-ocr page 1-



		VERHANDELING VAN DE KLOKON KLOKKE-SPEL. JVaer in Behalven dc Opkomft van het Klokkefpel, alles war. omtrent dc klokken aenmerkelyk is, als: de Stoffe, Gcwigt, Grootte, en Klank der zelve, mitsgaders de Compofiiie regels voor de Ton, en de nodige wetuifchap van't verfteeken, wort voorgeftelt ; Benevcm Een kort Berkht van de Outheit, Gebruyk, Misbruyk, en Doopen der Klokken, als ook van zogenaemde Wonderklokken, DOOR J, P. A. FISCHER.

			>Tt pTRECHT,. By W I L L E M KROON, M D C C X X X V I I I.

-ocr page 2-

-ocr page 3-



		A E N *De Edek> Greet AchtbaAn Heertn^* DE HEEREN M\ CORNELIS QJJI'NT, EN MIJOHAN BREYER, REGEERENDE BURGEMEESTEREN M1TSGADERS DE VERDERE HEEREN RAADEN in de VROEDSCHAP . D ER ST AD T UTREC'H TV

			/

-ocr page 4-



		W OR D,E N DEEZE WEINIGE BLADEREN TER OPENTLYKE BETUIG1NGE VAN. OPREGTE DANKBAERHEIT VOOR ONVERDIEND ONTFANGENE GUNSTEN en WELDAADEN OOTMOEDIGST OPGEDRAAGEN VA N HAER Ed. Gr. ACHTBAARHEDEN ONDERDAANIGSTEN DIENAAR** J. P. A.FISCHE R.



			\

-ocr page 5-



	$5 $J &J 3j �%3 (%» �$}> Cfe �& <3b> d& CAJ Cfc

		OP qp qp qp qp qp <qp qp qp qp qpqp <3?

			VOORBERIGT-

en fegt in't gemeene fpreekwoord; belof- ten maeken fchuk; wat myne belofte, (voor eenigen tyt gedaen ) aengaet, ten opfigt van ^Jt verfteeken van de Ton, die kofle ik al lang voldaan hebben, wan- neer ik my niet hadde te binnen gebragt, dat dit al- leen, naeuwelyk de moeite waerd foude fyn, 't welke my ook van voorneemen heeft doen veranderen, om'er nog verfcheidene andere omftandigheeden, aengaende de klokken, daerby te voegen. De reedenen, die my tot deefe ftoffe toen ter tydt, buy ten myne bedienin- ge, aenleydinge gegeevcn hebben, fyn onnoodig hier op te haelen; t fal ook tot de faeke niets doen, fcoo anders de inhoud den Leefer maer eenigfints voldoec: ik fegge eenigfints, want elk een genoegen te geeven, vereifcht meer konft₃ dan de Alchimiften meenen te befittcn, om goud te maeken. 't Sal my ook niet vreemd voorkomen , wanneer ik hooren fal > dat'et den eenen te kort, den anderen te lang is _t den ee- 3 nen

-ocr page 6-



			VOORBERIGT.

		nen te duydelyk, om dat ik die konft tc gemeen mae- ke: den anderen weederom te duyfter, als de boer, die een bril wilde hebben, daer hy door kofte leefen,. fchoon hy geen A van B wifte t'onderfcheiden. Aengaende de tael, en de fpreekwyfcn, in ditwerk- je gebruikt, verwagte ik mets beeters, dan 'c geene Alexandrides berifpte , aen eenen die toe d'Efbren fprak: 0 Freemdeling gy fegt bet geen dat noodig is ₃maer anders dan bet beboord, of noodig is. Sie Plu- tarcb. dits notab. de Lacedamoniens. Van wat nut of gebruyk, d'omflandigheeden die van de klokken, 'e metael, 't gewigt enz. aengehaeid fyn, fal milfchien den eenen of den anderen by ge- leegentheit alreeds ondervonden hebben, of in 't ver- volg ondervinden. Ten opfigc van eenige aenmerkingen, die hier en daer over de konft gemaekt fyn, voeg ik nog dit vrien- delyk verfoek daerby: dat men niet oordeele, ais of fe deefe of geene, tot een voorwerp hadden; myn proteft daer teegen, ftaet by Phadr. in Trolog. lib. 3. Fabul. beginnende dus: indien iemand enz. Nog is verders myn verfoek, dat men fig niet daer aen ftoote, om dat'er aen een plaats ftaat, dat ik geen Klokkenijle ben; ik heb 't niet konnen veranderen, dewyl alreeds eenige blaaden afgedrukt waeren, wan- neer het droevig geval aen mynen voorfaet gebeurde. Dog ik hoope, dat men fal veronderllellen, dat wan- neer iemand een plaats foekt te bedienen, hy ten min- ften de hoodigfte kennilfe daervah heeft: of moet men eerfi beginnen te leeren, wanneer men de plaats al- reeds heeft? 't Is eene gemeene dwaelinge, dat men

-ocr page 7-



			VOORBERIGT.

		fig verbeeld, als of de grootfte konft van een Klokke- nift in ^}t verfteeken van de Ton berufte; of dat de heele weetenfchap van de Mufiek, van de Klokkenis- ten of Organiften naem afhankelyk was. Dit moet ik Jiierby errinneren: dat al de geene, die de kenniffe van de Mufiek, in, of op de Klokken, of in de Ton foeken, Cvan de glaefen wil ik niets eens gewag mae- ken) dac fy defelve daer al fomin vinden fullen ,als de zon in "c midden van den nacht, Defelve verkeerde bevattinge heefc men ook, ten opfigt van de Organiften, daer wil men ook abfoluit de kennilfe van de Mufiek uyt de pypen, of de regis- ters liaelen; dat defe weetenfchap, als ook de voor- gaande (welke naem fy egter naauwlyks verdienen) aen Organiften, en Klokkeniften noodig fyn, ftae ik toe; maer ik voegdaerby, dat wanneer yemand de Muiiek grondig yerftaet, hy dan deefe Konftgreepen binnen weinig daegen kan leeren; 'kBen van gedag- ten, dat wanneer de Heer Geilfus (myn feer geagte Vriendt) fig op 't Orgel, of Klokken wilde applicee- ren, dat fyn Ed. binnen korten tyt, meenig een (die millchieffl eenige jae^en-, daer op fyn tyt verfpeeld heeft) foude befchaemei?. -Om 't heele onderfcheid met korte woorden te feggen, foo beftaet het daerin- ne : dat iemand die niets of weinig verftaat, al fyn hem de inftrumenten, van binnen en van buyten be- kent, fo fal hy 'er nog niets uythaelen, vraegt men my» waerom niet? om dat de weetenfchap niet in de Inftrumenten zit; maer men moet fe daer by, of daer op brengen. Dog wat meer hier van te feggen is, fal men ter plaatfedaer het noodig is, aengehaeld vin-

-ocr page 8-



		V O OEBERIGT.

	den. Ende om my niet langer op te houden met het voorberigt, fal ik voortgaen, om t Konlt-lluk dat te Aalft in Brabant uytgevonden is, in fyne eygen- fchappen (fo veel als in myn vermoogen is) na te fpeuren* beginnende met

			. __._____
				......._.....__
__				......._.....__

-ocr page 9-



		VERHANDELING f Van bet KLOKfcENSPEL ■Het eerjle Capittel Van den oorfprong van t Klokkefpel. Van derfelver maekfel en Conftruftur.hier veel optehaelen fal onnodigfyn; verrnits'c geene, dat daer van afhankelyk is, in 't vervolg fal aengetoond worden. Over de benaecninge is mee- de niet veel te feggen, als alleen, dat ik het Franfe woord Carillon* aenmetkenswaerdig bevinde, beteekenende eensdeelseen klokken- fpeel; als meede 't geraes van een kyfagtig wyf, als by deefc fpreekwyfe: quand ce mart va au cabaret, fa femme.Jui fait un bean Carillons in defe fingenoomen, hoord:menwelgeluyt,ook flaet'er fomtyts de klepel op of aen, maer 't geluyd dater van komt, be_:ilaet gemeenlyk uyt Dijfonnantien, of taamelyk flegte Recitativen'l* Van het gebruikderklokkenfpeclen veel te feggen, fal ookover- tollig fyn, vermits'tfelve aen elk een genoegfaenv bekent is; dat fe ook , geen van de mtnfte Ornarnenten eener ftadt fyn, byfon-; derj;wanner Je in alien deelcn wel gemaekt zyn, iswelbuytentefe* genfpraek. Van d'uytvinder fegt Gramay, dat'et een man geweeft is, die niet terdeeg by fyn verftand , ofom korterte feggen, Co is 'teen gek geweeft. Jk fal hier fyn eygene worden aenhaelen , luydente dus. . . . Artificis apud Aloftanos reperto Anno, 1481, &f quidem per hominem par urn fani cerebri, prour narrat diarum Ortelii. Vid. Gramay Antiq. Brabant, c. 3. p. f$. Als ik dit dagverhael overdenk, moet ik my ten hoogften ver- Wonderen, dat een Hiftoricus enMathem. gelyk van Ortelii gefegt word, geweeft te fyn, geenebeetere.aentekeninge gegeeven heefr, als maer ilegts, hy is een nar geweeft: net als of elk een nootfae- ktlyk moefte gelooven om dat hy ,'t gefegt heft* hy moet niet �gedagt hebben, dat'erfouden konnen tyden komen, daefrrienniet meer uyt Complaifance foudegelooven, om dat Hy ofSy't gefegt heeft, maer wel infoverre liet waerheid, of op 't minft wacrfchy- nelyk is. Hadde hy gefegt, dat dien Cerritus d'aenlydinge daer <toegegeevcn hadde, dan foude men het konhenjaetenpaflecre'njmaer A dit

-ocr page 10-



				L. !

	ecdc cc rincncc cccco cc

			HE HC -B ID A C �0^:=.Q C//
*<z-*


		g g tfc g> -^ ^^s g ^ % <� g: g- f

-ocr page 11-



		VIRHANDELING
	%■	VIRHANDELING
	%■

dit Jrtificio ( : fo ik 't wcl hcbbe betcekent dit een konfl>ftukj) uytgevonden ! ik wil Wei bekennen,-dat'et booVerfmync* bevat? tinge is, dat men eene uytvindinge gelykdelbj daer fonder teegen- fpraek naedenken van nooden is, van een uytfinnig Man kan verwagten. Na dat^ret my voorkomt, dan behoorde een Hiftori- cus de faeken die elk uytgevoerd heeft, opregt aen te teckenen, cnde laeten het Oordeel voor fyne leefers over, of fy een nar of eeli wys Man daer van willen maeken. Een leefer fal ok altydt meer nut hebben, van d'bmftandighederi te weeten die de faek aengaen,, die iemand uytgevonden heeft, als van't geene de perfoon raekt, ten minften is't my onverfchillig, of den Autheur kleen of groot, regt, ofgebuld, fcheel of regt fiende, geweeft is, dewyl alle die toe* valJen de faek niet verbeeteren of verfiimmeren. 'T kan fyn, datdie Man juyft de rykfte niet geweeft is, gelyk dit ongeluk de Konftenaers veeltyts onderworpen zyn,. als darr krygt de voorfegginge van Sirach Gap. 13. v. 27, het laetfte ge- deelte hare vervullinge. Miflchien is de afgonft 00k d'oorfaeke geweeft, dat hy hem deefe uytvindinge bertydt heeft, en dat hy lich ielfs" gaerne de naem daerVan.heeft willen aenrnaetigen. Van de profeffk; riydt fegt Salomon in Ecclef. c. 4. vf. 4. ik fag aen den arbeyd ende gefchiklykheyt in.alle faeken j ende fiet, daer bcnydei een den anderen. Ende Horatius.. \ '' ; '{--..■ : . . Pitloribus :atque Paeth ^d kkt AttdeHdr ftnifer fuit a^ua pideflat. ' : � ; ^J- Dog 'k falnu niet vcrder onderfoc&en, wnermeede den uytvin- def defert eernaem by Ortelius' verdient heeft. 'K foude my 00k niet eens fplange met defc materie hebben opgehouden , indiende liieeriigvuldige herhaelin^en incfegedenk-fchriften rtfy nietaengefef hadden. 1ft hebber ok niet mfeerby te Vbegen als dat'et ieef mac kelyk is, iernahd diemifTchien al/djaercndoodgeweeft is Voor ^ek te verklaeren,' want men behOeft voor hunne verandwoordingen, of hunne handen niet mcerte' vreefen, ende dan kan 00k wel een haes op een Leeuw gaen fitten. Maer by de leevende komt men 'er io gemakelyk met if. Dog,

-ocr page 12-

EJ BE P Q D D B G B fj

EdDOOEOOEDD

cccnnccnnn

C CO C O C D D , C C O

CDDC. BCTOCDC KJ

Wt^s&dCH0. o.

a.Ul__Tl_____C___ ft 11 ---:-_-■-: :j-f - _-- _;Jt - ^ il - -.=-jfe

�''■■$■[■ m

& <L & us? ^ Ji^� !7i

c c c <� d <l e &

-ocr page 13-



VAN HEX KLOr>K�NSPEU _? 'T is egtcr aenmerkens waerdig, dat dit Aloftaner konftftukin laetere tyden, nog tot twift acnlydingc gegeeven hectt, over dc vraege, of'c voorgaande uur vcrfcheenen is, als de klokken be- girmen te fpeclen met het praeludie, of alsdan wanner d'uur klok flaet ? welke queftie dus beflift is : dat fo ras als de klok- ken beginnen te fpelen, 't voorgaande uur verfcheenen is. XJyt- yoeriger berigt hierover is te vinden by Abr. a Wefel, in Copi* merit, ad Novellas Confl. Ultraj. Art': i8. p. 249. een teeken dac die man by de Regtsgeleerden in dien tyt, nog fo flegt in rqputa- tie niet moet geweeft fyn; anders fouden iy maer hebben konncn feggen, datt'et Klokkefpel cenes gekkenwerk, ende by gevolg niet eens aenmerkenswaerdig , veel minder tot een twift ap- pel opteneemcn was. Dog men moet fig niet verbeelden, ais of de klokkefpeelen in dier tyt fo volmaakt geweeft waare, gelyk fc nu fyn. 'T is daer meede gegaen gelyk het met alle uytvindin- gen gaat, dat fe metter tyt verbeeterd worden aen d'oude klok- ken fpeelen fyn de Tonnen klein geweeft, de klokkenmeerendeels maer eene haemer, daer by niet al te wel accoovd, gelyk men fulks nog aen veele plaetfen kan waernemen. 'y welk egter dc uytvinder fynen wel verdienden roem niet benaedeelt,"' want hy 't ys gebroken hebbendc, is't ons gemakkelyk door te vaereh, en dc fouten die wy'er in vinden te verbeeteren, daer toe hecft de be- roemte Klokkegieter Hemona veel bygebragt, met fync konft, om de klokken op hunne fuyvere toon te gieten, ⁵t welk hem als nog geen ander heeft konnen naedoen. Want als hy eene klok gegooten hadde, was fc altyt iets hooger van toon, als na behoo- ten;* maeromfe leeger te krygen, hadde hy eene byfondere Ma~ chine, waerinne hy de klok 't ondcrfte booven keerde, en door < of 6 man liet omdraeyen, ondertuffchen hield hy een fcharpc bytel van binnen teegen de klok, tot datfe opde behoorlykc toon was, ende daer by dorfte niemand fpreeken, nog eenig geluyt maeken. Siet Zefe befcbr. der Stadt Amfierdam. dog hy.heeft fyne konft meede in 't graf genoomen. Of men nu voor de tydt,vooral'er deklokkenfpeelcn bekent waren, ,alreeds op de klokken gefpeelt_; heeft, met kleepels of hamers, ^yolgcns de gewoone wyze van *put* -Curilloneeren; ende wie eerft
	A t	heett
	A t

-ocr page 14-

-G-*T

~~A l~~,

a> a.

If-

2Z-
21 -
20-

8 -

7 '
6-

3 -
z-

$■
8

7-
S-

5-
4--

S-
$

4
3
z

7-
^.

z -

-�-

-&-

',.

4--

4.8.

Sl^^mf

-ocr page 15-



	4 VERHANDELrNG

heeft uytgcvonden de proportie der toonen, en of de fmits kncctt- met hun diferentc hamers of aambcldenacn Pitbagores daertoe aen* lydinge gegeeven hebben, fal onnodig fyn hier d'onderfoeken want hebben de Hiftorie Schryvers, niet eens gewag gemaekt van den naem van d'Aloftaner konftennaer, mogelyk fallen fy fich om den uytvinder van de proportie der klokken toonen al* foo min bekommert hebken. Aengaande de groote be- neffens K ₀etal der klokken, fo is folks onbepaeld, die ka'n elk laeten maeken, na dat'et met fyn beurs overeen komt, dog gee- ven de geene, die d'ordinaire kamer of Fluyte-toon, beneffens 2 voile oftaafen fyn, het befte effecl:; want fodefelvehooger van toon zyn,dan geeven de bovenfte toonen een al tefagte klank, datmen fe nauwlyks kan hooren ; ende fynfeleegcr van toon, dan worden dondertle toonen te ftark, ook valt het veel fwaerder, om te be- fpeelen, vier odtaafen is ook van weinig nut, of de klokkenniftc moet op 't minfte 8 Rynl. voete lang fyn, by foute van dieti moet hy onder 't fpeelen van plaats veranderen, dog fal hy alsdan Weinig vaftigheid inde applicatie hebben, maer de Cf.* en Z>t in d'onderfte odhaf, is'tr feer noodig, ik kofte defelfs veelvoudig gebruyk een groote nootfaekelykheit genoegfaem aentoonen, dog all eene al te bekende lack aen konft kenneis, agte fulks onnoo- dig, hieropte haelenjal fchoon'er voordeefeneenCt enjD+pro- cclfgevoerd is, tuflchen D'Heere Q. Blankenburg en P.Hemo- na over de on-Noodfaekelykheid en Ongedienftigheid van Cf en D\ m de Bajjen der Klokken; alwaer de beflifftrs van die que'ftie mee- ncn, dat fe da onnoodlaekelykheid van de C+ en Z>t kraetie be weeien ende gefentemioneerd hebben- Dog Nil. daer is nog een groot ende ruym veld voor de Revifte oopen. Detyt, wanner deklokke fpeelen in Hollandt ingevoerd fyrr daer van heb ik nae veel genoomene moeite niets konncn ontdekl Ken. bo dat'et in der daet te vervonderen is, dat men een Cie- raet van een Stack, gelyk de klokke fpeelen fyn, niet eens de moeite waerdig geagt heeft, om eenige narigt aen de naekomelingen te lac- ten � daer men dog m teegendeel veele dingen, die nauwlyks een Jch.lling waerd, met groote nauwkcurigheid heeft aeneeteekent, ende van t geehe dat miflchien joogo. guh gekoft hcef 17 niet eeas gewag gemaekt, 't is wef waer,. dat de Heeren, onder welkerj direchedat fe gemaekt fyn^e naerigten wel fallen hebbe^macr dacr

		toe

-ocr page 16-



	VAN HET KLOKKESPEL;
	VAN HET KLOKKESPEL;	5
		5

toe hebben fecr weinige geleegentheid, om defelve tc fien, dacr in teegendeel, wanner ie in publique lchnften fyn aengcteekent, van elk konnen gefien of geleefen worden. Ik kan ok niet fien , dat'ereen geheim in fteekt, dat iemandt weet, dat een klokke- fpel in fo een jaer, van fo een Meefter gemaakt is, ende dat fo fwaer, of fo veel gekoft heeft enz. dog vermits het nu lo is, fal 'tweinige, dat my de publique gedenkfehrifren hebben op gelec {�?t,en 't geene ik felfs hier ofdaer waergenoomen hebbe, meede dee- len, dewyl tot particuliere aenteekeningen, geene geleegentheic hebbe. Deklokkenfpeelenopde NicolaiToorn.endeop't Stadhu is, defer Stad,fchynen wel na hunne oudheid meede van d'eerfte,'die hier te land gemaekt fyn, ende na dat ik heb konnen fien, fo en fyn fe in d'eerfte zoo. jaeren niet gemaekt, ja ik heb felfs na lang foe- ken niet eens 't jaergetal konnen vinden, Het Klokkefpcl op den Dom is fo oud niet, gelyk blykt uyt een opfchrift, dat op een pylaerbyde Tonn ftaet, welke dus luyd: Wil'em Spraekel ftcit 1-670. en op't huysje onder de klokken ftaet: R. TinthofCamcraar 1666. So dat naalleaparenfie 't felvc toen met de Nieuwe Tonn,en verdertocbehooicn verfien is, enfulks blykt te meer uyt d'opfchnften van eenige klokken, die van Hemona daerby gepooten fyn, gelyk hy fulks op de Nicolaii Tooren me- de gedaeniieeft, aiwaernu een fpel van z o&aafenis, cgter fon- der Ct en Df: in d'onderfte o&aaf. Op den Dom by 't Orlogie is nog een oude Relicme van een Tonn te fien met 19 gaaten en- de Clavieren, waeropnog de nooten fyn; dus als men de ver- fteek regel hadde, kofte men fien wat voor Mufiek in dier tytde Mode geweeft was. In de Clavieren, waer defelve door de noo- ten opgel'gt worden fyn roljes ingewcrkt. Dus na alle waer- Ichynlykheid de klokkenfpeelcn hier te land niet booven de zoo. iaeren bekend geweeft fyn. Ten minften is'er in 't jaer 1487. nag geen klokkenfpecl op den Dom geweeft, of de Organift moet niet tc gelyk klokkenift geweeft fyn, fo als blykt uyt een Graf^Schrift in de galerie van d'Academieluydcndedus: in''tjaer ew&wjMCCCC LXXX VII. ep fmte Egidius avont Jlerf blyde Janes Orgaijie defer Kerkin. A 3 Tea

-ocr page 17-



		6 VERHANDELING Ten apzigt van de hand en voet Clavieren aen de klakkefpee- len, daer van is geene feekere naerigt, wic dat fe eerft heeft lac- ten maeken. W ac de hand Clavieren aengaet, fo konnen d'oude Orgels daer toe hebben aanleidinge gegeeven, Pratorius in Syn- tagmate Mufuo fegt; dat de Clavieren bykans eene hand breed ge. weell fyn, waerom men fe ook met de vuyft heeft moeten flaen , waeruyt de fprcekvtykdieOrgel fchlagen ontftaen is. Het voet Cla- vier (: verftaeaen't Orgel:) is in't jaer 1480. te Venefcten uytgevond^, van eenen Bernhardus toegenaemt denDuytfcher,een(eerberoemt Man in de Mufiek, die d'eerfte geweeft is, die d'Orgels verbee- terd, en te gelyk met het Pedal tot meerder volftemminge ver- meerdert heeft. Vid. Sabellicus I. 8. ende Pr&torius de Organo- graphy T. i.e. x. §. 3. dewyl nude Clavieren lang voor de klokken ipeelen bekend geweeft, fal onnodigfyn, hierverdert'onderfoekeir, wie dat fe aen de klokken 't eerfte heeft laeten maeken. Dog kan ik hier niet ongemerkt laeten voorbygaan, hetgroote defect, dat men op Orgels en aen de Klokken Clavieren ontmoet, 't was in- derdaet te wenfehen dat daer omtrent meede eene vafte proportie gereguleert was, gelyk aen de Clavecimbals gebruykelyk is. Daer en is waerlyk niet flegter, als; dat daerinne elk fyn eigen goet- dunken volgt; de eene legt fyne Clavieren digt by een, dat men naauwlyks een Clavier alleen kan raeken; een andercn weederom verder van een ende dus is 't met het Pedal al meede geleegen. Om kort tegaen, fo veel hoof ten, fo veel finnen. Ten minften d'uytwerkinge van die differente plaetfingen der Clavieren , is deefe; dat als een Meefter op fulke Inftrumente komt, dat hy ter nauwernoot kan uytvoeren't geene een djfcipel van fes maendendie daerop gewoont is, doen kan. 'T was hier by ok wel noodig om iets van de fcheeringe der draeden aende klcpelstefeggen. Dog de geene die maer een wei- nig de Machanic verftaet, fal deelc konft met weinig moeite kon- nen naefpeuren, hoe dat cendraet aen de klepel, wanneer defek ve fchuyns ende niet Horizontal gefpannenis, veel meer kragtom tc doen aenflaen vereifcht, dewyl als dan de draet van 't Clavier niet peiyendimkr kan ttekken. Dc '■....■■ ~* 1 1

-ocr page 18-



		VAN HET KL0KKEN5PEL, 7 Demakkelykheit om te befpeelen, kan ok merkelyk bevordert ■wordea,. als de Glavicren niet altc kort fyn. In Hamburg fyn de klokkcnfpeelen al meede vroeg bekeud geweeft, Berkettmeyer in fyn Cur. Antiq. pag. 745. fegt: dat het fpeelwerk ap de S. Nicolai Tooren in 't jaer ij^o. gemaekt, ende in 't jaer 1665. heerlyk vernieuwt, ende met een hand en voet Clavier ver- fien is* In verfcheyde andere plaetfen van Duytfchland als Berlin». Cop-, penbagen, Lubek, Darmftadt, enz. fyn 00k klokkenfpeelen, dog dewyl my geene omftandigheeden daer van bekent fyn, fal lkmy daer by niet ophouden^ In Engelandt fyn de klokken fpeclennog niet in gebruyk, (:ten minften niet in dien tyt als ik'er geweeft ben) behalve aen de huysOr- lologies, miffchien willen fy hunne oude gewopnte nog niet verlae- tej want volgens Augufi. Apronii Reife Befchreib. mllen'er eenige huyfen fyn, waerinne de Menfchen hunne tyt met klokken ge- klepper (:welke veifcheydsn van toon fyn:), doorbrengen. En dewyl veel diergelyke huyfen fyn , en dit vermaek in verfchei,. dene fteeden dikwils geoeffend word, fo fal betook daqr van daan koomen, dat Engeland gemeenlyk het klinkende Eyland geneemt word. Watde waerheit hier van aengaat, kan ik nietverieekeren, ten minften voor fo veel ik hcb konnen waerneemen, fo fyn fe grooter liefhebbers van Roafi beef en Ale als van klokken ge- klemper .-, Hierby komt my t� binncn 't klokken Mufiek dat ik voor ee- nige jaeren bipnsn Aaken gehoord heb i degewaend? klokkenift ge- bruykte 4. klokken (: volgens de gewoonlyke ordre by Furretier bv 't woord Carillonmr aengeteekent, dat d? Carillons gemeenlyk u'yt vier kk»kken beftaen :) na dat'et my voprquam, fo hadde hy deklepelsaentouwengebonden,omdiest? makkelyker dan d'eene, Jand'anderetekonneifpenilaerj,'en nadat'et fcheen, fp hadde die Konftenaer daer fe'is bghaegen in, want hej duurds fomtyts rede- lyk lang, en dat fo aengenaem, dat'et mackdyk iemand die wat fwak van herfenenwas, raefende doll fou gemaekt hebben. Van diergelyke tytkortinge, is meede een groot liefhebber ge- weeft, Theodorus anders F«dorivanoviitz Groot-Vorft van Mos- covien j � .

-ocr page 19-



		8 VERHANDELING covien; want fyne grootfte luft was, dat hy opde Kerk toorncn mogte klauteren, en met de klokken mogtc rammelen: waerom dat ok de Vaader dikwils gefegt, dat fyn Soon beeter tot een Klokkenift (:daer moefte klokke luyer ftaen:) als tot eenGroot- Vorft fou dienen. Siet Hubners Staetk. Hifi. P. IF. f. 648. Het klokke Mufiek is niet alleen by d'Europianfche maer felfs 00k by d'Indianfche volkeren bekent; hier van verhaeld Dumpier in feiner Reife urn die welt P. 1. dat hy op 't Eylaad Mindanoa eene van de Philippinfche Eylanden, by den Generael genoodigt fyndcom by desfelfs Soons befcbyndinge te affifteeren, dat hy al- daer ontmoete een rye van 16. klokjes fonder klepel, fynde dee- ne fwaerder als d'andere van 3 tot 10 pond. Dcefe* hebben fe by de Gouverneur op eene Taefel gefet, en 7 of 8 daege voor de befchenydinge fchier de geheelen dag, met een houte ttok daer op geflaegen , 't welk een groot geraes maekte; wyders fegt de gemelde Schryver, dat de Mindanaers groot vermaek in dit geklemper hebben, fynde hem benefTens 't fingen geen an- dere Mufiek bekent, ende dat men fig daer van by alle gaft- maelen ende Solemniteyten bedient. De Chineefen hebben meede een foort van klokken Mufiek, dat nog alfo fraay is, 't felve beftaet uyt p of mccr koopere bekkens, dewelkc na hunne proportie acn een balk hangen waer op de Klokkennaeritts met een hamer af ftok slaet, (: Miifchien al fo konftig, als Malic Jan onder de hoenders:) dus de Melodic volgen gedagten niet te fraay fal fyn. De teekening gelykt niet quaelyk na een balk,aen dewelke een pany wcltphaelichc Hammen van verfcheidene groote hangen. Siet de Fries Cu- rieuf. jienmerh.p. 800. Verders fyn 00k meede de mecfte toorens van onder tot boo- ven op alle d'omgangen met klokjes verfien ; dog defe hebben ^een Klokkenift, dewyl de wind om 't Traftament uyt te win- nen, die plaats bedient, fiet de Vries op de fo aengehaelt plaats. Dus verre het klokken-gefpel befchouwd hebbende, gaa ik pover tot de klokken, eadc 't gecne daer van afhankclyk is.

-ocr page 20-



			5 TWEEDE CAPITTEL.

		Van de flofFe , Geftalte, 't Gewigt en verdere ci- genfchappen der Klokken. Acngaeride de ftoffe, To worden defelve van verfcheydene fne- takn gcgooten, alsvanGoud, Silver, rood en gee I koper, yferj en felfs vind men 'er van fteen, gebakkene pot-aerdt, Glas ende hout, gelyk in 't vervolg fal getoond worden. Dog van alle metalen is 'er geen bequaemer, als het fyn rood koper ende 't belle tin, ot bismuth, welke volgens eene goede proportie onder cen gefmolten, de beftc klokken ftofTe uytleve- ren, dewyl alle d'andere metalen fwarighcden onderworpen zyn namelyk: dat fommige geen goede klank geeven, ofdatle teweek di fagt fyn, of geen flag verdraegen konnen. De proportie van tin en koper, geeven ee/rige dus: onder too pond koper 5-0 pond tin -₃ deefe proportie volgen gemeenlyk de geene die de kleine klokjes aen huys orlogies gieten, defelve fyn wel helder van gcluyd, maerde minftchardeflag, doetfebarften; andcre weederom neemen onder de 100 pond koper 10 pd. tin; dog defe laelle foort geefc een keetelagtige klank. Nog anderc onder de 100 pd. koper ay pd. tin ^ defe laetfte proportie willen cenige dat de befte is. '�■ ?* Dog daer meede is het nog niet genoeg, de gcftalte ofte het mackftl kan meede veel tot de klank Contnbueren fo de hoogte, wydte, of diktc, gelyk op een andere plaats fal getoont werden, (dat ftlvc kan men 00k aen andere inftrumenten wacrneemen, die anderswelgemerkr, egter niet veel byfonders van geluyt ot klank hebben) af nu de raaeklels van klokken fo als ie nu fyn beft zyn, ende oft niet mogelyk was eenigfints eene anderc en betere form te geeven, fal ikals nog met geen pofitif jae of Neen beant- j?oorden;hoevrel, om dewaarheid te feggen, royn gevoelen meer

-ocr page 21-



		VE RHAN DELING
	so	VE RHAN DELING
	so

na 'c laetftc ovcrhelt. By d'Europifche volken< hebben alle de klokkcn ten naeften by defelvegeftalte, maekende Cirka een ge- Jyk zydigen drichoek, Als p�■ 9. 10�9, 9�8. 7� 6". dog verfchillen cenigfints by andcr volkeren. Merfetmus, geeft'er volgende proportie liv. 7; its ittjirumens de percus: de dikte van de klok, daer de klepel aenflaet \f mael, geefc de diametre; ende 12 mael gecft de hoogte, te weeten toe booven dacr 't verwelfsel begint; de na boven loopende dikte geefc hy dusj by deeld de zyde yan de rand af tot aen 't verwelf- iel in 1 a gelyke deelen, ende vermindert de na boven loopende dikte, dat fe op 't feftedeel, maer \ part van dc dikte des aenflags heeft. Waermede hy vervolgr, mus weinig te vermeerderen, datfe by \ verwelfsel f van daenflags dikte heeft. Kircherus* deelt deefe linie in 14 gelyke deelen; op 't derde deel van onder op, geeft hy § van d'aenllaegs dikte, op 't neegenfte deel \, ende op 't twaelfte deel \, van 't dertiende deel, tot boo- ven op de kruyn 3 diktens: ende de diametre van de klok in 14 deelen gedeeld, fo moet fe boven by 't dertiende deel Circa �_?deel diametre. hebben. vid. Kir c her i Art is Magna Conf. (� diffon. B. 6. Hec komt 00k welvoornaementlyk by de dikte op de gelyk- heitaenj niet dat een klok overal gelyk dik moet fyn, maer dat fe niet dikker fy aen d'eene zyde, dacr de klepel aenflaet als aan d'anderc, ende dit nietalleen, aen d'onderfte rondte, maer fclfs in de na boven lopcndcrondtej want dit niet fynde, kan een klok niet ooveral gelyk bewogen werden (te weeten in de rondte) en deefe bev?eeging vcrhindert fynde, fal de klank niet veel by- fonders zyn. 'T oehoeftgeen bewys, men kan \ aeri veclc ge- luyt geevende ligchamtn, als aen fnaeren kopcr yler, darmen, fiaven enz. genoegfaem waerneemen. Verdeis moet de dikte van d'aenflag, 00k proportioned metde; diametre fyn. � Pe. fouten die by gebrek van dien hier uyt ont- fEaen, kan men niet beetcr vergelyken, als dat meneene fnaerop, de Viool of Clave-cimbal trekt, die dikker of dunner als na be-> iiooren is, alwaer handtaftelyk fal blyken, datt'erde regte eygen- fchap van *t gcluyt niet is, gelyk 00k wanneer een Tnaer kor-

-ocr page 22-



	VAN HET KLOKKESPEL.
	VAN HET KLOKKESPEL.	n
		n

<er of langer is, als de proportie vereyfcht, defelve nooyt een gcluyt fal geeven, dat aen foeen toon eigcn is; t komt my foo natuurlyk voor als ecn oud Man die de difcant ende een Meisjc dat de Baffiogt.* Daer van komt het ook, dat als'er een klok van een klokken fpel geborften is, ofte een daer by fal gegooten worden, dat de daer by gevoegte klok felden met d'andere gejyk van klank is. De redeiseensdeels; dat fe een andere proportie van dikte, ot'maek- fel gcbruyken, om niets van hunne aengenoomene gewoonte afte- gaen; waer by nog komt, dat (e ookeene andere Compofitie van Metal gebruykcn, als d'andere klokken fyn; waer uyt dan noot- faekelyk moct volgcn, dat alfchoon de diktc, cnde de Diametre proportioned met d'andere klokken was, i'y egter defelve klank ofbehoorlyketoon, niet hebben fal. Verm its de differenre Metal - lennietalleen verfcheiden in klank, maer ook hoogerof leegervan toon fyn ; foo datfe fclfs in de lugt gewogen fynde, in 't waetcr t'elkens fullen verlchillen. Uyt veele omftandighedenkomt't my niet gebeel onmogelyk voor, dat men ftlfs de klokken metallen in hunne mengeling foude konncn nafpeuren; by voorbeeld men bedicnt'ef. fig raede van de toetsfteen (gclyk de filvcrfmids ge- bruyken ) weeten nu defe op ecn ftuyver nae, de vervalfchinge van Goud of Silver aen te toonen, waerom foude een klokkegie- tcr niet ook eenig nut daer van konnen hebben. T is wel waer, dat fe weinig Goud of Silver daerinne fullen vinden, want de tyt der onnofclheyt is voorby, de menfchen weeten nu wel ander weg, om 't geld quyt te worden, fonder t in de fmeldkroes tc fmyten, om'er klokken van te laetcn gieten, fo als Melzer in feiner febnerberg: Chronik. Segt, gehoort te hebben; dat als al* daer eenigc klokken gegooten wierden, veele menlchen uyt een bylondere devotie Goud or Silver in 't gefmoltene metal fmeeten. Diergelyken fal ook gefchietfyn, by t gieten van de groote Mos- kovife Klok, volgens aentekeriing van Adam van Brands-Reift* Mad. zjf. Maer om weederom tot tnyne aengehaeld onderfoek te kornen, fal ik beginnen met de toon van diflferente metallen- 'Merfemut «n Kkcbcrus. hebben deprocfendus aangeftelt; Merfennus heeft � a Taefd

-ocr page 23-

VERHANDEL TNG

Taefel belletjes docn gicten in ecu en defclve form, v.in dc na&J
volgcnde metallen. De diametre van binnen was 16 linien;de
djkte ,i Hn. na dat alle de klokjes op de fo gemelde groote vea>
vaerdigc waeren, bevond hy 't onderfcheit in de toon, als volgt.

Metal der Klokjes,
ex Auro.
van goud.

Aurichalco.
geelkopcr.

Stanno glaciali...

bismuth, een foort

van tin.

Mifiura.

gcmengelt Metal,

Cupro.

root kopeiv

PJumbo.,
loot.

Stanno regulator
cen foort van tin.
Stanno fonante-**
beft tin.

Argento mifto*,
gcmengeld filver.

Stanne puro.<
fyn tin.

Argent o pure

fyn filver.

Stannta.

gemeen tin.

Mir fern. Kir chsrus. proportie der:

geluydcn.
zz6

z%6

21}

180

i<S8
160

-*$

■_.*fo

Bff

-ocr page 24-

VAN HET KLOKKENSPEL;

Uyt dcfc voorgaende taefel blykt genoegfaem, dat dc metallcn
van hoogte of leegte in de klank verfchillende zyn. Maer datt'er
by fomige metallen onderfcheit tuflchen Merfennus en Kircherus
gtvonden word, kan uyt verfcheidene oirfaeken ontftaen, als van
bteter of flegter metallen, dat fe kleiner of grooter waren, rais-
fobieii ook wel drukfouten; tot mynbewysis't genoeg, dat de
toon verfchillig is; ook kan ik niet fien, datt'etjuyft noodig is, 't
felve met klokjes tc onderfoeken, men kan 'e met ftaefen, met
meerder feekerheyt, en minder moeite doen.

De Cyffersagterde nooten wyfen de proper-tie der geluyten aeni
De waeter proc^is Merfennus met al te wel gelukt,dewyl dit onder-
foek met klokjes met foaccuraetkangefchieden, omdatt'et niet wel
mogelyk is, dejclokjes dus te gieten, datfe Diet uyt icts minder of
mecrmetal beftaen foudcn, 't welkeegter by dit waeter onderfoek
noodig is. En daerom geloove ik, indien hy 't met ftaeven on-
derfocht hadde, loude hy fyn oogmerk beeter berykt hebben. 'k
fal egter lyne ondervindinge hier plactfen, ende nog een anderc
by voegen, die ik geloove dat hy't wel foaccuraet, of beeter ge^
trofFen heeft, te mcer, wyl 't onderfoek gedaen is, met vaftc
ligchamcn^


wegtin de lugt.			in't	. waeter.		VbTgen	pro- JI
ons. fcrup. gr.			ons. fcr.gr.			andere.	portie.Jj
z	*mmm_f*	^a7	»j	7 1	fo	»"t	194. 1
H	i 2	7^l	i	« a	4		285-.
1	6	4f	!»	--, 41		1 1	282.
i	*mmm*		a ■	**i	3		2/6.
ij	Il>	*»	I	'i	4	f	269.
H	I	H	II	■->	�j		266.
i	*>..**	3?	I	5	6		263.
H	*m^₉*	3*	¹	2	3¹		zy6-
i*	*■Tl**	*fi	\|I	1	6		*53-
4	l ^mm^f	%	I	1 131		7	²¹3* I
i	*"»**	%	»*	1 (4		i"i	194.
»i	*	9i	H		170	1	292. 1

Metallen.'

Goud.

gemeengt koper
rood-koper.
glacs tin.
beft tin.
gemeen Silver,
fyn tin.
fyn Silver,
gemen tin.
bismuth,
loot,
geel kopcr.

Uyt

B₃

-ocr page 25-



		14 VERHANDEL1NG i tJyt defe voorgaendc tacfel is ten minften blykbaer, dat defe ftietallen in gewigt, als fc in de lugt of waeter gewoogen werden verfchillen. De gebrokene getallen tuffchen dc proportie Gyffcrs der geluyden, beteekenen,dat le »t felve gedeelcen verliefen, als by voorbeeld; 'tGoud, verlieft van 18 pond, 't agtiende gedeelte, dus weegt het in 't waeter niet meer als 17 pond > ende dus met d'ovrige. Dit is de proeve, door dewelke Archimedes , de vcrvalfchinge van de Goude Kroon, des Konings van Syracufa beweefen hceft. Deck kroon woeg 18 pond en dewyl 18 pond Goud in't waeter 1 pond, en 17 pond filver i* pond, en eyndelyk de kroone van 18 pond 1} pond van haere fwaerte verlooren, To was'er bevon- den dat tot defelve 12 pond Silver, en 6 pond Goud genoomen was. Dus dat men door de Hydroftfltica teeie nuttige onderfoe- ken aenftellen kan. Aengaende '^r gewigt, is 'c niet wel moogelyk de klokken op een feekere p roportie van fwaerte te bcpaelen, 't is veel mackelykc* uyt deTheorie tebewyfen, hoedatt'ec fyn moefte, als indeprac- tyk uyt tcvoeren, dele onmogclykheit heeft verfcheidene rede- nen.i) dewyl alle de klokkegieters fig niet van defelve proportie van hoogte, dikte, of 't maekfel bedienen. %) de verfcheidene Compofitien der Metallen, gelyk aengetoont is, dat fe in de toon verfchillen, 3) de moielykheit orn fe in 't gieten juyft op de dikte te krygen, als wel de proportie vereyfeht. 4) worden de kleyne Idokken iets dikker, ende dc groote dunner gemaekt j om rede, dat als de jkleyne io dun waeren als hunne proportie vcreifcht fouden fe naauwlyks d'aenflag fonder tebarften verdragen konnenj daer in teegendeel de groote wel iets van hunne dikte konnen miflen, fonder dat?et aen 't geluyt veel hindert of naadeelig is. Dog moet egter de op of afloopende dikte eene feekere proportie volgen, jndiep fy anders eene gelykheit in dc klank fullen hebben. Volgens Merfejmus, moeten de vier C dit volgende gewigt heb- ben. Als de boovcnfteC if. pd.de twecde C 200 pd. de der- ijj C"^uipoo pd, de vicrdc C 8000 pd. dat hicr de fwaerde wat 1. .'. c_t! . .^

-ocr page 26-

VAN HET KLOKKENSPEL; _tf

rykelyk is, komt myns bedunkens daer van, dat in Frankrvk erf
Brabant, dc klokkenfpcelen by na een halve toon lager zvn ee-
weeft, als d*ordmare fluyte toon. Jae felfs f_yn de blaes inftru-
menten die daer van dan koomen, doorgaans lager als hier de or-
dinarc fluyte of kamer toon. Dit fyndc , foude hec al merkelyk
in gewigt verfchillen, als men in plaats van C, de Of-mem. Ik
bevinde ook dat de voct maat waervan hy fig bedient hceft groo-
teris, want de pieidu Roy is _Ti duyrn langer, als de Rynlandfe
voetmaat. In Amfterdam op 't Stadthuys, en hier op den Dom
hebben dc vier G de volgende fwaerte. Naementlyk de boovenfte'
C zz| p. de zde. C 106* pd. de gde C 702 pd. de 4de C
f f6o pd. volgens Merfenm proportie hier in de IV Calom aenge-
teekent, moefte 't gewigt dus fyn: de bovenfte C 221 pd. C.
180 pd. C poo pd. C 6750 pd. hier uyt blykr, dat men 't ge-
wigt om booven gemelde reden, niet accuraet kan bepaelen- eg-
ter is dit feeker, dat kleinfte klok (:fynde d'ordinaare kamer ai
fluyte toon:) C niet beneden de 20 pd. weegen moet> ende de
vierde C moet niet veel meer als 6000 weegen -_y dit is wel het
juyterfte, fo na beneden, als na boven. Hoe nu de proportionate
getallcn van differcnte fwaertens der klokken met o&aavcn op
klimmeri, fal men uyt de volgende Cyflers konnen waerneemen.

II.

HI.

IV.

VI.

VII.

? ,

t ■' ■

4<>

_?i;

3«

*« ■ '

fiz

?20

220

2f2

' '

210

1.6

409^

l600

if 60

■

1619

1608

32768

�'^;.

,� ■

■

In d'eerfte Colom. ftaen de Arithmet: proportie Cyfrers. in de
II» Colom: de geometr. proportie, fo als d'o&aefen met de diamc-

trcs

�

-ocr page 27-



			V E RHANDELING
	i6		V E RHANDELING
	i6

tres ende de diktc aen d'aenflaeg af, of opwaarrs gaen. Opwarti word de proportic telkcns verdabbelt: Maer afwarts vcrmindert, als, 3 geeft d'eerfteo&aaf,', dc tweede, * dederdc. ,i de vierde, cnz. In de III Colom. Syn dc Ciibiq getallen, van de Geometr. propofitie, volgens welke't gewigt opklimt, by voorbceld; geo- metr. prop. is2-4een octaat, maervolgens het Cubiq getal, 8-64. daerom 00k wanneer men 't gewigt der klokken m hurme propor- tieuyt Cyfforen wil, moet men dustcwerk gaen. By voorbceldj yolgens de Harmonifche proportie is 3-2 de quint j van dcefe Cyf- fers is 't Cubiq getal 27-8. (: Neta voor aleer men kan te werk gaan, moet't gewigt van eene klok bckent fyn :) veronderfteld fynde, dat een klok als de derde C van booven 702 pd. i'waer was, o.m nu de quint na boven (: fynde de g:)te vinden, necmt de Cub;q getallen van 5-2, fynde 27-8, fegt volgens de Regel van drien 27geeft:8,hoeveel gceh 702. fac. 208 pd.Van dzquarta ■of dc f na boven, is van 4-3't Cubiq getal 64-27. dit weederom volgens de Regel van drien bewerkt, als 24-27* 702. fac. 290^ pd. op voorgaande wyskan men 't gewigt van alle d'oovrige too- ncn vinden, mits dat men cei ft de harmonifche in Cubiq getallen verandert. In de IV Colom ftaen de proportie getallen van d'o&aafen, ge- lyk het gewigt by Merfimus is aengeteekent �, ende volgens de- vrelke de klokken die beneeden de gewigt Taefcl ftaen, geree- kent fyn. In dc V. VI. VII. Colom. ftaen de proportie getallen, volgens dewelke ik 't gewigt bevonden hebbc. Ik fal hier eene vergely- kinge by fetten, hoc dat't gewigt van d'oftaafen, afwaerts gaat, beginnende met at.of 25 pd. ...

		■:■■.

				y,

-ocr page 28-

VAN HET KLOKKESPEL.

«7

VII.

VI.


22.	*If-*	12.	27.	22.	if.
no.	I2f.	110.	iif.	no.	*tZf.*
880.	IOOO.	704.	800.	660,	7fo.
7040.	,8ooo.	5766. <533f.		4620.	J2J0.

Van alle proporties is'er geenc die m'ecr oovereenkomft met
d'ondervindinge heeft, als die, deweike in de VI. Colom. ftaet,
ik heb'er my ookvanbedient, ende de gewigt Taefel daer naop-
�gefteld, gelyk fe hier volgt.

In d'eerfte Colom. ftaende


I.	II.	III.	IV.	v.
Toon	gewigt
c	22	106 704		ftfOO
h	24	t2I 821 I		»W
b	17	I39946		95-00
a	3¹	l6l	1002	11830
St	36	188	I26f	13000
ft	42	221	'474	16445-
ft	49	l6l	1731	*iZfOO*
f	57	309	2056	21000
e	66	\66	*Zfjl*	24000
df	75	m	3104	27700
d	81	rii	3778	30000
ct	93	So 1	4610	34000
c	■			39200

toon letters.

In dell.Col. begint 'tge-
wigtvan de boovenfte C, en
d'ovrige tooncn na benceden
loopende tot Cf. In de III.
Colom. begint de tweede C.

IndelViCol.dedcrdeC.
in de V. Col. begint de vierdc
C, de welke de laefteaf laegftc
toon van't Klokkenfpel is.

De oovrige na benceden
loopende klokken gewigte,
heb ik by een gefaemeld, en fe
meede na hunne toon, teegen
ooverde toon-letters geplaats.

De His Martinus.A is Ma-


c	3?	Zf j200		nooo
h	3;»	S°rh	30c
a	sr	43r	400
g	?H	f9h	5^,co
F	IOJJ	84rr	ff°
^c	«*r	102K	650
Id	i8f i	»4ff	800

ria. G Salvator. dit fyn hier
drie grootc luy-klokken, die
meede hunne gaaten op dc
Tonn hebben , tcegens over
deD-\ish gewigt van d'�r/or-
ttr groote Klok ;ende oover de
C, 't gewigt van de Weener
klok.

allc

-ocr page 29-



		VERHANDELING
	18	VERHANDELING
	18

A1lc de diameter van defe ldokken kan men in de Tacfel der Diameters teegens over hunne nacm letters vinden. Als j de dia- meters in de III. Col. fyn de klokken die in de gewigte Taefel in de 11 Col. ftaen, dit van de IV Ccl. in de III Col. en de die van de V Col. in de IV. ende die van de VI Col. in de V. dek lactfte Diametres ende 't gewigt, fyn van klokken, die een 0�fcaaf leeger iyn als de gewoonlyke klokkenfpeelen. 'T gewigt van drie voile O&aafen (te weeten van de boovenfte C van 22» pd. tot de C van 5600 pd ) is te faemen 33767 pd. Verders heb ik 't gewigt, gelyk ik 't felve by Merfennus ge- vonden, onder detwee ftreeken geplaatft, voor aen in de I Col. ftaen de toon letters, dog (onder de halve toonen. In de II Col. begint 'c gewigt met C, dog defe klokken of klokjes fyn een Octaaf hoogerals gewoonlyk. In de III Col. begint fyn bovenfte C met 2f pd. ende d'oovri- gc toonen van't O&aaf na beneeden loopende, in de IV. Col. be- gint de tweedc C. ende in de V Col. de derde C, dog hy heeft tuflchen defe en de vierde C geen gewigt aengeteekent waerom ik'er ookniets tuflchen gefet hebbc, als op 'tlaeft de vierde Cvaa 8000 pd. die daer nog by behoord. 'T gewigt eenigfints befchouwd hebbende, 10 veel als d'on- feekerheit I'ulx toelaet, fal ik hier eene Taefel meedc deelcn, die ik volgens d'Harmonifche propoi tie uyt gecyffert hebbe,alwaer men met d'eerfteopflacg, de toon van eene klok fal konnen wee- ten als de diameter bekentis. Tot naengt dient, dat ik my van de Rynlandfche voet maat bedient hebbe, van 12 duym: elke duym in ix linien gedeeld : weederom elke liniein 10 fecunden, welke laefte telkens met gebrokene Cyffers aengetoond fyn. 'K heb 00k de vreemde voet maeten altyd tot de Rynlandfe voctmaat gereduceert, om alle verwarringe voor te koomen. Maer vermits. my te binnen komti datt'er cenigcmogten begeerig fyn, om te weeten, of defe fiala volgens dcTcmperatur, ofmetue wolf is. Daer op dient, dat le volgens de Temperatur is, maer dat'et van de klokken gieter afhangt, of hy d'eene min ofmeer uyt,o� af wil drayen; om dus dc toon iets tc verhoogen of te verlaegen: dier halven konnen d'Heeren lieihebbers die eenigfints van de Tem- *P^c. - .**

			\

-ocr page 30-

VAN HET KLOKKENSPEL; tj>

peratur in myne Tranfpofitic aengehaald ontrocrd gewcefl; fyn,fig
dacrinne gcruft ftellen, dat dit aen de oudvaederlyke Wfitttjn ende
debeminde wolf geen naedcel fal bybrengen. 'T ial ook in 'tge.
wigc geen groot different veroirfaeken, dewyl dewolf opeen klok
van 200 pd. niet mcer als i*~ pd ophaelen kan, volgens de pro-
portie van de Coma 80-81.
I. II. III. IV. V. VI.

[voet. d. lin
p» 8«
|2�P., I of.

I voet d. lin.

voet. duym. lin

linien
I96

Toon

■jc
H
B.

voet. d. lin. I

s»\»� j

5» 7» 9l 1
f» »»9r,

">»8�^-

'» 4»« ■■
i�4» "r.

"» 8� 5t₀

"»8� t i⁷-₀

101¹-⁴* ^ * 1000

i� y� nr.^,i»^1I»^IC*»

'07K

<$» 4>» 4

6� 8� f-

|-----'.,9» ⁶I

3» *)» io

3« 4»> ^To
3» 6� 7r�

1 r J '�*^v¹ I4roo₀

¹ >» 7» To

i� 8 1*

"., 10,,

IZO

1000 J

7» *� 31-a
7» 6� ft
7*$.»*$ !

8� r� $

8j, «,, 7
9,,5»ⁿⁱr_a

000

«*Jfg

*» JS. *V

i'43'1

"j> 8H,

4» *» *fc
4» 7» S&
4»⁸»»*.

* 5*iooO

,§,

■KSlgi

*»-*H¹⁰

*» 4* #

f*7°f&

*»» ^a» ^aro

'» 3» *2*

*» 6� z⁵r,W,,-,»4T
C z

Cf |i8i�

9ro

» >

i°-, ⁸»~~J

19* 1

-ocr page 31-



		-> VERHANDELING 'K heb alreedsgefegr, datdedia'metres van de klokken Ofraafen volgcr de Geometr. propoitie', ende d'ovrige toonen tuflchen d'oaaafen door de middel proportien op, of afwaerts gaan. Ver* mits dit nu cen is van de voornaemfte ftukken, die by 't gieten der klokken in agt te neemen fyo, om dat de dikte, de hoogtc, het gewigt, ende veele andere eygenfehappen daer van afhangen₄foo heb ik in de voprgaande Taefel de diametres van vier octaa- ien, (fynde de laetfte in de VI Col. een o&aaf laeger als het klok- ken fpel hicropden Dom is) geplaatft. In de I Col. ftaen de toon letters, waer teegen over in d'an- dereColomen telkens de diametres van klokken, die cen octaaf- lager gtplaats fyn. in de 11 Col. ftaen de diametres van de bovenfte octaaf in linien verdeelt,, tn telkens dc gebrookene getallen. van iooo gedeeltens van een linie daerby gevoegt. In de 111 Col. ftaet delelve diameter, in plaats van linien,meC duymen uytgedrukt, beginnende de boovenfte C met 8 duym , en de reft van het oftaaf loopt na beneeden tot de C~\~. 'K heb om de groote moeite die vereifcht word om ecne linie in iooo dcelen te vcrdeclen voor te koomen, defelve in iq ge- deeltens verandert, dewyl dog by 't gieten van eene klok dit Co nauwkeurig niet kan in agt genoomen worden, dus dat'et lom- tyts wcl J/ gedeelte vaaeen duym verfchilt; dog om dattet in de vbortgaande progreflle niet te vcel moegte verfchillen, fo heb! ik fe telkens wanneer 't overfchot �. gedeelde van een linie kofte uytmaeken, wecderom daerby gevoegt. Edog indien'ea jemand de iooo gedeeltens wil behouden, kan de linen die in de II Col. ftaen d'elkens om de octaaf te hebben, volgens de Geometr. proportie verdubbelen. Verders, indien men.wilde klokken hebben die nog een octaaf hooger waeren,, kan men alle de diametres die in de II of III Col. ftaen; de helfc verminderen. By voorbeeld : de boovenfte. C heeft 8 duym dia-, metre, de helfc daervan is 4 duym voor de C een octaaf hooger, dus met alle d'ovrige toonen. In de IV Col. begint de tweede Oftaaf met de C, en de vol- gendc

-ocr page 32-



			VAN HET KLOKKESPEL. ai

		gendc toonen van dc felv« loopen na bericcden. In de V Cal. begint de derde o&aaf met dc C, cndc. In dc VI. Col. de vicrde ottaaf, welke diameters aenwyft. van' klokken een oftaaf laeger, alsdc gewoonlykeklokken fpeelen fyn. Indien men defe klokken wilde een halve toon hooger of lecger hebben, kan men een duymftok maeken, die fo veel korter of langer is als een halve toon diffcreert; verdeden defelve in ix duym. Elke duym in ix linien. Ende de linien loSeeund, alsdan kan men de getalleh van defe diameters behouden. Aergaande de prys van de Metailen, kan men niet bepaelen, dewyl de tyden defelve doen varieeren, wat fe in 't jacr 1448 ge- koft hebben, ftaet aengetekend, in de Hfftonfche Befchr.dcsBis. doms van Utregt P. II. p. 9f. de kleinfte klok tot Kothen, Maria genaamd, en door Thomas KlaafTe gedoopt en gewydt, ende in de tooren gehangen op S. Margantaas dag, ^Sjwoeg' 1100 pond , en jeder hondert pond kolte elf Rynfche gulden. Door defe voorgaende Taefel, kan men 00k telkens weeten, dc diktensvan de klokken, daerde klepelaenilaet, in deefer voe- een � als men den diametre van eene' klok door 13 divideert, daff leeft het quotient de dikte daer de klepel aenQact. Dog moet men mdaetigfyn, wat ik by 't gewigt aengemerkt hebbe, dat wan- neer de Ideinc klokken'iets dikker fyn, als de eigentlyke propor- » tie vereifcht, dat als dan de diametre ock iets grooter moet fyn. Deefe voorgaende Taefel verfchild feer weinig met de klokken die van Franciscus Hcmony in 't jaer 1663 gegoottn fyn. Gelyk 00k de gewigt Taefel. Maer defelve verfchild met Merjennus en Kkcherus in de navolgende ftukken: 1) fyn k fo hoog met. x) fvnfcboven wyder. 5) verfchillen fe in de dikte van faenflag; Merfennus eeef x? diktens voor dc diameter maer ik heb by t onderfock bevonden , dat maer 15 diktens en fomtyts nog iets minder den diameter geeven. Ik fal hier byvoegen de proportic van een klok gelyk ikfe bevonden hebbe^defclve is door Hemona cesooten, in 't jaer 1663, dc toon was a, de tweede van booyen^ . Srdinare Fluytc toon, ende het maekfel gelyk volgt.: C 3 d'on-

-ocr page 33-

VERHANDELING

d'ondcrfte Diameter op de buyte kant i voet Ji duyrn

de diameter van binnendaerde klepel aenflaet i -� 4} �
de bovenfte wyde , van buyten daer 't

verwulfsel begint --------11 ■""

de hoogte van d'onderfte rand tot aen't verwulfsel 1 �1} �

de gehcele hoogte 1 ■��» 3» ~�

de dikte daer de klepel aenflaet �■ �- i{ ��

De boovenfte C heb ik dus bevonden
d'onderfte Diameter 9? duym

de boovenfte diameter J-J d.

Defelve wyde duurtctot op de helft na beneeden.
de hoogte . 8? d.

de diktc aen d'aenflag kh d.

ende de navolgende klokken uyt de middelfte O&aaf.
./de Diametre 1 voet uj d. de dikte itV duym

f\ - - - - 1. V. 11 d. de voorgaande dikte

g . - . . 1. V. p| d. ----- rfj d.

a - - - - 1. V. 75 d. ----- ij d.

en de navolgende fyn drie luy klokken beneeden de derde Oftaaf,
Die hier op den Doms Toorn hangen ende meedc gaaten op de
Ton hebben,


	G. Salvator de diameter	7 V, 2 d.
	A. Maria -----	6 V. _s d.
	H. Martin -�	5 V. _Pid.

de dikte 5J d.
.... j d.

------ 4* d.

dus dat men de proportie volgens d'ondervindinge op de volgendc
wys kan bepaelen.

de onderfte diametre gedeelt in 78, deelcn

dan is de diameter binnen daer de klepel aenflaet 6j.

de hoogte tot daer 't verwulfsel begint. ff.

de bovenfte wyde van buyten. 44.

. de hoogte tot booven 6x

de dikte aen den acnflag 6.

-ocr page 34-

VAN H&T KLOKKENSPEL.

⁵K kofte hier nog verfcheydene dingen, aengaande de propor-
tic der klokkcn by vocgen j dog de geene die begeerig is, om iets
meer daer van te weeten, fal met weinig moeite, volgens de ge-
eeevene aenlydinge, defelve konnen naefpeuren ende uyt Cyflfe-
ren, raits waernecmende de uytfonderingen, die by {omige Re*
gels gemaekt fyn.

Tot de klokken behooren de klepels of hamcrs j dat deefe ook
cene feekere proportie met de klokken hebben moeten, is buyten
twyffel. Merfennui in fyn bock de Campanis geeft de felye op de
mevolgende wys.

klok. klep.

klokken klcpelsklok. klep.

z8r

3^lf
3*5

340
370
390

410

43°
4fo

470

490

yio

f3°

⁴2

5^lf*
f9
6?
67

7?
80

100

1 if

140

160

»77

190

zoo
zzo

*3f

250

z8o
290

10000
11000

IZOOO

150CO

14000

15000

16000

17000

18000

19000

20000

XIOOO

22000

23000

1200

1300

1400

15-00

1600

1700

1800

1900

zoco

Z5O0

3000

14000

|f 000

yfoo

6000

6500

(7000

8000

8foo

pooo

9f⁰⁰

10
ao


	3°	zi
	40	Vt
	fo	4
	6b	4i
	70	5
	80	*T't*
	90	6
	100	<H
	IfO	9
	zoo	12
	250	»5
	300	*f
	400	19
	jTOO	*3
	600	27
	700	50
	800	34
	poo	37
	1000	44

-ocr page 35-



		VERHANDELING
	*4	VERHANDELING
	*4

Wat het gewigt van de klepels nengaat, fb fchynt het, dat fc in Frankryk de klepels niet fwaer moeten maeken, vermits ik by de befchryvingen van klokken inandere Landen, defelve al heel wat fwaerder bevinde. Ik fal hier eenige by voegen. De klok te Weenen weegt 39400 pd. de klepel 1328 pd. Die te Erfurt 17700 pd. 1200 pd. De klok te Rouen die in 't jaer ijoi gegooten is, weegt volgens Happel Relat. Curiof. T. I. p. 267. 36000 pd. volgens andere .40000 pd. maer de klepel �.\veegt 710 pd.de klok van St.fean te Lions weegt 2gooo pd. ende de klepel 700 pd. dus decle klepels by na de helft ligter fyn , als die van dc klokken tc Erfurt, en Weenen. By dc klepels van de fpecl klokken, heb ik nog dit te er- rineren , dat wanneer fe by de groote klokken juyft fo fwaer nict waeren, als hun proportie vereilcht, dat'et daerom niet teflimmer foude (yn; tot een grond fct ik dit Axiome, dat men altjd defang of Melody, van de boovenfte party, moet duydelyk konnen verjiaen. In hoe verre dit nu aen de klokken-fpelen geoblerveerd is, kan iemand die maer eenige kennifle heeft, gemakkelyk hooren, na- rnelyk dat op de tyt, wanneer eene van d'onderfte 8 of p klok- ken acngeflaegen word, men als dan van de Melody weinig of nietskan onderfcheiden; nu is 't aen alle liefhebbers en Meellers bekent, dat nooyt een accompagneerende ofBajf party, boovcn de Melody mag predomineeren, dqwyl de Bafl van een Mufiek fluk, of ander Air, alleen gefpeeld taemelyk flegc effect geeft, uitgezondert de Bajf Soto, dog die worden felden of nooyt op de klokken gefpeeld. Ik weet wel, dat een klokkengieter my foude konnen teegenwerpen, dat als de klepels te ligt fyn, de groote klokken, alsdan foo een pompeufe effect niet fullen uyt- leeferen. Maer hier is wedcrom de vraeg, of men om 't geluyd van eenige weinige klokken in hun voile kragt te doen hooren, alle d'andere moet onnut maeken? 'k fal gaerne toeftaen, dat fc de voile kragt van 't geluyt behouden, maer onder voorwaerdc, dat fe de klcinc klokken defelve kragt geeven fo als de grooten hebben, andcrs by fout van dien, Dlyfik by myn oude fang, en fegge rond of vierkant uyt, dat'et niet een deugt, na datt'et my voorkoomt, voldoen de klepels aen de groote klokken ge- noeg

-ocr page 36-



	VAN HET KLOKKENSPEL;
	VAN HET KLOKKENSPEL;			*f
				*f

noeg, wanneerfe fo fterk aenflacn, dat men fe fo verre kan hoorcn, alsde kleine;tenminften vind ik feer weinig aerdigheid in 't fpee- lcn der klokkcn, nls ik gcene Melodic kan hooren of ondcrfchei- den, van wat gevoelen andere hier over fyn, is my onbekendj egter twyfle niet, indien fe maer eenige oplettendheit gebruyken willen, of fefullen't geene ik gefegt hebbe, moeten toeltaen, ik feggc oplctcendheid en oordeel, maer niet volgens de gewoonte ofde Mode, die de geleerde Thamapus aen eene plaats feer aerdig befchryfc, en by 't kaartfpel vergelykc, waer in de flegfte kacrc wanneerfe Trocf is, 't befte aas wcgneemt, ende dus gaat het meede, wanneer men de gewoontens tot een regel van 't oordeel neemt. Het nut, ende aengenaemheit, diemenvangelykftarketooncn heeft, is deefej eerftelyk dat men 't voornaemfte de Mclodie of fang dieste beeter kan onderfcheiden, want wat aerdigheit foude het fyn, indien iemand op de Luyt fpeclde, en men wilde hem metde Bajon, Contra-Bajf, endiergelykenaccompagneeren? uyt deefeReede, heeft my ook nooyt de verdubbelinge der Preftan- ten in d'Orgels behacgt, dewyl fe wanneer fe allecn gebruykt worden meede dit defect onderworpen zyn, dat feby 't voile werk vcel kragt byfetten, ftae ik toej maer'k voeg'er by, dat men die verdubbelingen wel op een apart Regifter kofte fetten, als dan kofte men de preftanten ook alleen gebruyken, dat nu niet is, of ten minften een flegt effect uytleefert. Ik kofte dit alles veel wyd- loopigcr aentoonen, macriklaat heuen't nadenken van de konft- kenners over.

		D	DER-;
			DER-;

-ocr page 37-



			_2eJ VERHAN DELING DERDE GAPITTEL. Van de oirfaeken die de klank of het geluyt voortbrengen.

		Deze worden in dric Claflen onderfcheiden 0 by dc pypcn, door de pcrftngc of fnydinge van de lugt, z) by de Inae- ren, door de bevveeging, of fchommeling, 3) by dc metallen door de weederflag, egcer hebbenfe alle eenderhande oorfaek die de klank oft geluyt voortbrengt, te weetcn de lugtj want fon- der defelve kan'ei niet 't minfte geluyt gemaekt worden , dit word dus beweelen; dat als men een klokje in de lugt-pomp hangt, dat nae macte, dat de lugt word uytgehaeld, de klank 00k ver- mindert, tot dat men op 't laet/t niets meer hoord; gelyk 00k, als'er de lugt word ingeparft, de klank harder of fterkcr word, als fe anders in d'opene lugt is. Siet d'Hcer Prof. Wolffs JVutz- liche ver/uche P. Ill c, 2. pag. 23. Maerof de klank word voortgebragt door de lugt, die binnen 't Corpus in de Pores is; of door de buytenfte is cene vracg ? daerover heb ik juyft geene vafte bepaelinge gevonden; dog *t is feer waerfchynlyk, dat fe beyde daer toe contribueren , de btn- nenfte lugt, om de klank voort te brengen: tnde de buytenfte om defelve te veripreyden. Dat de klokke klank door de beweeginge (ende dat feer mak- kelyk, door de minfte aenraekinge) word voortgebragt, blykt daeruyt, dat fb ras als men eene klok aenraekt, lulks de bewee- ging teegenhoud, ende de klank verdooft, of ln'tgehcel doet op- houden. Dat 00k eene klok niet alleen op de plaats, daer d'aenflaegge- fchiet, maer overal ; behalven boven op de kruyn ) bewogen word, kanmen waerneemen, als men eene Erte aen een draet vaft-

-ocr page 38-



	VAN HET KLOKKENSPEU
	VAN HET KLOKKENSPEU	zy
		zy

vaftgemaekt tegen de klok houd, datfe overal aflpringt, fo lang als dc klank duurt; fclfs aen cene geborftcne klok, 't welk bc- wyft, dat de bewceging door de barft met geheel ophoud, egter is't geluyt of de klank genoegfaem bedorven; de rede fchyntte fyn; dac aen de plants, daer de barft is, de rondagtige beweegin- ge geftuyt word; gtlyk eene Inaer mede defelve eigenfehap heeft, als'er een knoop af andere fout in defelve is, dacr ook wel de be- weeging blyft, egter't geluyt niet veel beeter is, als van eene ge- borftenc klok. Men kan een klok af fnaer, fo lang als fe geluyt geeven, niet in defelve geftalte aenmerken, daer le anders (onbewogen zyn- de) in is, dewyl eene klok fbo lang fe geluyt geeft,de geftalte van een ovael , ende de fnaer die van cene kromme linie aenneemt, tot dat de klank ophoud : daerom ook, hoe verder fy uyt hunnc gewoonlyke ruftplaats geflaegen of getrokken worden, hoe fter- ker klank, dewelke na maete, dat de beweging vermindert ook fagter word, tot dat fe op 't laetft in geheel niet meer gehoord word. De klokken, fnacren enz. wanneerfy defelve toon, of Vnijfom fyn, hebben fe defelve quantiteyt van beweeging, of wedcrfia- gen, fchomelinge, de Franfen noemen 't vibrations ; maer dat men defelve fo naaukeurig niet kan obfervercn, is wel de voornaemfte oorfaek, dat ons als nog de inftrumenten tot die obfervatie noo- dig, onbekend fyn. Egter blykt uyt veele omftandigheden dat- tet fo is, als op't Monochordium, dat gelyk i teege 2 is; alfo ook de toon ende de beweginge, aen de Pendule in'sgelyks, ende wan- neer men eenige oplettendheit gebruykt, fal men altoos eene fec- kere proporne tuflchen verfcheidene geluyt geevende ligchamen waerneemen, die in fich fclfs weinig verfchillen. By voorbeeldt: de boovenfte C ,� opdeClave-cimbalislangomtrent7duym;opdc Viol omtrent j\ duym; een Orgelpyp van defelve toon 6 duym ; dc diametrc van een klok die defelve toon heeft, is 8 duym,nog veele andere obfervatien die men ten dien opzigte kofte bybren- gen, fal ik om de kortheid nu maer voorbygaan, die meer daer van gelieft te weeten, kan fclfs verder onderloeken. D a Ver-

-ocr page 39-



		VERHANDELING
	»B	VERHANDELING
	»B

Vcrdcrs is deefe eigenfchap bydc klokkenklank, datfc fchyneti vcrfcheidenc klankcn te gelyk te geevenj Mcrfemus is verlcgen om rede dacr van te geeven , ende egtcr oordccld hy dat le de bcflc fyn ; war de rede is, kan ik voor vaft niet vcrfeekeren, dog 't is feer waerfchynelyk dat hct maekiel of geftalte <an de klok daer toe aenleidinge geeft. De wydtc boven onder de kruyn, is teegens de diameter onder als i tcegen z vMgens de Harmcmkhc propoiitie ecn octaaf hoogcr j dat nu in defe tuflchen wydtc niet aileen de Tertz ende de quinte, maer ook vcrdcrs alle difibnnan- tkn fyn, is wel buyien alle twyffel. Maer dat men deck laatfte foo duydelyk niet hootd, komt dacrvan, dat fe doorderoon, die d'onderfre diamuterheeft, teneerften vcrftikt ofverdooft worden- indien iemanddaerom twyffeld, kan deprocf op 't orgel necmen endehaelen maer ceri4en 8 voet regifter, met de Sexquialter aen neeme de Tertia major c, e, dan fal hy c_y e, gt, g, b. ende by Tenia minor c, eb, g bb, te gelyk hooren, fonder datt'et in 't ge- hoor onlydelyk word, daer dog alle de pypen eeven fors fpre- ken, ende hun geluyd eeven langduurt; dacr in ugcndeel by de klokk'n alle dele tounen maer een naegalm g.:even , men neemr. ook waer, dat wanneer onder twceofdiieConllbnnanticneendif- fonnante toon is, dat dcfelfs geluydt verna io lang niet duurt noch ook foo veel torfe heeft, als dat dediflbnnante toon aileen is! Gdyk een quaedfprceker als hy aileen is, meede ecn groot geraes mackt; daer integendeel alshy in ecn ordentlyk gefel chap komt fyn geluy verdooft word. Al weederom een ichwierighcid om op te loflcn, waer datt'et van dacn komt, dat dc klokken hoogher van toon, wanneer fc dikker van metal fyn ? dewyl op dcefe vraag nog niemand (:tcn minften met myn weeten :) geaniwoord heerr, fal ik'ermync ge- dagten by voegen. 'T is eerie bekende waerheit, dat de fchic- lyke bewceging de toon hooger mackt. Waerom nu de dikte de toon verhoogt; bcantwoorde ik dus; Edog men moet fig voor't eeril te binnen brengen, wat ik gefegt hebbe van de geftalte die een klok door d'aenflag kiygt, dewyl nu hoe dikker dateene veer is hoe raffcr dcfelve als fc bewogen is, weederom na deflelft ruft plaeu beweegtialfo ookcene klok wanneerdefelvedikker is, met veel mecr

-ocr page 40-



		VAN HET KLOKKESPEL. _%9 meer kragt nac de ruftplaats treckt, fo word dc bcweginge fchie- lyker, en bygevolg de toon hooger; dog fal 't geluydt (o lang niccduuren, als dat fcdunnei endc vol gens dcproportie van dedia- mecer is. Dcfe laatlte eygcnfchjp kan men aen de Inacren ook waerneemen. Ten opfigt van de klank of het gcluyt, 't felve beweegt fig eevcn ras, alfchoon hct met even fterk is; dit is door verfcheide- ne btroemte Mathematici als van Boyle, Roberts, Walker, Der- bam, Merfennus, Flamfteed, Halley, en tncer anderen onderfogt, en komen de aceuaetfte in hunne onderfoeken daeiinne overeen, dat fig de klank in eene feeunde (: fynde �, minute :) 1141 En- gellcheof 1108 Rynland e voeten verre doer hooren; dus dat deklankin xi fecunden (:'t welkciets meer als j Mnute is:) eene groote duytfche myl verre bewogen of gehoord word. Macr daer fyn eenige geleerden van gedagcen geweeft, dat een klank, wanncer hy iwakker was, fig fo ras niet beweegt} waer over iy fig veel moeite gegeeven hebben, om 't felve te omkrloeken macr om deefe twynelinge volkoomen weg te neemen, fal 1k my maer van 't klokkenfpel tot myn bewys bediencn. Dat een klok van 5000 of 6coo pd. een fwaerdere klank gecfr, ende dat men fe verder kan hooren, als eene van zf pd. fal my elk een moe- ten toeftaen. Nu is 't aen konft-kenners bekent, dat als'erop dc klokken gefpeeld word, men de baffklokken wannccrfe met de kleine te gelyK aengeflaegen worden, niet voor de kleine hoord, macr wel te gelyk; indicn dit niet was, foude een klokkenift de bafT-klokken ten mmften een ngtendeel (:of na maate van de tus- fchenwyden daer fe gehoord worden:) moeten naflaen ; dewyl in de tydt van J- Minute 44 agtendeel van Menucte of ( maat kan gelpeeld worden, Dns als men lemand op de tuflchenwyde van 1108 Rynl. voet hoord fpeelen (:wel te verftaen by ftil wetr, dewyl de wind't geluyt etnigfints verhaefl of verdraegt, na dat men dtfelve voor af tcegen hceft:) defelve op 't minlle 4 agten- deelen verder is, als 't geene men hoord. Soodat deefefwangheid door het klokkenfpel volkoomen opgeloft, en weggenoomen is. De reeden waerom dat men een klank of geluyt niet ten eer- ftcn hoord, wanneer men op eenige tyffchen wyde, vandeplaats D 3 ftaet,.

-ocr page 41-



		₃o VERHANDELING ftaet, daer "t geluyt gemaekt word, daervan gccfc d'Heer Hart- focker in fyns Principes de Pbyfique, p. 104. voJgcnde : een lichaem, 'c welke e:n anJer aenftoot, heeft eenige tuflcheo tyt noodig, om fyae bewceging aen 'c felvc in te drukken; waeruyc volgt,datde klank, die in 'tvoortgaen, delugt golven beweegen moet, eenige tuffchentytvereifcht, om van verre gehoord te wor- den. Dat men een geluyt harder en erder hoort, als het door de wind na de plaats gedreeven word , daer men is; als datt'et door de wind afwaerts gedreeven word, daer van geeft Robault volgen- degelykenitTe.dat mende voortgaande geluyten vergelyken moec by de kringen die'er ontftaen, wanneer men een fteen in een Ri- vicrfmyt, fo als men waerneemt, datfe haer altyt met de ftroom afwarts grooter vertoonen als teegen de ftroom , op defelve wyfe worden de geluyten meede erder, en ftarker, ok laeter en fagter gehoord, na dat mervvoor of teegen de wind geplaats is, fiet Ro- bault Traite de Phyf. P. I. chap. 24. p. 231. hoe veel 'tgeluyd fneller voort gaat, of dattet verdragt, na dat men voor af teegen de wind is, daervan heeft d'Heer Derbam veele obfervatien by een gebragt, ende heeft groofte different op derticn Engelfche tneilen \|_o Minute te fyn bevonden. Hoe dat de weergalm af 'c Echo ontftaet daervan, worden de- k reedenen gegeven; dog om dit te verftaen, moet men vooraf weeten , dat de lugt uyt leer veele of ontelbacre lichamen of lucht golven beftaet, ende eenige fwarte heeft, ende volgens 't berigt van d'Heer Hartfoeker weegtfe omtrent p- gedeclde van defelve quantiteyc van waeter; dewyl nu een vierkante voet waeter 64 pd. 7 onz. 1 drach. weegt, fo foude volgens de vergelykinge, een Cubit? voet lugt iJJJ onz fwaer iyn. Wacrom de vergely- kinge, die veeltyts de menichen maeken, wanneer fe een nicts- Waerdigding willcn uyt drukken, gemeenlyk feggen, 't is maer wind; daer dog fonder defelve niets leeft, of kan leeven nog 't minftegeluyd kan voortgebragt worden , dus veronderfteld, dat de lugt een lichaem uyt ontelbaeregedeeldensbeftaendeis, wanneer fe door de klank of geluyt beweegt word, ende voortgaende tegens eenig hard lichaem aenftoot, fo word fe om fo te fpreken, wee- derom

-ocr page 42-



	VAN HET KLOKKESPEL:
	VAN HET KLOKKESPEL:	3*
		3*

derom gekantft , ende hoe mcerder v:rhinderingdefelve ontmoct, hoe meermaelen men 't felve geluyt weeiaom ho.ird. T lean ook lomwylen gefcheden, dat dc gene, die eenig e ftapp;n aen de fyde ftaet 't Echo duy Itlyk hoord; daer in tcegendeel d: gee- » ne die 't geluyt maekt, itlf nieis hoord. Die komt daer van daen, dat de klank 'c lichaem waerop hy wcederom ftuyt, niet perpen- diculaer, maer fyd-lynks raekr. Of ook bv nagt een geluyd of klank duydelyker dan by dag kan gehoord werden? daerover fyn verfchillende gedagten ; Mer- fennus fegc, dat de dag by na de helft van de kragt des geluyts vermindertj en.le dat een Echo die by nagt 14 mael repeteeid , naauwlyks by den daeg 7 mael antwoord. Siet liv. 3. pag. 117. des injlrumens a chorda. De rede die hy'er at geeft is, dat de lugts van ii tot 4 a 5 uyren te dun ende vloebaer is; w<ierom ook een Echo beft weergalmJ teegens den Avond, als de Son ondergact; ferders oordeeld hy demaentOffe&rdebequaemfte tezyn. Maer mi ft of regen verdocft 't geluyt, dat men weinig of niet hoord. Siet Merfennus liv. 1. fag. ff- des Injlrumens. Dat het ligt of den dag de klank vermindert, heb ik ook dikwils waergenoomen, wanneer ik 't felve geluyt, dat ik's daegs naauwlyks hoorde , tegens 't vallen van den avont duydelyk hooren koft, \ bewys vereifcht gcene groote koften, men kan 't acn de klokken waer- neemen; maer men fal miflchien tcgenwerpen , datt'et favonrs ftiller als overdag is; maer de tyt tegens 't vallen van den Avont was niets minder als ftil, want 't geloop van menfehen die van hun aibeit quaeracn, maekte meer gcraes, als'er fomtyts over dag is. Dus verre de klanken of geluyden in hunne oorlprong be- fchotiwd hebbende ; fal ik fe nog een weinig in hunne uytwer- kingen nafpeuren. Vooraf fct ik tot cengront eene bekende faek; dat twee lnaeren unifoon of gelyk luydent fynde, d'eene wan- neerfe geflaegen , ofte bewogen word, d'andere meede doet kiin- ken.. Daervan kan men met weinig fnoeite de proef neemen; ftemt maer op twee Violen 2 fnaeren eeven eens, legt d'eene op de taefel, ende een klein papiertjc, opde fnaer, ftrykt op d'ander <: al is fe twee vocten daervan af, fel er 't papienje door de dril- lcn-

-ocr page 43-



		VERHANDELING
	3*	VERHANDELING
	3*

Hngen af Ipringcn; en meede geluyd geevcn. Dit ncemt men niet alleen waer, aen lichaemen die van eendeily ftoffe of materic fyn; maer ook van de ftemme opde fnaeren of glaefen. De py- pen, op den planken. Dc fluyte toon, op eyfere ftaeven, glae- len, Forceleyn, en veele anderc lichaamen meer, daer van fal ik eenige befonderheeden aenhaekn. i) Dat des menfehen ftem- me de glaefen doet klinken, ende fclfs in ftukken breeken, daer- van vind men een wydloopig bcrigt in de brief van den berocm* den Daniel Georg. Morhof. aen den wydtberoemden "Job. Daniel Major, hoe dat te Amfterdam eenen feekeren Wynkooper ge- naemt Nicolaes Petter op de Prince gragt daer Gufiavusburg uyt- hangt, glaefe roemers, door fyn ftem konde aen ftukken breeken, opde volgendewys; nae dat hy't geluyd onderfogt hadde, voeg- de hy fyn mond omtrent het midden van 'tglas, en gaf door fyn ftem een geluyd ⁵t welk met de toon van 't glas overeen quam, terflond klonk het glaes mede,ende dat fodaenig by nae tot crys- felen toe, als hy nu fonder ophouden met een langen adem aen» gehouden hadde, brack het glas met geruyfeh aen ftukken. Ja opzekerdentydt,wanneerverfcheidene Heeren gcwedl had- den, dat hy geen ay Roomers in een uur foude aen ftukken ^roe- pen, hadde hy het felve tot groote verwondering felfs in een half uurgedaen. ziepagi 13 en 14 in de Neederduytfche ovcrfetting van dien brief gedrukt t'Amfterdam, by Jacob. Lemmers in ix. 16jt. 't welk wel dobbeldwaerdig is ,1 ten opCgt van defe ma- terie gcleefen te worden, terwyl feer veele diergelyke byfonder- heeden daerinne aengeteekent fyn. Hoe dat A. 1677. een Hol- lander, Cornel. Meyer, door lyn ftem de glaefen, heefc in ftuk- ken geroepen, is door d'Hecr Wolff in fynen Nutzlkhen Verfuchen, P. III. e. 2. p. 90. aengehaelt. 'T felve deeden ook op feke- ren tyd, twee fangcrs by een Hcer ter maltyd verfogt , wan- ncerfe een toon begoften op te heffen dat een groot glas, voor de fchoorfteen door de kragt van de ftem (:die unifonne was:) in fes ftukken fprong, felfs, wanneerfe niet opgehou- den had Jen, fouden alle de ovrige glaefen , ende 't Porccleyn groot gevaer geloopen hebben. Siec Hijloir. de la Mu/ia. & dt fes Mffets. T, 1. f. fi. f%, als mede dat een fluyte fpecler, door

-ocr page 44-



		VAN HET KLOKK.ESPEL: ;g door 't fluyte geluyd, het Porfeleyn in een winkel had docn dreuncn. Ik hcb felfs ook wacrgenoomen, dat 't fluyte geluyd, een yfere ftaet redelyk ftarkdede klinken, ende dat op eene rede- lykc tuflchenwyde. Als ook dat eene pyp in 't orgel een plank xeedelyk veere van daen dede dnllen, daer egter de plank in 'c gehcel geene gcmeenfchap met 't orgel hadde. Als ook dat een Iplinter aen de deur door't geluyd foodaenig ratelde , dat men felfs't geluyd van de pyp naauwelyks koft onierfcheiden. d'Heer Profeflbr van Muflchenbroek, geeft van de mede be- weging der meede klinkcnde ligchaamen in fyne Beginjelen der Natuurkunde p. 649. §. 855. dele reden : omdat de lucht van de drillende fnaer ingolvengebragt word, en dezeluchtgolven ftuy- ten tegen de andere fnaer, beweegen zy defelve mdiergelykediil- iingen, dewyl deze foo gefpanncn is, dat ze even censdrillenkan. Siet hier by d'Heer Profeffor Wolffs Nutzlicbe Ferfucbe III. T. p. 88. Verders fegt d'Heer P. Muflchenbroek §. 8jjt. dat men nu verftact, 1) waerom, als fommige lighaamen klinken, ons lighaem en beenderen trillen. Ook waerom de glafen in dc venfters, drinkglafen, en de huyfen felf, met andere lighaamen 'er in tril- len. Dit moet gefchieden, en alle lighaamen moetcn mee klin- Tsen, welke als gefpannen fyn unifoon, af in laager oftaafen als het klinkend lighaam. z) waerom is'er geen geluyd in een lucht ledigeplaetsPo.ndat, fehooneenklok, vryhangende in cenlucht- ledig glas, naafy geflaegen is, trilt, haare trillingen nog met de lucht, nog met eeniganderrondomrtaende lighaem kunnen mee- gedceld wprden, dewyl'er in het glas niets is: hicrom kan de lucht buyten het glas fynde niet aen het trillen raeken, en dus ook geen geluyd veroorfaekt worden. Uyt het voorgaande is gebleeken , dat de klinkende lighaamen niet alleen felfs bewogen worden, masr dat fe ook,andere mee docn trillen. Indien ik hier nu .wilde verder gaan , ende de wer- kirtgender geluyden in hunne te faemen ftemmingenaetefpeuren, dan mbgte't felve alleen wel een Trafraet uytmaeken, dogveel te wydloopig om hier op te haelen ; Want by oude ende nieuwc fchryvers yind men een meenigte diergelyke verwondernswaerdi- - -*■ E gc

-ocr page 45-



			VERHA N D E LING
	3*		VERHA N D E LING
	3*

geaenteekeningen; hoc wel my niet onbekent is; datt'er meede een party fabelen onderloopen, Ywelk egter niet bclet, datt'er ook waerheden onder iyn konncn, blykende uyt de foo eeven aengehaelte reedcn de mogelykhcit genoeglaem. Ende indien men fulks verder wildc bewyfcn, bchoeft men allc'enlyk te vraegen: af'er niet een gedtelte der menfehen gtnocgen in dc Mufick heb- ben* en of Te niet weederom anderc, om fo te (preeken verjaegc ? ik antwoorde uyt de daegelykfc ondervindinge jae. Verders, waer komt defc uytwerkmge van daen? van niemendal kan 'i nietfyn, wantniets, kan ook niets werken. Dusblyft'ergeenan- dere reden over, alsdatde proportie die een Lighaem met het ge- luyd heeft, om fo te fpreeken 't lighaem mede doet drillen. Re- gius gceffer deft reden van; La Mufique -pent Men exciter divers pajjions, lorsque par le tnoien de tremblemens de Uair elk agite di- ver fement leifibres, & determine le mouventunt des Efprits animaux_%qui fervent h rejjerrer, ou a delater ces fibres, cemme il arrive d''or- dinaire dam les pajjions, qui font excitees par not re volonte, oit par quelque autre Caufe. Foyez Regius Philofoph. Naturelle , liv. f. p. foo. Dat de werking van diftererrtc Initrumenc geluyden ver- fchillig is, daervan behoeft myns bedunkens geen anderc bevvys, als dat menoplete, hocdatden eenen nuhich 't eene geluyd voor 't anderc verkieft, alfchoon 'c felve air, ende de defelfte hoogtc van toon gefpeeld word, men fal iccr felden fien■, dat een Me- lancholicus een groot Iiefhebber van Trompetten, Keteltrom en diergelyken I nftrument is. Of dat een Sanguimens behaegen fchept in 't geluyd van de Luyt of Clavicordium, dat dit niet alleen in de menfehen plaats heeft, daervan kan elk een de proef makkelyk neemen aenvliegende ende viervoetige dieren, alwaer hy door de verfcheidemheit der geluyden, ook diflercnte aendoeningen fal gewaer worden. Ik gae felfs verder, en fegge dat dc werkingc verfchilt, wanneer men 't felve air op t felve Inftrument hoogcr of leeger fpeel; hoewel eenigeditonderfcheid niet willen toeftem- men, fo is't egter k'aerblykelyk uyt debovengcmelde grond (:vaq de meede drillinge ten opzigt van dc gelyk luydende toon:), dat de hoogteofleegte, verfchillende aendoeningen veroorfaeke moet.

		■

-ocr page 46-



			VAN HET KLOKKENSPEL. $ Ik kan ook geene voldoente rccdcnen vinden, waerom dat cen geluyt geene werkinge foudc hebben ? daer dog in tcegendeel, de daegelykfc ondervindinge bevvyft, dat de minfte vcrandcringe van de lugt, byfondere werkingen op dc menichen heefr; hoe dat nu de lugt gefteld is} wanneer fe door difierente gcluyden bewogen word ? daer van geloove ik, dat hot felve nog al fo on- bekent is, als den Metaphyficis, hoe veel getftcn datt'cr op de punt van cen naalde ftaan konnen.

		VIERDE GA PIT TEL. Van de Ton, beneffens defelfs Eygenfchap. Dit werktuig, by de Nederlanders du genoemt, weegcns dc uiterlyke gedacnte, wordt by de Latiniften Cylindrus pho- nttaaica, ende by dc Duytfchers Walze geheetcn ; van defelfs gefteltheid ende eigenfchap moet cen Klokkenift ofde geene die daer voor iets Componceren wil grondige kennifle hebben. Des- felfs groottc foo in breedte als in omtrekt is onbepaeld, alleen af- liangcnde, ten opficht van het cerftc van dc quantiteyt der klok- ken ende Clavieren; en ten opfigt van het laetfte van de quanti- teyt der maatcn die 'er op fyn. Het ordinare Metal is koper, of yfer, die te Amfterdam op 't Stadthuys, is van gegootcn koper, en heeft 120 maaten; voor 't heele uyr jf; voor't half uyr gf; elk quartier met de voorflaegen y maaten. Dc breette van de Ton met de buyten rand daer de Cyffers van dc maaten op ftaen, it f V. a d. d'omtrek 20 V. dc diameter 6 V. 4 d. de di- ftancie van elke maat 2 d. In t midden van de Tonn, ftaca de tanden van t rad, dat de tonn omdraayt, omtrent i{ d. bo- ven uytfteekende. De Ton op den Doms toorn alhier vcrfehild met die van Am- E 2 fter-

-ocr page 47-



		VERHANDELING
w		VERHANDELING
w

	fterdam in de groore niet meer, als dat hier 'c half uyr 40 mae- tcn heeft. Defelve is van yfere ftacvcn, die feer wel nacft cen leggen, lo dat'et fchynt als of le gegootcn was. Alle de klokken in de twee bovenfte o&aafcn hebbtn 2 hamers, bygevolg elke toon twee gaaten op de Ton, van d'onderfte o�hiar hebben de> volgende letters niaer eene hamer, als de C. D. E. F. F\. Gf, Bb. als 00k de Contra H. A, G. dcwclke luyklokken fyndc, eg- ter gaaten op de tonn hebben. Elke hamcr kan in de tuflchen wydte van eene maat nietmeerals 2 mael aenflaen. De heelc Ton heeft 8250gaaten. Welkers groottc en diftantie in de derde Plaat met 7. 7. is aengeweefen, Elke hamer heeft op de ton, in elke maat, maereengat, waerom men 00k niet meer als eene noot kan intleeken, ten fy eene enkelde, gelyk in~ de derde Plaat Fig. 1 of 3. of eene dubbelde gelyk Fig. 4. aengeweefen is. Om nu meerderaenflaegen in defelrde maat te hebben, maekt men nu, dat elke klok in de bovenfte odlaaf 3 of feif vier hamers heeft. Van de tuflchenwydte die de Clavieren noodig hebben, voor al'eerfevan d'yfere nooten afvallcn , is afhankelyk 't maekfel van de dubbel- de nooten. Dat de Tonnen merkelyk verbceteit fyn, federt dat fc uytge- vonden fyn, blykt uyt verfcheidene omftandigheden. (1 hebben fe tuflchen elke maat eene openinge van ecn duym breu gehadt, waer door de yfcre nooten tuflchen de maaten geen fteunfel heb* bende fer mackelykagter uyt hebben konnen wyken^ welke fout verhoipen is;, door dat men de Tonnen rondom (:alwaer de noo- ten opmoetxn ftaen;.) toegemaekt heeft, foo dat de felve nu al- ly teen flcunlel htbben on niet meer agcer uyt wy ken konnen , 2) fyn Je niet groot gcweefl, hebbende 00k meeftendeels. elke klok met meer ais ten.hamer gchadr. Hier op't Stadhuys is nog een kleine ton, defely.e heeft 12 gaaten in de breete, ende i.z klokken, el- ke klok; heeft eene hamer gehadt, de tuflchenwyde van d'eene maet tot d'andefe is i$ d. de breede y{:d. de diametre 2 V. 6 d. van defelve geftaltc, is mede de gecne, dicopdeJNicoiaesToorenis, dog breeder, en wyder in omtrekjde klokken fyn.mcde voordce- kn niet vcel befonders'in accord geweeft,. gelyklkalreeds aenge- metkt hebbe. Verders

-ocr page 48-



	VAN HET KLOKKESPEL.
	VAN HET KLOKKESPEL.	37
		37

Ver'ers heeft men na disr tyc nog cen andcr mackfel van Ton- nen uytgevonden, die elke uyr i mael rond loopen, ik fa-1 dc- felve in't vervolg, cen dubbclde Tonn (: om fe van d'anderc d'bnderfcheiden :) noemen; om rede, dat fe niet alleen twcemael in een uyc rond loopt, maer ook twee mael in 't rond verfteeken moet worden. Aengaande desfelfs rmekfel ende 't metael fo is fcgelyk deboo- ven gemelde ; maer fe is eens fo bieed, wcegens d'yfire nooten,. welke tuflchen elk Clavier doorgaen moeten, gelyk d:t in de tweede Plaats aengetoond is. Siet hierby Plaat i. om 't onder- fcheit dies te better te begrypen, dau'er tuflchen defe 2. Tonnen is. Dbg om een naeder denkbecld van defe Tonn te geeveh , fal ik in 't kort, daervan eenigc omftandigheedcn aenhaelen> a, b, c,. d, veibeeld een ftuk van de tonn. Aen de fvde c. fyn de maat Cyffers , waertoe de Regel g be- hoord. Endc aen de fyde &, d, lyn de maat Cyffers van de Re- gel h. op de welke 't Clavier ook Corelpondeert, by d'ordinaire Tonnen heeft men alleen eene Regel by 't verfteeken noodig; maer by defe twee, gclykfe hier geteekend fyn met letter g en h. Veronderfteld, dat volgens de Regel g 't heel uyr, (: waertoe de maat Cyffers op de kant a, c diencn:) moet veiftooken wor- den. Dan lullen allc de gaaten, van de maat Cyffers aen de fyde b, d, tuflchen de letters van de Regel g doorgaan. wanneernudc Tonn, volgens de Regel g rondom veiftooken is; legt men de. Regel h voor de Tonn, dan fullen alle de yfere nooten van de Regel g tu'Tchcnde letters van de Regel h doorgaen , ende als- dan lullen fig weederoni andere gaaten welke op de Regel h cor- refponderen opdoen, om fe nog eens rond te verfteeken. Hoe dat'et nu tocgaat, dat de Ton twee maal in een uyr rond loopt, en egter niet tweemael 't telve fpeeld, fal men genoegfaem' begrypen uyt de zde Plaat, aen de fyde c, d, van de Tonn legt H Clavier. Men moet weeten dat'et Clavier of de fpil daer 'c Clavier opleit, alle halve uyrcn verfchuyft, net fo veel als'er no- dig is dat fe onder d'andere nooten konncn. In de Plaat is de- wydte die 't Clavier verichuyftj met de letters /, e, aengetoond." ■ ■ E 5 Defe

-ocr page 49-



	38 VERHANDELING

Dcfe vetfchuyvinge gefchiet door Middel van een Rad, dat alle uyrcn eens rond gaat ; aen d'ecne hclft is 't het felve foo vcel dikker als 't Clavier verfet , teegcns 't felvc ftaet de fpil waer 't Clavier opleit, aen d'anderc fyde van de fpil is eene ftaike veer die fe teegens 't Rad aenparft. Dus als'er de dikke helft van 't Rad tegens de fpil komt, fal fe 't fclve van /in e verfchuyven � ende wannetr de dunne helfc van >t Rad komt, fo word de fpil van d'andere fyde, door de veer wederom van e in / verfet of verfchoven, ende dat alle uy ren eens over en weer. Ik foude hier wel mecr omftandigheeden by vocgen, maer dewyl dit dinecn fyn , die meer den fmidt als den klokkenift aengaan , heb ik fulks gelaeten. De Tonnen die in de draayorgels fyn heb- ben groote ovcreenkomft , met de dubbelde Tonnen'van 't Klokken fpeel. Wantfoveel airtjes, als een draayorgel fpeeld io dikwils is fe int rond verftooken, 't different is, dat by de Klokken fpeelen "'t Clavier verfchuyft; daer inteegendeel by de draayorgels de ton , als fe een ander artje willen lpeelen verfet word. ^r ' Jk kofte hier wel mecr feggen, dog 'k fal de verdere aenme- kingen ftaeken.uyt vreefe, dat'et deneenen of den anderen mog- te verreelen, om langer opgehoudente worden, met leeee Ton- nen, waeruyt men met tappen kan. Wat verder daervan te wee- ten is, fal in 't vervolg , te_r plaatfc daer het nodig is aengehaeld Wat de Clavieren aen g»_at, of dcfelve op de d'eene of d'ande- ren fyde leggen; of dat fe booven de tonn leggen of hangen, fulks is voorcen klokkeruft even vcel; als de Imidt maer as! gee c dat de Claviere, met _gi_ns en weeder flingeren, ende van verkeerde nooten gegrecpen worden. Verders isde kennis van de yfere nooten meede een van denoot- faekelykftedingen, die een klokkenift hebbenmoet, ikfalfenoo ten noemen, met daerom, _a]_s ₀f f_e de Figuur van nooten had- den; maer om datfe de noo_ten op de tonn vooi ftellen. Want ft> men fe wilde noemen by de naem, die hun geftalte eigen is, komt hun die van haeken eerder _toe> _dan _die _van _nooten# ⁶_A ' � het Metaal, foo fyn fe m_Ce(t_entyt_S van yfer, het maekfd kan

		men

-ocr page 50-



	VAN HET KLOKKENSPEL.
	VAN HET KLOKKENSPEL.	39
		39

men in drie foorten verdeelen als i) eene regte, gelyk Plaat 3 de Fig. i� 2 vertoond. Fig. i. is gelyk defelve fig op 'cplat' cnde Fig. 2 gelyk fe fig op de fyde veitoond , foo dat dcfe twee Figuuren, met meer als eene noot fyn. Ende volgens de nuat op de Ton, d'elkens 't eerfte agtendeel. 2). Eene noot wacr de aenflaglaeter als't eerfte agtendcel komt, ende egter niet meer als eens in defelve maat (:verftae met de- felve hamer:) kan doen aenflaen. Defe ik aengetoond Fig. 3. wa:r onder 00k te gelyk met de Cyffers aengeweefen is, waer 't plaatje fyn moefte, als defelve het 2, 3, 4, f, ₀f 6. agtendeel aenflaen moefte. 3) fyn de dubbelde nooten, deefe komen in dc tuflchen wydte van een maat twee mael aenflaen, 't maekfel is gelyk Fig. 4. vertoond, fyndc 't eerfte ende vyfftc agtendeel, de plaatjcs a, a, die 't Clavier opligtcn, konnen perplaatft wor- den, op verfcheydene wyfen, alleenlyk is dit hier by aen te mer- ken, dat V voor al niet minder tujfcbenwydte tnoet gelaeten wor. den , ah'er voor '/~ afvallen voor 't Clavier noodig is j welke rcgcl 00k de heele grond van de dubbelde nooten is. Dog men moetfig met verbeelden, als ef op alle klokkenfpee- len, (te weeten op de tonn) de nooten ccven eens waercn ; ende d« de noot Fig. 4. overal 't eerfte en vyffte agtendeel, of. Fig. 3. 't fevenfte agtendeel wacr. Se fouden daervoor konnen die- nen, wanncer aen alle kjokken fpeclcn, de tuflchen wydte vandc maaten op de Ton fo waeren, als dc twee gaaten 7,, 7 van een fyn. Vermits, na dat de tuflchen wydte van 't eene gat tot't an- dtre is, 00k dc verdeelinge moet gemaekt vvorden. 'K. heb tot dien eynde verfcheidene aenlydingen, om nooten voor diffrent maeten te maeken in Plaat 3 aengeweefen, waervan men fig fbu- ' de konnen bedienen, londer de Compolitie uyt andere maaten te Reduceeren, op dc toon te fetten. . 'T gebruyk van de viet fcalen in Plaat 3 met de a, b: c, d: e, f: g, b: aengeweefen, fo is 1) defelfs gebruyk , gelyk fo omftonds gefegt is: 2) wanncer men nooten wil maeken laeten volgens de aenlydingcdefer fcalen, foomoetmende tuflchen wyd- te van eenmaet neemen, ende verdeelen defelve op de wys gelyk fc hier verdecld is, dat'er juyft fo veel dcelcn uyt komen. 3) moet

-ocr page 51-

VERHANDELINO

₄o

moet men wcl in agt necmen dat de plaatjes accuraat op han be-
hoorlyke plaars komen,ende dat het eene ook niet hooger is, als
hetandcrcj By fout van dien, fallen fy nog niet accuraet op hun
tydt aenflacn.

ik fegge accuraet dewyl hct wel voornaementlyk daer op aen
komt, dat de verdeeling wel gemaekt is; want anders komtd'aen-
flaegte vrocgoftelaet, gelykik fulks dikwilsgeremarqueerthebbe;
wat htt voorecn effecT: gceft, als de nooten niet op hun behoor-
hketydt aengeflacgen worden, is aen de liefbxbbers en kenners
der Mufiek genocgiaem bekent.

Dog om naauwkeurig te weeten, of de nooten wel op hunne
maat gemaekt, ende wel gefortcerd fyn,is'er geen beeter middel,
als dat men een Plaarje van koper or hout mackt, waer op men
dc tuflchenwyde van de maat gelykfe op de Ton is, beneftens dc
verdeelinge van de nooten ( gtlyk fe lyn moeten:) teekend, als-
dan kan men ten ecrften de nooten daerop proeveeren, oflewcl
de regce of vereyfehte propoitie hebben.

Dit volgende lyn de ordinaire yfere nooten van 4 v'erendeels in
ecne maat volgens dc verdeeling van de fcala a b in Plaat 3. de-
fe worden dooigians tot de Pfaimvoor 't heelc uyrgebruykr. Jac
fclfs heeft men'er aen veele klokken fpeelen geenc andcre, wes
halven men ook genootfaekt is, als men een ander Maat, op dc

ton wil fetten, om feeerft te verfchry-

enkelde
nooten

dubbelde
nooten.

1�5\

1�6.

1�7.

i�8.

a�6.

2�7.

2�8.

^?�I'
3�8.

4�8.

ven. in d'ecrfte Colom. ftaen dc 8 ag-

tendecls fynde dc cnkelde nooten, die
maer eensindemaat konnen aenflacgen;
in de tweede Colom. ftaen de dubbel-
de yferc nooten , hoe dat fe konnen
aen flaegen. Plaat 1. ftaen alle defc
nooten fo enkelde als dubbelde , in
d'ecrfte maat met haekjes geteekend ,
ik heb fe hier om de gemackelykheit in
de naevolgende Taefel gebragt.

3-
4-
f-

7-
8.

ora

-ocr page 52-

wm het mjommmt*,

4-k


	*n1ke;lde.	\| dubbelde
	�C. I	e. IT.
	*�. i*	f. 4-------<S.
	cf- 3	'ff. 4�1
	cf. 4	'ff. 4�1
	d. _f	ft. i-----6.
	d. 6	g. i-----7.
	df. 7	g. i-----8.
	e. «	,'gf. *-----7-
	J	*gt- �⁸-**
		la. J------8.

Om nu metteneerftcn hun'hoedaanfg.
heid te konnen weeten, behoeft men
allecnlyk de letter die daer voor op
dc verrtcek Regcl (taet, h^;er aen de
fyde tc foeken, daer t'elkcns agrer
de letter, die de Cyffers acnwyft,
het hoc-veelfteagtendeel, *t fel ve in dc
maat is, fb van d'enkelde, als vandc
dubbclde nooten. Van verfchddenc
maekfcls van nooten, fullen de nae-
volgende Tacfcls en Scaelett aenlydin-
ge gccvcn j fo tot verfcheidenc foorr.cn

van maatcn, als ook hoe dat bet cen foort by hct andere kan go*
bruykt worden.

De Scala c_y d_t in Plaat 3. is ecne verdeelinge van\ of $ maat
Dus wanncer men nooten volgens defelvewil vervacrdigen laeten,


	enkcldc	dubbelde
	nooten	nooten.
	1. 2. 1- 4- 1 I	i��4. 1-----5. 1�6". 2------5. 2-----6. x-----6.

moet men de maat volgens dele aenley-
ding verdeelcn, ende de plaatjes die de
Clavieren moeten opligten, op die plaatt
laatenmaeken, daer dc verdeelingen ko-
men. Hoe dat de dubbelde nooten fyn
konnen, ftaet in de tweedcColom: macr
dat ik hier geen ander fchcid tuflchen {
of $ maekc, hebbe ikin deVl.aenmer-
king van de Compofitie regels aen gc»

toond.
By defc maat, kan men van de vier vierendeel maat ge-

bruyken dc 1. voor ij de 4 voor 75 en de dubbelde noot 1-----'f,

voor 1 ��4. by defe maat moeten telkens 3 agtendeels verloopen
jyn, tooral'eer defelve hamer, wederom kan gebruykt worden.

F Dc

-ocr page 53-

V E RHANDELING

Di Sc»U e, f, is eenc verdeclinge van | in eenc maat, volgcns
deefe konnen de nooten fyn, gelyk fe hier in dfi Taefel aenge-
enkeldc , dubbeldc . toond fyn , Als : d'enkelde in d'eerftc

inooten

t i.

S-

nooten. I Colom; ende de dubbelde in de tv/eede
Colom. Tenopzigt van de verdeeling
der tuflchen wydte die een maat op

r
\iiv
v

-8.
"9-

de Ton heeft, moet men hier 't felve
in agtueemen, gelyk alteeds by d'an-
derenisaengemerkt. By defe maat kan

men geene nooten, als alleenlyk 't eer-
ftcagtendeel, van de viervierendcel maat
gebruyken. By defe maat moeten $

agtendeels verloopen fyn, voor al 'eer
defelve hamcr weederom kan aenflaen.

"9-
~9-

De Scala g, b. is eenc verdeclinge van \' maat volgens dc
welke d'enkelde nooten konnen fyn, als in d'eerftc Colom de
Gyfters aen vvyfen. Ende dc dubbelde gelyk in de tweedecn


cnkelde	dubbelde	nooten.
nooten.
1.	1-----7.	2�2.
2.	1-----8.	3------10.
3-	1------o,	3^~n.
4-	i~�10.	3------12.
t	1------11.	4�.10.
6.	I------ix.	4-�11.
7-	2-�8.	4-----12.
8.	i------9.	j------11.
9.	z------10.	S-----iz.
10.	a------11*	6�-12.
11.	2�~ 11, ..
w,

derde Colom. Hier
moet mede in agt ge-
nomen worden , >c
geene alreeds gefegt ;
is, ten opfigt van de
maats verdeclinge. By..
defe maat, kan vandc
vier vierendeel maat
van d'enkelde nooten
de i voor i. de 2
voor 4. ,de jr voor 7.-
de 7. voor 10. vandc
dubbelde. nooten kan,:

«-fc~

-ocr page 54-

VAN HET KLOKKENSPEX.

I��f, voor i-----7. de 1��7. voor 1��10, de 5�"7

voor 4-----10. dienen , wanneer men nooten heeft volgens dc

Scala c, d. fynde |, of f, fo konnen fe hier altemael dienen.


	als de elkeldc
	1	voor de 1.
	2	■�� 3.
	3	----- 5.
	4	......" 7-
	r	----- p.
	6	-------- 11.

by dele
maat moe-
ten 6 ag-
tendeels
verloopen
fyn , voor
al eer dc-
fclve hamer

ende de dubbclde


	I	4-
	1 �	�f.
	I�	-6.
	2	5-
	2�	-6.
	i	�6.

-7-

"9-
-ir.

-9.

-ir.

I-

1 ■

voor

wederom Jkan gcbruykt worden.

Wat 'c gebruyk van dcefe verlcheydenc tnaekfels v<<n nooten
acn gaat, fal elke konftkenner genoegfaem konnen naefpeuren,
dierhalve achte ikhet onnoodigiecs meer daerover te feggen. Dog
foude men my konnen teegcnwerpcn, dat de onkoften groot fouden
fyn _r als men defelve wilde laeten maeken. Hierop kan ik anders
niets feggen; dan dat fo langc als men eene foort gebruykt, ful»
len d'andere niet verflyten, 00k fal'er de mot niet in konnen.

By de Ton is nog dit acn te merken, dat men fomtyds als men
rerfteektde draeten aen't Clavier moet verhangen, ot verhaekenj
aen die toonen die men 't meeft benoodigt is, als by voorbecld:
elke klok hadde i hamers, maer fommige maereengat op de Ton,
wanneer men nuietsoverdeffof/f wilde laeten fpeelen, den hangt
men defe 2 draeten aen de Clavieren van de c en / naturel, als
dan fo hebben defe 2 kruys toonen2 hamers, ende dus moctmen
fomtyts uyt de nootfaekelykheit een deugt maeken , edog moet
men niet vergeeten defe veranderingen op de Regel te noteeren,
.cm. alle abuyfcn voor te koomen.

IP -2 V Yf-

-ocr page 55-



		44 V E R H A N P E L I N <S VYFDE CAPITTEL NoodigeRegelen ende aenmerkingen, wegensde* Compofitie voor de klokken.

			IK hadde in myne bekcndmaeking allccn belooft '� verftceken van de Ton , of gelyk men op een Eloquente wys fegt: een ander of nieuw deuntjen op de klokken te letten ; dog de- wyl diteene konft is, die naaulyksverdient dusgenoemd re wor- den, Co heb ik wel, als een toegift, de Regelen, dewelke by de Compofitie voor de klokken in age te neemen fyn, daerby willen voegen, ik fegge als een Toegift; vermits by de groote kenners van de klokken fpeelen , 'r verftecken van de Ton veel konftiger aengemerkt word, als de-Compofitie felfs. Maer 't fal- hier in 'c vervolg genoegfaem blyken, dat de weetenfehap van *t verfteeken alleen, fo weinig een bequaem klokkenift maekt; als een lang mes met een fchuymfpan een gocde kok, maer dat'er vry meer vereifcht word. Dog^ ik befinne my, dat'et veelen vreemd mogre voorkoomen, dat ik my met de klokken bemoey j daer ik dog geen klokkenift ben, en volgens de Mode, moeften ieekerlyk die groote Arcana my onbekend fyn. Dat ik geen klokkenift ben, behoeft geen bewys: dog ik kan egter by man- qiiement van dien, nog een Menuet van Cecilia onderftheiden.' Of maeken de yfere nooten, die op dc Ton geftooken worden de Compofitie, of de kennifle van de Mufiek? na myne gedag- ten, laet de Componitle de nooren maeken , na dat'et de Ton en de aenfiaegen konnen lyden; boven dien heb ik nog nooit ge- hoord of geleefen, dat de klokken en eenige Muficus gemaakt; hebben, maer wel in tegendeel, dat de kennifTder Mufiek Honder- - de klokkenitten opgcleeferc heeft, en hoe grondiger fy defclvc

-ocr page 56-



		VAN HET KLOKKESPEL. _4f ycrftacn, hoe bequaemer klokkeniften. 't Isimmcrs cene beken- de faek, jae felfs aen kraycrs en fchoenlappers, dat wanneer men iets docn wil, men 't felve niet met de handen of voeten Conci- pieerd, maer wel in de gedagten. Op wat wys vvorden alle kon. ften en weetenfchappen, geene uytgelondcrt, verkreegen? fyn fe te koop in de wilkels of op de markt ? worden ie verkogt by d'ellc, of de ronde mact, of by i pond ? ten minften 't heb- be tot nog toe diergelykc vcrkoop plaatfen nict gefien, men fal eerder weitphaclfche hammcn by de fmoufen vinden. Miflchien worden fe door erfenis vcrkregen ? dat fal op fyn belt ecn Re- ctptje van brand of anderc falf fyn, die ook weJ een boercjonge foude maeken, alshyde voorfchrift hadde, waerom dit niet eens konfthacm verdient. Is't dan ook door inbeeldingc ? wat dit ge- tal aengaat, die konften en weetenfchappen, by inbeeldinge be- fitten, fal ik nu niet na Cyfferen. Van defe fegt Sophocles,* dat fe wyd gaapen, om in een kermis fluytje te blaefen. Of volgens Terentius, dat fe mer groote kragt groore beuzehngen vcortbren- gen. Of gelyk de btergen, met groot gedruyich van eene muyi in de kraem komen. Op wat wys worden dan de konften ver- kreegen? men fal my miflchicn antwoorden, dat men'er meede gcbooren word: hoe verre dat d'aengeboore konft gaat, of nict en gaat, wil ik juyft niet bepaelcn; egter durve ik verleekercn, dat lemand daermede vry en ongemoeit door Spanien kan reifen,,, fonder de minfte gevaer te loopen, om deswegens als tOovenaer yeibrand te worden. Jndien men my vraegte, opwatwyfe iemand een konftenaer kofte worden? fo loude ik de naevolgende rcgelt tot een leydsman aen pryfen. i) de Iuft en begeerte, want defe veronderfteldfynde, fal men geene moeite ontfien, dewyl dcluft felfs moeyelyke dingen makkelyk maekt. Volgens 't feggen van een oud fchryver, fo legt de weerenfehap niet in een fagc bedt; maer fe word door mooite verkreegen > gelyk deganfen, de koft, die fe mocten fe plukken. 2) moet'er by de luft een goeden grond, - het fy door mondelyk onderwys of goede boeken gclcgt wor- den. 3) by den aenwas van kennis, moet met voor al de gcvae� lykcklippen vanEygcn ofwaanwysheyt, ende de fandbank van F 3^ . yoor--

-ocr page 57-



		46 V E R H A N D ELING vooroirdeel of vooringenomenrhcyt met groote omfigtigheit foe- ken tevermyden, want alle de geene die daerop fchipbreuk ly» den, of ftrandtn, worden niet alleen in den voortgang verhin- dert; maer loopen felfs groot gevacr in de herfenen ontfteld te worden. D'ondervindinge dient tot bewys. Jndien men nog eens vraegt, watmen'er op't Orgel, klokken, enz:ofalleInftru- menten fpeeld ? Co antvvoorde voor 't laetft; altoos geen Griek§, Hebreefch, ofLatyn: maer by gebrek van kennifleder Mufiti, Molquerens, dat iseen geluyd fonder Rime en Raifon, fonder maet en Me!odie_; Dus rs'er tot een Muficus niets anders noodig, als de grondige kennifle van de Mufiek; goede handen en voeten fonder podagra. Ende voor 't laetft de ofTeninge of Exercitie^ defe ftukken by etn gevoegt, kan men Organiften, Klokkeni- ilen, Viohften enz. al wilde men felfs Lyriiten en Dudelsakiften dacr van maeken. Vooraf de grondige kennis der Mufiek onderfteld fynde, moet de klokken Componift devolgende Regels in agt neemen. Eerftelyk, moet hy weeten, hat veel kjokkfn dat'er fyn, dit is »t felve op alle inftrumenten, want fal iemand voor een Inftru- ment iets Componeeren, moet hy nootfoekelyk vooraf weeten we!I<e toonen daer op fyn, of te niet en fyn. De quantiteyt der klokken kan men op de regel die by 't verfteeken gebruykelyk is fien. Dog alle letters die meer als eens agter een ftae'n, fyn defclve klok, ende beteekeod fulks dat defelve klok fo veel ha- mers heeft. fiet hierby Plaat J. Fig. e. ende Plaat II. Fig, g. en h. Ten tweeden, moet hy weeten, hoe veel rnaaten hetheele uyr, '/ half uyr, de quartieren, en de voorflaegen hebben. Dit ftaet gemeenlyk op de buyte rand van de Tonn , met Cyfftrs elkc 4, f of 6 raaeteri. Sien Plaat i . letter a, c. en Plaat z. let. a_tt en b, d. Ten derden , hoe dikwih defelve hamer in elkg maat kan aen- Jlaen. Dit is veeltyts % mael in de tuffchenwydte van een maar. Dc Generaele weetenfehap hier van beftaet hier inne; dat men elUenl)k matt weeten boe veel agt ende els moet en verloopttt/}n,voor- aPeer

-ocr page 58-



			VAN HET KLOKKESPEL.

		aVeer defelve hamer iveederom kan aenjlaen. By voorbeel : Op eene Ton daerop ecn hamer tweemael m eene mast kan aenflaen, moeten t'elkens 4 agtendcelen verloopen iyn, tooral eer de twce- de aenflag gcfchiedcn kan, de verdere omftandigheeden kan men by de Regels van 't verfteeken nae leefen. Ten vierden, moefer 00k eene proportie tujfchen de groote ende de kjeitie klokken gehouden werden. Dewyl d'onderfte o&aaf teegcn de boovenftc in forte van geluyd ten minften a!s 1 teegens 8 fyn, want fo men hierop gcen regard neemt, fal men in plaats van Me- lodie cen brand allarm Mufiek doen hooren. Ten vyfden moet men by de Compofitic in agt neemen, dat ft met vanmeer maaten Jy_t als'er op de Ton fyn. Anders fal mend'y- fere nooten, by gebrck ran plaats of gaaten op de ton, in de fak moeten fteeken. Dog by de Natuurkennei s word fcer getwyf- fcld, of fe wel geluyd fallen geeven of veroirfaeken.- Wanneer men een Pfalm of ander air op de Ton wil fteeken, en het ge- beurt, dat'er eenige maaten te kort komen, kan men 't getal met een praeludium fupleeren; ofanders met een poflluJium, dog die laefte word by de konftkenners geoordeeld teegens de order te fyn. NB. Byal dit voorgaande heb ik yfere nooten van agt in eene maat veronderftcld, gelyk fe ordinartotdcPfalmvariatiegebruykt worden. Tot de Voys warden gemeenlyk gebruykt, de heele of halve maeten (:behalven eenige weinig agtendeels tot deA- gretnenten) fyndie t'elkens't eerfte en vyffte agtendeel van de maat. Set Plant 3. Fig. %. of 4. VI. Wanneer men wil \ maat't fy Mentietof % maet vaor de ton Componeeren, om defelve daer te fteeken, moet men voonf weelen hoe veel i of andere maaten, de ordinare 4 vierendtel maaten uyt leeferen fulkn. By voorbeeld: een Ton heeft op 't half uyr 40 viervierendeel maaten {Nota dit is eygentlyk dc maat die aen de ton eigen is) omme te weeten hoe veel \| mae- ten noodig fyn, om de 40 maaten plaets te vervullen. Multi- pliceert de 40 maaten door 8, geeft \%o agtendeels , defe wc- derom doos f» gedivideert geeft f%\ maaten voor \, of 4, waer- innedeComponiftefyne Compofitie bepaelen moet. De J¹ maat heeft

-ocr page 59-

Jieeft defelve eigenfchap als dc $, dewyl men maer de toettt maa«-
^cn (fynde v.6'1) minder behoeft te ncemen.

Edogom verder aen te toonen dat de �, en $ ten opfigt van
_tde ton 't felve iyn in hunne wacrdy. Ende dat .wel meeft de
$as defe veranderinge veroorfaekt word. Siet hierby die Exemp.
alwaer de nooten in dc boovenfte

party van defelfsde wacrdy en |"~3 j^rz^.^.l^6^fVx^f-$
Melodic fyn , macr dat fe door * ||l*±fiKfc; fi-^l "frf? '
de veranderinge van de Btijf zzn\_

audere feitfum bekoomen.

VII. Wanneer de Compofitie in �, «, {� enz. vaerdig is
moet men, voor aleer men fe op de Ton kan itecken, om alio
Confufie te vermyden, in 4 vierendeel maat fetten,gelyk in *t
volgende voorbeeld acngetoond is.

Compofitie

jnoet dus verichreeven worden

mott dus verfehreeven worden

Compofitie

~~fflM~~

Wat hicr ten opfigt van de Melody geiegt of aengeweefea
is, moet in de Bali meede in agt genoomen worden. Maer.

-ocr page 60-

VAN HET1CL0KKENSPEL

VIII. Wanneermende? of ^opdcnavolgendewysopde Ton
vilde ftcckcn, moet met teftien dcelen hebbcn; fiet 't volgende
tZxemf. alwaer fc t'clkcns met Cyffersaengetoond fyn.

a. 8. 14.

IX. Gavotte of Bouree of andere maaten die met 16". deelen
jgclyk by letter A gelchrecven is, moetmen veranderen gelyk by
fetter B aengeweelcn is.

X. Wat de Compofitie van de Pfalm aengaat, die ordinair op
*c heele uyr gefet word, daer isnietsaen te merken, a!s dat men
fomwylen ecne veranderingc in 't varieren maekt. Meeftendeels
word'er de voys in de Ball gefet, om rede, dat fo men fc in de
Dilcant let, men door de groote klokken weinig of niets daer van
Jean onderfcheiden. De voys word volgens de nooten lb als le ia
alle Pfalm boeken ftaen, nae hunne waerdy behouden; endeeene
regel (of mccr) van de Pfalm laat men, om fe dies te bceter te
diltingucren alleen fpeelen. Deport cieveis die men tuflchen de noo-
ten fct, raoet men altyt ConGdcrcren, als nooten die hunne waer-

■Q dy

-ocr page 61-

j» VERHANDELING

dy hebben, want andcrs kan men fe nict op de Ton ftecken. By
voorbecld.

fonder agrcementen. moet dus ftaen met de agreementcn.

Ik kofte hier nog wel verfcheideneaenmerkingenbyvoegen, dog
agte fulks onnodig : Dewyl de geene die de Compofitic vcrftaat,
defelvc felfs fal konncn maekenj. endengeenendie fe niet verftaen,
van weinig nut konnen fyn.

Ten opzigt van de voorflaegen is'er nicts by t* obferveeren, ale
dat fe gemeenlyk maer uyt eene maat beftaen, waertoe men mak-
kelyk drie of vier nooten kan vinden , die eenigfints Conncxic
hebben. Dog moeten daer toe maer kleine klokken genoomen
worden, dewyl als dan dcTon maer weinigvcrdraaytj endegroote
hamcrs dcfelve fouden konnen ophouden.,

■ .

■

! . � b "

: ' . '{ -' �' ' '

{ ..-' , ^r ^u sb Wt

- � -

: . ■ .rlnoD t\l\ i �

S�s;

-ocr page 62-



			VAN ,J;l4.T KLOKLExPEL; �t H E T SESDE CAPITTEL De Noodige weerenfchap, die by 't verfteeken van de Ton vereifcht word. Voor 'c eerft, is de kcnnis- der nooten, tc wecten hcc a, b, c_tcnz. noodig; dit is in hcc volgcnde A, B, plankje aenge- toond. Dc volgcnde nooten, fyn gelyk fe in de Bafl' genoemt worden.

		m . , i..^=_T~~,f I rtTXli~~
					_*_


	C,Cf, D.Dt;E.F.F\. G. Gi.A.AI Bb. ende de volgcnde gelykfe in de G fl.utel genoemt worden.

				=j\|^l^jillSiill^=E=^

c. ct. d. dfe. f. ft ggt. a. at.bh. c. ct. d. d\, e. f. fi.g. gi- a. ai. bb. c. Dit Jyn de nooten, gelyk fe op een klokkenfpeel van 3 oc- taafen volgen ; uytgenomen , dat aen fommige dc laege Cf. en Dt niet.en is. So als fe hier volgen, fo ftaen fe 00k op dc Regcl, dewelkc by 't verfteeken gebruykt word, ende Plaat tj letter c, ende Plaat z. metJjj en b. aengetoond is. Eens is hicr nog noodig teerrinneren ,dat op de Regel, de b mollenmeeft met kruyfen benocmd fyn; dus, dat Ct en Db: Dt- en Eb: Ft.enGb: Gt. en Ab: A\. en Bb: altyt defelve tooncn fyn. IL.ls de kennhT van de waerdy der nooten noodig. Dat men G%~ t'dr

-ocr page 63-



			VERHANDEL IN G
	r*		VERHANDEL IN G
	r*

		t'elkens weet, hct hoc vcelfte agtendeel elke noot in de maat is. Dit kan men uyt volgendc Exemp. lccien.

XJyt de voorgaande Exemp. is fter mackelyk te begrypen, het hoe veelfte agtendeel clkc noot in de maat is, gelyk de CyfFerdic onder elke noot ftaet, fulks aenvvyft. Dog hicr by isaentemer- kcn, dat al fchoon de nooten korter of langer na hunne waerdy �yn, dat fulks by 't verfteekcn van de Ton geene vcranderinge geefct. Vermits tot de heele maat, by de letter a, tot dc halve maat by i> , tot het vicrendeel by c, ende het agtendeel by d, een ende detelffte yfere noot, dewelke PI. 3-Fig. a. ftaet, gebruykt word. Defelve eigenfchap , hebben in *t gebruyk meede de dubbelde nooten, gelyk Fig. 4. vertoond, welke men kan gebruyken, tot ^?t eerlle en vyffte agtendeel, van de maat by b; tot hct 1, 5, by de maat c; ende tot 1, f, by de maat d, de verderc ei- genfehappen, ende 't maekfel van d'yfere nooten, is in 't vierdc Capittel aengetoond, 't welke ik hier recommandeere, om nae te leefen, dcwyl dele kennifle een van de nootfaekelykfte by 't vcr- ftccken is. 111. Is de kermis van 't gebruyk der Kegel noodig : dit is een lini.al (of Regel fo als men't noemen wil) dewelke men voor de Ton legt, om de gaaten van elke toon t'onderfcheiden. Want fonder defelve, foude men op de Ton niet weeten, waer men de c of d enz. foeken, of vinden foude. Tot een voorbeeld kon- »en de Regels of Linials Plaat 1. letter e. ende Plaat a. letter g. en k. dienen, alvvacr men door middcl van de Regels die voor de Toa

-ocr page 64-



		VAN miT KLOKKESPEL, ;j Too leggen met d'ecrftc opflaeg, de gaaten die men begeerd fa? konnen vinden, die men by 't verftceken van de Ton noodig heeft. Doghier by is noodig tc errinercn, dat de letters die twee maal, of fomtydt meer, op een volgen, dat'et defelve klok ende toon is; maer dat fc twee of meer hameis heeft: waerom hct ook ceven veel, in welke gat (die defelve letters) men d'yfere noot fteekt. NB» Men kan in de Compofitic, om by 't verftceken alle de tbuyfen voor de koomen, defelve Cyffers gelykfe op de buyte- kant van de Ton ftaen, by de maaten fchryven, om t'elkens tc weeten, wacr, ende hoe verrc dat men is. Ende wannecr fc in'c geheel niet daer op ftacn, kan mcnfewel teekenen. IV. De kennis van de nooten; hunne waerdy, te weeten, hct hoe veelfte agcendeel delclve t'elkens in de maatfyn; d'eygenfehap oft gebruyk van d'yfere nooten; ende van de verfteek Rcgel, die men voor dc Ton lest, genoegfaem begreepen hebbende j de Gompofitic gerced fyndc, gaat men met een fmids knegt, of by gebrek van dien een jonge aen 't werk , dcwelke na maate dat dc klokkenift of fjn Difciple de nooten op de Ton fteekt , van binnen vaft fchroeft. Vboraf, ftel ik by 't verfteeken van de Ton, tot een geduurige leydsman defe nootlaekelyke regel voor. DAT MEND'ELKENSTUSSCHEND'YSERENQOTEN,(dic defelffteClavic.en of hameis opligten^SOO VEELTUSSCHEN- WYDE LAAT, ALS'ER VOOR. 'T AFVALLEN VAN DE CLAVIER EN VEREISCHTWORD. De rede waerora defc regel lonootfaekelyk is, fal ik aentoonen in 'ivolgende voor- beeld : veronderfteld, dat defelfte hamer in de tufTchenwydte van eene maat kan tweemael aenflaen, dan moet'er als de hamer aengeflaegen beeft, eerft: 4 agtendeelen van dc maat vcrloopen fyo, voor al'er defelve hamer-voor de tweedemaef kan aenflaen; dc tuflbhen wyde kan wel van 't eerfte op 't vyffte, fefte fevenfte , of agfte agtendcel fyn, maer nooit minder; als de fpatie van 4 agtendeelen,om rede, dat als de hamer fync nodigc ruymte niet heeft, word hy van de volgende noot die te vroegkomt, in 't vai- Icn belet, ende d'aenflaeg verhindert. V. Om nu een begin met hct verfteeken van de Ton te mac-

-ocr page 65-

VERHANDELING

ken, legt de koperc, of yfereofhoutc verfteek Regel voor deTon}
gelyk 'tgebruyk aengewccfen is: voor 't cerft, alle nooten in dc
BaiTen bovenfte party gelyk in waerdy fynde, moeten te gclyk
aenflaen. Daer toe worden op dc ton ook defelve qualibre van
yfere nooten gebruykt, ende in defelve maat tegens malkandcren
over geftokcn, gelyk in Plaat i. in de tweede maat, detweehaek-
jes op de c en e beyde 't vyfftc agtendeel verbeelden : die te gelyk
aenflaen. By dit volgende Exemp. moet in de BafI en boovenfte
party t'elkens cenderhande nooten teegens malkander over geftoo-
ken worden.

||ljgg|S

1-4" ■~~.■■■■■�~~■^=;

1.3771.47.8. 1.2.47.67.8.1.

*f===^mmitepf

1.377.1.47.8.1.2.47.67.8.1.

VI. Wannecr de nooten niet te gelyk acn flaen moeten, fbo
^verfchillen fe ook in hun maekfel, te weeten dat'et plaatje 't welk
*t Clavier opligt, digtcr of verder van 't gat af ftaet. By 't vol-
gende Exempl. komen alle nooten agter ecn, gelyk men fulks
uyt de Cyflers, die t'elkens onder dc nooten ftaen, waerneemen
km.

■ -}■ ■ ~~mumtmmmpmmm~~mmmmmm«^»-----�----------\-�. . ��^w»�-�

2.4.6.8.

2. 4. 6. 8.

fif==^gteteg

'�3-J-7-

■

'�3- S> 7-

-ocr page 66-

VAN HET KLOKKENSPEL.

Defc twee Exempels fyn ten opzigt van de klokken ende het
ycrfteeken van dc Ton ecn ende 't ielve, als ook voor 't gehoor;
want de klokken geeven niet om de nooten , of fe kort of lang
in waerdy, en of fe gebonden offtaccato fyn , maer bromen foo
lang als fe konnen. Orn defe rede is't ook gelyk veel, of men
bindingen, ofdat men Paufen in de plaats fet, genoegdatmen fc
by de Compofitie veronderfteld.

VII. ⁵T gebruyk van de dubbelde nooten kau in 't volgcnde-
Exempl. werkftellig gemaekt worden.

3) 4)

-H---------

■4

mmmmm

\.%44i&f& 1.2.34.7.8.1. f. 1.2.34.7,8.

- " *"* - - - - -* �. « *- -■ _ ^ ■

1 .a.34.5^,.6.7.8 1,4.5.67.8.1.1.34.54.7.8. 1.4. j .7

In d'eerfte maat van deboovenfte party, kanmentotdetweef, de
dubbelde noot i-f gebruyken, Ende tot de twee/, de dubbcl-
dcnoet.2-8. Indctweedemaac, tot dc twee e, i-f. totde twee
g z-8. In dc derde maat tot de twee «, i-j. Notcerd hier by,
dat alfchon'er iets tujfcben twee nooten te paufeeren is, dat men al
eeven wel de dubbelde noot kan gebruyken,wanneer *t defelve noot is}
als hier in dc derde maat. In dc yierdc maat kan men tot de twee

-ocr page 67-



f6 VER HANDS LING d, t-f. Endc tot dc rwcc �,3-8 gebruykcn. In de BafTkari men in de ifte maat geen dubbeldc hoot gebruykcn. Maer in de twccde maat; tot dc x laagc c_t 1-6. In de jde maat heeft meedc geen dubbeldc noot plaatsj maer in dc.vierdc maat, kan wee- derom i-j diencn. Nota. Indien het mogte gcbeuren, dat men eenige nootcn van eene foort tc kort quam, kan men fulks door de omkeeringe van anderc fupleeren, op vOlgende wys. By voorbecld: men moefte het tweede agtendeel van dc maat hebben, foo neemt het agcfte, cnde fteckc het felve verkecrd in 't gat van de Ton, in de volgen- de maat; dan fal deceive 't zde agtendeel doen aen flaen. Van defe konft-greepkanmen fig 00k bedienen alsmen geene dubbelde flooten heeft, oftc kort komt; edog moet men toefien, dat de vol gendc maat daer door niet belemerd word. Ik fal hier eene Taefel byvoegen, alwacr men ten ecrften fal konnen fien, hoc dat dc nooten vakeerd geftoken fynde, fullen aenflacn.-

	cnkcldc nootcn dobbelde % verkeerd, is 8 * � 6 verkcerd, is 4�-8

		Dit is cen konft-greep om'er fig van te bediencn by gebrek; inaer 'tis beeter dat men defelve nier. van nooden heeft. Ik foude hicr 00k nog wel eenige voorbeelden gecven , waer- inne aengctoond , welke paflagien fig niet op de Ton fteeken laeten, maer agter fulks onnoodig, dewylde booven gemeldc Re- gel , behelfende , Jat'er altyt foo vetl fpatit tufchen btyden moet Ueg blyvtn, alt voor V afvalltn vn* V Clfivitr tmdig tig fulks genoegfacm van idis lecrt.

-ocr page 68-



		VAN HET KLOKKENSPEL. $7 Dus verre de weetenfchap van 't verfteeken verhandeld heb> feende, fal hct noodig fyn, cene korte herhaelingc, cnde byvoe- ginge van cenige regels (die vooral moetenin agt genoomcn wor- den) tegeeven, beftaende in de naevolgende: 1. Moet men wel toefien, dat men geenc nooten over fteekt, dat fe by t heel uur, half, of quartier, daer ft niet behoorert, aenflaenj dewyl dit ecn dubbeld defeft geeft, als de nooten op hun behoorlyke places niet aenflacn, endc ontbreeken daer fc fyn moeften. Die voor te koomen moet men accuraet notecrcn dc plaets, daer de Ton t'elkcns ophoud. a. Dat de nooten wel na hun foort geforteerd fyn, dat men niet in plaets van dc vereilchte nooten, anderc die vrocger of ha- ter aenflaen, op de Ton fteekt. 5. Dat dc nooten ter deg vaft gefchroefc worden,dat ft niet uyt vallen; endc dat fc 00k de Clavieren regt in 't midden oplig- ten, want fo ft Clavieren acn de fyde opligten ,fo neemen fe fom tyts pr Compttgnie* andere meede, 't welk een flegt effed: geeft. 4. Mocten dc draetcn die de hamcrs opligten, niet tc lang, nog al te kort fyn, maer dat fe behoorlyk niet te fagt nogteftark aenflaen. Dat de hamers 00k niet op de klokken blyvcn leggen, maer behoorlyk door dc veeren van dcfclve afgehouden worden. f. Endc wannecr men hoord, dat'er eenige nooten verkeerd geftooken fyn> of niet op hun behoorlyken tyt aenflacn, moet men ft daer uyt neemen, endc anderc in dc plaats ftceken; maer te veel fyndc, daer uyt laeten. Edog moet men fig niet bedri'e- gen, dewyl gemeenlyk in 't ccrft, als men verftooken heeft, de nooten niet al te accuraat afvallen, dewyl fe nog niet regt na 't Clavier gefet, 00k nog niet glat fyn; om die rede katt mend'eer- flc dag niet naaukeurig daer van Oordeclen. Maer wannecr het den tweeden dag niet dcugt, dan is de vcrwagtinge van beeter- fchap te vergeefs* 6. Wanncer men iets by 't fpeelen aenmerkt, dat geen goed IfieSt geeft, moet men fulks in 't vervolg in dc Compofitic vcr- beetcren, dewyl ieder inftrument fyne byfondere eygenfehappen heeft, alfoo 00k de klokken. Dit is nu die grootc konft, van't vcrftccken dcr Ton, in 'c H kort

-ocr page 69-



		jf VERHAN DELING kort verhandelt, endc t'effens myne gcheclc belofte met dit fesdc Capittcl allcen voldaan: allc het arukrc is tmer teegift. Gtlyfc ©ok het volgende, van dc fchceringe der draeten, wacr van ik fag. 6. gewag gemackt hebbe; maer dewyl het daer ter plaatfe al te beknopt verhandelt is, fo heb ik hct wat nacder onderlogt, hoe veelmeer of minder kragtdater vereifebt word.om de klepels te deen aenflacn, na dat de draeten langer of kortcr, ende na dat fc laager of hooger als Horizontael gelpanncn fyn. De klepel die ik tot het onderfoek gebruykt hebbe, wocg 19 gedeeltcns van die fwaertens, die tuflehen de draeten ftaen. En- de diftantie, die ik door 't gewigt liet aenhalen, was 10 graden, le wceten van 40 tot 50 graed, beginnende de tcllinge van t Nadir na dc Honzont. De vereifchte fwaertens, heb ik door proportie getallcn bepaeld, in plaets van defelve met onzen, vierendeels enz. uyt te drukken. Ende aengaende dc maat van de draet, heb ik <Sd. lengte, voor cenvoet vcronderftcld; dewyl hct dog voornamentlyk maer daer op aenkoomt, dat men weet, op welke plaats, en lengte ,. meer of minder kragt vcreifcht word _r om dc klepel te doen aenflacn,, gelyk fulks in de navolgende Tacfel aengetoont is, alwaer t'cl- kens,opdc tuflehen wydte van ecn voet, de fwaertens tuflehen dc linien ftaea, bchalvcn aen 5 plaetfen, by dc draeten van j voet, dacr ie op de halve voet mede (ben, aen twee plaetfen konnen de draeten de klepel niet aenhalen, als by de draet van: ^V. ende by dc draet van jV; op de lengte van iV. van dc klepel'.. Het agterftc fan de linic, is het eynde van de draet daer de klepel aen vaft gemackt is; ende *t voorftc, daer de draet aen ecn: balk, of diergclyken, vaft gemaekt is. Dacr de Cyfters ftaen moet men veronderftellen, als of de draet van't Clavier,, dacr tcr plaatfc was vaft gemaekt. :

					c Hon.

-ocr page 70-



		VAN HET KLOKKENSPEL; fy Horizontal. iV. -�� lo �� �' 3V. � 14 � 18 �� �� 4V. �� io----- 10----- 16 �� -� j-V. ~ 11 -----9 -----9 ----- 16 � Ecn Voct hoogcr. 2V. �� 13 �� �� 5V. �- 11�9�10 �� Ecn Voet lacger. iV. �� 64 �■* rrm iV. �� 18 �12-40 ��* � 4V. ----- 13----- 14-----14-----. ⁱ� $V. � 11 -*- 10 �� iz �� 24 �-" Ij V. Hoogcr. 2V. �� 14 �. - N« 4V. � 10 �� 8 � 9 �-i li V. Lacger. zV. dcefedraet kin deklepcl nice aeohaeleoi �� 3V. �� 31-48-0 �« ♦�» 4V. -� 14 �� 16 �� 40 � H * Pc

-ocr page 71-



		tfo VREHANDEL1NG- De voornaemfte Regels, die by de fcheeringe der draeten in agt tc ncemen fyn, beftaen in de naevolgcndc: I. Moct de draet van 't Clavier in de loodfyn linie hangen. x. Moet de draet van de klepel regt over de draet van't Clavier gefpannen worden, dat defelve niet na d'eene of d'andere fyde overheld. 3. Moetcn de draeten niet van verfcheidene ftukken aen een ge- fchackeld fyn, en by fonder de lange draeten., wil men het gin* en weeder flingeren bcletten,. 4. Moet de gelykbeid van fwaerte aen't Clavier, en vooral in de bovenfte Oftaaf, werkftellig gemaek worden (ten minften moet'er niethier of daer een fyn,dat alte ligt of iwacr is,)die kangefchic- den, door korte, of lange draeten; door defelve hooger of laager te fpannen; door veeren onder 'c Clavier; of agtcr de klepelj. wanneer defelve te ligt fyn, datfe de draet niet konnen aenhalen^ oft Clavier opligten; gelyk fulks onder 't pedael, i welkdoor» gaans fwacre Claviercn fyn, meede feer noodig is. '5. Wanneer het mogte gefchieden, dat men de dfaet van de kjepel aen d'andere fyde van de trekdraet van 't Clayier, niet kofle vaft maeken, ten fy, dat'er een klok in de weeg King, of aaders geen plaats was, moct men aen de ring (waer de trekdraet. van 't Clavier aen vaft is) aen d'andere fyde van de klepeldraetv aen de. ring twee draeten vaft maeken, al bing'er alsdan een klofc: in de weeg, fo kan men fe aen beyde fyden leyden, datie de klok als in een hoek inflytcn ; maer fe moeten gelyk boog vaft: gemaekt worden j ende dat fe de trekdraet van 't Clavier niet uyc deloodlyn linie, na- d'eene of d^?andere kant doen overhellen. De dikte of dunheid vandc fchcerdraeten, is afhankelyk van dekragt,, die fe doen moeten. Ecns heb ik nog by de fcheeringe der draeten, aengaende.de. Titefplaat te erinneren, *t welk is:- dat men fie niet moct ver- beeldcn, als. of ik defelve tot een Model van de fcheeringe der draeten gegeeven baddc, dat is geenfints myne intentie geweeft j maer ik heb fe met voorbedagtheyt na de teekeninge van Merfen- nus laeten fnyden, om het onderfcheid tc konnen hen, hoc dat fe geweeft fyn j. Witfit hoe de fchecringen der. draeten nu.fyn moe- " ten,

			-■■.

-ocr page 72-



			VAN HET KLOKKENSPEL; *, ten, is in de voorgaande regels genoegfiiem aengetoond. Ik kofte ook wel aentoonen , hoe dat de klokken geplaarft moeften worden, maer dewyl men hier inne feldcn kcur hetfr, cnde dat men fc fbo moet hangen, als het de plaais beft leyden kan. 'T beft is, dat (e nict te verftroyt endc te verre van mal- kanderen hangen; de reede waerom ? is met wcinfg naedcnkcn op te maeken, dierhalven fal ik het ook hier by laeten beruftcn, cnde Recomandeercn het verder nadenken, over alle de voorgaan- de aenlydingen, dewyl niemand, ionder dcfelve te verftaen, iets doen kan, dat eenigfints deugt.

		HET SEVENDE CAP1TTEL. Van de benaeminge en den Qorfpronk dec Schellekens en Klokken.. IK hadde my voorgenoomen, om alleenfyk van de Klokken fbo veel te fpreeken, als'er tot het klokkenfpel noodig was. Maer dewyl ik in't onderfoeken, verfcheidenc dingcn gevondcn hebbe,. die den Leeftr eenigfiiits tot tytkingc fouden lconnen dienen, (allchoon men fe juyft niet op de klokken kan fpeelen) (bo heb ik defelve hier als een narigt, maer geenfints als cent Hiftorie by- gevoegr; Wat klokken fyn, is alrceds booven aatigetoond. Dog wat de benaeminge aengaet, loo worden defelve Tinfin- nabulum genaemd, van 't woord Tintinnire, beteekende klank geeven,. Dat is; gcflaegen fynde tin, tin, klinken. Maer dat Mum in hct woord Tintinnabulum , bcduyd in t geheel niets, snacr is een Lettergrecp van een fcekcre eygen naem, als in: pro fiib-ulo, manaibula enz. vid. Miigius de Tintinnab. Cap. 1. Suetonius en Dien noomen de klokjes in 't leevenr van Auguftus Tintinna- Hula:

-ocr page 73-



			6% VERHANDELING

		Petafus, ecn grootere fchel, dus getiaerad a Petafi, Wegens de uytgeftrektheit en breedte, of na de rorm endc gcdacntc van ecn hoed of leeder* muts. Codones, Koe of Schaape bellen, oorfpronkelyk vancenGrieks woord. Nola weegens eene bckende Stadt in Campanien,alwaer volgens eenige Schryvcrs, dc klokken van den Bijchop Paulino omtrcnt 'c jaer 410 eerft uytgevonden fyn. Fid. Panciroll. rer.me- morab. lib. 2. Tit. 9. & Foffii Etymol. lat. Strabo Lib. de rebus Eeclef. c. f. Dog dit fal in 't vervolg anders blyken dat fe al voor Paulini tyt fyn bekend gewceft. Dit word wel toegeftaen, dat Paulinus miflchicn d'ecrfte is geweeft,die fe tot hct kerk gebruyk heeft ingevoerd; fclfs wil men verfeckcrcn, dat tot Nola in cen Tooren eene klok hangt, die d'eerfte is welke men tot den Godsdicnft gebruykt heeft; defelve fal booven eenige openingen hebben, om de klank daer uyt te laeten, gelyk 00k dcflelfs geftalte feer oud fchynttezyn. Endewatnogmecr, fe heefc de kragt omdeSprmk- haenen tc verdryven. Fid. Auli Jpronii Reife-Befchreib. p. 473. Gelyk 00k dc foo genoemde Stadt (Miflchien tot ecn aendenken) ccne klok in haer waapen voerd. Fid. Bercken. Antiq.P.I.p.^%, Campana, cen woord dat by d'oude Schryvers niet gevondea word. Of nu de klokken dus genoemt worden van weegens '. landfchap Companien ; of dat de meefte of beftc matcrie van Ko_ per, waer van fy gcgooten worden, daer van daen isgekomen" hier ovcrfchillen de Schryvers. Siet hier by Magius de Tintin. C. 1' Strabo de Divin. Offic. C. y. endc Majol. Dier. Canicul. T. I. Col-' hq. 19. Ovidius en Tibullus nocmen defelve t/�ra_t wegens dc ftoffc waer van fc gemaekt worden. Pelves, ecn Koper of Metaal beken. Lebetes, de form van ecn Ketel of Pan, Dante en Jrifle noemen fc Crotalum. Crepittculum , beteekent belletjcs klokjes, en klankbosjes. In de Conftitut.va.n Kard de Groote vind men 't woord Clocea, wacrfbhynlyk ecn oud duytfch woord, dewyl 't Hoogduytfchc woord, Glockj, of Klock, leer naby koomt. Dog eenige willen dat hct ecn oud Frans woord is; dog ik

-ocr page 74-



	VAN H�T KLOKKENSPEL;
	VAN H�T KLOKKENSPEL;	6\
		6\

heb in eenboek dat in 'c jaer 1190 in t Frans vertaeldis.'twoord Campane,* driemael gevonden* beteekende eene Klok. Dc ver- dere oroftandigheden van de benaemingcn, en beteekeniflen der woorden, kan men by Magim C. 1. ende in dc Woordeboeken vindcn. Ik hebalrecds by de benaemingcn der klokken aengemerkt.dat de Geleerden daer over verfchilkn; ten op7,igt van cfboifpronk der klokken of deffelfs uytvinder, hebben fy meede m vcel ge- noomene moeite, cgter geene leekere tyt konnen bepaelen , fclfs Polydor Firgilius die fig de meelle moeite gegeeven heeft, om d'uytvinders van alle dingen op te foeken; komt op^ laetft daer op uyt .�� dat den Autheur is onbekent;Fid.lib. \.c. iS.de invent.rer. Eenige hebben der klokjes oorlpronk uyt Num. c. ro. vf. 2. van dc Silvere Trompetten willen afleiden. Fid. Swertius innotis ad c. 1- Magii Tintin: dogt is niet wel waerfchynlyk ; dewyl dcefe fccr weinig overeenkomft met de klokken hebben , foo wel ten opfigt van t geluyd , als 00k van- de behandelinge, Weshalven de geene meer gcloof verdiencn, dewelkeden oor- fpronk der klokjes, van 't bevel van den Geeft Godts afleiden, dat Exod. c. 28. vf. ?J_r 34. ftaet: ende 't welk Exod. c^.vf. %f_T 26. uytgevoerd word. Dat aen Aarons Amtskleed bellen en klokjes vatr fyn Goud, aen de fbom van 't fyde klecd geweeft %n, welke plaats Strath c. 4f. vf. ro; 11. ende fofephus lib. 3. e. 8. meede aenhaelen. Op welke plaats fig00k MajolusT. 11. Col* loq. 1$. Dier, canicul. beroept, als hy dc oudcrdom, ende d'oop* fpronk der klokken bewyft. Dat die kleyne klokjes meede tot ecn Cieraet geweeft fyn, daer van fegt Lutherus van de Hoveerdigc Wyven, die nooit genoeg opgepronkt fyn, dat fc gelyken der Jooden Wyven en Dogte- ren, en byfbnder den geenen die in Arabien gewoont hebben,. dat fe niet te verfaadigen fyn geweeft van optoyid (wacrvan eene feheele lyft Jefai c. 3. vf 1624. ftaet) maer de Mantels ende de tuyfen moeften 00k nog met klokjes behangen fyn. Fid. Lutberi Oper. Tom. IF. Altmb. fol. if6. b. <nde Fifcheri differt. Phitbl Bofier. de ormtu Mulierwn ex Jef. c. t. vf. 18. door Ire. Monta- ms aengehaeld. Ook h�eit men?cr fig van bedient, om de Paer* den

-ocr page 75-



		<J4 VERHANDEL1NG den daer meedc te vercieren; Zacbarias c. 14.^/20. fchyntmee- de op deefe gewoonte te fieri, als hy fegt: dat ter dier tyt de ru- ftinge der Paerden den HEERE fal heilig fyn ; 't welkedeCie- ragieu van Gondof Silver,en byfonder de Mizloth of Mizlothaim (de klokjes) waren; mid. Calmet. des inft. de Muftq. Deefe ge- woonte is by dc Grieken 00k gebruykelyk geweeft, dat men dc klokjes aen de toom van de Paerden hing, ora fe tot 't geraes tc gewennen; wacrom 00k de Grieken een Paerd, 't welke niet tot den oorlog geoeffend was, noemden, een Paerd dat de klok- jes niet gehoord, ende geene bellen gedraagen had. Strabo fegt lib. 16. dat de Trogloditen fchelletjes aen de hals van hunne bec- ftcn hingen, om de wilde dieren te verjaegen. Calmet in fyne Ditfert. des Inftrum. de Muf. is van gedagten, over 1 Chron. c. 16. vf. 19. alwaer ftaet: dat Aflaph, Ethan ? ende Heman met de fyne op de Mezilothaim (pec]d.n, dat'etfel- ve kleine klokjes of fchellen geweeft fyn. Van de Migrepha een Inftrument van feer fterk geluyd, feggen de Gomariften , dat 't felve tot aen Jericho had konnen gehoort werden: dog deflelfs Waere geftalte vind men nergens aengeteekcnt. De Jefuit Kircbe* rus gift, dat het wel na onfe klokken mogtc gefweemt hebben. Salomon van Til is van gedagten, dat de Cymbalen aenlyding tot de klokken gegeeven hebben, feggende: dat de Cymbalen waren van Koper of Metaal, om dat daerin de befte klank en 't aenge- naemfte geluyd gevonden word: uyt deefe ondervinding fyn onfe klokken en fchellen gebooren. Siet Sangdigt en Speelk. p. ilf. Bochardus P. II. Hierozoic. lib. i.e. 8. p. 54. haeld uyt Eu- polemum aen: dat boven de Tempel van Salomon twee Metal le netten zocllen booven het dak uytgefpannen en aen eene byfbndcrc ftellagie fyn vaft gemackt geweeft: ende dat'er aen elk net 400 redelyk fwaere klokjes jbdaanig gehangen hebben, dat fe de wind altyd beweegde, om door deflelfs klank de vogelen te verjaegen. Martinusin Lexic, Pbilolog. �.* .4..W1I uyt Farro bewyfen, datde klokjes die gehangen boven het graf van Porzenna Koning van Toskaanen, 00k tot het felve oogmerk fullen gedient hebben. Om d'ouderdom van de klokken tc bewylen, dient de Hifto- rie die Strabo lib, 14. verhadd, meede tot een getuygenis. . . De-

-ocr page 76-



		VAN HET RLOKKENSPEL. 6$ <Ierelve kyt dug: dat een feeker Muficus fync gaeven Het hooren, voor 't volk van het cyland Iffus (:niet op de klokken, maer fy- fie ftem of de Lier:) ondertuflchen wicrd'er ccn teckcn raet de Klok gegeeven, dat de Vifchmarkt geoopend was. Wacrop ten eertten alle het volk weg liep, laetende den Muficus alleen, met cenen dooven. De Muticus geergm over de flegtc liefhebbers, en de min agting van fyn kunft, maekte een Compliment van dankfegging aen fynen overgebleevenen dooven toehoordcr, de- wyl d'andere hem ahemael verlaeten hadden, om na de vifchmarkt te looped De doove vragte hem, of de klokken geluyd had- de ? ende verftaen hebben de van jae, nam fyn affcheyd, en liep gelyk d'andere meede nae de Vischmarkt. Dele Hiftorie hewyfl: censdeels d'oudheit der klokken. Ende ten tweeden dat de toe- hoorders meer verftand van de vifch, als van Mufiek gehadt heb- Iten. 'T fchynt dat de klank van de vifchmarkts klok, feer aen- fenaem moet fyn geweeft, fy louden millchien den beften klok- enift niet daervoor hebben willen hooren. Plutarchus legt van de lekkerbckkcn, dat fe anders niet doen, als wat herom flenteren ende na de klok luyfteren, die 't tceken geeft, dat de Vifch ver> kogt fal worden. Fid. Lib. 4. De propes de Table, queft. 4. En- de op een andere plaats fegt dtfelve fchryver, dat de Grieken ter tyt van d'avondmaeltyt op de markt eene klok geluyd hebben. Iren. Montanm haelt uyt Hadr. Junius Lib. 3. Animadvers. .�. 11. aen, dat men in ouden tyden d'overlcedenen ter begraefe- fenisluyde, ende dat men vangedagtenwas, als of defelfs klank de kragt had, omdequaedegeeften en andere (pookendeverdry- ven. Ende Junius uyt Apolliodorus, dat te Athenien door Pro- ftrpina priefters gewoonlyk eene klok geluyt. Ende uyt Mar- tialus dat by de Romeynen 't volk ter feekere tydt, door het klokke geluyt in 't bad geroepen werdt. "Gelyk lulks 00k Ma- gius. c. 3. dus aengehaeld: bet klokje van de voarme baaden luyd₃boud op met balfpeelen , indien gy wilt van een masgd gvwajfchm fyndej nae buys totgaan. Onder anderen waercn 00k de geene, dewelkeopdeStadsmuuren de wagt hidden, van klokjes verfien, metdewelke fy het teeken gaaven, ahide vyand aen quaem.f/i/. Pfeiffer-Antq. grac. Lib. 3. p. $96. De Grieken hadden de ge- X woon-

-ocr page 77-



		6$ VE R H A N D E LIN G woontc; dat fc de quaeddocnders, wanneerfe na de Regtplaar* gcvoerd wierden, een klokje aendcn halshingen, op dat nicmarid defelve mogte aenraeken, ende fig yeronireinigen , verm its men de geene dewelke ccn ter dood veroordcelde acn raekten, of gc° meenfchap met dcfelve hadde, voor onetrlyk hield. Fid. Magiut, de tintin. C. II. Uyt het voorgaande is gcnoegfaem gcbkeken, dat de kleync- klokjes alreeds voor Chrifti gcboorte bekend geweeft: fyn. Dog dat de Jooden fulke gelyk fe nu fyn, foudcn gehadt hebben, is niet wacrichynlyk. in Egypten loude htt haer alio min fynge- oorloft geweeft, om groote klokken te hebben, als den Protc- ftanten binnen Romen, Int veivolg wanneer hanne Republyk is opgcregt, lceft men ook niet, dat fy fig daer van bed icnt hebben, ., daer ly egter daer toe volkoomene vrylicit fouden gehadt hebben. Endewatditnogm'eer beveftigr, is; dat fe alle hunne publiqueve-- rigtingen door de Trompetten, Baluynen, en Jubel.Jaerhoorns . hebben bekent gemackt: In den oorlog om 't volk te verfaeme- len; Devyand acn te taftenj ofaf te trek ken; By Plcegtige daegen enz,. gelyk Numer. c. 10. vf. 1�10. 't bevel, wanneer ende hoedatfc fallen gebruykt worden aengeteekent is. Selfs vind men er ook.niets by de fchryvers, dewcike egter de Jofche ge- woontens, als ook defelf; gebruyklyke Inftrumemen naukeurig befchreeven hebben. Soo dat groote klokken na alle wnerichyn- lykheid hun fyn onbekend geweeft; ende men hen alleenlyk d'- - uvtvindingevandckleineklokjes kan toefchryven, of als de grond gele^t hebbende tot de groote. Over den tyt, wanneer het gebruik der klokken tot dekcrk- - dienften fyn m gevoerd , verfchillen de geleerdcn niet minder ,als over derfelver oorfpronk. Eenige willen dat Paulinas* Bifl'ehop van Nola d'eerfte geweeft is, die fe tot het kerk gebruyk inge- votrd heeft; Gelyk Pancirolus de Nevis Repert. lib. z. Gilbert Cognatus Lib. 4. Nan at. en Majolus dier Canieul. T. 1. colloq. 19. uyt Petro Hifpaknfi alhoe wel twyffelagtig fulks verfeekert.; Dog Salmuth ad Pancirollam Lib. z. T. 9. wil Paulinas, daer voor nieterkennen, leggende: dat fulks eenegemeene dwaeling is. Anderc weedcrom willen geen vaften tydt bepaelen, als Swertius in . 's anmt. ad..

			>

-ocr page 78-



		VAN HET KLOKKESPEL. % mntt. ad Cap. I. Magii. Job Bona in Opp. />. 4 3 o. Baronius in An- ml. T. 1. ad ann. f8. §. 104. Die geene wclke lulks aen den Paus Sabinianus toefebryven mcenen herbeeter getroffln te hebben. Onder dewelke uytmunten Magius c. 2. de Tintimab. Polidcr Virgilius lib.--6. de invent ret: c. 11. Hofpinianus lib. t. de ori- gine Tempi, c. 26. Mart. Polanus , Ende Platim welkc fchoon ic, in hunne Chronyken , van die Paus -flegt getuygenis geeven; cgter hem invoeringe der klokken tot kerk gtbruyk nict betwi- ften. Vittor. Baldims geeft in fync Chronyk der Paufcn dit ge- tuygenis van Sabiniano; Pure fece quefte dibuono, che diftenfe Phore da dirfi ^officio per le chiefe. Alhoewel nu deefe chronyk ich; yvers, alleenlyk van de oRdedcheiJing der uyren, door den kiokke-flag gewag�, kan men dog 't klokkcn luydcn, tot de vergaederinge, niet uyt fluyten. Dog ik fal my met dit onderfoek niet langer ophouden, maer laeten 't felve voor degeene over, die meer be- quaemheit en tyt daeitoe hebben. So vtel is wacrfchynlyk , dat deChriftencn in d'eerfte^oojaeren, en miflchien langer, aen gecn klokkengebruyk fullcn gedagt hebben , weegens de groote en meenigvuldige vervolgingen; te meer wyl Ic hunne vergaederinge ■nict opentlyk hebben durven houden, maer gemecnlyk op afge- leegene, ende heimlyke plaatlen by eengekoomenfyn,gclyk Pau- lusaend'Hebr.c. il.v.Jf�}8 van fynen tydt; ende van de la- tere tyden de kerkelyke gefchied fchryvers ons te kennen geven. Of fy nu onder hun een ieekcr tceken gehadt hebben (gelyk noch hedendaegs in zeker dorp, in 't Lantfchap Drenthc , gebruike- lyk is, dat de tyt tot de Godtsdicnftige vcrgaderinge, door een Tamboer met flaende trommel door het dorp wort bekent ge- mackt) Of dat fe door eenigc daer toe beftelde perfooonen by een gcroepen fyn, gelyk fulks aen cenige plaatlen onder de Joo- den nog gebruykelyk is, daerover fyn vcrfchcide giflingen. Siet hier van Magius de Tintinnab. c. 2. ende Heinecc'u Abbild. der Ah ten und Neuen Griecbifcben Kirchen P. A, C. 2. §. 22. In de klofters heefc men voor alcer de klokken bekend geweefr. fyn, dc Moniken door de aenflaeg met een yfer haemer aen de �Cell-deuren; endede Nonncn, door een Alleluja fingende Non- ne tcr vergaederinge van hun Godsdienft gcroepen. Fid. Bingham I z Grig.

-ocr page 79-



		68 VERHANDELING Orig. Eccleftafi. Fol. TIL Lib. 8. c. 7. ende Cafalius de Vett. Cbriftianor. rilib. c. 43. p. ipz. door Gottlieb flevogt aenge* haeld. Na dat deklokken tot kerk gebruyk fyn ingevoerd,isdefeIvege» woonte inanderelandenmeedeaengenoomen. Want nae'tgebruyk van de Symander in de Qofterfche kerk, h welke geduurt heeft, tot't jaer 86y; wanneer Urfus Patriciaeus Hertog van Venetien aen deKeyfer Michael eene klok gefonden heeft, welke hy in den toorn by de ophien-Kcrk heeft doen hangen. Van d'eerfte invoering dcr klokken in't heilige landt, haeld d'Heer du Fresne_ruyt de kerkelyke Hiftorie van Beda, in 't leeven van S. Lupus Trecenfts aen. Dat Albert us Aquenfts klokken van koper en andere metalen heeft doen maeken , op welk geluyd de broeders fig ter kerke fpoeden moeften, om den lof van Pfalmen en der Miflc tc fingen, en het volk teflens derwaerts te trekken,want dit ge- luyt en teeken,was voor defe daegen, omgehoord in Jerufalemw Vid. Glojfar. lat. fub voce Campana. Setbus Calvifius fegt in fyne Chronolog. dat de Grieken de klokken gebruykt hebben, die haer van Venetien gefonden fyn. Andere ieggen, dat Urfus Patricia- eus iz groore metaele klokken aen den Keyfer Bafilius (:die van t jaer 867 tot 886 gereegeerd:) gefonden heeft. Zoo dat de klokken in de Oofterlche landen alvroeg tot kerk- gebruyk fyn in gevoerd ; macr fy hebben daer niet lang gebruyk van gehadt, want na dat de Turken 't land onder hunne regeeringe gebragt hebben , dorften de Grieken geene klokken meer ge- bruyken; jaefelfstotfooverrfydatmennuinTurkeyen geene klok- ken meer vind, behalven op den berg Libation in des Patriarchen Kerk, al waer nae 't feggen van Villamont nog drie klokken fyn- Rauwoljfiegt in fyne Reife befchreib. dat hy'er twee van heeft hooren luyten, waerover hy fig, met fyne meede Reifigers verwonder- de, vermits hem bekent was, dat de Turken geene klokken laa- ten gebruyken, gelyk hy er 00k in twee jaeren geene gehoord hidde ; welk geluyt fy naer al'lc gedagten, duur genoeg fullen moeten betaelen. Gelyk 00k den Catolyken in de HI, kruys Capelle te Jerufalem, is toegellaen, dat fe by de Mine met een

-ocr page 80-



		VAN HET KLOKKENSPEL. 69 kleyn klokje moogen luyen , fonder twyffel op voorwaardc, van goede betaelinge. In Frankryk fyn de klokkcn meede al vroeg geweeft, want als in 't jaer 710 Clotharius Koning van de Franken, Orleans be- leegert hadde, liet de Biflchop in de gemelde Stadt, de klokken op de St. Stevens Tooren luyen, t'welke de; vyanden gehoord bebbende, fyn fe over deelc aen hun onbckende klank dusdaenig verfcbrikt, dat fe de beleegering op gebroken, endede vlugt na- men, gelyk Vicentius in Spec. Hift. lib. z$. c.$& 10. folks" aen- haeld. Maer in Brabant fyn fe laeter bekent geworden. Gramaye fegt van fynen tydt, dat de klokken niet booven de zoo jaer gebruy- kelyk geweeft fyn. Dat fe voor die tyt, de nyren des daegs aen de Son, ende s'nagts aen de fterren geobferveert hebbenj ende dat fe tot hun vergaederings teeken, de Symander gebruykt heb- ben ; tot dat de Biflchop aen de Nonnen een klok van 2opd. toegeftaen heeft. Fid. Gramay antiq. Brabant, p. %\. In Engeland fyn de klokken al meede vroeg bekent geweeft; want volgens 't getuygenifle van Ingulphus een Englifehe Abt die tot het jaer 1100/ leefde, en eenegelchiedenisder Engelfche kloo- fteren fchreef van 664 tot 1067. dat farketuluse eerlle Abt van Kroylandt die in t jaer $jf* overleedt, dat hy aen dat Kloofter h welke hy felfs gefticht hadt, fes klokken vereerde, tweegioo- te genaemt, Bartholomew en Betelimts \ twee middelmatige met raeme Turketulus en Betelinus; twee kleine welke Pega en Bega heeten; na dat hy te vooren al eene heel groote klok hadt laeten maekcn, met naeme Gutblacus, welke met de gemelde eene won- dere overeenftemming maekte. Siet 't groot Woorden Boek, van d'Heer Luiscius, by het woord Kfok&e. 'T fal nkt noodig (yn hier verder te onderfoeken , welke tyt de klokken in andere landen tot de Kerkvergaedering fyn ingevoerd, vermits feer waerfchynelyk, dat folks niet gefchied is, voor al'ter de Chriftenen dc hooge regeeringen gchadt, ot dat de landsHeeren fig daertce bekent hebben: daerom laet ik bet verder ondcrfoek aen een ander over. 15

-ocr page 81-



		V E RHAN'DE LI N G
�70		V E RHAN'DE LI N G
�70

	i Doch toen nu de klokken in de kerk ingevoerd waren , (b was 't nog niet eeven veel, wie dat fe luyte. Maer de klokke- naers of, klokluyders, ende voor al in de Kathedrale Kcrkeq, mocften uyt de Order der Klerify fyn; want volgens de uyttrek- zelen van Egbertus Aarts biflchop van Evrea,* hceft bet Synodc te Keulen anno: ijoo dit befluyt genomen : wy verbiedcn dat geen klokkenaars op de Hoffteden en HoofoKerken acngefteld worden, tenfy het Gektterde perfooncn fyn, op dat fy by gebrek vancenicfpondent, den Misprietler kunnen bedienen, en inwit- te hevnden of chor klceden by fyne bediening a{Iifteeren,of in 't fingen te bcantwoorden. Vid.du FresneGlo�'ar. lat jab voce Cam- puna. Verders haeld -de genoemde Schryver uyt de Capitulatic van Carolus Magnusaen: dat hct luidcn en ilacn der klokken, hct werk dcr prieiteren gewecft is. Ende Furretier in fyn Diclion. by 't woord Clochei-fegt 't ielvcj als ook, dat men fe klockmam genoemt heeft. 'T fal moogelyk mcenig een vreemd voor koomen, dat hier tot klokkeluyders geleerdc manncn vcreifcht worden: dog men moetweeten, dat de kolters bedicningen in vroegere tyden niet alleenacnfienlyk, maer ook teftens profytelykgeweeft fyn. Want _; in de Befcbryv van't Utregts Bisd. P. II. p, yt. is aengeteekent, dat de Biflchoppen opperkofter te Zeyft geweeil fyn, op een Jaar- lykfe inkomfte van joooo guld. geen wonder, dat'er tot fulkc bedieningen , geenc weetnieten gcbruykt fyn. Ja wat nog mecris, foo is 'tin oude tyden felfs een Xeyferlyke oeffening geweeft,door middel van een klok in 't leeger de tceke- nen te gecven , tot welk eynde , fy ecne klok, aen eene ftellagic (op vier willen ftaende) valf gemackt medete veld genomen heb- ben, welke telkens voor de Tent van de Beveclhebber geplaaft werdt. Fid. Magius de tintinnab. c. 13. p. 60. ■ a .. '■;.■�.-!<''':■;,' '..'■:�.'..■.■■* .■ : '.-.■'

			Van

-ocr page 82-



		VAN HET KLOKKENSPEL. yi > HET ACHTSTE CAP1TTEL. Van het gcbruyk der kleine klokskens > of fchelle- . kens.

			TTXatdefelve mcdc'ecn van die dingen fyn, waervan men in de lO huyshoudingen veel Comoditeyt kan hebben, is buytcn twyffel. De beroemde Mathematicus Tycho de Brahe heeft fig daervan op fync konftig gebouwde Uramburg, door cene byfon- derc inventie, met groote voordeel bedient. Want deeze tot fyn Laboreeren en diftilleeren, agt of ncegen knegts in 't v/erk heb- bende, had om niet lang te roepen, voor elk cen byfondere klok, na dewelke hy moefte luyfteren, deze klokjes warenaen feeven plaatfen in 't buys, vaft gemaekt, met Regiftcrs gelyk aen dc Orgels iyn j als by de ftudeer - Taefel, naeft hct bedt, en aen an- dere plaatfen meer. Soo dikwils als hy nu eenen of meer van fyne bcdienden noodig hadde,trok hy maer aen een of meer Regi- fters, waerop de geroepene vericheenen , en vraegden wat van fyn begeeren was? Fid. Happel. Re-kit. Curiof. T. 4. p. 503. Van der- fclver klank bedienden fig d'aenfienlyke Romeynen, om hunne dienftbooden op te wekken , V'td Magius de tintinnab. c. J. ende Luoianm voorfegt den geenen, welke haer in den dienffc by de Ryken begeeven 1 datie 'sogcens fallen moeten opftaen , na ?� geluyt ecner klokke. ° Mttrius fegt dat-men te Romen een oud Beeld gevonden heeft, fynde°ecn Heydenfchc priefter, met ten bedel Sak , ende een ' klokje, met't welke hy voor de deurcn klinkende, ora alfnoefcn te vergaederen. Defe gewoonte is noGh heedendaegs in If alien ge- bruykenlyk, opdewelkede/r#fm Divi Antonii hunne sulmoefen In faemelen. Vid. Mag. de tint. C. 7. By de Turken is cen foort van geeftelyker peffoonen, welke fich van alle mentchclyke gefelfchap affonderen, en ind'eenfaem- hek by de wildc beeften hunne wooning hebben; defe kruypen > foai-

-ocr page 83-



		VREHANDELING
	7*	VREHANDELING
	7*

fomwylen uyt hunne fpelonken ende bcdden in de Scadr, vocrcni ook, tot een teeken van hunne mden, een Beer, Hart, ofander wild beeft, 't wclkc fy cenkiokjeaen denhals hangcn, om door dat geluyd de menfchen tot meede dielfaemheid op te wckken. Siet Nicoleti Reife in die Turckzy Lib 3. c. 19. Noth van een andcr fbort Hypokryten, verhacld defelve fchiyver P. 1. Lib. 3. dat de Geomaliers _teen foort van weieldlyke Ordcns perfoonen by de Turken; decfe omgorden hun ordens kleed met een breede gor- del van Goud ende Syde, aen 'c eynde van defelve hangen ver- Ichyde klokjes, als medc omdebeenen, dewelke van verre en van na by eenaengenaem geluyd veror-rfaeken. Voornaementlyk hebben fy 't gebruyk , dat als hun een jongeling ontmoet, dat le defelve in 't midden neemen, ende met hun gelang en klokjens een Mufiek maeken , waer op een menigte volks toe loopt, om fulks aen te hooren. 'K heb alrede gefegt, hoe dat de klokjes, by dejodenmede tot Cieraet aen de kleederen gedient hebben. Dele Mode heeft men in de Vyftiende Eeuw wederomopgehaeld, dog fe is van kor- ten duur geweeft ; vermits men ic aen de fots kappen op ge- offert heeft. Siet jlusfurbrlicher bericht van allerb Neuen Buck. P. 8. f. Montanus baeld defe mode uyt Caroli du Frefne Glof- far. lat. fub voce Capa fol. 83:9. ende tintinnabulum fol. 1250, aen. Soo 't fchynt, is felfs defe gewoonte by d'Indiaanen ge- bruykelyk, want als de inwoonders van Colluacan eerfl: onder de Heerfchapy van Spanien gekoomen waren, hebben fy onder andere prefenten aen den Koning tot eene vereeringe gefbnden, twee Goudene keeteneu met een groot getal eedel geiteenten, doorwerkt, aen d'eene hingen fevenentwintig Goudene klokjes; aen d*andere zesentwintig; daerenboven, 11 laerfen , yder 00k met Goude klokjes voorfien. 2 Helmen, d'eene gefoomd met Goude klokjes, de ander met een ry van %f Goudene fchellen, alles verder met kleynoodien voorfien. Siet De fries Curieuf. jtenmerk. If^.ftuk p. 1290. In Spanien bedient men fich nog by feekere occafie van belletjes en klokjes, alwaer men d'Egt- breekers op een Eefel fet, met een muts met hoorenen , wacr-

-ocr page 84-



	VAN HET KLOKKESPEL.
	VAN HET KLOKKESPEL.	n
		n

waeran bellcn of klokjes hangen op de kop, door dc Stadt leit; agter hem volgt fyne Vrouw, die hem ondertuflchen den Rug met rscden braet afborftclt. vid. Berck- Cur. Antiq. P. I. p. 95-. Hier komt my te binnen, ecne ftraffe, die dc Stadthouder van Erfurt liet oeffenen, aen jonge dogters, welke niet wel van lee- ven en gedrag waercn, hy heife met een hooftvercierfel gelyk ⁹x voorgaande op pronken, ende aldus voor een vuylnis kar Ipan- nen, die fc door de voornaemfte ftraeten moeften heen trckken, Waer by eenigc Kaerels, welke de vuylnis op fchepten, ende op de kar fmeeten, ende wanneer fc gedaan hadden, wierden fe tot vergeldinge voor hun moeite ter poort uytgeweefen. Volgcns 't berigt van Behrs Oftindian. Reife Befchreib. {bo wee- ten d-'lndiaanfche Vrouws perfoonen te Zeylon, feer aerdignae t geluyd van klokjes te danfen. In 't Koningryk China, bedient men fich van de klokjes in de plaatsvan pofthoorns, in deefervoegen j De poftlopers of boodens woonen aldaarop de grooteland ftract, drie of vier mylen vanmal- kanderen, in byfondere huyfen. Deefe loopers hebben elk aen fyn Gordcl verfcheide helluydende klokjes, ende moeten altyt reis- vaerdig ftaan, om wanneer Koninglyke brieven komen, defelvc aen de naeft by fynde poft te brengen, alwaer weedcrom anderc, dit geluyd van verrc gehoord hebbende, gereet ftaen, om fc ven- der tc brengen,tot dat fy fe terplaetfe daerfe hooren,gekomen fyn. vid. Happel. Relat. Curiof. T. I. p.* 394. Mengebrnykt fe 00k, om de beeften aen dc hals tc hangen j M#- jelus verfeekert uyt Job. Leone Africano de Africa lib. 9. dat dc Cameelcn ccn groot behaegen in de klank der klokjes hebben: Waarom 00k, de Rcifende perfoonen, hunne vermocide Camee- len willende opwakkercn, defelvc een klokje aen den hals han- gen, door welke klank fy worden aengemoedigt, haer tred te mcer te verhaaften. vid. Stbich Saudi P erfian - Rofen Thai, over dit behaegen der beeften in 't geluyt der klokjes fegt Salom. van Til in fyne Sang,Dicbt en Speelk p.9. dat de muylen (dit is een foort van Efcls een weinig grooter als d'ordinaire) op t klinken van haer halsbcllen haer tret te meer te befpoedigen. Arrius* gaat nog verdcr, als hy fegt: cerryts een Elcfant ge- K fien

-ocr page 85-



			VERHANDELING
74'			VERHANDELING
74'

	fien te hebben, die aan ydcr been een Cymbaal had hangen, cri een ander aan zyn fnuyt vaftgemaakt, op wclker geluyd alle d'an- deren in 'c rond danften, en fieh op feckere maatflag ophievcn,of neederbogen, naa dat het fpeeltuyg hen voorfpcelde; en 'twas vcrmaekelyk die gefpeel te hooren. Siet de Proeven van de Rid- tier Mich, de Montaigne lib. %. c. i. p. 587. 't Metal geluyd, is mecde van gebruyk by de Byen wanneer fy fwermen, om ie voor 't verflroyen te bewaeren, en tot ftry- ken aan te lokken; dacrom fingt firgiliusin* fyn Georg. IV. Boekr Klink op een bekktn; Jla hier omtrent geluyt met Frouw Cybeles Cym* balen. Veele andere gebruyken van kleene klokjes, die ik nog foude konnen aenhalen, gae ik kortheits halven, als fynde genoegfaanv bekent voorby.

		HET NEGENDE CAPITTEL. Klokken van alderhande Metallen eade Stoffen. Hier verdient wel d'ecrfte plaats de geene welkc Lullius ver* vaerdigt heeft,en die hier achter onder de wonder klokken befchreven wort. Men fegt dat te Agra, (in 'c Paleys van den grooten Mogol) by deflelfe kamer eenige goude klokjes hangen, welke getrokken worden, door de geene,.die toegelaten worden, hunne klagten in perfoon den Keyfer voor te draagen. vid. Mandelslo Morgen- land.Reife\Refcbr. T. I. fict hier by Berckinmayers Antiq. P. II. p. 149 In 't Koningryk Mien in Oitindicn, is tuflchen twee Toorens een Koninglyke Praeigraf, 't welk met goude en filvere plaaten gedekt is; aan de buytenkant des toorens hangen goude en fil- vere klokjes, dewelke warmeer de wind fe beweegt, een acngenae- me �

-ocr page 86-



	VAN HET KLOKKENSPEL;
	VAN HET KLOKKENSPEL;	ft
		ft

itae klank geeven. vid. Majol. dier. Canicul. T. I. ende M. Pauh Veneto lib. z. c. 44. Deefe gewoonte, om de Toorcns dus met kleinc klokjes te behangen, is in China leer gemeen, otn door defleifs klank dc vogels te beletten, om 'er op te ncftelen. Dog ik kan niet fien, dat dit een goed middel daarvoor is, vermits dat felfs de klok- kcnfpellen 'tfelve nice konnen beletten ; of de vogels moetendaer meer bevreeft of banger fyn, als hier te ]and. vid. NeuboffsRei- fe - Buch. Magius fegt, dat hy tot Bononiett in de Biflchoplyke kcrk,drie filvere klokken gefien heefr, fo konitig gemaekt, dat de- felve wanncer fe van de Priefters geluyt of getrokken wierden, om de toon te hebben , cen Mufiek Concent gaven. Dat lal fe- kerlyk 't aceoord ut, mi, Jol gevveeft fyn. vid. Mag. de Tintin. c. 17. Tot Bamberg, in net Kloftcr, dat in 't jaer t6"io met elf klokken verbrandde, is onder andere 00k eene filvere klok ge- vveeft. By de beroertens in Switzerland, vonden die van de Cantons Bern ende Zurich, in t Klofter van St. Gallen onder andere klokken meede eene van filver, welkc die Cantons onder haer gedeclt hebben. vid. Europ. Fama P.* 131. p. 915. Te Avignon in d'oude Paufelyke Capel, fal meede eene filvere klokke fyn. vid. Zeitiri Itinerar Gallia p. 401. i Ik kofte hier wel meer diergelyke klokken by brengen, maer myn voorneemen is niet, om 't getal hoe veel dat'er fyn, op te Baelen; maer alleenlyk, om klokken van aldcrhande metallen aen te toonen. Van eene klok van Geel koper, dewelke eertyts in 't Bagync ICloftor tot Budifin geweeft is, berigt Gobelinus in vita S. Menulphi, dat fe een fuyvere klank, en te gelyk d'eygenfehap gehadt heeft, om t'elkens, wanneer eene Bagyn foudc fterven, van felfs te luyen, fonder dat 'er iemand aenraektc. Van Rood koper en Yier, word voorgegeeven dat de Rerfer van China Tumlo in 't jaer 1403. ( om fynen Naem te vcreeuwi- ven) verfcheidc klokken, en onder anderen eene yfere van on- K a ge-

-ocr page 87-



		VERH AN DELING
	7«	VERH AN DELING
	7«

gemeene groote heeft laeten vervacrdigen; van welke klokken mi nog 8 kopere, cndc cenc yfere tot Peking fyn. Van deefe heeft de Mathem. en Jefuit P. fob. Adam voor eenige jaeren op 't be- vel van den Landvoogt, eene kopere klok in een andere Tempel verplaatft. Eene van defe kopere klokken befchryft de P. Fer- din. Verbifl wydloopig in eene brief aen P. Gruber. datfc 120000 pond (tegens 16 onzen 't pond Apothekers gewigt) fwaer is. via: Happel. Relat. Curiof. T. i. p. 269. De Ridder Dampier,* heeft in fyne Chineefe rcife, incen ouden Afgoden Tempel, meede eene wonderlyke oude yfere klokke ge- vondsn. Defelve was 2 voet hoog, byna 16 duym dik, ende ftond op de grond, defelve was van maekfel, ten naeftenby gelyk onze klokken, de verdcre omftandigheeden kan men aan defelve, plaats na leefen. Dog 't fchynt, dat dit een Chineefe Afgodt ge- weeft is; vcrmits de wegwyfer van Dampier, als hy by defelve" was gekoomen, op d'aerde nedcrviel, ende andere Reifigers toe- wenkte, datze 00k 't felve doen moeflen. vid. Dampers Reife urn die JVelt. P. I. c. If. p. 747. By- de jibyjjihers fouden Yfere ende Stcene klokken gebruyke- lyk fyn, gelyk Majolus I. c. colloqu. 23. uyt de fchriften van Franc. Alvarez aenhaeld: dat defelve in Egypten veele fteenen gefien heeft, waervan men in Italien veel werks maekt; ende wat nog 't verwonderenswaerdigfte is, dat fy hunne klokken van fteenen maeken, dewelke zy van binnen uythoolen, in plaats van d'onzc welke van metaal gegooten worden ; dit word meede verfekerd door Gottfried Schultz in fyne Cofmographie, als 00k door jibrah! Ortelius. Of dit mifkhicn van dit foort van fteenen is waer van Plinius Lib. 27. e. n. fegt; dat Chalhphones een fteen is, dat als men op defelve flaet, ofdaer teegen aenftbot, klinkt, als of. het koper of metaal was. Iren. Montanus verhaeld meede van een wonderlyke ftcen, dewelke D. Schefferus in t graeffchap Stoll- bcrg in een onderaerdfehen hoi gefien heeft, welke wannecrmen met iets daer op flaet, een foo heldcre klank geeft, als eene me- tale klok; waerom 00k defe fteen de klok genoemt word. Siet Glok_ Nachricht p.* 25% Yolgens 't befigt van BeyerUng gebruyken de Abyffinas niet al~

-ocr page 88-



	VAN HET KLOKKENSPEC
	VAN HET KLOKKENSPEC		rr
			rr

allcen fteenc; raaer fclfs van pot aerde gebackene klokken.'tfelve verfeekertrmeede Adr. Beyer m ArchiteBo Jenenft. c. i. dog deele hebben klepels van hout. Selfs fyn 'er ook houte klokken geweeft, waer van men fig in Burgundiettint jaer 6if* bedient heefr, in plaats of by ge- brek van metaale, vid. Martini lexc. fub Campana. Ecn dier- gelyke klok van hour, fal nog te Sraun/chweig fyn, wclke men voor defe maer allcen met de klcpel aengefiaegen heeft, defelve word de Cbarfreytags klokke genoemt. Kinherus vcrfeekert, ddt by veelc volken als nog houte klokken, van alderhande gefhlte en rriackfel te vinden fyn. Deefe houte klokken Ichynen hunne afkomft vande Symandrum hebben, van dewelke nun fig tot ecn teeken der vergaederingc by d'ecrfte Chriftenen bediende, 't maekfel was dus: eene houte plank f duym breet, 14 voct lang, aen beide eyndens waeren'er nauwe giatjes, wanneer nu degeene,die het teeken tot de vergae- deringe wildc geeven, nam hy At. Symandrum op de fchouder, hou- dendc een koortje't wclke door defelve getrokken was, in de mond om't afglyden te beletten, ftelde fig dus voor de kerk deur, klopte met twee hamers op de plank, na eene fekerc Melodic (na myne gedagten taemelyk flegt) en dit was 't teeken tot die vergaederinge. Confer, obferv. Mijcell. P. X. p. 826. ende Ma- gius de tintin. C. if. dit heeft gedunrt tot dat de klokken in 't gebruyk fyn gekomen. Dog aen andere plaatfen nog langer;. dewyl defelve nog ter deefer uyrc in 't griekfe klofter Bellmont,. omtrent 2 mylcn Suydwaens van Tripoli, en miflchien aen ande- re plaatfen meer gebruykelyk is, yi&. Maundrell, Reife nacb.dftn.-i gelobten Lande. p. %f..

		i ■ K i HET

-ocr page 89-



		78 VERHAN DELING HET THIENDE CAPITTEL; Van het gebruyk ende misbruyk der Klokken. De Klokken werden, gclyk eertyts, fbo ook noch, tot twce- dcrlei dicnft gebruikt; te wetcn: Borgerlyke en Ker- ltelyke. In 'c Borgerlyke bedient men 'er fig van , by 't aengaen ot vie- ren van grootc of andere plegtigc daegen van blyfchap, Jubileen enz. In fommige plaatfen gebruykt men de klokken om de Magi, ftraet by eenute roepen: als te Straetsburg; waer van M. Ofeas Schadaus in [ammo jfrgentoratenfiutn Templo c. \.p. z$. 't volgendc berigt: dat Ann. 1475.na dat men eertyts,de Magiftraettot Stracs- burg door boodenmoefte laeten by een roepen, gerefolveerd was, eene klok te doen gieten , met dewelke men in 't vervolg de Ma- giftraet foude tot dc vergaederinge een teeken geeven, welkeook nog in 't jaer 1617. daertoe gebruykt wierd. Op deieive ftaet ^?t volgende opfchrift: m ' Alo man xdhlt 147?. jahr', Was Konig Friedrich hie offenbar^ Da hat mich Meifier Thoman foft gegoJJen\ Dem Rath zu lauten unverdrojfen. Noch hebben de klokken in't Borgerlyke vericheidene gebruyk ken, men bedient 'cr fig van, wanneer iets van 's Hcercn wegen gepubliceert,en aen 't gemeen bekent gemaekt fal worden. Ook wan- neer Egtelieden van malkanderen worden afgefet; by 't dagvaer- den van deliquanten word t'elkens geluyt om de 14 daegen, fiet de Ordin. der Stadt Utrecht door KeyferCareldeV.an. 1570. en Rubr. VI. van de deffaulten in Crimincele faeken. Artyk, 3,en4. yerders ook als halsgericht voor 't Stadthuys gefchiet. De tyd van ket openen en fluitcn van de Stadspoorten, word mecde

-ocr page 90-



	VAN HET KLOKKENSPEL.
	VAN HET KLOKKENSPEL.	fP
		fP

meede door de klokflag aengetoond, waarom ook alhier in onfe Stadt, die klok hict, Poortklok, waak&lok ; rnoctcflde de poorten binnen 'c quartier uyrs nacr bet ophouden van dc waakkiok geflo- tcn of geopent lyn. Dog des avonds als de waakkiok geluyt beeft, moet nog eerft de bengel of'c poonklokje tweemaal ge« trokken worden, yder reife ten minften fo flaagen aen den ande- ren, gelyk men dit alles verder in de Intbuctie voor de Portiers kan na leefen. Bchalven deefe Poortklok, word alhier te Utrecht alle avondtn, van half tien tot tien uren noch eene klok, hangendc op den Domstooren, gcluidt, na welkers ophouden de fleutelsder Stadspoortcn op't Suidhuys ter bewaringe gebragt worden, en de gewoone Nachtwakers (kleppers) hunne ronde doordc Stads- ftratcn beginnen; Deze klok woit, in 't gemecrt de BOEVE- KLOK geheeten, van welke benaminge ik echter de oorfprong of rede met hebbe kunnen uytvorflchen. Hoe men fig van de klokken bedient ten tyde van hoog wae- ter, kan men wydloopig leefen in de Orders en Reglementen over de Dyken. Men bedient fig ook van klokken aan fommige plaetftn in Duytfchlandt, wanncer over faaken van aertgeleegentheit, een Eed, in d'oopene Kcrk voor 'tAutaer fal gedaen worden, op dat elk, wanneer voorafeene fekere klok geluyt heeft, mag daarby komen, om van het daar by voorvallende onderrcgt te worden, en de waerfchou.winge voor valfche Eedcn mag aenhooren. Sict D. Cafp. Melifander van Eydfchweren c. r. §. 4. p. 4,. De Brutm (een fceker volk dat eertyts in Italicn by de Sicilian- fche Zee gewoont heefr) hadden een gebruyk, dat de geene die jemand weegens ondankbaarheid befchuldigen wilden, een daer toe verordineert klokje moeften trekken, of luyden, op welkers l*eluyd ten eerften eenige Raetsheeren by een vergaederden, om des aenklaegers voorgeeven te onderfoeken Met dit klokje is op' een tyt, een by fonder geval voorgevallen, namelyk: een oud paard, van fyn meefter op den Dvk gejaagt zynde, om dat'eton- bequaem was, om verders eenige dienften te doen, overal orfi- fwervende, en nae een lommeracbtige plaets foekende, quam ein- delyk in eene Capell (miflchisn denkende dat'et een Stal was) alwaar

-ocr page 91-



		Ho yUEHANDELINO alwaar het touw van ^?t ondankbaer klokje hing, aen 't welkeeeri groene tak gebonden was, waer aen 'c oude paard fo lang trok en plukte, dat het klokje geluyd begoft te geeven; waerop de Reg- ters verfcheencn, maer buyten't oude paerd niemand fiende, lie- tcn fe den meefter van 't felve roepen, ende Condemneerden hem 'i paerd weederom aen tc neemen, de koft te geeven, en te hou- den als oft nogjong en fterk was, en hem dienft dede. vid.Ca- merarius, Horar. fubcifiv. Cent. I. c. XI. 't Gebruyk om over de dooden te luyden is al ten tyde van Beda gebruykelyk geweeft, dus fpreekthy'er van Lib. z. Hi/}. C. 15. indormitorio ferorum pulfans'audivit fubito in aera motunt Campana fonum, quo ad orationem convocari vel excitari fokbant, cum quis eorum de fieculo fuijfet evocatus. So 't fchynt is dele gewoonte nog een overblyflel uyt het Heydendeom, want voor veele eeuwen, plegten alreds de oude Grieken haere overleedene ter begraefnifle te luyden , gelyk Magius de tintin. c. 10. 6? 11. fulks betuygt. De Lacedamoniers bedienden fich by dc doodvan hun Koningen, by gebrek van klokken, van groote keetels en bekkens, om geraes tc maeken, 't welk heedendaegs nog by dc Formofaners gebruykelyk is. Siet Mandelslo Morgenl. Reis. Befchr. By dc Roomfchgefinden word den geenen wclkc in doodsnood leggen het klokkenluyen fecr aengepreefen (byfonder wanneer fc ryk fyn) als of 't felve aen haere gelukfaeligheid merkelyk bevor- derlyk was ; waerom 00k den geenen die 't vermogen hebben, met alle klokken ter begraefnis geluyt worden; buyten dit ple- gen fy tot verdryvinge van den boofen, voor een Vrouwsperfoon tweemaal; voor een mansperibon driemaal; en voor een priefter fo vcel maelen als hy wyingen heeft te luyden. vid. Jean de Selva Trail, de benefici. van de nuttigheid van 't klokken geluydt by de begraeffeniflen leerd d'Antwerpfche catechifmus dit volgend, als hy vraegt; waerom luyt men de klokken in de begraeffenis ? Antw. om 't volk te vermaanen tot bidden voor de Ziel. vcrders, wat km men peyfen uyt dit luyden der klokken? Antw. den roep tot Godts oordeel, en 't gefchrey der Zielen in 't Vagevier. In Duytfchland, Engeland, en en anderc plaatlen meer, word fo ras als iemand ovcrleeden, in dcfelvc Parochie daar hy in is, ecne

-ocr page 92-



		VAN HET KLOKKESPEL, 81 eene klok gel uyt; Hoe fe hier gebruykt wordcn, kan de geene die begeeng is om fulks te wet ten, vinden in 't Gioot Placaat- B >ek,, in de Ordonnantien daer op gemaekc ann. ifi>j". den 10 Nov. 1686. den 8 Nov. .1588. den i9Dec. 1628.den ijOdiob. 1657.den 5 Febr. 165-5 den 5 Jan. 1653. dentin. 16)5.den 12 Jan. En de Ordonnantie voor de Klokkeluyers en Klokke- luyfters den 9 Apr. 1606. By dit ter begrafnis luyden heefc feeker Klokkeluyer te Helfi- gnir van dc duytiche Kerk, en wonderlyke en te gelyk geluk- kige Capriool gemaekt: Defe willende den 2,0 Apr. ann. 1698 tot eene begraetnis luyden, wierde onverwagt van de Klok op- gevat, en door een gat buy ten de tooren gefmeetcn, dog haddc daar by 't geluk, dat hy van twee dakcn afrolde, van daer wcder in een boom, en tyndelyk op de grond viel, hebbende egter geen ander ongemak,door die wonderlyke val gekreegen, dan een gat in 't hooft, en de fchrik. Siet Detain Hijlor. Garten Gefellfchajft, p. 145. Maer ib gelukkig was Proculus* niet, die van de klok S. Proculi wierde doodgeflaegen. Syn graf-fchrift js te Bologne in de S. Proculi-kerk te leefen, luydende dus: Si procul a Proculo Proculi Campana fuijfet, fam procul h Proculo Proculus if ft font. Fid. Berk. Jntiq. P. 1. p. 429. en Spons Reife-Befcbreib. lib. I. p% 14. als 00k Anton, du Verdter verfcheyd. leflen lib. 7. p. 394. a.. Dusdeefen Proculus 't felfde lot gehadt heeft, als de Kotter fan Leepel, die leefde van de klok, en ftierf van de kleepel. De Turken fyn van diergelyke ongeval bevryd, vermits fy 'er in 't geheel geene klokken gebruyken j eensdeels houden fy 't klokken gebruyk voor fonde , dewyl Godt den Menlchen de ftemme gegeeven heeft. Ten tweeden, dat men door defelve maer oproer en oorlog verwekt; Ten derden , om dat fe een wet hebben , die hen verbiet 't geene te doen, dat by de Chris- tcnen gebruykelyk is-, Eneyndelyk, is de gemeenlte mcening, dat de fielen van de geftorvene Mufelmannen , welke hier en <ker in de lugt omfwerven, door der klokkenklank, ontruft, ei> L de

-ocr page 93-



	Si VEIIHANDELING

		de bangc gemaekt worden; men foude hacft geloovcn, dat dc Turkcn van gevoelen lyn, dat hunne zieltn in KrajenofUy- kn verandcren, die gemeenlyk fich by dc Toorcns ophouden, endc dat fe dacrom 't klokken gebruyk nict willtn toe lacten. Men fcgc in 't gemeene fpreekwoord alle dingen hebben twee handvatten, maer de klokkeklank heeft 'er dus drie. De Katolyke houden dat de klokkeklank, voor de ©verleedenen ecnigfints. hunne ge- lukfaligheit bevordcrlyk is. De Turken, dat fe'nadcelig, en de ficlen ontruft. Maer de Proteftanten gelooven van byde niets,. ende houden daer voor, dat defelve nog goed nog quaed doen. Van wat dienfl: de klokken by de brandt fyn,is meede genoeg- faem bekend. Tot Straesburg was 'er certyts ecne klokke, met- rolgende opfchrifcen. O Rex gloria veni cum pace. 1379. En onder ftond: Mcin fchall thut kund der Stadte Noth , Vormfeind beivahr lieber Herre Gutt. Vid. Schadai famum Argorat. Tempi. I. 4 p. i}. 't Gebruyk van de klok tot Gent in Vlanderen, op de Tooren Bellfort (welke 2,1000 pond fwaer) blykt uyt deflelfs opfchrift, luydende: Roland Roland bin ich genannt, Wenn ick kleppe , fo is V Brandt : Ah ick Hide orlog in Flanderland. Defe klok heeft byfondere fata gehadt: want als de inwoon- ders tot Gent in een oproer, fig van defelve bedient hadden ,om de borgers by een te vergaederen, wildc Keifcr Karel de V. na dat hy de ruft weeder herftelt hadde, dat men delelve als een in- fim inftrument, foude in ftukken flaen; dog le wierdc op de voor- fpraek der. yoornaemfte nog bchouden, egter onder beding, dat dc*

:

-ocr page 94-



	VAN HET KLOKKENSPEL:
	VAN HET KLOKKENSPEL:	H
		H

defclve in '� toekomende niet meer geluyc worden, rnacr allcen tot de UyrQag klok dienen foude; Nog moeft: tot ftraf,op d'ee- ne kant een ftuk daer uyt geflaegcn worden, om dus maer een fchraele klankte geeven, 't welke ook gcfchiet is, dat alio deefc klokke,a!s ecn geltadig gedenktceken, van hunne oproerigc vcor- ouders nog deefer uyt* tc fien is. vid. Weber in arte Converf. Reg. 12. Die van Zurich hebben door 't geluyt van de ftorm-klokke hunne vryheit en leeven behouden, waer van de faemenfweer- ders fc meenden te beroovcn. Siet Mart. Everaerts Repub. van Switzerland p. 42. Tc S. Malo word alle avond eene byfbndere klok geluyt, om elk een te waerfchouwen, dat fy moeten t'buys blyven, op dat ie niet van de wagt, beftaande uyt 180 honden, mogten belee- digt worden, welke door de geheele ftadt pctirouilleeren; ends dcs ogcens, wanneerdefebeeftagtige wagters, weederora in verfeekerin- ge gebragt zyn, (o word den inwoonderen door dcfelve klok weederom bekcnd gemaekt; dat elk alsdan vry kar/de ftraet fon- der prykel gebruyken. vid. Auli Apronii Reife-Befchreib. p. 166. D'H.er Job. fac. Scheuchzer fegt in zyne reyfe door Switzer- land endeAlpifchegebergtens,inzynTweedebockpag. 100. datdc klank der klokken de rcyzigers daer zeer vermaekelyk is, om door die klank te ontdckken, waer de Hcrbeigis, die tot dat eynde van de Herbergiers over daeg dikwils geluyd word. In andere Landen.is deefc gewoonte met noodig, want daer konnen de liefhebbers de herbergen vinden, al word 'er juyfl: gecne klokke geluydr. Dog dc klokken worden niet altyt gcbruykt, fy hebben by de Katolyken fomtyts vacantie -, als eerftelyk, op den yrydag en faturdag van de goedc week, wannccr fe niet geluyt worden, d'oor- faek is deefc: iy feggen dat de_;klan;k der klokken beteckende dc klank van de Prediking van 't Euangeli, waer van Rom 10. jr. 18. Itaet; dat dit geluyt is uytgegaen in alle landen enz. dewyl nu in die daegen, d'Apoltelen en andere Leeraats, welke door dc klokken yerftaen worden, fig met hebben laaton hooren, vinden fy het ook reedlyk, dat de klokken fo lang fwygen. vid. Duty-* JL 2 dus

-ocr page 95-



		VREHANDELING
84		VREHANDELING
84

	dus in ration, off. div. fol. 166. Hier by vraegt hen. Montanut waerom dan 00k niet't klokkenluyen uytgefteld, tot na de He- melvaartsdag, voor welke :yt de Apoftelen niet iyn uytgcgacn otn te prediken? dog 't antwoord blyft uyt. Maer Matbieu,Paris, mecnt deefc knoop op tc loflen, leggrnde,dal voor deden'i klok- ken gebruyk, in dc Rouwiyt ver'oooJ<.n geweeft is,waer van dan 00k net gebruyk, gekootntn is, dat men ie op dc goede vrydag nier laat gebruyken. Detwecde vacantie hebben de klokken, wanneer eenige vol- lceren, of Kcrken in d; Bann gedaan fyn , gclyk fulks in de fen- tenne van U'excommun. door Paus Bonifacius VIII vaft gefteld is: dat men de klokken klein of groot, ter tyd van Interditl niet fal moogen luyen, nog binncn nog buy ten de Kerk , 00k niet by de Mis, of andere Goddelyke bedieningen. vid. Nicol. Plovius de Ecclefiaflico intcrditto Reg. 19. Egter moogen fe nog ter eere van de Mocder Gods des ogtens en s'avonts net Ave Maria luyden. vid. Job. Colder innus in Tr. de inter diclis P. 1. Dit Ave Mari* luyen bcteckent, volgens Auguflinus en Hieronymus, oyer de 5:4 PC. dat de Soon Gods gekruifigt is tegens den avont; opgeftaen, 's morgens; ten Heemel gevaaren, 'smiddaegs. Volgens andere betckent het gebedt dat men drie mael 's daegs met klokken luy- den verrigt, (1) de Engelfche gioetenis aen Maria; (1) de toe- flemnnnge van Maria, (3) 't gehcim der Menfchwerdinge. t Kerk gebruyk der kiokken is feer wel uitgedrukt in de na- volgende Opfchriften. op eene klok te Wirdum in Oolt-Vr jes- land ftaet het volgende : tympana Militibus quod funt finitus que tubarum Hoc [urn qui Chrijii caftra fequuntur ego. Beno Immen und Johan Peters Kerkvogeden Anno 1634. Mi-* ternus Frcmigci. de fin is dele : vjat trommels en i geklank van Trompetten veor de foldattn zyn^ dat btn ik dtngeenen, die [t lege? vn Lbrifiusvolr

-ocr page 96-



VAN HET KLOKKENSPEL. 8y Te Bremen in de Licvt Vrouwtn Kerk , ftaet op de nieuwe klok, in 't jatr 1717 gcgoten, dk vaais van den Heer Theod. deHafe: Fracla. fu'i. diva. Quondam. Sacrata. MARIAZ.* Nunc. Reperata. Uni. fervfo. CHRISTE. Tiki. Tu. Queries. Bibis Aure Sows. Ad. Templa. Vocantes. Die. Citor. Immenfi. Iudicis. Ante thronum. Acs. Sum. Tu. Pulvis. Siet. Aere. Perennior. Aedes. Ijia. Sed. Et. Domini. Laudibus. Usque. Sonet. Defin is deefe: Ik brak, de beilige Marie gewydt voor deefen. Dog nu herfielt, fal ik ten dienjl van Chriftus iveefertl Zo dikmaal als gy vnordt ter Kerke, door myn toon Geroepen, denkt, ik word gedaegd voor ^ys Rigters tbroon. >K ben koper. maar gy ftof: lang moet dit Geds-huys duuren i � En klinken tot Gods lof in myn gewyde muuren. Op de grootc klok, in de Nieuwe Micbaelis Toorn tot Haul; burg ftaet 't volgende vaais : Ich laute zunt Gebet , zur Predigt, zu den leichen, Ich meide feur und Krieg ich gebe friedens-zeicben Gib fefu ! das man Thon m frtede ftets erfchatl y . Bewahre fiadt und land, fur feur und uberfall. Ende op de Uur klok ftaet':

	Ich ruff mit vollen munde IVie viel die zeit vermag\ Wie plbtzlich eine ftunie Der andtrn folget nacb: fper bier nun wird beweget Undfichzurjeden zeit
			'» i'.,: <.

		� 3: **M<.^:***
		� 3: **M<.^:***

-ocr page 97-



		86 VERHANDELING Men erne Jimde Jibldgrt, Zum fcheidep macht bereit, Den isolrd nicht fehr erfchreckem Der ktzte Donnerfchlag, Chriftus wird ihm auf weckea Zum Grejfen fungflen-Tag. \ Dus vcrre de klokken in hun gebruyk beichouwd hebJbendc, ial ik 'er nog eenige aenmerkingen over deilelfs misbruyk by- yotgen. Dog dcwyl ik nict wete, of ik de gewoonte dcr Roomfcbge- zinden, om in zware onweders van donder en blikfem, met al- ler magt te luyen , en geen klok ftil te laeten hangen; onder het misbruyk der klokken zal rekeraen, wil ik het iclvc hier tuflchen beiden del ten,-en het oordeel, daerover tuflchen beiden laeten. Kan 'er ecne natuurlyke rede van gegeeven worden (gelyk bet Phyfice eenige fchein hcefc) fo laet ik het voor goed paflceren; maer indien het allcen-op >bygeloof rtift, mag het by de overige misbruyken, in de kerk ,gep!aetft worden. Een vervloekt misbruyk der klokken was het, dat men op de Paryfche bruilafc in 'tjaer 1572, den 14. Aug. de tyt wanneer men in S. Birtholomazi nagt, tot dc Metten foude luyden, be- ftemt had, om alle de Hugcnottcn om te brengen, 't welke 00k by de 30000 raenfehen 'c lecven gekoft: hceft, ,uid. Berk Qwiof. Antiq P. 1.p. irf. Verders behoard ofider de misbruyken, als de kloiken om op- roer te vetwekken gebruykt worden. Qtro ^4ark-Graaf van Bran- denburg daer voor vredende.'liet het gebruyk der klokken een tyt lang verbieden. Siet Hubners Ssae\|kund. Hrft. P.,4. p. fj. In 't jaer iff 2. wierden te B >urdcaux de klokken weegen eenc Rebel weggenoomen. Gelyk o#k "'■-.'■;" � Die van Laons weegens pprosr .vftr&otdeelt wioi^en, om het fegt van klokken, fcgels, en tch%6kift te yarliefen. .md.du Fres- ne Glojf. lat. fub voce Campane, Van een lceker Geeftelyk,, >v#Rfaaeld >L&4p}ig <n fyne Einkit, zum Deutftben Muntz wefen mHtkniml$n/_t ;4t^lsfelyeby 'c ont- i.: \* 7. J hael

-ocr page 98-



		VAN HET KLOKKENSPEL; 87 liael van fyne gaften, telkcns wanneer ecne gefondheid gedron* ken wicrde, de klokken daer by lict luycn , fig Vcrbeeldcndc, dat geen Koning,fync gaften met diergelyken Rondeaux foudc onthaekn. Dog om dat hy de klokken dus gebrtiykte, wicrde hv gecondemneerd, om maer flegts fes jacr in de kruywaegen te loopen , en aen de fortificatie te werken. Soo is 't 00k een misbruyk wanneer men fich daerop uyt Ho- vardy, het fy ophunne grootc of de veclheit beroemd-dus word gemeld van een Raatheer van Erfurt, dewelke aen Phil. Me- lanthon vraegde, hoe hem de klank van de groote klok behaegde? waerop deefe dit kort antwoord gaf: Magnos magno decent ; d. i_fgroote Heeren moeten groote bellen hebben. vid. Berck. Cur. An- tiq P. 1. p. 664 Deberoemde Jurift Albericus de Rofate verhaeld in fyn Diclien. fub Campana, dat te Rome de Prediker Monniken een proces gevoert hebben,overde vracg,ott hun niet toegelaeten was,. veel klokken te hebben ? Ende verder fegt hy, dat eenige Mon- niks-Ordeis te Rome, meede langen tyt geprocedeert hebben ■, en- de veele onkoften gedaen,over 't verf-hil, wclke ordert het voor- recht toikwam, om des ogtens cerft het Ave Maria* te luydehK 'c welke eyndclyk dus wierd ui'gcfproken: dat de geene dewel* ke eerft wakkcr wierden, ende opftonden, 00k 't eerft de klok fouden tiekke'n. By defe plaets voegt een Anonymus deze woor- den : nae V gebruyk der Koeyen in Switzerland?, allvaer d^eerfte die uyt de ftal komt, voorgaat, en d'anderen -volgen. ; Wat moeite fig de jeluittn te Bruflel gegeeveen hebben, om hurme middelmaetige klok,in eene grootere te veranderen>\| door het voorwendzel,van eene buytengewoone Catechifatie jerde hoe- danig fulks d'andere Monniken, die buyten dat de Jc/uiten met wcl mogen lyden, behaegt heeft, kan men in Mi(jom Reife in 't Tweede deel, in de 40 Br. leefen. De Molcoviters fyn van gedagien, dat hun Godsdienft, fonder 'tgcbiuykder klokken onvolkoomcn is. Olearius fegt in lync Mof cow it. Reife Befchreib. Lib. 3. dat in Mofcau weegensde veel- heyt der Kciken en Capellen,eenige duyfent klokken fyn, de- welke ter tyt van hun Godsdienft, ecne feltiame vermenging van klank ender een veroorfaeken,dat de geene die 't met gewentfyn, met

-ocr page 99-



		88 VERHANDELING met verwonderinge moetcn acnhooren. Dit verfeekert mcedc Pritius in Mofcoivtt. Kirchen Staat Cap. 6. Dog de Czaar Peter d'eerlte, is Co bygdoovig met gi-wceft; want als hy de ncederla-g tegen de Sweedcn gekreegen, en daer by meeft alle.fyn gefchuc verlooren haddc, liet hy, om fig ten ccrften weeder in ftaet te ftel- len, van verfcheyde toorens de klokken af neemen, om 'erge- fchutdaer van te laeten gieten, 't welk de Pnefteis juyft nice al tc wel behaegde , dog moeften fe hem laeten begaan, dcwyl hy geen jokken verftonde. De Benjanen in 't Koningryk Gufuratte, vereercn hunne klok- ken, op eene Afgodilchc wyfe, beltrykende dcfelve met de offer- hande, en fettendc verfdheydene brandende lampen daer by. Sict Mandelslo Morgen land. Reifs Befchreib. Mifilhien m >gte iemand begeerig fyn, om te wcetcn, wat de Roomfchgezinden voor misbruyken van de kiokken op geeven. Daer onder worden de naevolgende, voornacmentlyk opgetcld : (i) wanncer fe van gemeene lieden, fonder eeibied gcluyt wor- den, daerom word ook beft geoordeelt, dat men daer toe Kler- ken of Kerkelyke prfoonen gebruykt. (i) by de regtsgedingen; tot vergiedeiingen buyten de Kcrk-dienft; by ftorm, ofbrandt luyden^ by in'iaelingen van Btvel, of Gefaghebbers, ofanderc wcrcltlykc perfooncn. ($) tot de klokken fpelen, wanneer daer op alderhande wereltlykc liedercn gefpeeld worden. (4) Wan- neer delclve tc veel, en lonler 't bevel van de Superieurs geluyd "Wi'den, byfonder voor dooden, (miflchien die niet te rykelyk l^uelenJ vid. les inftrutt, du Rityel du Dioc. d'Alet. P, z.jp.z^

			SET,

-ocr page 100-



		VAN HET KLOKKENSPEt; !r₉ HET ELFDE CAPITTEL. V Van de Klokken doope. Van defelvcroorfprong, nogdetytwanneer, of door wie dat cjefelve ingevoerd is.daeroveris "by dc Geleerden verfchil. .eenigc fyn van gedagten, dat de Paus Johannes dc XMI. in 'tjaer 1964, (ander feggcn gelyk 00k Barotitis, 96$) d'ecrfte klok by dc .Lateranfehe Kerk gedoopt, cnde na fynen naem Johannes genoemt heeft. Dog't fehyntdat dit gebruyk fchoon langc voor iyne tyt bekcnt gcweeft is; vermits onder KeyferKarels deGroote fyne Conftitut.'m 'tjaer 787, defe aheeds meede begreepen is: C/occas nemo baptiztt vid. Daunh&ueri Htdom.Pap. 't kan fyn, dat de Co .genoemde Paus(dewelkc Platinus een Menfchelyk waanfchepfel noemt, Jit gebruyk met fyn Pauflyk gefag bevcftigt, wanneer hy felfs de klokke in Laterano gedoopt heeft: fiet hierby Schmidii Rituak Baptifm. Vet em. Merfennus fegtjdat defe ge- woonte feer oud is, dewyl Alcuinus difcipel van Bed,* en Pre- xepteur van Karelde Grootc, in 't jacr 770 daer van alreeds fpreekt, dattet een oud gebruyk geweeft is, dat men de klokken fecgend, endc Jalfd, ende naemen geeft, haelende tot fyn bewys uyt Genef. c. z8. vf. 18-19. aen. Dat 00k kan beweefen worden, door 'c geenc men vind in tfOrdre Romdin,\ geenc heel oud is, endc ■wacr van men den Autheur niet en weet. vid. livre 7. pag. 2. des Infirum. de percuf. Dog daer fyn'er vcrfcheidene onder dc Roomfe Schryvers, dewclve niet wi Hen toeftacn, dat'et cenc doo- pe ; maer flegts een klokken fegen is. Stanijlaus Hofius. endc Cellar minus feggen: dat'et geene klokken doope ; maer een fec- .gen , endc eenc toe cigening, tot hct Godelyk gebruyk is. Meer anderc willen 't felve meede bewyfen. Dat'et niet allecn een klokken fecgen is, gelyk defe genoemde fchryvers voor geeven, blykt uyt net' volgende, dat onder de bjefwaerniflen, welkc de wereldlyke Ryksltandcn op den Ryks- M daeg

-ocr page 101-



		jo VERHANDELINCJ daeg tc Nurcnberg, in'tjaer 1512,aen 't Paufelyke Oratoriinge- letfert hcbbcn, ook dccfc is : Dat de Wye-Biflchopen, eerie ibo* genoemte klokken doope verfonnen, dewelke egtcr niets anders, als eenonchiiftelyk en vetlcidcnt bygtloove van 't genuenevolk, enboovendien ecn beveelof inftellinge, datfyden Wy-Biflchon,, Caplaan en verderebedicndcn, koftelykc vcreeringe moetcn gee- ven, waer by alle gcnoodigte Pcten van de klok, onthaeld en groote onkoften moeicn gedaen wordcn; welkc Too genoemte klokken doopc, en fchantklyk Misbruyk nootltfekelyk te vcr- nietigen Fid. /FolffiiLecl. Memor. Tit.i. Cent, id.ende Link de jur. Templor. c. n. 58. Uyt de navolgcnde brief blykt, dat't klokken doopenfeer ge- bruyklykgeweeltis, doordefelve word deMagiftract tot Pcet ver- fogt, luytende dus: Aen de Eerfarne, wyfe Burgermeefteren te Tcnnftadt onze byzondere gunltige bevordenaren, Onzcn vricndelyktn di nfl: vooraf. Ecdame , wyfe Heeren , wy zyn voornecmens , zo Godt wit, anzc klokken op den Zondag, van de kruysveiheffinge naedkomende, volgcns ©rdemnge dcr heilige Chiiftelykc Keikc, te laeten Wyen en Duopen. Des is onze gunftige bale, dat gy om Godts wiile. opgemelden tydt by ons met andtre goedc vfie- den wilt verfchyncn, cn'gevader wczen. Wilt de !oon van den Almatigen Godt en van den Patroon S. Sixtm en van de H. Jonk- Vrouwe S. Juliana ontvangen. Zo willen wy'tgnarne grwillig verdjenen. Datum. Sondag na Egidius in.!jaer 15-16, Curt en Glausz Vitsthum van Ekftctt met dc altaer licden. vid.foh. Chru Jiopb Qlearius Syntagm. Rerum Thuringicar. p. 364. Aengaandc de Ceremorric, die by de klokken doopen in agt genoomen word, foo beitaet defelve hierinne, dat, De Nieuw gegootene klok, word aen eerie haute frellagie op- gchangen, in diervoegen, dat men rondom, als ook van bmnen kan daerby korrien ; by de klokke wprd'een ftccl of faldifiorium* voor de W^,yB4(IchQp'g�fet,.ende aen d'andefe (yde, eencTae- ftl, mtteen vat wy-water, benefFens de quart, ende ecn vat met fout, fuyver linnen , om de klokke af te droogen, een vat met ⁵toiy, Chrisma,* 't wclke by de ftcrvende gebruykt word Rcok- werk ;

-ocr page 102-



		VAN HET KLOKKENSPEL: a. vrtrkiDeDiacenus* trektde gcbruykelyke mis gewaeden.naementlyli : bet amiclam, albam,' Cingnlum, manipulum, ftolam, ende 't wit- te dalmaticam aen : macr dc Wy-Biffchop trekt de volgende ge- waedcn aen, als amiclum, albam, Cingttlum Jlolam, en 'c witte pluviale. Set een flegte Biflchops Mitre op, neemt de Biflchops ftaf in de hand, en fet fich op de ftod, fingt met fynen Afli- itenden eeuige Pfalmen ; daer na feegend hy 't fout,cndc t wae- ter, met 't gewoonlyke exorzizo te Creatura falls* enz. dacr na weipt hy 't (but in 't waeter, ende waicht met fynen afliftenden de klokke van binnen ende buytcn, droogt defelve met 't linnen weedcrom af, endenadathyecnige Pfalmen gelcefenheeft, doopt hy met de regter duym in 't H. Oly, maakt daermede cen kruys op de klok, dog droogt het ten eeriten weederom af: maekt .daeropopde voorgaande wyfe, lceven kruyfen op de klokke', ende van.binncn vier kruyflen, met bet Chrismate: waerop de Biflbhop 't kruys over de klokke maekt, daermeede is de Cere- monie geeyndigt.wW.Skidavus, aclann. 15-49,/^. zi. Tot de Pce- ten of gevadejs, daer toe neemt men gemeenlyk aenfienlyke, qf vermoogende liedcn, dewelke ten tyd der doopinge het touw, waermeede de klok gebonden is, aenraeken, en de Wy-Biflchop alle te gelyk antwoorden, ende op 'c noemen van de Naem der klok fuchten, en trekken defelve een nieuw kleed aen, gelyk men by d'eerfte Chriftenen den gedoopten, een wit kleed plegte aentetrckken. Daer word oofc wel cene predicate, :vandekragt der klokken gedaen, ende: ajles met eene maaltyt van blydifcbap -beilooten. Van de klokken doope neb ik volgende fchiyvers aen- gehaeld gevonden. Paulus Vergerim Lib. de Orig. Camp. �5? aqi-us luflral. Het Pontificate Ordo Romanus. Gerhardus Lib. de Eaptifm. §. 167. Dannhauerus Hodom. Pap, Tom, paflor. phantafm. X. p. flj..>Hofpimai}us de Orig. Templor. Lib. 4. C. 9. -ende hct{R'ifuel D'Alet P.ll. inflrubl. 24. alwatr decfematerie wydtaqpig vtjr- handelt is. Lutherus fegt aen een$ plaats 't volgende vain" ae klokkendoope: 't Pausdom dwaelt ope\| eener valichen leugen doope, doordien fy doode klokken wyen ende,deepen, alwaer beyde het waeter en woord, .gelyk by de regte doope getjru^kt M % wor-

-ocr page 103-



		_$x V E R H A N D E L I N O worden, wat ontbreek'er dan daeran ? niets anders, als Godei bcveel ende inftellinge: maer menfchcn hebben defelve op eigen goetdunken ingefteld: enz (of nu het bewys, t' geene de Rom- iche Schry vers uyt Exod.c. 3o,vf.if-a6.ende Cap. 40. vf.^.haelen, voldoende is, om de klokken doope te bewyten, laet ik aen de Heeren Godsgelecrden, het onderfoek over) Men is'er felfs verder met het misbruyk gegaen, gelyk blykt uyt de Diclion. vrnFure* tier by 't woord Bapttsme alwaer by fegt: on pajja mime dansun autre exces, et par un zele ridicule, 6? mat inflruit, on adminifira h BaptSme aux Morts: un parent, ou un ami recevoit le Bapteme pour le Mort. Dog 't fchynt,dat fe fig op 't laaft gefchaemt hebc- ben, want daerftaet vervolgens: les Peres ont fort declame contrt ce fraudes pieufes. Dat dit klokken doopen, als eennootfaekelyk werk by de Ca- tolyken gehouden word, blykt uyt het navolgende , dat fel-rs cen klok, welke te vooren gewyd, dog cenigen tyd in eene ge- reformeerdeKerkegedienthebbende, herdoopt word, gelykmen daervan eene merkelyke gefchiedenis heeft, in de Hiftorie van de Reformatie van Vrankryk, wanneer de Roomfch gezinden eene klok, om dat die een tyd lang in eene gereformeerde Kerk had gehangen, eerft geefeldsn, en toenbegroeven onder de aarde, en daer na weder opgroeven, en als van den doden deden opftaen,, en nieuw-gebooren deden worden, wann'er een voornaem per- foon als Vroed-Vrouw by was, daer na vroeg de Wy-Biflchop die klokke, ofzy ook weder in de ketterfche kerke wilde die- nen? waer op een ander, onder de opgehangene klokke zittende, van de klokke wegen antwoordde, Neen. Toen naemen zy de klok aen, en als de verkoper om 't geldt maande, zeide men, dat die klok een nieuw-bekeerde was, en daerom in drie jaeren niet behoefde te betaelen. Siet 't Groot woorde Boek van d'Heer Luicius, 't woord Klokke. Dat dit klokken doopen, de grond tot de fuperftitieufe gevol- gen geleyt heeft, blykt uyt volgende omftandigheeden: i) dat men gelooft, dat defelfs klank van fulker kragt is, dat fe de on- tisecren (defe waerengoed in quaedc huyshoudingen) ftorm win- der*

-ocr page 104-



	VAN HET KLOKKESPEL.
	VAN HET KLOKKESPEL.	93
		93

den, Dondef, Hacgcl, dePeft, devyanden, jaefelfsdeDuyvels met defelfs aenhang verdryvenj.dat'et fclfs voor de overleedenen dienlykis; dat fe by deKrifteneneene byfondere aendagt verwek- lcen, om dat fe tclkens een naem van d'eene of andere hi. hebben, daerom word defe kragt toe gefchreeven, als of fe door de H, felfs tot de vergicderinge gerocpen wierden. Sicthierby Duran- dus de ritib, Ecclef.endc Beyerling de effect, benedicl. Campan.ah ook Fromondus Lib. meteor x. art. 3. /. 4. ende Le Rituel D'Alet. P. a. pag. 742,- Inflrutl. 141 ende Petri Meffia verfcheyde leflen, lib. z. p. 202 �5? 203. dog by cleefe laetfte Conditionee'iervei han- ded Ja 't is fclfs een openbaer geloofs Artykel, by de Katoly- ken, dat wanneer de klokken op S. Jans-daeg of S. Agatha: avonc geluyt worden, dat de klank alle fpooken en quaade geeftcn ver- dryft, dat fe niet hier of daer fchaden doen konnen. Gelyk die Martinus de Aries in Tr. de Superflit. verfeekert. Ende byfonders worden de klokken, welke in de Jordaan ge- doopt fyn, voor d'aller kragtigften gehouden , om reede dat Jo- hannes de dooper aldaer het Sacrament der doppe aen onzen Sia- ligmaker bedient heeft: waercm ook de Pilgrims of bedevnars, � voordefen alderhandequaliber, van grooteen kleine klokken heb- ben laeten doopen, en vervolgens met groote onkoften, ende veel raoeite vervoerd hebben , fiet M. fob. fac. Beck in feinem Lutherthum vor Luthero, pag. 294. Hoe kragtig de klank der gedeopte klokken is, fulks meet Difiipulus de Tempore Serm. 17. de Santis, heel breet uyt; De Je(uit P. Ign. Reiffenftul hceft te Wien in 't jaer 1711. den 21 July meede cene klokken predicatic gedaen, warinne hy fig veel moeite gegeeven, om de gewoonly- ke klokken doope, als een geloofs artykel op te dringen, gelyk hy ook de kragt van derfelver geluyt byfonder op vyfeld. Defe klok is doorde Vorft Frans Ferdinand etc. Ryksvorft en Bifchsp tot Wien gedoopt. Hier by dient aen te merken, dat verfcheidene Schryvers, een onderfchsid tuflchen de doope ende de Wydinge willen maeken; fiet hierby Le RituelD'Alet. P. 2. pag. i\$. defe twyffel word door de vracg inde Inftelling enRegcls der ChriftelykeLeeringh. te Antwerpen gedtukt, dus benoomen , als'er gevraegc word: M 3 &/

-ocr page 105-



		VREHANDELING
	H	VREHANDELING
	H

Is V Doopfel dan een foort van wydinge? Ant. den H. Leo fegt: het teeken des kruys maekt-fe Koningen,diein Chritlus herboren zyn, ende falving van den H. Geeft, wytle Priefters. Ser. 3. ver- ders wis fpreskt noch foo? Ant. Aug- I 7,. de Ub.arb. men woit'er gefalft met defelve balfem-olie als de Biffchoppen. 'T behoeft geen verder bswys, vermits de dagelykfe tydingen, al heel dikwils van klokken doopen gewag maeken, foo uyc Frankryk als andere plaatfen meer. � Dog indien iemand nog mogtc twyfiblen, of men de klokken doopt, dien fal 't volgende opfchrift, dat op de Frimmis klokfee te Coppcnhagen ftaet, fells feggen dac de klokke gedoopt is. luytende dus: Annus ftgnatur M. D. dum jot a locatur Baptizata pi<e matris Campana Marie Nomini fiti fufa fidei virtutibus ufa. Ejus licet nunc facobi fieri dedit Chrijlianus . . . . Vere fumptibus cernit. De kragt van de klokken klank (,'die men defelve toefchryft) blykt uyt volgende opfchriften : te Regensburg ftaet volgtns 't ge- tuygenis Crufti in Annul. Svevic, P. III. lib. 4. c. 10. 't volgende op eene klokke: Mi He trecentis triginta tribusque pub annis Tempore fub malo condita fola fui En tuba [urn Regum, populum voco, convoco clerum Santlos collaudo, tonitru fugo, funera plango. ■ .Volgetis Chladni berigt in Inventarl'emplorum, fal te Butzbach op cene klok die in 't jaer 1455 g^cg^00ten is,'c volgende itaen; Sit aura pia, dum rogat ifla Maria, Eft ftia vox Bombam potens repellere fatan Tonitruum rumpo_t mortuum dejleo, Jacrilegum voco. *' ■' .»■ ■ ■ Op

-ocr page 106-



	VAN HET KLOKKENSPEL,
	VAN HET KLOKKENSPEL,		9?
			9?

Op dc groote klokte Erfurt die arm. i497gegootenis,endevan de Wy-Biflchop D. Joh. van Lade Maria Gloriofa by de doope genoimt is, ftaet volgendes: Laude patronos cane gloria fa Fulgur arcens &f Damones malignos Sacra templis a populo fonanda Carmine pulfo. Gerardus Won de Campis me fecit Anno Domini M. CCCC.XCFIL De voorgaande klokke, die in \ jaer i }o8 gcgooten, ende ann. T47z den 19 Juli in de groote brand geimolden is, wasguioemd Sufanna, 't welk dit oud Vaars betuygt: Die grojfe Sufanna Trcibet die Teuffel van danna. Te Scbneeberg, fal op de groote klok , die doorgaans de Don* ner - Glok gcmcmt word, 't volgende ftatn: Fulmina nociva tero, vocor gloriofa, phbsmea Sit Jalva, annorum gratia fu fa 1498. Vid. Melzerius in Chron. Scbneeberg. Ik kofte hicr noch verfcheidenc diergelyke opfchriften by voe- gen, maer vermits het al wcederom op 't felve uyt korr.it, hcb ik fe weg gelaeten. � ■ Paer fyn nog andere foort van opfchriften, die beneffens ge- beeden, 00k tc gilyk de tyt wanneer fe gegooten fyn aentooncn. Op de klok die voor deefen in de toorcn van de Oud-Zellifche flichts-kerke gehangen htcft, maer dewelke an. 1557 na Drefden vcrvoeid is, ftaet op de leant 't volgende.

		W4

-ocr page 107-



			9<S VER HAN DELING

		Afe. Maria. Gracia. plena. Dominus. thecum. Mater. Mijerikpraie. A. CCCC. XVIII. vid. Knauths Alt-Zelli/che Chronick. P. II. p. 311. ^!T fchynt, dat in't jaer getal een M, of ten minften een D onrbreekt, want dit niet fynde, fo ioude het d'oudfte iyn , die bekent is. Zeilerus Epifl.* j-jy.-tacit uyt Chrifioph. Browweri lik. 4. Antiqu. Fuldens. volgende opfchrift aen. Annis bis duo c. miUenis quinque triginta De Merlau Primas fohannes contulit hoc vas Qucm falvet Chriftus, Bonifacius & Benediclus, Simplicius, Fauftinus, Procerus, Martinianus. Defirue tonitrua , tu fulgura, fie Ha Maria Cum Santlo fturmi quoties, puJfatur Ofanna. Dat men dc klokken, of de Metal klank fulke kragt toe cigend, is nog een overblyfsel uyt het heydcndom, wyl defelve acn't ge- bruylc des Metals, by hunneafgooden dienften, eenige kragt en- de uytwerkinge toefchreeven. Hier van fegt Aurelius Macrobius lib. V. Saturnal.c. 19. Ornnino ad rem divinam pleraque anea ad hiberi folita, mult a indicio funt, fcf in his matcime facris, quibus delinirt aliquos am devovere, aut exigere morbos -valebant. Ma- gius geefc fyne gedagten in Mifcellan. lib.\. dus: Mris tinnitu manes feu potius dcemones , domo aliisque ex locis exigi , exifti- maffe antiques nemini qui paululum in humanioribus Uteris fuerit verfhtus obfcurum ejfe arbitror. Ende in fyn boek de tintinnai. Cap. 7. fegt hy: tAZs namque in Sacris non modicam vim habe- re exiftimabat antiquitas. De heydenen waeren van gedagten, wanneer een Son of Maan verduyfteringe was, dat defelve be- toovert, of andersinnoot was; om nu hunne Gojden te Jielpen, maektenfy groot geraes men Tromen, hoorcns,floegen op metalle bekkens, ende riepen de Maan toe, fig dapper tehouden. Op de- le wys fingt Ovidius aen eene plaats: cum fruflra Re/onant <sra suxiliaria luna. Ende Plinius^ in Luna vewficia arguit mortali tasy

-ocr page 108-



	VAN HET KLOKKENSPEL',
	VAN HET KLOKKENSPEL',	97
		97

las, & oh id crepitu dijfono auxiliatur. Ende Juvtnalis Sat. 6. hacld dele gewoonte raedeaen, a!s hy van een kuyf-of klapagdg wyffegt: dac daer hoefd nog trompa, nog brombeke om d'c- clipferende maan te hulpe te koomen. Plutarchus in 't leeven van Paulus ts�-milius fcgt van de afgoodifche gewoonte der Romey- nen, als eclipfis van de Maan was; foo begotten alsdocn de Ro- meynen op bekkens en andere koopere vaaten te klinken , als hen gebruyk is in fodaenige toevallen; mcenende haer door dit geluyt weeder te roepen, ende 't ligt weederom te doen komen, flee- kende verders nae de heemel veil brandende Toortfen ende hou- ten. Maer de Macedoniers deden niet desgelyks, maer waeren al te faemen met een verfchnktheit ende vrees bevangen. Defe gewoonte hebben als nog veele Indiaantche vol ken- dc Caraiba- nen gelooven dai wanneer eene vcrduyfteringe in de maan ge^ fchied , dat Maboya (de boofe geeft ) dcfelve opeet, op die tyt danfen fy de geheele nagr., doende klinken eenige Galebailen,, daer kleyne keyfelfteentjes in leggen. S.iet Natuur. Zed. Htft. van de Voor-Eylanden van Amerika, door D. Char I. de Roche fort pag. 373. I'avernier gaat buyten verfchcydene Cermonien, die by a'Indiaanen by diergelyke voorvallen gebruykelyk fyn, nog ver- der, als hy fegt: datfe alle aerde vaaten, als potten , kannen, fchootels, enz. in ftukken flaen. O heerlyk en te gelyk piofy- telyk gevoelen voor de Potcebakkcrs! By defe bygeloovige uytwerkinge,-van metaalofklokkenklank, mogt men wel aen alle toorens of klokhuyfen, de woorde uyt Sal Kufel. Hor. Succif. p. 163. fchryven, dusluydendej Stulte quid a-iris in turribus <era fatigas Intonat atherci cum domus alta poli ? Ut rerurn natura potefi non arte repelli, Sic quoque non coeli tollitur are fragor. Dus verre de klokken doope, en derfelver uytwerkinge ver- handelt hebbende: fal ik hier nog eenige wonder klokken by- voege.n, Too in hun maekfel , als 00k derfelver werkingen. Dog aengaende de waerheit van dit laetfte, fal ik daer geen borge voor blyven. N HET

-ocr page 109-



		₅8 VER.HANDELING HET TWAALFDE CAPITTEL. Yan Wonder-Klokken die van felfs. geluidt hebben, Vecle vcrtellingen vind men hier en daer vjtn klokken, welke men fcgrdat van tyt tot tyt, van felfs geluyt hebben. Dog van alle ls'er geene die de konftgrecp beeter verftaen heeft, als de wonderklok tot Vililla in't gcbied van Saragajfa, waervan Jean Quignon ten Spanjaid een wydloopig verhael opgefteld, en- de uyt de naevolgende Schryvers beweekn heeft, als uyt Vairus «» Liv. l. de Cbarmes chap. 14. Ttrreblanca Zurita Liv, i^.chap. 2,7. de fes Annaks.\ Guadalaxara I. Part, de Vexpulfion de Mo* tisques , Martin Carillo. Liv. f, de fes Annates; LanuzaLiv. 3 Hift. JD'Anagon. Op dele klok, fegt hy, fyn twee crucifixe gegooten,, Waervan 't eene Obit, ende 't andere Weft ftaet, defe klok heefc tien vadetn in d'omtrek , en word de wonderklok genaemt, om datfe ( fonder dat men 't lelvc beletten kan) t'elkens van felfs luyt, wanneer den kcrkelyke of waerehlyke Staet eenig ongeluk nakende is-, ende dat de klepel na die kant aenflaet, waer 't on- geluk van daen fal koomen. De tyt wanneer fe van felfs geluyt heett, fyn de volgende jaeren, als Anno 1435", i^.8<r, 152.7, ijftf. wanneer Karel de V ovcrleedenis. 156S en 1578. by de dood van Koning Sebaftiaen van Portugal, in de Battalie van Alcazar; en eyndelyk in 't jaer 1601. (daer ftaet 6fio.''t welke nae alle apa- rcntieeen drukfout is) heeft fe een meefterftuk beweefen, heb- bende begonnen den 13 Juny, ende gecontinueert tot den 30. Juny, dog daer ftaet niet wat op dit langduurig luyen gevolgt is. De oorfaek van dat miraculeus luyen tneent Quignon te fyn, om dat'er 't vaers- van de Cumeefche Sibille* op ftaet: Ghriftus Rex ve* nit in pace. {3 Deus homo fac~tusefl\ of dat de kruyfen die op de klok ftaen, die kragt en gaeve van voorfegginge. daeraen geeven, Dog andere fyn van gedagten, datt'et daer van daen komt, om dat ondcr 't metacl van defe klok ,ecn van dc dertig Silverlingen,, voor -

-ocr page 110-



		VAN HET KLOKKENSPEL: 99 roor dewelke den verraeder Judas de Heere Jefum verkogt, ge- �fmolten is. Siet P. Abr. a St. Clara cap. 7. Iettfes voor allc. als 00k den Spaenfchen Doctor ^uignon. Of miflchien,dat 'c naturel der inwoonders, meede wac tot dit wonder luyen Contribueert, waervan Berckemtyer in fyn Curiof. Antiq. fegt, dat fe feer penfif ende Melancolyk fyn, waerommeti aldaer 00k feer veele dolhuyfen vind. Geen wonder, dat zy dan fomwylen iets hooren,'t welke ecn ander ongelooflyk voorkomt. Dog dat de klok te Filillatete. konft niet alleen verftaet, blykt «it 't verhael, dat die van Barcelona meede een diergelyk konft- ftuk hebben, dat fo dikwils als Spanien eenig ongeluk aenftaende is; of iemand van 't huys van Ooftenryk fterft, van felfs luyt. Selfs verfeekeren de gecne die 't gefien hebben (NB. die 't ge- Hen hebben) dat de klepel fig met byfondere vaerdigheit be- weegt en aenflaet. Fid. Berck. Cur. Antiq. P. J. p. 66. ende Hatnk Mifi. Remarq. ah. anno 1706" N. 18. Nog word'er een ftarker geloove vcreifcht, tot 't geene Surius feat; dat naementlyk defelve dag, wanneer Antonius onder 'tge- taf der H. geplaatft wierde, alle de klok-ken te Lisbon fync ge- fcoorte ftadt, van felfs begotten te luyen. Siet de Neubejlelte _tAgent. lets diergelyks word 00k van Bonifacius, der DuytfchenApos- telgefegtj dat by fyne begraefnifie de klokken hier in Utregt van felfs geluyd hebben. Siet Anon. Einleit. Zur. Hiji. des Churf, �achfen. ende Hubners Staetkund. Hifiorie. Dat de klokken te Romen in diergelyke konftgrepen meede niet onbedreeven fyn,hebbenfe getoont; (NB. gelyk verhaeld word) aen een Lieve Vrouw, die veel Mirakulen doet, en begaeft is met een byfondere kragt, om de Peft te doen ophouden. Deeze nae datfc aen St. Galla eene Romeynfche Dame verfcheencn was, wierd door twee Engelen ( want den eenen fbude fe te fwaer ge- weeft fyn) inhanden van PausJohannes de lftegefteld,onderhet geluyd van ALLE klokken te Romen, dewelke luyden fonder dat'et imand aenraekte. Siet "Mijfons Reisbefchr. II. deel bladz. Die van Avignon berocmen fig 00k ecn diergelyke konftftuk te N z heb-

-ocr page 111-



		V E R H. A N DELING
	100	V E R H. A N DELING
	100

h:bbcn. De filvere klok in het Pauslyke Paleys, luyd t'cllcens by'c aftterven, of by V verkiefen van een Paus. (dit komt my feer iv aerjcbynlyk vuor, want de kiank van filvere klekken heeft groo- ttkragt.) Siet Bcrck. Antiq. P. I. p. i$f. Te Salerno in 'c Jacobiner KJolter is ook ccn dicrgelyk fataef hiftrument, welkers (elfs geluyd den Monnikkcn cen Akeratie op 't lyfjaegd, dewyl altyt kort dacrop ecn Monnik fterft. Fid. Berck. Cut. Jntiq. P.I. p. 448. Dicrgelyken eigenfehap heeft de klok te Breslait in de Dbms- kerk, welke meede door haer felfs geluyt een Canonicus 't verhuy- ien aenkondigt; of men vind fyn plaats geflooten; of men vinder cen roos in deflelfs plaats. Vid. Berck. Ant. P. I. p. 800. Maer wie foude denkcn, dat felfs te Cracau in Polen een felfs luydent konft-ftuk was, dat meede fyn gaeven laat hooren fo dik, wi!s,als een voornaem Heer fterft. Maer na'tfchynt, moet defe klok al eenigen tyt die konfl vergeeten fyn,anders foude feindien tyt wanneerik'er was., goede occafie gchadt hebben, om dezclve te ocffenen, by een geval, alwaer eene Party van aenfienlyken Adel,digt by de genoemde ftadt^de Vaendels van een fceker Re- giment meenden afteneemen, maer de meefte hacre koppen daer by in de loop lieren. Egtcr hub ik geene klok gehoord, maer wel d'inwoonders murmereeren. Hoe de klokkcn fig gequcetcn hebben, in den tyt, toen dc Normandicrs gcwaepentm 'c kloofter Ledo quaemen, ende alder* hande wreetheden pleegden, daer van vind men een omftandig berigt,by Gramaye in Antiq.Brab. c. 8 p. 150. Ik koftc liier nog meer van fulke fclfsluydende klokken aei> haekn ,macr dewyl het doch altyt weederom op 't felve uytkomt, fal ik daer van afltappen. Alleen wilde ik wel dc rede weeten, waerom zulk luyden, dat in ouie tyden foo meenigvuldig geweeft is, nu in 't geheel niet meer g.hoord word. Miflchien heeft den eenen of anderen H. ⁵t (else veibooden, gelyk van den H, Bernhardus verteld word.: dat hy op fcekeren tyt tot Speier� wat laat in de Mifle gekomen fynde, 't Marien bceld hem dus begroette: Salve Bernharde, un- is turn tarde? Bernhardus fig over dit onverwagt Compliment ge- ne kc

-ocr page 112-



	VAN HET KLOKKESPEL.
	VAN HET KLOKKESPEL.	IOI
		IOI

raekt vindende, betaelde 't felve met drefe Reprimendej Muiier taceat m Etckfia! na welke tyt-hct Marien beeld gecri'ecn woord meer gefproken beeft. Fid. Berch, Cur. AnU P. J p. 587 of Miflchien I : i" -'H 1 Ook word vertelt van een Me\r-teMontpeMer* by 't Fraticisca- ner Klooftcr, waer in -Kikvorfe fyn, die gecn gcluyt geeven,cn- de dat op 't verbood,. van S. Anton van Padua, om dat fe dien fogenaemden H. in (yn gebedt geftoord \ of verhindert hebben. I t Kan 60k lyn, dat de Kofters of- Klokkdiiycrs-dacr reegen geprotefteerd hebkcn, vermits die gcduung fdfs luyten hunne mkomften merkelyk vcrmindert hetfr. Dog wat de' rede of de waere oorfaek van defe ophouding is, laat ik aen 't onderfock van anderen oven _; ' . . : Ik kan niet voorby hier in te voegen zeekere plechtigheit van oadts gebruikelyk, wannccr jemant zich zelf, zyn perfoon kin- deren, goedercn engehcele bezitcinge.aen de eene of andere'kerk cf kloofter in vollen eigcndom plag op te dragen en over te seven gelykle de Aenteekcnacr op de Bclchiyvinge van't L?tregtsBisd P. I. p; 744;-opgeeft, dat fy namelyk hutouw van de klok, met een zvvaay of -twee om hunnen bals ff ngerden, tot een teeken van 1 eene volkomeondeiwerpinge. In die geltake vcifogren fy, dat'er eene aclre van hunne onderwerpinge mogte opgefteld worden � en bteeven aldus ftaen, tot datle de afte geteekem badden. Indien men nu eene felfsluydent kloktouw gebmykt, ende fo een kick hadde eens begmnen te luyden , waer foudeals' dan de Teftateur gebleeven fyn ? »k fegge hy foude ten naeften by hebben konnen na vertellen hoe dat lemand te gemoet was, die de keel toeee- neepen word. ° Dog wyl ik bier met de wonderklokken befig, fo verdientniet minder de geene, welkc de Koning Huefca in \ jaer 1126 heeft lasten vervaerdigen, orn deficits wonderlyk fatfoen, meedc een plaats; want als-fync voornaemfte ftaets bedienden, hem weinig 1 Refpeftbeweefen, bet hy alie de voornaemfte-Minifters by een roepen, voorgeevende, dat hy van gedagten was, om eene klok te laeten vervaerdigen, welkers geluyd men door geheel Artogpn foude hooren, om daer over hunne meeninge te vcrneemen. Dus � ij wierde

-ocr page 113-



		VERHAN DELING
	I0Z	VERHAN DELING
	I0Z

ivierde de een na dc ander tot den Kerning in dc kamcr gcbrngt,, cnde gedoodt. De doode lichaaiuen wicrdcn fo in dc ronde ge- leit, datfe eeneklokiverbeeldea. Daerna wieid d'ecrfte Miniiter ook daerby gebragt, ende garrjaegt^ hoe dat hem defe nieuwc in- ventie van de klok bchacgde,, iflode wat nog daeraan manquecrde? Waerop hy tot antwoord ga{: njets als een klepel! v/el geraeden., feyde de Koning, daer toe h<;b ik U gefchikt: en wierde alfo ge- lyk d'and&ren gudoodt, ende in 't midden in plaats van de klepel gehangen, Fid. Benk. Cur. Antiq. P. Lp. 6%. ende Drexelii Auri- fod. P. I I. p. 113. Van een beeter.e klank isdcklok gcwceft, die Raymond Lullitts vervaerdigt heeft, indien de narigt op de waerheit gegrond is: <tte vermaerde Alchimift, quam by een feekeren Koning, die juyft by tgefmolte metael itonde, wacr vah men eene klok wil- degieten; en feyde tot denfclven; Sire,* wat foude het fyn, in- dien ik die metael dus temperde, datmen de klank door de geheelc wereld kofte hooren ? dc Koning fig hier over verwondcrendc , nam Lullim fynen, door konft gevoqdenen ftecn, endooptedic in 't gefmolr.cn metael, ende als men daerna de gegootcne klokexa- mineerde, wierd de klank heel dof bevonden, ceven eens als of fc van loot was. De BLoning hem daer van de rede vracgendc? ant- woorde Lullius^ dat de Koning dit metaal foude probeeren laa- tcn j 't welk gefchicdende, wert het van 't fynfte .Goud bevon- den; laat nu, fcyde L,ullius_s gelt daer van .flaen, fo fal men des- felfs klank, in plaats van de klok door de geheele waeield hooren. Van defe klok wierden dan Rofenobles gemunt;, en fyneenigevan gedagten, da,tfe dicn naem daervan bekoomen hebben, dat de Ko- ning tot erkcntcnis, de beeltenis van gemelden konftenaar ,met het oplchrift, Raymund Nvbilis daer op haddc laaten fettcn. Fid. Hap' pel Relat.. Curiof. Tit. I. p. 47. Van nog een ander foort van wonder klok meld Iren. Mmtanus uyt Francifci fiitetk-fpiegel.p. 1186. aldus: ik kan niet nae laetente vertellen 't. grootc Mirakcl, dat ik in Spanien by ecnen fwartkon- flenaer gefien hebbe, dewelke door't gcluyd van een klokje om< trent 1 pond fwaer, verfchcidene fpoeken ende gefigtcn van gee- #cn voonbragtc, want als hy binnen 't klokje cenige woordenca

-ocr page 114-



	VAN HET KLOKKENSPEL;
	VAN HET KLOKKENSPEL;	103
		103

teekenerv gcfchreeven hadde, verfcheen de geeft in fulker geftal- te als by bcgcerdci booven dien hadde ditgcluyd lb veel vermoo- gen, datt'et nog veeleandere gefigten van gecften, menfchen, en vee nae fyn believen dede komen, ende 00k wecderom verdwy- nen. Niemand behaeft fig over de boven natuurlykc uytwerkinge van dit tooverlclokje tc verwonderen: de kermis klok bchoeft in kragc voor de tooverklok niet te wyken: men befchouw macr eens, wannccr fe geluyt heeft, wat fevoor gefigten doed verfchy- nen, Smoafen, quade betaelders, banqucrotiers, Riddcrs van 't vernuft, en wat diergelyken meer. Maer fo ras word fe niet voor 'c tweede mael geluyd, of fe doet alle de voortgebragte gefigten f$n eerfte wederom verdwyncn ende Eclipfeeren. Ofider de rare klokken vcrdient wegens hatrbyzondere naemen oudheit mcede geplaat ft te worden, die te Ferrara in \ S. Bartbolomai Klooftcr is ,defel ve word doorgians de Spoor, of op't ltaliaanfch Spt- ront genaemtyhebbendedefenaemby dt; volgende gelegcntbtyt be- koomen: wanneeropfeekeren tyt de Graefine Mathildisop de jagt, voorby bet fogenaemdc K.!oofter quam, en aldaar eene feer flegte klok hoorde , viaegde fy de Mbniken, waerom fy defelve niet lieten vecgieten? de Mdniken antwoordden; dat fe fulksal over lang louden gedacn hebben, indien dc groote armoede hun niet feclet hadde, waerop de Graefin haere Goude, metjuweelen be- fette Spoorcu-, aen den Abt tot verbeeteringe der klokke vercer- de. Na die tyt is d'oude klok verfmolten, en tot een gedenk- jcekciidierweldaet, het naevolgende vacrs op dc Nieuwe gefctj, Nolo, hat Mathildis are quamfudit faker Caicari aureo muneri data _i vocat Wratres, ut orbis concinat laudes Patrh* Tergo fonanti cakar imprejjum gerit, Dtnique munerisque par vefiigium. vid. Macri Htero Lexicon, p. 105". Ve klok die te Mantua in 5- Andfies kerk is, verdient om dcflelft wonderlyk maekfel alhier medc een plaats ; dcfelve is 6 voce mid*

-ocr page 115-



		V E R H A N D E L I N G
	io4	V E R H A N D E L I N G
	io4

middellyns, en hecfc in 't rond 8oopeningen als venders, waef van elk een voct breet, en drie voet hoog is. vid' Berkenmeyers. Cur. Antiq. P. I, pag. 368. ende Mijfons Reysbefchr. m Italien. d'lraliaancn hebben eene klok die fy de Oly klok noemen, dcfe di'-nt om d'inwoonders die vaftenavond houdcn, een uyr voor ■middemagt te waarkhouwen, dat hec tyt is, om dc vleefchpot tc veriaaten. vid P. Labat Foyagei dthalie �s? d'Efpagn. T. 4. pag. f%- ' � � ■ �. .* Onder de kldlame klokken, telt men 00k nog voornacmentlyk de groote klok te Mosknu, die volgens de bcrigten,onlangs in de brandt gefmolten i?; Delelve is gegootcn onder de Regeeringc ,van de^CzaarMoris Gudenatt omtrent Yjaer 1600. de bdchryvinge die'er Schkufing in de tegcnwooidige Staet van Groot Rusjand p. �j-o. van geeft, luyd du$: in \ midden van de plaats op \ Huff ilaat de hooge Tooren, genaemt hvan -welike, uat is: de groote Jan, aen.de fyde ftaat een kleine tooren, waerinne die berocmde groote klok hangt, dewclkc 55^0 Cent, wecgt, defelve heefi: voor deefen hoogher gehs.ngen, dog vermitsie,voor eenige jaren,, wegens Iiare groote fwaeite,door 't barfjxntvan den tooren geval- kn was, io hcefc men (c Jeeger gehangen. Detfe klok word niet geluidt dan op groote feeiten, of andere pkgtige daegen, of wan- nccr gefanten ingehacld wordcn,, en moetcn t'elkens wanneer fe geluyc word, op elke fyde 24. Strelitzen daer aen trekken,- doch mag delelve nochtans rnae-r naauwlyks beweegt wordcn., uyt vreeie datfe* de tooren mogtedoen invallen, waerom 'er 00k eeni- ge by de klok ftaen, om de klepel aen te trckken; defejve geeft geen heldere klank, maer een fterk brommend geluyd. Olearius in fyner Mofcozvit. en Per/. Reisbefchreib.' I. 3. c. i. p. 47. fegc omtrent 't ftlvc van deele klok. Dog Pierre du Fall befehryft in fyne Geogr. Univerf. P. II. deefe klok heel andeis. Hy fegt datfe 5940000 pond, endc de Jdepel 10000pond v/eegt; datfe 2.3 voet Diameter heeftj ende 2 voet dik 19; ende ten minflen 5:0 man van nooden heeft, om fe tc beweegen, of te luyen. Happelius in fyncn Relatiomb. Curief. T. I. p. 270. is van gedagten, dat'er een Cyffer by 't gewigt te veel is, ende dat'er ihen moet 394000. Volgens 'c berigt van P. Avril in fync Reife durcb unterjebiedene Staa~

-ocr page 116-



	VAN HET KLOKKENSPELJ
	VAN HET KLOKKENSPELJ	toy
		toy

Staatett hi EuropaundJfta.p, 308. is defclve 40 voet hoogh, to voce in Diameter, ende nu nog ecne clle dik, al fchoon men 40000 pond met de beirel dacr afgenoomen heeft, oin 'cr een toon te geeven; hy voegt'er nog by, dat fe niet andcrs geluyd word, dan dat men'er met cen hamer boven op flaet, 't welkecg- ter felden gefchiet, uyrgenoomen op H. 3 Koningen dag, die by de Ruflen voor de voornaemftc feeftdag gehouden word. Ben- kenmeyer in fynen Curieuf. Antiq. p. 905. befchryft defe kldk dus: 't gewigt 3940000 pond. 19 voct hoog. aj v. diameter. 64 v. Circumferenz. 2 v. dik. de klepel 14! v. lang. weegt ioooo pond. Na myne gedagten is by 'c gewigt van de klok, als 00k by dc klepel cen nul te vecl. Welke van deefe Hiftoric-Schryvers 't gewigt 't accuraatftc heeft, kan ik niet verfeekerenj egtcr wanneer deie klok propor- tioned met andere klokken'was, fbo mocfte (e volgens de diama- tcr ten minften 31000 pond fwacr fyn; ende dcflelfs toon, 20c- taaven laeghcr,a!s hier de C of de grootftc fpeel-klok op den Dom, dus dat het \vel moogelyk, datfc 394000 fwaer is, te meer,wyl fe 00k veel dikker aen den aanflag is, dan fe volgens de Diameter fyn mocfte. ««"■~~......~~�� millM.IWll ..~~.-.1 M >~~ Ml ■■MMII'-W�,^��.m�mm.^^W* TOEGIFT. Sic daer waerde Leefer, cenige omftandie;hecdcn van de klok* ken, ende het klokken-fpel : dat ik elk een voldaan fal heb- ben, is geenfints myne verwagtinge. Ik wenfehte wel, datik'er meer byzonderhecden hadde konnen byvoegen; macr (1) fyn de brieven, die ik daer over gefchreeven hebbe, alleen met goede beloftcn bcantwoord, waer aen tot nog toe de voldoeninge ont- breekt; daerom heb ik 00k om briefport te fpaeren, geene ver- dere moeite willen docn. (2) Soo is van deeie Materie, de pra- �tyk aengaende, niet het minfte gedrukt; jae felfs heb ik dik* O wils

-ocr page 117-



		io6 VERHAN DELING ■wnls de gcwoonlyke bcnaemingen niet eens konnen vinden, alw. fchoon ik vecl moeite daertoe aengewendt hebbe. Ten opfigt van het Hiilorifche, is Talks meedc foo fuperficiel behanddt, dat'cr ook vecltyts feer weyn-g ftaet op te macken is; (fiet macr tot een bewys de befchryvinge van de Moskoovifche klok ; van d'l/yt- vinder van 't Klokken ; en meer andere dingen) dacr dog Hifto- rici vooral accuraat behoorden te fyn; dog die bagatellen, als klokken, klokken-fpeelen, Mufiek en diergclyken, fyn den Ge- leerden de moeite niet waerd. (3) Moet men Confidereeren, dat het nog maer weinig tyt geleeden is, dat ik in het genootfehap der Klokkeniften gekoomen ben, wacrom het niet wel moogelyk is, alles zoodaenig te weeten, als een oud Klokkennift behoorde te vcrftaen. Men foude my konnen vraegen of ik vcronderftelde, dat'cr tot de bequaemheit anders nuts dan een reeks van jaeren vereifcht wkrde? waer op dient, dat nooyt myne gedagten ge- weeft fyn, dat d'ouderdom, londer aengewendae vlyt een bewys van kcnniile was, (niettegenftaende vecle van contrarie gevoelen . fyn) jae ik fouje derven verfeekeren, dat wanneer jemand geen andere (lean heeft,ais dat hy eenigc jaeren in lyne bedieninge op- tellen kan, dat meeftendcels (ik foudc niet miflen, al feyde ik al- tyt) het facit op de uytcyfferinge is, Hoe Ouder, Hoe Gekker! Dog verder: Dcwyl de daegelykfe ondervindinge leerd , dat de bcrifpers al- ly t e.n ondcrwerp mocten hebben, waerop fe hun Cnpaciteyt.en � groot vcritand toonen konnen, fo> fal ik hier eenige gewoontens acnhaslen, die met al'een enkeld, macr klfs dubbelt benfjx-ns � waerd fyn; ik twyfle ook geenfints , indien fy eenige daer van verbecteren, dat le veele verpligten fullcn, ten minften ik fal fc hartclyk daer voor bedanken. 1. Dat men vecltyts iets veragt, of pryft, fonder 't felvc eens te vcrftaen, of behooilyke kennifTe daer van te hebben. Hicrby fchiet my te binneneen geval,datik voor eenige jaeren in BrabanE bygewoont hebbc, alwaer een gcfelfchap van lief hebbers der Mu- fiek by een was; onder die gefelfchap was mede ecnen, feekcren Ledil, defe will'sandcrndaegs, alle dc liefhebbers, en Mccfters op een aai jia te wacrdceren,. hg^fwaer dat elk woeg. Ik was .

-ocr page 118-



	VAN HET KLOKKENSPEL:
	VAN HET KLOKKENSPEL:	107
		107

in den beginne van gedagtcn, dat defc liefhebber, indien hy gcen toovenaer, ten minltcn een groot konftenacr lyn moefte, macr ik was leelyk in myne meening bedroogcnj want als ik hem nadiec tyt felfs hoorde op 't Clavier fpeelen, b:vond ik een man op 't oog, ende een jongc in wcetenfchap, felfs Too flegt, dat hy nict cens ecnc Cadenz wifte tc maekcn, laetende verlcheidenc reilcn fig dus hooren: waer men fulk een konftenacr plactfen moet, laet ik aen de konftkcnners over: dog ik twyffel niet of fy fullen hem de bchoorlykc plaats, by Ifts efel aenwyfen,die figlict voorftaen,dat hy kofte op de lier fpeelen. Ik hebbe hier by niets teer- rinncren, als: dat'er nict leelykeris, dan dat de goetkeuring,of de veragtingc, vojr dc kennis en bevatting been loopt. 2. Dat men, wanneer icmand fpcelt, in plaats van d'ooren te gebruyken, na de handen en voeten fiet, eeven eens als of de Mufiek een voorwerp van 't gezigt was. 3. Dat men in 't geheel gcen onderfcheid maekt, tufTchcn iets dat niet behaegt, of dat niet deugt. 4. Dat men dikwilsiets, of iemand pryft, ofveragt, op gren anderc grond, als van hooren (eggen, ende felfs op een Re laes van de geene, die weinig of laat ik liever feggen , niets verftaen. Een merkwaerdig voorbeeld hier van, is in 't leeven van Molier p. 166. 167. aengeteekent. 5-. Dat men 00k fclden iemand fynen behoorlyke roemgeeft,of men voegt'er ten eerftenby : die, of deefe is evcnwel becter ;of7^» danfe mieux que Pierre, rjf Pierre danfe mieux que Jean. Daer men dog behoorde indagtig te fyn, dat elk foo veel doet, als hy geleerd, ende door d'oefening verkreegen heeft. Dit kan lk'tr nog by verfeekeren , dat om tufTchen verfcheidene voorwerpen , eenc Comparatic te maeken , geene Mirluon-fpeelers Capacitcyt (of iemand, die fig verbeeld iets te verftaen) vereifcht word; maer icmand, fonder vooroordeel, ende die in der daet de kunft ver- ftaet. Ik koftc hier nog meer diergelyke a la modifche gewoontens iaenhaelen, indien 'er eenige hoop van verbeetering te vcrwagten O 2. was.

-ocr page 119-



		ioS VERHANDELING
\i		ioS VERHANDELING
\i

	was. Dog my aengaende, kan ik fe niet verbeeteren , foo fa! ik fe ten nainften foo ved als in myn vermoogen is, ende de gelee- gentheid vooikomt, behchelyk maeken. 't Sal mifTchien meenig cen vreemd voorkoomen, dat ik dele gewoontens, hicr by de klokken acnhade;maer defeverwondcringe fal ten eerften ophou-. den, wanneer men Confidereerd, dat lb van flegte gewoontens. bykar.s in Gcneraele rcgels gctransformeert fyn, ende dat men'er fig by alle lnftrumnnten endede geene die fe behandelen, van bc- dicnt; daerom heb ik* noodig geagt; orii defelve totnaiigt, tot veibeeteringe den gecneflj die'cr fig daer van bedienen, te plaat- fen. Wyders Dient ook tot antvvoord, op 't verfock van een naemloofe Schry ver, dat hy 't verfogte fal vinden, by Lucianus in fynen Harmonidcs. Dog fo dit teegen verwagtinge niet voldoende fyi> mogte, leeft war. Salomon Ecclefiaft. c. p. vl. u. aengetekent h.eft;. Daer was nog veel over dcefe Yerhandelinge te feggen en by tc voegen 5 dog de ty-t, en gelecgenihcid wil het nu met toe laeten. En dewyle het dog cene onmoogelykc faeke is, om alles te wee- ten j een oud Schry ver verwonderd fig, over dekennifle, en we- tenfchappen die de menfehen bezitten! macr nog veel meer over 't geene, dathun nog ontbreekt.Sirach. c. 18. vl. 6. drukt'er dele fegelop : maereen menfche, als hy al fchoon zy-n aldcrbelt gedacn« heefr, foo is het nog naauwlyks begonncn: Ende als hy meent_3>dat hy 'c volbragt heeft, foo feylt het nog wydt. Dit foo zynde, ibo- i* 't voor my een groote trooft, waer meede maeke het, E Y N D E.

			r . .!

-ocr page 120-

Bladwyler voor den Boekbinder.

De Titelplaat moet roor aen ftaen.
Plaac i moet pag. g.f. ftaen.

2 -------- 37.

3 -------- 39<

De grootfle drukfouten dus te verbeetererh

Bladz. Regel. ftacr.

moet fyn.

Poteftas.

waeren

hebben

de meefte

befchnydinge:

»er

Plaat

winkels-
motten
kragt
daer op te
meeft door dc
telkens
minder
klok
Sophien
geduurt:
IVen.
C

Poleftas.-

waere

hebkcn

eenige

befchcnydinge

'ea

Plants

wilkels

moetcn fe

forte

dacr te

meeft de

d'elkens

mfnder

klokken

ophien

gedunrt

Mtn

7
21

J 4

2.Z
JO

3*
8

10
9

^f8

47
47
48

77
86