoek
aan zijne tantes, de Koninginnen Maria en Eleonora, beiden
aan de welgevormde Vlamingen en Duitschers gewoon, hare
gunst winnen moest door eenige proeven af te leggen in het
tournooispel, waarbij echter zijne bekwaamheid nog vrij twijfel-
achtig bleef. �Zijn lichaam," zegt zijn aangestelde lofredenaar
(Cebrera), �was slechts een menschelijke kooi, waarin, hoe
klein en eng ook, een ziel woonde, voor wier vlucht het

. 1555 OPENINGSREDE VAN DE BRUXE1LES 9

onmetelijke ruim des hemels nog te beperkt was." Diezelfde
goedkoope bewonderaar voegt er bij : � zijn voorkomen was zoo
indrukwekkend, dat eenvoudige landlieden, die hem alleen in
een bosch ontmoetten, zonder hem te kennen, zich instinctmatig
met diepen eerbied voor hem nederbogen." Zijn gelaat was het
levend afbeeldsel van dat zijns vaders, het zelfde breede voor-
hoofd, de zelfde blauwe oogen, met den zelfden arendsneus,
doch beter ge�venredigd. In het onderste gedeelte van het
gezicht, was bourgoensche mismaaktheid evenzeer zichtbaar.
Hij had dezelfde dikke afhangende lip, een grooten mond en
�en erg vooruitstekenden onderkaak. Zijne tint was blank, zijn
haar blond en dun, zijn baard licht van kleur, kort en puntig.
Hij had het voorkomen van eeu Vlaming, maar de hoogheid
van een Spanjaard. In het openbaar gedroeg hij zich ingetogen
en zwijgend. Iets grafachtigs lag er in zijn wezen. Als hij tot
iemand sprak, hetgeen zelden gebeurde, keek hij naar den grond,
was verlegen, en had niets behagelijks in zijne manieren. Dit
werd gedeeltelijk toegeschreven aan zijn aangeboren hooghartig-
heid, die hij nu en dan zocht te onderdrukken, en ook gedeel-
telijk aan voortdurende maagpijn, veroorzaakt door zijn harts-
tocht voor pastijen.

Zoo was het uiterlijk Voorkomen van den man, die gereed
stond, het lot van de halve wereld in handen te nemen en van
wiens wil uitsluitend het geluk zou afhangen van ieder, hier
tegenwoordig, van nog zoo vele millioenen elders in Europa,
in Amerika, ja tot aan de einden der aarde, en van millioenen,
die nog moesten geboren worden

Toen de drie vorstelijke personen zich op de zetels, die in
den vorm van een driehoek onder den troonhemel waren geplaatst,
hadden neergezet, namen ook allen, voor wie zitplaatsen bestemd
waren, die in, en ving de plechtigheid aan.

Filibert van Brussel, lid van den geheimen raad der Neder-
landen, op \'s Keizers bevel opgerezen, hield eene lange rede.
Hij sprak van \'s Keizers warme genegenheid voor de nederland-
sche gewesten, als het land zijner geboorte; van zijn groot
leedwezen dat zijn wankelende gezondheid en afnemende krachten,
beiden van lichaam en geest, hem noodzaakten de regeering
neder te leggen en heul te zoeken voor zijn ondermijnd gestel _fin eene mildere luchtstreek. \'s Keizers jichtpijnen werden daarop
in zulke krachtige trekken beschreven, dat hij, die daar naar
\'s raadheers welsprekendheid zat te luisteren, het nijpen er van op
nieuw moet gevoeld hebben. �De jicht is eene wreede beul,
zeide Filibert, hij doet zich door het gansche lichaam gevoelen,
van de kruin tot aan de voetzool, niets laat hij ongetroffen.
Hij doet de zenuwen met onuitstaanbaren angst krimpen; hij
dringt door tot in het gebeente, doet het merg stollen, verkeert

10 OPENINGSREDE VAN DE BBT/XELLES 1555

de vloeibare vochten dei\' gewrichten in kalk; hij houdt niet op,
voor hij het geheele lichaam heeft uitgeput en verzwakt, er de
onmisbaarste werktuigen van onbruikbaar gemaakt en den geest
overmand heeft door duldelooze marteling." (1) In een doodelijken
strijd niet zulk een vijand gewikkeld, voelde de Keizer zich
genoopt, zoo deelde de raadsheer der vergadering verder mede,
het tooneel van den strijd te verleggen, en de vochtige lucht
van Vlaanderen tegen den warnieren dampkring van Spanje te
verwisselen. Hij verheugde zich intusschen, dat zijn zoon even
krachtig als ervaren was, en dat zijn onlangs gesloten huwelijk
met de Koningin van Engeland, aan deze Gewesten een zeer
te waardeeren bondgenootschap verzekerd had. Daarop gewaagde
hij op nieuw van \'s Keizers grenzelooze liefde voor zijne onder-
zaten , en besloot met een geduchte, maar zeer overbodige aan-
maning aan Filips, om hem de noodzakelijkheid der handhaving
van den Katholieken godsdienst in volle zuiverheid, op het hart
te binden.

Na deze lange rede, door verscheiden historieschrijvers, die
de plechtigheid bijwoonden, in haar geheel medegedeeld, ging
de raadsheer over tot de voorlezing der acte van afstand, bij
welke Filips alreeds Souverein van Sicili�, Napels, Milaan, en
titulair-Koning van Engeland, Frankrijk en Jeruzalem, nu ook
ontving alle Hertogdommen, Markgraafschappen, Graafschappen,
Baroni�n, Steden en Kasteelen behoorende tot de boergoensche
bezittingen in de XVII nederlandsche gewesten.

Toen de Bruxelles ophield, deed zich een gegons van bewon-
dering in de vergadering hooren, waartusschen nochtans ook
liet leedgevoel zich uitte, dat, terwijl de grenzen door den
oorlogzuchtigen Koning van Frankrijk en zijne dappere en on-
rustige natie gevaarlijk bedreigd werden, deze gewesten stonden
beroofd te worden van hun ouden en machtigen beschermer.
Toen stond de Keizer op. Geleund op zijn krukje, wenkte hij
den persoon, op wiens arm "hij bij het binnentreden der zaal
leunde. Een lang, bevallig jongman van twee en twintig jaren
trad nader � een jongman, wiens naam van dat oogenblik af
en zoolang de geschiedenis zal spreken, boven alle anderen op
de lippen der Nederlanders is geweest en blijven zal. Destijds
had hij meer een zuidelijk dan wel een duitsch of vlaamsch
voorkomen. Zijn gelaat was spaansch van vorm, donker, wei-
besneden en regelmatig; zijn hoofd klein en goed tusschen de

(1) Poxti Heuteei Beram Austriac Hist. XIV. 336 � Deze historie-
schrijver was bij de plechtigheid tegenwoordig, en geeft een zeer uitgebreid
verslag van de aanspraken, die hij allen gehoord heeft. Zijn verbceldings-
kraoht kan zijn geheugen hier en daar hebben geholpen. De overige verslag-
, gevers van \'sraadheers aanspraak hebben de ziekte\'kundige woordenpraal in
/.eer kort bestek samengevat.

1555 \'S KBIZEBS AFSCUEIDSBEDE 11

schouders geplaatst. Zijn haar was donkerbruin, en zoo ook \'
zijn spitse baard, zijn hoog breed voorhoofd, droeg reeds voor
den tijd de sporen van ernstige gedachten. Zijne oogen waren
bruin, wijd open, diep nadenkend. Hij was gekleed met die
pracht, waardoor de Nederlanders boven alle andere nati�n
uitmuntten en die de plechtigheid van den dag vereischte. Daar
zijne tegenwoordigheid bij deze gewichtige gebeurtenis onmisbaar
geoordeeld werd, had men hem eerst zeer onlangs ontboden uit
het legerkamp op de grenzen waarin de Keizer hem, ondanks
zijne jeugd, het opperbevel had opgedragen tegenover veldheeren
als de Admiraal de Colligny en de Hertog van Nevers.

De Keizer, aldus geleund op zijn krukje en op den schouder
van Willem van Oranje , begon met de Algemeene Staten toe
te spreken_} een beknopte, dicht ineen geschreven schets, die
hij in de hand hield , volgende. Hij gaf een vluchtig overzicht
van de gebeurtenissen sedert zijn zeventiende jaar tot op dezen
dag. Hij sprak van zijne veldtochten : negen in Duitschland,
zes in Spanje, zeven in Itali�, vier in Frankrijk, tien in de
Nederlanden, twee in Engeland, even zoovele in Afrika, en
van zijne elf zeereizen. Hij schetste zijne verschillende oorlogen,
overwinningen en vredesonderhandelingen , en stelde voor zijne
hoorders in het licht, hoe het welzijn zijner onderzaten en de
bescherming van den Roouisch-Katholieken Godsdienst altijd het
voornaamste doel zijns levens was geweest. Zoo lang God hem
gezondheid had geschonken, dus vervolgde hij , konden alleen
de vijanden er zich over beklagen dat Karel leefde en regeerde\';
maar thans, nu zijne kracht was uitgeput en zijn leven ten
einde spoedde, eischten de liefde voor zijn gebied, de genegen-
heid voor zijne onderdanen, de zorg voor hunne belangen, dat
hij heenging. In plaats van een afgeleefd man, met den eenen
voet in het graf, stelde hij hun een gebieder voor in de lente
des levens en in den bloei der gezondheid. Zich daarop naar
Filips keerende, merkte hij aan , dat, als de overdracht \'van
zulk een schitterend rijk door een stervenden vader de crkente-
lijkheid van den zoon reeds ten volle verdiende, de gunst nog
te grooter was, als de vader, gelijk hij, v��r zijn tijd ten grave
daalde, en door een� levende begrafenis, voor het welzijn van
zijne Staten en de grootheid van zijn zoon poogde te zorgen.
Hij voegde er bij , dat de schuld aan hem zou betaald zijn, en
met woeker, indien Filips\' bestuur over deze Gewesten steeds
gekenmerkt werd door wijze en liefderijke zorg voor hunne dier-
baarste belangen. Do nakomelingschap zou zijn afstand goed-
keuren , indien zijn zoon zich zijne goedheid waardig betoonde,
en dat kon alleen geschieden in de vreeze Gods, door hand-
having van wet en recht en van den Katholieken Godsdienst
in al zijn zuiverheid, als den eenigen, waren grondslag van

12 ALGEMEENE ONTROEBING 1555

den Staat. Ten slotte bezwoer hij de Staten, en door hen de
geheele Natie, hun nieuwen Vorst alle gehoorzaamheid te be-
wljzen, de eendracht te handhaven en het Katholieke geloof
ongeschonden te bewaren; hij smeekte hen te gelijk, hem alle
dwalingen en beleedigingen, die hij gedurende zijne regeering
jegens hen mocht begaan hebben, te vergeven, en verzekerde
hun, dat hij voortdurend hunne gehoorzaamheid en genegenheid
zou gedachtig zijn in ieder gebed tot dat Opperwezen, aan wien
het overige van zijn leven zou gewijd zijn.

Zulke hartelijke woorden, zoo vele plechtige verzekeringen,
dat hij steeds zijn plicht had trachten te doen, zulk eene warme
uitdrukking der hoop door hem gekoesterd, dat zijns zoons be-
stuur den lande heilrijk zou zijn, kon niet anders dan werken
op het gevoel der hoorders, reeds opgewekt en verteederd door
het indrukwekkend karakter der geheele plechtigheid. In iede-
ren hoek der zaal werden dan ook snikken gehoord, en tranen
vloeiden uit veler oogen. Zoowel de Vliesridders op hun ver-
heven zitplaatsen, als de burgers op den achtergrond, allen
waren bewogen. De Keizer zelf zonk, toen hij zijne rede ge-
eindigd had, half bewusteloos op zijn stoel neder. Een doode-
lijke bleekheid verspreidde zich over zijn gelaat, ja, hij weende
als een kind. Zelfs de hardvochtige Filips was eenigszins ver-
teederd, toen hij opstond om op zijne beurt deel te nemen aan
de plechtigheid. Voor zijns v.- Iers voeten op de knie�n gebo-
gen, kuste hij eerbiedig zijne hand. Karel legde de handen
plechtig op het hoofd zijns zoons, maakte het teeken des kruises
en zegende hem in den naam der Heilige Drievuldigheid. Daarop
hief hij hem op en sloot hem teeder in zijne armen, en, terwijl
hij hem omklemd hield, zeide hij tot de machtige Vorsten en
Grooten die hem omringden, dat hij oprecht deernis had met
zijn zoon, op wiens schouders nu een zoo zware last zou over-
gaau, alleen met voortdurende inspanning te dragen.

Filips sprak nu eenige woorden om zijne erkentelijkheid aan
zijn vader en zijne genegenheid voor zijn volk te uiten. Zich
daarop tot de verschillende staatslichamen wendend, gaf hij zijn
leedwezen te kennen, niet in staat te zijn hen in het Fransch
of in het Vlaamsen toe te spreken, en daarom zich verplicht te
zien hunne aandacht te verzoeken voor den Bisschop van Atrecht,
die zijn tolk zou wezen. Antonie Perrenot reesnujop, en drukte
in zacht vloeiende gemeenplaatsen , met veel omhaal van woor-
den, de dankbaarheid van Filips jegens zijn vader uit, benevens
zijn vast voornemen om het pad der deugd te bewandelen, en
zijns vaders raad en voorbeeld in het toekomstig bestuur der
Gewesten te volgen (1). Deze lange redevoering van den prelaat

(1 Godei,aevus deelt, in Eijn de Abicatione Caroli V, 642 eu ve., des

ALGEMEENS ONTBOEKING

werd beantwoord met eene van gelijke lengte door Jakob Maas,
lid van den raad van Brabant, een man van groote geleerd-
heid, welsprekendheid en omslachtigheid tevens. Gekozen ora
uit naam van de Algemeene Staten te antwoorden, aanvaardde
hij namens dezen den afstand in een sierlijke toespraak vol
plichtplegingen. Koningin Maria van Hongarije, de � Ohriste
lijke Weduwe " volgens Erasmus, en Regentes der Nederlanden
gedurende de vijf en twintig laatst verloopen jaren, stond toen
op om hare bediening neder te leggen en in eene korte rede te
wijzen op hare genegenheid voor het volk, op haar leedwezen
dat zij het verlaten moest, op hare hoop, dat alle dwalingen
en misslagen, gedurende hare langdurige regeering begaan, haar
zouden vergeven worden. Opnieuw antwoordde de woordenrijke
Jakob Maas, in de vleiendste en sierlijkste bewoordingen en
verklaarde, dat uit alle gewesten slechts eene stem van inge-
nomenheid met haar bestuur gehoord werd.

De aanspraken en de antwoorden waren nu ten einde en de
plechtigheid afgeloopen. Do Keizer, leunend op de schouders
van den Prins van Oranje en den Graaf van Buren, verliet
langzaam de zaal, gevolgd door Filips, de Koningin van Hon-
garije en het geheele hof, in dezelfde orde waarin men binnen
gekomen was en door denzelfden uitgang in de kapel.

Het drama was blijkbaar met den besten uitslag opgevoerd.
Men had een tooneel aanschouwd, waarin moedige zelfopoffering,
hartelijk vertrouwen, welbegrepen plichtsbesef, vaderlandsliefde
en vaderlijke genegenheid aan de eene zijde; kinderlijke eerbied,
met diep ontzag voor de landswetten , en hooge belangstelling
in \'s volks welzijn aan de andere zijde, ondersteld moesten wor-
den te heerschen. Het geluk der Nederlanden was schijnbaar
het eenige doel, bij die groote handeling beoogd. Allen hadden
hunne rollen in het jongst verloopen tijdvak wel vervuld; allen
hoopten het beste van de tijden, die volgen zouden. De afge-
treden Keizer werd beschouwd als een held, een profeet! Het
tooneel was met tranen besproeid. De ontroering, in do ver-
gadering opgewekt, was even algemeen als oprecht, �\'sKeizers
aanspraak," zegt de Secretaris Godelaevus, die de plechtigheid
bijwoonde, � schokte edelen en burgers, zoodat velen in tranen
uitbarstten ; zelfs de doorluchtige Vliesridders waren verteederd."
De geschiedschrijver Pontus Heuterus , die toen , twintig jaren
oud, ook onder de toeschouwers zich bevond, verklaard dat
� de meesten in de vergadering in tranen smolten , en somwijlen
.zoo hevig snikten, dat Zijne Keizerlijke Majesteit en de Ko-

Bisschops aanspraak in zes folio kolommen mede. Zij is eene aaneenschakeling
van gemeeDplaatsen.

AI.GEMEENE 0NTR0EKI2�G

ningin van Hongarije mede in weenen uitborsten. � Mijn eigen
gelaat ", voegt hij er bij , � was nat van tranen." De engelsche
gezant, Sir John Mason, bericht aan zijne regeering omtrent
de gebeurtenis, waarvan hij ooggetuige was geweest, hetzelfde:
� De Keizer, schrijft hij , vroeg vergeving aan zijne onderdanen,
indien hij in eenig opzicht, onwetend, in de vervulling van
zijne plichten jegens hen was te kort geschoten. En hier, ver-
volgt de gezant, brak hij uit in tranen , waartoe, behalve het
aandoenlijke der zaak zelve, het zien der gehcele vergadering,
evenzeer tot tranen bewogen , wel veel zal hebben bijgedragen;
want in de gehoorzaal was er, meen � ik , niemand, hetzij dan
vreemdeling of inboorling, die niet gedurende zijne aanspraak
meer of minder in tranen uitborst. En nochtans verzocht hij
hun zijne gevoeligheid te verschoonen, die het gevolg was van
zijne ziekelijkheid en van het aanroeren van zulk een teedere
zaak als het afscheid van zoo dierbare en geliefde onderdanen (1)."
Waarmede echter had Keizer Karel het aan de Nederlanders
verdiend, dat zij hem zoo zeer betreurden? Zijn gedrag jegens
hen droeg gedurende zijne gehcele regeering liet kenmerk van
breidellooze onderdrukking. Wat hadden hun die veertig reizen,
ter zee en te land, die tochten van Friesland naar Tunis, van
Madrid naar Weenen , aangebracht ? Wat baatte het hun, dat
de Keizer zieli als een weefspoel ginds en herwaarts drijven
liet ? liet fabrikaat was slechts de altoos toenemende grootheid
en glans van zijn keizerlijk huis; het weefgetouw werd slechts
in beweging gehouden ten koste van hun zuur verdiend geld,
terwijl het weefsel vaak rood geverwd werd door het bloed van
\'s Keizers braafste onderdanen. De belangen der Nederlanders
waren nooit, zelfs niet in de tweede plaats, bij hun gebieder
in aanmerking gekomen. Hij had geen zijner plichten jegens
hen vervuld, hij had de zwaarste vergrijpen tegen hen begaan.
Hij had hun land slechts beschouwd als de schatkamer waaruit
hij putten kon, en de door hem afgeperste sommen werden
verspild aan langdurige noodeloozc oorlogen , voor hen van even
weinig belang, als waren zij op eeno andere planeet gevoerd.
Van de vijf millioenen schats , die hij jaarlijks in al zijne staten
te zamen bracht, kwamen er twee uit deze nijvere en welva-
rende gewesten , terwijl slechts een half millioen uit Spanje en
een half millioen uit lndi�\' werd aangebracht (2). De kostbare

(1) Uittreksel uit deze dep�che, medegedeeld door J. W. BirK�ux, Lije
and Times of Sir Thomas Gresham, ten werk dat vele belangrijke stukken
bevat, die men elders vergeefs zoekt.

(2) » JJi tutti questi «uoi Regni ha sua Mta chique inillioni d\'oro d\'intrata
in tempo di pace cioe\', mez della Spagua, mez dalle Iudie , uno du Milauo
et da Sicilia, un allro di �\'iandra el Ualli Paesi JBassi mi altro. » Kelazione
del Clmo. M. Mich. Suria.no. M. S. Bib. de Bourg. N". 12. 871.

\'s KEIZERS STAATKUNDE

mijnen , die door nijvere handen in die schrale landen , uit moeras
en slijk verrezen, werden ontgonnen (1), verschaften viermaal
zooveel inkomsten aan de Keizerlijke schatkist, als de zoo hoog
opgevijzelde rijkdommen van Mexico en Peru. En toch werden
de fabrikanten, de landbouwers, de kooplieden, die deze schatten
bijeenbrachten, even weinig geraadpleegd over het besteden der
belastingen op hunne nijverheid, als de wilden in Amerika over
het uitdcelen der minerale schatten van hun bodem. Ue naijver
tusschen de huizen van Habsburg en Valois beheerschte het
grootste gedeelte dier regeering, daar zoo tooneelmatig besloten.
De zucht om het overwicht te verkrijgen op Frans I, om Don
Filips een rijker erfdeel dan de Dauphin kon verwachten, na te
laten, was de groote drijfveer van Karels onvergelijkelijke geest-
kracht, gedurende het grootste en gelukkigste tijdperk zijner
regeering. Aan het onderdrukken der Hervorming in zijne Staten
bleef later zijne zorg gewijd, totdat hij in wanhoop het veld
moest ruimen.

Het was zeker niet wenschelijk voor de Nederlanders langer
een man te moeten gehoorzamen, die hen dwong zoo bovenmatig
veel op te brengen voor de uitvoering van plannen, die hun
deels geheel onverschillig, deels on verdragelij k waren. Zij be-
taalden jaarlijks geregeld 1200000 kroonen, en brachten daar-
enboven in vijf jaren buitengewoon acht inillioen dukaten op,
en nog werden de Staten door de hovelingen , die den Keizer
vertegenwoordigden, met een terugstootend antwoord afgescheept,
als zij zich verstoutten onderzoek te doen naar de bestemming
van die gelden, of eenige bezorgdheid toonden over het richtig
beheer er van. Het moest hun dan ook tamelijk onverschillig
zijn, wie den slag bij Pavia had gewonnen, Karel dan wel Frans,
en stellig was het voor de dagelijks aangroeiende duizendtallen
van hervormden in Holland en Vlaanderen, allerminst een reden
tot zegepraal dat hunne geloofsgenooten door den Keizer bij
Muhlberg verpletterd werden. Maar niet slechts verspilde hij
hunne schatten en belemmerde hij hunne nijverheid, ook was
hij in gedurigen strijd met hunne aloude en duurgekochte staat-

(1) Badovaru, ambassadeur van Veneti�, in 1557, schatte de waarde dei-
boter en kaas, jaarlijks in deze weiden, door Holland aan den Oceaan ont-
woekerd, gemaakt, on 800000 kroonen, eene som, die, het verschil der gelds-
waarde van dien tijd met den onzen in aanmerking genomen, gelijk zou staan
niet 8 millioenen. (M. S. Kelazione.) Ju landbouw, handel en fabrieken ,
waren de Nederlanders alle andere nati�n der wereld ver vooruit. Voortbreng-
selen van Atroont, Doornik, Brussel, Leuven, Geut, Brugge, waren geheel
eenig iu huu soort; Antwerpen was de gronte haudel- eu stapelplaats dei-
christen wereld. «Anversa,» schrijft 3ai>ovako, »e stimata la maggiore piazza
del Mondo � si pu� credere quauto sia la somma si afferma passare 40
millioni d\'oro 1\'anno, quelli che iueontanto girano.»

16 \'S KEIZERS STAATKUXDE 1555

kundige vrijheden. Gelijk zijn voorvader, Karel de Stoute,
wensclite hij de Gewesten tot �en Koningrijk te vereenigen.

Al hunne bijzondere en eigenaardige handvesten wilde hij op
het Procrustusbed leggen, en ze aan elkander gelijkvormig maken,
door ze eenvoudig allen gelijkelijk van hunne kracht te berooven.
De hindernissen op zijn weg, de krachtige tegenstand der burgers
wier vaderen deze handvesten met hun bloed hadden gekocht,
en tijdsgebrek bij de uitgebreide taak, die op hem rustte als
beheerscher van zulk een uitgestrekt deel der wereld, noodzaak-
ten hem de uitvoering van dit plan onbepaald uit te stellen.
Hij gunde zicli alleen den tijd om eenige van de vrijzinnigste
instellingen der provinci�n stuk voor stuk te besnoeien. Hij vond
Doornik als eene gelukkige, welvarende stad, als een kleine
republiek, die hare plaatselijke aangelegenheden zelve bestuurde;
hij vernietigde hare vrijheden, zonder eenig dragelijk voorwend-
sel, en bracht haar terug tot den toestand eener spaansche of
italiaansche provincie-stad. Zijne nooit te vergeten tuchtiging
van Gent, omdat het zijn oud recht van zich zelf te belasten
had durven handhaven, is wereldkundig. Vele andere voor-
beelden zouden hierbij te voegen zijn, om te bewijzen dat Karel
niet alleen een staatkundig dwingeland was, maar ook op de
willckcurigste en wreedste wijs zijn dwingelandij uitoefende.

Maar indien zijn vergrijp tegen de Nederlanden alleen had
bestaan in finantieele en staatkundige verdrukking, dan zou liet
nog begrijpelijk, schoon zeker niet navolgenswaard geweest zijn,
dat de ingezetenen zijn afscheid betreurden. Doch er zijn vrij
wat zwaarder vergrijpen waarom hij voor de rechtbank der
historie te recht staat en het is inderdaad vreemd dat het den
man, die ze begaan had, gebeuren mocht zijn laatst vaarwel
uit te spreken te midden van toejuiching en geween. Zijne hand
plantte de Inquisitie in de Nederlanden. Het kan toch niet
gezegd worden dat deze duivelsche instelling v��r hem ooit daar
bestaan had. De enkele gevallen, waarin Inquisiteurs hunne
betrekking hadden uitgeoefend, pleitten juist voor het niet bestaan
van deze instelling, waarover nader in een volgend hoofdstuk
gehandeld zal worden. Karel voerde de Pauselijke Inquisitie
in, naast en nevens die vreeselijke plakkaten van zijn eigen
vinding, waardoor een vermomde inquisitie werd ingesteld,
onmenschelijker nog dan die van Spanje. De uitvoering van
dit stelsel mocht nooit verslappen. Het aantal Nederlanders,
verbrand, gewurgd, onthoofd of levend begraven, krachtens zijne
plakkaten, en dat om misdrijven als: het lezen der Heilige
Schrift, het oneerbiedig aankijken van een heiligenbeeld, het
spotten met de werkelijke tegenwoordigheid van het lichaam en
bloed van Christus in een ouwel, wordt. door vele zeer geloof-
waardigc schrijvei-s op 100000 geschat, en door geen hunner ,

1555 KABELS KABAKTER 17

op minder dan 50000 gesteld. De venetiaansche afgezant Na-
vigero bepaalt het getal slachtoffers in de provinci�n Holland
en West-Friesland alleen, op 30000, en dat in het jaar 1547,
dus tien jaren v��r Karels afstand, en vijf jaren v��r de af-
kondiging van het afschuwelijke Plakkaat van 1550.

De Plakkaten en de Inquisitie waren het geschenk, door Karel
aan de Nederlanden teruggegeven in dank voor hun uitgeputte
schatkist en hun voortdurende gehoorzaamheid. Daarom verdient
zijn naam tot eeuwige schande gedoemd te worden, niet alleen
in geheel Nederland, maar in elk land waar een hart voor
staatkundige en godsdienstige vrijheid klopt. Het weder uit-
roeien van die instellingen, door Karels opvolger met alle zorg
gekweekt en bewaakt, was het werk van een tachtigjarigen
oorlog, waarin millioenen menschenlevens werden opgeofferd.
Ondanks dat alles had de aftredende Keizer zijne getrouwe
Staten om zich vergaderd, en stond hij voor de laatste maal
in zijn keizerlijk plechtgewaad voor hen, om hun te verklaren
met hoe een liefderijk oog hij hen steeds had gadegeslagen, en
om zijne tranen met de hunne te mengen.

Ware er slechts �en schim verrezen uit die vele graven,
waarin zijne plakkaten duizendc menschen levend hadden gestort,
misschien ware er dan een ander antwoord gehoord op de vraag,
door den Keizer te midden van het hartroerend geween gesteld.
Misschien zou dan de man, die daar zijn hoorders om vergeving
vroeg voor hetgeen hij ooit onwetend tegen iemand hunner mocht
misdoen, hebben vernomen, dat er een andere wereld bestond,
waar het voor misdaad gerekend werd, onschuldige medemenschcn
te pijnigen, te worgen, te verbranden en te verdrinken. De
gewone, doch nietige verontschuldiging voor zulke gruwelen kan
hier voor den Keizer niet gelden. Karel was geen dweeper. De
man, wiens legers Rome plunderden, die zijne heiligschennende
hand aan den Stedehouder van Christus sloeg, die het onfeilbaar
hoofd der Kerk gevangen hield, omdat zijn eigen staatkundige
plannen dit vorderden �� die man was toen althans geen blinde
ijveraar. Hij geloofde aan niets, behalve aan zijn eigen keizer-
lijken wil en de belangen van zijn Huis: vond geene tegenstand,
of kwamen deze in de waagschaal, dan moesten pausen zoo
goed als wederdoopers bezwijken. In zijn oog waren de leer-
stelsels van genade en aflaat, het bestrijden van het gezag der
overlevering en de bovennatuurlijke orde, die aan alle wereldsche
macht hare kracht en beteekenis gaf, punten, waarachter zich
wel de koppige weerbarstigheid der hervormers verschool; maar
die minder gevaarlijk waren op zich zelven, dan wel om de
staatkundige ketterij, die er doorheen gluurde. En tegen die
ketterij achtte hij zich geroepen op leven en dood den strijd te
aanvaarden. «

18 KABELS KARAKTER 1555

Hij was echter een te doorsiepen staatsman, om het nauwe
verband niet op te merken, tusschen de zucht naar godsdienstige
en staalkundige vrijheid. Steeds balde hij de vuist, om beide
ketterijen met ��n slag te verpletteren. Ware hij een echte zoon
der Kerk geweest, een geloovig kampioen voor hare onfeilbaar-
heid, hij zou zich niet aan den vrede van Passau hebben on-
derworpen , zoo lang hij ��n soldaat in het veld kon brengen.
En toch berustte hij in �uitschland in de hervorming, terwijl
er in de Nederlanden brandstapels voor de Hervormers opgericht
werden, en het daar een halsmisdaad was om in de verte een
toespeling te maken op den vrede van Passau. Die berusting
was niet enkel het gevolg van dwang; want reeds lang voor
de gedenkwaardige nederlaag, hem door Maurits van Saksen
toegebracht, had hij zijn duitsche krijgslieden, die hij niet kon
ontberen, toegestaan om den Protestantschen godsdienst door
hun eigen leeraars te doen prediken. Zoo trokken er Luthersche
predikanten van stad tot stad in de Nederlanden onder de
schaduw der keizerlijke banier, terwijl de ingezetenen van die
zelfde erflanden dagelijks op het schavot moesten bloeden voor
hun afwijking\' van de kerkleer. De invloed van deze garnizoens-
prediking op de uitbreiding der hervorming in de Nederlanden
is genoeg bekend. Karel haatte de Lutherschen, maar hij had
soldaten noodig, en hielp daardoor verbreiden, wat hij, ware
hij een dwecper geweest (wat hij mogelijk later in zijne afzon-
dering is geworden), met opoffering van zijn leven zou hebben
trachten uit te roeien. Wel was de uitbreiding van het Calvi-
nismus in de provinci�n, zoo wel uit een godsdienstig als uit
een staatkundig oogpunt, gevaarlijker dan het nog niet formeel
voor ketterij verklaarde Protestantismus der duitsche vorsten,
maar juist daaruit blijkt dat het meer de staatkundige dan de
godsdienstige ketterij was, die de dwingeland zocht te onder-
drukken.

Niemand evenwel kon naauwgezetter zijn op uitwendige gods-
dienstplichten. Dagelijks woonde hij de mis bij, iederen Zon- en
heiligendag hoorde hij de preek; viermaal \'sjaars biechtte en
ontving hij het Heilige Sakrament. Somtijds zag men hem des
middernachts in zijn tent knielen voor een kruisbeeld, met op-
geheven oogen en handen. Zelf at hij geen vleesch in de vasten,
en hij toonde een buitengewonen ijver om allen , hovelingen of
burgers, op te sporen en te straffen, die verzuimden gedurende
de volle veertig dagen te vasten. Hij was een te bekwaam
staatkundige om de waardij van groote amuletten en lange ge-
beden te miskennen, een te fijn kenner dermenschelijkenatuur,
om niet te weten, hoe lichtelijk � munt en komijn soms zwaarder
wegen dan de wichtigste aangelegenheden van wettigheid,
rechtvaardigheid, barmhartigheid en geloof", even alsof de

Stichter van den godsdienst, dien hij beleed, en tot de hand-
having waarvan hij de inquisitie en de plakkaten had ingevoerd,
nooit het wee u! over Farize�n had uitgesproken. Toch is het
niet tegen te spreken, dat de Keizer langen tijd populair was
in de Nederlanden, en dat hij er nooit zoo gehaat geweest is
als zijn opvolger. Daarvoor bestonden eenige gegronde, maar
ook andere min beduidende redenen, bij voorbeeld dat hij zich
bijzonder gelukkig wist voor te doen. Hij sprak Duitsch, Spaansch,
Italiaansch, Fransen en Vlaamsch, en kon zich daarbij naar
den aard van ieder volk even gemakkelijk schikken, als hij de
taal sprak. Deftig was hij met de Spanjaarden, gemeenzaam
met de Vlamingen, geestig met de Italianen. Hij velde in het
strijdperk te Madrid een stier zoo goed als de beste matador,
of won er den prijs in het tournooi als een echt ridder. Hij
reed naar den ring met de Vlaamschc edelen, schoot den papegaai
met den kruisboog te Antwerpen, of dronk bier en schertste
met de brabantsche boeren. Om dergelijke deugden en hoedanig-
heden heeft men zijne zware misdrijven tegen God en de men-
schen, tegen godsdienst en grondwettige, plechtig bezworen
rechten trachten te vergoelijken, alsof de verdrukking dragelijker
werd, omdat de onderdrukker zoo veel talen kende en zulk een
goed schutter was.

De grootste reden zijner populariteit lag echter in zijn mili-
tair genie. Voor geen der veldheeren zijner eeuw behoefde Karel
onder te doen. � Toen hij geboren werd, zeide Alva, werd hij
als soldaat geboren "; en de Keizer beaamde het gezegde en
beantwoordde de plichtpleging met te verklaren ., dat de drie
eerste veldheeren van zijne eeuw waren: vooreerst hijzelf, ver-
volgens de Hertog van Alva en dan de Connetable de Montmo-
rency." Wel deelden niet al zijne legerhoofden dit gevoelen ,
en waren velen zelfs geneigd te klagen, dat de bestendige
tegenwoordigheid des Keizers in het leger eer kwaad dan goed
was, en � dat Zijne Majesteit veel beter zou doen te huis te
blijven", maar ongetwijfeld was hij �n goed soldaat �n goed
generaal. Van nature onbevreesd, bezat hij een groote mate
van geestkracht en volharding. Steeds de eerste in de wapens
als er slag moest geleverd worden , was hij de laatste om het
harnas af te leggen. Hij gaf als opperbevelhebber in persoon
de bevelen, hoe ook omringd door vergrijsde krijgslieden en
kreupel van de jicht. Bedaard te midden van de grootste tegen -
spoeden, zag men hem nooit van kleur veranderen, dan alleen
bij deze twee gelegenheden: na de noodlottige vernieling van
zijne vloot voor Algiers en bij de gedenkwaardige vlucht van
Inspruck. Van een phlegmatiek, sto�cijnsch gestel, v��r dat
zijne gezondheid door de jaren en ongemakken geknakt was,
scheen hij een man zonder gevoel en zonder mededoogen.

20 KABELS KABAKTBE 1�5&

Spanjaarden hebben de opmerking gemaakt, dat men hem
nooit heeft zien weenen; zelfs niet bij den dood zijner naaste
betrekkingen en vrienden , op ��ne uitzondering na, en wel bij
gelegenheid dat Don Ferrante Gonzaga het hof verliet. Zulk een
gemoedsgesteldheid kwam hem zeer te stade in zijn onstuimige
loopbaan. Hij was ontegenzeggelijk een man, geschikt tot han-
delen, een echt krijgsbevelhebber. � Bidt slechts om mijne ge-
zondheid en mijn leven ", placht hij tot de jonge officieren te
zeggen, die van alle oorden zijns rijks tot hem kwamen, om
onder zijne banieren te strijden, � want zoo lang ik die bezit,
zal ik u niet werkeloos laten, althans in Frankrijk niet. Ik
houd niet meer van den vrede dan een uwer; ik ben voor de
wapenen geboren en opgevoed, en moet het harnas dragen tot-
dat ik het niet meer torschen kan." De rustelooze veerkracht
en de onverstoorbare bedaardheid van zijn karakter maakten
hem tot een held onder de vorsten, tot een afgod der krijgs-
bevelhebbers, tot een gunsteling des volks, � waar hij zich ook
vertoonde. De snelheid, waarmede hij zich, zonder gevaar te
ontzien , als het weerlicht te midden der Gentsche oproerlingen
wierp; het jeugdige vuur, waarmede de toen bedlegerige man
van zijn ziekbed opsprong, om de protestanten bij Muhlberg te
verpletteren; de koude hardvochtigheid, waarmede hij 60000
man zijner eigene soldaten in een winterbeleg van Metz zag
omkomen, dat alles samengenomen schonk hem in ruime mate
die toejuiching, die zoo gereedelijk aan schitterende krijgskun-
dige bekwaamheid ten deel valt, voornamelijk als de krijgsman
wien het geldt eene kroon draagt. Hij vereenigde den persoon-
lijken moed van een ridder uit den ouden tijd met de geoefend-
heid van een wetenschappelijk gevormden taktikus. Aan het
hoofd zijner ruiters rende hij op de gelederen des vijands in,
zoo goed als de beste cavalerie-officier; terwijl hij volkomen op
de hoogte was van hetgeen er vereischt werd voor een veld-
tocht, voor het legeren en verzorgen zijner troepen, in ��n
woord, om een leger in het veld te brengen en te houden.

Maar, ofschoon even dapper en krijgshaftig als de ridderlijk-
ste zijner voorvaderen , hetzij onder de Gothen , de Bourgondi�rs
of de Zwaben, was Karel verre van ridderlijk te zijn. Geest-
drift voor het geloof, bescherming van de verdrukten, getrouw-
heid jegens vriend en vijand, ridderlijke gehechtheid aan eene
heilig geachte zaak, opoffering van persoonlijke belangen aan
een groot beginsel, edelmoedigheid van hoofd en hart, al deze
hoedanigheden, die, vereenigd met moed en standvastigheid,
het ideaal eens ridders vormen, ontbraken Karel niet slechts,
maar zij werden door hem versmaad. Hij vertrapte de machte-
Jooze weerpartij, hetzij burgers of kleinere vorsten. Hij was
onvertrouwbaar als zand. Hij verstrikte zijne vijanden, die op

1555 EN LEVENSLOOP 21

zijne keizerlijke beloften bouwden, op eene wijs, een Keizer en
edelman onwaardig. Hij leidde den ongelukkigen Jan Frederik
van Saksen rond (het zijn zijne eigene woorden) � als een beer
aan een ketting", gereed om hem op Maurits los te laten, in-
dien � .de knaap" zich ondankbaar mocht betoonen. Hij liet
oogluikend het beruchte bedrog van den prelaat van Atrecht
toe, waaraan Landgraaf Filips zijn langdurige gevangenschap
te wijten had: eene schelmerij , erger dan die, waarvoor kleine
gauwdieven bij duizenden naar de galg zijn verwezen. Zijne
tijdgenooten droegen reeds kennis vau de trouwloosheden, die
hij op grootere, zoowel als op kleinere schaal beging, en noem-
den hem in de wandeling: � Charles qui triche."

Oppermachtig gebieder van Staten, over welke de zon nooit
onderging, was hij niet alleen gretig om zijn grondgebied uit te
breiden, maar tevens gierig in kleine zaken en kon hij van
geen honderd rijksdaalders afstappen. De soldaat, die hem het
zwaard en de handschoenen van Frans I bracht, gaf hij hon-
derd kronen, terwijl tien duizend nog nauwlijks zooveel zouden
geweest zijn als het gebruik toen voorschreef, zoodat de man
dan ook zeer teleurgesteld heenging\'. De drie soldaten, die met
hun zwaard tusschen de tanden de Elbe overzwommen om hem
de booten te verschaffen, die hem tot de overwinning bij Muhl-
berg voeren moesten, ontvingen van zijne keizerlijke goedheid
ieder een wambuis , een paar kousen en vier kronen. Zijne hove-
lingen en ministers klaagden bitter over zijne gierigheid, en
waren genoodzaakt, ten einde hunne geringe inkomsten te stijven,
de giften aan te nemen van ieder, die rijk genoeg was om hen
om te koopen. Ondanks zijne onbetwistbare bekwaamheden als
krijgsman,\' was Karel voor alle andere dingen een politikus.
Zoo de duurzaamheid zijner instellingen de toets moet zijn,
waaraan de echte staatsman onderkend wordt, dan zou ook hij
een groot staatsman geweest zijn, want vele zijner instellingen
hebben den drang van drie eeuwen verduurd. Maar de instel-
lingen van een Karel de Groote stortten in, zoodra de hand,
die ze stichtte, koud was, en daarentegen heeft het werk van
zeer middelmatige wetgevers eene duurzaamheid verkregen, die
aan de instellingen van Solon of Lycurgus ontzegd werd. Duur-
zaamheid is dus niet altijd het bewijs voor de verdiensten van
menschelijke instellingen. Getoetst aan den eenigen proefsteen
voor regeeringen, namelijk of zij geschikt zijn om hen, die er
door geregeerd worden, de grootste welvaart te verzekeren,
kunnen Karels staatkundige verdiensten niet veel bewondering
meer wekken. Dit komt niet zoozeer omdat hij van geboorte,
even als door neiging, een despoot was, noch ook omdat hij ,
voor zoover men zijn handelingen kan nasporen, het despotische
in de plaats van het republikeinsche element zocht te stellen

� want er kan weleens wat goeds gelegen zijn in het despo-
tismus, evenzeer als er dikwijls veel tirannie kan schuilen onder
democratie � maar getoetst aan den maatstaf, waarnaar alle
gouvernementen moeten gemeten worden, aan de wetten van
waarheid en goddelijke rechtvaardigheid, die alle christen-naticn
erkennen en die eeuwig blijvend zijn of men ze erkent al dan
niet, wordt er in \'s Keizers leven en werken weinig vereerens-
waardigs gevonden. De belangen van zijn geslacht, de bevesti-
giug van zijne dynastie, was zijn doel en zijn streven. Het
geluk of de vooruitgang van zijn volk behoorde nauwelijks tot
de zijdelingsche beweegredenen van zijn gedrag, en het gevolg
van dit alles was\'een verspeelde politiek en eindelijk een ver-
minkt en bankbrcukig rijk.

Hij kende de menschen, maar meer bijzonder hunne zwakke
zijde, en hij verstond er partij van te trekken. Hij wist juist
hoeveel zij konden verdragen, en dat lichte grieven somtijds
meer verbitterden dan groot en welberekend onrecht. Daarom ge-
bruikte hij inboorlingen, voornamelijk in de ondergeschikte be-
dieningen van zijn verschillende Staten, en bij herhaling waar-
schuwde hij zijn opvolger, dat de hooghartigheid der Spanjaarden
en de onvereenigbaarheid van hun karakter met dat der Vla-
mingen, groote moeilijkheden en gevaren zouden te weeg brengen.
Het was zijn stelregel, dat een volk zich gcreeder laat verdruk-
ken door een landgenoot, en daarin kon hij gelijk hebben. Hij
was onvermoeid in het verrichten van allerlei bezigheden, en
zoo het mogelijk ware geweest om de halve wereld te beheeren,
als het bijzonder eigendom van oen enkel persoon . zou Karel
die taak zoo goed als iemand hebben volbracht. Hij verkeerde
evenwel niet in den waan dat het hem mogelijk was om tot in
de minste bijzonderheden kennis te nemen van elke zaak, die
in een of anderen zijner Staten voorviel, en daarom vertrouwde
hij het beheer over alle bijzondere zaken toe aan zijne verschil-
lende ministers en agenten. Hij bepaalde er zich dus toe om
menschen te leeren kennen en zaken op groote schaal af te doen,
en in dit opzicht stond hij ver boven zijn opvolger. Zijne brief-
wisseling was voornamelijk in handen van Granvelle (den ouden),
die de ontvangen brieven analyseerde en ze zeer dikwijls bcant-
woordde. Hij bezat \'s Keizers gunst en wist die dan ook tot
eigen voordeel aan te wenden. Bij dit alles was er natuurlijk
ruimschoots gelegenheid tot oneerlijke praktijken; maar de Keizer
bleef volkomen op de hoogte van hetgeen er omging, het werk
overziende met een wijsgeerigen blik, als een deel van zijn stelsel.
Granvelle werd daarbij onder zijns meesters oog zeer rijk; hij
deed rnet de keizerlijke gunst zijn voordeel; maar bespaarde
tevens Zijne Majesteit veel moeite. Karel zag liet, dreef den
spot met zijne berekeningen, maar noemde hem � nn bon lit de

repos". (1). Zijne kennis van het mensclielijke hart bestond
echter voornamelijk in het ontdekken van de zwakke zijde er
van, en was daarom eenzijdig. Toch werd hij meermalen mis-
leid, en beging hij menigen noodlottigen misslag, hoe sluw hij
als staatsman ook wezen mocht. Vaak wikkelde hij zich in
ondernemingen , die hem r.och eer noch voordeel konden ople-
veren, ja die nadeelig werkten op zijn grootste belangen. Hij
beleedigde dikwijls menschen, die bruikbare vrienden hadden
kunnen zijn, en maakte bondgenooten tot vijanden. _r Zijne
Majesteit", zeide een scherpzinnig opmerker, die hem goed kende,
� heeft gedurende zijn leven niet die voorzichtigheid getoond,
die hem zoo noodig was. Dikwijls heeft hij diegenen beleedigd,
wier genegenheid hij had kunnen winnen, vrienden in vijanden
verkeerd, en zijn getrouwste aanhangers laten omkomen." Zijne
zoo hoog geroemde kennis van het mensclielijke hart en kunst
om met menschen om te gaan was dus eer oppervlakkig en
gegrond op alledaagsche ondervinding, dan wel een gaaf van
liet genie.

Zijne levenswijze was meestal die van een onvermoeid soldaat.
Nacht en dag kon hij in den zadel blijven en alle ongemak,
behalve honger, verdragen. In het voldoen aan zijn driften wist
hij van matiging noch kieschheid Hij was een onverzadelijke
vraat. Hij ontbeet om vijf uur met gevogelte in melk gezoden,
toebereid met suiker en specerijen, en ging dan weder rusten.
Hij middagmaalde om twaalf uur en at altijd van een twintigtal
schotels. Hij gebruikte twee avondmalen, het eerste kort na
de vesper, het tweede, dat wel het stevigste maal was van de
vier, te middernacht of om een uur. Na het vleesch at hij nog
een groote hoeveelheid pasteitjes en suikergebak en bevochtigde
elk maal met fiksche teugen bier of wijn. Zijne maag , van nature
wonderbaarlijk sterk, bezweek na veertig jaren van zooveel
inspanning. Zijn smaak, maar niet zijn eetlust begon hem te
begeven en hij klaagde aan zijn hofmeester, dat niets hem meer
beviel. Het antwoord behoort tot de bekendste aardigheden:
� Dan moet de kok Uwer Majesteit maar een pastei van hor-
logi�n voorzetten." De toespeling op \'s Keizers liefde voor uur-
werken werd zeer toegejuicht. Karel lachte langer dan hij ooit
gelachen had en al de hovelingen lachten, zeer natuurlijk, even
lang als Zijne Majesteit. Dat zulk een armzalige kwinkslag zoo
goed werd opgenomen zou doen onderstellen dat boert en scherts
aan het keizerlijke hof vrij wat minder geestig waren, dan be-
kende schimpschoten van Triboulet zouden doen vermoeden.

(1) « Nous avons perdu », schreef de Keizer aan 1\'ilips bij deu dool van

(�ranvelle, � uu bon lit de repos. » Dom 1\'Evesque , Memoires puur scrvir a
1\'hist. dn Card. de Granvelle. Par. 1753. I. 180.

ZIJN VERTREK NAAR SPASJE

De overdracht van de andere kronen en waardigheden aan
Filips, was een maand later in alle stilte afgeloopen. Spanje,
Sicili�, de Balearisehe eilanden, Amerika en andere gedeelten
der wereld, werden met niet meer omslag overgedragen dan ge-
woonlijk plaats heeft bij eene donatio inter vivos. Meer moeite
was er aan de overdracht van het keizerrijk verbonden. Reeds
was het Ferdinand aangekondigd, dat zijn broeder ten zijnen
gunste afstand van de keizerlijke kroon doen zou en de teekenen
zijner waardigheid werden hem door Willem van Oranje over-
handigd. Daarenboven ging er een bezending, aan wier hoofd
Oranje, de Vice-Kanselier Seld en Dr. Wolfgang-Haller stonden,
de Keurvorsten des Rijks, van het besluit kennis geven. Even-
wel verliepen er nog twee jaren, deels ten gevolge van den dood
van drie Keurvorsten, deels doordien de oorlog reeds weder
zoo spoedig in Europa uitbrak, alvorens de zaak haar beslag
had verkregen.

Eerst in Februari 1558 ontvingen de Keurvorsten, te Frank-
fort bijeengekomen, bericht van Karels afstand, en gingen zij
tot de verkiezing over van Ferdinand, die, in Maart tot Keizer
gekroond, dadelijk een gezantschap afvaardigde naar den Paus,
om hem kennis te geven van zijne verheffing. Op niets was men
minder verdacht dan op het ontmoeten van tegenkanting van
\'s Pausen zijde. De knorrige, suffende kerkvoogd evenwel, die
toenmaals den stoel van den Heiligen Petrus bekleedde, haatte
Karel en zijn geheele geslacht. Hij ontkende dus de wettigheid
van de ganse\'e handeling, daar die had plaats gegrepen zonder
voorafgaande bekrachtiging door den Paus, wien alle kronen
toebehoorden. Ferdinand, na door tusschenkomst van zijne af-
gezanten veel belachelijke kerkelijke wijsheid van den Paus te
hebben moeten aanhooren, maakte een einde aau den twist door
een formeel protest, en werd eerst door Caraffa\'s opvolger,
Pius IV, erkend.

Karel had het einde van den twist niet afgewacht, om zich
aan de openbare zaken\' te onttrekken. Hij bewoonde te Rrussel
een huis bij de Leuvensche Poort tot Augustus 1556. Op den
27sten van die maand schreef\' hij uit Gent een brief aan Jan
van Osnabruck, voorzitter van het kamergericht van Spiers,
ter bevestiging van zijn afstand ten gunste van Ferdinand, en
met verzoek dat aan deze gedurende het interim, de zelfde ge-
hoorzaamheid mocht bewezen worden, als men aan hem zelven
zou betoond hebben. Tien dagen later zond hij een brief aan
de Stenden des Keizerrijks, met het zelfde bericht, en op den
17den September 1556 ging hij uit Zeeland onder zeil naar
Spanje. Dit oponthoud gaf aanleiding tot verkeerde opvattingen.
Velen, geen bewonderaars van een afstand, door anderen daar-
entegen als eene daad van voorbeeldelooze grootmoedigheid be-

ZIJN VERTREK NAAR SPANJE

schouwd, ontkenden stoutweg dat het ooit in Karels plan zou
gelegen hebben om de regeering van het Keizerrijk te laten
varen. De venetiaansehe afgezant Navigero onder anderen be-
richtte aan zijne regeering dat Feidinand slechts de stadhouder
van Karel zou zijn, binnen nauwkeurig afgebakende grenzen,
en dat de Keizer, zoodra zijne gezondheid het zou toelaten, de
regeering zelf weder zou aanvaarden. De Bisschop van Atrecht
en Don Jan de Manrique hadden hem, volgens zijn zeggen,
beiden verzekerd, dat Karel in geen geval voor goed zou af-
treden. Manrique verklaarde zelfs, dat het dwaas was aan zulk
een voornemen geloof te hechten. De keizer was verplicht te
blijven, ten einde zijne staten met al de hulpbronnen des rijks
tegen Frankrijk, de Turken en de ketters te beschermen. Zelfs
zijne schaduw was verschrikkelijk voor de Lutheranen, en men
zou hem dus weldra met vernieuwde kracht uit zijn tijdelijk
graf zien verrijzen. De tijd heeft de ongerijmdheid van al deze
verwachtingen doen kennen; maar dergelijke droombeelden ge-
koesterd door hen die het best in de gelegenheid waren de
waarheid te weten, bewijzen hoe moeilijk het voor hen was,
aan een destijds zoo ongehoord feit te gelooven, en hoe weinig
\'s Keizers daad overeenstemde met hetgeen in hun oog zijn waar
belang medebracht. Men moet tot de tijden van Diocletianus
opklimmen, om een voorbeeld van zulk een regeerings-afstand,
zoo koelzinnig beraamd en zoo verstrekkend te vinden. De
groote engelsche schrijver over het romeinsche Rijk, heeft deze
twee handelingen dan ook met elkander vergeleken. Maar er
blijft altijd een groot onderscheid tusschen de omstandigheden.
Beide Keizers waren voortreffelijke veldheeren; beiden waren
onmeedogende vervolgers van weerlooze Christenen; beiden ver-
wisselden een onbeperkt rijksgebied voor een algeheele afzondering.
Maar Diocletianus was in de diepste vernedering geboren � hij
was een slaaf en de zoon van een slaaf. Van zulk een man
schijnt het verhevener om, na het hoogste toppunt van men-
schelijke grootheid bereikt te hebben, van die macht weder af-
stand te doen, dan het aftreden van Karel was. De duitsche
Keizer toch, in purper geboren, had reeds in zijne jeugd een
onbeperkte macht uitgeoefend, en reeds van zijne wieg af zoo
vele kronen en kroontjes gedragen, dat hij die wel op de juiste
waarde zal hebben leeren schatten. Het vernuft van velen zijner
tijdgenooten spitste er zich echter op om de verborgen beweeg-
redenen te ontdekken, die hem tot zijn besluit brachten, en de
wereld heeft zelfs thans nauwelijks opgehouden er zich over te
verwonderen. Maar het zou nog meer te verwonderen zijn ge-
weest, indien de Keizer met zijn karakter had blijven regeeren.
Een einde, dat het werk niet bekroonde, zou hier met volle
recht de kroon van het hoofd des werkmans hebben afgenomen.

WAAItOM HIJ AFSTAND DEED

Het vroegere en wel het grootste gedeelte van zijn loopbaan
geleek eene reeks van overwinningen; maar het geliefkoosde
droombeeld van zijn grootvader en van zijn eigen jeugd, om
de pauselijke drievoudige kroon bij de erfelijke bezittingen van
zijn geslacht te voegen, had hij moeten opgeven. Hij had te
veel gezond vlaamsch verstand om op den duur een hersen-
schim na te jagen; daarentegen had hij het Rijk van geduchte
mededingers verlost, en hen niet alleen overwonnen, maar zelfs
bijna eiken vorst, die het zwaard tegen hem had durven op-
heffen, in boeien geslagen. Clemens en Frans I, de Hertogen
en Landgraven van Kleef, Hessen, Saksen en Brunswijk, had
hij allen aan zijne zegekar geboeid, en menigeen had hij ver-
oordeeld om trage, lange jaren het brood der vernedering en
der gevangenschap te eten. Maar het laatste gedeelte zijner
regeering had al dien voorgaanden roem uitgewischt. Zijn gansche
loopbaan was als �en groote misrekening gebleken, want ten
slotte waren meest al zijne ontwerpen verijdeld. Hij had Frans
vernederd, doch Hendrik had zijn vader op de schitterendste
wijs gewroken. Hij had Filips van Hessen en Frederik van
Saksen vertrapt, maar �en van dien zelfden germaanschen stam,
door hem gekarakteriseerd als � droomcrig, dronken en onbe-
kwaam tot staatslist," zou hem verschalken, hem, den man,
die tot heden heel de wereld verschalkt had, zou hem, den
overwinnaar der volken, in schande voor zich vluchten zien.
De duitsche knaap, die list en krijg, aan het hof en in het
leger van hem, den volleerden meester in die kundigheden,
geleerd had, zou de glorie van zijn meester verduisteren. Karel,
te Inspruk geheel verdiept in de beraadslagingen van het Trent-
sche Concilie, had geen acht geslagen op het verwijderd gegrom
van het onweer, dat zich samenpakte boven zijn hoofd. Terwijl
hij zich gereed maakte om de Protestantsche Kerk voor goed
te verpletteren met de wapenen, door een bisschoppelijke recht-
bank gesmeed, verscheen daar als een bliksemstraal aan het
zwerk, de onstuimige en vermetele Maurits van Saksen, met
zijn langen rossen baard golvend in den wind, zich door de
enge bergpassen een weg banend aan de spits zijner lands-
knechten, en zoo bewijzend meer kracht te bezitten dan er
school in al de theori�\'n van Granvclle! De Keizer had, ver-
momd als eene oude vrouw (1), den 6den April, op een boeren-
wagen uit Inspruk naar Vlaanderen pogen te ontkomen. Door
tusschenkomst van Ferdinand gered, moest hij op nieuw, weinige
weken later, op den 22sten Mei, toen zijn leger door Maurits

(1) »� in sermlicher, man sagt sogar in Frauentracht." P^kiischmiot,
Vor dreilmndert Jaliren i>. 66.

1555 WAAROM HIJ AFSTAND DEED 27

bij Fuessen verslagen was, nagenoeg onverzeld, ziek naar
lichaam en geest, te midden van donder, bliksem en regen-
vlagen, langs de gevaarlijke passen der Alpen, van Inspruck
naar Karnthen vluchten. Zijn kweekeling had hem laten ont-
komen, alleen omdat hij, zooals hij zelf het uitdrukte, � geen
geschikte kooi voor zulk een vogel bezat." (1) De uit den ker-
ker ontslagen vorsten hadden thans hunne bevrijding niet aan
de goedertierenheid des Keizers, maar aan zijn schrik te danken.
De vrede van Passau, in de volgende maand Augustus gesloten,
verbrak \'s Keizers gansche weefsel en legde den grondslag der
Protestantsche Kerk. Voor het laatst had hij de Protestanten
bij Muhlberg verslagen. Aan den anderen kant moest de man,
die met Rome had gehandeld als ware de Paus en niet hij de
vazal, het nog v��r zijn vertrek aanzien, hoe de moedwillige
Paus er een bijzonder behagen in vond om zijn geslacht te
vernederen en te beleedigen, door hem �n Filips �n Ferdinand
te gelijk op hun trots te treden. Ook tegenover Frankrijk ver-
kondigde het rampspoedige beleg van Metz, dat men in den
keizerlijken dierenriem het teeken van den kreeft bereikt had.
Dat beeld van den kreeft, met de woorden �plus citra," in
plaats van het trotsche �plus ultra," gekrabbeld op de muren
der vesting, waarvoor Karcl zich gedurende dat rampspoedige
tijdperk had opgehouden, wreekte veel dieper misschien dan de
hofnar dacht, Frankrijks vroegere nederlagen. Ook de groote
Turk, Soliman de Prachtige, had een aanzienlijk deel van
Hongarije in bezit, en op dat oogenblik eene vloot zeilree liggen,
om, met medewerking van den Paus en Frankrijk, Napels aan
te tasten. Alzoo waren de Ongeloovigen, de Protestanten en
de Heilige Stoel verecnigd om Kai^-el te verpletteren.

Tegenover al die machten der aarde, stond hij niet meer in
de houding van een overwinnaar, maar als een teleurgesteld,
bedrogen , verslagen vorst. Daarenboven was hij reeds voor lang
teleurgesteld in zijne ernstige pogingen om den keizerstroon aan
Filips te verzekeren. Ferdinand en Maximiliaan hadden aan
zijne bewegingen en vleitaal krachtig weerstand geboden. De
vader had gewezen op het gering erfdeel van hun familietak ,
in vergelijking met de verbazende erfenis van Filips , die, bij
dat alles, slechts een mensch met beperkte vermogens, zou
kunnen verzinken onder het gewicht van zulk een gebied , als
zijn vader hem zocht te verzekeren. Maximiliaan verzekerde
van zijn kant aan zijn oom , dat hij even goed als Filips een
kroon begeerde en die even goed zou kunnen dragen. �n die
zoon zelf, voor wien de Keizer zich zoozeer in de bres stelde,

(1) «� f�r einen solcheu Vugel," siigt er, »habe er keiiie» K�lig."
PtfEILSCllMIDT, 58.

WAAKON HIJ AFSTAND DEED

had reeds voor de aftreding, zijne liefde met ondank beloond:
te Milaan had hij al zijns vaders oude beambten afgezet en de
nieuwbakken Koning had geweigerd hem te Brussel te bezoeken,
voor hij wist, in hoever hij met ceremonieel eerbetoon door zijn
vader zou ontvangen worden.

Was de Keizer blijven leven en regeeren, hij zou zich dan
evenzeer in doodelijken strijd gewikkeld hebben gezien met de
krachtige godsdienstige beweging in de Nederlanden, die hij
niet vele jaren meer zou hebben kunnen onderdrukken, en die
hij nu als eene van vuur en bloed walmende erfenis aan zijn
zoon naliet. Geboren in het zelfde jaar als zijne eeuw, was
Karel reeds op vijf en vijftigjarigen leeftijd een ziek en afge-
leefd man; terwijl die roemrijke eeuw zelve, waarin de menseh-
heid voor altoos de oude windselen verbrak, meer en meer
ontwaakte tot het bewustzijn van hare kracht.

In zijne verwachtingen was hij teleurgesteld, zijn goed geluk
wankelde, zijne inkomsten waren uitgeput, zijne Staten ver-
pand, al zijn zaken in verwarring, zijn geestvermogens aan
het afnemen en zijn gestel hopeloos ondermijnd: werd het dan
geen tijd dat hij zich terugtrok? Hij toonde zijne scherpzinnig-
heid door te erkennen, dat zijne macht noch zijn roem er bij
konden winnen, als hij in een overtollige of ondergeschikte rol
op het staatstooneel moest blijven, waar verguizing in plaats
van toejuiching hem waarschijnlijk te wachten stond. Lichame-
lijk was slechts een wrak van hem overgebleven. Veertig jaren
van voorbeeldelooze onmatigheid hadden hunne werking gedaan.
Hij was het slachtoffer van jicht, aamborstigheid, slechte spijs-
vertering en graveel, verlamd in hals, armen, knie�n en handen,
gekweld door huiduitslag. Zijn eetlust bleef, maar zijn maag, ,
niet langer in staat de taak te vervullen, tot nu toe van haar
gevergd, veroorzaakte hem aanhoudende pijnen. Natuur- en
geneeskundigen, die weten welk een belangrijken invloed de
maag uitoefent op het leven, zullen misschien reeds alleen in
deze ongesteldheid van den Keizer de oplossing vinden, indien
er nog eene noodig mocht zijn, om zijn troonsafstand te ver-
klaren. Bovendien is het wel bekend dat het voornemen om
voor zijn dood afstand te doen, reeds lang hij hem had post
gevat. Tusschen hem en de Keizerin was de stellige overeen-
komst gesloten, dat zij tegen het naderen van den ouderdom
scheiden, en het overige van hun leven in de afzondering eens
kloosters doorbrengen zouden. Karel was op betrekkelijk jeug-
digen leeftijd getroffen geworden door het antwoord van een
bejaarden hoofdman. Op de vraag, waarom hij hem zoo drin-
gend ontslag uit zijn dienst verzocht, zeide de oud gediende:
� Opdat er een weinig tijds moge overblijven voor godsdienstige
voorbereiding, tusschen het werkzame leven en het graf."

Een dergelijk besluit, van tijd tot tijd aleens uitgesteld, had
Karel nu ten uitvoer gebracht. Terwijl bij nog te Brussel na
zijne aftreding draalde, verscheen er een komeet om hem tot
de verdere vervulling van zijn voornemen aan te manen. Van
het begin tot aan het einde hadden kometen en andere hemel-
lichamen veel invloed op zijne daden en beschikkingen. Eu
thans was er geen vergissing mogelijk in de bedoeling, waar-
toe dit hemellichaam zich aan hem verjoonde. De Keizer wist
zeer goed, zegt een tijdgenoot, dat het pestilentie en oorlog
aankondigde, tegelijk met den aanstaanden dood van machtige
vorsten. �Mijn noodlot roept mij" � riep hij uit, en dit dreef
hem om de toebereidselen voor zijn vertrek te verhaasten.

De romantische schildering van zijne wijsgeerige afzondering
te Yuste, eerst door Saudoval en Sigueinja geschetst, daarna
door het boeiend penseel van Strada uitgewerkt, en sedert door
vele schrijvers van verschillende eeuwen en landen nagebootst,
is ongelukkig alleen het werk der verbeelding. De navorsching,
door nieuwere schrijvers ingesteld, hebben den grond, waarop
het luchtkasteel, zoo aantrekkelijk voor dichters en zedemeesters,
rustte, doen instorten. De aftredende Keizer staat niet langer
in lichtgewaad, in schitterenden tooi gehuld: zijne verheer-
lijking is ten einde. Iedere daad, bijna ieder oogenblik van
zijne aftreding, nauwkeurig opgeteekend door hen die zijne af-
zonderiftg deelden, zijn ons door bekwame en uitstekende schrij-
vers voor oogen gesteld (1). De Keizer ontdaan van zijn wijs-
geerigen mantel, waarin hij als bij onderlinge overeenkomst
gedurende drie eeuwen gehuld was, staat nu in de kille lucht
der werkelijkheid te klappertanden.

Wel verre dat hij zich zou hebben gedompeld in vrome be-
schouwingen dieper dan de stroom der gebeurtenissen, bleven
zijne gedachten onverpoosd op de oppervlakte van het staat-
kundig getij drijven. Hij las niets dan dep�ches, en schreef of
dicteerde antwoorden in het oneindige, zoo geesteloos en lang-
dradig als er ooit uit zijne pen vloeiden. Hij toonde voortdurende

(1) Stirling, The Cloister Life of Charles V. Lond. 1853 � Bakhuizek
V. D. Brink, Analyse d\'un Manuscrit Contemporain sur la retraite de Charles
Quint. Brux. 1850.� Be werken van Mignet en I\'ichot over hetzelfde onder-
werp (Varijs 1854), en voornamelijk de laatste uitgave door Gachard, Re-
traite et Mort de Charles V. Brux. 1845, waardoor het onderwerp raag bc-
schouwd worden als volkoineu uitgeput; en waarin de tekst van Siguen(;a en
van het Handschrift eens ongenoemde, door Bakhuizen v. d. Brink �p de
Griffie van htt Hof van Appel te Brussel ontdekt, ia zijn geheel is opgenomen,
voor zoo ver zij betrekking hebben op de netelige questie; of de Keizer zijue
eigene uitvaart hebbo gevierd ?

30 KAKEL TE J�STE 1555

belangstelling in den loop der gebeurtenissen, zoo ingespannen
en levendig, alsof het lot der wereld nog in zijne handen rustte.
Hij was in waarheid een werkzaam man, en hij bezat noch
de smaak noch de talenten, die een man groot doen zijn in
afzondering. Geen verheven gedachte, geen edel gevoel, geen
treffende of scherpzinnige inval is ooit in zijne afzondering van
zijne lippen gehoord. De geestigheden, die voor hem door
anderen waren uitgevonden , zijn alle weggevaagd, en niets is
er voor in de plaats gekomen, dan een paar flauwe aardigheden
gewisseld met domme monniken. Wel verre van ooit godsdien-
stige verdraagzaamheid gekoesterd, veelmin uitgedrukt te hebben,
waarom hij, gelijk verhaald werd, door de Inquisitie zou ver-
oordeeld zijn, en waarover Filips zoo bespottelijk verbitterd zou
zijn geweest, dat hij het lichaam zijns vaders zou hebben willen
opgraven en verbranden, om de asch door den wind te doen
verstuiven, werd Karet in zijne afzondering werkelijk de geest-
drijver, die hij gedurende zijne regeering slechts schijnbaar ge-
weest was. Bittere spijt vervulde hem, omdat hij aan Lutlier
woord gehouden had, alsof hij niet meer dan genoeg zijn woord
had verbroken, om daarover in zijne afzondering te kunnen
denken � grievend zelfverwijt omdat hij verzuimd had dien
man, toen hij in zijne macht was, ter dood te doen brengen,
dien Luther, die al de onheilen van zijne eeuw had veroorzaakt.
En bloedige bevelen werden uit Karels afzondering den Inquisi-
teurs toegezonden om de uitroeiing van alle ketters te verhaasten,
� en daaronder zijne oude vrienden, de predikers en aalmoe-
zeniers Cazalla en Constantijn de Fuente, niet uitgezonderd;
woedende aansporingen aan Filips (alsof Filips tot zulk een werk
een drijver noodig had) dat hij er zich toch op mocht toeleggen,
om � de ketterij met wortel en tak uit te roeien door gestrenge
en geduchte straften " � zulke losbarstingen van dolle dweep -
zucht, afgewisseld door touneeleii van walgelijke zweigerij,
vormen een schouwspel, minder aantrekkelijk voor de verbeelding,
dan de oude voorstelling van Karel in het Klooster van Yuste.
Ongelukkig is het laatste beeld naar het leven geteekend (1).

(1) Zie Aauteekening 3 hierachter

ST. QUENTIN EN GREVELI *GEN

Filips II. � Karakter van Maria Tudor. � Afbeelding van
Filips. � Zijne ministers. � Kabinetsstrijd tusschen liuy
Gomez. � Koningin Maria van Hongarije. � Fileert van
Savooie. � Wapenstilstand van Vaucelles. � Geheim ver-
bond van den Paus met Hendrik II. � Vreugdebedrijven
in de Nederlanden over den vrede. � Bedoelingen vnn Fi-
lips. � Hernieuwing van hel edict van 1550. � \'s Koning»
veinzerij. � Bede aan de uederlandsehe gewesten. � De
wapenstilstand in Itali� geschonden. � Karakter van Paus
Paulns IV. � Kuiperijen van kardinaal (\'ara/fa.� Frank-
rijk besluit tot den oorlog tegen Spanje. � Veldtocht in
Itali�. � Rome belegerd onder vrienden. � Vrede mei den.
Paus � Vijandelijkheden op de grenzen van Vlaanderen.

� Coligny te Uouai geslagen. � Hij overvalt en plundert
Lens. � Filips in Engeland. � Koningin Maria neemt
deel aan den oorlog. � Het leger van Filips vereenigt zirh
te Givet. � llesehrijv<ng van den graaf van Egmond. �
tiet Franse/ie leger onder bevel van Coligny en Monlmorency.

� Beleg van St. Quentin. � Pogingen van den eonuelable tot
ontzet der stad. �� Ontzet der stad Quentin. � Filips\' be-
sluiteloosheid en vreesachtigheid. � De stad St. Quentin
ingenomen en geplunderd.� Filips\' voortdurende besluiteloost
heid. � Zijn leger afgedankt. � Krijgsbedrijven van den
Hertog van Gnise. � Inneming van l\'alais. � Ontmoeting
van den Kardinaal van Lotharingen met den Bisschop van
Atreeht. � Geheime berekeningen voor een verbond tegen
de ketterij tusschen Frankrijk en Spanje gesloten. � Trage
bewegingen van Gnise. � Strooptocht van de Thermes op
de grenzen van Vlaanderen. � Slag van Grevelingen. �
Egmond de man des volks. � Vijandschap van Aiva.

Nog voor zijn huwelijk met Maria Tndor was Filips verheer-
gewaad met liet hertogdom van Milaan en het koninkrijk van
Napels. Zeer tegen zijn wil, was hij gedwongen geworden om
van de keizerlijke kroon af te zien. Keizer Karel had hetAarts-
hertogdom Oostenrijk, met de duitsehe erflanden van zijn ge-

slacht, overgedragen aan zijn broeder Ferdinand, toen deze in
het huwelijk trad met Anna, eenige zuster van Lodewijk, Ko-
ning van Hongarije. Tien jaren later werd Ferdinand, die in
1526, na het sneuvelen van Lodewijk in den slag van Mohacz,
Koning van Hongarije en Boh�me geworden was, tot Koomsch-
Koning verkozen, en standvastig weigerde hij gehoor te geven
aan den aandrang, om zijne kroon en zijn recht van opvolging
tot liet Keizerschap at\' te staan aan zijn neef Filips. Behoudens
deze uitzonderingen was Filips thans in het bezit van al de
waardigheden zijns vaders. Hij was Koning van al de Spaan-
sche Koningrijken en van de Beide-Sicilien en , in naam , Koning
van Engeland, Frankrijk en Jeruzalem, voorts onbeperkt heer-
scher in Azi�, Afrika en Amerika, Hertog van Milaan en van
de beide Bourgondi�n, erfelijk Heer van de zeventien Neder-
landsche gewesten.

Aldus hadden de Nederlanden een nieuwen meester bekomen;
een meester in den vreemde geboren en opgevoed, die niet al-
leen geen woord in de taal des lands, maar ook in geen der
talen, waarmede de natie vertrouwd was, spreken kon. Hy
oefende nu het hoogste gezag over hen uit; want � en dit was
het uitvloeisel van Karels pragmatieke sanctie � in de vrouwe-
lijke lijn vertegenwoordigde hij al de erfgenamen van dien Fi-
lips van Bourgondi� , � den Goede ", die zelf een eeuw geleden,
door erfenis, koop, geweld of list, het meerendeel van de ge-
westen onder zijne heerschappij had gekregen. Een enkel woord
tot inleiding, over het vroeger leven van den man, aan wiens
hand thans het lot van zoovele millioenen was toevertrouwd,
moge hier volgen.

Hij werd geboren in Mei 1527, en was dus op het oogenblik,
waarop wij hem zien optreden, acht en twintig jaren oud. Op
zestienjarigen leeftijd had men hem uitgehuwelijkt aan zijne
nicht, Maria van Portugal, dochter van Jan III en van \'s Kei-
zers zuster, Donna Catalina. In het volgende jaar, 1544, werd
hij vader van den welbekenden, onder een noodlottig gesternte
geboren Don Carlos,\'en tevens weduwnaar De Prinses, zeide
men, vond den dood ten gevolge van hare eigene onvoorzich-
tigheid en van de nalatigheid of kerksche overdrijving harer
staatsdames. De Hertogin van Alva en anderen, aan wie de
zorg voor de vorstelijke kraamvrouw was toevertrouwd, verlieten
hare kamer, om door het bijwonen van een auto-da-f� van ket-
ters , vrijspraak van vroegere of vrijdom voor toekomstige zonden
te verwerven. Gedurende hare afwezigheid at de vorstin al te
gretig van eene meloen en boette dit met haar leven. In 1548
verscheen Don Filipc het eerst in de Nederlanden. Hij kwam er
om als toekomstig heer in de verschillende gewesten te worden
gehuldigd en eeden van houw en trouw met zijne aanstaande

1555 EEDSAFLEGGING VAN FILIPS 33

onderdanen te wisselen. Met eene vloot van vijftig schepen had
Andreas Doria hem naar Genua gebracht, en van daar had hij
zich naar Milaan begeven, waar hij met groote vreugde was
ontvangen. Te Trente werd hij begroet door Hertog Maurits
van Saksen, die met aandrang zijne tusschenkomst verzocht bij
den Keizer ten behoeve van den gevangen landgraaf van Hessen.
Die gunst werd met welwillendheid door Filips toegezegd, en
deze belofte werd even nauwgezet door hem gehouden als de
meeste eeden, die hij in dit merkwaardige jaar zwoer en later
schond. De Hertog van Aerschot kwam hem in Duitschland met
eene afdeeling ruiterij tegemoet, en begeleidde hem naar Brussel.
De zomer werd met liet geven van schitterende feesten doorge-
bracht; de nederlandsche steden wedijverden om luister bij te
zetten aan de plechtigheid, waarmede Filips achtereenvolgens
de handhaving bezwoer van de verschillende instellingen en
voorrechten der gewesten, en wederkeerig den eed van ti-ouw
ontving. Zijne bezworen belofte om alle instellingen en privile-
gi�n te onderhouden was zonder voorbehoud, terwijl zijn vader
en grootvader slechts beloofd hadden de voorrechten te hand-
haven, die door Filips en Karel van Boergoenje waren geschon-
ken of bekrachtigd (1). Het wantrouwen werd ontwapend door
deze onbekrompen handhaving, ook van die beloften, door den
gansch niet nauwgezetten Karel gedaan om er de goede gezind-
heid van \'t volk mede te winnen. Met het oog op de rechten,
die de Brederodes in Holland, en andere afstammelingen van
aloude niet-leenplichtige geslachten in andere gewesten konden
doen gelden, en met het doel om de erfopvolging aan zijne
zusters te verzekeren, ingeval hij zelf en Filips en Don Carlos
zonder nakomelingen kwamen te sterven, was de Keizer niet
spaarzaam geweest met beloften , die hij alleen verbindend achtte
voor wie zich zwak gevoelt. Schoon het huis van Boergoenje zich
meer dan eene provincie had toege�igend, onder voorwendsel
dat de vrouwelijke lijn niet kon opvolgen, was die regel toch

(1) De eed , dien hy in Holland zwoer , luidde : » Iele Filips, enz. beloove
en zwere, dat ick tot inyuder aenkomste ende successie tot de landen en graaf-
schap van Hollant sal weezen een goed ende rechtvaerdigh Heere clerzelver
Graefschappe en der heerlyckheyt van Wcst-Vrieslant ende dat ick alle der
Edelen, Steden, Gemeenten ende Oudersaten soo Geestelyck als Wereldlyck
ende \'s lants van Hollaudts en \\Vest-Vrieslaudts Privilegi�n eu Vryheden by
mynen voorsaten Graven en Gravinnen van Hollant hun verleent en voorts
heure gewoonten , herkoomen, usanti�n en rechten die sy nu geuerallyckeu ende
in byzonder hebben en gebruyeken sal wel en getronwelycken houden en doen
onderhouden en voorts doen al hetgeue een goed ende gerecht Priuce en Heere
van rechtswege te doene behoort. » De eed in Brabant was: Al de privile-
gi�n te onderhouden �, en evensoo in de andere gewesten, terwijl Karel V en
Filips, Karels vader, alleen gezworen hadden op de privilegi�n, door Filips
en Karel van Boergoenje gegeven.

34 ZIJN HUWELIJK MET MAT\'IA TUDOR 1555

reeds geschonden; en Karel had geen moeite gespaard om de
Staten te winnen , ten einde zij, mocht de gelegenheid zich
voordoen, met eene nieuwe schending genoegen zouden nemen.
De luchthartige Vlamingen, Brabanders en Walen openden wijd
hun armen voor Filips met zijn onvoorwaardelijke eeden. In
Valencijn waren de feesten , bij gelegenheid van zijn intocht,
buitengemeen prachtig; maar de �blijde inkomst" te Antwerpen
overtrof alle anderen in luister. Een stoet van overheidspersonen en
aanzienlijke burgers, � allen in karmozijn fluweel te paard gezeten ,
vergezeld van dienaren in kostbare liverijen , en gevolgd door vier
duizend wel uitgeruste krijgslieden, in twaalf vendels verdeelden
allen uit Antwerpen geboortig, trokken de stad uit om den Koning
te ontvangen. Acht-en-twintig eerepoorten , die alleen , volgens
den geschiedschrijver, die er van hield de tering naar de nering
te zetten, 26800 Carolusguldens hadden gekost, waren in de
verschillende straten en op de pleinen opgericht, en alles wat de
zucht tot een welgemeend onthaal ingaf, had men voor den
Vorst veil gehad (1). De rijke en welvarende stad, onbewust
van het lot dat haar in de toekomst wachtte, scheen zich met
festoenen getooid te hebben om de komst haars meesters te
vieren. Doch koud als ijs was de houding, waarmede Filips
deze blijken van verknochtheid ontving, en met trotschen blik
zag hij neer op dit vreugdebetoon van het volk, als van de
hoogte van een grauwen ongenaakbaren toren. De indruk, dien
dit op de Nederlanders maakte, was dan ook alles behalve gunstig ;
en zoodra hij zich volkomen overtuigd had van de ijdelheid
zijner uitzichten op den Rijksstaf, hoe moeielijk het hem, even
als zijn vader, ook viel om die op te geven, keerde hij naar
het meer met hem geestverwante Spanje terug. In 1554 had
hij het Schiereiland andermaal verlaten om de Koningin van
Engeland te huwen, een voorrecht, dat zijn vader hem goed-
gunstiglijk had afgestaan. Den 25sten Juli van dat jaar werd
hij te Winchester met Maria Tudor in den echt verbonden, en
indien overeenstemming van gevoelens een huwelijk gelukkig
had kunnen maken, dan zou deze verbindtenis driewerf gezegend
moeten zijn geweest. Handhaving van de oppermacht der Kerk
scheen beiden het hoofddoel des levens ; ongeloovigen ter dood
te brengen, de heiligste plicht door de Godheid aan gezalfde
Koningen opgelegd ; hunne rijken tot een hel te misvormen, het
zekerste middel om voor zich zelven den hemel te winnen.
Vreemd was het waarlijk niet, dat de vereeniging van twee
zulke monsters van bijgeloof op het Engelsche volk den indruk
maakte, als ware een voorspook van namelooze ellende uit den
afgrond verrezen. De gehuichelde pogingen van Filips ten gunste

(1) Zie Aanteekeniug 4 hierachter.

155o ZIJN UUWELIJK MET MARIA �UDOK 35

van sommige veroordeelde hervormden, en zijne voorgewende
tusschenkomst ten behoeve van Prinses Elisabeth, misten geheel
het doel. Het parlement weigerde, hem in Engeland meer op
te dragen dan een gezag in naam. Zijne kinderen, zoo hij er
kreeg, moehten de kroon erven; hij zelf was alleen de echt-
genoot van de Koningin, van eene vrouw, wier kruipende maar
enghartige liefde voor hem, en wier aangeboren dorst naar het
bloed harer onderdanen, geen vergoeding konden geven voor
de elf jaren, die zij ouder was, noch voor het gemis aan uiter-
lijke bevalligheid of het onvermogen om hem tot stamvader te
mak<;n van eene reeks Koningen van Engeland. Men gevoelt
schier medelijden zelfs met Maria Tudor, wanneer men hare
hartstochtelijke pogingen om Filips liefde in te boezemen met
zijne onverschilligheid worstelen ziet.

Ondanks haar heerschzucht, bijgeloof en moordzucht was ze
toch vrouw en al wat niet wreed was in haar gemoed verkwistte
ze aan haar echtgenoot. Zij, die verbood diensten te houden
voor de ziel haars vaders, die hare zuster en haar volk haatte,
bisschoppen verbrandde en zich in het bloed van ketters baadde,
was tegenover Filips vol onderwerping en vrouwelijke zelfop-
offering. Maria Koningin van Engeland en Maria de gemalin
van Filips vormen eene hoogst zonderlinge tegenstelling. Klein,
mager en ziekelijk, erg bijziende, maar toch met vurige woeste
oogen; liet gelaat gerimpeld door zorgen en boozen hartstocht,
meer nog dan door den tijd; met eene zware stem, waarvan
de harde klank zelfs hen deed beven, die zich in een aangren-
zend vertrek bevonden (1); � toch vrouwelijk in hare lief-
hebbenjen, vaardig met de naald, gaarne zich met borduurwerk
bezig houdend, met kennis en gevoe! op de luit spelend, ver-
scheidene talen, waaronder het latijn, gemakkelijk en zuiver
sprekend; geheel vrouwelijk ook wat haar gestel betreft, zenuw-
achtig van aard, dagelijks stroomen van tranen vergietend over
de koelheid van Filips, zijn onverholen ontrouw en veelvuldige
afwezigheid uit Engeland, � z�o wekt ze bijkans medelijden
en doet een oogenblik vergeten hoe ze werkelijk was.

Hare onderdanen, door de vervolging om den godsdienst reeds
bijna ten einde van hun geduld, gevoelden zich nog meer getergd
door de lasten, die Maria hun oplegde om in \'s Konings be-
hoeftcn te voorzien; toch trotseerde zij hunne woede, in de
hoop, een glimlach van hem te veroveren. Toen hare kwaal,

(1) GrovANi MlOKELB, iu 1557 ambassadeur van Veueti� in Engeland,
beschrijft de uiterlijke schoonheid der Koningin aldus - zelfs op haren tegen-
woordigeu leeftijd, is zij niet geheel afschuwelijk door hare leelijkheid, ook
zonder te letten op haar raag als Kouiugiu". Daar de Venetiaan zeer geneigd
was om beleefdheden te zeggen, zal men bekennen dat de lofsprak niet ovcr-
dreveu schijnt.

36 KAEAKTEBSCHETS VAK FILIPS 1555

de waterzucht, den merkwaardiger! keer had genomen, die er
aanleiding toe gaf dat Filips en Maria gezamenlijk een brief
schreven aan den kardinaal Pole, waarin zij niet de te wachten,
maar werkelijke geboorte van een Prins meldden, voorzichtig-
heidshalve de dagteekening nog openlatend (1), kende de zelf-.
voldoening en zelfbegoocheling der Koningin geen palen meer.
Het valsche gerucht werd overal verbreid. Groot was de vreugde
en het feestvieren in de Nederlanden, waar het volk zoo ge-
makkelijk te verblijden was en zoo licht te bewegen om van
alles een feest te maken. � De landvoogd te Antwerpen zijnde",
zoo schreef Sir Thomas Gresham aan de leden van den Kaad,
� liet hij de groote klok luiden om allen lieden kond te doen,
dat het nieuws waar was." En de Kooplieden van Hare Hoog-
heid, de Koningin deden van alle Engelsche schepen zoo blij
en triomfantelijk vuren als bij menschenkunst en vaardigheid
maar mogelijk was, en de landvoogd zond aan onze engelsche
scheepsluiden honderd kroonen om te drinken en vioolijk te zijn."
Hadden het beieren van klokken en het lossen van geschut En-
geland een spaanschen Koning kunnen geven, het vurig ge-
wenschte doel ware bereikt geworden. Toen het ongegronde der
vorstelijke verwachting niet langer kon worden verheeld, verliet
Filips den Engelschen grond, om niet weer te keeren, eer zijn
oorlog met Frankrijk hem nopen zou, manschappen, geld en
eene oorlogsverklaring van Engeland te komen verzoeken.

Het uiterlijk van den nieuwen Souvercin hebben wij reeds
beschreven. Zijne manieren waren ver van innemend, en in dit
opzicht had hij niets van zijn vader. Op zijne eerste reis, die
hij in 1548 van Spanje uit door zijne verschillende rijken deed,
had hij allerwege een onaangenamen indruk gemaakt. � Hij was,"
zegt de gezant Suriano, _r bij de Italianen weinig gezien, hoogst
onwelkom aan de Vlamingen en bij de Duitschers gehaat."



		1555
		23
		KX LEVENSLOOP


		repos". (1). Zijne kennis van het mensclielijke hart bestond echter voornamelijk in het ontdekken van de zwakke zijde er van, en was daarom eenzijdig. Toch werd hij meermalen mis- leid, en beging hij menigen noodlottigen misslag, hoe sluw hij als staatsman ook wezen mocht. Vaak wikkelde hij zich in ondernemingen , die hem r.och eer noch voordeel konden ople- veren, ja die nadeelig werkten op zijn grootste belangen. Hij beleedigde dikwijls menschen, die bruikbare vrienden hadden kunnen zijn, en maakte bondgenooten tot vijanden. _r Zijne Majesteit", zeide een scherpzinnig opmerker, die hem goed kende, � heeft gedurende zijn leven niet die voorzichtigheid getoond, die hem zoo noodig was. Dikwijls heeft hij diegenen beleedigd, wier genegenheid hij had kunnen winnen, vrienden in vijanden verkeerd, en zijn getrouwste aanhangers laten omkomen." Zijne zoo hoog geroemde kennis van het mensclielijke hart en kunst om met menschen om te gaan was dus eer oppervlakkig en gegrond op alledaagsche ondervinding, dan wel een gaaf van liet genie. Zijne levenswijze was meestal die van een onvermoeid soldaat. Nacht en dag kon hij in den zadel blijven en alle ongemak, behalve honger, verdragen. In het voldoen aan zijn driften wist hij van matiging noch kieschheid Hij was een onverzadelijke vraat. Hij ontbeet om vijf uur met gevogelte in melk gezoden, toebereid met suiker en specerijen, en ging dan weder rusten. Hij middagmaalde om twaalf uur en at altijd van een twintigtal schotels. Hij gebruikte twee avondmalen, het eerste kort na de vesper, het tweede, dat wel het stevigste maal was van de vier, te middernacht of om een uur. Na het vleesch at hij nog een groote hoeveelheid pasteitjes en suikergebak en bevochtigde elk maal met fiksche teugen bier of wijn. Zijne maag , van nature wonderbaarlijk sterk, bezweek na veertig jaren van zooveel inspanning. Zijn smaak, maar niet zijn eetlust begon hem te begeven en hij klaagde aan zijn hofmeester, dat niets hem meer beviel. Het antwoord behoort tot de bekendste aardigheden: � Dan moet de kok Uwer Majesteit maar een pastei van hor- logi�n voorzetten." De toespeling op \'s Keizers liefde voor uur- werken werd zeer toegejuicht. Karel lachte langer dan hij ooit gelachen had en al de hovelingen lachten, zeer natuurlijk, even lang als Zijne Majesteit. Dat zulk een armzalige kwinkslag zoo goed werd opgenomen zou doen onderstellen dat boert en scherts aan het keizerlijke hof vrij wat minder geestig waren, dan be- kende schimpschoten van Triboulet zouden doen vermoeden.

		(1) « Nous avons perdu », schreef de Keizer aan 1\'ilips bij deu dool van (�ranvelle, � uu bon lit de repos. » Dom 1\'Evesque , Memoires puur scrvir a 1\'hist. dn Card. de Granvelle. Par. 1753. I. 180. T 4



		43
		1555
		RUT GOMEZ



		onderdaan was aanschouwd. Ruy Gomez stond bekend voor zijn buigzamen en meegaanden aard, en hij verzuimde geen gelegen- heid om de vriendschap, onder zoo gunstige voorteekenen be- gonnen, te versterken. Men zeide, dat hij zijn meester vooral had gewonnen door eens, bij gelegenheid dat er hoog gespeeld werd, zijn beste kaarten, als verstond hij het spel niet, weg te doen en den Prins met veel zwakkere te laten winnen. Toen de Koning later de toedracht der zaak vernam , was hij zeer inge- nomen met de beleefde en onbaatzuchtige handelwijs van den jongen edelman. De toegeeflijkheid, waarmede de gunsteling later de betrekking aanzag, die zoo lang en zoo openlijk tusschen zijne vrouw , de bekende Prinses Eboli, en Filips bestond, vestigde zijne macht voor goed en verzekerde hem die tot aan zijn dood. Thans bekleedde hij de drie betrekkingen van Kamerdienaar, Staatsraad en Minister van Financi�n. Hij kleedde en ontkleedde zijn meester; sprak of las hem in slaap, wekte hem \'s morgens, leidde hen binnen die tot een bijzonder gehoor werden toegela- ten, en beredderde de geheele huishouding. Het overige gedeelte van den dag werd gewijd aan de ontzaggelijke briefwisseling en de zaken van het Staatsbestuur, hem opgedragen als eersten minister, belast met het geldelijk beheer. Hij was zeer onkundig: hij miste ervaring of aangeleerde kennis, zoowel in zaken van oorlog als in die des vredes. Zijne eerste opleiding was ver- waarloosd, even als zijn meester sprak hij niet anders dan Spaansch, en weinig had hij gelezen. Zijne manieren waren innemend, hij had eene gladde tong, en was voorkomend en welwillend van aard. De hem ingeschapen aanleg tot het be- handelen van zaken was uitstekend, en hij was daarbij zoo gevat, dat hij met staatslieden, geleerden en veldheeren over krijgskunst, godgeleerdheid en rechtswetenschap wist te spreken, zonder grove onkunde te verraden. Hij was zeer werkzaam en trachtte door aanhoudende studie goed te maken wat hem aan algemeene kennis ontbrak en met eere aan de eischen van zijn werkkring te voldoen. Tegelijkertijd was hij op verlangen des Konings tegenwoordig bij al de gastmalen, gemaskerde op- tochten , steekspelen en andere feesten, waarvoor Brussel destijds beroemd was. Geen wonder dat hij bleek zag en uitgeput scheen door overmatig werken. Niettemin vervulde hij zijne plichten met opgeruimdheid, want in den dienst van Filips begeerde hij geen rust. � Naast God," zeide Badovaro, had hij niets anders voor oogen, dan het geluk zijns meesters." Gelijk zich gemak- kelijk bevroeden laat was hij reeds zeer rijk, daar hij van Filips voor eene waarde van vijf en zestig duizend gulden \'s jaars aan bezittingen ten geschenke had ontvangen, en nog steeds wies. de vloed van zijn fortuin. Aan deze beide mannen, zulk een meester en zulk een gun-



		1556
		46
		WAPENSTILSTAND


		had dan van den oorlog, wiens eenige inkomsten voortsproten uit roof; het beeld van een kloek, mannelijk krijger: klein van gestalte, maar welgevormd en stevig van bouw, krijgshaftig in houding, � met het zwaard onder zijn arm, als een korporaal", omdat een inwendige kwaal hem belette een gordel te dragen, steeds er op uit om zijn winst te doen met eiken kans, dien een nieuwe reeks van veldtochten hem mocht aanbieden. Met zijne nieuwe bezoldiging als landvoogd, zijne jaargelden en de overblijfselen van zijne bezittingen in Nice en Piemont, had hij thans het schitterend jaarlijksch inkomen van honderd duizend kronen, en maakte zich sterk het geheel te verteren. Karels begeerte was geweest de baan van Filips van den aanvang af te effenen. Daartoe had hij eene krachtige poging gedaan, om het werk zijner regeering als ongedaan te maken, om de werking van zijn staatkundig stelsel te schorsen. De Keizer en veroveraar, die zijn geheele leven door geoorloogd had, traclitte, op het einde zijner regeering, vrede te scheppen. Maar het was niet zoo gemakkelijk eene bevrediging van Europa zoo dramatisch in te richten, als hij verlangde, om zich met zelfvoldoening in zijn mantel te kunnen hullen, en het gordijn over zijn veel bewogen loopbaan te laten vallen onder een plechtig en statig stilzwijgen. Gedurende den herfst en den winter van 1555 waren de vijandelijkheden feitelijk gestaakt, en volgden slepende onderhandelingen. Verscheidene maanden lang stonden legermachten werkeloos tegenover elkander, terwijl de diplomaten zonder merkbaar gevolg met elkander bleven schermen. Eindelijk werd, op den oden Februari 1556, door de vredehandelaars, sinds den aanvang van het jaar te Vaucelles bijeen , een verdrag gesloten, dat meer een wapenstilstand was dan een vrede. De vijandelijkheden zouden gedurende vijf jaren geschorst worden _r zoowel ter zee als te land, in Frankrijk, Spanje, Vlaanderen en Itali�, in alle rijken van de Koningen van Frankrijk en van Spanje. De Paus was uitdrukkelijk begre- pen in het verdrag, dat onderteekend was van wege Frankrijk door den Admiraal Coligny en Scbastiaan 1\'Aubespine en van wege Spanje door den graaf de Lalaing, Philibert de Bruxelles, Simon Kenard en Jean Baptiste Sciceco, een rechtsgeleerde uit Cremona. Intusschen had in de maand December te voren de Paus met den Koning van Frankrijk een verdrag gesloten, waardoor deze plechtige wapenstilstand een waar goochelspel werd. Terwijl Hendriks en Filips gevolmachtigden zich onderling bij eede verbonden, was men overeengekomen, dat Frankrijk met geld en manschappen Paus Paulus zou ondersteunen tot het volvoeren van zijn plan, om de Spanjaarden gansch en al uit het italiaansche schiereiland te verdrijven. De Koning zou den Kerkvoogd zijne hulp leenen, en, ter belooning, uit Filips^



		1556
		50
		PAULUS CARAFFA



		monnik, even afgemat van wetenschap en godsdienstige afzon- dering als Karel van grootheid en macht, afstand gedaan_ van zijn rang als geleerde, en den rozenkrans verwisseld tegen de sleutels en het zwaard. Een Faust op den pauselijken Stoel walgde van een leven van bespiegeling en zelfverloochening, en onmiddellijk na zijne verkiezing bleek hij bezield door wereld- sche hartstochten, en geprikkeld door de woeste eerzucht van een oorlogsman. Hij was met de zelfde haast uit het klooster gesneld, als waarmede Karel het had opgezocht. Hij haakte even begeerig naar de stormen der wereld, als de veroveraar, zoolang door den wervelwind der menschelijke dingen gezweept, uitzag naar eene rustige haven (1). Geen zijner voorgangers was grooter dwingeland geweest, oorlogzuchtiger of meer geneigd om de wereldsche macht van Rome te verheffen en te versterken. In de inquisitie zag hij het groote werktuig, waardoor dit doel kon bereikt worden, en toch was hij een tijdlang de tegen- stander van Filips! Deze enkele omstandigheid ware, bij gebreke van andere bewijzen, voldoende, om aan te toonen, dat de rol, die hij wenschte te spelen, boven zijne kracht ging. Had zijne bekwaamheid eenigermate zijne eerzucht ge�venaard, dan zou hij grooten invloed op het lot der wereld hebben kunnen uit- oefeuen; maar gelukkig kwam geen tooverkunst Paulus CarafFa te hulp, en de monnik met den driedubbelen myter gekroond en op den pauselijken troon verheven, was alleen een driftig, gemelijk, knorrig, twistziek grijsaard, de speelbal van zijne machtige vijanden en listige bloedverwanten. Zijn haat tegen Spanje en de Spanjaarden kende geene palen. Hij noemde ze . ketters, scheurmakers, van God verlatenen, gebroed van Joden en Mooren, den droesem der aarde". Zulk eene zinnelooze ver- voering gaf gemakkelijk Spel met hem, en een bekwaam kun- stenaar stond aan zijn zijde om de snaren, trillend van ouderdom en hartstocht, in beweging te houden. De krachtigste geest en voornaamste onruststoker aan het pauselijke hof was de kardinaal Caraffa, \'s Pausen neef, vroeger een woest en losbandig krijger. Hij deed de gramschap van den Kerkvoogd ontvlammen door hem voor te houden, hoe het vijandig huis van Colonna, onder- steund door den hertog van Alva, thans onderkoning van Napels, en door de gansche spaansche macht, nu bevrijd van de vrees voor vijandelijkheden met Frankrijk, de handen vrij zou hebben om wraak te nemen op hun geslacht. Het fransche hof, door

		(t) »Qu\'alors et en ce m�me temps il se fit d\'estranges metamorphoses plus qu\'il nu s\'en soit daus celles d\'Ovide. Que Ie plus grand mondain et ambitieux guerrier se voua et se reudit religieux et Ie pape Paul IV Caraffe, qui avoit estc Ie plus austere tueatin, devot et religieux, se reudit ambitieus mondain et guerrier» � Brantome, Hommes illustres, art. Charles Quiut.



		61
		1557
		LAMORAAL, GBAAF TAN EGMOND



		zijn leertijd door in den onstuimigen krijgstocht naar Barbarije, waar hij, negentien jaren oud, eene bende lichte ruiterij aan- voerde, en zich onder \'s Keizers oog onderscheidde door zijn moed en den onvermoeiden ijver, waarmede hij zich kweet van de plichten, niet alleen van een dapper bevelhebber; maar ook van een gehard \'soldaat (1). Uit stormen en oorlog keerde hij ongedeerd over Corsica, Genua en Lotharingen, naar zijn vader- land terug, alwaar hij drie jaren later (in het jaar 1545) inden echt trad met Sabina van Beieren, zuster van Frederik, keur- vorst van den Palts. De echtverbintenis werd te Spiers vol- trokken en een vorstelijke bruiloft had niet luisterrijker kunnen zijn. De Keizer, zijn broeder Ferdinand, Roomsch Koning, met den Aartshertog Maximiliaan, al de Keurvorsten van het heilige rijk en een groote menigte der eerste edelen van Duitschland, waren er bij tegenwoordig. In het volgende jaar werd Egmond door Karel op een kapittel, binnen Utrecht gehouden, met de orde van het Gulden Vlies begiftigd. In 1553 had hij den keizer ter zijde gestaan bij het ongelukkige beleg van Metz; in 1554 was hij aan het hoofd van een schitterend gezantschap naar Engeland gezonden, om de hand van Maria Tudor voor Filips te vragen, en in datzelfde jaar was hij getuige geweest van de huwelijksvoltrekking in de hoofdkerk te Winchester. Had een tak van zijn geslacht in vroegere tijden de soevereiniteit van Gelderland uitgeoefend, en was een andere tak in het bezit geweest van de landen en titels van Buren, onlangs door huwelijk met de erfdochter overgegaan in handen van den Prins van Oranje, � niettemin was de Prins van Gaveren, Graaf van Egmond, thans het hoofd van een geslacht, dat in oudheid, rijkdom en macht voor geen der groote hollandsche of vlaamsche famili�\'n behoefde onder te doen. Hij zelf was bekend om zijne persoonlijke dapperheid, en ofschoon hij thans nog niet de afgod van het leger was geworden, noch eenig belangrijk opperbevel had gevoerd, werd hij toch geteld onder de vijf voornaamste veldheeren in spaanschen dienst. Be- geerig naar algemeenc bewondering, was hij te gelijk trotsch en laatdunkend, en trachtte hij den hoovaardigen edelman met den populairen volksheld in zijn persoon te vereenigen. Opvliegend van aard en vreeselijk in zijn toorn, was hij nochtans boven- mate ijdel en gemakkelijk te leiden door wie zijn zwakke zijde

		(1) Pour avoir est�-nourry toute aa vie entre les armes, soubs ce grand .guerrier Charles Ie Quint, n\'estant enge que dix sept ans ou dii huit ans, qnaud il commenca son premier apprentissage au voyage de Thunis, conduisant une compaignie de cavaillcrie l�gere ou il fit 1\'oftice non seulement de capitaine jnais aussy de tres hardy soldat. � De la guerre civile des Pays-Bas par Po.ntus Paybn. MS., pnbli� par A. Henne.



		.

		8EDBVKT BIJ GEBR. GIUNTA D\'ALBANl

		RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

		A06000011283565B

		1128 3565



		INLEIDING

		De beroemdste historieschrijver van de nieuwe wereld, W. H. Prescott, kondigde in het vorige jaar reeds het boek aan, waarvan den lezer hier de vertaling wordt aangeboden. In de voorrede zijner Geschiedenis van de regering van Filips II be- klaagt hij zich, dat hij den opstand der Nederlanden, die wel eene afzonderlijke en op haarzelve staande beschrijving had ver- diend, slechts als eene episode in zijn werk had kunnen inlas- schen. � Maar," vervolgt hij, � met blijdschap verneem ik dat � zulk eene geschiedenis � zoo zij niet zelfs de uitgave van � mijnen arbeid nog voorafgaat � verwacht kan worden van de �pen van onzen voortreffelijken landgenoot J. Lothrop Motley. � Ten einde te beter in zijnen arbeid te slagen, heeft hij zijn � verblijf gekozen in de nabijheid van het tooneel des verhaals. � Niemand die de gelukkige begaafdheden van dien geleerde, �en den ernst, waarmede hij zich aan zijne taak heeft toege- �wijd, weet te waarderen, kan er aan twijfelen of hij zal aan �zijn belangrijk, maar moeijelijk onderwerp alle regt doen � wedervaren." De gunstige voorspelling van den beroemden Prescott is zoo ten volle bewaarheid, dat men zeggen kan dat zijn eigen werk, ofschoon de vrucht van grondige en veelzijdige studie, althans voor Nederlanders, geheel in de schaduw gesteld is door dat van den man, wien hij met deze aanbeveling bij het publiek inleidde. En geen wonder: voor Prescott was de regering des konings, die de wreede tyran der Nederlanders was en die hun hevigste vijand en het blijvend voorwerp van hunnen vloek werd, het middenpunt zijner studie: diens handeliugen in en tegen de Nederlanden waren voor hem een gedeelte van die uitgebreide kreits van werkzaamheden, waartoe de Voorzienig- heid in de ondoorgrondelijkheid harcr besluiten, den magteloozen dweeper, den held dier geschiedenis, had geroepen: en waar de draad van Prescott\'s verhaal hem tot de vermelding dier han- delingen geleidt, beschouwt hij die uit de hoogte, als iemand,



		TI INLEIDING

		die in den raad des konings heeft gezeten, maar door eigen schranderheid en door de uitkomst beter geleerd, die raadslagen misbillijkt. Voor Prescott staan de Nederlanden naast en nevens Milaan en Sicili� en Arragon en Portugal: of zoo zij iets meer zijn, zij zijn het tragisch hoofdfeit, de beschikking des nood- lots, waaruit zich het drama van Spanjes\' verval onder de regering van Filips moet ontwikkelen. Geheel anders is het standpunt van Motley: de Nederlanden zelf zijn het midden- punt zijner studie: de opkomst hunner republiek is zijn thema: voor het volk dat den opstand maakte voelt hij al de genegen- heid eener oude bloedverwantschap en in het hoofd van dien opstand vindt hij, wat ook door Prescott niet onopgemerkt bleef, eene gelijkheid met, een voorbeeld van Washington. Vervult Prescott de misschien hoogere pligt van een historie- schrijver, door een naauwelijks bearbeid hoofdstuk der wereld- geschiedenis in al het licht te plaatsen, dat uit latere onder- zoekingen of ongebruikte oorkonden kan opgaan, al ontdekt ook dat licht al de gebreken van zijn held \'en de overhand nemende verschijnselen der ziekte, waaraan diens Rijk zal sterven; ver- vult hij die taak, even als de romeinsche geschiedschrijver, zonder voorliefde of haat, omdat hij nog meer dan deze door plaats en tijd verre van zijn onderwerp gescheiden is: bij Motley geschiedt het tegenovergestelde. Liefde voor de zaak heeft hem aan het schrijven gebragt: en hoe dieper hij in zijn onder- werp doordringt, hoe levendiger zijne sympathie: op de plaats zelve, waar de gebeurtenissen voorvielen, zijn de gebeurtenissen hem dierbaar geworden; hij heeft zich met het volk dat zoo groote dingen tot stand bragt geidentiseerd en na lang den- zelfden wrok tegen hunnen magtigen dwingeland te hebben ge- voed, dien met hen in het jaar 1581 tot zijn vijand verklaard. Het is voorzeker streelend voor ons nationaal gevoel bij een vreemdeling dezelfde sympathien te ontdekken, welke wij aan de dierbaarste herinneringen onzer geschiedenis verbinden. Een vreemdeling, die zich in ons midden komt nederzetten om onze overleveringen als uit eigen mond te vernemen, en met die overleveringen ingenomen nog verder vraagt dan hetgeen wij weten: het is helaas, bij de traagheid onzen landaard wel eens eigen, niet zoo vreemd, als van dien vreemdeling geen verwijt te moeten hooren over het verschil van het verledene met het tegenwoordige, van de belofte met de vervulling, van den bloesem met de vrucht. Zoo wij die bescheidenheid in Motley huldigen, wij meenen � en wij gebruiken die meening niet als eene pleister voor onze nationale ijdelheid � dit ook te moeten toeschrijven aan die liefde tot zijn onderwerp, welke de be- weegreden van zijn schrijven was en die bij de nadere kennis- making met onzen landaard niet verflaauwd is. Ik zou bijna



		VIII
		INLEIDING


		hebben, daar ook Motley die eenigerraate ter zijde laat rusten \'), ofschoon eene daarmede verwante voorstelling door zijne ganschen arbeid zich uitstrekt. Het is deze, dat sommige omwentelingen reiner in hare beginsels, regelmatiger in hare vormen en heil- rijker in hare gevolgen zijn geweest, omdat zij de levensuitingen waren van eenen menschenstam, welks rol in de geschiedenis niet is afgespeeld, maar die voorbestemd is nog magtiger invloed op de ontwikkeling der menschheid uit te oefenen. Zelf, zoo ik wel heb, een tijd lang op Duitschen bodem groot gebragt, al- thans met de wetenschappelijke rigting van Duitschland. door zijne studi�n aan eene der hoogescholen aldaar naauw bekend, niet ongevoelig natuurlijk voor de vleijende ontvangst, waar- mede men in Duitschland elk een bejegent, die van over het Kanaal of van over den Atlantischen Oceaan derwaarts komt, stond Motleys gemoed open voor dat stelsel, hetwelk het Ger- manismus heet: het Germanismus in al zijne glorie door Gervinus in zijne beroemde inleiding gepredikt, maar waarmede Motleys landgenoot, de beroemde Bancroft, zich reeds vroeger hoog in- genomen had getoond: het Germanismus, hetwelk zich bij Motley slechts op eene andere wijze uit, wanneer hij in zijne voorrede zegt: � de geschiedenis van het groote wee, waaronder het � Hollandsehe gemeeuebest ter wereld kwam, moet voor ieder, � wiens taal de Engelsche is, een bijzonder belang hebben. Want � die geschiedenis is een deel der herinneringen van den Angel- � Saksischen stam, denzelfden, of hij in Friesland, in Engeland �of in Massachusetts leeft." In dien geest is de inleiding van Motley gesteld. De zucht om eenheid te vinden of te brengen tusschen de overleveringen van de kindsche jaren der natie en de historische berigten omtrent den oorsprong van ons gemeenebest heeft hem tot beschouwingen verleid, waarbij de schoone rol aan Duitschland en wat daar- mede stamverwant is, de schaduwpartij ten deele valt aan wat vroeger Keltisch, later Romaansch heette. De strijd van Civilis met Rome en die van Willem den Zwijger met Spanje dragen, volgens hem, de kenmerken van bloedverwantschap. In het groote bondgenootschap door den een en den ander tegen de magtige verdrukkers hunner landgenooten tot stand gebragt, zijn op gelijke wijze de beide geslachten, die zich daartoe ver- eenigden, in de eerste en in de zestiende eeuw onderscheiden. De zuidelijke stammen, de Kelten, doen den eersten aanval,

		(1) Evenwel niet zoo of hij zegt in zijne inleiding: «Noch onze (Ameri- «kaunsche) noch de Nederluudsche vrijheid was de vrucht der uevelomhelzing »eener valschc godheid en eeuer menschheid van ondenkbare en onmogelijke \'i schoonheid: noch de hare noch de onze werd in de ontwikkeling harcr ii kindsche jaren gestuit door de stroomen van bloed en tranen door hare dol- » zinnige vereerders vergoten » � !! Onze antirevolutionairen kunnen niet beter!



		INLEIDING XI

		\'ongere gebeurtenissen schenen te bekrachtigen. De denkbeelden van Willem III, Filips I, Karel II, waren van zelve bij onze natie populair geworden. En zoo was het een oogenblik, toen Belgi� en ons gemeenebest gelijke ondersteuning van het bevrij- dend Frankrijk wachtten; toen weinige jaren vroeger de kwalijk begrepen opstand van van der Noot en van Eupen voor eene nationale volksbeweging gold; toen sedert de verovering van Brussel een kortstondig Engelsch-Hollandsch bestuur zich in Belgi� gevestigd had. Dezelfde gedachte was het lokaas der verleiding, waarmede Lodewijk de XIV den valkenblik van Jan de Witt trachtte ie bedriegen, maar niet bedriegen kon: de verdeeling van Belgi�. Dezelfde gedachten stond op den voor- grond bij de eerzuchtige barons, die in 1632 een nieuw verbond der edelen tot stand zochten te brengen en daarin den eerzuch- tigen Frederik Hendrik wisten te wikkelen; dezelfde gedachte, schoon in omgekeerden zin, bezielde weinig jaren vroeger de aartshertogen, toen deze, schijnbaar onafhankelijk, hunne vredes- voorslagen aan de afgevallen Nederlanden rigtten; dezelfde ge- dachte, welke in den aanvang der beroerten alle de Nederlanden gezamenthjk tot den opstand tegen Spanje had vereenigd, en welks leus, hoe kortstondig, Kas Seeventieii Provinticn Stelt 11 op eenen voet! een volkslied was, welligt uit dezelfde pen gevloeid, maar voor- zeker niet minder populair, dan het Wilhelmus van Nassouwen voor Holland en Zeeland was geweest. Zonder het denkbeeld van die staatkundige eenheid der Neder- landen, welke in die dagen zelfs aanschouwelijk werd afgetee- kend � was Itali� met Sicili� een laars, de XVII provinci�n stelden de figuur van een leeuw, den leo Belgicus, voor � zonder dat denkbeeld van. staatkundige eenheid, had nimmer onze opstand tegen Spanje de rigting genomen, welke zij insloeg, noch de gevolgen gehad, welke zelfs in de republiek der zeven provinci�n hebben voortgeduurd. Dat denkbeeld van eenheid was minder het gevolg van stamverwantschap, dan van nabuurschap, van onderling belang, van voor- en tegenspoeden door allen ge- lijkelijk gedeeld, van eenheid van regten en bestuur in staten van verschillende afstamming, verschillende spraak en tongval en, ook in het staatkundige, verschillende oorsprong. Dat denk- beeld was uitgewerkt in het brein van den voormaligen heerscher en al doorboorde het de verzenen van zijnen opvolger, aan dien heerscher komt de eer toe, het ook bij de natie te hebben ver- levendigd en gevestigd. De schoone volksbeweging van 1576 � te schoon en te grootmoedig om van langen duur te zijn � die volksbeweging, welke als in eene dragt de Pacificatie van



		XII
		INLEIDING


		Gent en de Unie van Brussel baarde, maar waarbij de jongste der tweelingen den oudsten den voet ligtte, zou noch zoo alge- meen, noch zoo krachtig zijn geweest, indien zij haren bodem niet had gehad in eene heerschende gedachte. Hoe vast die ge- dachte geworteld was, bleek in de tijden der bangste verdruk- king, in de dagen toen Alva met strop en zwaard den tienden penning opeischte en de wederstand zich zegevierend achter het schild van de Algemeene Staten verborg. West-Friesland was daarbij door ��n belang, door ��nen wensch met Artois ver- bonden , even als, bij het beroemde smeekschrift van 1566, de edelen van Groningen zich met die van Luxemburg hadden vereenigd, om ter afkeering van het dreigend onheil de bijeen- roeping van alle staten der landen van herwaarts over te ver- zoeken. Het denkbeeld van een gemeen vaderland had zich vooral aan het einde der regering van Karel V en als een gevolg van zijn bestuur verwezenlijkt. De bijeenroeping der algemeene staten, zoo als die tijdens den afstand van keizer Karel ge- schiedde, was de laatste, de uiterste grens van inschikkelijkheid , welke de gezanten des konings later aan de opgestane provinci�n bij de mislukte vredehandeling van Breda in 1575 aanboden. Nimmer inderdaad hadden de Nederlanden een zoo krachtig en schoon geheel dan toen gevormd. De baiwmet het Kijk was in 1548 door keizer Karel geslaakt, geen bisschop betwistte meer als grondheer den graaf van Holland en Zeeland zijne magt, met de geheele onderwerping van Gelderland waren de laatste stuiptrekkingen van onafhankelijke heerschappijen gesmoord, en de vreesselijke Carolina had eens vooral te Gent een einde gemaakt aan een gemeenebest van kleinen omvang, van groote kracht, van nog grootere onrust, dat, zoo het bleef voortbestaan, de zamenwerking des geheels moest storen. Met ��n woord het denkbeeld: de Nederlanden ��ne provincie, het denkbeeld misschien van Willem, voorzeker van Filips den Goede, was ��ne eeuw later door zijn achterkleinzoon verwezenlijkt. Het hing niet van de willekeur des vorsten, welke die eenheid in het leven riep, maar van den tijdgeest, welke haar bezielen zou, af, wat daarvan de uitwerking voor de Nederlanden zou zijn. Filips de Goede was een vorst van onbegrensde heersch- zucht, een vorst van Franschen oorsprong, in wiens geboorte- land de melding van algemeene staten al te dikwijls gelijklui- dende was met ongehoorde lasten. Het kan zijn, dat aan de eerste bijeenroeping der algemeene staten door hem gedaan, zijne praalzucht, welke van eene koningschap droomde, haar aandeel had, daarin ten minste verschilde zijn zoon Karel de Stoute niet van hem, dat deze al spoedig die algemeene staten misbruikte als een middel om ongehoorde belastingen aan zijne



		inleiding xnr onderzaten af te perseu. Zijne opvolgers regtvaardigden voor zeker liet volksinstinkt, hetwelk die vereenigingen ongaarne zag, zoo ongaarne, dat die gewesten, welke niet bij erfopvol- ging, maar ten gevolge van verdragen onder de Boergoensche heerschappij waren gekomen , van de bevoorregte Friesland af tot het magtelooze Luxemburg toe, zich liefst van de eer der vertegenwoordiging trachtten te verschoonen. Maar ondanks het baatzuchtig gebruik, dat de vorsten allengs van de door hen gevestigde instelling hadden gemaakt, had die instelling als de grondslag van eenheid van belang, van eenheid van regten voor de op zich zelve onbestaanbare gewesten hare onmiskenbare waarde. Uit zijn Germanistisch standpunt heeft Motley in zijne inlei- ding een hevig protest ingeleverd tegen de maatregelen door Filips, Maximiliaan, Kavel V, inzonderheid den laatste, geno- men ten opzigte van zulke leden dev staten, welke tev hand- having hunner voorregten de banier van den opstand hadden ontrold. Gewoonlijk worden die vorsten beschouwd als diegenen, welke de magt van den derden stand gefnuikt en aan het zoo- genaamde tijdvak der gemeenten een einde hebben gemaakt, en dan wordt over hen in naam van de vrijheid de vloek uit- gesproken. Om echter dit toe te stemmen, zou men moeten aannemen dat eene kracht te grooter is, naarmate hare grenzen onbepaalder zijn. Het tijdvak der gemeenten had evenveel voor- beelden van dwingelandij opgeleverd, als het tijdvak der adel- regering of der alleenheersching. De buitensporigheden van Brugge en Gent waren even onregtmatig in hare beginselen als eenzijdig in hare strekking, meer berekend om de overmagt van een enkel lid der staten over allen te bevestigen, dan om de belangen des algemeens tegenover den vorst te handhaven. Zoo die buitensporigheden met krachtige hand beteugeld en streng geboet werden, dan zijn wij er verre van, den vorsten eene deugd te maken van wat hun belang, van wat de omstan- digheden hen voorschreven, maar dit moeten wij erkennen, dat zij door de regeling, waaraan zij de vertegenwoordiging van den derden stand onderwierpen, dien stand evenveel innerlijke veerkracht hebben toegevoegd, als zij aan zijn al te wilden wasdom besnoeiden. Privilegi�n, afgedwongen en dikwijls nog verdichte voorregten, niet te handhaven dan ten koste van de regten van anderen, mogen weggenomen zijn, geen vorstelijk vonnis kon eigentlijk gezegde regten, waar zij op billijkheid steunden en door overlevering of lang bezit in het hart der onderzaten gevestigd waren, vernietigen. Krachtig, bloedig zoo men wil, werd de Gentsehe opstand in 1540 bedwongen; zelfs te midden der publicisten, welke de opstand der Nederlanden vijf en twintig en dertig jaren later in het leven riep, was ev



		XIV
		INLEIDING


		geen enkele, die de handelingen des keizers misprees. Deonzin- nige koop eau Vlaanderen, de voorname drijfveer der Gentsche volksleiders, was en bleef verworpen als het hersenschirnmig verdichtsel eener partij zieke menigte. Maar Gents wettige invloed onder de vier leden van Vlaanderen was door die kortstondige kastijding niet geknakt; nog altoos bleven de steden on Gent aan het hoofd magtig genoeg om, tegen alle oude regten aan, de geestelijkheid van haar gewest in 1551 met belastingen te bezwaren, voor eene bede, niet door haar, maar door de vier leden bewilligd; nog altoos bleven de breede raden daar, zoo als elders, ligchamen, wier gezag elke revolutionnaire dwinge- landij het meest te vreezen had, welke men te vergeefs buiten de algenieene beraadslagingen zocht te dringen, maar welke altoos eindigden met over den tegenstand te zegevieren en eiken maatregel van het algemeen bestuur te stuiten, wanneer die met hunnen zin of met de oude regten in strijd waren. De zamenstelling der algemeene staten had het geheele land door aan den derden stand eene kracht, eene eenheid van wer- king gegeven, welke die stand niet zou hebben bezeten, ware hij in tallooze gemeenten verdeeld gebleven, al waren ook die gemeenten met de schoonste voorregten begiftigd. Over het ge- heel heerschte er bij den derden stand eene gemeenschappelijk- heid van belang, die de sterkste band van eensgezindheid tusschen de leden der statenvergadering worden moest. Van den derden stand moest komen, wat het laatste doel van alle staten- vergaderingen, wat de zenuw der onophoudelijk gevoerde oor- logen was, geld nogmaals geld! De derde stand pleitte het geheele land door voor de belangen van den handel en vooreen eerlijk en verantwoordelijk beheer der geldmiddelen; maar hielp bovendien den vorst om aan den regel van betaling in de ge- meene lasten ieder, ook die bevoorregte standen, adel en gees- telijkheid te onderwerpen, welke daarvan tot nog toe waren uitgezonderd geweest. Die derde stand vormde in de vertegen- woordiging eene magt, welke die der staten verre overtrof en van lieverlede het grootste tegenwigt tegen het vorstelijk opper - gezag worden moest. Adel en geestelijkheid waren in persoon aansprakelijk voor het gevoelen, dat zij op de dagvaart uit- bragten. De regering kon op ieder der leden door gunst of ongunst eenen dadelijken invloed oefenen; maar die invloed was magteloos ten opzigte van de vertegenwoordigers van den derden stand, wier verantwoordelijkheid zich achter hunne lastgeving verschool. Wegens sommige gewesten, zooals Vlaanderen, Hene- gouwen en Holland, talrijker vertegenwoordigd dan een der overige standen en uit dat aantal zelf zijnen moed, zijne onder- linge eenstemmigheid ontleenend, waren zij door eene onzigtbare maar krachtige achterhoede gerugsteund. Het was dat gansche



		INLEIDING XV

		heirleger van stedelijke regeringen, brecde raden, nati�n, am- bachten en gilden: de onwil of de kwade luim van deze in eene enkele stad kon het besluit eener geheele statenvergadering ver- nietigen of de uitvoering daarvan stremmen, tot dat de tijd van uitvoeren voorbij was. Zoodra die deels verborgene, deels onbe- reikbare magt voor de veiligheid der opperheerschappij gevaarlijk dreigde te worden, spanden de ijverige dienaars van deze al hunne krachten in, om haar te ondermijnen. Dan eens hield men de afgevaardigden van den derden stand uit de onderschei- dene gewesten, tot op liet oogenblik van het plegtig afscheid der vergadering, streng van elkander afgezonderd; dan weder vorderde men eene zoo uitgebreide volmagt van de afgevaar- digden, dat alle ruggespraak met hunne lastgevers onnoodig was en alzoo geenerlei grond voor verontschuldiging of uitstel. Mar- garetha van Parma waagde het eenmaal den derden stand met open vizier aan te tasten, toen zij uitdrukkelijk bevel gaf, de de breede raden buiten het geheim der dooi\' haar ontworpen nmieralie te houden, en een der beruchte artikels van regering, zoo het schijnt niet ten onregte aan Granvelle toegeschreven, hield in, dat de koning voortaan de breede raden zou opheffen als eene instelling, waaraan alle oproeren en volksbewegingen der laatste jaren waren toe te schrijven. IJdele pogingen van het absolutisme! De drukking van die zijde geoefend verbond de leden van het thans volwassen ligchaam te naamver door de kracht van den wederstand, en het bleek dat de heersch- zucht te laat eene magt trachtte te bezweren door haar zelve in het leven geroepen. Zoo als det denkbeeld: de Nederlanden ��ne provincie, in de bijeenroeping van de leden aller gewesten ter staatsvergadering verligchamelijkt, de strekking had de magt van den derden stand eens vooral te vestigen, evenzeer moest het den weg banen tot het begrip van de gelijkheid van alle Nederlandsche gewesten in hunne verhouding en in hunne regten tegenover den vorst Ook de gewesten hadden hunne privilegi�n even als de steden, hunne bijzondere verdragen, waarbij zij in de magt van den vorst waren overgegaan. Het was een der moeijelijkste vragen in het staatsregt van dien tijd, in hoe verre de vorst aan die privilegi�n gebonden was. Het voorbehoud in sommige dier privilegi�n uitgedrukt � sooverre deselve tot observancien staen ende observeerlyck syn", werd natuurlijkerwijze van de zijde des vorsten zoo uitgerekt, dat het regt der staten allengs inkromp (1); doch ook dezen stelden zich, en op zich zelve en

		(1) Het verst ging ten deze Karel V, toen hij zijne beruchte Carolina te Gent besloot met de verklaring, dat hij aan zich en zijnen opvolgers, zoo Graven als Gravinnen van Vlaanderen, voorbehield de verklaring, uitlegging,



		IXXEIDIXG
		XTIII


		nissen. De opvolger van den vorst, die ten minsten uiterlijk den band roet liet Rijk had gelegd, zag zich genoodzaakt het bestaan van zoodanigen band te ontkennen, zoo dikwijls de verdrukte Nederlanders de bescherming van het Rijk inriepen en zoo dikwijls dit icr bemiddeling met hunnen verdrukker optrad; de Nederlanders daarentegen, die altoos door korzel verzet aan die gemeenschap zich onttrokken, zoo vaak hun bijdragen voor de ongeschondenheid des Rijks werden afgevorderd, waren de eersten om bij den koning op de instandhouding van het verbond van 1548 aan te dringen en slopen in 1563 in heimelijke bijcen- komsten met de rijksvorsten te zamen, ten einde zich tot het verzet tegen hunnen natuurlijken heer te vereenigen. Wat er van zij, Karel V had juist gezien: de Nederlanden hadden den wasdom bereikt om voortaan ��ne natie, ��n staat, afgescheiden van zijne naburen, te zijn, en de uitkomst heeft de berekeningen zijner staatkunde bevestigd.

		Het hoofdstuk, waarmede Motley zijne geschiedenis opent, geeft ons eenc uit de beste bronnen geputte voorstelling van het plegtig oogenblik, waarop Karel de Vijfde van zijne staten afstand deed. Die voorstelling is het afscheidstooneel van een welmeenend vader van \' zijne liefhebbende kinderen. Dezelfde schrijver, die dit alles met zooveel waarheidsliefde schetst, werpt aan het einde bedenkingen op, die het vaarwel des vaders tot een verachtelijk guichelspel, het schreijen der kinderen tot eene onredelijke zenuwzwakheid vernederen. Vele van die beden- kingen zijn waar. Karel de Vijfde had dikwijls zijne ondcr- danen tot hulpmiddelen zijner heerschzucht misbruikt; hij had willekeurig over hunne hoofden en beurzen beschikt, hij had privilegi�n met voeten getreden en uit ingebcelden geloofsijver stroomen blocds van \'weerlooze onderdanen vergoten. Het kan met waarheid gezegd worden: van al de maatregelen door Filips genomen, welke den opstand der Nederlanden te voorschijn riepen, is er geen enkele te noemen, die niet door Karel inge- voerd, of beraamd, of bedoeld was." Evenmin mag het geloochend worden, dat de Nederlanders van harte in \'s keizers allerlaatste bede hebben bewilligd: dat hem alles mogt worden vergeven, wat hij willens of onwillens jegens hen had misdreven. Het kan niet ontkend worden, dat, te midden van den driftigsten vrijheidsijver, Nederlandsche schrijvers ter goeder trouw zijne deugden verhieven tegenover de gebreken zijns opvolgers; dat zij het bedwingen van Gent eene roemrijke daad noemden, die \'s keizers belangstelling in de goede orde zijner staten in tegen- stelling bragt met de traagheid zijns opvolgers; dat zij vergaten dat Karel de bloedpkkaten geschreven had, om te kunnen ver-



		V?
		yniy� IQ





		�«

		-V



		INLEIDING XIX

		melden dat hij ze nu en dan had verzacht; dat zij verzwegen dat hij den tienden penning gevorderd had, om zich te herin- neren dat hij die belasting in sommige artikelen had gewijzigd; dat zij naauwelijks gedachten hoe hij de hervorming had be- streden, maar wel dat hij Luthersche predikers bij zijne garni- zoenen had geduld; dat het hen ontging hoe hij do Spaansche legers met hunne Alvas en Eomeros op de grenzen der zuide- lijke gewesten had gelegerd, om luide te kunnen verzekeren, dat de keizer zijnen zoon gewaarschuwd had tegen de inmen- ging der Spanjaarden in de zaken der Nederlanden; dat zij noch om de verkwiste schatten, noch om het vergoten bloed treurden, omdat ten koste daarvan de overwinningen van Pavia, van Tunis, van Muhlberg waren gekocht en de roem der Neder- landers, hunner Lannoys, hunner Nassaus, hunner Egmonts was gevestigd (1). Inderdaad zou de vertooning van 1555, en de kinderlijke, neen kinderachtige gehechtheid der Nederlanders aan hunnen afgetreden vorst al den blaam verdienen, welken Motley daar- over ruimschoots wierp, indien er geenc betere middelen tot oplossing van het vraagstuk overbleven. Wij hebben de voor- gaande beschouwing met geen ander doel geschreven dan om tot zulk eene oplossing den weg te banen. Immers waartoe geleidde die beschouwing? Tot de trooste-

		(1) Het blijft intusschcu opmerk el ijk, dat Willem van Oranje in zijne openbare geschriften, schoon hij van Karel steeds met eerbied spreekt, nim- mer veel ophef heeft gemaakt van de zoogenaamde goede bedoelingen des Keizers. Zoo iemand had hij diens gemoed kunnen, doorvorschen en echter schrijft hij \'s Keizers nu en dan betoonde rekkelijkheid meer aan staatkunde dan aan goede gezindheid toe. Noch in zijne Memorie van 1560 bij Groen van Prinsterer T. II, pag 428�450, noch iu zijne Justiflcation, noch in zijne Rescript et d�claration van 15G8, noch eindelijk in zijne Apologie van 1580 vinden wy daarvan sporen. De verdiensten der Nederlanders jegens Karel worden meestal hooger aangeslagen dan Karels verdiensten jegens hen. Daaren- tegen is de tegenstelling tusschen Karel en zijnen zoon gewoonlijk het scherpst uitgedrukt zoo in verzoekschriften, welke op naam dev menigte zijn ingeleverd (zoo als b. v. in het adres der Staten van Braband (Maart 15GG) bij Petit §11, p. 96, en iu de Kemonstrance van Mei 156G bij te Water, Verbond der Edelen, IV 1)1., bl. 84, 127) als vooral in de schimpschriften sedert in het licht verschenen. Rijk vooral aan proeven en, wij moeten het erkennen, apocryfe anekdoten is het hevige geschrift tegen de bisschoppen: Totius Belgii Oescriptio door den bekenden Geldorp in het licht gegeven. P. 57 verhaalt de schrijver b. v. dat Karel V zijnen geloofsrcgters heimelijk in last gaf zich op alle manieren van bloedvergieten te onthouden; maar dat zij dat geheim tot op den huldigen dag nimmer hadden willen openbaren. P. 112, dat hij op zijn uiterste zijnen zoon zou beklaagd hebben, omdat de aanmatiging der geestelijkheid aan dezen alle rampen zou op den hals halen. P. 119, dat keizer Karel op eene handige manier zekeren uurwerkmaker, wiens vrije ge- voelens hem bij de inquisiteurs hadden in liet oog doen loopen, had weten te redden.



		INLEIDING
		\\x


		looze uitkomst, dat wel liet tijdvak van Karel V van een stel- selmatig streven naar eenheid de blijken oplevert, maar dat daarin tevens eene gevaarlijke gisting ontstond van twee be- ginselen, van wier oorsprong en strekking men wederzijds geen helder inzigt had; de worsteling van twee partijen, die naar willekeur en zonder logisehen noodzaak van elkander over- namen, wat aan elke harer voor het oogenblik ter bevordering harer wenschen scheen vereischt te zijn. Tegenpartijen, die zich niets herinnerden van oude stamverwantschap of oude veete, die niet in te deelen waren naar Germaansche of Keltische herkomst, die evenzeer de Germaansche bosschen van Tacitus als de Druidenoverleveringen van Caesar hadden verloochend, die onverschillig in welke taal, Nederduitsch of Waalsch, elkan- der toestemden of bestreden; maar die beide hun ontstaan te danken hadden aan den eeuwen lang voorbereiden, maar in de laatste jaren door kunstmatig staatsbeleid bespoedigden gang der gebeurtenissen; tegenpartijen met zich zelve meermalen in strijd; tegenpartijen, wier voorstanders toevallig en als nood- lottigerwijze nu en dan in hetzelfde begrip overeenstemden. Wil iemand voorbeelden, hier zijn er eenige. Filips deinsde van het bijeenroepen der algemeene staten als van liet voorspook zijns eigenen ondergangs terug, en Alva, de dweepziekc trawant zijner heerschzucht riep ze aanstonds en van den beginne van zijn bestuur af bijeen. Om den derden stand te beteugelen, prezen de leerlingen en aanhangers van Granvelle eene herstel- ling, eene uitbreiding van de voorregten des adels aan, en de adel werd de eerste om zich tegen de regering te verklaren en in bondgenootschap met den derden stand te treden. Van de tusschenkomst der staten verwachten de voorstanders van ge- wetensvrijheid de opheffing der plakkaten, en, tot behoud van de Katholieke godsdienst deed, zoo niet Granvelle zelf, dan toch iemand uit zijne school, (in eene der beruchte dertien artikelen) den voorslag, om met vrije bewilliging aller nati�n en provinci�n eene godsdienstwet te ontwerpen, die in het wezen der zaak tot geloofsonderzoek � inquisitie � leiden moest, ofschoon het nimmer dien gehaten naam dragen zou. Eenheid en zamenwerking aller krachten was gedurende het tijdvak van Karels regering de behoefte geworden, welke ge- lijkelijk overal werd gevoeld; maar de eene partij zocht de be- reiking van haar doel in de uitbreiding van vrijheden over degenen die misdeeld waren, de andere in de besnoeijing van de vooiTcgten dergenen, welke der evenredigheid van de overige staten, standen en onderdanen waren ontwassen. Karel V, zegt de overlevering, was een behendig werktuig- kundige: zeker was hij dit ten opzigte van het besturen zijner staten. Hij wist de raderen ondanks hare strijdige werking in



		XXI
		INLEIDING


		beweging te houden, zonder dat zij elkander kneusden, en, waar het gebeurde, had hij de hulpmiddelen gereed om te ver- hoeden dat het geheel in duigen spatte. Doch ondanks al zijn staatkundig talent moesten, hetzij onder hem, hetzij onder zijne opvolgers, indien zij hetzelfde stelsel van regeren voortzetten, de twee beginsels in de maatschappij aanwezig en bij de wet- geving vertegenwoordigd tegen elkander botsen en met den \' ondergang van een van beiden eindigeii. Zou het stelsel der eenheid, der zamenpersing van alle krachten, onder eene enkele hoofdkracht, of wel het stelsel van aloude afzonderlijke regten zegevieren: centralisatie of privilegi�n? Die vraag moest de vraag van den dag worden, de onderzaten in twee slagorden scharen, staatsdienaren aan het hoofd van zaken brengen en omverwerpen, eindelijk een burgeroorlog in het leven roepen. Maar de Nederlandsche beroerten dragen zulk een karakter niet of slechts nu en dan bij uitzondering. Het is de opstand ��ner natie tegen de overheersching van den vreemdeling, ��ner natie verschillend van herkomst, van overlevering, van taal, van burgerlijke instellingen, van godsdienst misschien, zoodra die zuurdesem de maatschappij deed gisten, maar verbonden in de vestiging van eenen krachtigen onafhankelijken volksgeest, zoo als die zich in haar verzet tegen vreemde dwingelandij, op het oogenblik dat de opstand zijn toppunt had bereikt, in 1576, kennen deed. Zie, zoodanig eene uitkomst ware onder Karel V onmoge- lijk geweest, en de oorzaak van den verschillenden indruk, dien hij en zijn zoon bij de natie te weeg bragten en beide bij de natie achterlieten, was wel daar gelegen. Van die natie was Karel zelf de schepper, de ziel, de vertegenwoordiger; de ver- tegenwoordiger tegenover Frankrijk, tegenover het Rijk, waar het noodig was, tegenover Spanje. De Nederlander is niet ijdel, maar er lag toch iets streelends voor zijne volkstrots in, dat de Utrechtsche bisschop van alle wereldsche magt ontbloot was, dat het zoo lang gevreesde Gelderland aan de voeten van zijnen vorst lag, dat het vrije Friesland hem gehoorzaamde, zoo als het nog nimmer aan iemand had gehoorzaamd; er lag iets streelends in voor zijnen volkstrots, dat een geboren Neder- landsche vorst tegen de geheele wereld het stoute plus ultra had uitgesproken. Spanje en de Nederlanden waren Karels erfe- lijke staten, het Kijk een toevallig aangekomen voordeel, dat hij met weerzin aan een anderen tak van zijn geslacht zag overgaan. Van alle zijne staten bleef Duitschland hem het meeste vreemd, en waar hij het Duitsche beginsel te bestrijden of te bedwingen had, waren onder ��nen naam de Nederlanders en de Spanjaarden als de zoogenaamde Spaansche partij om den keizer vcreenigd. Ook ontgaf men zich niet welken invloed de





		XXII INLEIDING Nederlandsche groeten op liem oefenden (1). Spanjes heerlegers, uit de midden der Nederlanders onderhouden, waren de zenuw van Karels kracht. Duitschers had men tegen den keizer en in de gelederen van diens erfvijand Frankrijk, zien strijden; Span- jaards en Nederlanders, deze laatstcn althans sedert de eenheid der gewesten door de onderwerping van Gelderland gevestigd was, nimmer. Waren Spanje en Nederland onder den keizer tegen de geheele wereld vereenigd geweest, waar beider belangen mogten uiteen- loopen, verloochende de keizer nimmer zijne voorliefde voor de natie, onder welke hij geboren was. Die voorliefde legde meer dan iets anders de kiem voor dien onverzoenlijkcn wrok, welke later tusschen de Spaausohe en Nederlandsche heeren losbarstte. Beiden wisten en vergaten het niet dat Karel V opentlijk zijnen zoon had bestraft over zijne Spaansche manieren en bij het be- stuur der Nederlanden gewaarschuwd voor de Spanjaarden, welke hem omgaven. De heerschappij nu en dan door Neder- landsche heeren in Spanje zelf geoefend, de raadslieden door wie men veeltijds den keizer omgeven zag, de volkomcne ge- lijkstelling van Nederlandsche kooplieden in Spaansche havens en op Spaansche markten met de inboorlingen, waren zoo vele wonden aan de verwatenheid dier natie geslagen. Toen Karel V tot eene vrijwillige afzondering de Nederlanden verliet, nam hij bijna geen enkelen Duitscher, maar Nederlanders mede, om hem in zijne eenzaamheid tot gezelschap, bij zijn verscheiden tot getuigen te dienen. Het was eene kleine Nederlandsche kolonie, die zich om Yuste en in Coacos nederzette; het waren Nederlandsche dienaars, die de keizer inzonderheid bij zijnen uitersten wil bedacht. Het volk heeft een zeldzamen, een onbe- schrijfbaren takt om de sympathien zijner heersehers te gissen, eene onvervreemdbare dankbaarheid, wanneer het eenmaal weet die sympathien verworven te hebben. Was Karel de schepper der Nederlandsche eenheid en zelf de vertegenwoordiger der gedachte, die hem bij het ontwerpen

		(1) Eeuc proeve uit de geschie leuis van hertog Christoffe van \\Vurtem- berg. Zijn hertogdom was verbeurd verklaard en aan koning Ferdinand toege- wezeu. In 1551 stelde hij zoowel bij den keizer als bij den koning pogingen in het werk om van dien ban ontheven te worden. Maar keizer en koning waren juist op dat oogenblik verdeeld, omdat de laatste de Huitsche partij in zijne bescherming nam en wederkeerig vou haar beschermd werd. De poging des hertogs mislukte en de keizerlijke raad, Balth. Stumpf, schreef in ver- trouwen : »dass der Herzog bisher den unrechten Weg gebraucht habe, weyl «der Kayser alles durch aeine Niederliinder thue. Diese seyen aber seltsame «Kopffc, welche nicht den Nutzen des Kaysers und Kiinigs, sonderu nur »ihren eigenen Vortheil wissen, uud welche auch der Koning nicht leydeu �i konne." Sattler, Gesehichte der Herzogen von Wurtemberg, IV Th., S. 16.



		XXIV
		INLEIDING


		het persoonlijk karakter van Karel zal ik mij aan het einde van dat hoofdstuk eene nadere aanteekening veroorlooven. Motley, ik heb het reeds gezegd, heeft met verbazende vlijt en verwonderlijke schranderheid bronnen gebruikt, welke aan anderen onbekend waren gebleven. De handschriften van Pas- quier de la Barre, Pontus Payen en Renom de France, welke zijn uitvoerige berigten uit de papieren van Assonleville putte, verdienen in de eerste plaats vermeld te worden. Meer dan door onze en door Belgische schrijvers pleegt te geschieden, heeft hij Spaansche schrijvers bestudeerd en daaraan een gezag toe- gekend , waarop wij alleen ten opzigte van het boek van Alfonso d\'Ulloa (1) eene uitzondering maken. Maar zoo als het niet te

		(1) Jlen verguime mij dat ik mij in eene eenigzius dorre aanteekening af- maak vau ecu boek, dat in onze geschiedenis sedert lang een onverdiend ge- zag heeft en waardoor ik mij zelven, even als thans Motley, eenmaal heb laten verleiden. Het boek heeft door den uaam des schrijvers de gansene wereld bedrogen. Het heet: Commcntari del Sigu. Alfonso Vlloa delta guerra, che � bii/. Don Fern. AU. de Toledo Duca d\'A. e capit. yener. del Ser. R. Cal. ha fatto contra Gtiglielmo de Xansau Principe de Oranges e contra il Cont� Lndocico siio fratello ed altri rebelli de S. M. Cal. nelli paesi bassi, che comunentenfc se chiamano Fiandra Vanno MDLXV11I � hsieme con Ie cose occorse tra la Reina d\'Inghelierra, l\'ambasciatore catolico appresso quella Maesla ed il sopraditto Ducha d\'intorno a\'.t arreslo fatto de alcune navi e denari del He Cat. nei paesi d\' Inghelierra e degli Inglesi e robbe loro in Fi- andra et quel che pin avviene fino alla mort e del Principe diCond�in Francia questo anno 1569. Het verscheen derhalve in 1569, schoon Nicolaus Antouius in zijne Bibliot/ieca Hispana de eerste Italiaansche uitgave in 1571 stelt en die voor eene vertaling uit het Spaansch houdt. Ik heb eene Veuetiaausche uitgave van 1570 voor mij, maar de voorrede van den schrijver is 10 Julij 1569 geteekeud. In de Spaausche uitgave doet Alfonse d\'Ulloa zelf dien tekst als vau latere dagteekening kennen. Havieudo � sclirijft hij � parecio a algunos umigos inios me contente, que si imprimicse en la lingua Italiana y haviendose publicado, no han faltado personas qui me han rogado que tambien la hizicsse imprimer en lingua Castellana. � He Spaansche vertaling is ove- rigens aan Rcqucscns opgedragen. Zoodra het bock in het licht was vcrsche- nen, werd het in het Fransch en Duitsch vertaald en als het werk van een ooggetuige de wereld ro�dgedragcn. Languet schreef daaromtrent aan den keurvorst Augustus van Saksen: Auctor noininat se Alfousum Ulloam, quem audio origine csse Hispanum scd natum iu regno Neapolitano. Intertuit expe- ditionibus Aibaui: nam aliquoties in sua historia uomiuat se eastrametationis Praefectum seu Marescalcum campi, ut vocaut. Hij haalt voorts eene plaats aan in het Latijn en vertaalt die door rescivimns, alsof de schrijver zich zelven ouder de overige Spanjaards had begrepen. Hij hield onzen schrijver alzoo voor den ondcrbcvelhebber van Alva, welke over het terco van Napels gebood, en hij bedroog zich. Nerteus gaf zich de schrijver op als ��ae persoon met dien krijgsman, cu het rescivimus van Languet is eene vrije vertaling van het Italiaansche: se ebbe avviso. Men lette er voorts niet op dat d\'Ulloa eene fout beging, welke van een ooggetuige niet kon verwacht worden: dat hij namelijk, door verwarring van den Paaschstijl, de nederlaag der Geuzen bij Austruweel iu 1567 onder de krijgsbedrijven van 1568, waarover hij schreef, plaatste. Intusschen de vergissing van Languet werd algemeen en zelfs het



		INLEIDrNG XXT

		verwonderen is dat hem eene enkele misstelling ontsnapt is, die in een Nederlander bevreemden zou, evenzoo kon het niet anders, of eenen Nederlander moesten van tijd tot tijd als van zelfs boeken, monographien, aanteekeningen in handen vallen, die zelfs voor de scherpste nasporingen van den vreemdeling verborgen blijven. Dit is met mij het geval geweest en ik heb wel een en ander gevonden, dat als nadere verklaring, uitbrei- ding of verbetering van het door Motie)\' gestelde kon gelden. Ik heb weleens de vrees gekoesterd, dat de veelheid mijner aanteekeningen het vermoeden zou doen oprijzen, dat ik veel in mijnen schrijver vond af te keuren en mij met den schijn van betweterij tegen hem over stelde. Ik kan niet genoeg her- halen dat ik zulk een vermoeden verre van mij werp. Integen- deel, het werk van Motley komt mij voor een\' zoo degelijken grondslag te leggen voor de geschiedenis van de wording van het gemeenebest, dat het bijna pligt wordt alles bij te dragen, wat men zelf bezit om op dien grondslag voort te bouwen. Door zoo te handelen geloofde ik het nuttige boek van Motley, althans voor Nederlanders, nog nuttiger te maken. Zal men het voorts ijdelheid in mij achten, dat ik mijne eigene opmerkingen en aanteekeningen niet beter aan den man weet te brengen dan onder de aanprijzing van zoo goede waar? � Enkele in het oog loopende misstellingen heb ik stilzwijgend doen verbeteren. B. C. BAKHUIZEN TAH BEN BKIXK.

		verhaal vau d\'Ulloa omtreut den inval des Prinsen van Oranje in 156S werd door onze geschiedschrijvers Bor en van Meeteren, als ware het vau bevoegd gezag, overgenomen. Slechts de Spaansche schrijvers lieten zich niet bedriegen. Carnero die in zijne voorrede verzekert dat hij vooral de berigten van tijdge- nooten en ooggetuigen heeft geraadpleegd, noemt Mendoca, del Kio, Tassis, maar rept geen woord vau d\'Ulloa, dien hij zelf krijgsman niet zou hebben voorbijgegaan, hadde hij hem voor den maestro di campo vau Alba gehouden. Nicolaus Antonius heeft over Ulloa een uitvoerig artikel, waaruit blijkt dat hij van hem, die overigens door zijne uitvoerige levensbeschrijving van Karel V bekend was, geen ander berigt had, dan hetgeen deze zelf omtrent zijne Spaansche afkomst en woon te Veneti� had gegeven, iets dat niet het geval zou zijn geweest, indien d\'Ulloa een hoogen rang in de legers vau Filips had bekleed. Mendoca en geen der andere Spaansche schrijvers bekreunen zich om zijne berigten. Campana haalt hem slechts aan om hein te weder* leggen ea wel verre van hem als ooggetuige eeuig gezag toe te schrijven, geeft hij hem op als: Alfonso d\' Ulloa, che tumultuariamentc scrisse alcuue di questi attioni. Wij moeten dus dien schrijver uit de bronnen onzer geschie- denis verwijderen of althans niet meer aan hem hechten dan Campana deed.



		EERSTE HOOFDSTUK

		EEN EERSTE EN LAATSTE BEDRIJF

		Karel V besluit afstand te doen van de regeering. � Brussel in de XVI eeuw. � Beschrijving van de Groote Zaal in het Paleis, en van de voorname mannen, in de vergadering tegenwoordig. � Plechtigheden bij den afstand. � Alge- meene ontroering. � Opmerkingen over Karels karakter en levensloop. � Zijne afzondering te Yuste. Den 25^8,en October 1555 waren de Algemeene Staten dei- Nederlanden in de groote Zaal van het Paleis te Brussel ver- gaderd. Zij waren opgeroepen als getuigen en borgen van den afstand van Karel V, die, lang reeds besloten, op dezen dag zou plaats hebben. De Keizer, evenals vele vorsten voor en na hem, schiep behagen in staatkundig praalvertoon. Hij kende er den invloed van op het volk. Hoewel doorgaans eenvoudig, bijna schraal gekleed � hij droeg meestal zwart � was echter niemand beter kunstenaar dan hij, wanneer het er op aankwam zulke openbare vertooningen even treffend als fraai te maken. Wij hebben gezien op welk een theatrale en indrukwekkende wijze hij den opstand van de Gentenaars wist te bedwingen en schier voor altijd alle leven uitbluschte in dat kleine maar krachtige en woelige gemeenebest. Nu ook had hij het slot- bedrijf van zijn lange en krachtige regeering met diepe studie en nauwkeurige kennis van alles wat den gewenschten indruk kon maken, geregeld. Het einde van zijn eigen loopbaan, en het begin van die zijns beminden zoons moesten gedramatiseerd worden, op een wijs, het karakter der schouwspelers en het groot to�heel waarop zij hun rollen te vervullen hadden, waardig. De oogen van de gansche wereld waren in deze dagen op Brussel gevestigd; want de aftreding eens Keizers was in de Zestiende Eeuw nog niet door het gebruik geijkt. De vroolijke hoofdstad van Brabant �� een gewest dat zich verheugde in de vrijzinnige grondwet, onder den uitlokkenden naam van �blijde inkomst" bekend, verdiende de schouwplaats te zijn van het indrukwekkend tooneel. Brussel was al meer dan vier eeuwen lang eene stad en telde nu omstreeks honderd duizend inwoners. Hare wallen, zes mijlen in omtrek, waren



		6 DK VERGADERZAAL 1555 In het overige gedeelte der zaal verdrongen zich de bevoor- rechten, die gelukkig genoeg waren geweest den toegang tot de plechtigheid te verkrijgen. De boogschutters en hellebaar- diers van de lijfwacht bezetten de deuren. De schouwburg was gevuld � de toeschouwers brandden van verlangen, de tooneel- spelers werden gewacht. Toen de klok drie iiur sloeg, verscheen de held van het tooneel, Caesar, gelijk hij in de klassieke taal van den tijd steeds genoemd werd, leunend op den schouder van Willem van Oranje. Zij kwamen uit de kapel en werden onmiddelijk gevolgd door Filips de tweede en Koningin Maria van Hongarije. De Aartshertog Maximiliaan, de Hertog van Savooie en andere groote personages volgden, vergezeld door een schitterenden stoet van Krijgsbevelhebbers, Raadsleden, Stadhouders en llidders van het Gulden Vlies. Velen, die reeds op dit tijdstip in de Nederlanden eene his- torische vermaardheid verworven hadden of die nog later ver- kregen en wier namen den beoefenaar van dit tijdvak zoo ge- meenzaam zijn, schenen als met voordacht gegroepeerd op dat verheven tooneel, waar de gordijn voor altijd zou vallen over den machtigsten Keizer sedert Karel de Groote, en waar het eerste bedrijf van het lange en ontzettende treurspel van Filip\'s regeering tegelijkertijd zou aanvangen. Daar zag men de Bis- schop van Atrecht, die weldra door geheel de Christenheid be- kend zou worden onder den weidscher naam van Kardinaal van Granvelle, den opgeruimden en glimlachenden geestelijke, wiens invloed op het lot van zoo velen der hier aanwezigen, ja op dat van het gansche land, zoo groot en tevens zoo verderfelijk zou worden. Daar was de bloem des vlaamschen adels, de lijn- rechte afstammeling, zooals beweerd werd, der oude friesche Konin- gen, reeds beroemd door zijne dapperheid in menigen strijd; maar die toenmaals nog niet die twee luisterrijke overwinningen behaald had, die eerlang den naam van Egraond door geheel het land zouden doen weergalmen als het geschal eener krijgstrompet. Rijzig, prachtig uitgedost, met zwart golvend haar, zacht bruine oogen, gladden wang, een dunnen knevel en gelaatstrekken bijna vrouwelijk fijn, ziedaar de ridderlijke doch ongelukkige Lamoraal van Egmond (1). Daar ook bevoud zich de Graaf van Hoorn, met zijn onverschrokken,,stug gelaat en uitgesprei- den baard � dapper en rechtschapen, doch misnoegd, twistziek en bij het volk weinig bemind. Nevens hem zag men een ander paar, wier namen ook door ��n lot werden saamverbonden, den Markgraaf van Bergen en den Heer van Montigny. Verder: de Baron van Berlaymont, dapper, onkreukbaar trouw, doch on- verzadelijk in zijn zucht naar ambten en bezoldiging, ofschoon

		(1) Zie aanteelcening 1 hierachter.



		1555 DE VERGADERZAAL 7 hij altijd eenc en de zelfde partij diende, en de Hertog van Aerschot, die alle partijen zon dienen, die trachten zon allen te overheerschcn en eindigen zon met allen te verraden � een prachtig heer, pronkend in karmozijn fluweel, een ijdel schepsel ook, wiens geslachteboom naar luid van de opschriften der ge- denkteekenen van zijn geslacht te Leuven, tot Adam opklom. maar die toch nog meer bekend is als de achterncef van \'s Kei- zers beroemden leermeester Chl�vres (1). Daar de onversaagde, loszinnige Brederode, met een lustig, zorgeloos gelaat en on- rustige gebaren; ginds de beruchte Noircarmes, wiens naam voor altijd gebrandmerkt zou worden, omdat hij tegen zijn eigen landgenooten en maagschap Alva\'a wreedheid en schraapzucht zou naa\'pen, zooveel als hem in zijn kring mogelijk was; daar weder de uitstekende krijgsbevelhebbers Megcn en Aremberg. Zij en nog vele anderen, wier wapenfeiten beroemd zouden worden door Europa, stonden onder de schitterende menigte. Nog was daar de geleerde Fries, de President Viglius, geslepen, innemend, vlug, welsprekend � een klein, levendig man, met lang blond haar, glinsterende groene oogen, ronde opgeblazen rozenkleurige wangen en afhangenden baard. Vooraan onder de spaansche Grandes en dicht bij Filipa stond zijn bekende gun- steling Euy Gomes, of liever, gelijk hij in de wandeling heette: Rey Gomcz (koning Gomez), een man met een zuidelijk uiterlijk, gitzwart haar en baard, schitterende oogen, een gelaat door aanhoudende inspanning verbleekt, tenger maar toch bevallig van leest; terwijl zich in de onmiddelijke nabijheid des Keizers de onsterfelijke Prins van Oranje bevond. Ziedaar nog slechts een klein getal der uitstekendsten uit dien woeligen drom, wier lotgevallen, voor een gedeelte althans, het mijne taak zal zijn te beschrijven. Hoe velen van hen gingen bij al dien glans en luister, een donker en geheimzinnig noodlot te gemoct; sommigen om het leven te verliezen op een schavot, anderen door nachtelijken sluipmoord; weder anderen, wat ge- lukkiger, om te vallen op het bed van eer; nagenoeg allen . om, hetzij vroeger of later in een bloedig graf te zinken ! De geheele vergadering was plechtig opgerezen, toen de Keizer binnentrad. Op zijn bevel hernamen allen onmiddellijk hunne zitplaatsen. De banken aan weerszijden der stellage, werden daarop bezet door de koninklijke en vorstelijke personen, door de Vliesridders, met de teekenen hunner orde omhangen, door de leden der drie groote raadskollegien en door de stadhouders. De Keizer, de Koning en de Koningin van Hongarije trokken, in het midden van dit schitterend tooneel, aller aandacht. Daar het voornaamste doel der plechtigheid was eene indrukwekkende

		(1) Zie aanteekening 2 hierachter. I 8



		. 1555 OPENINGSREDE VAN DE BRUXE1LES 9 onmetelijke ruim des hemels nog te beperkt was." Diezelfde goedkoope bewonderaar voegt er bij : � zijn voorkomen was zoo indrukwekkend, dat eenvoudige landlieden, die hem alleen in een bosch ontmoetten, zonder hem te kennen, zich instinctmatig met diepen eerbied voor hem nederbogen." Zijn gelaat was het levend afbeeldsel van dat zijns vaders, het zelfde breede voor- hoofd, de zelfde blauwe oogen, met den zelfden arendsneus, doch beter ge�venredigd. In het onderste gedeelte van het gezicht, was bourgoensche mismaaktheid evenzeer zichtbaar. Hij had dezelfde dikke afhangende lip, een grooten mond en �en erg vooruitstekenden onderkaak. Zijne tint was blank, zijn haar blond en dun, zijn baard licht van kleur, kort en puntig. Hij had het voorkomen van eeu Vlaming, maar de hoogheid van een Spanjaard. In het openbaar gedroeg hij zich ingetogen en zwijgend. Iets grafachtigs lag er in zijn wezen. Als hij tot iemand sprak, hetgeen zelden gebeurde, keek hij naar den grond, was verlegen, en had niets behagelijks in zijne manieren. Dit werd gedeeltelijk toegeschreven aan zijn aangeboren hooghartig- heid, die hij nu en dan zocht te onderdrukken, en ook gedeel- telijk aan voortdurende maagpijn, veroorzaakt door zijn harts- tocht voor pastijen. Zoo was het uiterlijk Voorkomen van den man, die gereed stond, het lot van de halve wereld in handen te nemen en van wiens wil uitsluitend het geluk zou afhangen van ieder, hier tegenwoordig, van nog zoo vele millioenen elders in Europa, in Amerika, ja tot aan de einden der aarde, en van millioenen, die nog moesten geboren worden Toen de drie vorstelijke personen zich op de zetels, die in den vorm van een driehoek onder den troonhemel waren geplaatst, hadden neergezet, namen ook allen, voor wie zitplaatsen bestemd waren, die in, en ving de plechtigheid aan. Filibert van Brussel, lid van den geheimen raad der Neder- landen, op \'s Keizers bevel opgerezen, hield eene lange rede. Hij sprak van \'s Keizers warme genegenheid voor de nederland- sche gewesten, als het land zijner geboorte; van zijn groot leedwezen dat zijn wankelende gezondheid en afnemende krachten, beiden van lichaam en geest, hem noodzaakten de regeering neder te leggen en heul te zoeken voor zijn ondermijnd gestel _fin eene mildere luchtstreek. \'s Keizers jichtpijnen werden daarop in zulke krachtige trekken beschreven, dat hij, die daar naar \'s raadheers welsprekendheid zat te luisteren, het nijpen er van op nieuw moet gevoeld hebben. �De jicht is eene wreede beul, zeide Filibert, hij doet zich door het gansche lichaam gevoelen, van de kruin tot aan de voetzool, niets laat hij ongetroffen. Hij doet de zenuwen met onuitstaanbaren angst krimpen; hij dringt door tot in het gebeente, doet het merg stollen, verkeert



		10 OPENINGSREDE VAN DE BBT/XELLES 1555 de vloeibare vochten dei\' gewrichten in kalk; hij houdt niet op, voor hij het geheele lichaam heeft uitgeput en verzwakt, er de onmisbaarste werktuigen van onbruikbaar gemaakt en den geest overmand heeft door duldelooze marteling." (1) In een doodelijken strijd niet zulk een vijand gewikkeld, voelde de Keizer zich genoopt, zoo deelde de raadsheer der vergadering verder mede, het tooneel van den strijd te verleggen, en de vochtige lucht van Vlaanderen tegen den warnieren dampkring van Spanje te verwisselen. Hij verheugde zich intusschen, dat zijn zoon even krachtig als ervaren was, en dat zijn onlangs gesloten huwelijk met de Koningin van Engeland, aan deze Gewesten een zeer te waardeeren bondgenootschap verzekerd had. Daarop gewaagde hij op nieuw van \'s Keizers grenzelooze liefde voor zijne onder- zaten , en besloot met een geduchte, maar zeer overbodige aan- maning aan Filips, om hem de noodzakelijkheid der handhaving van den Katholieken godsdienst in volle zuiverheid, op het hart te binden. Na deze lange rede, door verscheiden historieschrijvers, die de plechtigheid bijwoonden, in haar geheel medegedeeld, ging de raadsheer over tot de voorlezing der acte van afstand, bij welke Filips alreeds Souverein van Sicili�, Napels, Milaan, en titulair-Koning van Engeland, Frankrijk en Jeruzalem, nu ook ontving alle Hertogdommen, Markgraafschappen, Graafschappen, Baroni�n, Steden en Kasteelen behoorende tot de boergoensche bezittingen in de XVII nederlandsche gewesten. Toen de Bruxelles ophield, deed zich een gegons van bewon- dering in de vergadering hooren, waartusschen nochtans ook liet leedgevoel zich uitte, dat, terwijl de grenzen door den oorlogzuchtigen Koning van Frankrijk en zijne dappere en on- rustige natie gevaarlijk bedreigd werden, deze gewesten stonden beroofd te worden van hun ouden en machtigen beschermer. Toen stond de Keizer op. Geleund op zijn krukje, wenkte hij den persoon, op wiens arm "hij bij het binnentreden der zaal leunde. Een lang, bevallig jongman van twee en twintig jaren trad nader � een jongman, wiens naam van dat oogenblik af en zoolang de geschiedenis zal spreken, boven alle anderen op de lippen der Nederlanders is geweest en blijven zal. Destijds had hij meer een zuidelijk dan wel een duitsch of vlaamsch voorkomen. Zijn gelaat was spaansch van vorm, donker, wei- besneden en regelmatig; zijn hoofd klein en goed tusschen de

		(1) Poxti Heuteei Beram Austriac Hist. XIV. 336 � Deze historie- schrijver was bij de plechtigheid tegenwoordig, en geeft een zeer uitgebreid verslag van de aanspraken, die hij allen gehoord heeft. Zijn verbceldings- kraoht kan zijn geheugen hier en daar hebben geholpen. De overige verslag- , gevers van \'sraadheers aanspraak hebben de ziekte\'kundige woordenpraal in /.eer kort bestek samengevat.



		1555 \'S KBIZEBS AFSCUEIDSBEDE 11 schouders geplaatst. Zijn haar was donkerbruin, en zoo ook \' zijn spitse baard, zijn hoog breed voorhoofd, droeg reeds voor den tijd de sporen van ernstige gedachten. Zijne oogen waren bruin, wijd open, diep nadenkend. Hij was gekleed met die pracht, waardoor de Nederlanders boven alle andere nati�n uitmuntten en die de plechtigheid van den dag vereischte. Daar zijne tegenwoordigheid bij deze gewichtige gebeurtenis onmisbaar geoordeeld werd, had men hem eerst zeer onlangs ontboden uit het legerkamp op de grenzen waarin de Keizer hem, ondanks zijne jeugd, het opperbevel had opgedragen tegenover veldheeren als de Admiraal de Colligny en de Hertog van Nevers. De Keizer, aldus geleund op zijn krukje en op den schouder van Willem van Oranje , begon met de Algemeene Staten toe te spreken_} een beknopte, dicht ineen geschreven schets, die hij in de hand hield , volgende. Hij gaf een vluchtig overzicht van de gebeurtenissen sedert zijn zeventiende jaar tot op dezen dag. Hij sprak van zijne veldtochten : negen in Duitschland, zes in Spanje, zeven in Itali�, vier in Frankrijk, tien in de Nederlanden, twee in Engeland, even zoovele in Afrika, en van zijne elf zeereizen. Hij schetste zijne verschillende oorlogen, overwinningen en vredesonderhandelingen , en stelde voor zijne hoorders in het licht, hoe het welzijn zijner onderzaten en de bescherming van den Roouisch-Katholieken Godsdienst altijd het voornaamste doel zijns levens was geweest. Zoo lang God hem gezondheid had geschonken, dus vervolgde hij , konden alleen de vijanden er zich over beklagen dat Karel leefde en regeerde\'; maar thans, nu zijne kracht was uitgeput en zijn leven ten einde spoedde, eischten de liefde voor zijn gebied, de genegen- heid voor zijne onderdanen, de zorg voor hunne belangen, dat hij heenging. In plaats van een afgeleefd man, met den eenen voet in het graf, stelde hij hun een gebieder voor in de lente des levens en in den bloei der gezondheid. Zich daarop naar Filips keerende, merkte hij aan , dat, als de overdracht \'van zulk een schitterend rijk door een stervenden vader de crkente- lijkheid van den zoon reeds ten volle verdiende, de gunst nog te grooter was, als de vader, gelijk hij, v��r zijn tijd ten grave daalde, en door een� levende begrafenis, voor het welzijn van zijne Staten en de grootheid van zijn zoon poogde te zorgen. Hij voegde er bij , dat de schuld aan hem zou betaald zijn, en met woeker, indien Filips\' bestuur over deze Gewesten steeds gekenmerkt werd door wijze en liefderijke zorg voor hunne dier- baarste belangen. Do nakomelingschap zou zijn afstand goed- keuren , indien zijn zoon zich zijne goedheid waardig betoonde, en dat kon alleen geschieden in de vreeze Gods, door hand- having van wet en recht en van den Katholieken Godsdienst in al zijn zuiverheid, als den eenigen, waren grondslag van



		12 ALGEMEENE ONTROEBING 1555 den Staat. Ten slotte bezwoer hij de Staten, en door hen de geheele Natie, hun nieuwen Vorst alle gehoorzaamheid te be- wljzen, de eendracht te handhaven en het Katholieke geloof ongeschonden te bewaren; hij smeekte hen te gelijk, hem alle dwalingen en beleedigingen, die hij gedurende zijne regeering jegens hen mocht begaan hebben, te vergeven, en verzekerde hun, dat hij voortdurend hunne gehoorzaamheid en genegenheid zou gedachtig zijn in ieder gebed tot dat Opperwezen, aan wien het overige van zijn leven zou gewijd zijn. Zulke hartelijke woorden, zoo vele plechtige verzekeringen, dat hij steeds zijn plicht had trachten te doen, zulk eene warme uitdrukking der hoop door hem gekoesterd, dat zijns zoons be- stuur den lande heilrijk zou zijn, kon niet anders dan werken op het gevoel der hoorders, reeds opgewekt en verteederd door het indrukwekkend karakter der geheele plechtigheid. In iede- ren hoek der zaal werden dan ook snikken gehoord, en tranen vloeiden uit veler oogen. Zoowel de Vliesridders op hun ver- heven zitplaatsen, als de burgers op den achtergrond, allen waren bewogen. De Keizer zelf zonk, toen hij zijne rede ge- eindigd had, half bewusteloos op zijn stoel neder. Een doode- lijke bleekheid verspreidde zich over zijn gelaat, ja, hij weende als een kind. Zelfs de hardvochtige Filips was eenigszins ver- teederd, toen hij opstond om op zijne beurt deel te nemen aan de plechtigheid. Voor zijns v.- Iers voeten op de knie�n gebo- gen, kuste hij eerbiedig zijne hand. Karel legde de handen plechtig op het hoofd zijns zoons, maakte het teeken des kruises en zegende hem in den naam der Heilige Drievuldigheid. Daarop hief hij hem op en sloot hem teeder in zijne armen, en, terwijl hij hem omklemd hield, zeide hij tot de machtige Vorsten en Grooten die hem omringden, dat hij oprecht deernis had met zijn zoon, op wiens schouders nu een zoo zware last zou over- gaau, alleen met voortdurende inspanning te dragen. Filips sprak nu eenige woorden om zijne erkentelijkheid aan zijn vader en zijne genegenheid voor zijn volk te uiten. Zich daarop tot de verschillende staatslichamen wendend, gaf hij zijn leedwezen te kennen, niet in staat te zijn hen in het Fransch of in het Vlaamsen toe te spreken, en daarom zich verplicht te zien hunne aandacht te verzoeken voor den Bisschop van Atrecht, die zijn tolk zou wezen. Antonie Perrenot reesnujop, en drukte in zacht vloeiende gemeenplaatsen , met veel omhaal van woor- den, de dankbaarheid van Filips jegens zijn vader uit, benevens zijn vast voornemen om het pad der deugd te bewandelen, en zijns vaders raad en voorbeeld in het toekomstig bestuur der Gewesten te volgen (1). Deze lange redevoering van den prelaat (1 Godei,aevus deelt, in Eijn de Abicatione Caroli V, 642 eu ve., des



		16 \'S KEIZERS STAATKUXDE 1555 kundige vrijheden. Gelijk zijn voorvader, Karel de Stoute, wensclite hij de Gewesten tot �en Koningrijk te vereenigen. Al hunne bijzondere en eigenaardige handvesten wilde hij op het Procrustusbed leggen, en ze aan elkander gelijkvormig maken, door ze eenvoudig allen gelijkelijk van hunne kracht te berooven. De hindernissen op zijn weg, de krachtige tegenstand der burgers wier vaderen deze handvesten met hun bloed hadden gekocht, en tijdsgebrek bij de uitgebreide taak, die op hem rustte als beheerscher van zulk een uitgestrekt deel der wereld, noodzaak- ten hem de uitvoering van dit plan onbepaald uit te stellen. Hij gunde zicli alleen den tijd om eenige van de vrijzinnigste instellingen der provinci�n stuk voor stuk te besnoeien. Hij vond Doornik als eene gelukkige, welvarende stad, als een kleine republiek, die hare plaatselijke aangelegenheden zelve bestuurde; hij vernietigde hare vrijheden, zonder eenig dragelijk voorwend- sel, en bracht haar terug tot den toestand eener spaansche of italiaansche provincie-stad. Zijne nooit te vergeten tuchtiging van Gent, omdat het zijn oud recht van zich zelf te belasten had durven handhaven, is wereldkundig. Vele andere voor- beelden zouden hierbij te voegen zijn, om te bewijzen dat Karel niet alleen een staatkundig dwingeland was, maar ook op de willckcurigste en wreedste wijs zijn dwingelandij uitoefende. Maar indien zijn vergrijp tegen de Nederlanden alleen had bestaan in finantieele en staatkundige verdrukking, dan zou liet nog begrijpelijk, schoon zeker niet navolgenswaard geweest zijn, dat de ingezetenen zijn afscheid betreurden. Doch er zijn vrij wat zwaarder vergrijpen waarom hij voor de rechtbank der historie te recht staat en het is inderdaad vreemd dat het den man, die ze begaan had, gebeuren mocht zijn laatst vaarwel uit te spreken te midden van toejuiching en geween. Zijne hand plantte de Inquisitie in de Nederlanden. Het kan toch niet gezegd worden dat deze duivelsche instelling v��r hem ooit daar bestaan had. De enkele gevallen, waarin Inquisiteurs hunne betrekking hadden uitgeoefend, pleitten juist voor het niet bestaan van deze instelling, waarover nader in een volgend hoofdstuk gehandeld zal worden. Karel voerde de Pauselijke Inquisitie in, naast en nevens die vreeselijke plakkaten van zijn eigen vinding, waardoor een vermomde inquisitie werd ingesteld, onmenschelijker nog dan die van Spanje. De uitvoering van dit stelsel mocht nooit verslappen. Het aantal Nederlanders, verbrand, gewurgd, onthoofd of levend begraven, krachtens zijne plakkaten, en dat om misdrijven als: het lezen der Heilige Schrift, het oneerbiedig aankijken van een heiligenbeeld, het spotten met de werkelijke tegenwoordigheid van het lichaam en bloed van Christus in een ouwel, wordt. door vele zeer geloof- waardigc schrijvei-s op 100000 geschat, en door geen hunner ,



		1555 KABELS KABAKTER 17 op minder dan 50000 gesteld. De venetiaansche afgezant Na- vigero bepaalt het getal slachtoffers in de provinci�n Holland en West-Friesland alleen, op 30000, en dat in het jaar 1547, dus tien jaren v��r Karels afstand, en vijf jaren v��r de af- kondiging van het afschuwelijke Plakkaat van 1550. De Plakkaten en de Inquisitie waren het geschenk, door Karel aan de Nederlanden teruggegeven in dank voor hun uitgeputte schatkist en hun voortdurende gehoorzaamheid. Daarom verdient zijn naam tot eeuwige schande gedoemd te worden, niet alleen in geheel Nederland, maar in elk land waar een hart voor staatkundige en godsdienstige vrijheid klopt. Het weder uit- roeien van die instellingen, door Karels opvolger met alle zorg gekweekt en bewaakt, was het werk van een tachtigjarigen oorlog, waarin millioenen menschenlevens werden opgeofferd. Ondanks dat alles had de aftredende Keizer zijne getrouwe Staten om zich vergaderd, en stond hij voor de laatste maal in zijn keizerlijk plechtgewaad voor hen, om hun te verklaren met hoe een liefderijk oog hij hen steeds had gadegeslagen, en om zijne tranen met de hunne te mengen. Ware er slechts �en schim verrezen uit die vele graven, waarin zijne plakkaten duizendc menschen levend hadden gestort, misschien ware er dan een ander antwoord gehoord op de vraag, door den Keizer te midden van het hartroerend geween gesteld. Misschien zou dan de man, die daar zijn hoorders om vergeving vroeg voor hetgeen hij ooit onwetend tegen iemand hunner mocht misdoen, hebben vernomen, dat er een andere wereld bestond, waar het voor misdaad gerekend werd, onschuldige medemenschcn te pijnigen, te worgen, te verbranden en te verdrinken. De gewone, doch nietige verontschuldiging voor zulke gruwelen kan hier voor den Keizer niet gelden. Karel was geen dweeper. De man, wiens legers Rome plunderden, die zijne heiligschennende hand aan den Stedehouder van Christus sloeg, die het onfeilbaar hoofd der Kerk gevangen hield, omdat zijn eigen staatkundige plannen dit vorderden �� die man was toen althans geen blinde ijveraar. Hij geloofde aan niets, behalve aan zijn eigen keizer- lijken wil en de belangen van zijn Huis: vond geene tegenstand, of kwamen deze in de waagschaal, dan moesten pausen zoo goed als wederdoopers bezwijken. In zijn oog waren de leer- stelsels van genade en aflaat, het bestrijden van het gezag der overlevering en de bovennatuurlijke orde, die aan alle wereldsche macht hare kracht en beteekenis gaf, punten, waarachter zich wel de koppige weerbarstigheid der hervormers verschool; maar die minder gevaarlijk waren op zich zelven, dan wel om de staatkundige ketterij, die er doorheen gluurde. En tegen die ketterij achtte hij zich geroepen op leven en dood den strijd te aanvaarden. «



		18 KABELS KARAKTER 1555 Hij was echter een te doorsiepen staatsman, om het nauwe verband niet op te merken, tusschen de zucht naar godsdienstige en staalkundige vrijheid. Steeds balde hij de vuist, om beide ketterijen met ��n slag te verpletteren. Ware hij een echte zoon der Kerk geweest, een geloovig kampioen voor hare onfeilbaar- heid, hij zou zich niet aan den vrede van Passau hebben on- derworpen , zoo lang hij ��n soldaat in het veld kon brengen. En toch berustte hij in �uitschland in de hervorming, terwijl er in de Nederlanden brandstapels voor de Hervormers opgericht werden, en het daar een halsmisdaad was om in de verte een toespeling te maken op den vrede van Passau. Die berusting was niet enkel het gevolg van dwang; want reeds lang voor de gedenkwaardige nederlaag, hem door Maurits van Saksen toegebracht, had hij zijn duitsche krijgslieden, die hij niet kon ontberen, toegestaan om den Protestantschen godsdienst door hun eigen leeraars te doen prediken. Zoo trokken er Luthersche predikanten van stad tot stad in de Nederlanden onder de schaduw der keizerlijke banier, terwijl de ingezetenen van die zelfde erflanden dagelijks op het schavot moesten bloeden voor hun afwijking\' van de kerkleer. De invloed van deze garnizoens- prediking op de uitbreiding der hervorming in de Nederlanden is genoeg bekend. Karel haatte de Lutherschen, maar hij had soldaten noodig, en hielp daardoor verbreiden, wat hij, ware hij een dwecper geweest (wat hij mogelijk later in zijne afzon- dering is geworden), met opoffering van zijn leven zou hebben trachten uit te roeien. Wel was de uitbreiding van het Calvi- nismus in de provinci�n, zoo wel uit een godsdienstig als uit een staatkundig oogpunt, gevaarlijker dan het nog niet formeel voor ketterij verklaarde Protestantismus der duitsche vorsten, maar juist daaruit blijkt dat het meer de staatkundige dan de godsdienstige ketterij was, die de dwingeland zocht te onder- drukken. Niemand evenwel kon naauwgezetter zijn op uitwendige gods- dienstplichten. Dagelijks woonde hij de mis bij, iederen Zon- en heiligendag hoorde hij de preek; viermaal \'sjaars biechtte en ontving hij het Heilige Sakrament. Somtijds zag men hem des middernachts in zijn tent knielen voor een kruisbeeld, met op- geheven oogen en handen. Zelf at hij geen vleesch in de vasten, en hij toonde een buitengewonen ijver om allen , hovelingen of burgers, op te sporen en te straffen, die verzuimden gedurende de volle veertig dagen te vasten. Hij was een te bekwaam staatkundige om de waardij van groote amuletten en lange ge- beden te miskennen, een te fijn kenner dermenschelijkenatuur, om niet te weten, hoe lichtelijk � munt en komijn soms zwaarder wegen dan de wichtigste aangelegenheden van wettigheid, rechtvaardigheid, barmhartigheid en geloof", even alsof de



		19
		1555
		EX LEVENSLOOP


		Stichter van den godsdienst, dien hij beleed, en tot de hand- having waarvan hij de inquisitie en de plakkaten had ingevoerd, nooit het wee u! over Farize�n had uitgesproken. Toch is het niet tegen te spreken, dat de Keizer langen tijd populair was in de Nederlanden, en dat hij er nooit zoo gehaat geweest is als zijn opvolger. Daarvoor bestonden eenige gegronde, maar ook andere min beduidende redenen, bij voorbeeld dat hij zich bijzonder gelukkig wist voor te doen. Hij sprak Duitsch, Spaansch, Italiaansch, Fransen en Vlaamsch, en kon zich daarbij naar den aard van ieder volk even gemakkelijk schikken, als hij de taal sprak. Deftig was hij met de Spanjaarden, gemeenzaam met de Vlamingen, geestig met de Italianen. Hij velde in het strijdperk te Madrid een stier zoo goed als de beste matador, of won er den prijs in het tournooi als een echt ridder. Hij reed naar den ring met de Vlaamschc edelen, schoot den papegaai met den kruisboog te Antwerpen, of dronk bier en schertste met de brabantsche boeren. Om dergelijke deugden en hoedanig- heden heeft men zijne zware misdrijven tegen God en de men- schen, tegen godsdienst en grondwettige, plechtig bezworen rechten trachten te vergoelijken, alsof de verdrukking dragelijker werd, omdat de onderdrukker zoo veel talen kende en zulk een goed schutter was. De grootste reden zijner populariteit lag echter in zijn mili- tair genie. Voor geen der veldheeren zijner eeuw behoefde Karel onder te doen. � Toen hij geboren werd, zeide Alva, werd hij als soldaat geboren "; en de Keizer beaamde het gezegde en beantwoordde de plichtpleging met te verklaren ., dat de drie eerste veldheeren van zijne eeuw waren: vooreerst hijzelf, ver- volgens de Hertog van Alva en dan de Connetable de Montmo- rency." Wel deelden niet al zijne legerhoofden dit gevoelen , en waren velen zelfs geneigd te klagen, dat de bestendige tegenwoordigheid des Keizers in het leger eer kwaad dan goed was, en � dat Zijne Majesteit veel beter zou doen te huis te blijven", maar ongetwijfeld was hij �n goed soldaat �n goed generaal. Van nature onbevreesd, bezat hij een groote mate van geestkracht en volharding. Steeds de eerste in de wapens als er slag moest geleverd worden , was hij de laatste om het harnas af te leggen. Hij gaf als opperbevelhebber in persoon de bevelen, hoe ook omringd door vergrijsde krijgslieden en kreupel van de jicht. Bedaard te midden van de grootste tegen - spoeden, zag men hem nooit van kleur veranderen, dan alleen bij deze twee gelegenheden: na de noodlottige vernieling van zijne vloot voor Algiers en bij de gedenkwaardige vlucht van Inspruck. Van een phlegmatiek, sto�cijnsch gestel, v��r dat zijne gezondheid door de jaren en ongemakken geknakt was, scheen hij een man zonder gevoel en zonder mededoogen.



		20 KABELS KABAKTBE 1�5& Spanjaarden hebben de opmerking gemaakt, dat men hem nooit heeft zien weenen; zelfs niet bij den dood zijner naaste betrekkingen en vrienden , op ��ne uitzondering na, en wel bij gelegenheid dat Don Ferrante Gonzaga het hof verliet. Zulk een gemoedsgesteldheid kwam hem zeer te stade in zijn onstuimige loopbaan. Hij was ontegenzeggelijk een man, geschikt tot han- delen, een echt krijgsbevelhebber. � Bidt slechts om mijne ge- zondheid en mijn leven ", placht hij tot de jonge officieren te zeggen, die van alle oorden zijns rijks tot hem kwamen, om onder zijne banieren te strijden, � want zoo lang ik die bezit, zal ik u niet werkeloos laten, althans in Frankrijk niet. Ik houd niet meer van den vrede dan een uwer; ik ben voor de wapenen geboren en opgevoed, en moet het harnas dragen tot- dat ik het niet meer torschen kan." De rustelooze veerkracht en de onverstoorbare bedaardheid van zijn karakter maakten hem tot een held onder de vorsten, tot een afgod der krijgs- bevelhebbers, tot een gunsteling des volks, � waar hij zich ook vertoonde. De snelheid, waarmede hij zich, zonder gevaar te ontzien , als het weerlicht te midden der Gentsche oproerlingen wierp; het jeugdige vuur, waarmede de toen bedlegerige man van zijn ziekbed opsprong, om de protestanten bij Muhlberg te verpletteren; de koude hardvochtigheid, waarmede hij 60000 man zijner eigene soldaten in een winterbeleg van Metz zag omkomen, dat alles samengenomen schonk hem in ruime mate die toejuiching, die zoo gereedelijk aan schitterende krijgskun- dige bekwaamheid ten deel valt, voornamelijk als de krijgsman wien het geldt eene kroon draagt. Hij vereenigde den persoon- lijken moed van een ridder uit den ouden tijd met de geoefend- heid van een wetenschappelijk gevormden taktikus. Aan het hoofd zijner ruiters rende hij op de gelederen des vijands in, zoo goed als de beste cavalerie-officier; terwijl hij volkomen op de hoogte was van hetgeen er vereischt werd voor een veld- tocht, voor het legeren en verzorgen zijner troepen, in ��n woord, om een leger in het veld te brengen en te houden. Maar, ofschoon even dapper en krijgshaftig als de ridderlijk- ste zijner voorvaderen , hetzij onder de Gothen , de Bourgondi�rs of de Zwaben, was Karel verre van ridderlijk te zijn. Geest- drift voor het geloof, bescherming van de verdrukten, getrouw- heid jegens vriend en vijand, ridderlijke gehechtheid aan eene heilig geachte zaak, opoffering van persoonlijke belangen aan een groot beginsel, edelmoedigheid van hoofd en hart, al deze hoedanigheden, die, vereenigd met moed en standvastigheid, het ideaal eens ridders vormen, ontbraken Karel niet slechts, maar zij werden door hem versmaad. Hij vertrapte de machte- Jooze weerpartij, hetzij burgers of kleinere vorsten. Hij was onvertrouwbaar als zand. Hij verstrikte zijne vijanden, die op



		1555 EN LEVENSLOOP 21 zijne keizerlijke beloften bouwden, op eene wijs, een Keizer en edelman onwaardig. Hij leidde den ongelukkigen Jan Frederik van Saksen rond (het zijn zijne eigene woorden) � als een beer aan een ketting", gereed om hem op Maurits los te laten, in- dien � .de knaap" zich ondankbaar mocht betoonen. Hij liet oogluikend het beruchte bedrog van den prelaat van Atrecht toe, waaraan Landgraaf Filips zijn langdurige gevangenschap te wijten had: eene schelmerij , erger dan die, waarvoor kleine gauwdieven bij duizenden naar de galg zijn verwezen. Zijne tijdgenooten droegen reeds kennis vau de trouwloosheden, die hij op grootere, zoowel als op kleinere schaal beging, en noem- den hem in de wandeling: � Charles qui triche." Oppermachtig gebieder van Staten, over welke de zon nooit onderging, was hij niet alleen gretig om zijn grondgebied uit te breiden, maar tevens gierig in kleine zaken en kon hij van geen honderd rijksdaalders afstappen. De soldaat, die hem het zwaard en de handschoenen van Frans I bracht, gaf hij hon- derd kronen, terwijl tien duizend nog nauwlijks zooveel zouden geweest zijn als het gebruik toen voorschreef, zoodat de man dan ook zeer teleurgesteld heenging\'. De drie soldaten, die met hun zwaard tusschen de tanden de Elbe overzwommen om hem de booten te verschaffen, die hem tot de overwinning bij Muhl- berg voeren moesten, ontvingen van zijne keizerlijke goedheid ieder een wambuis , een paar kousen en vier kronen. Zijne hove- lingen en ministers klaagden bitter over zijne gierigheid, en waren genoodzaakt, ten einde hunne geringe inkomsten te stijven, de giften aan te nemen van ieder, die rijk genoeg was om hen om te koopen. Ondanks zijne onbetwistbare bekwaamheden als krijgsman,\' was Karel voor alle andere dingen een politikus. Zoo de duurzaamheid zijner instellingen de toets moet zijn, waaraan de echte staatsman onderkend wordt, dan zou ook hij een groot staatsman geweest zijn, want vele zijner instellingen hebben den drang van drie eeuwen verduurd. Maar de instel- lingen van een Karel de Groote stortten in, zoodra de hand, die ze stichtte, koud was, en daarentegen heeft het werk van zeer middelmatige wetgevers eene duurzaamheid verkregen, die aan de instellingen van Solon of Lycurgus ontzegd werd. Duur- zaamheid is dus niet altijd het bewijs voor de verdiensten van menschelijke instellingen. Getoetst aan den eenigen proefsteen voor regeeringen, namelijk of zij geschikt zijn om hen, die er door geregeerd worden, de grootste welvaart te verzekeren, kunnen Karels staatkundige verdiensten niet veel bewondering meer wekken. Dit komt niet zoozeer omdat hij van geboorte, even als door neiging, een despoot was, noch ook omdat hij , voor zoover men zijn handelingen kan nasporen, het despotische in de plaats van het republikeinsche element zocht te stellen

4 DE VERGADERZAAL 1555

reeds tweehonderd jaren oud. Zijn nederlandsche steden ge-
woonlijk in uitgestrekte vlakten gelegen, Brussel daarentegen
is gebouwd op de helling eens heuvels. Het zacht golvende
frissche groen van goed onderhouden tuinen, schaduwrijke
boschjes, vruchtbare akkers, omringde haar. Aan haar voet
spoelde het riviertje de Senne, terwijl de onregelmatige doch
schilderachtige straten langs de kanten des heuvels halfrond en
trapswijs oprezen als een amphitheater. Omtrent in het midden
verhief zich boven een kwistig met lofwerk versierden gevel de
trotschc en keurige toren van het Stadhuis, driehonderd zes en
zestig voeten hoog, een wonder van kant in steen, door zijn
kunstig snijwerk wedijverend met de spinwebdraden dier fijne
kanten, wier naam en wier roem sinds\' eeuwen aan die der
stad verbonden zijn. De kruin des heuvels werd gekroond door
de torens van het oude Hertogelijk Paleis van Brabant, met
zijn uitgestrekt en dichtbelominerd Bark aan de linker, met
de vorstelijke verblijven van Oranje, Egmond, Aremberg,
(\'ulemburg en andere vlaamsche edelen aan de rechter zijde.
Tot op een kwartmijl van de stadsmuren strekte zich hetgroote
bosch van Soignies uit, met kloosters en kapellen doorzaaid en
wemelend van allerlei wild. De burgers deden er hunne zomer-
tochtjes, de adel joeg er het wild zwijn en het fiere hert. De
bevolking, zoo nijver, schrander en welvarend als die van
eenige andere curopecsche stad, was verdeeld in twee en zestig
verschillende gilden, waaronder liet meest uitblonken de wapen-
smedeu, op wier mali�nkolders een musketkogel afstiet; de
tuiniers en bloemisten, voor wier bevallige en geurige kweeke-
lingen ongeloofclijke sommen werden verspild;^sde tapijtwerkers,
wier weidsche fabrieken onder de wonderen der wereld geteld
werden. Zeven hoofdkerken, van welke de St. Gudule met haar
tweelingtorens, bevalligen gevel en prachtig geschilderde glazen,
de voornaamste was, luisterden de bovenstad op. Zeven was een
geheimzinnig getal in Brussel, het zinspeelde in die eeuw, toen
de sterrekunde nog in hare kindschheid en de sterrewichelarij
in haren bloei was, op de zeven destijds bekende Planeten, die
in verband met hare plaats aan den hemel, ondersteld werden
invloed uit te oefenen op de dingen der wereld. Uit zeven adel-
lijke geslachten, afkomstig van zeven overoude kasteelen, werden
de zeven Raadsheeren gekozen, die den grooten raad der stad
vormden. Er waren zeven groote pleinen, zeven stadspoorten,
en bij de tegenwoordige plechtigheid werd door liefhebbers van
wonderbare toevalligheden opgemerkt, dat er zeven gekroonde
hoofden in de vrijheidminnende stad onder ��n dak zouden ver-
eenigd zijn.

Het Paleis, waar bij deze gelegenheid de Algemeene Staten
vergaderden, was het verblijf der Hertogen van Brabant geweest,