U. P � LiTJ�THT H(-^J

DER GESCHIEDENIS VAN

HET KOMEINSCHE RECHT,

NAAR HET 44^E HOOFDSTUK VAN

GIBBONS DEGLINE ANO FALL OF THE ROMAN EMPIRE,

NOTEN VAN WAENKOENIG.

BIBLIOTHEEK DER
RIJKSUNIVERSITEIT

^F=^^�f��"C\'HT

J. W. VAN LEEUWEN.
1872.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

GEDRUKT BIJ J. 3. GROEN, TE LEIDEN.

In het jaar 1823 verscheen een hollandsche vertaling van het
voortreffelijke vier en veertigste hoofdstuk van Gibbon, naar het
fransch van Warnkoenig. Hoewel die vertaling aan twee zeer groote
gebreken leed, daar zij ten eerste niet uit het oorspronkelijke
vertaald en ten tweede somtijds door zinstorende stijlfouten
onbegrijpelijk was, werd zij zoo gretig ontvangen, dat zij thans
uitverkocht is en een nieuwe uitgave noodzakelijk werd. Wij
hebben gemeend aan den wensch des uitgevers, om de herziening
op ons te nemen, te moeten toegeven, en het beroemde hoofdstuk
\'uit Gibbon\'s decline and fall of the roman empire, naar het
engelsch in onze taal te moeten overbrengen. Ons eerste voor-
nemen , om ook de noten te herzien, die ten gevolge van de latere
ontdekkingen veelal aanvulling behoeven, moesten wij om den korten
tijd die ons gegeven was, laten varen. Misschien biedt zich daar-
toe later de gelegenheid aan. Wij geven ze dus zooals zij zijn.
Daarentegen hebben wij gemeend de weinig belangrijke »conside-
ratien," de narede en de synoptische tafel veilig te kunnen
weglaten.

Trouwens, het vier en veertigste hoofdstuk is op zich zelf zoo
voortreffelijk en nauwkeurig, dat het zich ook zonder verklaring
door zijn innerlijke waarde aanbeveelt. Iedereen, die het romein-
sche recht beschouwt als den grondslag, waarop hij zijne studi�n
moet bouwen, zal deze nieuwe uitgave met vreugde begroeten.
Met vertrouwen bieden wij haar den lezer aan.

De ijdele opschriften, die de overwinningen van Justini-
anus vermeldden, zijn vergaan; doch zijn naam als wetgever
is gegrift op een schoon en onvergankelijk monument. Onder
zijn regeering en onmiddellijk toezicht werd het burgerlijke
recht geordend in die onsterfeljjke werken, die den naam
dragen van Codex, Pandekten en Instituten 1); het romeinsche
recht is door gewoonte of door wetboeken overgegoten in

1) De middeleeuwsche civilisten hebben een ongerijmde en onbegrijpelijke
wijze om romeinsche wetten aan te halen, ingevoerd, die, gesteund door hun
gezag, ook thans nog in gebruik is. Zoo zij naar Codex, Pandekten of
Instituten verwijzen, geven zij alleen het nommer der wet, niet dat van
het bock op, en halen de eerste woorden aan van den titel, waartoe die wet
behoort. Nu zijn er meer dan duizend titels. Ludewig (vita Justiniani
p. 268) uit den wensch, dat men die schoolsche gewoonte zal laten varen;
ik voor mij heb het dan ook gewaagd, het nommer van boek, titel en wet
op te geven. G.

Te recht klaagt de schrijver over de onduidelijke wijze, waarop men ge-
woonlijk fragmenten uit het Corpus juris aanhaalt. Op zijn voorbeeld
voerde Hugo een gemakkelijke en eenvoudige wijze van citeeren in, door
nl. het nommer van boek, titel en wet op te geven (b. v. Dig. X, tit. 2, fr.
20 of wel fr. 20 Dig. X. 2). Bij een aantal duitsche rechtsgeleerden vond
dit later navolging.

het Europeesche staatswezen 1), en de wetten van Justinianus
dwingen den eerbied af van, ja gelden zelfs nog bij volkeren,
die nooit aan zijn heerschappij waren onderworpen. Gelukkig
voorwaar is de vorst, die verstandig genoeg is om de zorg
voor den naam, dien hij zal achterlaten, te verbinden met

1) In Duitschland, Boh�me, Hongarije, Polen en Schotland gold het
als gewoonterecht of als wet; in Frankrijk, Itali� enz. oefende het middellijk
of onmiddellijk invloed uit; in Engeland werd het erkend van af Stephanus
tot Eduard I, ouzen Justinianus (vgl. Duck, de usu et auctoritate juris
civilis, lib. 2, cl. 8�15. Heineccius Hist. juris Germanici, c. 3, 4.
no.55�124), terwijl het nog thans bij de beoefenaren der rechtsgeschiedenis
van alle landen in aanzien staat. G.

De herleving van het romeinsche recht in Itali�, die haar ontstaan te
danken had aan het op nieuw beoefeuen daarvan, is zeker een der belang-
rijkste momenten in de geschiedenis. Toch was dit onderwerp, op het
oogenblik dat Gibbon zijn werk samenstelde, nog verre van volledig behan-
deld. De arbeid van den Engelschman Arthur Duck is van weinig beteekenis.
Sinds dien tijd hebben echter de navorschingen van geleerden op dit gebied
meer licht verspreid. De werkcu van Sarti, �iraboschi, Fantuzzi en Sa-
violi waren reeds niet onverdienstelijk, doch het was voor Saviguy wegge-
legd, om in zijn: «Geschichte des rtimischen Rechts im Mittelalter", dit
gedeelte der geschiedenis volledig te schetsen. Hij toont op onwederlegbare
gronden aan, dat het romeinsche recht zijn invloed behouden heeft van af
Justinianus tot aau de glossatoren, die het door hun onvermoeibaren ijver
in alle landen vau Europa verspreidden. Het ware te wenschen, dat de
schrijver zijn werk voortgezet had, en dat verschillende geleerden zich toelegden
op het onderzoek, hoe het romeinsche recht in hun vaderland ingang vond
en welk gezag het daar verkreeg. Wat Belgi� betreft, bestaat er een aantal
memories, te Brussel in 1783 verschenen, als antwoorden op een vraag in
1781 door de Brusselsche academie uitgeschreven, en van welke vooral die
van de Berg opmerking verdient.

Berriat St. Prix gaf ons uitzicht op een werk, waarin hij zich voorstelt
deze vraag vooal met het oog op Frankrijk te behandelen.

Spangenberg geeft ons in zijn: Inleiding op de studie van het corpus juris
civilis (Ilannover 1817, een deel in 8», p. 85�110) een ruwe schets eener
geschiedenis van het romeinsche recht in verschillende landen van Europa.

Billijkheidshalvc moeten wij ook melding maken van een elementair
werk van Hugo, waarin hij de geschiedenis van het rom. recht van af Jus-
tinianus tot op onzen tijd behandelt 2e editie, Berlijn 1818, 1 deel van
576 bladzijden. W.

die voor de eer en het belang van eene klasse van menschen, die
steeds in de maatschappij blijft voortleven. Door alle tijden
heen immers hebben de rechtsgeleerden het als hun voor-
naamste taak beschouwd, den grondlegger hunner wetenschap
met ijver en warmte te verdedigen. Met eerbied vermelden
zij zijne deugden, ontveinzen of ontkennen zij zijne fouten en
varen zij heftig uit tegen de ondeugd of waanzin der weder-
spannigen, die het wagen de majesteit van het purper te
bevlekken. Gelijk meer geschiedt, heeft die blinde afgoderij
een verbitterden tegenstand uitgelokt; het karakter van
Justinianus is beurtelings uitbundig geprezen, en overdreven
scherp gelaakt; ja zelfs heeft eene secte (de Anti-�riboniani)
de onbillijkheid begaan om aan den keizer, aan zijne ministers,
aan zijne wetten, allen lof te ontzeggen 1). Hoewel ik tot
geen partij behoor, hoewel alleen zucht naar historische
waarheid en goede trouw mij geleid heeft, hoewel ik ge-
matigde en betrouwbare gidsen als wegwijzers gekozen heb 2),

1) Franciscus Hottomannus, een geleerd en scherpzinnig rechtsgeleerde, wilde
te gelijker tijd Cujacius ergeren en den kanselier de 1\'IIopital genoegen
doen. Zijn Anti-Tribonianus (dien ik mij nooit hel) kunnen verschaffen) werd
in 1009 in het fransen uitgegeven en zijn school verspreidde zich door
Duitschland (Heiueccius, Opp. IJ. 3, sluitrede 3, p. 171�183). G.

Ofschoon er velen waren, die de heteekenis van het romcinsche recht
trachtten te verkleinen, heeft, gelijk de schrijver ten onrechte schijnt te
meencn, die school der Anti-Tribouiani nooit onder dieu naam bestaan. W.

2) Aan het hoofd dezer gidsen plaats ik met verschuldigdeu eerbied den
geleerden en scherpzinnigen Heiueccius, eeu duitsch professor in 1741 te Halle
overleden. Zie zijn .<Eloge" in de Nouvelle Biblioth�que Gennaniquc, D. 2,
p. 51�G4). Zijn talrijke werken zijn verzameld in 8 deelen in 4o.Genevae,
1765�1768. De verhandelingen die ik vooral gebruikte zijn: 1. Ilistoria
juris Komani et Germauici, Lugd. Batav. 1740, in Svo. 2. Syntagma Auti-
quitatum Komanam Jurisprudentiam illustrautium, 2 deelen iu 8o. Traject.
ad Khenum. 3. Elcmenta juris civilis secuudum ordinem Institutionum,
Lugd. Bat. 1751, in Svo. 4. Elementa J. C. secuudum ordinem Paudecta-
rum, Traject. 1772, 2 deelen in Svo. G.

De schrijver, die geen rechtsgeleerde was, moest zich noodwendig verge-

betreed ik toch met een verklaarbare aarzeling het gebied
van het burgerlijk recht, dvt voor zoovelen een levensstudie
is geweest en stof genoeg geleverd heeft om uitgebreide
bibliotheken te vullen. In een enkel, zoo het kan,
kort hoofdstuk, zal ik de roineinsche rechtsont wikke -
ling schetsen van af Romulus tot aan Justinianus 1), de
waarde van de werken van dien keizer onderzoeken, en
stil staan bij de beschouwing der grondbeginselen van
een wetenschap, die zoo belangrijk is voor den vrede en
het geluk der maatschappij. Het leerzaamste gedeelte van
de geschiedenis eener natie vormen hare wetten; en hoewel
ik mij tot taak heb gesteld de jaarboeken samen te stellen
eener ten grave dalende monarchie, zal ik de gelegenheid
aangrijpen om de zuivere lucht der republiek in te ademen.

noegen met het volgen van de meening dergenen, die toen het meeste gezag
hadden; maar daar Hcineccius, niettegenstaande de vermaardheid die hij
zich in de studie van het romeinsche recht verwierf, niets meer van zijn
onderwerp af wist, dau voor zoover hij had kunnen leeren uit het compi-
leeren van verschillende schrijvers, is Gibbon, door het slaafsch aannemen
van de dikwijls zeer gewaagde ineeningcn dezer gidsen, in ceu tal van
dwalingen vervallen, waarop wij, naarmate zij voorkomen, zullen trachten
te wijzen.

Het werk van Bach over de romeinsche rechtsgeschiedenis, dat Gibbon
niet kende, munt ver boven dat van Hcineccius uit, en sedert dat tijdperk
zijn wij op nieuw veel verplicht aan de moderne rechtshistorici, wier ouver-
moeide navorschingen den kring onzer kennis van die belangrijke geschiedenis
aanmerkelijk hebben uitgebreid. l)e pen van een Gibbon ware noodig om
de meer juiste begrippen, die wij sedert hebben verkregen, met denzelfden
gloed, kracht en levendigheid te beschrijven, als die, waarmede Gibbon de
denkbeelden van Heineccius en zijne tijdgenooten in het licht stelde. W.

1) Onze bron is een fragment de origine juris (Paudekt. lib. 1, tit. 2)
van Pomponius, een jomeinsch jurist, die onder de Antonijnen leefde (Hei-
necc. d. 3, syll. 3, p. 66�126.) Het werd in het kort overgenomen en
waarschijnlijk veranderd door Tribouianus, en hersteld door Bynkershoek (Opp.
D. I, p. 279�304.)

GESCHIEDENIS DER BRONNEN VAN HET ROMEINSCHE RECHT.

Wetten der romeinsche koningen.

Oorspronkelijk werd, hetgeen wel van eenig politiek
doorzicht getuigt, Rome 1) geregeerd door een bij keuze tot

])\' De geschiedenis vau de regeering der koningeu van Rome kan men
alleen kennen uit het boek van Livius en uitgebreider in Dionysius Halicar-
nassensis (lib. 2, p. 80�90. 112�130; lib. 4, p. 198�220), die tusscheu-
beide zijn hoedanigheid van rhetor of griek niet kan verloochenen. G.

Sedert de uavurscliingeii van den geleerden Beaufort over «de onzekerheid
der 5 eerste eeuwen van de romeinsche geschiedenis", heeft Niebuhr de
romeinsche geschiedenis en vooral de politieke geschiedenis op een geheel
nieuwe wijze behandeld. Hij waagde het het eerst somtijds de geloofwaar-
digheid van Livius in twijfel te trekken, en stelde de waarde van de geschie-
denis van Dionysius Halicarnasscnsis in het ware daglicht. Ook deze
immers verdient weinig geloof in wat hij ons van de eerste koningen van
Rome verhaalt. Het werk van Niebuhr verschecu te Berlijn in 1811�1812,
2 deelen in 8vo. Sedert heeft men de romeinsche geschiedenis met al de
voorzongen eeuer gezonde critiek behandeld; Wachsmuth te Halle heeft zich
ju een werk, kort geleden onder den titel van : Aeltere Geschichte des R�m. Staats
verschenen, bezig gehouden met het onderzoek, in hoeverre de verhalen van
Livius en Dionysius Halicarnasscnsis geloof verdienen. Dit werk bevat een
aantal juiste en verstandige denkbeelden. W.

het bestuur geroepen koning, een raad van edelen en een
algemeene volksvergadering. De hoogste magistraat was
belast met alles wat oorlog en godsdienst betrof; hij alleen
deed het voorstel tot wetten, die in den Senaat werden
besproken, en die ten slotte werden bekrachtigd of verworpen
bij meerderheid van stemmen in de 30 curiae of wijken
van de stad. Ilomulus, Nuina en Servius �ullius worden
als de oudste wetgevers genoemd en ieder van hen kan
aanspraak maken op den roem een der drie afdeelingen,
waarin de jurisprudentie werd onderscheiden, tot zijn bij-
zondere taak te hebben gekozen 1). De wetten omtrent
het huwelijk, de opvoeding der kinderen en het ouderlijk
gezag, die haar oorsprong schijnen te ontleenen aan het
jus naturale, worden aan het doorzicht van den nog on-
ontwikkelden Romulus, het jus gentium en de wetten omtrent
den godsdienst, door Numa ingevoerd, aan diens nachtelijke
gesprekken met de nyinf Egeria, en eindeljjk hetjuscivile
aan de rijpe ondervinding van Servius toegeschreven. De
laatste bracht evenredigheid tusschen de rechten en het
vermogen der burgers, en waakte, door 50 nieuwe statuten,
voor het trouw nakomen der contracten en het straffen der
misdrijven. Terwijl hij de regeering een demokratisch karakter
had gegeven, werd zij door den laatsten Tarquinius in
een willekeurig despotisme veranderd, en toen de koninklijke

1) Justus Lipsius schreef de drievoudige verdeeliag van het recht aan de
drie romeinsche koningen toe (Opp. d. 4, p. 279). Gravina volgde zijn
voorbeeld (origines Juris Civilis, p. 28 edit. Lips. 1737), terwijl Mascau,
zijn duitsche uitgever, dit gevoelen schoorvoetend overneemt. G.

Hij die de ware denkbeelden der Romeinen omtrent het jus naturale,
gentium en civile kent, kan niet anders dan deze meening verwerpen, die
in geen verband tot die verdeeling staat en die men als een aardigheid zou
kunnen beschouwen. Het was gewis onnoodig de verwarring nog te doen
toenemen, die over de ware beteekenis dier denkbeelden onder de nieuwere
schrijvers heerscht.

waardigheid werd afgeschaft, trokken de patrici�rs bij uit-
sluiting de weldaden der vrijheid naar zich toe. Wel werden
de wetten der koningen verafschuwd, en geraakten zij
versleten; doch als een verborgen schat werden zij door de
priesters en edelen bewaard, en nog zestig jaren later be-
klaagden zich de burgers van Rome, dat zij aan den willekeur
der magistraten waren onderworpen. Maar de instellingen der
koningen waren ineengesmolten met de zeden der stad, zoowel
wat het privaat als wat het politiek leven betrof. Door den
ijver van oudheidkundigen 1) zijn sommige fragmenten van
die eerbiedwaardige periode der rechtsontwikkeling 2) bij�
eenverzameld, en meer dan twintig teksten hebben het
ruwe Pelasgische taaieigen der Latijnen aan de vergetelheid
ontrukt 3).

1) Terasson heeft in zijn Histoire de la jurisprudence romaine (p. 22�72,
Parijs 1750 in folio) met veel ophef een zwakke poging gedaan, om de oor-
spronkelijke tekst te herstellen. Zijn werk belooft meer dan het houdt.

2) De oudste Codex of Digestum werd, naar den eersten verzamelaar
Papirius, die weinigen tijd voor of na de vlucht der koningen bloeide, Jus
Papirianum genoemd (Pandect. lib. 1, tit. 2). De beste critici, zelf Byn-
kershoek, (Opp. d. 1. p. 284 en 285) en Heineccius (Hist. .T. C. lib. 1.
cap. 16 en 17 en Opp. d. 8, syll. 4, p. 1�8) slaan geloof aan dat verhaal
van Pomponius, zonder genoegzaam te letten op de waarde en zeldzaamheid
van zulk een monument in de derde eeuw, in de onwetenschappelijke stad.
Ik heb een sterk vermoeden, dat de Cajus Papirius, Pontifex Maximus, die de
wetten van Numa deed herleven, (l)ionys. Hal. lib. 3, p. 171), alleen een
in den mond des volks voortlevende overlevering achterliet en dat het jus
Papirianum van Granius Placcus (L. 50, tit. 16 D. lex 144) geen commen-
taar was, maar een oorspronkelijk werk, ten tijde van Gesar samengesteld.
(Censorin. de Die Natali ,L. 3, p. 13; Duker, de latinitate J. C. p. 157. G.

Vergelijk hiermede het werk van Hugo § 56. Terasson heeft de droom-
beelden van Dionysius Halicarnassensis over het jus Papirianum als waar
aangenomen. Gl�ck (Opuscula, d. 1) heeft over dit onderwerp een uitge-
breide verhandeling vol nietsbeteekenende bijzonderheden in het licht gegeven.

3) In 1744 werden tusschen Cortona en Gubio zeven of acht koperen
tafels opgegraven. Een deel van deze, want het andere deel is Etruscisch,
geeft ons een beeld van den oudsten vorm der Pelasgische letters en taal,

De twaalf tafelen der Decemvir.

Ik zal de bekende geschiedenis der tienmannen 1) niet
herhalen, die door hunne handelingen een smet hebben
geworpen op de eer, die hun toekomt, dat zij op koper,
hout of ivoor de twaalf tafelen der romeinsche wetten hebben
gegrift 2). Wel is waar waren zij geinspireerd door een
onbuigzame en naijverige aristocratie, die slechts noode

die Herodotus als aan dit gedeelte van Itali� eigen beschrijft (lib. I, cap. 56�58).
Toch kan die moeielijke plaats in verband worden gebracht niet een Crestina in
Thracie (Aanteekeningen van Larcher, T). I, p. 256�261). Het ruwe
dialect waarin de Eugubinische tafels geschreven zijn, heeft aanleiding ge-
geven, en zal nog aanleiding geven tot allerlei conjecturen der critici;
maar zijn wortel is zeker latijnsch, en van hetzelfde tijdperk en karakter
als het Saliare (\'armen, dat reeds ia Horatius tijd niemand konde ver-
staan. Het romeinsche taaleigeu ontwikkelde zich spoedig, door de inmen-
ging van het Dorisch en Aeolisch dialect, tot den stijl van de twaalf tafe-
len, de Duilische kolom, van Ennius, van Terentius en Cicero (Gruter, Inscript.
1). I, p. 192. � Scipio Maffei, Istoria Diplomatica, p. 121�258. � Biblio-
th�que Italique, I). 3, p. 30�41, 174�205; 1). 14, p. 1�52.) G.

1) Vergelijk Livius (lib. 3, c. 31�59) met Dionys. Halicarnassensis
<lib. lip. 644, 11, p. 691). Hoe beknopt en toch hoe levendig is de Romein,
hoe breedsprakig en vervelend de Griek! Toch heeft de laatste de groote
meesters zeer goed beoordeeld en de regels vastgesteld die bij het samenstellen
tener geschiedenis moeten worden in acht genomen G.

2) Van de historici houdt Heineccius staande, dat de 12 tafelen van
koper (aereas) wareu (ilist. J. C. II. lib. 1. HO. 26) j in het fragment van Pom-
ponius lezen wij eboreas, waarvoor Scaliger roboreas in de plaats stelde
(Bynkcrshoek p. 286). Het kan zijn, dat men zich achtereenvolgens van
hout, koper en ivour bediend heeft. G.

Een belangrijker vraag is zeker deze, of til. de wetten der 12 tafelen
inhouden wetten van Griekenlaud naar Rome gebracht? J)eze vraag, die
door den schrijver ontkennend wordt beantwoord, wordt tegenwoordig in
dezen zin bijna algemeen beslist, met name door Niebuhr, Hugo en anderen.
Zie mijne lnttiUtiones Juris Romani privati, Leodii 1819, p. 311�312. W.

had toegegeven aan de billijke eischen van het volk; doch
de grondbeginselen der twaalf tafelen kwamen overeen met
de toenmalige gesteldheid der stad. De Romeinen hadden
een hooger trap van ontwikkeling bereikt, sedert zij in
staat waren gesteld om de instellingen hunner meer beschaafde
naburen te beoefeneu en als de hunne aan te nemen.
Zoo werd een geleerd inwoner van Ephesus uit naijver uit
zijn vaderstad gebannen; voordat hij de kust van Itali�
bereikt had, hij had nauwkeurig acht geslagen op de ver-
schillende vormen, waarin zich het menschelijk karakter
en de burgerlijke samenleving openbaart; hij deelde zijn
verkregen ondervinding aan de wetgevers van Rome mede,
en op het forum werd een standbeeld opgericht om de na-
gedachtenis van Hermodorus te vereeuwigen 1). De namen
en verdeelingen van het kopergeld, de eenige muntspecie

1) Over zijn verbanning spreekt Cicero (Tusculau: Quaest. 5. 36), over
zijn standbeeld Plinius (Hist. nat. XXXIV, 11). De brief, de droom eu
de profetie van Heraclitus zijn onecht (Epistol. Graec. Divers, p. 337). G.

Zie de m�moires de 1\'acad�mie des inscriptions, d. XXII, p. 48.

Men zou moeilijk kunnen ontkennen, dat een zekere Hermodorus de
wet der XII tafelen heeft helpen maken. Pomponius zegt zelfs, dat, zooals
eenige sehrijvers beweren, deze Hermodorus de samensteller is der twee
laatste tafelen Plinius noemt hem den interpres der Deccmviri, wat ons
haast zou doen geluoveu, dat hij aau de redactie dezer wet heeft medege-
werkt. Maar wat verwonderlijk ?s, is zeker dat Gratama in zijn redevoe-
ring: de Hermodoro vero X \' 1 tabnlarum auctore, Annales Acad. Gronmgianae
anni 1817�1818, twee stellingen, ontbloot van alle bewijs, durft op den
voorgrond stellen. «Deeem, zegt hij, priores tabulas ab ipsis Komanis
� nou esse profectas tota continnat �ecem viratus historia et Hermodorum
«legum decemviralium Veri No mi nis auctorem esse, qui eas composuerit,
«suis ordinilus disposuerit suaque fucerit auctoritate, ut a decemviris reci-
perentur." \'t Was voorwaar wel een eeuw, waarin romeiusche patrici�rs
zich de wet lieten lezen door een vreemden banneling! Gratama geeft zich
ook de moeite niet om te bewijzen, dat de brief, die men op rekening van
Heraclitus schrijft,\'echt is. Hij bepaalt er zich toe ziju verwondering uit te
drukken, dat Bouainy ^ven als Gibbon) aan hare echtheid geen geloof
slaat. W.

in den nog jeugdigen staat, waren van Dorischen oorsprong 1);
de oogst van Campanie en Sicili� voorzag in de behoeften
van een volk, dat dikwijls door binnen en buitenlandsche
oorlogen verhinderd was zijn landerijen te bebouwen. Sedert de
handel zich gevestigd had 2), brachten zij, die van de oevers
van den Tiber uitzeilden, van dezelfde havens een kost-
baarder lading dan koopmanschappen terug, nl. politiek
doorzicht. De koloni�n van groot-Griekenland hadden de
kunstzin van hun moederland veel verbeterd naar Rome
overgebracht. Cumae en Rhegium, Orotona en Tarente,
Agrigentum en Syracuse behoorden tot de meest bloeiende
steden. De leerlingen van Pythagoras pasten de wijsbegeerte
toe op de kunst van regeeren; de ongeschreven wetten van
Charondas ontleenden haar invloed aan den bijstand van
po�zie en muziek 3) en Zaleucus vestigde de republiek der
Locriers, die meer dan 200 jaren onveranderd bleef be-
staan 4). Zoowel Livius als Dionysius Halicarnassensis,

1) Bentley (Dissert. over de brieven van Phalaris, p. 427�479) onder-
zocht zeer nauwkeurig al wat op de munten van Sicili� en Rome, een zeer
duister onderwerp, betrekking heeft. Zijn eergevoel dreef hem er toe aan,
al zijn krachten aan deze strijdvraag te besteden.

2) De Romeinen of hunne boudgenooten bereikten met hun schepen het schoone
voorgebergte van Africa (Polyb. lib. III, p. 177, uitgave van Casaubonus,
in fol.) Livius en Dionysius Halicarnassensis maken melding van hun
tochten naar Cumae enz.

3) Op zich zelf reeds zou deze omstandigheid den ouderdom bewijzen
van Charondas, den wetgever van Rhegium en Catana, aan wien, ten
gevolge van eene zonderlinge vergissing, door �iodorus Siculus de regeling van
het staatswezen van Thurium wordt toegeschreven, hetgeen eerst veel later
geschiedde (�. 1, 1. XII, p. 486�492.)

4) Zaleucus, wiens bestaan zonder voldoenden grond is ontkend, had de
verdienste van uit een hoop bandieten (de Locriers), de deugdzaamste en
meest geordende aller (rriekschc republieken te hebben samengesteld. (Zie
twee Memoires van den baron de St. Croix, sur la L�gislation de la grande
Gr�ce; M�moires de 1\'Academie, d. 42, p. 276�333.) Maar de wetten van
Charondas en Zaleucus, waardoor Diodorus en Stobaeus zich lieteu mislei-

beweren, door uationalen hoogmoed verleid, dat de afge-
vaardigden van Rome Athene bezochten onder het verstandig
en schitterend bestuur van Pericles, en dat de wetten van
Solon in de twaalf tafelen werden overgegoten. Wanneer
Athene werkelijk toenmaals een gezantschap van de zoo-
genaamde barbaren van Hesperia had ontvangen, dan zou
reeds v��r de reereering van Alexander de naam der Romeinen
tot de Grieken zijn doorgedrongen 1) en de minste schaduw
van bewijs zou dan door de weetlust van latere tijden
nauwkeurig onderzocht en in het licht gesteld zijn. Maar
de Atheensche monumenten zwijgen daarover; daargelaten
nog, dat het verre van waarschijnlijk is, dat de patrici�rs
een lange en gevaarlijke reis zouden hebben ondernomen,
om het zuiverste model eener demokratie na te bootsen.
Wel is het mogelijk, om, zoo men de tafels van Solon
met die der decemviri vergelijkt, eenige gelijkenis te vinden,

den, zijn onecht en samengesteld door een sophist van de school van Py-
thagoras, wiens bedrog door de kritische scherpzinnigheid van Bentley is
ontdekt ft>. 335�377.)

1) Ik grijp deze gelegenheid aan om de ontwikkeling van dit internatio-
naal verkeer te schetsen. 1. Aan Hcrodotus en Thncydides (A. U. C. 300
�350) is de naam en het bestaan van Rome onbekend (Joseph. contra Apion.
d. 2, lib. 1, e, 12, p. 444. ed. Havercamp.) 2. Theopompus, (A. U. C.
400. Plin. 3. 9) maakt melding van den inval der Galli�rs, waarover Hera-
clitns Ponticus meer onbepaald spreekt (Plutarchus in Camillo, p. 292. ed.
H. Stephan.) 3. Het werkelijk gezonden of verdicht gezantschap der Romei-
nen naar Alexander (A U. C. 430) wordt vermeld door Clitarchus, (Plin. 3.
9), door Aristus en Asclepiades (Arrian. lib. 7, p. 294 en 295) en door
Memnon van Heraclea (apud Photium cod. 224, p. 725), hoewel Livius toont
door er van te zwijgen daaraan geen geloof te slaan. 4. Theophrastus A. U.
C. 440) primus externorum aliqua de Romauis diligentius scripsit (Plin. 3, 9).
5. Lycophrou (A. U. O. 480�500) verspreidde het eerst het denkbeeld
eener Trojaansche kolonie en strooide het zaad voor het gedicht de Aeneide.
Cassandra 1226�1280:

yi/; xat. OaXaanri; (jKrjniQa %ai fiovctQ^vav Xafioviei-
V��r het einde van den eersten Punischen oorlog voorwaar een stoute
profetie!

eenige regels die door het gezond verstand of de natuur
aan iedere maatschappij geopenbaard zijn, eenige bewijzen
van de gemeenschappelijke afstamming van Egypte of Phe-
nicie 1). Maar toch blijkt duidelijk, dat de wetgevers van
Rome en Athene in alle voorname grondbeginselen van
publiek en privaat recht vreemd aan elkander zijn, ja zelfs
vijandig tegenover elkander staan.

Karakter en invloed der XII tafelen.

Welke nu de oorsprong of de verdienste der twaalf tafelen
zijn moge 2), zeker is het dat zij bij de Romeinen dien
blinden en partijdigen eerbied verwekten, dien de rechtsge-
leerdeu van elke natie zoo gaarne aan de instellingen van
hun vaderland toedragen. Door Cicero 3) wordt hare beoe-
feningte gelijkertijd als nuttig en aangenaam aangeprezen.

1) De tiende tafel, de modo sepulturae, is aau Solon ontleend (Cicero
de Legibus II, 23�26); liet furtum per lancem et licium conceptum leidt
Heineccius af van de Atheensche zeden (Autiquit. Kom. d. 2, p. 167�175)
Het recht om een dief bij naelit te dooden werd gegeven door Mozes, Solon
en de ticnmanr.en (Exodus 22, 3. � Demosthenes contra Timocratem T. 1,
p. 736 edit. Reiske. � Macrob. Saturnalia L. I, c. 4. � Collatio legum
Mosaicarum et Romanarum, tit 7, no. 1, p. 218. edit. Cannegieter.)

2) B (in/sui; xnfc «Treotno); is de lofrede van Diodorus (D. I, lib. 12.
p. 494), wat kan vertaald worden door het «eleganti atijue absoluta brevitate
verborum" van Aulus Gellius.

3) Hoor naar Cicero (de Legibus 2, 23) en naar Crassus dien hij op het
tooneel voert in zijn boek de Oratorel, 43, 44: »Frement onines licet, dicam
� quod sentio: bibliothecas, meherculo, omnium philosophorum uuus inihi
videtur XII Tabularum libellus, si qnis legum fontes et capita viderit, et
«auctoritatispondere et utilitatis ubertate superare. � Quantum praestiterint
«nostri majores prudentia ceteris gentibus, tuin facillime iutelligeris, si cum

»Zij houden den geest aangenaam bezig door dat zij de
«herinnering aan oude woorden levendig houden, en ons
«een beeld geven van oude zeden; zij boezemen de gezondste
«beginselen van regeeringswijsheid en zedeleer in; ja, ik
«durf verzekeren, dat in het beknopte werk der Decemviri
smeer wezenlijke waarde steekt dan in al de boeken over
«Grieksche philosophie. Hoe bewonderenswaardig , (gaat hij
voort met gemeende of gehuichelde vooringenomenheid) is
»de wijsheid onzer voorouders! Wij zijn de eenige die in
«de wetgeving van het burgerlijk recht uitmunten, en onze
«meerderheid komt vooral dan aan het licht, wanneer wij
«ons verwaardigen een blik te werpen op de ruwe en bijkans
«belachelijke rechtspraak van Draco , Solon en Lj\'curgus."
De jongelingen moesten de twaalf tafelen van buiten leeren,
de grijsaards moesten ze overdenken; zij werden met zorg
en door bekwame handen overgeschreven en uitgelegd; zjj
waren aan de vlammen door de Galli�rs aangestoken ont-
komen; zij waren nog aanwezig ten tijde van Justinianus,
doch zijn, toen zij later verloren gingen, door den ijver
van moderne critici, slechts zeer onvolledig op nieuw bijeen
verzameld 1). Maar hoewel deze eerbiedwaardige monu-
menten beschouwd werden als het begin van alle recht,
als de bron der rechtvaardigheid 2), werden zij toch later

«illorum Dracone et Lycurgo et Solone nostras leges conferre volueris. In-
"Credibile enim est, quam sit orane jus civile praeter hoc nostrum incondi-
»tum ac paene ridiculum".

1) Zie Ileincccius Hist. J. K. uo. 29�33. Ik heb de XII tafelen ge-
volgd, zooals zij hersteld zijn door Gravina (origines J. C. p. 280�307) en
Terasson (Hist. de la Jurisprudeuce llomaiue p. 94�205). G.

liet ware wenschelijk zoo men op nieuw al de fragmenten, die wij van
de wet der 12 tafelen over hebben, aan een herziening onderwierp, om te
weten, in hoeverre de conjecturen der schrijvers, die zich met het herstellen
der tekst bezig hielden, vertrouwen verdienen. W.

2) �inis aequi juris (Tacit. Annal. 3, 27). Fons oranis publici et
privati juris (Liv. 3, 34). G.

Uit den zamenhaug van de zinsnede bij Tacitus: «Nam secutae leges etsi

ter nedergedrukt onder het gewicht van verschillende nieuwe
wetten, die, na verloop van vijf eeuwen een ramp werden,
onverdragelijker dan de ondeugden der burgers. 1) Drie
duizend koperen platen, senaatsbesluiten en plebiscita be-
helzende, werden in het Capitool bewaard 2), en sommige
dier besluiten, b. v. de lex Julia de repetundis, bevatten
meer dan honderd hoofdstukken 3). De tienmannen hadden
verzuimd om de strafbepaling van Zaleucus over te nemen,
die teweeg had gebracht, dat zijn republiek zoolang stand
hield. Een Locrier nl., die een nieuwe wet voorstelde,
moest in de volksvergadering staan met een koord om zijn
nek, en als de wet werd verworpen, werd de voorsteller
der nieuwigheden oogenblikkelijk geworgd.

De decemviri waren gekozen en hun tafels goedgekeurd
in een vergadering der centuriae, waarin rijkdom den
voorrang had boven numerieke meerderheid. 98 stemmen
waren toegekend aan de hoogste klasse der Romeinen,

«aliquando in maleficias ex delicto; saepins tarnen dissensione ordinum latae
»sunt", blijkt dat de schrijver haar verkeerd verklaarde. Hugo, Gesch.
{ 61, No. 2.

1) De principiis juris et quibus modis ad liane multitudinem infinitam
ac varietatem legum perventum sit altius disseram (Tacit. Annal. 3, 25).
Uit dieper onderzoek beslaat slechts twee bladzijden, doch het zijn bladzijden
van Tacitus. In gelijken zin, doch met minder kracht, had Livius (3, 34)
geklaagd: in hoc immenso aliarum super alias acervatarum legum cumulo, enz.

2) Suetonius, in Vespasiano, c. 8.

3) Cicero ad familiares, 8, 8.

eigenaars van honderduizend pond koper 1), en slechts 95
stemmen waren overgelaten voor de zes lagere klassen,
waarin de burgers door den slimmen Servius naar even-
redigheid van hun vermogen waren ingedeeld. Maar de
tribunen stelden weldra een beginsel op den voorgrond,
dat meer in den geest des volks was, dat nl. ieder burger een
gelijk recht heeft om de wetten waaraan hij moet gehoorza-
men te helpen maken. In plaats van centuriae, riepen zij
tribus bij elkander, en de patrici�rs waren genoodzaakt
zich na een machtelooze worsteling te onderwerpen aan
de besluiten eener vergadering, waarin hunne stemmen zich
vermengden met die der geringste plebejers. Zoo lang echter
de verschillende tribus achtereenvolgens over de nauwe

1) Dionysius, Arbuthnot en de meeste moderne schrijvers (behalve Ei-
senschmidt, de Ponderibus enz. p. 137�140) schatten 100,000 asses op
10,000 attische drachmen, of iets meer dan 300 � St. Maar hun bereke-
ning kau slechts toepasselijk zijn op de latere tijden, toen het gewicht van
een as slechts 1/24 van zijn vroeger gewicht bedroeg en ik kan mij niet
voorstellen, dat in de eerste eeuwen der republiek, hoe schaars kostbare
metalen ook waren, ��n ons zilver kon ingewisseld worden tegen 70 pond
koper of staal. Het is eenvoudiger eu verstandiger het koper te schatten op
zijn tegenwoordige waarde, en wanneer men dan vergelijkt den munt en den
marktprijs, het romeinsche en het avoir dupois gewicht, kan de oorspronke-
lyke as of een romeinsch pond koper geschat worden op een Engelsche
shilling, zoodat 100,000 asses waard zijn 5000 �St. Uit deze zelfde be-
rekening zal bovendien blijken, dat een os te Rome verkocht werd voor B
� St., een schaap voor 10 Sh. en een kwartier koren voor 1 jg St. 10 Sh.
(Festus p. 330 ed. Dacier. � Plin. Hist. Nat. 18, 4) en ik zie geen reden
om deze gevolgtrekkingen te verwerpen, die onze denkbeelden omtrent de
armoede der eerste Romeinen matigen. G.

Om de ware oplossing dezer kwestie te vinden, onderscheide men van
elkander verschillende tijdperken. Overigens is het waar, dat het vermin-
deren der as op 5 of 6 pond, weinig strookt met de lex �uria Testamen-
taria en andere leges sumptuosae (V. Ulsum 1,2, Macrob. Saturn. II;
13. Hugo. Men raadplege ook het onderzoek van Niebuhr, d. 1, p
268 env. . W.

bruggen 1) gingen en luide hun stem uitbrachten, lag het
gedrag van ieder burger ter beoordeeling bloot voor zijne
vrienden en zijne landgenooten. De schuldenaar die niet
betalen konde ging inet de wenschen van zijn schuldeischei
te rade; de cli�nt zou zich geschaamd hebben om de plannen
van zijn patroon tegen te werken; de veteranen volgden het
voorbeeld van hunnen generaal, en de tegenwoordigheid van
een deftig magistraatspersoon sleepte de menigte mede. Doch
een nieuwe methode, die van geheime stemmingen, ver-
nietigde weldra den invloed, dien vrees en schaamte,
eergevoel en belang uitoefenden; het misbruiken der vrij-
heid leidde met rassche schreden naar regeeringloosheid en
despotisme 2). De Itomeinen hadden naar gelijkheid gestreefd,
welnu de slavernij plaatste hen allen op een gelijk standpunt,
en de bevelen van Augustus werden lijdzaam bekrachtigd
door de formeele goedkeuring van tribus en centuriae.
Eens, doch ook niet meer, ontmoette hjj een sterke en oprecht
gemeende oppositie. Zijn onderdanen hadden afstand gedaan
van politieke vrijheid, doch zij verdedigden krachtig de
vrijheid van het huiselijk leven. Met veel geraas werd
een wet verworpen, die de verplichting tot het huwe-
lijk oplegde en de banden daarvan toehaalde. Proper-
tius begroette in de armen van Delia deze overwinning
der zinnelijke liefde met gejuich, eu het plan van
hervorming werd opgeschort, totdat een nieuw en meer
handelbaar geslacht zou zijn opgegroeid 3). Doch een

1) Men raadplege de gewone schrijvers over de roineinsche comitia, voor-
namelijk Sigonius eu Beaufort. Spanheim (de praestautia et usu Numisma-
tum, d. 2. Dissert. 10, p. 192 en 193) beeldt een vreemde medaille af,
waarop men de Cista, Pontos, Septa, Diribitor enz. vindt.

2) Cicero (de Legibus, 3, 16�18) bespreekt deze constitutioneele kwes-
tie, en wijst aan ziju broeder C^uiutus de minst populaire rol toe.

3) Prae tamultu recusautium perferre non potuit. Suet. in August. C.
34. Zie Propertius lib. 2 eleg. 6. Heineccius heeft in een afzonderlijk
geschrift de geschiedenis der wetten Julia en Papia-Poppaea zeer volledig
behandeld. (Opp. t. VII, Deel 1, p. 1, 479).

bekwaam overweldiger had dergelijke voorbeelden niet noodig,
om bet nadeel in te zien, aan volksvergaderingen verbonden.
Hare afschaffing, door Augustus reeds in stilte voorbereid,
werd zonder weerstand, en nagenoeg ongemerkt bij de
troonsbeklimmiug van zijn opvolger bewerkstelligd 1).
Zestigduizend wetgevers uit het plebs, die door hun getal
ontzag inboezemden en door hun armoede niets hadden te
vreezen, werden vervangen door G00 senatoren, die hunne
eerambten, hun vermogen en leven aan de goedheid des
keizers te danken hadden.

Het verlies der uitvoerende macht werd den Senaat
vergoed doordat hem de wetgevende macht werd geschonken;
en Ulpianus kon, na een ervaring van twee eeuwen, te
recht verzekeren, dat de senaatsbesluiten de kracht hadden
van wetten. In de tijden van vrijheid hadden hartstocht en
de volkswaan van het oogenblik dikwijls de besluiten van
het volk beheerscht; de leges Cornelia, Pompeia en Julia
waren hulpmiddelen door ��n enkel man tegen hevige

1) Tacitus Annalcs 1, 15; Justus Lipsius, Excursus li. ia Tacitum. 6.

Op die dwaling des schrijvers is reeds langen tijd geleden gewezen. Wel
is waar koos onder Tibcrius de senaat de magistraatspersonen, die voor-
dat deze keizer was in de comitia werden gekozen, maar wij zien dat nog
onder zijn regeering en die van Claudius door liet volk wetten werden ge-
maakt. Hij voorbeeld: de leges Jnnia Norbana, Vellea en Claudia de tutela
feminarum. Zie de geschiedenis van het rom. recht van Hugo, § 2S3, 299,
300. De comitiae stierven ongemerkt een langzamen dood, naarmate de
republiek in verval raakte. W.

wanordelijkheden aangewend 1). Maar onder de regeering
der Cesars was de senaat samengesteld uit niagistraats-
personen en rechtsgeleerden; slechts zelden werd bij hunne
uitspraken, in geschillen die het privaat recht betroffen,
de eerlijkheid door vrees of eigenbelang uit het oog ver-
loren.

De edicten der praeloren.

In het stilzwijgen of de dubbelzinnigheid der wetten werd
voorzien door de van tijd tot tijd uitgevaardigde edicten
van die magistraatspersonen, die de eerambten in den staat
bekleedden 2). Dit oude prerogatief der koningen was aan

1) Non ambigitur scnatum jus facere posse. Zoo beslist Ulpianus 1. XVI,
ad edictum 1. 9 D. L. I, tit. 3. Pomponius noemt de coinitia een turbu
homiuum 1. 9 1). L. 1, tit. 2. G.

De schrijver is van raeening, dat de senaat alleen onder de keizers deel
uitmaakte van de wetgevende macht. Toch had hij dit reeds onder de republiek
gedaan, daar wij scnatusconsulta bezitten die op liet burgerlijk recht be-
trekking hebben, welke v��r Augustus en Tiberius zijn samengesteld. Zeker
oefende de senaat ouder de keizers dit recht meer dan vroeger uit, omdat
de volksvergaderingeu zeldzamer waren geworden, hoewel zij rechtens nog
ten tijde van Ulpianus waren geoorloofd. Zie de fragmenten van dien schrijver.

Bacil toonde reeds duidelijk aau, dat de senaat ten tijde der republiek
hetzelfde recht heeft gehad (Historia jur. rom. lib. 2, c. 2, sect. 2.)

Het volgt uit den aard der zaak, dat de scnatusconsulta onder de keizers
grooter in aantal waren; deze immers gebruikten dit middel, om den hoog-
moed der scuatoren te vleien, door hun het recht toe te kennen te beraad-
slagcn over alles, wat niet de keizerlijke macht betrof. Zie over deze vraag
Hugo 1. c. § 174�176. W.

2) Het jus honorarium der praetoren en andere magistraatspersonen is
nauwkeurig omschreven in de latijusclic tekst der Instituten, 1. 2, $ 7.

de consuls en dictatoren, aan censoren en praetoren, ieder
in hun ambtsbetrekking overgedragen; de tribuni plebis,

De Grieksche paraphrase van Theophilua, die het belangrijke woord honora-
rium weglaat, geeft een te vage verklaring. G.

Ook hier volgt de schrijver de rncening van Heineccius, die op het
voorbeeld van zijn meester Thomasius niet wilde begrijpen, dat de magistra-
ten, die rechterlijke macht uitoefenden, deel uitmaakten van de wetgevende
macht. Daarom trachtte hij de edicten der praetoren als ongerijmd voor te
stellen. Zie zijn Historia juris romani, § 69�74. Doch Heineccius had
een geheel valsch denkbeeld van deze belangrijke iustelling der Romeinen,
waaraan wij grooteudeels de volmaking hunner rechtspraak te danken hebben.
Heineccius heeft dan ook nog tijdens zijn leven vele bestrijders van zijn
systeem gevonden, o. a. den beroemden Ritter, professor te Wittemberg, die hem
bestreed in noten, aan het werk van Heineccius toegevoegd en in de latere
uitgaven van dat werk te vinden.

Na Ritter hield de geleerde BaCQ zich met de rechtvaardiging der praeto-
rische edicten bezig in zijn Historia jurispr. romanae, Ce uitgave, p. 218�224.

Maar het was voor een rechtsgeleerde van onzen tijd weggelegd, om over
het ware karakter dezer instelling licht te verspreiden. Hugo toonde duidelijk
aan, dat de edicten der praetoren het heilzame middel waren om tijdgeest
en wetgeving steeds gelijken tred te doen houden; de praetoren waren inder-
daad organen der openbare mecuing. Niet naar hun willekeur stelden zij ver-
ordeningen vast, maar naar de zeden van hunnen tijd en na de meeningen
der rechtsgeleerden te hebben geraadpleegd. Wij weten het van Cicero
zelvcn, dat het bij de Romeinen als een groote eer beschouwd werd een
goed gesteld edict af te kondigen. De uitstekeudstc rechtsgeleerden vau
Rome werden door den praetor geroepen, om deze jaarlijkschc wet te helpen
maken, die in den beginne niets was, als een verklaring van den praetor
aan het publiek, hoe hij vonnis zou velleu, en die hem waarborgde tegen
het verwijt van paitijdigheid. Zij, die zijn uitspraken vreesden, konden
hun zaak tot een volgend jaar uitstellen. De praetor was verantwoordelijk
voor al de fouten die hij beging. De tribunen konden hem, die een partijdig
edict had afgekondigd, aanklagen. Hij moest volgens de lex Coruelia, naar
welke wet de cdicta perpetua heetten, strikt nakomen het edict, wat hij
bij het begin van zijn ambtsjaar had bekend gemaakt, en na die bekcndma-
king kon hij er geeu veranderingen in brengen. De praetor moest zich zelf
aan zijn eigen edict onderwerpen en ziju eigen zaken dienovereenkomstig
laten beslissen. Die magistraten mochten evenmin afwijken van de staats-
wettcn als van de wet der twaalf tafelen. Het volk hield hen z�� in eere.
dat het slechts zelden wetten maakte, die met hunne bepalingen streden :
maar daar verscheidene dier bepalingen onvoldoende, andere in strijd met de

de aediles en proconsuls matigden zich een gelijk recht aan.
Te Rome en in de provinci�n werden de plichten Tan den
onderdaan en de wijze waarop de magistraatspersoon van
zijn recht dacht gebruik te maken, luide afgekondigd; het
civiele recht werd hervormd door de j aarlij ksche edicten van
den oppersten rechter, den praetor urbanus. Zoodra hij den
zetel had beklommen, van welken hij recht sprak, liet hij
de hoofdbeginselen die hij zich voorstelde bij de beslis-
� sing van twijfelachtige geschillen te volgen, eerst door een
omroeper bekend te maken en vervolgens op een witten
muur schrijven; daarbij gaf hij tevens te kennen, hoe hij
de nauwgezette gestrengheid der oude statuten met de
billijkheid zou in overeenstemming brengen. Langzamerhand
voerde men op die wijze een stelsel van vrijheid in, dat

heerschende zeden en den geest der volgende eeuwen waren, beproefden de
praetoren haar, zonder den eerbied voor de wet uit het oog te verliezen, in
overeenstemming te brengen met de behoeften van den tegenwoordigen tijd.
Zij gebruikten daarvoor fictien. In welke wetgeving vindt men die niet?
Dikwijls vinden wij, zelfs nu nog, ongerijmde en belachelijke fictien in oude
wetten van moderne volkeu.

De zich altijd afwisselende edicten omvatten ten slotte de geheele wetgeving
en werden het onderwerp van de commentarien der beroemdste romeinsche
rechtsgeleerden. Zij moeten dus beschouwd worden als den grondslag van
het geheele romeinsche recht, voor zoover het in de Pandekten van Justinianus
is opgenomen.

In dien zin heeft Schradcr, professor te T�bingen, toen hij over deze
belangrijke instelling schreef, voorgesteld haar na te volgen, voor zooverre
dit met onze zeden en staatkundige toestanden was overeen te brengen,
opdat men aldus het nadeel vermijde, dat weinig rijpe wetgevingen een iu-
geworteld kwaad worden.

Zie Hugo, Gesch. enz. 7e uitgave 1820, § 177�179, p. 300�315 en de
noot in mijn boek over de Instituten, p. 313; en, om de wijze van
samenstelling on den vorm der edicten te leeren kennen, Haubold , Institu-
tiones littcrariae, d. I, p. 321�36S.

Al wat Heineccius zegt over de wederrechtelijke aanmatiging der practo-
ren, in het vermogen om edicten te maken is onwaar en druist tegen de
geschiedenis in. Een menigte monumenten strekken ten bewijze, dat zij ver-
plicht waren edicten af te kondigen. W.

veel meer strookte met den geest eener monarchie; de
elkander opvolgende praetoren brachten het hoe langer zoo
verder in de kunst om den naam der wetten te eer-
biedigen, en tegelijkertijd hare kracht te verzwakken;
spitsvondige uitleggingen en critiek wei-den uitgevonden om
de meest duidelijk uitgedrukte meenigen der tienmannen te
verdraaien; en al was het doel heilzaam, de middelen waren
dikwijls ongerijmd. Aan de geheime of vermoedelijke be-
doeling van overledenen kende men meer kracht toe dan
aan den rang der erfopvolging en de vormen der testamenten;
den eischer, die zich niet op de hoedanigheid van erfgenaam
kon beroepen, was dit ten slotte vrij overschillig, daar een toe-
gevend praetor hem het bezit der goederen van zijn overleden
bloedverwant of weldoener toekende. Schadevergoedingen
en geldboeten waren, waar het rechtsvorderingen wegens
private beleedigingen betrof\', in de plaats getreden voor de
verouderde strenge bepalingen der twaalf tafelen; tijd en
ruimte werden door wonderlijke fictien op zijde gezet; een
beroep op jeugd, bedrog of geweld vernietigde de verbin-
tenis of bevrijdde van de nakoming van bezwarende over-
eenkomsten. Een zoo willekeurige rechtspraak gaf tot de
gevaarlijkste misbruiken aanleiding; het wezen en de vormen
van het recht werden dikwijls opgeofferd aan vooringeno-
menheid met deugd of aan een prijzenswaardige genegenheid,
en vooral aan de hartstocht van eigenbelang en wraakzucht.
Maar de dwalingen en ondeugden van eiken praetor namen
tegelijk met zijn ambtsjaar een einde; alleen die beginselen
die het gezond verstand en de practijk als juist erkend hadden,
werden door zijn opvolgers overgenomen; de beslissing van
nieuwe gevallen gaf duidelijke regels voor de wijze van
procedeeren aan de hand, en tegen de verzoeking om on-
rechtvaardig te worden was de praetor behoed door de lex
Cornelia, die hem dwong zich gedurende zijn ambtsjaar
strikt te gedragen naar den geest en de letter van zijn

edict 1). Het was voor den verstandigen Hadrianus weg-
gelegd om het plan te volvoeren, dat de geniale Cesarhad
ontworpen; Salvius Julianus, een uitstekend rechtsgeleerde,
heeft zich, terwijl hij praetor was, onsterfelijk gemaakt
door de samenstelling van het edictum perpetuum. Keizer
en senaat gaven aan dat goed ontworpen wetboek gaarne
hun goedkeuring; tusschen het strenge recht en de billijkheid,
die zoo lang gescheiden waren geweest, kwam een verzoening
tot stand; het edictum perpetuum verving de wet dei-
twaalf tafelen en werd de onveranderlijke grondslag van
het civiele recht 2).

1) Dio Cassius, d. 1, 1. XXXVI, p. 100 stelt het tijdstip der edicta
perpetua op 686 vast. In de Acta �iurna echter, die men uitgegeven
heeft naar de nagelaten papieren van Louis Viv�s, wordt het jaar 584 ge-
noemd. Pighius, Annales rom. d. II, p. 377, 378, Gravius, ad Suet. p.
778, Dodwell, Praelect. Camden, p. 665 en Heineccius houden de
echtheid dier acta vol. Het woord Scutum Cimbricum echter, dat men
er in vindt, bewijst dat zij valsch zijn. Moyle\'s Works, 8, 1, p. 303.

2) De geschiedenis der edicten is samengesteld en de tekst van het
edictum perpetuum hersteld door de meesterhand van Heineccius, Opp. d. 7,
P. 2, p. 1�564, bij wiens navorschingen ik mij gerust nederleg. In de
acad�mie des Inscriptions, heeft Bouchaud ecne reeks van voorlezingen gehou-
den over dit van een juridisch en litterarisch standpunt belangrijk onderwerp. G.

Gibbon, Heineccius en bijna de geheele litterarische wereld vergissen zich
over de ware beteekcuis van het zoogenaamde edictum perpetuum van Ha-
drianus. Sedert de lex Cornelia waren de edicten alleen in dien zin perpe-
tua, dat de praetor die gedurende zijn ambtsjaar niet kon veranderen. Hoewel
het nu schijnt, dat de rechtsgeleerde Julianus onder Hadrianus, gemaakt
heeft of bijgedragen heeft tot het maken van een volledige verzameling van
edicten, hetgeen men ook v��r Hadrianus deed, b. v. O�lius, qui edictum
diligentur composuit, hebben wij geen voldoend bewijs, om het algemeen
aangenomen gevoelen te huldigen, dat het edict der practoren door Ha-
drianus voor eeuwig onveranderlijk werd verklaard.

De schrijvers van het recht, die na Hadrianus leefden, o. a. Pomponius
in zijn kort overzicht over de geschiedenis van het romeinsche recht, spreken
van het edict zooals het ten tijde van Cicero bestond. Zij konden waar-
sehijnlijk een zoo merkbare verandering in den voornaamsten bron van het

Keizerlijke constitutien.

Van Augustus tot Trajanus vergenoegden zich de eerste
keizers met het afkondigen hunner edicten in de hoedanigheid
van verschillende romeinsche magistraten; en de epistolae
en orationes van den vorst werden vol eerbied door den
senaat in zijne besluiten ingelascht. Het blijkt, dat Hadrianus 1)

civiele recht niet met stilzwijgen voorbijgaan. Hugo heeft onwederlegbaar
aangetoond, dat verschillende stukken van schrijvers als Eutropius, niet
voldoende waren, om het door Hcineccius verdedigd gevoelen aan te nemen.

Een nieuw bewijs voor dit alles vindt men in de Instituten van Gajus,
die zich in de eerste boeken in denzelfilcn geest uitlaat, zonder een door
Hadrianus gemaakte verandering te vermelden. Had zij plaats gehad, dan
had hij daarover gesproken, zooals hij het in L. I, 8 doet ten opzichte
der responsa prudentum, naar aanleiding van een rescript van Hadrianus.
Er is ook niets uit de tekst gevallen. Waarom zou Gajus gezwegen hebben
over een verandering, veel belangrijker dan die, welke hij vermeldt?

De vraag wordt overigens weinig belangrijk, als wij er op.letten, hoe
inderdaad in het in de Pandekten geplaatste edictum perpetuum sedert Ha-
drianus tot aan het einde van dat tijdperk geen verandering gebracht is,
behalve die van julianus. Zie Hugo 1. c. 55, 310. De latere rechtsge-
leerden schijnen in hunne commentari�n dezelfde tekst als hunne voorgan-
gers te volgen. Evenzoo kan men zich natuurlijk voorstellen, dat na de
zorg daaraan door zoovele bekwame mannen besteed, de redactie van het
edictum zoo volmaakt was, dat er moeielijk grond tot eenige verandering
bestond. Wij vinden nergens vermeld, dat de rechtsgeleerden over de woorden
of de redactie van het edict hebben getwist.

Welk verschil zoude er trouwens thans uit voortspruiten, ten aanzien
onzer wetboeken en onze moderne wetgeving? Vergelijk overigens de ge-
leerde verhandeling van Biener: De Salvii Juliani meritis in edictum prae-
torium recte acstimandis, lipsiac 1809, 4to. \\V.

1) Zijn wetten zijn de eerste in den Codex. Zie Dodwell, Praelect.
(Jamden p. 319�340, die telkens van zijn onderwerp afdwaalt om ver-
warde lezingen en zwakke paradoxen te verdedigen. G.

Al weder een dwaling waaraan Gibbon, Heineccius en de meeste andere

de eerste geweest is, die zich openlijk de geheele wet-
gevende macht in haren vollen omvang toeeigende. Deze
verandering, die zoo zeer met zijne voortvarendheid strookte
werd gunstig opgenomen, gedeeltelijk omdat men zich tijdens
zijn regeering lijdelijk in alles schikte, gedeeltelijk wegens
zijn langdurige afwezigheid. De volgende keizers huldigden
dezelfde politiek en, om het eenigszins ruwe beeld van
Tertullianus te gebruiken: »het sombere en verward ineen-
gegroeide woud van wetten werd door de bijl van keizerlijke
mandata en constitutien omgekapt 1). Gedurende 4 eeuwen,
van Hadi�anus tot Justiuianus, werd het publiek en het
privaat recht gekneed naar de willekeur van den souverein,
en weinige godsdienstige of burgerlijke instellingen liet men
op haar ouden grondslag staan. De oorsprong van de wet-
gevende macht der keizers lag langen tijd in het duister, �n
omdat men op een lagen trap van ontwikkeling stond, �n door
de verschrikkingen van een gewapend despotisme; twee fictien
werden daarom verspreid door slaafsche of wellicht onwetende
rechtsgeleerden, die zich koesterden in de zonnestralen van het
Romeinsche en Byzantijnsche hof. Op dringend verzoek
der oude keizers, hadden het volk en de senaat hun somtijds

schrijvers zich schuldig maken, en die vourtspruit uit het verkeerde denk-
beeld, dat het onheteekenend rescript in den Codex van Justiuianus, L. VI
t. 23,. c. 11, de eerste keizerlijke constitutie is, zonder dat men er op let,
dat de Pandekten een aantal keizerlijke constitutien van af Julius Cesar
bevatten. Zie 1. 1 Dig. 29�1 . Ilugo merkt terecht op, dat de door den
senaat goedgekeurde acta van Sylla eigenlijk op hetzelfde neerkwamen, als
de constitutien van hen, die zich na hem de souvereiniteit aanmatigden.
Overigens weten wij, dat Plinius en verscheidene andere oude schrijvers
een menigte keizerlijke constitutien van af Augustus vermelden. Zie llugo,
Gesch. § 28G en 298, $ 302 euv. W.

1) Totam Ulam veterem et squalentem silvam legum novis principalium.
rescriptorum et edictorum sccuribus ruscatis et caeditis. Apologet. c. 4, p,
50 edit. Havercamp. Hij gaat voort met Severus te prijzen, die zonder
aeht te slaan op haar ouderdom en gezag, onnoodige en verderfelijke
wetten afschaite. G.

vrijstelling verleend van verplichtingen en strafbepalingen
door bijzondere statuten opgelegd; elke dusdanige toegevend-
heid was een daad van rechtsheerschappij, die de republiek
over den eerste harer burgers uitoefende. Doch dit
nederig voorrecht werd ten slotte vervormd tot het prero-
gatief van een dwingeland, en de Latijnsche uitdrukking
»legibus solutus," onthief den keizer van alle door menschen
op te leggen banden 1), zoodat hij alleen zijn geweten en zijn
gezond verstand als richtsnoer zijner handelingen had te raad-
plegen. 2. Ook uit de senaatsbesluiten, die telkens als een
nieuw keizer op den troon kwam, de titels en de macht
als van een bij keuze benoemden magistraatspersoon nauw-
keurig omschreven, bleek zijn afhankelijkheid. Eerst nadat
de denkbeelden en de taal der Romeinen verbasterd waren,
werd door den vindingrijken geest van Ulpianus of nog
waarschijnlijker van Tribonianus zelf 2) de lex regia en de
onherroepelijke afstand van macht van het volk uitge-
vonden 3). De beginselen van vrijheid en rechtvaardigheid
werden gebruikt, om de wetgevende macht der keizers
te verdedigen, die inderdaad op onwaarheid steunde en in
haar gevolgen tot slavernij leiden moest.

1) Dio Cassius dwaalt met opzet of uit onwetendheid in de beteckenis
van de uitdrukking: legibus solutus, d. I, 1. 53, p. 713; Reimar, zijn
uitgever, voegt zich bij deze gelegenheid bij de algemeeue afkeuring, die de
vrije ci�tiek over dezen slaafschcn geschiedkundige heeft uitgesproken. G.

2) Zie Gravina, Opp. p. 501-�512 en Beaufort, Kepublique Romaine, d. 1,
p. 255�274. Hij maakte een goed gebruik van twee verhandelingen van
Jan Frederik Gronovius en Noodt, beide door Barbeyrac vertaald en met
kostbare noten voorzien, 2 deelen in 12mo. 1731. G.

Zie Hugo, 1. c. $ 277. W.

3) Hetwoord: lex regia, is nog jonger dan de zaak zelve. Zelfs de slaven
van Commodus en Caracalla zouden voor den naam van koninklijk zijn terug-
geschrikt. G.

Toch werd een eeuw vroeger Donvitianus niet alleen door Martialis, doch
zelfs in documenten: Dominus et Deus noster genoemd. Suet. Dom. cap.
13. Hugo. W.

Wetgevende macht der keizers.

»Wat den keizer behaagt, heeft kracht van wet, sedert
»het Romeinsche volk, door de lex regia den geheelen omvang
van zijn macht en souvereiniteit heeft afgestaan" 1).
Men liet toe, dat aan den wil van een enkel man, wellicht
van een kind, de voorrang werd toegekend boven de wijsheid
van eeuwen, en de wenschen van millioenen burgers; de
ontaarde Grieken verklaarden met hoogmoed, dat de wil-
lekeurige uitoefening der wetgevende macht alleen aan de
handen des keizers veilig kon worden toevertrouwd.
>Welk eigenbelang of welke hartstocht," (roept Theophilusin
het gerechtshof van Justinianus uit) »kan den keizer op het
» dwaalspoor brengen, op het verheven standpunt,.waarop
»hij geplaatst is ? Hij is immers reeds meester over het leven
»en vermogen zijner onderdanen; zij, die zijn misnoegen
»hebben opgewekt, worden reeds tot de dooden geteld" 2).
Zelfs de geschiedschrijver, die vleierij versmaadt, zal moeten
erkennen, dat in geschillen van privaat recht op den
souverein van een groot rijk slechts zelden persoonlijke
consideratien invloed uitoefenen. Zijn deugd of zijn gezond
verstand zullen hem er aan herinneren, dat aan hem de
zorg voor den vrede en het recht is opgedragen en dat

1) Institut. lib. 1, 2, § G. Pandcktcn, 1. 1, L. 1, T. 4. Codex 1. 1 § 7,
L. I, T. 17. Heineccius heeft in zijn boek over de antiquiteiten en in zijn
elementa de constitutioncs principum uitgebreid behandeld, die ook door
Godofredus (Commeut. ad Cod. Thcod. 1. I, t. 1, 2, 3) en Gravina (p. 87�
90) worden besproken.

2) Theophilus in Paraphras. Gracc. Instit. p. 33 en 34, uitgave Reitz.
Zie over het karakter, de werken en den tijd waarin deze schrijver leefde,
den Theophilus van J. H. Mylius, Excursus, p. 1034�1703.

het belang der maatschappij onafscheidelijk met het zijne
is verbonden. De verstandige en onomkoopbare Papinianus
en Ulpianus bekleedden den rechterstoel onder het zwakste
en gebrekkigste bestuur 1); boven de schoonste verorde-
ningen van Codex en Pandekten staan de namen van
Caracalla en zijne ministers 2). De tyran van Rome was
somtijds de weldoener der provinci�n. Een dolksteek maakte
een einde aan de misdaden van Domitianus; maar de ver-
standige Nerva bekrachtigde zijne verordeningen, die door
den verontwaardigden senaat in de eerste opwelling van
vreugde over zijne bevrijding, waren nietig verklaard 3).

Rescripten der Keizers.

Niettegenstaande dit alles kon zelfs de verstandigste vorst,
als hij een rescript 4), d. i. een antwoord op de vragen

1) De klacht van Macrinus (Julius Capit. c. 13): Nefas esse leges
videri Commodi et Caracallae et hominum imperitorum voluntates, berust
meer op naijver dan op waarheid. Commodus werd door Scverus tot Divus
gemaakt, (l)odwell Praelect. 8, p. 324 en 325). Toch komt hij slechts
twee malen in de Pandekten voor.

2) Alleen van Antoniu3 Caracalla zijn 200 constituticn in den Codex op-
genomen, en 160 van hem en zijn vader samen. Deze twee vorsten worden
vijftig maal in de Pandekten en acht maal in de Instituten anngehaald
(Terrasson, p. 265.)

3) Plin. Secund. Epistol. 10, 66. Suet. in Domitian. c. 23.

4) Constantinus nam als hoofdbeginsel aan: contra jusrescriptanon valeant
(Cod. Theod. L. 1, t. 2, 1. 1.) ])e keizers laten, hoewel tegen hun zin,
wel eenig onderzoek toe naar de wet en naar het feit, of wel ecnig uitstel,
recht van petitie enz., maar deze onvoldoende geueesmiddelen zijn te veel af-
hankelijk van de willekeur des rechters, die tevens de risico op zich nemen moet.

van magistraatspersonen, moest uitvaardigen, misleid worden
door een partijdige voorstelling van het geschil. Vruchteloos
was zoowel een beroep op het gezond verstand als het
voorbeeld van Trajanus, om het misbruik te keeren, dat
in haast gegeven beslissingen der keizers op een lijn stelde
met goed doordachte verordeningen door de wetgevende
macht samengesteld. De rescripten van den keizer, zijne
concessien en decreten, zijne edicten en zijn sanctiones
pragmaticae werden onderteekend met purperkleurigen
inkt 1) en naar de provinci�n gezonden, als algemeen
verbindende of slechts op een bepaald geval toepasselijke
wetten, die de inagistraatspo;rsonen moesten uitvoeren en
waaraan het volk moest gehoorzamen. Maar toen hun aantal
voortdurend vermeerderde, werd het eiken dag twijfelachtiger,
in hoeverre zij moesten worden nagekomen, totdat in den
Codex Gregorianus, Hermogenianus en Theodosianus uit-
drukkelijk werd vastgesteld, wat de keizer wilde. De twee
eerste codices, waarvan nog sommige fragmenten over
zijn, werden samengesteld door twee rechtsgeleerden, on-
afhankelijk van den keizer, met het doel, om de constitutien
der heidensche keizers van Hadrianus tot Constantinus te
bewaren. De derde, die nog over is, werd op bevel van
Theodosius II samengesteld en in 16 boeken verdeeld, met
het doel om verbindende kracht te geven aan de wetten der
christelijke keizers van af Constantinus tot op zijn eigen
regeering. De drie wetboeken verkregen voor de rechtbanken
gelijk gezag, de rechter was bevoegd elke verordening als

1) Deze inkt was samengesteld uit vermiljoen en bergrood; men vindt
dien op de diplomata der keizers van af Leo I (A. D. 470) tot op den
val van het gricksulie rijk (Biblioth�que raisonn�e de la Diplomatique, d. I,
p. 509�514. Lami, de Eruditione Apostolorum, d. 2, p. 720�726.

onecht of verouderd te beschouwen, die niet in de erkende
verzameling was opgenomen 1).

Het formeele Romeinsche recht.

Bij onbeschaafde volken wordt in het gemis van een
alphabet, hoewel onvolledig, voorzien door het gebruik van
zichtbare teekens, die de aandacht opwekken en die de
herinnering aan elke publieke of private handeling levendig
houden. Het romeinsche recht geleek, in zijn eerste kindsch-
heid zeer op een pantomime; de woorden sloegen op de gebaren
en het minste verzuim of de minste dwaling in den vorm
van procedure was voldoende, om den meestonverliesbaren
eisch te doen ontzeggen. De huwelijksvereeniging werd aan-
geduid door de noodzakelijkste levensbehoeften, vuur en
water 2); de vrouw die verstooten werd, gaf de sleutels
terug, die haar waren overgegeven toen zij het bestuur
van het huishouden op zich nam. Om een zoon of slaaf vrij te
maken, draaide men hem rond en gaf hem een zachten
klap op zijn wang; door het werpen van een steen belette

1) Schutting, Jurispmdentia Ante-Justinianea, p. 681�718. Cujacius
beweert, dat Gregorius zicli met de verordeningen van Hadrianns tot Gallienus
bezig hield, en zijn medearbeider Hermogcnes met die der volgende keizers.
Deze verdeeling kan wel is waar in liet algemeen juist zijn, maar dikwijls
toch overschreden zij elkanders gebied. G.

I)e laatste rescrinta in deze \'Codices zijn van Dioclctianus. W.

2) Scaevola, waarschijnlijk Q. Cervidius Seaevola, de leermeester van Pa-
pinianus, beschouwt dit aannemen van vuur en water als een onmisbaar
vereischte tot het tot stand komen van ecu huwelijk (1. 66 D. L. 24, t. 1.
Zie Heineccius, Hist. J. R. no. 317.)

men het voortgaan met een werk; door het breken van
een tak stuitte men de verjaring; een gesloten vuist was
het symbool van een pand of bewaargeving; het geven dei-
rechterhand was het teeken, dat men zijn woord van eer
verpandde of zijn vertrouwen uitdrukte. Een gebroken
stroohalm beteekende het tot stand komen van een contract;
bij elke betaling kwamen schalen en gewicht te pas, en de
erfgenaam, die een testament aanvaardde, was somtijds ver-
plicht in de handen te klappen, zijn kleederen weg te
werpen en met gemeende of gehuichelde blijdschap te springen
en te dansen 1). Zoo een burger gestolen goed in het
huis van een buurman ging zoeken, bedekte hij zijn schaam-
deelen met een strook lijnwaad, en verborg zijn gelaat
met een masker of schaal, opdat hij niet den blik eener
maagd of matrona zou ontmoeten 2).

1) Cicero (de offlc�s 3, 19) kon slechts vermoedens opperen; maar St.
Ambrosius (de officiis III, 2) beroept zich op de gewoonten van zijn eigen
tijd, die hij als rechtsgeleerde en magistraatspersoon kende. Schulting, ad
Ulpian. Fragmenta, tit. 22, 28, p. 643 en 044. G.

De schrijver beproefde in deze paragraaf samen te vatten al de voorbeelden
van het formeelc recht die hij bijeen konde krijgen. Wat hij met betrekking
tot de vormen der cretio hereditatis vertelt, is onwaar; het is voldoende om
een blik te slaan op de aangehaalde plaats van Cicero, om te zien dat deze
in geen verband tot ons onderwerp staat. He schrijver roept het gevoelen
van Schulting in, die juist in dat geciteerde gedeelte in verzet komt tegen
deze belachelijke verklaring van de plaats van Cicero en er op wijst, hoe
G. Graevius de juiste beteekenis daarvan zeer goed had verklaard. Zie den
vorm der cretio hereditatis in Gajus, Instit. II, 166. W.

2) Tijdens de Autonijiien begreep men niet meer de beteekenis van het
furtum lancelinteoquecouccptum(Aulus Gellius, 10�18�16�10.) Heineccius,
die aan die vormen een Attischcn oorsprong toeschrijft, beroept zich op de
getuigenis van Aristophanes, diens scholiast, en Pollux (Antiquit. Kom. lib.
4, tit. 1, J 13�21.) G.

Men weet van deze formaliteiten niets meer af; wij zien evenwel dat reeds
Gajus (1. III, § 192 en 193) ze belachelijk maakt: «Prohibiti actio qua-
«drupli ex cdicto praetoris iutroductum est; lex autem eo nomine nullam

In een civiel proces raakte de eischer het oor van zijn
getuige aan, greep zijn onwillige tegenpartij bij de keel,
en riep , met een plechtige formule, de hulp zijner medeburgers
in. Beide partijen hielden elkanders hand vast, alsof zij
voor den zetel des praetors tot een gevecht gereed stonden;
deze beval hun dan, om het voorwerp, waarover het geschil
liep, te voorschijn te brengen; zij gingen, zij keerden terug
met afgemeten stappen en legden een kluit aarde voor zijn
voeten neder, om den akker, dien zij elkander betwistten, zinne-
beeldig voor te stellen. Die geheimzinnige kennis van wettelijke
woorden en handelingen was het erfdeel van de pontifices en
patrici�rs. Gelijk de Chaldeeuwsche sterrewickelaars maakten
deze aan hunne cli�nten bekend, op welke dagen men
mocht ageeren en op welke dit verboden was; deze belang-
rijke kinderachtigheden stonden in nauw verband met den
godsdienst van Numa, en zelfs na de afkondiging van de
wet der twaalf tafelen, was het romeinsche volk nog van
de pontifices afhankelijk door zijn onbekendheid met rech-
terlijke formaliteiten. Het verraad van eenige ambtenaren
uit het plebs bracht ten laatste de geheimen aan het licht,
waarvan men zooveel partij had getrokken; een meer ont-
wikkelde eeuw brak aan, waarin men met die wettelijke
vormen den spot dreef en ze toch in acht nam, totdat

«poenam constituit. Hoc solum praecepit, ut qui quaerere velit, nodus
«quaerat, linteo cinctus, lancem habens, qui, si quid invenerit, jubet id
lex furtum manifestum csse. Quid sit autem linteum quaesituin est ? Sed verius
«est consuti genus esse, quo necessarias partes tegerent. Quare lex tota ridicula
»est. Eo magis, quod ita quaesita res inventa luajori poeuae subjiciatur.
Deinde quod lancem sive liuteo liabere jubeat, ut manibus occupantis nihil
� subjiciatur, sive ideo , ut quod iuveucrit, ibiimponat, neutrum eorum proce-
»dit, si id, quod quacratur ejus maguitudinis aut naturae sit ut neque sub-
jici, neque imponi possit. Ccrte non dubitatuv, cujuscunque materiae sit ea
«lanx, satis legi fieri." Men ziet hieruit echter dat de schaal, zooals de
meeste schrijvers, op gezag van Festus hebben beweerd, niet diende om het
gelaat te bedekken. W.

eindelijk, door lang verloop van tijd, wat juist vroeger
zooveel tot hare kracht had bijgedragen, die taal uit de
kindschheid van een volk z�� in onbruik geraakte, dat zelfs
hare beteekenis niet meer begrepen werd 1).

De perioden in de ontwikkeling der rechtsgeleerden.

De wijzen van Rome, die men als de eigenlijke scheppers
van het burgerlijk recht kan beschouwen, beoefenden een
edeler wetenschap dan die der drooge vormen. De verandering
van het taaieigen en de zeden der Romeinen bracht te
weeg, dat elk volgend geslacht minder in den stijl dei-
twaalf tafelen thuis was, en de twijfelachtige gedeelten
daarvan werden slechts onvolkomen opgehelderd door de
studi�n der rechtsoudheidkundigen. Het was een edeler en be-
langrijker taak om dubbelzinnigheden te verklaren, om de
werking der wet nauwkeurig te omschrijven, om de beginselen
toe te passen, om daaruit gevolgtrekkingen af te leiden,

1) Cicero maakt in zijn rede pro Marena (c. 9�13) de vormen en de
geheimen der rechtsgeleerden belachelijk, die met meer goede trouw door
Aulus Gellius worden voorgesteld (Noctes Attic. 20, 10.) Gravina (opp.
265�207.) en Heincccius (Autiquit. lib. 4, tit. 6.) G.

Gibbon is te zeer ingenomen tegen al de formaliteiten van de procedure
der Romeinen. Die der Romeinen waren zeer nauw met den ouden gods-
dienst verbonden, maar moesten noodzakelijk allengs verdwijnen, naarmate
Kome een hoogeren trap van ontwikkeling bereikte. Hebben niet de be-
schaafdstc nati�n van den tegenwoordigen tijd hun recht overladen met dui-
zendc dikwijls ongerijmde en bijna steeds onbeteekenendc formaliteiten?
Hoeveel voorbeelden biedt ons het Engelsche recht niet aan! Zie over het
karakter dier formaliteiten het werk van Savigny over de roeping onzer eeuw
op het gebied van wetgeving en rcchtwetcnschap, Heidelberg 1814, p. 9�10.

om wezenlijk bestaande of schijnbare tegenstrijdigheden op
te lossen; zoo werd langzamerhand de wetgevende macht
ongemerkt door de uitleggers der oude statuten in handen
genomen. Hunne fijne verklaringen werkten mede met de
pogingen van den praetor, die het orgaan was der billijk-
heid tegenover het strenge recht, om de tyrannie door
enkelen in een tijd van weinige ontwikkeling uitgeoefend,
te fnuiken. Het was het doel der rechtswetenschap om, zij
het dan ook door zonderlinge middelen en langs een omweg,
het recht te herstellen, dat de natuur en het gezond verstand
voorschreef. Zoo werd het vernuft van ambtelooze burgers
dienstbaar gemaakt aan het ondermijnen der staatsinstellingen
van hun vaderland. De verandering, die gedurende nagenoeg
1000 jaar, van af de twaalf tafelen tot de regeering van
Justinianus, plaats greep, kan verdeeld worden in drie
perioden van bijkans even langen duur en die zich van
elkander onderscheiden door de wijze van onderricht en het
karakter der rechtsgeleerden 1).

1) Pomponius geeft deze verdeeling der wetgeleerden in perioden aan (de
origine juris, Pandect. 1. I, t. 2.) De nieuwere schrijvers hebben met
nauwgezetheid en verstand dit gedeelte der geschiedenis besproken ; uit hen
koos ik voornamelijk als gidsen Graviua (p. 41�79) en lle�ieccius (Hist.
J. K. no. 113 p. 351); Cicero (meer bepaaldelijk in zijn de oratore, de claris
oratoribus, de legibus) en de clavis Ciceroniana van Ernesti (onder den naam
van Mucius enz ) deelt menig geestige en belangrijke bijzonderheid mede.
Horatius doelt dikwijls op den arbeid der rechtsgeleerden in den vroegen
morgen (Serm. I, 1, 10. Epist. 2, 4, 103 enz.)

Agricolam laudat juris legumque peritus
Sub galli cantum, consultor ubi ostia pulsat.
ltomae dulce diu f uit et solemne, reclusa
Mane domo vigilare, clienti promere jura. G.

Vooral door zijn verdeeling der romeinsche rechtsgeschiedenis in tijdper-
ken, toont Gibbon hoe diep hij iu de kennis van dat recht is doorgedron-
gen. Hugo neemt die verdeeling over, maar laat de geschiedenis voorafgaan
van den tijd v��r de wet der twaalf tafelen, derhalve van de kindsheid van
het romeinsche recht. W.

Eerste tijdvak. A. �. C. 303�648.

Hoogmoed en onwetendheid droegen er toe bij, om de
beoefening van bet romeinsche recbt in het eerste tijdperk
binnen nauwe grenzen te beperken. Op marktdagen en op
dagen dat er vergaderingen werden gehouden, wandelden
de voornaamste rechtsgeleerden op het Forum rond, bereid
om zelfs den geringste hunner medeburgers met raad bij
te staan, in de hoop, dat deze hun in de toekomst door
voor hen te stemmen dank zoude betuigen. Wanneer zij ouder
werden en in aanzien klommen, bleven zij te huis, op een
stoel of troon gezeten, geduldig en in het vol gevoel hunner
waardigheid op de bezoeken hunner cli�nten wachten, die
reeds bij het krieken van den dageraad, uit de stad of van het
land hun deur kwamen bestormen. De plichten van het
maatschappelijke leven en de incidenten, die zich in een
procedure voordeden, waren de gewone onderwerpen dei-
adviezen ; het mondeling geuite of op schrift gebrachte ge-
voelen der rechtsgeleerden werd uitgebracht volgens de voor-
schriften van het gezond verstand en van de wet. Aan
jongelieden van hun eigen stand en familie werd veroorloofd
te luisteren; hunne kinderen genoten het voorrecht van
privaat onderricht, en de gens Mucia b. v. was lang be-
roemd door haar erfelijke kennis van het burgerlijke recht.

Tweede tijdvak. A. U. C. 648�988.

De tweede periode, de bloeitijd der rechtswetenschap,
bevat den tijd, die tusschen de geboorte van Cicero en de
regeering van Severus Alexander ligt. Er vormde zich een
stelsel, er werden scholen opgericht, er werden boeken
samengesteld, de kennis van levenden en dooden werd
dienstbaar gemaakt aan het onderricht der .studeerenden.

Het eerste werk over het recht was de Tripartita van Aelius
Paetus, bijgenaamd Catus of den Verstandige. De censor Cato
verwierf zich, onafhankelijk van zijne overige verdiensten,
eenigen roem door zijne rechtsstudien en die van zijn zoon;
drie ervaren rechtsgeleerden maakten den familienaam van
Mucius Scaevola beroemd; maar het hoogste toppunt in
die wetenschap bereikte hun leerling en Cicero\'s vriend
Servius Sulpicius. Die lange rei nu, die met gelijken luister
onder de republiek en onder de keizers bloeide, werd ge-
sloten door de eerbiedwaardige namen van Papinianus,
Paulus en Ulpianus. Hunne namen en de titels hunner
werken zijn zorgvuldig bewaard, en het voorbeeld van Labeo
kan ons een denkbeeld geven van hun vlijt en vrucht-
baarheid. Die uitstekende rechtsgeleerde uit den tijd van
Augustus, bracht het jaar gedeeltelijk in de stad, gedeel-
telijk buiten door, en hield zich nu eens met zijne zaken,
dan weder met het samenstellen van boeken bezig. Vier
honderd boeken worden opgesomd als de vrucht van zijne
studie. Van Capito, zijn mededinger, wordt uitdrukkelijk
het 295^e boek aangehaald; slechts weinigen van hen, die
onderricht gaven, konden hunne meeningen in minder dan
100 boekdeelen samenvatten.

Derde tijdvak. A. U. O. 988�1230.

Gedurende het derde tijdvak, van Alexander tot Justi-
nianus, bewaarden de rechtsgeleerde orakels nagenoeg het
stilzwijgen. De weetgierigheid was verflaauwd; op den troon
zaten dwingelanden en onbeschaafde heerschers, godsdienstige
kwestien hielden de meer werkzamen bezig, en de professoren
van Rome, Constantinopel en Beritus vergenoegden zich
met de nederige rol, om de lessen hunner meer ontwikkelde
voorgangers te herhalen. Uit het feit dat de rechtsstudie
langzaam vooruitging, maar snel in verval raakte, kan
worden afgeleid, dat voor hare beoefening een tijd van

vrede en de daarmede gepaard gaande fijnere beschaving
noodig is. Uit de menigte rechtsgeleerden, die in dien
tusschentijd uitgebreide boeken schreven, kan men opmaken ,
dat men zich op de beoefening van het recht toeleggen
en daarover boeken samenstellen kan, al heeft men slechts
een middelmatig oordeel, en een middelmatigenvlijt. Juist
immers omdat de volgende eeuw niet bij machte bleek te
zijn om iets dergelijks voort te brengen, werd het genie
van een Cicero en Virgilius hoe langer zoo meer op
prijs gesteld; doch de uitstekendste onderwijzers der rechts-
wetenschap waren zeker leerlingen te zullen nalaten, die met
hen in verdiensten en roem zouden gelijk staan of wel hen
zouden evenaren.

Wijsbegeerte der rechtsgeleerden.

Het recht, dat op een ruwe wijze aan de behoeften der
eerste Romeinen was dienstbaar gemaakt, werd in de zevende
eeuw na de stichting der stad gepolijst en verbeterd, door
dat het zich nauw aan de grieksche philosophie aansloot.
Ondervinding en practijk waren de leermeesteressen der
Scaevola\'s geweest; doch Servius Sulpicius was de eerste
rechtsgeleerde, die zijn wetenschap grondde op een vaste
en algemeene theorie 1). Om waarheid en leugen te onder-

1) Crassus of liever Cicero zelf vormt zich een denkbeeld van de wijze
van beoefening der wetenschap van het recht (deoratorc, c. 41, 42), dat de
welsprekende doch onontwikkelde Antjnius tracht bespottelijk te maken (1,
58). Het werd gedeeltelijk\' in practijk gebracht door Servius Sulpicius
(in Bruto c. 41), wiens lof door Graviua, in klassiek Xatijn, op sierlijke
wijze verkondigd wordt (p. 60). O.

scheiden, paste hij als onfeilbare regels de logica van
Aristoteles en de Sto�cijnen toe, toetste bijzondere gevallen
aan algemeene hoofdbeginselen, bracht orde in een ordeloos
geheel, en verspreidde daarover licht door zijn welsprekend-
heid. Cicero, zijn tijdgenoot en vriend, stelde geen prijs op
den roem een rechtsgeleerde van beroep te zijn; maar zijn
onvergetelijk talent, dat alles wat het \'aanraakt in goud
verandert, strekte tot sieraad der rechtswetenschap in zijn
vaderland. 1) Op het voorbeeld van Cato dacht hij zich een
denkbeeldige republiek en maakte daarvoor een verzameling
wetten; in deze werken tracht hij den hemelschen oorsprong
te bewijzen van de verstandige en rechtvaardige romeinsche
staatsinstellingen.

Het geheele heelal, zoo is zijn verheven grondstelling,
bestaat uit ��n onmetelijke republiek; goden en menschen,
die uit dezelfde stof zijn samengesteld, zijn leden van de-
zelfde gemeenschap; de natuurwetten en het volkenrecht
zijn op de rede gegrond; alle positieve instellingen, hoezeer
door het toeval en de gewoonte gewijzigd, zijn ontleend

1) De onsterfelijke woorden van Cicero zijn de volgende: «Non enimfacile
«dixerim plus studii, quam illum et ad dicendum et ad omnes bonarum

/rerum disciplinas adhibuisse .... maluit.....longe omnium non ejusdem

"aetatis, scd eorum etiam qui fuisscut, in jure civile esse princeps. Hic
»Brutus, Ain tu? inquit, etiamne Q. Scaevolae Servium nostrum anteponis?
«Sic enim inquam, Brute! existimo, juris civilis magnum usum et apud
«Scaevolain et apud multos fuisse, artem in hoc uno. Quod nunquam effe-
«cisset ipsius juris scientia, nisi eam praeterca didicisset artem quae doceret
\'/rem universam tribuere in partes, latentem explicare definiendo, obscura
�explauare interpretaudo, ambigua primum videre, deinde distinguere, pos-
"tremo babere regulam, qua vcra et falsa judicarentur, et quae quibus positis
«essent, quaque non esseut, consequentia. Hic euim attulit hanc artem omnium
«artiiun maximam, quasi lucem ad ea quae confuse ab aliis aut respondebautur aut

»agcbantur.....Sed adjunxit etiam et litterarum scientium et loquendi elegantiam,

»quae ex scriptis ejus, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest."
Hugo deukt, dat het scherpzinnig stelsel der Instituten, door een groot
aantal oude rechtsgeleerden en ook door Justinianus aangenomen, van hem
dagteekent. Zie Cesch. enz. § \'622, no. 2. W.

aan het beginsel van rechtvaardigheid, dat de Godheid in
alle deugdzame harten heeft gegrift. De sceptici die wei-
geren te gelooven en de Epicuristen die weigeren te han-
delen, sluit hij van het gebied der wijsbegeerte uit. De
laatsten zien laag neder op de taak, om voor het heil der
republiek te zorgen; hij raadt hen in hun schaduwrijke
tuinen te blijven sluimeren. Maar hij smeekt de nieuwe
academie het stilzwijgen te bewaren, opdat hare vermetele
tegenwerpingen den schoonen en goed geordenden bouw van
zijn grootsch stelsel niet vernielen 1). Hij noemt Plato,
Aristoteles en Zeno als de eenige leermeesters, die den burger
toerusten en vormen voor de plichten van het maatschappelijk
leven. Het sterkst van al deze wapenrustingen was die der
sto�cijnen 2); zij werden in de rechtsgeleerde scholen het
meest gedragen wegens haar nut en hare sierlijkheid.
Onder de galerijen leerden de romeinsche civilisten de
plichten van het leven vervullen, redeneeren en sterven;
maar zij zogen in sommige opzichten de eigenaardigheden in,
die aan die secte eigen waren: nl., zucht naar paradoxen, de
gewoonte om stjjfhoofdig een meening vast te houden en
een kleingeestige gehechtheid aan woorden en uitdrukkingen.
De handhaving van het recht van eigendom grondde men
op den voorrang dien de vorm had boven de stof; de ge-
lijkheid van alle misdrijven werd verdedigd door een uitspraak

1) «Perturbatricem autera omnium harum rernm academiam, hanc ab Arcesila
«et Carneade recentem, cxoremns ut silcat, nam si invaserit in haec, quae
«satis scite instructa et composita videantur, nimis edet minus, quam
«quidem ego placare cupio, snbmoverc non audeo." De legibus I, 13. Uit
deze ziusnede alleen had Beutley reeds kunnen leeren, hoezeer het Cicero
ernst was met de schoonschijneude thcori�n die hij ontwikkeld heeft. (Kcmarks
on Free-tbinking, p. 250.)

2) De Stoicijusche wijsbegeerte werd te Rome het eerst door Panaetius,
den vriend van Scipio Minor onderwezen (zie zijn leven in de M�m. de 1\'acad.
des Inscriptions, d. 10, p. 75�89.)

van Trebatius 1), dat hij die een oor aanraakte, het geheele
lichaam aanraakt, en dat hij, die een gedeelte van een
hoop koorn of een vat wijn steelt, even zoo schuldig is als
hij die het geheel ontvreemdt 2).

Gezag der rechtsgeleerden.

De wapenhandel, de welsprekendheid en de studie van
het burgerlijke recht baanden den burger den weg tot
eerambten; en als deze drie te gelijk door denzelfden man
beoefend werden, kwam het nut van elk dier wetenschappen
meer duidelijk aan het licht. Een verstandig praetor bracht
door de samenstelling van het edict te weeg, dat ook de
meening die hij ak privaat persoon uitsprak, werd aan-
genomen en boven die van anderen werd voorgetrokken;

1) Hij wordt, wat dit betreft, aangehaald door Ulpianus (leg. 40 ad
Sabinnm in Pandcct. lib. 4G, tit. 2, leg. 21.) Trebatius, na een rechtsgc-
leerde van den eersten rang te zijn geweest, qui familiam duxit, werd een
Epicurist (Cicero ad familiarcs 7, 5.) Misschien behoorde hij niet standvas-
tig en oprecht tot deze nieuwe secte. G.

Gibbon heeft den zin van deze phrase van Cicero zeer slecht begrepen.
Eerst na hem is men daarin beter geslaagd. Cicero noemt de hoedanigheden
van Trebatius op en zegt: accedit ctiam, qnod familiam duxit in jure civili,
singularis memoria, summa scientia, d. i. Trebatius heeft nog een hoedanig-
heid, van veel belang voor hen, die het civiele recht beoefenen, nl. een
uitstekend geheugen enz. Die verklaring reeds door M�nage geraden (Amoe-
nit. juris civilis, c. 14) vindt men in het woordenboek van Scheller, s. v.
familia en in de Gesch. van Hugo §. 323. Vele schrijvers hebben zonder
schijn van bewijs beweerd, dat Trebatius een Epicurist was. W.

2) Zie Gravina (p. 45�51) en de nietige bedenkingen van Mascou. Hei-
neccius (llist. J. R. No. 125) citeert en prijst een verhandeling vanEverard
Otto, de stoica jurisconsultorum philosopnia.

naar het gevoelen van een censor of consul hoorde men eer-
biedig; en de moed of de overwinningen van een rechts-
geleerde droegen er dikwijls toe bij, om een twijfelachtige
wetsverklaring ingang te doen vinden. Lang werd de
wetenschap der patrici�rs door een waas van geheiinzin-
nigheid beschermd; doch toen de tijd van meerdere ontwikkeling
aanbrak, was het gevolg van de vrijheid van onderzoek
het vaststellen van algemeene rechtsbeginselen. Moeielijke
en ingewikkelde gevallen werden door het redetwisten op
het forum opgehelderd; algemeene regelen, axiomata en
definitien 1), ontleend aan het gezond verstand werden in
de practijk toegepast, en voor de rechtbanken werd het
gewoonte zich op het gevoelen der rechtsgeleerden te beroepen.
Doch deze uitleggers kouden de wetten der republiek noch
maken noch uitvoeren; de rechters behoefden zich zelfs niet
te bekommeren om het gezag der Scaevolae, dat dikwijls
door de sophismen of de welsprekendheid van een scherpzinnig
pleiter werd omvergeworpen 2). Augustus en Tiberius waren
de eersten, die van de wetenschap der rechtsgeleerden gebruik
maakten als een nuttig werktuig voor hun macht; de slaafsche
arbeid van dezen bracht het oude systeem in overeenstemming
met den geest en de inzichten van het despotisme. Onder
het schoonklinkend voorwendsel van de waardigheid der
wetenschap te handhaven, werd het voorrecht om rechts-
geleerde adviezen, eerst door den keizer goedgekeurd, te
onderteekenen en die kracht te doen hebben, toegekend aan
hen, die behoorden tot den ordo senatorius of ecpiester;
dit monopolie bleef bestaan, totdat Hadrianus aan eiken
burger, die zich van zijne bekwaamheid en kennis bewust
was, de vrijheid gaf, om dit beroep uit te oefenen. Thans

1) Wij kennen de regula Catoniana, de stipulatio Aqniliana, en de for-
mnlae van Manilius, benevens 211 grondstellingen en 247 bepalingen (Pan-
dect. L. 50 T. 16 en 17).

2) Zie Cicero, lib. 1 de Oratore, Topica, pro Murena.

werd de praetor eenigszins gebonden door de lessen zijner
leermeesters; de rechters moesten, behalve aan de wetten,
ook aan de commentari�n daarop gehoorzamen; zoo was
b. v. het gebruik van codicillen een belangrijke verandering,
waaraan Augustus op raad der rechtsgeleerden zijne goed-
keuring hechtte 1).

1) Zie Pompoiiius (de origine juris 1. 2, § 47 D. L. I, t. 1.) Heineo
cius (ad Institut) lib. 1. tit. 2, § 8, lib. 2, tit. 25 iu Element, et Anti-
quitat.) en Gravina (p. 41�45.) l)e tijdgenooten beklagen zich niet zeer
over dat monopolie van Augustus, dat toch een ergerlijke maatregel was;
waarschijnlijk werd het onder den dekmantel van een Senaatsbesluit binnen-
gesmokkeld. G.



		�

		INLEIDING.

		I. De ijdele opschriften, die de overwinningen van Justini- anus vermeldden, zijn vergaan; doch zijn naam als wetgever is gegrift op een schoon en onvergankelijk monument. Onder zijn regeering en onmiddellijk toezicht werd het burgerlijke recht geordend in die onsterfeljjke werken, die den naam dragen van Codex, Pandekten en Instituten 1); het romeinsche recht is door gewoonte of door wetboeken overgegoten in

		1) De middeleeuwsche civilisten hebben een ongerijmde en onbegrijpelijke wijze om romeinsche wetten aan te halen, ingevoerd, die, gesteund door hun gezag, ook thans nog in gebruik is. Zoo zij naar Codex, Pandekten of Instituten verwijzen, geven zij alleen het nommer der wet, niet dat van het bock op, en halen de eerste woorden aan van den titel, waartoe die wet behoort. Nu zijn er meer dan duizend titels. Ludewig (vita Justiniani p. 268) uit den wensch, dat men die schoolsche gewoonte zal laten varen; ik voor mij heb het dan ook gewaagd, het nommer van boek, titel en wet op te geven. G. Te recht klaagt de schrijver over de onduidelijke wijze, waarop men ge- woonlijk fragmenten uit het Corpus juris aanhaalt. Op zijn voorbeeld voerde Hugo een gemakkelijke en eenvoudige wijze van citeeren in, door nl. het nommer van boek, titel en wet op te geven (b. v. Dig. X, tit. 2, fr. 20 of wel fr. 20 Dig. X. 2). Bij een aantal duitsche rechtsgeleerden vond dit later navolging. 1



		49

		door rechtmatige verontwaardiging uitgelokten en luide uitgesproken volkswensch en hem verwijderen; doch de quaestor werd spoedig in zijn eer hersteld, en mocht zich tot aan zijn dood, gedurende meer dan twintig jaren, in het ver- trouwen des keizers verheugen. Zijn eerbiedige onderwor- penheid werd door Justinianus zelf zeer geprezen, die ijdel genoeg was om niet te begrijpen, hoe dikwijls die onder- worpenheid in de grofste vleierij ontaardt. Tribonianus aanbad zijn meester, die hem zoovele gunsten bewees; volgens hem was de aarde niet waard, zulk een vorst te bezitten; ja zelfs veinsde hij te vreezen, dat eens Justinianus, gelijk vroeger Elias of Komulus van de aarde zou worden opge- nomen en levend zou worden overgebracht naar de woningen van hemelsch geluk 1).

		XVHI. De codex van Justinianus A. D. 529, 13 Peb., A. D. 529 7 April. Indien Gesar de hervorming van het romeinsche rechts- wezen had tot stand gebracht, dan zou zijn scheppende geest, voorgelicht door studie en nadenken, aan de wereld een

		1) Dit wordt medegedeeld door Hesychius (is viris Illustribus), door Procopius (Anccdot. c. 13) en Suidas (d. 3, p. 501). Zulk een vleierij is bijkans ongeloofelijk. Nihil est quod credere de se Non poterit, cum laudatur Diis aequa potestas. Fontenelle (d. 1, p. 32�39) heeft getracht Virgilius bespottelijk temaken. Doch diezelfde Fontenelle plaatst zijn vorst boven Augustus; de wijze Boileau bloosde niet, toen hij schreef: » Le destin a ses yenx n\'oserait balancer. Toch waren noch Augustus noch lodewijk XIV gekken. 4



		57

		toen hij hunne oorspronkelijke goede tekst bedierf, toen hij de denkbeelden, door zijn slaafsche regeeiing ingegeven, bedekte met den niantel hunner eerbiedwaardige 1) namen en al zijn macht te baat nam om de zuivere en authentieke uitdrukking van hun gevoelen te verduisteren. De ver- ordeningen en bijvoegingen van Tribonianus en zijn ambtge- nooten werden verdedigd, op den valschen grond der nood- zakelijkheid eener eenvormige rechtspraak; doch hun zorg is onvoldoende geweest en de antinomiae, of tegenstrijdigheden in den Codex en Pandekten, stellen nog steeds het geduld en den ijver der moderne rechtsgeleerden op de proef 2).

		XXI. Verloren gaan van het oude rechl. Door de vijanden van Justinianus is een gerucht verspreid, dat eiken redelijken grond mist; de samensteller der Pandekten zou namelijk het oude Ilouieinsch recht hebben verbrand, overtuigd in zijn opgeblazenheid, dat dit nu overbodig was geworden. De keizer behoefde die taak, die. hem slechts

		1) Het getal dezer emblemata (de beleefde term voor vervalschingeu) is tot een hoog cijfer gebracht door Bynkershoek (in de vier laatste boeken zijner observationes), die op zwakke gronden het recht van Justinianus betoogt, om ze te laten maken en op de plicht van Tribonianus wijst om hem te gehoor- zamen. 2) He antinomiae of tegenstrijdige wetten van den Codex en de Paudek- ten, zijn somtijds de reden en dikwijls een grond tot verschoouing voor de onzekerheid van het civiele recht, dat zoo dikwijls aanleiding geelt tot dat gene wat Montaigne: Questions pour 1\'ami noemt. Zie een voortreffelijk opstel door Franciscus Balduinus over Justinianus. (lib. 2. p. 259 env. bij Ludewig, p. 305, 306).



		62

		zich daarmede hadden vereenigd. Nog waren geen zes jaren sedert de afkondiging van den Codex verloopen, toen hij zijn eigen werk voor onvolmaakt verklaarde, door een nieuwe en meer nauwkeurige uitgave daarvan in het licht te geven, die hij verrijkte met twee honderd zijner eigene wetten en vijftig beslissingen omtrent de duisterste en ingewikkeldste punten van het recht.

		XXIII. De Novellae, A. D. 534�565. Ieder jaar, of volgens Procopius, iedere dag, van de lange regeering van Justiuianus kenmerkte zich door eenige verandering in de wetgeving. Velen zijner constituties werden door hem zelf buiten werking gesteld, velen werden door zijn opvolgers afgeschaft, velen verdwenen na lang verloop van tjjd; doch aan zestien edicten en honderd acht en zestig novellae 1) werd in de authentieke verzameling van het burgerlijk recht een plaats ingeruimd. Naar de meening van een wijsgeer, die boven de vooroordeelen van zjjn stand verheven was, vinden deze onophoudelijke en voor het grootste gedeelte onbetee- kenende veranderingen slechts hare verklaring in de geldzucht van een vorst, die zonder te blozen zijn vonnissen en wetten te koop veilde 2). De beschuldiging van den schrijver der

		1) Novella is als adjectief klassiek, als substantief slecht latija (Ladewig p. 245). Justiniauus heeft ze nooit zelf verzameld. I)c negen collatien, dio aan de nieuwere rechtbanken tot richtsnoer dienen, bevatten acht en negentig novellae; doch dit getal is door de ijverige onderzoekingen van Julianus, 11 aioander en Co:.tiu- vermeerderd (Ludewig p. 240, 258). Alemau. Not. in Anccdot. p. 98. 2) Montesquieu, Considcrations sur la Grandeur et la JJe\'cadeucc des Romains, c. 20, t. 3, p. 501, in 4to. Bij deze gelegenheid ontdoet hij zich van den tabbaard en den presidentsniuts.



		63

		fcSecreta is inderdaad ernstig en op den man af; doch het eenige voorbeeld, dat hij aanvoert, kan zoowel aan den godsdienstzin als aan de gierigheid van Justinianus worden toegeschreven. Een rijke dweeper, zoo verhaalt hij, had zijn goederen nagelaten aan de kerk van Emesa. Het bedrag der erfenis was vermeerderd door de behendigheid van een falsaris, die schuldbekentenissen en betalingsbeloften met de namen der rijkste Syriers had onderteekend. Deze nu wier- pen een verjaring van dertig of veertig jaar tegen; doch hun verdediging werd afgewezen op grond van een edict, waar- aan terugwerkende kracht werd toegekend, en dat de rechten den kerk tot den tijd van een eeuw uitstrekte; een edict trouwens, zoo strijdig met recht en billijkheid, dat het, nadat het voor deze gelegenheid dienst had gedaan, nog onder de regeering van Justinianus weder werd afgeschaft 1). Zoo men al den keizer van schuld vrij verklaren en de omkooping aan zijn vrouw en gunstelingen wijten kon, dan nog zou het vermoeden eener zoo laaghartige ondeugd aan het prestige zijner wetten een gevoeligen schok toebrengen. Zelfs de verdedigers van Justinianus zullen moeten erkennen, dat zulk een lichtvaardigheid, welke daarvan ook de reden moge zijn, een wetgever, ja ieder mensch onwaardig is.

		XXIV. De Instituten A. D. 533, 21 Nov. Vorsten verwaardigen zich zelden de onderwijzers hunner onderdanen te zijn; daarom moet aan Justinianus bijzondere

		1) Procopius, (Anecdot. c. 28). Een gelijk voorrecht werd aan de kerk van Rome toegekend (Nov. 9). Zie over de herroeping dier schadelijke privilegi�n nov. III en ed. 5.



		VOORBERICHT.

		In het jaar 1823 verscheen een hollandsche vertaling van het voortreffelijke vier en veertigste hoofdstuk van Gibbon, naar het fransch van Warnkoenig. Hoewel die vertaling aan twee zeer groote gebreken leed, daar zij ten eerste niet uit het oorspronkelijke vertaald en ten tweede somtijds door zinstorende stijlfouten onbegrijpelijk was, werd zij zoo gretig ontvangen, dat zij thans uitverkocht is en een nieuwe uitgave noodzakelijk werd. Wij hebben gemeend aan den wensch des uitgevers, om de herziening op ons te nemen, te moeten toegeven, en het beroemde hoofdstuk \'uit Gibbon\'s decline and fall of the roman empire, naar het engelsch in onze taal te moeten overbrengen. Ons eerste voor- nemen , om ook de noten te herzien, die ten gevolge van de latere ontdekkingen veelal aanvulling behoeven, moesten wij om den korten tijd die ons gegeven was, laten varen. Misschien biedt zich daar- toe later de gelegenheid aan. Wij geven ze dus zooals zij zijn. Daarentegen hebben wij gemeend de weinig belangrijke »conside- ratien," de narede en de synoptische tafel veilig te kunnen weglaten. �



		3 die voor de eer en het belang van eene klasse van menschen, die steeds in de maatschappij blijft voortleven. Door alle tijden heen immers hebben de rechtsgeleerden het als hun voor- naamste taak beschouwd, den grondlegger hunner wetenschap met ijver en warmte te verdedigen. Met eerbied vermelden zij zijne deugden, ontveinzen of ontkennen zij zijne fouten en varen zij heftig uit tegen de ondeugd of waanzin der weder- spannigen, die het wagen de majesteit van het purper te bevlekken. Gelijk meer geschiedt, heeft die blinde afgoderij een verbitterden tegenstand uitgelokt; het karakter van Justinianus is beurtelings uitbundig geprezen, en overdreven scherp gelaakt; ja zelfs heeft eene secte (de Anti-�riboniani) de onbillijkheid begaan om aan den keizer, aan zijne ministers, aan zijne wetten, allen lof te ontzeggen 1). Hoewel ik tot geen partij behoor, hoewel alleen zucht naar historische waarheid en goede trouw mij geleid heeft, hoewel ik ge- matigde en betrouwbare gidsen als wegwijzers gekozen heb 2),

		1) Franciscus Hottomannus, een geleerd en scherpzinnig rechtsgeleerde, wilde te gelijker tijd Cujacius ergeren en den kanselier de 1\'IIopital genoegen doen. Zijn Anti-Tribonianus (dien ik mij nooit hel) kunnen verschaffen) werd in 1009 in het fransen uitgegeven en zijn school verspreidde zich door Duitschland (Heiueccius, Opp. IJ. 3, sluitrede 3, p. 171�183). G. Ofschoon er velen waren, die de heteekenis van het romcinsche recht trachtten te verkleinen, heeft, gelijk de schrijver ten onrechte schijnt te meencn, die school der Anti-Tribouiani nooit onder dieu naam bestaan. W. 2) Aan het hoofd dezer gidsen plaats ik met verschuldigdeu eerbied den geleerden en scherpzinnigen Heiueccius, eeu duitsch professor in 1741 te Halle overleden. Zie zijn .<Eloge" in de Nouvelle Biblioth�que Gennaniquc, D. 2, p. 51�G4). Zijn talrijke werken zijn verzameld in 8 deelen in 4o.Genevae, 1765�1768. De verhandelingen die ik vooral gebruikte zijn: 1. Ilistoria juris Komani et Germauici, Lugd. Batav. 1740, in Svo. 2. Syntagma Auti- quitatum Komanam Jurisprudentiam illustrautium, 2 deelen iu 8o. Traject. ad Khenum. 3. Elcmenta juris civilis secuudum ordinem Institutionum, Lugd. Bat. 1751, in Svo. 4. Elementa J. C. secuudum ordinem Paudecta- rum, Traject. 1772, 2 deelen in Svo. G. De schrijver, die geen rechtsgeleerde was, moest zich noodwendig verge-



		EERSTE AFDEELING. GESCHIEDENIS DER BRONNEN VAN HET ROMEINSCHE RECHT. n. Wetten der romeinsche koningen.

		Oorspronkelijk werd, hetgeen wel van eenig politiek doorzicht getuigt, Rome 1) geregeerd door een bij keuze tot ])\' De geschiedenis vau de regeering der koningeu van Rome kan men alleen kennen uit het boek van Livius en uitgebreider in Dionysius Halicar- nassensis (lib. 2, p. 80�90. 112�130; lib. 4, p. 198�220), die tusscheu- beide zijn hoedanigheid van rhetor of griek niet kan verloochenen. G. Sedert de uavurscliingeii van den geleerden Beaufort over «de onzekerheid der 5 eerste eeuwen van de romeinsche geschiedenis", heeft Niebuhr de romeinsche geschiedenis en vooral de politieke geschiedenis op een geheel nieuwe wijze behandeld. Hij waagde het het eerst somtijds de geloofwaar- digheid van Livius in twijfel te trekken, en stelde de waarde van de geschie- denis van Dionysius Halicarnasscnsis in het ware daglicht. Ook deze immers verdient weinig geloof in wat hij ons van de eerste koningen van Rome verhaalt. Het werk van Niebuhr verschecu te Berlijn in 1811�1812, 2 deelen in 8vo. Sedert heeft men de romeinsche geschiedenis met al de voorzongen eeuer gezonde critiek behandeld; Wachsmuth te Halle heeft zich ju een werk, kort geleden onder den titel van : Aeltere Geschichte des R�m. Staats verschenen, bezig gehouden met het onderzoek, in hoeverre de verhalen van Livius en Dionysius Halicarnasscnsis geloof verdienen. Dit werk bevat een aantal juiste en verstandige denkbeelden. W.



		8

		m. De twaalf tafelen der Decemvir. Ik zal de bekende geschiedenis der tienmannen 1) niet herhalen, die door hunne handelingen een smet hebben geworpen op de eer, die hun toekomt, dat zij op koper, hout of ivoor de twaalf tafelen der romeinsche wetten hebben gegrift 2). Wel is waar waren zij geinspireerd door een onbuigzame en naijverige aristocratie, die slechts noode die Herodotus als aan dit gedeelte van Itali� eigen beschrijft (lib. I, cap. 56�58). Toch kan die moeielijke plaats in verband worden gebracht niet een Crestina in Thracie (Aanteekeningen van Larcher, T). I, p. 256�261). Het ruwe dialect waarin de Eugubinische tafels geschreven zijn, heeft aanleiding ge- geven, en zal nog aanleiding geven tot allerlei conjecturen der critici; maar zijn wortel is zeker latijnsch, en van hetzelfde tijdperk en karakter als het Saliare (\'armen, dat reeds ia Horatius tijd niemand konde ver- staan. Het romeinsche taaleigeu ontwikkelde zich spoedig, door de inmen- ging van het Dorisch en Aeolisch dialect, tot den stijl van de twaalf tafe- len, de Duilische kolom, van Ennius, van Terentius en Cicero (Gruter, Inscript. 1). I, p. 192. � Scipio Maffei, Istoria Diplomatica, p. 121�258. � Biblio- th�que Italique, I). 3, p. 30�41, 174�205; 1). 14, p. 1�52.) G. 1) Vergelijk Livius (lib. 3, c. 31�59) met Dionys. Halicarnassensis <lib. lip. 644, 11, p. 691). Hoe beknopt en toch hoe levendig is de Romein, hoe breedsprakig en vervelend de Griek! Toch heeft de laatste de groote meesters zeer goed beoordeeld en de regels vastgesteld die bij het samenstellen tener geschiedenis moeten worden in acht genomen G. 2) Van de historici houdt Heineccius staande, dat de 12 tafelen van koper (aereas) wareu (ilist. J. C. II. lib. 1. HO. 26) j in het fragment van Pom- ponius lezen wij eboreas, waarvoor Scaliger roboreas in de plaats stelde (Bynkcrshoek p. 286). Het kan zijn, dat men zich achtereenvolgens van hout, koper en ivour bediend heeft. G. Een belangrijker vraag is zeker deze, of til. de wetten der 12 tafelen inhouden wetten van Griekenlaud naar Rome gebracht? J)eze vraag, die door den schrijver ontkennend wordt beantwoord, wordt tegenwoordig in dezen zin bijna algemeen beslist, met name door Niebuhr, Hugo en anderen. Zie mijne lnttiUtiones Juris Romani privati, Leodii 1819, p. 311�312. W.



		11 beweren, door uationalen hoogmoed verleid, dat de afge- vaardigden van Rome Athene bezochten onder het verstandig en schitterend bestuur van Pericles, en dat de wetten van Solon in de twaalf tafelen werden overgegoten. Wanneer Athene werkelijk toenmaals een gezantschap van de zoo- genaamde barbaren van Hesperia had ontvangen, dan zou reeds v��r de reereering van Alexander de naam der Romeinen tot de Grieken zijn doorgedrongen 1) en de minste schaduw van bewijs zou dan door de weetlust van latere tijden nauwkeurig onderzocht en in het licht gesteld zijn. Maar de Atheensche monumenten zwijgen daarover; daargelaten nog, dat het verre van waarschijnlijk is, dat de patrici�rs een lange en gevaarlijke reis zouden hebben ondernomen, om het zuiverste model eener demokratie na te bootsen. Wel is het mogelijk, om, zoo men de tafels van Solon met die der decemviri vergelijkt, eenige gelijkenis te vinden, den, zijn onecht en samengesteld door een sophist van de school van Py- thagoras, wiens bedrog door de kritische scherpzinnigheid van Bentley is ontdekt ft>. 335�377.) 1) Ik grijp deze gelegenheid aan om de ontwikkeling van dit internatio- naal verkeer te schetsen. 1. Aan Hcrodotus en Thncydides (A. U. C. 300 �350) is de naam en het bestaan van Rome onbekend (Joseph. contra Apion. d. 2, lib. 1, e, 12, p. 444. ed. Havercamp.) 2. Theopompus, (A. U. C. 400. Plin. 3. 9) maakt melding van den inval der Galli�rs, waarover Hera- clitns Ponticus meer onbepaald spreekt (Plutarchus in Camillo, p. 292. ed. H. Stephan.) 3. Het werkelijk gezonden of verdicht gezantschap der Romei- nen naar Alexander (A U. C. 430) wordt vermeld door Clitarchus, (Plin. 3. 9), door Aristus en Asclepiades (Arrian. lib. 7, p. 294 en 295) en door Memnon van Heraclea (apud Photium cod. 224, p. 725), hoewel Livius toont door er van te zwijgen daaraan geen geloof te slaan. 4. Theophrastus A. U. C. 440) primus externorum aliqua de Romauis diligentius scripsit (Plin. 3, 9). 5. Lycophrou (A. U. O. 480�500) verspreidde het eerst het denkbeeld eener Trojaansche kolonie en strooide het zaad voor het gedicht de Aeneide. Cassandra 1226�1280: yi/; xat. OaXaanri; (jKrjniQa %ai fiovctQ^vav Xafioviei- V��r het einde van den eersten Punischen oorlog voorwaar een stoute profetie!

		.



		12

		eenige regels die door het gezond verstand of de natuur aan iedere maatschappij geopenbaard zijn, eenige bewijzen van de gemeenschappelijke afstamming van Egypte of Phe- nicie 1). Maar toch blijkt duidelijk, dat de wetgevers van Rome en Athene in alle voorname grondbeginselen van publiek en privaat recht vreemd aan elkander zijn, ja zelfs vijandig tegenover elkander staan.

		IV. Karakter en invloed der XII tafelen. Welke nu de oorsprong of de verdienste der twaalf tafelen zijn moge 2), zeker is het dat zij bij de Romeinen dien blinden en partijdigen eerbied verwekten, dien de rechtsge- leerdeu van elke natie zoo gaarne aan de instellingen van hun vaderland toedragen. Door Cicero 3) wordt hare beoe- feningte gelijkertijd als nuttig en aangenaam aangeprezen. 1) De tiende tafel, de modo sepulturae, is aau Solon ontleend (Cicero de Legibus II, 23�26); liet furtum per lancem et licium conceptum leidt Heineccius af van de Atheensche zeden (Autiquit. Kom. d. 2, p. 167�175) Het recht om een dief bij naelit te dooden werd gegeven door Mozes, Solon en de ticnmanr.en (Exodus 22, 3. � Demosthenes contra Timocratem T. 1, p. 736 edit. Reiske. � Macrob. Saturnalia L. I, c. 4. � Collatio legum Mosaicarum et Romanarum, tit 7, no. 1, p. 218. edit. Cannegieter.) 2) B (in/sui; xnfc «Treotno); is de lofrede van Diodorus (D. I, lib. 12. p. 494), wat kan vertaald worden door het «eleganti atijue absoluta brevitate verborum" van Aulus Gellius. 3) Hoor naar Cicero (de Legibus 2, 23) en naar Crassus dien hij op het tooneel voert in zijn boek de Oratorel, 43, 44: »Frement onines licet, dicam � quod sentio: bibliothecas, meherculo, omnium philosophorum uuus inihi videtur XII Tabularum libellus, si qnis legum fontes et capita viderit, et «auctoritatispondere et utilitatis ubertate superare. � Quantum praestiterint «nostri majores prudentia ceteris gentibus, tuin facillime iutelligeris, si cum



		14

		ter nedergedrukt onder het gewicht van verschillende nieuwe wetten, die, na verloop van vijf eeuwen een ramp werden, onverdragelijker dan de ondeugden der burgers. 1) Drie duizend koperen platen, senaatsbesluiten en plebiscita be- helzende, werden in het Capitool bewaard 2), en sommige dier besluiten, b. v. de lex Julia de repetundis, bevatten meer dan honderd hoofdstukken 3). De tienmannen hadden verzuimd om de strafbepaling van Zaleucus over te nemen, die teweeg had gebracht, dat zijn republiek zoolang stand hield. Een Locrier nl., die een nieuwe wet voorstelde, moest in de volksvergadering staan met een koord om zijn nek, en als de wet werd verworpen, werd de voorsteller der nieuwigheden oogenblikkelijk geworgd.

		V. Volkswetten. De decemviri waren gekozen en hun tafels goedgekeurd in een vergadering der centuriae, waarin rijkdom den voorrang had boven numerieke meerderheid. 98 stemmen waren toegekend aan de hoogste klasse der Romeinen,

		«aliquando in maleficias ex delicto; saepins tarnen dissensione ordinum latae »sunt", blijkt dat de schrijver haar verkeerd verklaarde. Hugo, Gesch. { 61, No. 2. 1) De principiis juris et quibus modis ad liane multitudinem infinitam ac varietatem legum perventum sit altius disseram (Tacit. Annal. 3, 25). Uit dieper onderzoek beslaat slechts twee bladzijden, doch het zijn bladzijden van Tacitus. In gelijken zin, doch met minder kracht, had Livius (3, 34) geklaagd: in hoc immenso aliarum super alias acervatarum legum cumulo, enz. 2) Suetonius, in Vespasiano, c. 8. 3) Cicero ad familiares, 8, 8.



		16 bruggen 1) gingen en luide hun stem uitbrachten, lag het gedrag van ieder burger ter beoordeeling bloot voor zijne vrienden en zijne landgenooten. De schuldenaar die niet betalen konde ging inet de wenschen van zijn schuldeischei te rade; de cli�nt zou zich geschaamd hebben om de plannen van zijn patroon tegen te werken; de veteranen volgden het voorbeeld van hunnen generaal, en de tegenwoordigheid van een deftig magistraatspersoon sleepte de menigte mede. Doch een nieuwe methode, die van geheime stemmingen, ver- nietigde weldra den invloed, dien vrees en schaamte, eergevoel en belang uitoefenden; het misbruiken der vrij- heid leidde met rassche schreden naar regeeringloosheid en despotisme 2). De Itomeinen hadden naar gelijkheid gestreefd, welnu de slavernij plaatste hen allen op een gelijk standpunt, en de bevelen van Augustus werden lijdzaam bekrachtigd door de formeele goedkeuring van tribus en centuriae. Eens, doch ook niet meer, ontmoette hjj een sterke en oprecht gemeende oppositie. Zijn onderdanen hadden afstand gedaan van politieke vrijheid, doch zij verdedigden krachtig de vrijheid van het huiselijk leven. Met veel geraas werd een wet verworpen, die de verplichting tot het huwe- lijk oplegde en de banden daarvan toehaalde. Proper- tius begroette in de armen van Delia deze overwinning der zinnelijke liefde met gejuich, eu het plan van hervorming werd opgeschort, totdat een nieuw en meer handelbaar geslacht zou zijn opgegroeid 3). Doch een 1) Men raadplege de gewone schrijvers over de roineinsche comitia, voor- namelijk Sigonius eu Beaufort. Spanheim (de praestautia et usu Numisma- tum, d. 2. Dissert. 10, p. 192 en 193) beeldt een vreemde medaille af, waarop men de Cista, Pontos, Septa, Diribitor enz. vindt. 2) Cicero (de Legibus, 3, 16�18) bespreekt deze constitutioneele kwes- tie, en wijst aan ziju broeder C^uiutus de minst populaire rol toe. 3) Prae tamultu recusautium perferre non potuit. Suet. in August. C. 34. Zie Propertius lib. 2 eleg. 6. Heineccius heeft in een afzonderlijk geschrift de geschiedenis der wetten Julia en Papia-Poppaea zeer volledig behandeld. (Opp. t. VII, Deel 1, p. 1, 479).



		17

		bekwaam overweldiger had dergelijke voorbeelden niet noodig, om bet nadeel in te zien, aan volksvergaderingen verbonden. Hare afschaffing, door Augustus reeds in stilte voorbereid, werd zonder weerstand, en nagenoeg ongemerkt bij de troonsbeklimmiug van zijn opvolger bewerkstelligd 1). Zestigduizend wetgevers uit het plebs, die door hun getal ontzag inboezemden en door hun armoede niets hadden te vreezen, werden vervangen door G00 senatoren, die hunne eerambten, hun vermogen en leven aan de goedheid des keizers te danken hadden.

		VI. Senaatsbesluiten. Het verlies der uitvoerende macht werd den Senaat vergoed doordat hem de wetgevende macht werd geschonken; en Ulpianus kon, na een ervaring van twee eeuwen, te recht verzekeren, dat de senaatsbesluiten de kracht hadden van wetten. In de tijden van vrijheid hadden hartstocht en de volkswaan van het oogenblik dikwijls de besluiten van het volk beheerscht; de leges Cornelia, Pompeia en Julia waren hulpmiddelen door ��n enkel man tegen hevige

		1) Tacitus Annalcs 1, 15; Justus Lipsius, Excursus li. ia Tacitum. 6. Op die dwaling des schrijvers is reeds langen tijd geleden gewezen. Wel is waar koos onder Tibcrius de senaat de magistraatspersonen, die voor- dat deze keizer was in de comitia werden gekozen, maar wij zien dat nog onder zijn regeering en die van Claudius door liet volk wetten werden ge- maakt. Hij voorbeeld: de leges Jnnia Norbana, Vellea en Claudia de tutela feminarum. Zie de geschiedenis van het rom. recht van Hugo, § 2S3, 299, 300. De comitiae stierven ongemerkt een langzamen dood, naarmate de republiek in verval raakte. W. i



		inn Y>S^jf




		L8


		wanordelijkheden aangewend 1). Maar onder de regeering der Cesars was de senaat samengesteld uit niagistraats- personen en rechtsgeleerden; slechts zelden werd bij hunne uitspraken, in geschillen die het privaat recht betroffen, de eerlijkheid door vrees of eigenbelang uit het oog ver- loren.

		Vil. De edicten der praeloren. In het stilzwijgen of de dubbelzinnigheid der wetten werd voorzien door de van tijd tot tijd uitgevaardigde edicten van die magistraatspersonen, die de eerambten in den staat bekleedden 2). Dit oude prerogatief der koningen was aan

		1) Non ambigitur scnatum jus facere posse. Zoo beslist Ulpianus 1. XVI, ad edictum 1. 9 D. L. I, tit. 3. Pomponius noemt de coinitia een turbu homiuum 1. 9 1). L. 1, tit. 2. G. De schrijver is van raeening, dat de senaat alleen onder de keizers deel uitmaakte van de wetgevende macht. Toch had hij dit reeds onder de republiek gedaan, daar wij scnatusconsulta bezitten die op liet burgerlijk recht be- trekking hebben, welke v��r Augustus en Tiberius zijn samengesteld. Zeker oefende de senaat ouder de keizers dit recht meer dan vroeger uit, omdat de volksvergaderingeu zeldzamer waren geworden, hoewel zij rechtens nog ten tijde van Ulpianus waren geoorloofd. Zie de fragmenten van dien schrijver. Bacil toonde reeds duidelijk aau, dat de senaat ten tijde der republiek hetzelfde recht heeft gehad (Historia jur. rom. lib. 2, c. 2, sect. 2.) Het volgt uit den aard der zaak, dat de scnatusconsulta onder de keizers grooter in aantal waren; deze immers gebruikten dit middel, om den hoog- moed der scuatoren te vleien, door hun het recht toe te kennen te beraad- slagcn over alles, wat niet de keizerlijke macht betrof. Zie over deze vraag Hugo 1. c. § 174�176. W. 2) Het jus honorarium der praetoren en andere magistraatspersonen is nauwkeurig omschreven in de latijusclic tekst der Instituten, 1. 2, $ 7.



		19 de consuls en dictatoren, aan censoren en praetoren, ieder in hun ambtsbetrekking overgedragen; de tribuni plebis, De Grieksche paraphrase van Theophilua, die het belangrijke woord honora- rium weglaat, geeft een te vage verklaring. G. Ook hier volgt de schrijver de rncening van Heineccius, die op het voorbeeld van zijn meester Thomasius niet wilde begrijpen, dat de magistra- ten, die rechterlijke macht uitoefenden, deel uitmaakten van de wetgevende macht. Daarom trachtte hij de edicten der praetoren als ongerijmd voor te stellen. Zie zijn Historia juris romani, § 69�74. Doch Heineccius had een geheel valsch denkbeeld van deze belangrijke iustelling der Romeinen, waaraan wij grooteudeels de volmaking hunner rechtspraak te danken hebben. Heineccius heeft dan ook nog tijdens zijn leven vele bestrijders van zijn systeem gevonden, o. a. den beroemden Ritter, professor te Wittemberg, die hem bestreed in noten, aan het werk van Heineccius toegevoegd en in de latere uitgaven van dat werk te vinden. Na Ritter hield de geleerde BaCQ zich met de rechtvaardiging der praeto- rische edicten bezig in zijn Historia jurispr. romanae, Ce uitgave, p. 218�224. Maar het was voor een rechtsgeleerde van onzen tijd weggelegd, om over het ware karakter dezer instelling licht te verspreiden. Hugo toonde duidelijk aan, dat de edicten der praetoren het heilzame middel waren om tijdgeest en wetgeving steeds gelijken tred te doen houden; de praetoren waren inder- daad organen der openbare mecuing. Niet naar hun willekeur stelden zij ver- ordeningen vast, maar naar de zeden van hunnen tijd en na de meeningen der rechtsgeleerden te hebben geraadpleegd. Wij weten het van Cicero zelvcn, dat het bij de Romeinen als een groote eer beschouwd werd een goed gesteld edict af te kondigen. De uitstekeudstc rechtsgeleerden vau Rome werden door den praetor geroepen, om deze jaarlijkschc wet te helpen maken, die in den beginne niets was, als een verklaring van den praetor aan het publiek, hoe hij vonnis zou velleu, en die hem waarborgde tegen het verwijt van paitijdigheid. Zij, die zijn uitspraken vreesden, konden hun zaak tot een volgend jaar uitstellen. De praetor was verantwoordelijk voor al de fouten die hij beging. De tribunen konden hem, die een partijdig edict had afgekondigd, aanklagen. Hij moest volgens de lex Coruelia, naar welke wet de cdicta perpetua heetten, strikt nakomen het edict, wat hij bij het begin van zijn ambtsjaar had bekend gemaakt, en na die bekcndma- king kon hij er geeu veranderingen in brengen. De praetor moest zich zelf aan zijn eigen edict onderwerpen en ziju eigen zaken dienovereenkomstig laten beslissen. Die magistraten mochten evenmin afwijken van de staats- wettcn als van de wet der twaalf tafelen. Het volk hield hen z�� in eere. dat het slechts zelden wetten maakte, die met hunne bepalingen streden : maar daar verscheidene dier bepalingen onvoldoende, andere in strijd met de



		23

		VIII. Keizerlijke constitutien. Van Augustus tot Trajanus vergenoegden zich de eerste keizers met het afkondigen hunner edicten in de hoedanigheid van verschillende romeinsche magistraten; en de epistolae en orationes van den vorst werden vol eerbied door den senaat in zijne besluiten ingelascht. Het blijkt, dat Hadrianus 1)

		civiele recht niet met stilzwijgen voorbijgaan. Hugo heeft onwederlegbaar aangetoond, dat verschillende stukken van schrijvers als Eutropius, niet voldoende waren, om het door Hcineccius verdedigd gevoelen aan te nemen. Een nieuw bewijs voor dit alles vindt men in de Instituten van Gajus, die zich in de eerste boeken in denzelfilcn geest uitlaat, zonder een door Hadrianus gemaakte verandering te vermelden. Had zij plaats gehad, dan had hij daarover gesproken, zooals hij het in L. I, 8 doet ten opzichte der responsa prudentum, naar aanleiding van een rescript van Hadrianus. Er is ook niets uit de tekst gevallen. Waarom zou Gajus gezwegen hebben over een verandering, veel belangrijker dan die, welke hij vermeldt? De vraag wordt overigens weinig belangrijk, als wij er op.letten, hoe inderdaad in het in de Pandekten geplaatste edictum perpetuum sedert Ha- drianus tot aan het einde van dat tijdperk geen verandering gebracht is, behalve die van julianus. Zie Hugo 1. c. 55, 310. De latere rechtsge- leerden schijnen in hunne commentari�n dezelfde tekst als hunne voorgan- gers te volgen. Evenzoo kan men zich natuurlijk voorstellen, dat na de zorg daaraan door zoovele bekwame mannen besteed, de redactie van het edictum zoo volmaakt was, dat er moeielijk grond tot eenige verandering bestond. Wij vinden nergens vermeld, dat de rechtsgeleerden over de woorden of de redactie van het edict hebben getwist. Welk verschil zoude er trouwens thans uit voortspruiten, ten aanzien onzer wetboeken en onze moderne wetgeving? Vergelijk overigens de ge- leerde verhandeling van Biener: De Salvii Juliani meritis in edictum prae- torium recte acstimandis, lipsiac 1809, 4to. \\V. 1) Zijn wetten zijn de eerste in den Codex. Zie Dodwell, Praelect. (Jamden p. 319�340, die telkens van zijn onderwerp afdwaalt om ver- warde lezingen en zwakke paradoxen te verdedigen. G. Al weder een dwaling waaraan Gibbon, Heineccius en de meeste andere



		26

		IX. Wetgevende macht der keizers. »Wat den keizer behaagt, heeft kracht van wet, sedert »het Romeinsche volk, door de lex regia den geheelen omvang van zijn macht en souvereiniteit heeft afgestaan" 1). Men liet toe, dat aan den wil van een enkel man, wellicht van een kind, de voorrang werd toegekend boven de wijsheid van eeuwen, en de wenschen van millioenen burgers; de ontaarde Grieken verklaarden met hoogmoed, dat de wil- lekeurige uitoefening der wetgevende macht alleen aan de handen des keizers veilig kon worden toevertrouwd. >Welk eigenbelang of welke hartstocht," (roept Theophilusin het gerechtshof van Justinianus uit) »kan den keizer op het » dwaalspoor brengen, op het verheven standpunt,.waarop »hij geplaatst is ? Hij is immers reeds meester over het leven »en vermogen zijner onderdanen; zij, die zijn misnoegen »hebben opgewekt, worden reeds tot de dooden geteld" 2). Zelfs de geschiedschrijver, die vleierij versmaadt, zal moeten erkennen, dat in geschillen van privaat recht op den souverein van een groot rijk slechts zelden persoonlijke consideratien invloed uitoefenen. Zijn deugd of zijn gezond verstand zullen hem er aan herinneren, dat aan hem de zorg voor den vrede en het recht is opgedragen en dat

		1) Institut. lib. 1, 2, § G. Pandcktcn, 1. 1, L. 1, T. 4. Codex 1. 1 § 7, L. I, T. 17. Heineccius heeft in zijn boek over de antiquiteiten en in zijn elementa de constitutioncs principum uitgebreid behandeld, die ook door Godofredus (Commeut. ad Cod. Thcod. 1. I, t. 1, 2, 3) en Gravina (p. 87� 90) worden besproken. 2) Theophilus in Paraphras. Gracc. Instit. p. 33 en 34, uitgave Reitz. Zie over het karakter, de werken en den tijd waarin deze schrijver leefde, den Theophilus van J. H. Mylius, Excursus, p. 1034�1703.



		27

		het belang der maatschappij onafscheidelijk met het zijne is verbonden. De verstandige en onomkoopbare Papinianus en Ulpianus bekleedden den rechterstoel onder het zwakste en gebrekkigste bestuur 1); boven de schoonste verorde- ningen van Codex en Pandekten staan de namen van Caracalla en zijne ministers 2). De tyran van Rome was somtijds de weldoener der provinci�n. Een dolksteek maakte een einde aan de misdaden van Domitianus; maar de ver- standige Nerva bekrachtigde zijne verordeningen, die door den verontwaardigden senaat in de eerste opwelling van vreugde over zijne bevrijding, waren nietig verklaard 3).

		X. Rescripten der Keizers. Niettegenstaande dit alles kon zelfs de verstandigste vorst, als hij een rescript 4), d. i. een antwoord op de vragen

		1) De klacht van Macrinus (Julius Capit. c. 13): Nefas esse leges videri Commodi et Caracallae et hominum imperitorum voluntates, berust meer op naijver dan op waarheid. Commodus werd door Scverus tot Divus gemaakt, (l)odwell Praelect. 8, p. 324 en 325). Toch komt hij slechts twee malen in de Pandekten voor. 2) Alleen van Antoniu3 Caracalla zijn 200 constituticn in den Codex op- genomen, en 160 van hem en zijn vader samen. Deze twee vorsten worden vijftig maal in de Pandekten en acht maal in de Instituten anngehaald (Terrasson, p. 265.) 3) Plin. Secund. Epistol. 10, 66. Suet. in Domitian. c. 23. 4) Constantinus nam als hoofdbeginsel aan: contra jusrescriptanon valeant (Cod. Theod. L. 1, t. 2, 1. 1.) ])e keizers laten, hoewel tegen hun zin, wel eenig onderzoek toe naar de wet en naar het feit, of wel ecnig uitstel, recht van petitie enz., maar deze onvoldoende geueesmiddelen zijn te veel af- hankelijk van de willekeur des rechters, die tevens de risico op zich nemen moet.



		29

		onecht of verouderd te beschouwen, die niet in de erkende verzameling was opgenomen 1).

		XI. Het formeele Romeinsche recht. Bij onbeschaafde volken wordt in het gemis van een alphabet, hoewel onvolledig, voorzien door het gebruik van zichtbare teekens, die de aandacht opwekken en die de herinnering aan elke publieke of private handeling levendig houden. Het romeinsche recht geleek, in zijn eerste kindsch- heid zeer op een pantomime; de woorden sloegen op de gebaren en het minste verzuim of de minste dwaling in den vorm van procedure was voldoende, om den meestonverliesbaren eisch te doen ontzeggen. De huwelijksvereeniging werd aan- geduid door de noodzakelijkste levensbehoeften, vuur en water 2); de vrouw die verstooten werd, gaf de sleutels terug, die haar waren overgegeven toen zij het bestuur van het huishouden op zich nam. Om een zoon of slaaf vrij te maken, draaide men hem rond en gaf hem een zachten klap op zijn wang; door het werpen van een steen belette

		1) Schutting, Jurispmdentia Ante-Justinianea, p. 681�718. Cujacius beweert, dat Gregorius zicli met de verordeningen van Hadrianns tot Gallienus bezig hield, en zijn medearbeider Hermogcnes met die der volgende keizers. Deze verdeeling kan wel is waar in liet algemeen juist zijn, maar dikwijls toch overschreden zij elkanders gebied. G. I)e laatste rescrinta in deze \'Codices zijn van Dioclctianus. W. 2) Scaevola, waarschijnlijk Q. Cervidius Seaevola, de leermeester van Pa- pinianus, beschouwt dit aannemen van vuur en water als een onmisbaar vereischte tot het tot stand komen van ecu huwelijk (1. 66 D. L. 24, t. 1. Zie Heineccius, Hist. J. R. no. 317.)



		.

		31 In een civiel proces raakte de eischer het oor van zijn getuige aan, greep zijn onwillige tegenpartij bij de keel, en riep , met een plechtige formule, de hulp zijner medeburgers in. Beide partijen hielden elkanders hand vast, alsof zij voor den zetel des praetors tot een gevecht gereed stonden; deze beval hun dan, om het voorwerp, waarover het geschil liep, te voorschijn te brengen; zij gingen, zij keerden terug met afgemeten stappen en legden een kluit aarde voor zijn voeten neder, om den akker, dien zij elkander betwistten, zinne- beeldig voor te stellen. Die geheimzinnige kennis van wettelijke woorden en handelingen was het erfdeel van de pontifices en patrici�rs. Gelijk de Chaldeeuwsche sterrewickelaars maakten deze aan hunne cli�nten bekend, op welke dagen men mocht ageeren en op welke dit verboden was; deze belang- rijke kinderachtigheden stonden in nauw verband met den godsdienst van Numa, en zelfs na de afkondiging van de wet der twaalf tafelen, was het romeinsche volk nog van de pontifices afhankelijk door zijn onbekendheid met rech- terlijke formaliteiten. Het verraad van eenige ambtenaren uit het plebs bracht ten laatste de geheimen aan het licht, waarvan men zooveel partij had getrokken; een meer ont- wikkelde eeuw brak aan, waarin men met die wettelijke vormen den spot dreef en ze toch in acht nam, totdat

		«poenam constituit. Hoc solum praecepit, ut qui quaerere velit, nodus «quaerat, linteo cinctus, lancem habens, qui, si quid invenerit, jubet id lex furtum manifestum csse. Quid sit autem linteum quaesituin est ? Sed verius «est consuti genus esse, quo necessarias partes tegerent. Quare lex tota ridicula »est. Eo magis, quod ita quaesita res inventa luajori poeuae subjiciatur. Deinde quod lancem sive liuteo liabere jubeat, ut manibus occupantis nihil � subjiciatur, sive ideo , ut quod iuveucrit, ibiimponat, neutrum eorum proce- »dit, si id, quod quacratur ejus maguitudinis aut naturae sit ut neque sub- jici, neque imponi possit. Ccrte non dubitatuv, cujuscunque materiae sit ea «lanx, satis legi fieri." Men ziet hieruit echter dat de schaal, zooals de meeste schrijvers, op gezag van Festus hebben beweerd, niet diende om het gelaat te bedekken. W.



		32

		eindelijk, door lang verloop van tijd, wat juist vroeger zooveel tot hare kracht had bijgedragen, die taal uit de kindschheid van een volk z�� in onbruik geraakte, dat zelfs hare beteekenis niet meer begrepen werd 1).

		xn. De perioden in de ontwikkeling der rechtsgeleerden. De wijzen van Rome, die men als de eigenlijke scheppers van het burgerlijk recht kan beschouwen, beoefenden een edeler wetenschap dan die der drooge vormen. De verandering van het taaieigen en de zeden der Romeinen bracht te weeg, dat elk volgend geslacht minder in den stijl dei- twaalf tafelen thuis was, en de twijfelachtige gedeelten daarvan werden slechts onvolkomen opgehelderd door de studi�n der rechtsoudheidkundigen. Het was een edeler en be- langrijker taak om dubbelzinnigheden te verklaren, om de werking der wet nauwkeurig te omschrijven, om de beginselen toe te passen, om daaruit gevolgtrekkingen af te leiden, 1) Cicero maakt in zijn rede pro Marena (c. 9�13) de vormen en de geheimen der rechtsgeleerden belachelijk, die met meer goede trouw door Aulus Gellius worden voorgesteld (Noctes Attic. 20, 10.) Gravina (opp. 265�207.) en Heincccius (Autiquit. lib. 4, tit. 6.) G. Gibbon is te zeer ingenomen tegen al de formaliteiten van de procedure der Romeinen. Die der Romeinen waren zeer nauw met den ouden gods- dienst verbonden, maar moesten noodzakelijk allengs verdwijnen, naarmate Kome een hoogeren trap van ontwikkeling bereikte. Hebben niet de be- schaafdstc nati�n van den tegenwoordigen tijd hun recht overladen met dui- zendc dikwijls ongerijmde en bijna steeds onbeteekenendc formaliteiten? Hoeveel voorbeelden biedt ons het Engelsche recht niet aan! Zie over het karakter dier formaliteiten het werk van Savigny over de roeping onzer eeuw op het gebied van wetgeving en rcchtwetcnschap, Heidelberg 1814, p. 9�10. W.



		34 Eerste tijdvak. A. �. C. 303�648. Hoogmoed en onwetendheid droegen er toe bij, om de beoefening van bet romeinsche recbt in het eerste tijdperk binnen nauwe grenzen te beperken. Op marktdagen en op dagen dat er vergaderingen werden gehouden, wandelden de voornaamste rechtsgeleerden op het Forum rond, bereid om zelfs den geringste hunner medeburgers met raad bij te staan, in de hoop, dat deze hun in de toekomst door voor hen te stemmen dank zoude betuigen. Wanneer zij ouder werden en in aanzien klommen, bleven zij te huis, op een stoel of troon gezeten, geduldig en in het vol gevoel hunner waardigheid op de bezoeken hunner cli�nten wachten, die reeds bij het krieken van den dageraad, uit de stad of van het land hun deur kwamen bestormen. De plichten van het maatschappelijke leven en de incidenten, die zich in een procedure voordeden, waren de gewone onderwerpen dei- adviezen ; het mondeling geuite of op schrift gebrachte ge- voelen der rechtsgeleerden werd uitgebracht volgens de voor- schriften van het gezond verstand en van de wet. Aan jongelieden van hun eigen stand en familie werd veroorloofd te luisteren; hunne kinderen genoten het voorrecht van privaat onderricht, en de gens Mucia b. v. was lang be- roemd door haar erfelijke kennis van het burgerlijke recht. Tweede tijdvak. A. U. C. 648�988. De tweede periode, de bloeitijd der rechtswetenschap, bevat den tijd, die tusschen de geboorte van Cicero en de regeering van Severus Alexander ligt. Er vormde zich een stelsel, er werden scholen opgericht, er werden boeken samengesteld, de kennis van levenden en dooden werd dienstbaar gemaakt aan het onderricht der .studeerenden.



		35 Het eerste werk over het recht was de Tripartita van Aelius Paetus, bijgenaamd Catus of den Verstandige. De censor Cato verwierf zich, onafhankelijk van zijne overige verdiensten, eenigen roem door zijne rechtsstudien en die van zijn zoon; drie ervaren rechtsgeleerden maakten den familienaam van Mucius Scaevola beroemd; maar het hoogste toppunt in die wetenschap bereikte hun leerling en Cicero\'s vriend Servius Sulpicius. Die lange rei nu, die met gelijken luister onder de republiek en onder de keizers bloeide, werd ge- sloten door de eerbiedwaardige namen van Papinianus, Paulus en Ulpianus. Hunne namen en de titels hunner werken zijn zorgvuldig bewaard, en het voorbeeld van Labeo kan ons een denkbeeld geven van hun vlijt en vrucht- baarheid. Die uitstekende rechtsgeleerde uit den tijd van Augustus, bracht het jaar gedeeltelijk in de stad, gedeel- telijk buiten door, en hield zich nu eens met zijne zaken, dan weder met het samenstellen van boeken bezig. Vier honderd boeken worden opgesomd als de vrucht van zijne studie. Van Capito, zijn mededinger, wordt uitdrukkelijk het 295^e boek aangehaald; slechts weinigen van hen, die onderricht gaven, konden hunne meeningen in minder dan 100 boekdeelen samenvatten. Derde tijdvak. A. U. O. 988�1230. Gedurende het derde tijdvak, van Alexander tot Justi- nianus, bewaarden de rechtsgeleerde orakels nagenoeg het stilzwijgen. De weetgierigheid was verflaauwd; op den troon zaten dwingelanden en onbeschaafde heerschers, godsdienstige kwestien hielden de meer werkzamen bezig, en de professoren van Rome, Constantinopel en Beritus vergenoegden zich met de nederige rol, om de lessen hunner meer ontwikkelde voorgangers te herhalen. Uit het feit dat de rechtsstudie langzaam vooruitging, maar snel in verval raakte, kan worden afgeleid, dat voor hare beoefening een tijd van



		36

		vrede en de daarmede gepaard gaande fijnere beschaving noodig is. Uit de menigte rechtsgeleerden, die in dien tusschentijd uitgebreide boeken schreven, kan men opmaken , dat men zich op de beoefening van het recht toeleggen en daarover boeken samenstellen kan, al heeft men slechts een middelmatig oordeel, en een middelmatigenvlijt. Juist immers omdat de volgende eeuw niet bij machte bleek te zijn om iets dergelijks voort te brengen, werd het genie van een Cicero en Virgilius hoe langer zoo meer op prijs gesteld; doch de uitstekendste onderwijzers der rechts- wetenschap waren zeker leerlingen te zullen nalaten, die met hen in verdiensten en roem zouden gelijk staan of wel hen zouden evenaren.

		XIII. Wijsbegeerte der rechtsgeleerden. Het recht, dat op een ruwe wijze aan de behoeften der eerste Romeinen was dienstbaar gemaakt, werd in de zevende eeuw na de stichting der stad gepolijst en verbeterd, door dat het zich nauw aan de grieksche philosophie aansloot. Ondervinding en practijk waren de leermeesteressen der Scaevola\'s geweest; doch Servius Sulpicius was de eerste rechtsgeleerde, die zijn wetenschap grondde op een vaste en algemeene theorie 1). Om waarheid en leugen te onder- 1) Crassus of liever Cicero zelf vormt zich een denkbeeld van de wijze van beoefening der wetenschap van het recht (deoratorc, c. 41, 42), dat de welsprekende doch onontwikkelde Antjnius tracht bespottelijk te maken (1, 58). Het werd gedeeltelijk\' in practijk gebracht door Servius Sulpicius (in Bruto c. 41), wiens lof door Graviua, in klassiek Xatijn, op sierlijke wijze verkondigd wordt (p. 60). O.



		37 scheiden, paste hij als onfeilbare regels de logica van Aristoteles en de Sto�cijnen toe, toetste bijzondere gevallen aan algemeene hoofdbeginselen, bracht orde in een ordeloos geheel, en verspreidde daarover licht door zijn welsprekend- heid. Cicero, zijn tijdgenoot en vriend, stelde geen prijs op den roem een rechtsgeleerde van beroep te zijn; maar zijn onvergetelijk talent, dat alles wat het \'aanraakt in goud verandert, strekte tot sieraad der rechtswetenschap in zijn vaderland. 1) Op het voorbeeld van Cato dacht hij zich een denkbeeldige republiek en maakte daarvoor een verzameling wetten; in deze werken tracht hij den hemelschen oorsprong te bewijzen van de verstandige en rechtvaardige romeinsche staatsinstellingen. Het geheele heelal, zoo is zijn verheven grondstelling, bestaat uit ��n onmetelijke republiek; goden en menschen, die uit dezelfde stof zijn samengesteld, zijn leden van de- zelfde gemeenschap; de natuurwetten en het volkenrecht zijn op de rede gegrond; alle positieve instellingen, hoezeer door het toeval en de gewoonte gewijzigd, zijn ontleend 1) De onsterfelijke woorden van Cicero zijn de volgende: «Non enimfacile «dixerim plus studii, quam illum et ad dicendum et ad omnes bonarum /rerum disciplinas adhibuisse .... maluit.....longe omnium non ejusdem "aetatis, scd eorum etiam qui fuisscut, in jure civile esse princeps. Hic »Brutus, Ain tu? inquit, etiamne Q. Scaevolae Servium nostrum anteponis? «Sic enim inquam, Brute! existimo, juris civilis magnum usum et apud «Scaevolain et apud multos fuisse, artem in hoc uno. Quod nunquam effe- «cisset ipsius juris scientia, nisi eam praeterca didicisset artem quae doceret \'/rem universam tribuere in partes, latentem explicare definiendo, obscura �explauare interpretaudo, ambigua primum videre, deinde distinguere, pos- "tremo babere regulam, qua vcra et falsa judicarentur, et quae quibus positis «essent, quaque non esseut, consequentia. Hic euim attulit hanc artem omnium «artiiun maximam, quasi lucem ad ea quae confuse ab aliis aut respondebautur aut »agcbantur.....Sed adjunxit etiam et litterarum scientium et loquendi elegantiam, »quae ex scriptis ejus, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest." Hugo deukt, dat het scherpzinnig stelsel der Instituten, door een groot aantal oude rechtsgeleerden en ook door Justinianus aangenomen, van hem dagteekent. Zie Cesch. enz. § \'622, no. 2. W.



		38 aan het beginsel van rechtvaardigheid, dat de Godheid in alle deugdzame harten heeft gegrift. De sceptici die wei- geren te gelooven en de Epicuristen die weigeren te han- delen, sluit hij van het gebied der wijsbegeerte uit. De laatsten zien laag neder op de taak, om voor het heil der republiek te zorgen; hij raadt hen in hun schaduwrijke tuinen te blijven sluimeren. Maar hij smeekt de nieuwe academie het stilzwijgen te bewaren, opdat hare vermetele tegenwerpingen den schoonen en goed geordenden bouw van zijn grootsch stelsel niet vernielen 1). Hij noemt Plato, Aristoteles en Zeno als de eenige leermeesters, die den burger toerusten en vormen voor de plichten van het maatschappelijk leven. Het sterkst van al deze wapenrustingen was die der sto�cijnen 2); zij werden in de rechtsgeleerde scholen het meest gedragen wegens haar nut en hare sierlijkheid. Onder de galerijen leerden de romeinsche civilisten de plichten van het leven vervullen, redeneeren en sterven; maar zij zogen in sommige opzichten de eigenaardigheden in, die aan die secte eigen waren: nl., zucht naar paradoxen, de gewoonte om stjjfhoofdig een meening vast te houden en een kleingeestige gehechtheid aan woorden en uitdrukkingen. De handhaving van het recht van eigendom grondde men op den voorrang dien de vorm had boven de stof; de ge- lijkheid van alle misdrijven werd verdedigd door een uitspraak

		1) «Perturbatricem autera omnium harum rernm academiam, hanc ab Arcesila «et Carneade recentem, cxoremns ut silcat, nam si invaserit in haec, quae «satis scite instructa et composita videantur, nimis edet minus, quam «quidem ego placare cupio, snbmoverc non audeo." De legibus I, 13. Uit deze ziusnede alleen had Beutley reeds kunnen leeren, hoezeer het Cicero ernst was met de schoonschijneude thcori�n die hij ontwikkeld heeft. (Kcmarks on Free-tbinking, p. 250.) 2) De Stoicijusche wijsbegeerte werd te Rome het eerst door Panaetius, den vriend van Scipio Minor onderwezen (zie zijn leven in de M�m. de 1\'acad. des Inscriptions, d. 10, p. 75�89.)



		39

		van Trebatius 1), dat hij die een oor aanraakte, het geheele lichaam aanraakt, en dat hij, die een gedeelte van een hoop koorn of een vat wijn steelt, even zoo schuldig is als hij die het geheel ontvreemdt 2).

		XIV. Gezag der rechtsgeleerden. De wapenhandel, de welsprekendheid en de studie van het burgerlijke recht baanden den burger den weg tot eerambten; en als deze drie te gelijk door denzelfden man beoefend werden, kwam het nut van elk dier wetenschappen meer duidelijk aan het licht. Een verstandig praetor bracht door de samenstelling van het edict te weeg, dat ook de meening die hij ak privaat persoon uitsprak, werd aan- genomen en boven die van anderen werd voorgetrokken; 1) Hij wordt, wat dit betreft, aangehaald door Ulpianus (leg. 40 ad Sabinnm in Pandcct. lib. 4G, tit. 2, leg. 21.) Trebatius, na een rechtsgc- leerde van den eersten rang te zijn geweest, qui familiam duxit, werd een Epicurist (Cicero ad familiarcs 7, 5.) Misschien behoorde hij niet standvas- tig en oprecht tot deze nieuwe secte. G. Gibbon heeft den zin van deze phrase van Cicero zeer slecht begrepen. Eerst na hem is men daarin beter geslaagd. Cicero noemt de hoedanigheden van Trebatius op en zegt: accedit ctiam, qnod familiam duxit in jure civili, singularis memoria, summa scientia, d. i. Trebatius heeft nog een hoedanig- heid, van veel belang voor hen, die het civiele recht beoefenen, nl. een uitstekend geheugen enz. Die verklaring reeds door M�nage geraden (Amoe- nit. juris civilis, c. 14) vindt men in het woordenboek van Scheller, s. v. familia en in de Gesch. van Hugo §. 323. Vele schrijvers hebben zonder schijn van bewijs beweerd, dat Trebatius een Epicurist was. W. 2) Zie Gravina (p. 45�51) en de nietige bedenkingen van Mascou. Hei- neccius (llist. J. R. No. 125) citeert en prijst een verhandeling vanEverard Otto, de stoica jurisconsultorum philosopnia.



		40 naar het gevoelen van een censor of consul hoorde men eer- biedig; en de moed of de overwinningen van een rechts- geleerde droegen er dikwijls toe bij, om een twijfelachtige wetsverklaring ingang te doen vinden. Lang werd de wetenschap der patrici�rs door een waas van geheiinzin- nigheid beschermd; doch toen de tijd van meerdere ontwikkeling aanbrak, was het gevolg van de vrijheid van onderzoek het vaststellen van algemeene rechtsbeginselen. Moeielijke en ingewikkelde gevallen werden door het redetwisten op het forum opgehelderd; algemeene regelen, axiomata en definitien 1), ontleend aan het gezond verstand werden in de practijk toegepast, en voor de rechtbanken werd het gewoonte zich op het gevoelen der rechtsgeleerden te beroepen. Doch deze uitleggers kouden de wetten der republiek noch maken noch uitvoeren; de rechters behoefden zich zelfs niet te bekommeren om het gezag der Scaevolae, dat dikwijls door de sophismen of de welsprekendheid van een scherpzinnig pleiter werd omvergeworpen 2). Augustus en Tiberius waren de eersten, die van de wetenschap der rechtsgeleerden gebruik maakten als een nuttig werktuig voor hun macht; de slaafsche arbeid van dezen bracht het oude systeem in overeenstemming met den geest en de inzichten van het despotisme. Onder het schoonklinkend voorwendsel van de waardigheid der wetenschap te handhaven, werd het voorrecht om rechts- geleerde adviezen, eerst door den keizer goedgekeurd, te onderteekenen en die kracht te doen hebben, toegekend aan hen, die behoorden tot den ordo senatorius of ecpiester; dit monopolie bleef bestaan, totdat Hadrianus aan eiken burger, die zich van zijne bekwaamheid en kennis bewust was, de vrijheid gaf, om dit beroep uit te oefenen. Thans 1) Wij kennen de regula Catoniana, de stipulatio Aqniliana, en de for- mnlae van Manilius, benevens 211 grondstellingen en 247 bepalingen (Pan- dect. L. 50 T. 16 en 17). 2) Zie Cicero, lib. 1 de Oratore, Topica, pro Murena.



		42

		XV. Secten. Men kon natuurlijk slechts vorderen, dat de rechters uitspraak zouden doen overeenkomstig het gevoelen der rechtsgeleerden, als deze onder elkander eenstemmig dachten. Maar positieve instellingen zijn dikwijls ontstaan uit gewoonten en vooroordeel; de taal der wetten is dubbelzinnig en voor allerlei verklaring vatbaar; als het gezond verstand geen uitspraak kan doen, wordt de zucht om te twisten slechts vermeerderd door den onderlingen naijver van mededingers, de ijdelheid der meesters en de blinde gehechtheid der leerlingen; zoo was ook de romeinsche rechtsgeleerde wereld verdeeld in de eens zoo beroemde secten der Proculiani en Sabiniani 1). Twee ervaren rechtsgeleerden, Ateius dat het gezag der beroemdste rechtsgeleerden moest worden ge�erbiedigd en hij noemt datgene een voorrecht, wat aan iedereen geoorloofd is. Het komt mij onbetwistbaar voor, dat de keizers eenige bijzondere beschikkingen hebben gemaakt, betreffende het gezag, dat deze bevoorrechte rechtsgeleerden moes- ten hebben, zoo zij door den rechter werden geraadpleegd. Maar in hoeverre moesten hun adviezen worden ge�erbiedigd? Deze vraag kan, bij gebrek aan geschiedkundige bronnen moeielijk nauwkeurig worden beantwoord. Is het niet mogelijk dat de keizers de rechters bevolen hebben sommige personen te raadplegen? In dit geval heeft dit recht om geraadpleegd te worden noodzakelijk moeten berusten bij rechtsgeleerden, daartoe uitdrukkelijk door den keizer benoemd. Zie Hugo\'s meening in zijn Gesch. § 313. Kan de uitdrukking van Heineccius in het leven van Caracalla (Cap. 24), dat nl. die keizer den rechtsgeleerden het geven van advies niet meer toe- stond , niet betcekenen dat Caracalla plan had deze instelling af te schaffen ? Zie over deze plaats �hemis, d II, p. 17�30. Daar de schrijver de tegenovergestelde meeuing van Heineccius niet kende, bespreekt hij de kwestie niet grondig. W. 1) Ik heb de verhandeling van Gotfri lus Mascovins (den geleerde Mascon), de sectis Jurisconsnltornin gebruikt (Lipsiae, 1728, in 12mo. p. 276); geleerd, maar bekrompen en onvruchtbaar.



		I

		43 Capito en Antistius Labeo 1) bloeiden onder de vreedzame regeering van Augustus; de eerste stond in gunst bij den keizer, terwijl de laatste meer in aanzien klom door zijn minaenting voor die gunst en zijn volhardende doch on- schadelijke oppositie tegen den romeinschen tyran. Dat verschillend karakter nu en hunne verschillende beginselen hadden invloed op hun rechtsgeleerde studi�n. Labeo was verkleefd aan den vorm der oude republiek, zijn mededinger vereenigde zich met de beginselen der ontluikende monarchie, die hem meer voordeel konden aanbrengen. Nu is een hoveling in den regel slaafsch en onderworpen: van daar dat Capito zelden den moed bezat om af te wijken van het gevoelen, of ten minste van de woorden zijner voor- gangers. De moedige republikein daarentegen verkondigde zijne onafhankelijke denkbeelden zonder voor paradoxen of nieuwigheden terug te deinzen. Toch hield Labeo zich streng aan zijn logische gevolgtrekkingen, en besliste volgens de letter van de wet dezelfde vraagstukken, welke zijn mede- dinger, die meer met het gezond verstand te rade ging, aan de billijkheid toetste. Wanneer in plaats van een geld- som goederen in ruil waren gegeven, beschouwde Capito deze overeenkomst nog als een koop 2); het tij lstip waarop men pubes werd, beperkte hij niet tot den leeftijd van 12 of 14

		1) Zie over het karakter van Labeo, Tacitns Annal. 3, 75 en een brief van Ateius Capito (Aulus Gellias 13, 12) die zijn mededinger beschuldigt van libertas nimia et vecors. Toch is het niet .waarschijnlijk dat Horatius een deugdzaam en eerbiedwaardig senator zon hebben bespot, en daarom ver- enig ik mij met de emendatie van Bentley, die leest: Labieno insanior (Serm. lib. I. III. 82). Zie Mascon, de sectis, c. 1, p. 1�24. 2) Justinianus (Inst. 3, 23 en Theophilus vers. Graec. p. 677�680) vernielden dezen strijd en halen tevens de verzen van Homerus aan, waarop beide partijen zich beroepen. Paulus gaf een eindbeslissing (1. 33 ad Edict. in L 1 D. XVIII 1); hij zeide, dat bij een bloote ruil kooper en verkooper niet konden worden onderscheiden.



		44

		jaar, doch maakte het van de natuur van ieder individu af- hankehjk 1). Deze strijd nu van beginselen verspreidde zich in de geschriften en de lessen der twee stichters; van af Augustus tot Hadrianus hieven de scholen van Capito en Labeo in haar strijd volharden 2); de twee secten ontleenden haar naam aan Sabinus en Proculus, de beroemdste harer leer- nicesters. Ook werden zij wel eens met de namen Cassiani en Pegasiani aanged uid. Zonderling is het, dat Pegasus, de nederige slaaf van Domitianus, de partij van het volk koos 3), terwijl Cassius, die er zich op beroemde een afstammeling te zijn van den moordenaar uit vaderlandsliefde, een gunsteling des keizers was 4). Het edictum perpetuum maakte voor een groot gedeelte een einde aan den strijd dezer secten. Keizer Hadrianus gaf, om dit belangrijk werk tot stand te brengen, den voorkeur aan het hoofd der Sabiniani; de vrienden der monarchie triomfeerden. Doch de gematigde Salvius Julianus 1) De Proculani zegepraalden in den strijd, omdat men begreep, dat een ond.rzoek tegen de goede zeden streed en om zieh te vcreenigdeu met een aphorisme van Hippocrates, die vasthield aan een tijdperk van zeven jaren van dubbele weken, of zeven jaren van 700 dagen (lust. lib. 1, 22). Plu- tarchus en de Stoicijuen (de Flacit. Philosoph. 1. 5, c. 24) vermelden een betere reden; 14 jaar is een leeftijd _m^ ,\'_jV � 07lSQjJ.aiuto; XQ^Biai 6goo;- ^\'^c Mascou c. 9, p. 145�270. 2) De geschiedenis en het te niet gaan dezer secten is beschreven door Mascou (c. 2�7, p. 24�120); zoo het niet belachelijk was, zouden wij de onpartijdigheid prijzen, waarmede hij de gevoelens van geheel verdwenen secten beoordeelt. G. Het werk van Gajns, dat later is dan Hadrianus, verspreidt nog eenig licht over dit onderwerp; de kwesties tusschen de twee secten schijnen velen in aantal te zijn geweest. Gajus verklaart openlijk aanhanger van Subiniis en Cassius te zijn. Zie llugo, Gesch. § 318. W. 3) lleeds op de eerste sommatie snelt hij naar de vergadering op de vischmarkt. Toch noemt Juver.alis den prefect van Rome «sauctissimus legum interpres (Sat. 4, 75�81) Een scholiast vermeldt, dat hij om zijn kennis niet een man maar een boek werd genoemd. Den naam Pegasus droeg hij naar een galei, waarover zijn vader het bevel\' voerde. 4) Tacit. Aunal. 17, 7. Suet. in Nerone c. 37.



		45

		bracht ongemerkt een verzoening tusschen overwinnaars en overwonnenen tot stand. De rechtsgeleerden uit den tijd der Antonijnen bootsten de wijsgeeren van hun tijd na; zij lieten zich niet binden door het gezag eens meesters, maar kozen de naar hun oordeel beste leerstellingen van elk stelsel 1). Doch zoo hun keuze meer eensgezind ware geweest, zouden hun werken minder omvang hebben gehad. De rechter werd in verwarring gebracht door het getal en het gewicht van een menigte uiteenloopende gevoelens. Elk vonnis, hem door eigenbelang of hartstocht ingegeven, kon hij verdedigen door te wijzen op den eenen of anderen naam, die in vereering stond. Te recht ontlastte hem dan ook een edict van Theodosius den jongere van de moeite, om de argumenten der ver- schillende rechtsgeleerden te vergelijken en te wegen. Vijf juristen, Gajus, Papinianus, Paulus, Ulpianus en Modes- tinus werden verklaard de orakels der wetenschap te zijn; het gevoelen der meerderheid gold, maar zoo de stemmen staakten, werd aan Papinianus, die hen in verstand verre overtrof, een beslissende stem toegekend 2). 1) Mascou, de sectis c. 8, p. 120�144, do IIerciseundi9, term waar- mede deze eclectische rechtsgeleerden werden aangeduid; herciscere is synoniem niet dividere. 2) Zie lib. I , t. 4 Codex Theodosianus met de commentaar van Godo- fredus, d. I, p. 30�35. Deze wet zou kunnen aanleiding geven tot twisten op de wijze der Jezuiten, gelijk die in de Lettres Provinciales; men zou b. v. kunnen vragen of ecu reclitcr verplicht was liet gevoelen van Papinianus of de meerderheid te volgen, tegen zijn meening en zijn geweten enz. Het staat echter in de macht eens wetgevers om aan een meening, op zich zelf valsch, kracht van wet, niet van waarheid toe te kennen. Lex citandi: Impp. Theod. en Valeiitiniauns A. A. ad senatum urbis Rotnae. Post alia: «Papiniani, Pauli, Gaji, Ulpiani atque Modestini scripta "imiversa firmamus ita ut Gujum atque Faulum, Ulpianum atque cetcros �comitetur auctoritas lectionis, quac ex omni opere recitatur. Eorum quoque «scientiam , quorum tractatus atqne sententias, pracdicti oinnes suis operibtis mis- "Cuerunt, ratam esse censemus, nt Scaevolae, Sabini, Juliaui atque Marcelli,



		46

		XVI. Hervorming van het Romeinsche recht door Justinianus. A. D. 527 enT. Toen Justinianus den troon beklom, was de hervorming van het Romeinsche recht een moeielrjke, doch noodzakelijke taak. In den loop van tien eeuwen, waren met een ont- zaehelijke menigte verschillende wetten en uitspraken, duizende deelen opgevuld; niemand was rijk genoeg zich deze te verschaffen, niemand bekwaam genoeg er orde in te brengen. Het was niet gemakkelijk boeken te vinden, en de rechters, arm in het midden van den overvloed, waren genoodzaakt hun taak dikwijls verkeerd naar hun eigen willekeur te vervullen. De onderdanen in de grieksche provinci�n verstonden niet eens de taal, waarin over hun leven en hun bezittingen werd beslist; op de Latijnsche taal, een taal van zoogenoemde barbai\'en, legde men zich slechts zeer onvolkomen aan de akademie van Beritus en Constantinopel toe. Justinianus was, als Ulyrisch soldaat, van zijn kindsheid af met haar vertrouwd. In zijn jeugd had hij de rechtswetenschap beoefend, en de bekwaamste rechtsgeleerden van het Oostersche rijk werden door

		"omniumque, quos illi cclebrarunt, si tarnen eorum libri, propter ant^;qm- «tatis incertum, codicnm collatione finnentur. Ubi autem diversae senten- »tiae proferuntur, potior numerus vincat auctornm, vel si numerus aeqnalis »sit, ejus partis praecedit auctoritas in qua excellentis ingenii vir Fapinianus «emineat, qui ut singulos vincit, ita cedit duobus. Notas ctiam Pauli et //Ulpiani, in Papiniaui corpus factas (sicut dudum statutum est) praecipimus «infirmari. Ubi autein pares corum sententiae recitantur, quorum par cense- «tur auctoritas, quod sequi debeat, eligat moderatio judica.tis. Pauli quoque «sententias semper valere praecipimns etc. Dat. VII, ld. Nov. Ravennae ��1)D. NN. Tlirodosio XII et Valontiniano II, AA.\'Cos». (406)."

2

het Europeesche staatswezen 1), en de wetten van Justinianus
dwingen den eerbied af van, ja gelden zelfs nog bij volkeren,
die nooit aan zijn heerschappij waren onderworpen. Gelukkig
voorwaar is de vorst, die verstandig genoeg is om de zorg
voor den naam, dien hij zal achterlaten, te verbinden met

1) In Duitschland, Boh�me, Hongarije, Polen en Schotland gold het
als gewoonterecht of als wet; in Frankrijk, Itali� enz. oefende het middellijk
of onmiddellijk invloed uit; in Engeland werd het erkend van af Stephanus
tot Eduard I, ouzen Justinianus (vgl. Duck, de usu et auctoritate juris
civilis, lib. 2, cl. 8�15. Heineccius Hist. juris Germanici, c. 3, 4.
no.55�124), terwijl het nog thans bij de beoefenaren der rechtsgeschiedenis
van alle landen in aanzien staat. G.

De herleving van het romeinsche recht in Itali�, die haar ontstaan te
danken had aan het op nieuw beoefeuen daarvan, is zeker een der belang-
rijkste momenten in de geschiedenis. Toch was dit onderwerp, op het
oogenblik dat Gibbon zijn werk samenstelde, nog verre van volledig behan-
deld. De arbeid van den Engelschman Arthur Duck is van weinig beteekenis.
Sinds dien tijd hebben echter de navorschingen van geleerden op dit gebied
meer licht verspreid. De werkcu van Sarti, �iraboschi, Fantuzzi en Sa-
violi waren reeds niet onverdienstelijk, doch het was voor Saviguy wegge-
legd, om in zijn: «Geschichte des rtimischen Rechts im Mittelalter", dit
gedeelte der geschiedenis volledig te schetsen. Hij toont op onwederlegbare
gronden aan, dat het romeinsche recht zijn invloed behouden heeft van af
Justinianus tot aau de glossatoren, die het door hun onvermoeibaren ijver
in alle landen vau Europa verspreidden. Het ware te wenschen, dat de
schrijver zijn werk voortgezet had, en dat verschillende geleerden zich toelegden
op het onderzoek, hoe het romeinsche recht in hun vaderland ingang vond
en welk gezag het daar verkreeg. Wat Belgi� betreft, bestaat er een aantal
memories, te Brussel in 1783 verschenen, als antwoorden op een vraag in
1781 door de Brusselsche academie uitgeschreven, en van welke vooral die
van de Berg opmerking verdient.

Berriat St. Prix gaf ons uitzicht op een werk, waarin hij zich voorstelt
deze vraag vooal met het oog op Frankrijk te behandelen.

Spangenberg geeft ons in zijn: Inleiding op de studie van het corpus juris
civilis (Ilannover 1817, een deel in 8», p. 85�110) een ruwe schets eener
geschiedenis van het romeinsche recht in verschillende landen van Europa.

Billijkheidshalvc moeten wij ook melding maken van een elementair
werk van Hugo, waarin hij de geschiedenis van het rom. recht van af Jus-
tinianus tot op onzen tijd behandelt 2e editie, Berlijn 1818, 1 deel van
576 bladzijden. W.