|
YomQVöd\\3>
|
|||||
|
B R..1871 .TL.22.
|
|||||
|
;
|
|||
|
mi
|
|||||
|
VU,1,11
|
|||||
|
X^-7 <3£~--r i/*?\'
|
~3Z
|
||||
|
3 C
BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT UTRECHT
|
||||||||||
|
A06000031487246B
|
||||||||||
|
3148 724 6
|
||||||||||
|
LEV ENSSCH ETS
|
||||||||
|
VAN
|
||||||||
|
Dr. H. J. SPIJKER,
DOOR
l>r. K. TER HAAR,,
Hoogleeraar te Utrecht
|
||||||||
|
Aau het stadsgewoel ontvloden en van eene
vriendelijk lachende natuur omringd, geniel ik voor het eerst al het liefelijke der rust, welke deze zomervacantie mij aanbiedt. Eene zuivere en zacht- gebalsemde lucht stroomt het wijd opengeslagen vensterraam binnen. Een vredig en zonnig land- schap, waarlangs de zomer in overvloed zijne gaven heeft gestrooid, ligt vóór mij, en iels van de kalmte, die daarover zweeft, deelt zich onwillekeurig aau den boezem mede. Ginds, in hel wijkend verschiet, van uit dat blauwachtig donker geboomte, waar- achter het kerktorentje mijner eerste standplaats schuilt, doemen voor mij de berinneringen op van een gelukkig verleden; en straks, als de avond- schemering daalt en mij geheel in het land der schaduwen en beelden verplaalsl, dan staan geliefde dooden uil hunne graven op en wandelen, alsof zij zich nog in hel land der levenden bevonden, voor mijn aangezicht heen. Mij dunkt, dit is juist eene plek, eene omgeving, eene stemming, gelijk ik mij kon wenschen, nu ik mij nederzet om een herin- 1
|
||||
|
t
|
|||||
|
neringsoll\'er aan de nagedachtenis van een onver-
gclelijkcn vriend Ie wijden. lteeds vóór ellclijke maanden werd ik door
Dr. Berlagb , een vriend des overledenen, namens diens weduwe, aangezocht, om een Bundei «Nage- laten Leerredenen van Dr. H. J. Spijker," door liet schrijven van eene Levensschels, welke daaraan moest voorafgaan, hij de gemeente in te leiden. Geheel vreemd of ongedacht kon mij zulk een
aanzoek niet voorkomen. Weinigen zullen er onder zijne nog levende vrienden zijn, die door lang- duriger handen der vriendschap aan hem zijn ge- hecht geweest, die hem heter dan ik hehhen ge- kend, die hem langer zijn terzijde gebleven, of meer van nahij hem op zijne glansrijke levenshaan hehhen kunnen volgen, van zijne eerste verschijning af, tot de laatste en moeilijke schreden toe, welke hij grafwaarls richlle. Weinigen ook, die zich meer dan ik aan hem verplicht kunnen gevoelen, die hem inniger hoogachting of oprechter toegene- genheid hebhen kunnen toedragen. Ook aan de opgewektheid lol zulk een arhcid kon het mij alzoo niet onlhrcken. Er waren echter aan de volbrenging dier taak ook eigenaardige hczwaren verhonden. De Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde
Ie Leiden had alrcede Dr. J. G. R. Acquov, Predikant te Zall-Rommcl, een van Spijker\'s jeugdige vrienden, uitgcnoodigd steller van hel levensbericht te zijn, dat bestemd was onder de levensberichten harer afgestorvene medeleden Ie worden opgenomen. Dit .vink is alreede afgewerkt en ter perse gelegd, en |
|||||
|
3
|
|||||
|
uil de mij overgczondene sciiets viel genoegzaam
op te maken, hoe voortreffelijk en met welk eene gestrenge nauwkeurigheid deze schrijver zich van zijne taak gekweten heeft. Zou dan eene tweede levensschets nog verlangd kannen worden en niet geheel overbodig zijn? Het behoeft niet verzwegen te worden, dat bij
het voortduren onzer vriendschapsbetrekking, ge- durende de laatste jaren meerder verschil in rich- ting en gevoelens lusschen ons was ontstaan. Zou ik dan wel de meest geschikte persoon zijn, om met de noodige objectiviteit zijne uitstekende, nog te weinig gekende of gewaardeerde gaven en ver- diensten tol hun volle recht lc doen komen f De inhoud dezer Leerredenen is mij geheel on-
bekend, en ik ben er dankbaar voor, dal de lijtl- roovendc en altijd moeilijke keuze uit zóó rijken voorraad, waarbij eigene denkwijze en overtuiging van zelfs haren invloed doel gelden, niet van mij is gevergd, maar geheel aan anderen is overgelaten en toevertrouwd (1). Maar natuurlijk ontbreekt daarom ook hier het aanprijzende woord, dal anders de gemeente met liet hoogste recht zou mogen ver- wachten. Zoo deze Leerredenen een gcwcnschlcn aftrek vinden en opgang maken, dan zullen zij dit aan geenc andere aanbeveling verschuldigd zijn, dan aan die, welke Spijkek\'s eigen naam, zijn wel- gevcstigde roem als kanselredenaar en bovenal de (1) Later vernam ik, dat de overledene nog bij zijn leven aan-
wijzing gedaan had van de leerredenen , die hij voor zulk eene uitgave bestemd had. |
|||||
|
4
|
|||||||||
|
herinnering zijns werks bij de onderscheidene ge-
meenlen, waaronder hij met zooveel vrucht en |
|||||||||
|
4
|
|||||||||
|
zegen gearbeid lieeft, niet zich brengen.
In weerwil dier bezwaren, heb ik gemeend dit
verzoek, dal de volbrenging van een heiligen vriend- schapsplichl van mij vroeg, niet te mogen afwijzen, en mij geneigd en gereed betoond de mij opge- dragene laak te aanvaarden. Immers, de levens- berichten der Maatschappij van Letterkunde worden uilsluilend aan hare leden gezonden en dragen, wegens hunne bestemming, een meer bepaald weten- schappelijk karakter. In de levensschets, die ik in deze bladen aan het publiek waag aan te bieden, kunnen lal van kleinere bijzonderbeden worden op- genomen, die daar min of meer misplaatst zouden kunnen schijnen, en indien zij eenige waarde mocht bezillen, zal deze wel hoofdzakelijk daarin gelegen zijn, dat zij voor een goed deel uit ptrsoonlijke herinneringen is opgemaakt en samengesteld. Of ecnig verschil in denkwijze van nadeeligen
invloed op de bewerking of de voorstelling van bet karakler mijns vriends geweest zij, dit verblijve aan hel einde geruslelijk aan hel oordeel van den lezer. Wat mij nog meer daartoe bewogen hebbe? —
Jk meen bescheidenlijk Ie mogen gelooven, dal, indien uien Si-ukkn had kunnen raadplegen, wie de steller zijner levensschets, zoo deze gevraagd werd, zijn moest, hij niel hel laatst aan mij zou I.ebben gedacht. Hel is ecne zoel weemoedige laak, die ik door
|
|||||||||
|
5
|
|||||||
|
dit schrijven op mij neem, waarbij ik mij mijn
overleden vriend als nog levend ga vertegenwoor- digen, als kon ik het door mij beschreven blad hem ter inzage en goedkeuring overreiken. Moge het mij nu en dan hierbij te moede zijn, als of het van zijne lippen mij toeklonk: » Bene de me scrip- sisti, Amice!" Maar het is mij ook eene streelende gedachte
hierdoor, zij het al niet van den kansel, nog eens te kunnen spreken lol mijne geliefde Amslerdamsche Gemeente, en mijn geest als in rapport te kunnen brengeu met dien van velen mijner vrienden, die, even als voor mijn onvergetelijken vriend, ook voor mij ten allen tijde een welwillend oor, huis en harl geopend hielden; die ik na jarenlange schei- ding blijf hoogachten en liefhebben, gelijk zij S. hebben hooggeacht en vereerd. Na dit woord van inleiding, ga ik lot de levens-
schels zelve over, die ik naar de hoofdperioden van zijn leven en hel verschillend gebied zijner werkzaamheid, in onderscheidene afdeelingen heb gesplitst, waarboven ik echter niel noodig heb ge- acht — daar dit van zelfs uit den inhoud zal kenbaar worden — een afzonderlijk opschrifl te plaatsen. |
|||||||
|
I.
Hendrik Jan Spijkek, den lsten Novemher 1802
gehorcn, was de zoon van brave burgerouders, |
|||||||
|
6
|
|||||
|
Jan Spijker en Elisabeth Meur, die even als hij
te Amsterdam het eerste levenslicht hadden aan- schouwd. Het huis, toen en jaren lang daarna door hen bewoond, was op den Zeedijk, vlak over de 0. Z. Kapel gelegen; het kerkgebouw, waarin hij zelf werd gedoopt; later zóó menigwcrf den kansel beklom en aan twee zijner kinderen den doop heeft mogen toedienen. Kleine, sprekende trekken uit zijne vroegste kindsheid zijn mij niet bekend; alleenlijk is door hemzelven aangeteekend, dat hij het eerste onderricht op eene kinderschool, en daarna, van 1809 — 1814, bij den onderwijzer Vermeulen, in de Slilsteeg, op eene dusgenoemde Fransche school, heeft gevonden. Het onderwijs in den godsdienst ontving hij van den Predikant Cornelis Fortuyn, dien hij lol aan het eind zijns levens eene hartelijke toegenegenheid is blijven toedragen. Een gelukwensch, waarmede hij, naai- de toen nog in zwang zijnde gewoonte, bij den aanvang des jaars, den geliefden leeraar, uit naam zijner mede-katechizanlen begroclle, is nog onder zijne papieren bewaard. Zijn vader, — die, wegens het beroep, dat hij uitoefende, getrouwde Amstcr- damsche beurs en de kantoren der voornaamste tabakshandelaars bezocht, doch later zijne woon- plaats naar Valkenburg overbracht en aldaar in het jaar 1839 overleed — had aan zijn zoon dezelfde, allhans eene geheel andere levensbestemming toe- gedacht, dan de verbeelding van den jeugdigen knaap zich had voorgespiegeld. Dij den blakcnden dorst naar kennis, die hem vroegtijdig onder- |
|||||
|
7
scheidde, blonk de stand en hel werk van den
predikant hem als boven alles begeerlijk toe. Daar nogtans zijne ouders, die bovendien voor een talrijk gezin badden te zorgen, te weinig vermogend waren om in de middelen en behoeften daartoe te voor- zien, scheen er aanvankelijk weinig vooruitzicht op de vervulling van dien wensch te bestaan. Ettelijke jaren waren er na den voleindigden schooltijd reeds voorbijgegaan , waarin hij — hoe beslist ook zijne keuze zich uitsprak, gestadig als tusschen hoop en vrees werd geslingerd. Toch zou die vrees be- schaamd en die hope vervuld worden. Waar vindt men beter of overvloediger gelegenheid om derge- lijke bezwaren te zien opgeheven, dan te Amsterdam, zoodra hel blijkt dal met de ernstige en stellige begeerte ook gelukkige aanleg en valbaarheid in den ontluikenden jongeling vereenigd zijn? En omtrent dit laalsle kon, len aanzien van den schranderen en veelbelovenden knaap, niet de geringste twijfeling bestaan. Aan de lusschenkomst en medewerking van den Predikant Viscn, — dien hij eersl kort vóór diens dood persoonlijk leerde kennen, maar van de eerste ontmoeting af, als een hoogst be- minnelijk grijsaard lief kreeg en vereerde — had hij hel voornamelijk te danken, dal ettelijke ver- mogende vrienden zich vereenigden om de kosten zijner eerste studiën te dragen. Met eene piëteit, welke hem in mijn oog hoogelijk vereert, heeft Spijker de lijst dier inschrijving, met de namen zijner weldoeners, ter gedachtenis bewaard; namen, die nog in hel oor van vele leden der Amsler- |
||||
|
8
|
|||||||
|
damsche gemeente schoon en liefelijk luiden; namen
ook mij heilig en dierbaar, als van zulke edelgezin- den, die ik reeds als kind in de ouderlijke woning heb ontmoet, of later als Predikant persoonlijk leerde kennen en hoogschatten, en van wie ik uit nog menig andere proeve weel, hoe zij gedurende hun leven met milde hand voor het Godsrijk hebben gezaaid, met de stille bede dal de gemeente, nog na hun heengaan, daarvan de goede en blijvende vrucht mocht inoogslen. Hoe gelukkig Spijker zich gevoelde, toen hij ein-
delijk den 9den Februari 1819, na voorafgaand exa- men, zich den loegang tot de Latijnsche scholen geopend zag, heeft hij zelf in de losse bladen uit het dagboek zijner schooljaren geleekend. (1). Met de hem eigene zucht om voortreffelijke gaven en verdiensten, waar hij die immer aantrof, te huldi- gen, verkondigde hij hierbij den lof van een nede- rigen jongeling, die meer en beter dan hij zelf of een zijner mede-geëxamineerden, de vereischte kundigheden bij dit voorloopig onderzoek loonde te bezitten; wiens naam hij niel genoemd heeft, wiens zedigheid mij verbiedt dien ook hier te noemen, maar die evenzeer lol Spuker\'s warmste vrienden en bewonderaars is blijven behooren, als hij een mijner getrouwsle vrienden is gebleven lot op dezen dag. Mijne eersle onlmoeting met Spijker, zonder dat
|
|||||||
|
(1) Geplaatst in de » Vaderl. Letteroefeningen," Sent. 1845,
bl. 509—523 van het mengelwerk. |
|||||||
|
i)
|
|||||
|
daarop voor alsnog eene persoonlijke kennismaking,
veel minder eene nauwe vriendschapsbetrekking volgde, dagteekenl reeds van deze zijne komst op de Lalijnsche school. Wij behoorden wel tot de- zelfde klasse, maar zaten niet in hetzelfde lokaal, daar de onderste klasse, wegens hel groot getal der leerlingen, in twee afdeelingen, (classis sexta vetus et nova), onder de leiding van twee Praecep- toren was gescheiden. Nauwelijks had hij daar als ruim 1 O-jarigjongeling op de banken der schoolknapen zijne plaats genomen, of het gerucht ging onder de scholieren uit, hoe hij allen niet enkel in leeftijd vooruit was, maar ook in vlugheid en schranderheid xcer verre overtrof. Levendig herinner ik mij, hoe ik een mijner makkers, vóór het aangaan der school, verzocht mij loch Spijker eens te wijzen hoe ik hem toen, die, hoewel niet groot van slaluur, toch wegens zijn leeftijd, boven hel kleinere volkje uitstak, bij de poort van het ouderwetsche school- gebouw spoedig in hel oog kreeg, en hem daar enkele oogenblikken met, zeker ontzag, met dat gevoel waarmede men tot zijn meerdere opziet, zwijgend stond aan te staren; een gevoel dat mij later, boe intiem en vertrouwelijk ook onze omgang geworden is, tegenover hem altijd is bijgebleven. Niet onnatuurlijk was het alzoo, dat iels van dal- zelfde gevoel in nog verhoogde male allen aangreep en bezielde, die, in zijne naaste omgeving geplaatst, nog beier dan ik getuigen konden zijn van de ver- rassende en schitterende vorderingen, die hij maakte. Aan het eind van den eersten half-jarigen cursus 2
|
|||||
|
10
|
|||||
|
sprong- hij — men vcrgunnc mij de geijkte school-
tcrmcn uil mijne kinderjaren nog eens op te rake- len — van tertius- naar primus-lafd over. Ook hier behaalde liij, even als vroeger, den eersten prijs. (1) Van daar «ing hij — met overspringing van de tueede school of vijfde klasse — over lot de derde school, en na alzoo de loopbaan aan het Gymna- sium nauwelijks ter helfle gevolgd te hebhen, ver- dween hij eensklaps uil ons gezicht. Spijker was in September 1820 op de rol der studenten van het Athenaeum lllustre ingeschreven. In anderhalf jaar had hij met glans afgedaan, waartoe, hij geregelde en trapsgewijze bevordering van de eenc klasse naar (1) Die plaats der eer was nogtans niet zonder zwarcn kampstrijd
veroverd. Zjjn duchtigste mededinger was een braaf en rijk begaafd jongeling A. Frentrop, die den R. K. godsdienst beleed, en eenmaal bij het opmaken en narekenen der fouten in de Ihemata, hem een blijk van edelmoedigheid gaf, dat bij Spijker in altoos durende gedach- tenis is gebleven. Ook later bleef er tusschcn de beide kampioenen cene zeer vriendschappelijke verhouding bestaan. F. liet het in zijn bckeeringsijver niet aan pogingen ontbreken om zijn vriend tot den schoot der alleenzaligmakende kerk terug te brengen, of althans de belijdenis hem af te dwingen, dat deze tegenover het Protestantisme het recht of meeste voordeel aan hare zijde had. Ik behoef wel niet te zeggen, met welk een uitslag. Gedurende mijn eersten studenten- tijd herinner ik mij uit Sfijker\'s mond de mcdedeeling van meer dan één daarover gevoerd gesprek ontvangen te hebben, waaruit bleek hoe V. met cene fijn gcslepene Dialectiek gewapend, zich in de argumen- tatie!! , die hij bezigde, met de sprongen van een paard op het schaak- bord had bewogen, maar toch ten laatste schaakmat was gezet. Ge- durende mijn later verblijf te Amsterdam zag ik den ook mij gunstig bekenden Pater F. meermalen langs de straten omwandelen. Of hij mij nog herkende weet ik niet, doch cene te diepe klove was tnsschen ons gegraven , dan dat ccnc wedcrzijdsche toenadering of aanknooping v:in vroegere baudeu ware denkbaar geweest. |
|||||
|
11
|
|||||
|
de andere, vier en een half jaar placht besteed te
worden. En — wat anders, bij mindere of meerdere overbaasting, zóó lichtelijk het geval kan zijn — wel nimmer heeft één zijner onderwijzers of mede- studenten bij hem zeker gebrek aan elementair on- derricht of gemis van grondigheid, ten aanzien der propaedeutische studiën, kunnen bespeuren. Door dit vroegtijdig verlaten van de Latijnschc school was hij ook mij vooruitgesneld. Ik verloor hem voor cene poos geheel uit het oog, maar om hem later, bij mijne bevordering van het Gymnasium tot de Aca- demische lessen, weder te ontmoeten, en in hem een Mentor en vriend te vinden, die mij, bij den ingang van mijn jeugdig studieleven, getrouw zou ter zijde staan. II.
Van nu af werden de lessen over de Grieksche
en Latijnsche letterkunde bij den beroemden David Jacobus van Lennep, over de Ooslersche taalkunde bij den Hoogl. Wjllmet, over stijl en Vaderlandsche geschiedenis bij den Hoogl. v. Cappelle, over wis- kunde en wijsbegeerte bij de Hoogleeraren van Swinden en Voute, slipt en geregeld door hem bijgewoond. Bij zijne zucht tot zelfstandige studie, was hij gelijktijdig op het aanleggen van eene bibliotheek bedacht, om zijn hart aan eigen ge- kozen lectuur te kunnen ophalen. Maar, bij de be- perktheid der middelen, waarover hij beschikken kon, bleef zijn boekenschat in zijne eerste studie- 2 o
|
|||||
|
12
|
|||||
|
jaren niet groot, veeleer klein en armoedig te noemen.
Hij zelf heeft in het vroeger vermelde opstel ons ver- gund een oog in zijn Catalogus te slaan , die ras van het begin tot het einde is doorgeloopen, waartoe naast Mu.ntingbr\'s »Gesch. der Menschheid naar den Bijbel" en van der Palm\'s » Bijbel voor de Jeugd", o. a. een Flavius Josepuus, eene Nederd. vertaling van Eusebiiis, » Hooft\'s Geschiedenissen" en de o Messiade van Klopstock" behoorden. Hij bleef echter hierbij gedachtig aan de vermaning van een vaderlijken vriend en leidsman zijner studiën, (dien hij niet heeft genoemd): «Vriendje! non multa sed multum ! Niet op eene uitgebreide boekverzameling, maar op de keus van goede boeken en het gebruik daarvan komt het aan." — En inderdaad! bracht juist de schaarschheid van boekwerken, die hij bezat, hem hetzelfde niet geringe voordeel aan, wat wij bij menigen geleerde vóór de uitvinding der boek- drukkunst kunnen opmerken, dat hij door gezette en herbaalde lectuur zich den geheelen inhoud dier schriften eigen maakte en niet ruslle voordat zij bij hem in succum et sanguinem waren overgegaan. Van de bovengenoemde Professoren stond van Svvi.nden bel hoogst in zijne schatting aangeschreven. Het was dezen gelukt hem voor de Mathesis, welke hem, gelijk zoo menig ander, aanvankelijk dor, weinig behagelijk en onvruchtbaar toescheen, met eene ongeveinsde liefde, tot geestdrift toe te be- zielen; maar daarbij gevoelde hij zich ook door diens geheele persoonlijkheid aangetrokken. Het voor- komen , de omgang en hel karakter van dien eer- |
|||||
|
13
|
|||||
|
waardigen en beminnelijker! grijsaard badden hem
een steeds hooger en klimmend gevoel van eerbied ingeboezemd, dat na diens dood on verflauwd is gebleven. Nauwelijks was hij uitgesproken in zijnen lof, en telkens, waar hij daartoe gelegenheid en aanleiding vond, bracht hij het gesprek op den grooten van Swinden lerug. Nog in laleron leeftijd verhaalde hij met hooge ingenomenheid, hoe van Swinden, hij al zijne nasporingen op hel gebied der exacte wetenschappen en het veld der bespie- gelende wijsbegeerte, even als de onvergetelijke en onsterfelijke van Heusde te Utrecht, steeds op het geloovig standpunt des Christens was gebleven , en met bewonderenswaardigen tact zelfs eene zijner Mathematische lessen over de Quadratuur van den Cirkel wist dienstbaar te maken, om hel geloof in God en den diepsten eerbied voor het hoogste en eeuwig onbereikbare Wezen in het gemoed zijner jeugdige toehoorders op te wekken en te versterken. Toch was het aan zijne opmerking niet ontgaan, dat van Swinden, na zich onverdeeld aan de Wis- kunde gewijd en overgegeven te hebben, van de latere wijsbegeerte minder werk dan van de vroegere gemaakt had; veel meer wal hem daarmede kon bekend maken, had hij bij diens opvolger, den Hoogleeraar Voute gevonden. Dit gemis deed zich te scherper voor hem gevoelen, daar geheel de. richting van zijn geest er toe leidde, dal schier boven elke andere studie de Wijsbegeerte hem mocsl aantrekken. Hij besefte al hel onmisbare van daarin voor het minst eenige vorderingen gemaakt en zekeren |
|||||
|
14
|
|||||
|
vasten grondslag voor zijne kennis verworven te
hebhen, vóórdat hij zich met hart en ziel tot de studie der eigenlijke Godgeleerdheid kon begeven. Met de volle borst wierp bij zich daarom op de lectuur der Kantiaansche schriften, die hem weldra met eene onbegrensde bewondering voor den Konings- berger Wijsgeer vervulden. In eene voorlezing, ten jare 1845 door hem gehouden, heeft hij o.a. eene geestige teekening opgehangen van den Student- Philosoof en Kantiaan, en er is bij mij geen twijfel aan, dat hij in deze Type zichzelven heeft voor oogen gehad, en met de meeste objectiviteit naar het leven heeft zoeken te schetsen. Meer dan ééne bijzonderheid, in deze schets voorkomende, verlevendigde bij mij de reminiscensen van het ver- ledene, zoo als hij met hooge ingenomenheid bezig was het Kantiaansche stelsel voor mij te ontvou- wen, of mij tot wederlegging van sommige paradoxe demonslratiën uitlokte, terwijl ik met al de aan- dacbt van een Novitius of Adept, scherpluisterend aan zijne zijde was gezeten. En hoe dikwerf is mij, nadat ik zelf in het na-
jaar van 1823 student was geworden, dit genoegen te beurt gevallen, daar Spijker mij bij de eerste intrede mijner Academische loopbaan met de meeste welwillendheid te gcmocl kwam, en aanstonds den vrijen toegang tot zijne woning ontsloot. Hoe on- telbare kecrcn richtte ik mijne schreden naar het eind van de lange Niesel, waar Spijker zijne kamers had. Hoe laat was het dikwerf des avonds ge- worden, ccr ik hem verliet, Ik mag hieromtrent |
|||||
|
IS
in geene nadere bijzonderheden treden, om den
schijn niet op mij te laden, als verkeerde ik in den waan, dat die bezoeken in gelijke mate de helang- stelling des Lezers zouden kunnen wekken, als zij voor mij leerrijk en belangrijk geweest zijn. Maar dit toch mag ik, als hulde aan de nagedachtenis eens onvergetelijken vriends, hier geenszins terug- houden, dat ik lot uitbreiding mijner kennis en voor de inrichting aan mijne studiën te geven, aan niemand, zelfs niet aan één mijner hooggeschatte Leermeesters, meer dan aan Spijker heb te danken gehad. Jets nog moet ik hierbij voegen. Op dat- zelfde jaar 1823 staarde hij later met ietwat som- beren blik terug, en hij schreef daaronder in zijn Dagboek met eenc bevende hand: Twijfeling. Hij verkeerde toen in dat tijdperk, dat nagenoeg ieder, die den voet op de baan des wetenschappclijken onderzoeks heeft geplaatst, en wien het ernstig om waarheid te doen is, iets vroeger of later wacht. Het Kerkgcloof, waarin hij was opgevoed, had toen de eerste schokken ondergaan, en niet zonder zekere huivering herinnerde hij zich de nachten, die hij toen had doorgewaakt, waarin alles tol donkerheid was geworden voor zijnen geest, en hem even wankelend en onzeker toescheen; maar de waarheid zelve dwingt mij de getuigenis af, dal hij, ook in vertrouwelijke samensprcking, niets van de bij hem opgerezcnc twijfelingen in hel gemoed van zijn jeugdigen, nog onervaren vriend heeft zoeken over te slorlen. Ik had het als geen gering voorrecht lo schallen, |
||||
|
16
|
|||||
|
dat ik, pas student geworden, aanstonds in het
zoogenoeinde Oosterseh Gezelschap: Litteris Orien- talibus sacrum als lid werd opgenomen; een naam, die nog altijd voor velen, die een goed deel hunner studiën Ie Amsterdam volbrachten, den liefelijksten klank behouden heeft, en eene wereld vol herin- neringen, uit den schoonen bloeitijd des levens, voor mij opwaarts roept. Dit Dispuut of Gezelschap was toen in vollen bloei, en de leden, waaruit het bestond, vormden een uilgelezen kring van jonge- lingen. Stroeve, Stufken en Asma waren pas naar Leiden vertrokken, doch woonden nog meermalen de vergaderingen bij. Nevens hen en Shjker zel- ven leerde ik daar zijn hoog door hem gewaar- deerden boezemvriend, den zóó veelbelovenden en vroeg aan de Kerk en wetenschap ontrukten van Heyst, den genialen vroeggestorven Molster, den zanger der «Liederen en Gebeden," kennen en hoog- schatten. Daar werd met nog andere lijdgenoolen: Immink, Anspacu en Stetterogge, de grondslag eener duurzame vriendschap voor mij gelegd, of de band, die ons reeds vroeger samensnoerde, nog nauwer toegehaald. Daar gevoelde Spijker zich volkomen op zijne plaats, en niet enkel als gewoon lid, maar ook, toen bij als honorair lid niet langer gehouden was de vergaderingen bij te wonen, liet hij zich gaarne in dezen kring vinden, waarop hij len allen tijde door zijne tegenwoordigheid bezielend wist te werken. Hoe daar gearbeid, hoc wakker en over welke diepgaande en boogstaangelegene onderwerpen daar bijwijlen gedisputeerd werd, dit is door hem |
|||||
|
17
|
|||||
|
in de bovenvermelde Voorlezing uitvoerig beschreven.
Wij nemen eene enkele bijzonderheid hieruit over, welke den heiligen ernst, die Spijker bij het streven naar waarheid, den diepen eerbied voor het heilige en goddelijke, die hem in zijne jongelingsjaren be- zielde, op eene treffende wijze doet uilkomen. De stellingen, waarover op zekeren avond gedisputeerd werd, betroffen het inwendige wezen der Godheid, hare betrekking tot de menschenwereld, en tot den Zoon harer eeuwige liefde. Met al de wapenen, welke subtiliteit en dialectiek, solide of schijnge- leerdheid konden aangeven, werd gestreden. Maar het dispuut animeerde zich, werd ten laatste niet van hartstocht en zekere bitterheid vrij, en ook daardoor gaandeweg op losser, min eerbiedigen toon gevoerd. Toen werd op eens de praesidiale hamer gehoord. »De Moderator — een der meest dichter- lijke, geleerde, oprechte en bescheiden menschen, die ik ooit gekend heb" — het zijn Spijker\'s eigene woorden, en hij dacht hierbij aan David van Hevst — »De Moderator verhief op eens zijne stem en sprak: «Mijne Vrienden! laat ons bedenken, dat wij over bet hoogste en het heiligste spreken! Ik vrees, dat wij in gevaar zijn om te vergeten, dat God en het Goddelijke iets meer en verhevener is dan eene phrase of thesis of syllogisme. Is het niet of alleen over graminatikalc en logische vormen onder ons gehandeld werd? Laat ons daarom een enkel oogen- blik den redetwist staken, om ieder\' voor zich zelven te denken aan God, zijn Zoon en het jongste gericht. Het heilige moet heilig behandeld worden, |
|||||
|
18
|
|||||
|
uuk in den studentenkring." — Na enkele oogen-
blikken stilte verzocht hij defendens en opponenten weder voort te gaan. Wij weten nauwelijks wien het hier medegedeelde hoogcr vereert, den vriend, wiens nagedachtenis hij alzoo wilde verheerlijken, of hem zelven, die, tot in vergevorderden leeftijd, van het hier gebeurde en verhaalde zulk een diepen en levendigen indruk in zijn gemoed bleef omdragen. Ten jare 1823 had de Godgeleerde Faculteit te
Utrecht eene prijsvraag uitgeschreven, waarbij de uiteenzetting en waardeering verlangd werd van de bewijsgronden, welke de Kerkvader Tertulliaan — voornamelijk in zijn geschrift » Apologeticus," tot verdediging en aanprijzing van den Christelijken Godsdienst gebezigd had. Spijker had thans, onder de leiding van van Hengel, zijn eerste studiejaar in de Godgeleerdheid volbracht, en gevoelde zich op- gewekt om haar te beantwoorden. De eerstvolgende zomervacantie werd voor een goed deel aan hare bewerking besleed. Die bewerking — gelijk het vóór mij liggende Handschrift daarvan getuigenis geeft — mocht in alle opzichten voortreffelijk hce- ten, en liet in orde en klaarheid, in nauwkeurigheid en volledigheid, in juiste waardeering der aange- voerde bewijzen, nauwelijks iels te wenschen overig van hetgeen, lot deugdelijke beantwoording der uit- geschrevene prijsvraag, redelijker wijze van den sludeerenden jongeling gevorderd mocht worden. Ook voor een keurig afschrift was gezorgd, waarbij ons beider vriend STETTERonnE hein vnlvaardig zijne |
|||||
|
19
|
|||||
|
diensten leende; alleenlijk moesten bewerker en
afschrijver, toen het werk op het einde liep, zich ielwat haasten en menig uur van hunne nachtrust opofferen om nog tijdig gereed te zijn. Het was eenigszins twijfelachtig of de verhandelingen vóór of op den daartoe aangewezen dag moesten ingezonden zijn. De laatste als de mildste verklaring lag echter vóór de hand. Zóó althans werd het door Spijker begrepen, en om van de goede bezorging van zijn stuk volkomen verzekerd te zijn, begaf hij zich, met het toen gewone middel van vervoer — de nachtschuit — naar Utrecht, en bracht hij zelf zijn Handschrift ter plaatse, waar het behoorde. Met zekere spanning werd de uitslag door hem en de weinige vrienden, die in het geheim waren ingewijd, te gemoet gezien. Hoe jammerlijk en grievend werd hij te leur gesteld, toen hij ettelijke weken later vernam, dat niet zijne, maar de Commcntatie van den student J. A. Coenen met den uilgeloofden gouden eerepenning was bekroond geworden. Het openbare verslag omtrent de ingekomcne Prijsver- handelingen gaf hem de mededeeling te lezen: »dat de Theologische Faculteit met leedwezen zich ver- plicht had gezien, zijn stuk, als te laat ingezonden, buiten beöordeeling te laten." Dit was wel de ge- strengst mogelijke verklaring en toepassing der wel. Doch er waren drie verhandelingen ingekomen. Had Spijker\'s verhandeling alléón gestaan, het laat zich nauwelijks betwijfelen, of men zou dit te laat, dat in elk geval niet een verschil van weken of dagen, maar van ettelijke uren betrof, niet in aanmerking |
|||||
|
-20
|
|||||
|
hebben genomen, en de bekroning, waarnaar bij
gewenscht had, ware hem meer dan waarschijnlijk niet ontgaan. Hoeveel ontinoedigends er ook in deze uitkomst lag, zij kon aan den ijver niet scha- den, waarmede hij zich op zijne studiën bleef toe- leggen. Dit bleek, toen hij reeds den 19den Juni deszelfden jaars met goed gevolg zijn Candidaats- examen in de Godgeleerdheid te Leiden aflegde. Dit bleek niet minder, toen hij den 28sten dier maand, bij de uitgave van van Hengel\'s «Annotalio in loca nonnulla N.T.," de intrepretatie zijns leermeesters van Joh. XIV vs. 16 met bijgevoegde theses, in de groote gehoorzaal van het Athenaeum met glans verdedigde, en nog vóór den ingang der zomer- vacantie, mede onder praesidium van dien Hoog- leeraar, in de N. Z. Kapel zijn eerste voorstel van den kansel hield. Die zomervacantie van 1824 zal mij altijd on-
vergetelijk zijn. Spijker had tot hiertoe de stad zijner geboorte slechts zelden verlaten, en daardoor ook weinig natuurgenot gesmaakt, maar dit genot zou hem thans in rijke mate beschoren zijn. Gelijk- tijdig ontvingen wij eene uitnoodiging van ons beider vriend Immink om ettelijke dagen bij zijne ouders, in het vriendelijke landsladje Ootmarsum, te komen doorbrengen. Spijker kwam mij van een buitengoed bij Bathmen, waar ik mij bij mijne ouders bevond, afhalen. Gezamenlijk ondernamen wij de reis derwaarts, die wij voor een deel te voet, voor het grootste deel op den hortenden en stootenden holdcrwagon aflegden , en wij werden in de |
|||||
|
-21
|
|||||
|
ouderlijke woning onzes vriends met oud-Overijs-
selsche gulheid en hartelijkheid ontvangen. Bij het natuurschoon, dat in deze schaars bezochte streek te bewonderen valt, gevoelde hij zich als nieuw geboren, en ontsloot zich zijn hart geheel voor de reinste gewaarwordingen en genietingen, en wie hem bij den aanblik dier liefelijke, gestaag afwis- selende landtafereelen, diep bewogen had gezien, hij zou evenals wij overtuigd zijn geworden, hoe onbillijk men hem beoordeelde, indien men in hem slechts den schoolschen geleerde of koelen verstands- mensch zag. Evenals in zijne liefde voor de natuur, openbaarde zich zijn gevoel voor het schoone in zijne ingenomenheid met echte poëzie, hoe ongenadig hij ook in zijn oordeel zijn mocht over veel, wat ten onrechte met dien naam bestempeld wordt. Een tijdlang dweepte hij met de Messiade van Klopstock. Nevens dezen heeft hij zelf Bellamy en Tollens als zijne lievelingsdichters genoemd. Hij had er ge- rustelijk de Lamartine mogen bijvoegen, wiens Méditations ons in eene kleine zakeditie getrouw op onze wandelingen vergezelden, en met ons ver- lustigde hij zich in diens heerlijke zangen, als wij in den omtrek van den Kuipers- of Heeseberg eene bekoorlijke rustplaats hadden gevonden. Als bij afwisseling en verpoozing verdiepten wij ons in Theologische gesprekken of gaven wij ons aan poëtische beschouwingen over, en met het grootste welgevallen luisterde hij naar de onder het statige lommer voorgelezene of gereciteerde verzen. Te Oot- marsuin trad hij, eene predikbeurt voor den waardigen |
|||||
|
22
|
|||||||
|
vader onzes vriends vervullende, het eerst voor
eene gemeente op, en de bezielde leerrede welke hij over Rom. VIII vs. 18 hield, en de voldoening, welke hij daarvan mocht smaken, wettigde de voorspelling volkomen, die wij in jeugdige opge- wondenheid hem deden, dat hij eens onder onze eerste en meest gevierde Kanselredenaars met eere zijne plaats zou bekleeden. Op de uitgestrekte wan- delingen, die wij hier dagelijks ondernamen, werden achtereenvolgens Nordhorn, Neuenhaus, het Klooster Fremswege en andere omliggende plaatsen door ons bezocht. Een uitstapje, dat wij iets verder over de grenzen naar Bentheim deden, bracht hem, die ge- heel aan grootsche natuurtooneelen ongewoon was, in eene ongekende bewondering en verrukking. Toch zou hij, bij den aanblik van ongelijk groolscher en stouter natuurtafereelen, een nog hooger gestemd gevoel van bewondering en verrukking leeren ken- nen, toen zich, twintig jaren later, in den zomer van 1844, de ongedachte gelegenheid voor hem opdeed, om eene reis naar het prachtige Zwitser- land te doen, en welke diepe indrukken, welke verhevene gedachten en gewaarwordingen hij van die reis heeft medegebracht, dit heeft hij in meer dan ééne Leerrede, na zijne wederkomst, en in zijne: «Losse bladen uit mijn reisjournaal," hij herhaling uitgesproken. (1) Nog eens, die zomervacantie van 1824 zal mij |
|||||||
|
(1) Zie „Christ. Maandschr." 1845, bl. 392 vgg. en 1847,
bl. 529 vgg. |
|||||||
|
23
|
|||||
|
onvergetelijk zijn. De wederkeerige vertrouwlijk-
heid was hierdoor niet weinig toegenomen, en toen de Hecseberg den avond vóór het afscheid het drietal vrienden vereenigd vond; toen het heerlijke landschap bij zonneondergang vóór ons lag uitgebreid, en door Spijker het denkbeeld geopperd werd, de gedachte, die ons op dit oogen- blik bezielde, op te teekenen, en ter gedachtenis van ons verblijf te O. aan elkander achter te laten — toen gevoelden wij , dat wij elkanders vrienden voor het leven waren geworden. — Nog ligt het blad voor mij, dat toen door onze hand werd beschreven, en bij die herinnering uit mijne jongelingsjaren, is het mij eene streelende gedachte, dat wij aan het toen betuigde in lateren leeftijd niet ontrouw zijn bevonden. Daar Shjkeb voornemens was te Amsterdam zijne
studiën te voleindigen , was hij gehouden te promo- veeren , alvorens tot het Proponents - examen te kunnen toegelaten worden. Nu bleek het hem, dat de arbeid, aan zijn » Terlullianus" besteed, niet vruchteloos of verloren behoefde te heeten. Hij was in de schaars beoefende Patristiek niet langer vreemdeling gebleven, maar ook met de schriften van andere Apologeten bekend en ver- trouwd geworden. De keuze van een onderwerp voor zijne Dissertatie was hierdoor spoedig bepaald. Zij vestigde zich op de »Inslitutiones" van Lactan- tius, welke hem reeds, wegens het smaakvolle van den vorm, zooveel aangenamer en meer onder- houdende bezigheid dan het gezwollen en stroeve |
|||||
|
24
|
|||||
|
Latijn van den somberen Afrikaan beloofde. Met
doorzettenden ijver ondernam en volbraclit hij deze taak, en den 22sten Juni 1826 werd hij , na open- bare verdediging van zijn Academisch proefschrift: »Over de waarde aan de Institutiones van Lactantius toe te kennen:" » De pretio divinis Lactantii Insli- tutionibus statuendo," te Leiden tot Doctor in de Godgeleerdheid bevorderd. Spijker was de eerste, die na de instelling dei-
graden , te Amsterdam zijne studiën in de God- geleerdheid geheel voltooid had. Vreesde men dal dit voorbeeld te veelvuldige navolging zou vinden, of was men toen nog voornemens, bij de toeken- ning van den eersten graad met de uiterste gestreng- heid te werk te gaan, dat men beeft kunnen goed- vinden, hem met den tweeden graad af te vaardigen? Wat hiervan zijn moge, zijne voormalige onder- wijzers stemden daarin overeen, dal Spijker zoo iemand, bij den rang van Doctor, ook den eersten graad ten volle verdiend had, en de betuigingen van lof en ingenomenheid, die hem, na de gehoudene defensie, van alle zijden toestroomden, waren wel geschikt om hem voor het gemis daarvan schade- loos te stellen. Van Heyst en ik hadden een vers achter zijne Dissertatie geplaatst. Op de hartelijkste wijze betuigde hij zijne ingenomenheid mei dit blijk onzer vriendschap. Weinige weken later, 2 Augus- tus 1826, werd bij nu ook, na afgelegd examen voor het Provinciaal Kerkbestuur van Zuid-Holland, tot de Evangeliebediening toegelaten. Dal bij hierbij schitterende blijken van bekwaamheid gegeven had. |
|||||
|
28
|
|||||
|
werd loen reeds door zijne Examinatoren luide ver-
kondigd; en hel moet hem ecne slreelende voldoe- ning geweest zijn, toen hij eene reeks van jaren later, in een register hij de » Administratie van Hervormden Iieredienst" het navolgende door hoven- genoemd Kerkhesluur vermeld vond: »Met overgroot genoegen overtuigde men zich
van zijne grondige en uitgebreide wetenschap in elk vak des onderzoeks, en nam zooveel uilniuu- tends waar, dal men hem met ware blijdschap en schoone verwachtingen toeliet." Zóó natuurlijk als liet was, dal Spijker van deze aan-
teekening voor zich zelven nota nam; dal ook zijne huisgenoolen dit reepje papier, nevens andere kleine reliquiën, zorgvuldig wilden bewaard zien; zóó weinig zal hij hebben vermoed, dat deze eervolle getuigenis ooit onder de oogen des publieks zou komen. Hij zelf, gelijk hij nooit daarover sprak, zou haar wel nimmer geopenbaard hebben. Maar de vriendenhand, die hem deze herinnering wijdt, behoeft het geene heiligschennis te achlen deze kleine bijzonderheid aan de vergetelheid te onttrekken, en als een hloemke in de kroon te vlechten, die hij aan zijne urn wenscbt op te hangen. |
|||||
|
26
|
|||||
|
111.
» Een frissche lauwer in de haren,
Terwijl de liefde u wenkt met mirt en rozenkrans; Een rijpgezwollen oogst in pas volbloeide jaren; Een toekomst vol van hoop, waarop wij juichend staren: Dit, vriend! behoort u thans." Zóó had ik hem in de deelnemende vreugd mijns
harten hij zijne promotie toegezongen. Maar hoe blijde die toekomst mocht schijnen, al spoedig werd zij weder beneveld. Spuker\'s leven, hoeveel goeds hij dankbaar erkende daarin genoten te hebben, mocht, van zijne schaduwzijde bezien, wel door hem beschouwd worden als eene aaneenschakeling van teleurstellingen en beproevingen. Wij zagen reeds hoe die in zijn sludieleven hem geenszins ontgingen, en thans aan het einde dier loopbaan wachtte hem eene langdurige krankheid, waaraan niet slechts de overmatige inspanning, aan zijn promotie en proponents-examen voorafgegaan, maar ook zieleleed gelijkelijk aandeel had. Aleermalen, als ik hem bezocht, vond ik hem diep moedeloos en verslagen. Ook in het zoeken en vinden van eene standplaats was hij wel spoedig, maar niet zóó voorspoedig en volkomen naar wensch geslaagd, als men gemeend had hem te mogen toeleggen. Te Kethel dellde hij het onderspit tegenover den mede- dinger, die op denzelfden dag zijne gaven liet hooren die noglans deze zijne eerste standplaats bleef be- houden, en daar zijn leven heeft doorgebracht. Te Klaaswaal was hij niet gelukkiger. Toch verschafte |
|||||
|
-11
|
|||||
|
de gunstige roep, die er van zijne prediking aldaar
was uitgegaan, hem nog in dezelfde maand Augus- tus de beroeping naar Piersliil, onder de classis van Brielle. Zijn vertrek naar zijne eerste stand- plaats, waarnaar hij vurig verlangde, werd ten gevolge van dezen ziekelijken toestand nog ettelijke maanden vertraagd. Eindelijk was het hem ver- gund het Lecraarsambt te aanvaarden. Hij werd den 4aen Maart 1827 te Piershil, door den Consulent dier plaats, van Schaick, bevestigd, en verhoud zich aan zijne eerste gemeente met eene Leerrede over Ps. CXXI: 2: «Onze hulpe is van den Heer, die den hemel en de aarde gemaakt heeft." Met onverdeelden ijver wijdde hij zich nu aan
zijn ambt en de zorg voor zijne gemeente, die ook zijn arbeid wist te waardeeren, en wèl bewust toonde te zijn, welk een man van buitengewone talenten zij in haren jeugdigen leeraar verkregen had. Zijn kortstondig verblijf aldaar was over het geheel genoeglijk, en werd op ongedachte wijze hoogst belangrijk voor zijn volgend leven. Ook voor het vroeger doorgestane leed — daar de bloesem van huiselijk en huwlijksgeluk voor hem open- ging — zou hem hier eene gewenschte vergoeding bereid zijn. De nabijheid van Hotterdam bracht hem in kennis met den Heer Willem Cor\\elis Hroedelet en diens familie. De oudste dochter des huizes, Johanna Jobi.na, schonk hem hare hand, en werd den 9den Januari 1828 met hem in den echt verbonden; die, moeder geworden van een talrijk 3*
|
|||||
|
28
|
|||||
|
kroost, ruim 42 jaren het zuur en zoet des levens
getrouwelijk niet hein gedeeld, en ile veelvuldige huiselijke rampen, die de heide echlgenooten getrof- fen hehhen, moedig met hem gedragen heeft; die hein thans als weduwe overleeft; voor wie schier alle aardschc vreugde schijnt uitgebloeid, en wie de last der rampen, die nog steeds hlijven drukken, te zwaarder op de gchogene schouderen moet wegen, nu haar in den dood van den waardigen en diephetrcurden echt- vriend, de krachtigste steun en helper is ontzonken. In welk eene hooge mate Spijker de achting en
het vertrouwen zijner eerste gemeente had weten Ie verwerven, daarvan was ik zelf getuige, toen ik — nadat hij reeds naar Waddingsveen was be- roepen, en dit heroep had aangenomen — in het voorjaar van 1829 ettelijke dagen in zijne pastorie doorbracht. Wel mocht het als een sterk sprekend blijk van dit vertrouwen gelden, dat de Kerkeraad en gemeente het geheel aan den vertrekkenden leeraar wilden overgelaten hebben, om voor een goeden opvolger te zorgen. Zijne keuze had zich op mij gevestigd, maar met opzet had hij mij daar- van onkundig gelaten. Onverwacht stond hij op mijne kamer te Leiden vóór mij, met hel verzoek om den eerslvolgcnden Zondag hem met de vervul- ling van eene preekbeurt te helpen. Gemakkelijk was ik hiertoe te bewegen, maar ik vermoedde niet, welk eene kleine krijgslisl achter dit plan verborgen lag. Dit werd mij echter, na gepreekt te hebben, spoedig openbaar door het aanzoek des Kerkeraads |
|||||
|
29
|
|||||
|
om de plaats mijns vriends, als de Predikant der
gemeente, in te nemen. Gaarne wilde men, indien dit zoo zijn moest, ettelijke maanden wachten, tot dat ik beroepbaar zoude zijn. Daar ik nogtans eerst in Augustus van dat jaar voornemens was mijn kerkelijk examen te doen, en toen nog de hoop koesterde (die onverwezenlijkt is gebleven) eerst te promoveeren, vóór dat ik naar eene stand- plaats dong, moest ik dit op de stelligste wijze afslaan. Gelukkiger slaagde Spijker in het aan- wenden van dezelfde poging bij onzen vriend Stette- rogge, die werkelijk zijn opvolger geworden en in Augustus dcszelfden jaars daar in den Heiligen dienst bevestigd is. Met dezen mijnen en zijnen vriend woonde ik
Spijker\'s intrede bij te Waddingsveen, die plaats had den 31sten Mei. De plechtigheid van dien dag werd nog verhoogd, door dat de Hoogleeraar van Hengel — die vroeger verhinderd was geworden aan den wensch zijns leerlings te voldoen, om hem het eerste lot de gemeente in te leiden — het werk der bevestiging verrichtte. Deze sprak daarbij een hoog-ernslig en bemoedigend woord over Matth. X vs. 20: «Want gij zijt het niet, die spreekt, maar het is de Geest uws Vaders, die in u spreekt;" terwijl Spijker zelf, met eene uitmuntende leerrede over Joh. IV vs. 35—38 zijne prediking aanvaardde. De uitgebreidheid dezer gemeente vorderde veel- meer tijd voor het herderlijke werk, dan hij te Piershil had behoeven te besteden. Maar ook zijn voorraad van leerredenen was aangegroeid, en het |
|||||
|
30
|
|||||
|
prediken — hoewel het hem in den aanvang,
wegens de zorg die hij daaraan wijdde, zwaar genoeg was gevallen — viel hem thans gedurig gemakkelijker. Hier kon hij alzoo veelmeer dan te Piershil lijd en gelegenheid tot meer gezette studie vinden. Hier legde hij o. a. de hand aan de vertaling der «Kerkgeschiedenis van Neander," waarvan alleen twee deelcn in druk zijn verschenen. Vermoedelijk heeft het aanvankelijk gehrek aan deel- neming hem van de voortzetting eener taak doen afzien, welke uitnemend aan hem was toevertrouwd, en later met gunstiger gevolg door den Doops- gezinden Predikant Mauve Ie Haarlem is opgevat en volhracht. Hier smaakte hij de eerste vader- vreugde. Zijne twee oudste kinderen zijn te Wad- dingsveen gehoren. Hoe goed was het, dat de toekomst hierbij voor zijn oog verborgen was, en hij onbewust was, hoe hij eens uit den beker der vadersmart zou moeten drinken! Intusschen zou hij nog korter dan hij op zijne eersle standplaats had vertoefd, aan zijne tweede gemeenle blijven toebehooren. De roep zijner uitmuntende predik- gaven begon zich steeds verder te verspreiden, en deed hem reeds spoedig op aanzienlijke plaatsen in aanmerking komen. Eenc beroeping naar de gemeente van Dordrecht, in December 1830 op hein uitgebracht en met een gunstig gevolg bekroond, bracht hem in Mei 1831 met zijn gezin derwaarts over. De jaren, die hij te Dordrecht heeft doorgeleefd,
werden door hem onder de gelukkigste jaren zijns |
|||||
|
31
|
|||||
|
levens geschat. Gelijk zijn geest zich in al zijne
kracht ontwikkeld had, zóó had hij nu reeds zijne volle hoogte als kanselredenaar bereikt. Hij vond hier een even uitgebreiden als aangenamen werk- kring, en de gemeente, vooral haar meest beschaafd en ontwikkeld gedeelte, bewees door de getrouw- heid harer opkomst, hoe hoog zij zijne prediking schatte. Hij stond aan de zijde van ambtgenooten, die hem waardeerden, gelijk hij hen hoogelijk achtte. Een tijd lang zag hij, als één hunner, den vriend zijner studiejaren, Stroeve nevens zich ge- plaatst, met wien hij hier, gelijk ook later, den vriendschappelijke!) omgang kon vernieuwen. Maai- den hoogsten prijs stelde bij op den omgang met den eervvaardigen van Kooten, wiens helderheid van geest en blik, al mocht het oog des lichaams ver- duisterd zijn, wiens opgeruimdheid van Godsvrucht, bij zooveel innige en gemoedelijke vroomheid, even- zeer eene geheime aantrekkingskracht op hem uit- oefende, als deze zich door de prediking en het verkeer van zijn jeugdigen ambtgenoot aangetrokken gevoelde. Uren lang kon hij in zijne woning en op zijn studeervertrek vertoeven, terwijl hij gaarne de taak op zich nam, den beminnelijken grijsaard, bij de verzwakking van zijn gezicht, voor te lezen, en door de leerrijke gesprekken, waarmede deze lectuur gekruid werd, zag hij zich daarvoor ruim- schoots schadeloos gesteld. In de letterkundige kringen werd hij even gaarne als van den kansel gehoord. Toen dan ook in Mei 1834 het eerste beroep naar Amsterdam tot hem kwam, zegevierde |
|||||
|
32
|
|||||
|
het gevoel van gehechtheid aan zijne geliefde Dord-
rechtsche gemeente over al het hegeerlijke, dat eene verplaatsing naar de stad zijner geboorte en de aanzienlijkste gemeente des Vaderlands hem aanbood. Ken paar bijzonderheden uit den tijd van beraad,
die aan deze beslissing vooraf ging, door hein zelven mij medegedeeld, mogen hier nog eene plaats vinden. Een zijner nog zeer jonge kin- deren, dat wellicht spelende te ver zich van huis verwijderd had, was eens op straat verdwaald of verloren geraakt. Spijker en zijne echtgenoote ver- keerden deswege in de grootste ongerustheid, toen de kleine aan de hand van eene zijner catechizanten vriendelijk werd thuis gebracht. In de volheid der vaderlijke vreugde betuigde Spijker, dat eene altoosdurende schuld van dankbaarheid op hem zou blijven rusten, en dat de brengster zich nooit te vergeefs, waar hij haar eenigen gewichtigen dienst zou kunnen bewijzen, tot hem zoude wenden. Voor deze was de dankbare blijdschap der ouders vol- doening en belooning genoeg. Maar toen nu het gevaar de Dordrechtsche gemeente bedreigde van haren geliefden leeraar te verliezen, meldde zij zich bij hem aan, en kwam zij, met het dringend ver- zoek dat hij mocht blijven, deze schuld invorderen; en Spijker, die de wettigheid dezer pretensie er- kende, verheugde zich hartelijk, dat hij haar met geene weigering behoefde af te wijzen, maar, door aan dit verlangen gehoor te geven, ook deze schuld kon voldoen. — Tot afwending van dit gevaar, en in |
|||||
|
38
|
|||||
|
de hoop van hem als met zilveren ketenen aan
Dordrecht verbonden te houden, hadden zich intus- schen ook eenige leden der gemeente, ter bijeen- zameling van een belangrijk geldelijk fonds ver- eenigd; maar toen één hunner iets van dit plan aan Spijker liet doorschemeren, verbood hij op de stelligste wijze hiermede voort te gaan, onder de verklaring en bedreiging, dat hij, bij zoodanige aanbieding, zich aanstonds door zijne conscientie gedrongen zou rekenen, de tot hem gebrachte be- roeping te aanvaarden. Hij verbond zich alzoo op nieuw aan zijne Dord-
rechtsche gemeente. Drie jaren mocht deze zich nog na dit tijdstip in zijn bezit verheugen, maar toen was, na een zesjarig verblijf, de aandoenlijke ure des afscheids gekomen. In October des jaars 1836 was Spijker andermaal naar Amsterdam be- roepen. Men wist daar genoeg door welke nauwe banden hij zich aan Dordrecht gehecht gevoelde, doch meende, in de hoop op een gelukkiger uitslag, eene vernieuwde poging te mogen wagen. De aan- drang, waarmede bet beroep des Kerkeraads, in persoonlijk bezoek en een aantal van brieven van deze zijde ondersteund werd, was bijkans niet minder sterk dan die de Dordrechtsche gemeente aanwendde, om hem nogmaals te behouden. En na langdurigen en zwaren strijd, oordeelde Spijker, hoeveel het hem mocht kosten, de stem der hem roepende gemeente, als den aangewezen weg der Voorzienigheid — wier leiding hij met kinderlijk vromen zin in de besturing van al zijne lotgevallen |
|||||
|
34
had opgemerkt — Ie moeten volgen. Toch besloot
hij, wat hem gereedelijk werd toegestaan, ook met het oog op het aantal leerlingen, die vóór zijn vertrek doorhem lot lidmaten der gemeente wensch- len aangenomen te worden, den winter in den schoot zijner geliefde gemeente door Ie brengen. In geruimen tijd hadden wij niets van elkander
gehoord, want heiden leden wij aan hetzelfde ge- brek — zekere traagheid in het briefschrijven. Spijker had echter evenmin mij, als ik hem ver- geten; en dat hij mijner in vriendschap bleef ge- denken, dat kon hij wel op geen meer sprekende wijze toonen, dan in den ijver, waarmede hij ge- durende de laatste maanden van zijn verblijf te Dordrecht, mij — die toen Predikant te Arnhem was — als zijn opvolger zocht aan te bevelen. En toen ik nu werkelijk, weinige dagen na zijn vertrek, in Mei 1837, derwaarts beroepen werd, ontving ik, schier gelijktijdig met den beroeps* brief, een hartelijk en dringend schrijven van zijne hand, waarin hij de hoop en het verlangen uit- drukte, dat ik thans voor het minst, wat ik vroe- ger had afgewezen, zijn plaatsvervanger mocht worden, en tot den door hem gestaakten arbeid mocht ingaan. Hoe treffend en vleiend ook dit blijk van vriendschap en vertrouwen voor mij zijn mocht, ik kon toch onmogelijk besluiten — na pas voor Leiden bedankt en bij die gelegenheid zóó veelvuldige liefdeblijken van de zijde mijner Arn- hemsche gemeente ontvangen te hebben — het be- roep naar Dordrecht aan te nemen. Hij vernam |
||||
|
38
|
|||||||
|
dit met leedwezen, en, al was hij te billijk en
te verstandig, om niet de redenen, die mij tot dit besluit geleid badden, te eerbiedigen, bij kon het mij toch maar half vergeven, en verweet mij daarna meermalen half schertsend, half ernstig, dat ik hem hierin andermaal had teleurgesteld. IV.
Met zijne verplaatsing naar Amsterdam opende
zich voor Spijker bet tijdperk, waarin hij zijn go- slarnte, als gevierd en bewonderd kanselredenaar, bot hoogst zoude zien stijgen; maar ook al hel bitter-zoete zoude smaken, aan een beroemden of gevierden naam verbonden. Den 7üen Mei 1837 werd hij des avonds in de Oude Kerk door zijn ambtgenoot Dr. G. A. van Limburg Brouwer, naar aanleiding van 1 Petr. I vs. 10—12, bevestigd, en den daaropvolgenden Woensdagavond, 10 Mei, deed bij in de Nieuwe Kerk zijne intrede met Jakob. I vs. 21 en 22. Hij sprak daarbij «Over den goeden geest eener Christelijke gemeente, hoedanig de leeraar zich dien, om zijns werks wil, wenschen moet (1)." Zoowel in de keuze van dezen tekst als in de behandeling van dit onderwerp sche- merde reeds het bewustzijn door, dat hij, hoe ge- wenscht en begeerd door velen dan ook zijne komst in de gemeente zijn mocht, zich toch op zekeren |
|||||||
|
(1) Deze leerrede is geplaatst in het • Christelijk Maandschrift voor
den beschaafden Stand," Jaarg. 1843, bl. 443—465. |
|||||||
|
36
|
|||||
|
tegenstand had te wapenen. Intusschen werd de
gunstige verwachting, die men aangaande zijne predikgaven gekoesterd had, niet slechts ten volle bevredigd, maar zelfs nog overtroffen. Het leverde inderdaad een schoon en indrukwekkend schouwspel op, zoo dikwerf men zich in die eerste tijden onder Spijkeu\'s gehoor bevond, in de Wester-, Nieuwe- of Anistel-kerken — als alle doorgangen in doop- huis en ruim met sluitsloelen waren bezet; als de gestoelten der eer en de opgaande banken legen de muren gelijkelijk met toehoorders waren gevuld; als men, zoo wijd het oog in het ronde kon sta- ren, geen voetplek gronds open of ledig zag — die ontzaglijke schare te overzien, die naar den redenaar luisterde met eene aandacht, met eene stilte, welke alleen bij enkele oogenblikken van rust, of aan het eind der rede als door het ge- ruisch eener zacht golvende zee werd vervangen. Overvulde kerken na de komst van een nieuwen leeraar zijn in groote steden, en inzonderheid in de Amslerdamsche gemeente, geenszins een vreemd, veelmeer een gewoon, en telkens tcrugkeerend ver- schijnsel te achten. Welk prediker, die daar vroe- ger of later zijne standplaats vond, weet dat niet genoegzaam bij eigene ervaring? Bij Spijker even- wel beloofde dit geenszins een ras voorbijgaand, maar veeleer een duurzaam verschijnsel te zullen worden, daar zijn gehoor, dal even uitgelezen en degelijk als talrijk mocht hceten, gedurende de eerstvolgende jaren eerder scheen toe Ie nemen dan te verminderen, terwijl in evenredigheid daarvan |
|||||
|
37
|
|||||
|
ook het gelal zijner catechizanten bleef aangroeien.
Werd de prediker daarom door allen, die zich rondom zijn kansel verdrongen, mei onverdeelde goedkeuring en instemming aangehoord? Dit liet zich evenmin van den inhoud zijner prediking, van het overdrijvend geruchte, dat hem reeds vóór zijne overkomst was vooruit gesneld , als van de bewe- ging des lijds, gelijk deze toen reeds was ontslaan, voorzien of verwachten. Bij de openheid waarmede Spijker zijne gevoelens uitsprak, werd er nauwelijks een scherpgeöefend oor of een meer dan gewoon ontwikkeld verstand vereischt, om op te merken, dat niet in alles de rechtzinnige leer der vaderen werd verkondigd. Soms zelfs scheen zijne rede er op aangelegd en ingericht om tegenspraak te ont- moeten en uit te lokken. De gevolgen bleven niet achter. Het ontbrak niet aan naamlooze hrieven, aan onaangename ontmoetingen en bejegeningen buiten zijne woning, of ook aan lastige bezoekers, die hij deswege te zijnen huize genoodzaakt Avas te woord te staan. Wel verre nogtans van zich hier- door te laten afschrikken, of met den geest der schroomvalligheid en vreesachtigheid terug te dein- zen, werd hij door dien tegenstand slechts te meer aangeprikkeld om verder te gaan, dan velen met de Christelijke wijsheid en bedachtzaamheid over- eenkomstig achtten te zijn. Zullen wij dit goed- keuren of prijzen? Geenszins. Toch gevoelen wij ons gedrongen den zedelijken moed zijner overtui- ging te bewonderen, en mogen wij onze hulde aan zijn stelregel niet weigeren: niet angstvallig te ver- |
|||||
|
38
|
|||||
|
zwijgen of te verbergen, wat als Godsdienstige en
Christelijke overtuiging bij hem geworleld stond. *— Wen meene nogtans niet, dat hel in Spijker\'s bedoeling hebbe gelegen veel polemiek op den leer- stoel te brengen, wat in zijn oog eene onlwijding van den kansel scheen. Daartoe was hij te zeer er op uit om aan zijne leerredenen eene practische en ethische richting te geven. Daartoe waren Gods- dienst en Christendom voor hem te veel leven en kracht in de volle beleekenis des woords. De meeste gelegenheid om zijne ware gevoelens bloot te leggen, waarbij het van zelfs moest uilkomen, in hoeverre hij van het oud-kerkelijke leerstelsel afweek en verschilde, bood de prediking over den Heidelbergschen Catechismus aan. Niel weinigen bevonden zich alsdan onder zijn gehoor, die zich ter kerke hadden begeven, om met een gretig en begeerig luisterend oor te kunnen opvangen, hoe de min of meer verdachte leeraar zich over het een of ander leerstuk, dat aan de orde der behandeling lag, zoude uitspreken. Doch de voornaamste kamp- plaats, waar niel uitsluitend aan hem het woord verbleef, leverde de openbare catechisatie op, die op Donderdagmorgen in de Oude Kerk, met een paar onderwijzers of onderwijzeressen in den Gods- dienst gehouden werd. Gedurende de maand dat Spijker, naar de volgorde der beurten, hier den sloel des onderwijzers innam, kon het daartoe af- gebakende terrein de schaar van toehoorders Ie nauwernood omvatten. Zijne meest geliefde leer- lingen en trouwste volgelingen, uit hoogeren en |
|||||
|
39
|
|||||
|
lageren stand — indien hunne dagelijksche bezig-
heden dil veroorloofden — stelden er den hoogsten prijs op, hierbij tegenwoordig te zijn; maar ook zijne meest verklaarde tegenstanders lieten zich daér vinden. Onder de Godsdienslonderwijzers waren er, die zijn bijzonder onderricht genolen hadden en zich geheel door hem Helen leiden en vormen. Niet allen evenwel koesterden gelijke gevoelens, en dit verschil moest zich wel in de gegevene antwoorden openbaren. De meeste en scherpste tegenspraak ging van de onderwijzeressen uit, en nu en dan werden de palen der betamelijkheid en van bet aan den leeraar verschuldigde ontzag dermate over- schreden, dat eene ernstige berisping van de zijde des kerkcraads noodig gekeurd werd. Maar welk opzien of welke beweging dergelijke kleine voorvallen in de gemeente mochten verwekken, zij waren niet in staal Spuker\'s overtuiging te schokken of zijne gemoedsrust te sloren, daar hij tegenover de ge- rezene moeilijkheden, die hij in zijn werkkring ondervond, zich met de bewustheid kon troosten, dal hij door de hoogachting en liefde, hem door zulk een aanzienlijk deel der gemeente toegedragen, voortdurend zou geschraagd wórden. De zomer van 1843 bracht ons, na eene veeljarige
scheiding, waarin wij elkander slechts zelden hadden ontmoet, door mijne beroeping en verplaatsing van Leiden naar Amsterdam, weder in dezelfde stad als vrienden en ambtgenooten te zamen. Het kon mij niet anders dan hoogst gewenscbt en welkom zijn, |
|||||
|
40
|
|||||
|
dat Spijker, met eene kleine afwijking van de ge-
wone volgorde, was aangewezen, om als bevesliger op te treden. Hij volbracht dit werk op eene waar- dige, waarlijk indrukwekkende wijze, welke mij nog bij de herinnering aangrijpt, met eene leerrede over 1 Cor. IV vs. 3 en 4: «Want hel is mij het minst door ulieden geoordeeld te worden, of door eenig menschelijk oordeel; ja ik oordeel ook mij- zelven niet. Want al ben ik mij geens dings be- wust, ik ben daardoor niet gerechtvaardigd; maar die mij oordeelt is de Heer!" — Deze rede droeg zoowel een Apologetisch als een Paraenetisch ka- rakter. Zij legde de beginselen zijner eigene pre- diking bloot, en handhaafde die tegenover het aanmatigend vonnis der bekrompenheid; zij ver- maande de gemeente tnt behoedzaamheid in haar oordeel, ook bij de beóordeeling van het werk van den nieuwaangekomen leeraar, en sloot voor mij de gewichtigste wenken in: zelfstandig mijne ge- moedelijke overtuiging te volgen, mij te verheffen boven het oordeel der menschen, maar des Ie dieper bij den aanvang mijner prediking de gedachte in mijne ziel te prenten: »die mij oordeelt is de Heer!" Zij getuigde niet minder, hoe levendig de herinne- ring onzer vriendschap in onze jongelingsjaren bij hem was gebleven, en geheel deelende in dit ge- voel, was het mij hoogstwelgevallig bij mijne in- trede hem afzonderlijk van den kansel te kunnen begroeten, en bij het woord van dank, dat ik tot hem als bevestiger had te richten, het openlijk te kunnen uitspreken, hoe hoog ik reeds vroegtijdig |
|||||
|
41
|
||||||||
|
hem had leeren achten, en hoeveel ik aan hem
als den vriend mijner jeugd en studiejaren was verschuldigd. Van nu af was het mij dan ook vergund — zoo
dikwerf de heurt onzer dagordening ons niet tegen- over elkander plaatste, en zulk eene keuze geheel vrij liet — mij onder zijne toehoorders te scharen; en onder de rijkstbegaafde predikers, die ik in mijn leeftijd gekend en met bewondering gehoord heb, schenk ik nog altijd uit volle overtuiging mede aan Spijker eene plaats. In zijne studiejaren dweepte hij met Borger. Ook de meest beroemde kansel- redenaars uit de eeuw van Lodewijk XIV, alsmede Coquerel en des Amorie van der Hoeven onder de toen levenden, droegen in hooge mate zijne bewon- dering weg. Maar hij was te zelfstandig en doorzag als criticus te goed, wat er aan de hoogst geroemde voorbeelden ontbrak, om zich een bepaald model te kiezen, gelijk dan ook zijne prediking geen zweem van slaafsche navolging verried. Veelmeer stond Spijker als oorspronkelijk-eigenaardige type onder de predikers van zijnen tijd eenigermate alleen. Vele trekken van overeenkomst ineen ik tusschen hem en den beroemden Donker Curtius, mijn voor- maligen ambtgenoot te Arnhem, ontdekt te hebhen. Dezelfde helderheid en bondigheid in betoog, klaar- heid en gespierdheid van stijl kenmerkten beider leerredenen; maar die overeenkomst is wel zeker niet uit zucht tot navolging geboren, — daar Spijker Donker vermoedelijk nimmer gehoord heeft — doch veelmeer uit overeenstemming des geestes en van |
||||||||
|
4
|
||||||||
|
42
|
|||||
|
karakter te verklaren. Ook openbaarde zich tus-
schen Leiden in andere opzichten een in het oog- vallend verschil. Terwijl Donker ieder redekunstig sieraad verachtte, en slechts door de zaken, die hij in mannelijke taal, met de hem eigene zeggens- kracht voordroeg, wilde boeien of overreden — toonde Spijker in geenen deele hieromtrent onver- schillig te zijn. In verrassende spraakwendingen, in de opneming, soms keurige uitwerking van dich- terlijke beelden, in de levendigheid der voorstelling, in het plastische van teekening en beschrijving — in één woord, als eigenlijk orator stond Spijker verre boven hem. Hoewel hij in den regel de synthetische preek-
melhode volgde, en zijne herkomst uit de school van van Hengel niet verloochende, zoo had hij zich toch van de gestrenge trichotomie, door den leer- meester voorgeschreven, ontslagen, en vormde hij ook hierin den overgang lot een volgenden lijd. Hij doorzag nog geenszins de nuttigheid van de orde, die hij volgen wilde, kunstmatig te verbergen, doch streefde bij de opgave van zijn plan naar eene edele eenvoudigheid, en toonde van eene te groote versnippering in deelen en onderdeelen afkeerig te zijn. Uitgewerkte exegetische studiën, gelijk van der Palm die met een bewonderenswaardig talent had welen te geven, gelijk ze nog in de uitgegeven leerredenen van van Hengel werden aangetroffen, zou men bij hem vruchteloos hebben gezocht. Nog minder opgewektheid toonde hij om zich in Dogma- tische vertoogen te verdiepen, ten zij de aard des |
|||||
|
43
|
||||||||||||
|
onderwerps dit gebiedend vorderde, of dat hij tot
opheldering en verdediging van zijn eigen gevoelen zich daartoe gedrongen en geroepen achtlc. Wat den doorgaanden geest en inhoud zijner leerredenen betreft, er is te recht bij zijn graf op gewezen, hoe de aanhef van het LIIl8te Gezang: »Mijn God! wat ooit in mij verdoof\',
Dat ik altijd in TI geloof\',
Aan deugd en eeuwig leven —" |
||||||||||||
|
den hoofdin
|
7
|
houd zijner prediking uitmaakte. Dat
|
||||||||||
|
geloof was leven in zijne eigene ziel geworden; en,
zoo in het telkens terugkeeren dier bekende trias — ofschoon het Christelijke element bierbij niet ont- brak— zekere rationalistische tendern zich openbaarde; zoo een deel zijner hoorders nog iets meer en iets anders, een voller en dieper greep uit het hart van het Evangelie verlangd had en in zooverre onbe- vredigd bleef — menig gematigd rechtzinnige bleef hem toch gaarne hooren wegens den schat van leeringen, den fijnen opmerker en menschenkenner waardig, die hier als met volle handen werden uitgestrooid, en vooral wegens den heiligen ernst en vromen zin, welke zijne leerredenen van het begin tot het einde doordrong en bezielde. Spijker\'s stijl bezat eene eigenschap, welke aan
geen zijner aandachtige hoorders kan zijn ontgaan: de kortheid zijner volzinnen. Geheel op zich zelven staande en zonder door eenig voeg- of koppelwoord aan elkander gehecht en verbonden te zijn, volgden deze in zoo geregelde orde elkander op, dat de |
||||||||||||
|
4\'
|
||||||||||||
|
44
|
|||||
|
concatenatie der denkbeelden hierdoor in het minst
niet verstoord of belemmerd werd. Dit was hem, volgens zijne eigene verklaring, zóó lot eene tweede naluur geworden, dat hij, ook dan als hij daarvan wilde afwijken, zich ten aanzien der keus van het juiste voegwoord altijd min of meer verlegen ge- voelde. Wij willen dit, uit een stilistisch oogpunt beschouwd, niet onvoorwaardelijk prijzen. Hoe af- keerig men, niet ten onrechte, van langgerekte volzinnen moge zijn — wij gelooven toch, dat een afwisselende periodenhouw, welke naar den aard des onderwerps zich wijzigt en als naar den gang der gedachten luistert, hoven die opeenstapeling van korte volzinnen verre de voorkeur verdient. Maar zeker is het, dat die eigenschap in volkomene har- monie stond met hetgeen zijn prediktrant op het voordeeligst kenmerkte: kernachtigheid, met eene helderheid vereenigd, welke aan het doorzichtige van het glas, aan het doorschijnende van hel kristal deed denken. Het puntige der gedachte en uit- drukking kwam hierdoor te gelukkiger uit en kon te sterker spreken, en het paraenetiscli deel zijner rede erlangde iets spreukmaligs, waardoor het te meerderen indruk maakte, te vaster in het geheugen zich prentte en te gemakkelijker kon worden mede- gedragen. •— Spijker bezat geen zware of klankvolle stem,
maar hij sprak scherp gearticuleerd en afgemeten, zorgde voor de noodige rust bij de ademhaling en eene juiste plaatsing van den klemtoon, en van daar |
|||||
|
4K
|
||||||
|
dat zijne stem ook in de ruimste kerkgebouwen
veel verder droeg, dan men in den aanvang, als wanneer zij zwak had geschenen, had durven ver- wachten. Zijne uitwendige voordracht was bij al de waardigheid van stand en houding, levendig en bezield, vooral tegen het einde, naarmate zijne rede zich hooger verhief; maar altijd wist hij den sterken declameertoon te vermijden, stembuiging en gesticulatie in zijne macht te houden en geheel meester van zich zelven te zijn. Daarin ligt wel voor een goed deel hel geheim der uitwendige wel- sprekendheid, en daaruit verklaart zich de aandacht, waarmede men aan des sprekers lippen bleef ge- boeid; al was het veelmeer zijn toeleg te over- tuigen en te overreden, dan te ontvlammen en te ontgloeien, of zijne hoorders dermate mede te sle- pen, dat de bewondering in opgetogenheid en ver- rukking overging. Niet veel, betrekkelijk weinig van Spijker\'s kansel-
arbeid heeft tot hiertoe het licht gezien. Hij was hiermede even terughoudend als met andere voort- brengselen van zijnen geest. Enkele leerredenen zijn afzonderlijk uitgegeven (1). Meerdere, en daaronder hoogst voortreffelijke, hebben in het Christelijk Maandschrift voor den beschaafden stand eene |
||||||
|
(1) Zoo als \' Jehova is Koning," Leerrede over Ps. XCIX vs. 1,
na de troonshcklimming van Koning Willem II, 1840, en »De ware eenheid der Christelijke Kerk," leerrede over Jou. XVII vs. 20 en 21, 1848, heiden uitgegeven hij den Boekhandelaar Joh. Muller. |
||||||
|
46
|
|||||||
|
plaats gevonden (1). Nog andere zijn in deverzameling
van «Leerredenen tot bevordering van Evangelische kennis en Christelijk leven," bij van der Wiel te Arnhem uitgegeven (2), opgenomen. Kort na zijne komst te Amsterdam hield hij zich bezig met de uitgave van een bundel Leerredenen, die in het jaar 1840 bij Blussé en van Braam te Dordrecht in het licht is verschenen. Deze leerredenen zijn aan de verschillende gemeenten, waaronder hij ge- arbeid had, opgedragen. Zij waren alzoo bestemd, oin van zijne zijde tot een getuigenis te strekken, hoe hij deze gemeenten, en inzonderheid zijne voor- malige gemeenten, in liefde bleef gedenken; maar ook om het aandenken aan den van haar gescheiden leeraar en vriend levendig te houden en de vrucht zijns werks onder hen te bestendigen. Met dit doel voor den geest, had hij aan een paar gelegen- heids-redenen mede eene plaats gegeven. Van de overige heeft die over: » het verlangen naar den dood," iets dubbel belangrijks voor mij, omdat ik weet, dat Spijker\'s eigene gemoedsgesteldheid en beschouwing over het leven en den dood, toen hij haar uitsprak, zich daarin geheel heeft teruggegeven en afgespiegeld. Die bundel behoeft mijne lofspraak |
|||||||
|
(1) Zoo als: Leerrede over Efez. V vs. 19 en 20, met een naschrift over
het orgel en het eerste orgelspel in de Eilands Kerk. Jaarg. 1844. Dec. (2) Zoo als « \'s Heilands verzoeking in de woestijn ," Jaarg. 1S47 ,
• Het lied der overwinning over dood en graf," 1849, » De vree- selijke teekenen, die aan de openbaring van het CaRisrus-rijk op aarde voorafgaan, en daarvan onafscheidelijk zijn," 1852, » Het tafe- reel der verheerlijking van Jezus op den berg," 1862. |
|||||||
|
47
|
|||||||
|
niet; hij heeft die bij zijne verschijning, in de
openbare beöordeelingen, met eene welverdiende aanbeveling, genoegzaam gevonden. Nog altijd ver- dienen deze leerredenen door den aankomenden Evangeliedienaar, wegens vorm en inhoud beide, gelezen en bestudeerd te worden. In de woning zijner vroegere hoorders en vereerders, waar zij wel niet vruchteloos zullen Ie zoeken zijn, behooren zij in eerc te blijven. — Zal ook de tegenwoordige bundel, die met deze levensschels bij het publiek wordt ingeleid, even talrijke lezers en cenc daaraan geëvenredigde waardeering vinden? Zóó hartelijk als ik dit blijf wenschen, zooveel vereenigt zich, om eene andere minder gewenschte uitkomst als moge- lijk te vooronderstellen. De lectuur en het debiet van leerredenen in het algemeen, is gedurende de laatste tien of twintig jaren, uil licht verklaarbare oorzaken, niet toegenomen, maar gaandeweg ver- minderd. Onder Spijker\'s eigene volgelingen kun- nen er niet weinigen zijn, die aangemoedigd door des leermeesters voorbeeld in de losrukking van oude banden, maar veel driftiger voortgeschreden dan hij, zich min of meer afkeerig hebben afgewend van hetgeen zij in het vroom geloof hunner kinds- heid hadden lief gehad, en die thans in een ziels- toestand verkeeren, waarbij het Godsdienstig leven kwijnt en het kerkelijk leven zieltoogt, zoo het niet geheel gestorven is. — Weder anderen, terug- geschrikt voor de gevolgen, waartoe de richting, waarin zij zich bleven voortbewegen, moest leiden, kunnen zich bij vernieuwing in de armen van een |
|||||||
|
48
|
|||||
|
stelsel hebben geworpen, waaraan zij zich vroeger
ontwassen hadden gerekend. De verdoovende in- vloed des tijds — die geslagen wonden, ook dezulke, die ongeneesbaar schenen, heelt en verzacht, maar ook alras zekere koelheid en onverschilligheid in de plaats van vurig gekoesterde liefde en vriend- schap kan doen treden; die zoo menige herinnering heeft uitgedelgd, en zoo menigen vroeger gevierden naam in vergetelheid heeft doen wegzinken — die verdoovende invloed des tijds zal ook hier wel zijn slaapwekkend vermogen geenszins hebben verloo- chend. En toch blijf ik de streelende verwachting koesteren, dat er nog velen, zelfs zeer velen zijn, in wier hart zijn naam in dankbare herinnering leeft, voor wie de verschijning van dezen bundel, als de stem van een gestorven maar weder her- levenden vriend, hartelijk welkom zal zijn. Neen! het zal niet tot. oneer der Amsterdamsche Gemeente gezegd moeten worden, dat een man als Spijker — na jaren lang met zóó grooten opgang onder haar gepredikt, geleefd en gewerkt te hebben, spoedig door haar kon vergelen worden. Er zou eene leemte in de geschiedenis onzer Vaderlandsche predikkunde, tijdens het midden dezer eeuw, ontstaan, indien Spijker\'s naam daarin onvermeld, en zijn werk, als kanselredenaar, buiten beöordeeling bleef. V.
Bezat Spijker als Prediker en Redenaar uitstekende
en buitengewone gaven, niet minder als Catecheet. |
|||||
|
49
|
|||||
|
Welk eene gelukkige en voortreffelijke aanwending
hij van de Socratische leermethode wist te maken, en hoe hij niet rustte, voordat men de waarheid, die hij ontvouwen en hetoogen wilde, zich geheel had toegeëigend en volkomen verstond en doorzag — dit was reeds bij gemeenzame gesprekken in den vriendenkring te ontdekken; maar in het cate- chizeervertrek kwam dit met de meeste helderheid uit, en hier vertoonde hij zich in al zijne kracht. Reeds te Waddingsveen was hij begonnen eene schets der Godsdienstleer ten behoeve en gebruike van zijne leerlingen op Ie stellen, die echter nim- mer — voor zoover ik weet — gedrukt, allhans niet in den handel gebracht en verspreid is, maar door zijne leerlingen diende nageschreven te worden. Met afwijking van de meestgewone of gevolgde methode zocht Spijker, door verschillende oefe- ningen , o. a. door mondelinge mededeeling of schriftelijke opteekening, van hetgeen zij op den naastvoorgaanden Zondag gehoord hadden, het ge- heugen en oordeel zijner kweekelingen te oefenen, te ontwikkelen en te scherpen, en hen er aan te gewennen, om klaarheid en juistheid aan de uit- drukking hunner denkbeelden te geven. Maar was bij een hoogst voortreffelijk onderwijzer, hij was ook in vollen nadruk de vertrouwde raadsman en vriend zijner catechizanten, die in veler geheimen ingewijd, ook op hunne lotsbestemming weldadig wist te werken, en voor menigeen, wien hij den weg des levens aanwees, ook tot gids en mentor op den aardschen levensweg bleef verstrekken. |
|||||
|
50
|
|||||
|
Groot was dan ook de gehechtheid, waarmede zijne
catechizanten hem aanhingen, en tot in gevorderden leeftijd zich aan hem verhonden hieven gevoelen, en ik houd mij overtuigd, dat er onder mijne lezers en lezeressen niet weinigen zullen zijn, die zich hierbij met aandoening voor den geest brengen, wal ook zij voor hunne godsdienstige kennis en op- leiding aan den geliefden leeraar te danken hebben. Ook de herderlijke plichten, aan zijne ambts-
bediening verbonden, loonde hij geenszins gering Ie schatten, maar veelmeer van het hooge belang daarvan doordrongen te zijn. Afgescheiden van het gewone huisbezoek, maakte hij veel werk van het geregeld bezoeken der gemeenteleden; en in veler hart en woning, heeft hij, door de verzoening, die hij er bewerkte, door de wijze raadgevingen, in moeilijke levensomstandigheden verstrekt, door de troostredenen aan het ziekbed of in het klaag- huis gesproken, zich een blijvend gedenkteeken gesticht. Met de innigste belangstelling bleef hij zich het
lot van weduwen en weezen, ook dier knapen in het burgerweeshuis, waar hij, jaren lang, weke- lijks onderricht te geven had, ook dat der cellulair- gevangenen aantrekkeu. Dit getuigen o. a. de toe- spraken, die hij tot de jeugdige gevangenen richtte, en de gewichtige hierin door hem bewczcne dien- sten zijn door de bestuurders van het «genootschap lot zedelijke verbetering der gevangenen," hoogelijk gewaardeerd geworden. |
|||||
|
51
|
|||||
|
Spuker\'s woning lag ver van de mijne. De afstand
van de Keizersgracht over het Huis met de Hoofden naar den uithoek van den Zwanenburgwal tegenover het Diaconie-weeshuis, waar ik hem het langst heb gekend en het meest heb bezocht, vorderde eene te uitgestrekte wandeling, dan dat zij telkens en telkens weder kon worden hervat en herhaald. Bij den wensch om elkander meer geregeld te zien en te ontmoeten en meerder nut uit dat verkeer te trek- ken, dan bij deze haastig gebrachte bezoeken, of op het wekelijksch Ministerie kon plaats hebben, voegde zich al spoedig het verlangen een kleinen en gesloten vriendenkring te vormen, waarin wij on- derwerpen van theologischen aard konden bespreken en behandelen. Het plan daartoe ging weder het eerst van Spijker uit, en vond bij mij te gereeder weerklank, daar ik nog de versche herinnering om- droeg van het nut en genoegen in soortgelijken kring, waartoe de Hoogleeraar van Oort, Dr. Tichler en de Predikanten Fangman en van der Pot behoord hadden, door mij te Leiden gesmaakt. Niet gemak- kelijk was het evenwel bij de veelheid onzer ambts- bezigheden en de talrijkheid der vergaderingen, welke te Amsterdam zooveel kostbaren tijd weg- rooven, daartoe een geschikten avond te vinden. Eindelijk kwam dit theologisch gezelschap tot stand. Onze medeleden waren de Predikanten Stroeve, de VOOGT, DOMPIERRE DE GhAUFEPIE , BoEKE en SïUART.
De hoofdtaak, welke hier ons bezig hield, was het
|
|||||
|
52
|
|||||
|
cursorisch lezen van het N. T., waaraan, hoewel
Exegese de hoofdzaak bleef, van zelfs dogmatische beschouwingen en Excursen zich vastknoopten. Het was toen de tijd, waarin het vierde Evangelie bij de godgeleerden van de meest verschillende richtin- gen nog in de hoogste eere stond. De echtheid van dit geschrift werd, in weerwil van Bretschneider\'s Probabilia, die geheel vergeten schenen, genoegzaam boven bedenking verheven geschat; en zóó hoog was de voorliefde en waarde daaraan toegekend, dat, bij vermeenden of werkelijken strijd met de Synoptici, aan den geliefden discipel des Heeren, als rechter ter laatste instantie, in den regel de stem der be- slissing verbleef. Vreemd was het alzoo niet, dat het Evangelie vanJohannes het eerst aan de beurt der behandeling lag, waarop de brief » aan de Komeinen" volgde. Voorts werden nieuw uitgekomene schriften of boekbeöordeelingen besproken, schetsen van leer- redenen ontworpen of gecritiseerd; soms ook meer uitgewerkte opstellen van Dogmatisch-Exegetischen aard, als de vrucht eener opzettelijke kamerstudie, voorgelezen, en de aanmerkingen der leden gehoord. Behoeft het wel gezegd te worden, dat Spijker de ziel ook van dezen kleinen en leerzamen kring bleef uitmaken? dal hij van zijne grondige taalkennis ook hier de doorslaande blijken gaf? dat bij het woord der Schrift, bij de lezing, met tal van fijne en geest- rijke aanmerkingen oversprenkelde? soms ook de gelegenheid zocht en vond, om een meer afwijkend gevoelen, bij de tegenspraak die bet uitlokte, te bepleiten en te verdedigen ? — Hoewel de geregelde |
|||||
|
S3
|
|||||
|
voortzetting en bijwoning dier samenkomsten wel
iels te wenschen overlieten, hebben zij toch het genoegelijkst herdenken bij mij achtergelaten. Nog dikwerf kan ik mij te midden van dien kring ver- plaatsen , gelijk die gedurende de langgerekte winter- avonden, bij het zonnige lamplicht, rondom de tafel of het gezellige haardvuur zich sloot. Als ik mij dan vertegenwoordig, welk een broederlijke zin en geest den grondtoon aan onze gesprekken gaf; met welk eene openheid en rondheid, voor geene ver- denking of misduiding beducht, ieder gevoelen werd uitgesproken; welke samenstemming toen nog heerschte omtrent vele dierzelfde hoogaangelegene punten, die in lateren tijd voormalige vrienden en geestverwanten in scherp afgeleekende partijen tegen- over elkander zouden plaatsen, — dan kost het mij zekere moeite geen »Laudator temporis acti" te worden. En weemoed grijpt mij aan bij de ge- dachte, dat ik de eenig overgeblevene dier broederen ben; dat zij allen, wier namen ik hier nederschreef, wier beeld in ongedeerde levenskracht, mij hierbij weder voor de oogen rijst, reeds hunne aardsche levenstaak en levensreis hebben volbracht. Bij de vervulling van zijn vijfenlwintigjarigen
Evangeliedienst (welke den 7den Maart des jaars 1852 inviel) liet zich verwachten, dat Spijker (gelijk de gewoonte dit medebracht, gelijk meest al zijne oudere ambtgenoolen tot hiertoe gedaan had- den) hieraan openlijk zou gedenken. Doch, afkeerig als hij was van veel over zich zelven op den kansel |
|||||
|
54
|
|||||
|
te spreken, behield hij de hem voor dien dag aan-
gewezene beurt, des avonds in de Amstelkerk, waar gedurende dien winter de Heidelbergsche Catechismus behandeld werd. Niemand zou het den spreker euvel hebben geduid, zoo hij ditmaal zich hierover weinig bekreund had ; maar Spijker wilde de vastgestelde orde niet verbreken en wegens den aard en rijkdom des onderwerps (hel was de tiende afdeeling over Gods Voorzienigheid) kon het hem niet moeilijk vallen, daarmede alles vast te schakelen en te verbinden, wat hij voor die ure gepast rekende, hoewel velen eenigszins teleurgesteld het heiligdom verlieten, omdat zij geene eigenlijke feestrede gehoord hadden. Ook bij deze gelegenheid liet de Amsterdamsche
gemeente — die getrouw in zijne vreugde en smart gedeeld heeft, die ook later, toen de smartelijkste beproeving, welke een ouderhart kan doen bloeden, hem en zijne gade trof, gewillig het hare bijdroeg, om zijn bitter leed te verzachten — het niet aan vele blijken van deelneming en belangstelling ont- breken. Onder de talrijke geschenken, die hem toevloeiden, verdient er één bijzondere vermelding, als hetwelk de gevers en den man voor wien bet bestemd was, gelijkelijk vereert. Een exemplaar der \'Bibliotheca Patrum" van Gallandus , in XIV folio deelen, prachtig gebonden, werd hem door eenige leden der Hervormde Gemeente ten geschenke aan- geboden; een werk, welks bezit menige academische bibliotheek hem mocht benijden, en dat in de bij- zondere boekverzameling eens geleerden schaars zal |
|||||
|
Ü5
|
|||||
|
worden aangetroffen. Het leverde het doorslaand
bewijs,dat men den feestvierenden leeraar niet enkel als mensch, als vriend en prediker, maar ook als geleerde in zijne waarde wist te schatten. — Had Spijker , toen hij van dit prachtvverk de rijke bezitter werd , eerst aan den ingang zijner loopbaan gestaan, die hij nu reeds meer dan ter helfte had afgelegd — het zou hem de gewichtigste diensten bewezen hebben, waarvan ook anderen de goede vrucht zouden hebben ingeöogst. Geen klein gedeelte van zijn tijd, dien hij an-
ders aan zoodanige studie had kunnen toewijden, zag hij zich ontnomen, sinds hij aan het hoofd der redactie van het «Maandschrift voor Christenen van den beschaafden stand," zich geplaatst zag. Geluk- kiger keuze had de ring van Amsterdam bezwaarlijk kunnen doen dan toen zij Spijker uilnoodigde, om zich daarmede te willen belasten. En dat dit Maandschrift, toen men reeds voor zijn onder- gang vreesde, nog jaren lang zijn bestaan met eere heeft gerekt, en zelfs nog een tijdperk van bloei heeft gekend, dit is wel voornamelijk aan de zorg dank te weten, door hem niet enkel aan de tijdige en geregelde verschijning, maar ook aan het dege- lijke gehalte van den inhoud besteed. Een groot aantal kleinere en uitvoeriger opstellen, daarin voor- komende , zijn van zijne hand. De beschouwing daarvan zou ons — vreesden wij niet voor te groote uitvoerigheid — rijke stof kunnen opleveren, om Spijker als onderhoudend en boeiend schrijver, als |
|||||
|
\\>6
|
|||||||
|
diepzinnig en vvijsgeerig denker, als veelzijdig ge-
leerde te schetsen. Eene enkele opmerking daarover vinde ook hier hare plaats. Meesterlijk verstond Spijker de kunst, om van nieuw uitgekomene wer- ken, uilgehreide verhandelingen, of academische proefschriften een doorloopend verslag te geven, dat wel verre van een hloot uittreksel of dor geraamte Ie behelzen, in een wèl afgerond geheel een bezield en sprekend karakterbeeld van den schrijver en zijn werk te aanschouwen gaf (1). Hij zelf heeft die opstellen, vermeerderd met enkele redevoeringen en beoordeelingen, die in sommige Vaderlandsche Tijd- schriften waren geplaatst, onder den titel van » Kleine schriften," voor zich in een lijvigen band vereenigd. Voegt men hierbij nog de gemengde berichten, achter ieder maandnummer geplaatst, waarin hij met veel delectus en groole beknoptheid als uitkipte en ter lezing aanbood, wat hem in de laatst ver- schenen buitenlandsche Tijdschriften der mededee- ling was waardig geschenen, dan zou eene compleete verzameling dier grootere en kleinere opstellen lichtelijk meerdere boekdeelen uitmaken. Jammer is hel, dat zij thans, nevens zooveel goeds en voor- treffelijks van genoemden en ongenoemden, wat voor |
|||||||
|
(1) Men verg. b.v.: „.Het Christendom volgens het zelfsbewustzijn".
Verslag van: Ath. Coquerel, „Le Christianisme expérimental," Jaarg. 1847. ,, T)e leer der Herv. Kerk in hare grondbeginselen". (Verslag van het werk van den Hoogleeraar Scholtkn ,) Jaarg. 1850. „ Evangeline, een beeld uit de Negerhut, Jaarg. 1853. „ Eene Hof- predicatie onder Lodewyk XIV". (Verslag van het bekende geschrift van Bunqenkb, Jaarg. 1851.) |
|||||||
|
87
|
||||||
|
de vergetelheid verdiende bewaard Ie blijven, doch
in het legio hoekdeelen van het Christelijk Maand- schrift verzonken en begraven ligt, vermoedelijk zullen veroordeeld blijven, om daar den slaap des doods lc slapen. Mochten de laatste uitgevers van het Maandschrift, die ook de volle eigenaars daar- van zijn gebleven, kunnen goedvinden Spijkbr\'s schriftelijke nalatenschap, hetzij in haar geheel, hetzij bij wijze van bloemlezing nogmaals uit te geven — ik achle, dat zij hiermede een goed werk zouden verrichten, en dat zoodanige uitgave,wegens het belangwekkende en behagel ijk afwisselende van den inhoud , zóó wel voor het geheele letterkundige publiek, als voor Spijker\'s talrijke vrienden een welkom geschenk zoude zijn. Bij de uitgebreide werkzaamheid, welke Spijker
gedurende zijn verblijf te Amsterdam ontwikkeld heeft, is hel moeilijk hem getrouw op al zijne paden te volgen. In weerwil vau de nauwe vriendschaps- betrekking, waarin ik tol hem slond, kan veel mij onbekend zijn gebleven, of thans bij de herinnering mij ontgaan. Genoeg moge het zijn nog het volgende aangestipt of vluchtig vermeld te hebben. Gedurende eene reeks van jaren beeft hij lot de
Maatschappij »Tot Nut van \'t Algemeen," wier loffe- lijk streven hij uit al zijn vermogen zocht te schra- gen en te bevorderen, in de nauwste belrekking gestaan. Grooten dank was inzonderheid het eerste Departement dier Maatschappij te Amsterdam aan hem verschuldigd, welks vergaderingen hij getrou- |
||||||
|
o
|
||||||
|
88
|
|||||
|
welijk bijwoonde of leidde. Het verlies, bij zijn
vertrek naar \'s-Hage geleden, is vooral ook in dezen kring diep gevoeld. In het jaar 1854, toen het be- langrijke vraagpnnt omtrent de toelating van Israë- lieten aanhangig was gemaakt, en later in het jaar 1863, toen hij reeds Amsterdam met der woon ver- laten had, heeft hij als lid des Hoofdbestuurs de Algemeene Vergadering geopend en den stoel des Voorzitters bekleed. Ook in andere letterkundige Vereenigingen en
Maatschappijen, zoo als »Doctrina et Amicitia" en «Pelix Meritis" was hij als spreker zeer gezocht. De redacliën van onderscheidene tijdschriften stelden hoogen prijs op zijne medewerking, en ontvingen van lijd lol tijd bijdragen of boekbeoordelingen van zijne hand. De Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden nam hem onder hare leden op, en «Doctrina" bood hem het diploma van het honorair lidmaatschap aan. Hoewel eerst later als lid der hoogere kerk-
besturen opgetreden, is hij ook daarin als Scriba van het Klassikaal Bestuur, als Lid van het Pro- vinciaal Kerkbestuur van Noord-Holland, als Lid der Synodale Commissie, en tweemalen als Voor- zitter der Algemeene Synode ijverig werkzaam geweest. Bij de grondwetsherziening in 1848 en de be-
weging, welke dit jaar mede op kerkelijk gebied deed ontstaan, nam hij een levendig werkzaam aan- deel aan de plannen, om ook de kerkelijke instel- lingen eene geheele herziening en hervorming te |
|||||
|
r,v»
|
||||||||
|
doen ondergaan (1), en met een belangstellend en
scherpwakend oog bleef bij ieder besluit der Synode volgen, dat tot verwezenlijking daarvan dienen mocht. Uitgaande van het presbyteriale karakter van ons kerkgenootschap, en het democratische beginsel, dat daarin leefde en werkte, van harte toegedaan, was hij een der meest besliste en verklaarde voorstanders der tenuitvoerlegging en toepassing van Art. 23 van het Algemeen lleglement; en geene voorspiegeling van de gevreesde gevolgen, welke daaruit allermeest voor zijne eigene parlij en richting zouden komen te ontstaan — eene vrees, die hij de uitkomst voorwaar niet ijdel of overdreven is bevonden! — was in slaat hem in dit gevoelen te doen wan- kelen, of — gelijk hij het meende Ie moeten beschouwen — tot ontrouw aan zijn beginsel te verleiden. Verschilde hij hierin van het gevoelen van velen
zijner amhtgenooten — ook bij de Aprilbeweging in 1853 slond hij eenigermate op zich zelven. Hij deelde niet in de toen zóó algemeen heerschende opgewondenheid der gemoederen, en meende in de ietwat driftige beweging, zóó plotseling onder de Protestanten ontstaan, een bewijs te zien van on- geloof aan de inwendige en zegevierende kracht der waarheid. Het vermanend en hezadigend woord, dat de Synodale Commissie, waarin Spijker zitting had, noodig achtte tot de Gemeente te richten — |
||||||||
|
(1) Verg. zijne » Aanteekeningen op het Ontwerp van een gerevi-
deerd algemeen reglement voor het bestuur der Herv. Kerk." 1848. |
||||||||
|
5-
|
||||||||
|
60
|
||||||
|
maar hetwelk, wel verre van eene goede plaats of
algerueenen weerklank te vinden, levendige weer- spraak wekte — was uit zijne pen gevloeid. Niet geheel kon ik zelf in de daarin uitgedrukte ge- voelens deelen. Zonder iets op de zegevierende kracht der waarheid af te dingen — als men hierbij het oog op de ver verwijderde toekomst, als de ontknooping van het groote werelddrama , houdt gericht — meende ik toch, dat dit geloof ons niet van den plicht der waakzaamheid, en, waar dit geëischt werd, ook van krachtsonlwikkeling tegen- over de ullramontaansche Propaganda kon of mocht ontslaan, en dat de Kerkgeschiedenis ons uit de tijden der reactie na de Hervorming hieromtrent de duchtigste lessen gaf. Het verschil, dat hieromtrent tusschen ons be-
stond, lokte in die dagen menige geanimeerde woordenwisseling uit, doch geene verkoeling of verwijdering is hieruit tusschen ons ontslaan. Veel heb ik thans geleerd met een ander oog dan vroeger te beschouwen, en ik schroom de belijdenis niet later tot het heldere inzicht te zijn geleid, hoeveel onheilig vuur, door de vermenging van Godsdienst en staatkunde, toen op den gewijden allaar is gebracht en ontstoken. Maar de hierboven uitgesprokene overtuiging is bij mij nog altijd de- zelfde gebleven, en de dagen, die wij voor het tegenwoordige beleven, zijn wel geschikt orn ons bij vernieuwing daarin te bevestigen. |
||||||
|
Het mocht inderdaad als geen gering blijk van
|
||||||
|
Hl
|
|||||
|
hem vereerend vertrouwen gelden, dat Spijkeb,\'
na pas enkele keeren als gewoon lid de Synode te hebben bijgewoond, in het jaar 1860 tot Voorzitter der Vergadering werd gekozen. Niet minder ver- eerend was voor hem de opdracht der Synode, waarbij zij hem eene plaats aanwees onder de God- geleerden, aan welke het werk der nieuwe Bijbel- vertaling was toevertrouwd. Gelijk hij het plan dier vertaling groolelijks had toegejuicht, zoo bleef hij met volhardenden ijver en onverflauwde liefde bezield voor eene taak, die hij met geestdrift aan- vaard had. De bewerking der vier Paulinische hoofdbrieven: aan de Romeinen, aan de Galaten en aan de Corinthiërs is, behoudens enkele kleine veranderingen, die de woord-redactie betroffen, geheel van zijne hand. Hij heeft nog lang genoeg geleefd, om de voldoening te smaken, dat hij nog de vertaling des Nieuwen Testamenls, waaraan hij zelf zulk een belangrijk aandeel had gehad, vol- eindigd en in druk verspreid mocht zien, maar ook om de scherpe en bittere beöordeeling en ver- oordeeling te vernemen, die aan de dusgenoemde «Synodale Bijbelvertaling," bij hare eerste ontvangst en verschijning bereid was. Het kon hem, als blijk van hem vereerend ver-
trouwen, niet anders dan streelend zijn, door den loenmaligen Minister van Hervormden Ecredienst, Mr. J. A. Jolles, in Augustus 1861, gekozen en geroepen te worden om deel der Commissie uit te maken, belast met de herziening der Provinciale reglementen, en, zoo noodig, met het ontwerpen |
|||||
|
Hl
|
|||||
|
van een geheel nieuw reglement op het beheer der
kerkelijke fondsen. Ten laatste is ook \'s Lands regeering in de er-
kenning en huldiging zijner veelzijdige verdiensten niet achter gebleven, door hem in Mei 1861 te benoemen lot Itidder der Orde van den Nedcr- andschen Leeuw, al hadden ook zijne talrijke vrienden en vereerders hem deze onderscheiding veel vroeger waardig gekeurd en toegedacht, dan hij die werkelijk ontving. VI.
Maar welke eervolle onderscheidingen Spijker ook
gedurende zijne kerkelijke loopbaan zijn te beurt gevallen, ééne en wel de hoogste en voornaamste, hem boven vele anderen toekomende, is hem ont- gaan; en indien wij, zonder liooger op te zien, de zaak van eenc bloot menschelijke zijde bleven be- schouwen, dan zouden wij zelfs lot de uitspraak geneigd zijn, dat hij zijn eigenlijke loopbaan, de ware levensbestemming, die voor hem scheen weg- gelegd, gemist heeft. Het is schier overbodig het uit te spreken, dat ik hierbij gedacht wil hebben aan — een Professoraat. — Al de rijke geestesgaven, die zich in hem vereenigden, culmineerden als het ware in zijne uitstekende bekwaamheid en geschikt- heid als Docent, om den rijkdom zijner kennis op eene heldere en bevattelijke wijze ook aan anderen mede te deelen. Welk een leerstoel hem in het vak |
|||||
|
63
|
|||||
|
der Godgeleerdheid ware aangeboden — hij zou dien
ongetwijfeld tot eer en sieraad hebben verstrekt. Schijnt dit stout en sterk gesproken, ik heb de innige bewustheid met deze overtuiging niet alleen te staan, maar dat al zijne nog levende vrienden hierin met mij zullen samenstcmmen. Indien, ge- durende onze studiejaren, in den vriendenkring, dien wij te Amsterdam vormden, de vraag tot ons ware gericht: in wicn onzer de toekomstige Hoog- leeraar school? wij zouden zonder aarzeling hem met den vinger hebben aangeduid, en geen andere naam zou eerder, dan de zijne, op onze lippen hebben gezweefd. Werkelijk zijn er ook onderscheidene tijdpunten
in zijn leven geweest, waarop het vooruitzicht op zoodanige benoeming meer van verre of nabij hem voor oogen zweefde; maar bij herhaling heeft hij ook hier uit den bitteren beker der teleurstelling gedronken. Bij den dood van den ook mij onver- getelijken Hoogleeraar Hooijens , werd Spijk er\'s naam, met de namen van enkelen zijner ambtgc- nooten, als diens meest geschikte opvolger genoemd en aangewezen, maar juist wegens het meerdertal van namen, die hierbij half overluid, half fluisterend werden uitgesproken, oordeelden Curatoren in hunne wijsheid het veiligst, het oog van den Amslerdam- schen Predikantenkring af en naar elders Ie moeten heenwenden; en Spijker zou geen oogenblik geaar- zeld hebben de uitkomst gelukkig en voor het Athenamm heilrijk te noemen, dat de keus van het stedelijk bestuur zich ten laatste op den Hoogleeraar |
|||||
|
64
|
|||||
|
Moll, toen nog Predikant te Arnhem, gevestigd
heeft. Reeds vroeger, toen er door het emeritaat van den Hoogleeraar Clarisse, te Leiden, cene vaca- ture was ontslaan, was mede aan Spijker gedacht, doch ook andere namen werden nevens hem genoemd. En al had zulke mededinging niet hestaan, toch zou de zaak zonder gevolg zijn gehleven, daar de Hoogleeraar Scholtbn, hij de opheffing van het Athemeum te Franeker, de weltigste en meest geldende aanspraak verkreeg op eene plaats, welke hem ook is toegekend, en nu reeds eene reeks van jaren met zooveel roem door hem is vervuld en hekleed geworden. Eindelijk, toen de 70-jarige van Hengel, te midden van de kracht zijner werkzaam- heid, wegens zijn leeftijd genoodzaakt werd af te treden, was het niet vreemd, dat men met zekere voorkeur het oog op zijn voormaligcn discipel ge- vestigd hield; en hoe welgevallig de henocming van den vroeg met lauweren gckroondcn Niermeijer tlezen ook zijn mocht, dit verlangen werd op nieuw verlevendigd, toen deze jeugdige geleerde zóó vroeg- tijdig en onverwacht door den dood weder aan de Leidsche Hoogcschool ontviel. Van onderscheidene zijden werd die aanhcveling ondersteund. Maar de toenemende gisting en strijd in den hoezem der Her- vormde Kerk maakten Curatoren der Leidsche Hooge- school cenigszins schroomvallig en weifelend bij het doen ecner voordracht. Met den naam van Spijker werd ook die van Dr. van Oosterzee, als van den gevierdcn kerkredenaar en man des hehouds, tegen- over den erkenden liberaal op het tweetal geplaatst. |
|||||
|
65
|
|||||
|
Doch dit verminderde niet, vermeerderde veeleer
de moeilijkheid der keuze. Beide partijen steunden met warmte haren Candidaat, en bleven niet in gebreke om al haren invloed bij \'s Lands regeering te doen gelden. Met welk gevolg? dat de benoeming, die men dagelijks verwachtte, telkens uitgesteld en verschoven, achterwege bleef. De daartoe strekkende voordracht bleef rusten, als ware zij niet geschied, en de beide mededingers zagen zich op even smar- telijke en grievende wijze in hunne verwachting bedrogen. Hoeveel nogtans bij deze uitkomst aan een samenloop
van min gunstige omstandigheden moet toegeschreven worden, — eene der eerste en voornaamste oorza- ken, dat hij nimmer een leerstoel aan eene onzer vaderlandsche Hoogescholen heeft ingenomen, keert eenigermate tot hem zelven weder, gelijk hij zelf dit in zijne latere levensjaren ingezien en met de hem eigene oprechtheid en openhartigheid erkend en beleden heeft. Hoe volijverig werkzaam hij zich betoond heeft, en hoewel het door hein geschrevene op godgeleerd en letterkundig gebied, (gelijk ons alreede is gebleken) geenszins onbeduidend is te achten, en zelfs eene belangrijke uitgebreidheid er- langt (1), het is en blijft toch te bejammeren, dat hij, in het bezit zijner beste levenskracht, al den (1) Bij de inzage van de zeer volledige lijst van „ Spuker\'s
Schriften", door Dr. AcquoY achter zijne verdienstelijke Levensschets geplaatst, moet men verbaasd staan over de veelheid en veelzijdigheid van onderwerpen, die door Spijkkk in eene reeks van kortere of langere opstellen behandeld zijn. |
|||||
|
66
beschikbaren tijd niet aan de samenstelling van een
groot en degelijk werk gewijd heeft, dat zijn naam en roem, als wetenschappelijk Godgeleerde, aanstonds op vasten en deugdelijken grondslag zou gevestigd hebben. Zonder iets van de lofspraak terug te nemen, vroeger aan zijne verstrooide op- stellen toegekend, moeten wij het nogmaals be- treuren, dat hij zijn talent en kracht als geleerde, in plaats van die op één punt te verzamelen, in een veeltal van kleinere opstellen verdeeld, verbrokkeld en verkruimeld heeft. Die klacht wordt mij eeniglijk ontlokt door de bewustheid, hoe hoog hij in waar- heid heeft gestaan, en hoeveel meer nog hij voor tijdgenoot en mdvomelingschap had kunnen worden, dan hij werkelijk geweest is. — Nog moet ik hier als hulde aan de nagedachtenis van mijn overleden vriend vermelden, dat ik bij mijne benoeming tot Hoogleeraar te Utrecht, geen zweem van naijver, die bij hem zóó lichtelijk had kunnen ontwa- ken, heb kunnen bespeuren, en dat hij veelmeer met wegruiming van bezwaren, die mij bleven drukken, mij krachtig heeft aangemoedigd tol het doen van een stap, die mij nimmer berouwd heeft, doch waarvan ik het gewaagde toen diep gevoelde en ook aan hem in overweging gaf. Heeft Spijker nimmer de hoogte en hel standpunt
bereikt, waarop hij het meest als geleerde zou hebben kunnen uitblinken, een andere werkkring, niet minder gewichtig en eervol te achten, en waarin de beste vergoeding voor dit gemis was |
||||
|
67
|
|||||
|
gelegen, bleef nog aan den avond zijns levens voor
hem bewaard. Na de grondwetsherziening in het jaar 1848 had
de regeering eene geheele scheiding van Kerk en Staal, als het bestendig doel van haar streven, uitgesproken. Doch men wenschte (wat als wijze behoedzaamheid verdient geprezen te worden) niet door schokken of sprongen, maar bij geleidelijken overgang tot de bereiking van dit doel te geraken. De banden, die Kerk en Staat alsnog vereenigd hielden, moesten niet vaneengerelen , maar gaande- weg losgemaakt en ontbonden worden. Het liet zich hierbij lichtelijk vooruitzien, dat een afzonderlijk en zelfstandig Ministerie van Eeredienst eerlang als mis- plaatst en overbodig zou kunnen beschouwd worden. Maar gedurende het tijdperk van overgang, dat lot het nemen van deze voorbereidende maatregelen gevor- derd werd, had men dubbele behoefte aan een man, die met uitgebreider volmacht dan de voormalige Secretaris en Adviseur bij het Ministerie van Eere- dienst bekleed, in zekeren zin, als tusschenpersoon tusschen de Kerk en den Staat zou komen te staan, en terwijl hij uit naam en op gezag der Regeering handelde, beider belangen zou vertegenwoordigen en behartigen. Het getuigt van den helderen blik van het Hoofd van het toenmalig Ministerie, dat men hiervoor juist den man wist te kiezen, die wegens zijne geheele persoonlijkheid voor deze betrekking uitnemend geschikt en berekend was. Spijker was het beginsel der scheiding van Kerk en Staat met volle overtuiging toegedaan. Eene |
|||||
|
6*
|
|||||
|
vrije Kerk in een vrijen Staat zweefde ook hem
als het wen schel ij kst ideaal voor oogen. Op kerk- rechterlijk, zelfs op rechterlijk gebied, had hij eene meer dan gewone kunde opgedaan. Reeds lang vóór dat hij kon vermoeden dat zoodanige betrek- king hem immer zou worden opgedragen, maakte hij veel werk van Statistiek en hield hij zich gaarne met Statistische berekeningen en tabellen bezig. Bij de vastheid en gestrengheid van begin- selen, bezat hij ook iets van den organiseerenden geest van Calvyn, en zonder heerschzuchtige be- doelingen te koesteren, oefende hij toch, door de kracht van zijn geest, over wie hem het naast om- ringden , zeker gebiedend vermogen. Voeg hierbij nog de scherpte van zijn verstand, de helderheid van zijn doorzicht en de rechtschapenheid van zijn karakter, en men zal het wel als eene wijze en gelukkige keuze moeten roemen, dat Spijker, bij Koninklijk besluit van 18 Juni 1862, tot: » Admi- nistrateur van de zaken der Hervormde en andere Eerediensten, met uitzondering van den R. Katho- lieken," werd aangesteld. Hoeveel hel hem kosten mocht van zijne ambts-
bediening te scheiden — hij had lang genoeg tijd gehad zich op het te nemen besluit te beraden. Hij was volkomen bereid den hem aangeboden werk- kring te aanvaarden; en werkelijk bracht hij in den zomer deszelfden jaars — na aan zijne geliefde Amsterdamsche Gemeente, met het woord: »Kin- derkens! het is de laalste ure (1 Joh. II vs. 18a)," een hartelijk afscheidswoord te hebben loege- |
|||||
|
69
|
|||||||
|
roepen (1) — met zijn gezin zijne woonplaats naar
\'s-Hage over. Bij al de begaafdheid en bekwaamheid, die hij
bezat, was hetgeen van hem geëiscbt en verwacht werd voorwaar niet licht Ie achten, maar zwaar genoeg en moeilijk te vervullen. Het dubbele der betrekking, waarin hij zich wegens zijne verhou- ding tot den Slaat en de Kerk zag geplaatst; de zorg voor de kleinere Kerkgenootschappen, die mede hier aan verbonden was; de gestadige afwisseling van Ministerie van liberale of conservatieve kleur en richting (2) — en hoeveel meer nog! vereenigde zich om de taak, die hem was opgelegd, lot het omslachtigste en meest ingewikkelde, en te gelijk tot het teederste en hachelijksle werk te doen worden, waaronder zwakker hoofd en schouders, dan die bij bezat, maar al te ras zouden bezweken zijn. Toch heeft bij zich met eene voorbeeldige nauwgezetheid en trouw, in onverdroten en ruste- loozen arbeid daarvan gekweten. «Volijverig werk- zaam," — de hier volgende woorden zijn bij zijn graf gesproken door den Minister Mr. J. A. Jolles, |
|||||||
|
(1) Onder den titel: ,, De laatste ure," in druk verschenen.
Amst. 1862. (2) De Ministers, waaronder Spijker achtereenvolgens werkzaam
geweest is, waren Mr. Olivier en Pické , Ministers van Justitie , Graaf Scmmmelpenninck , Minister van Financiën, Baron van Lijn- den van Sandenburg , Minister van Eeredienst (gedurende den korten tijd van dit Ministerie droeg Spijker den titel van Secretaris-Gene- raal), en laatstelijk de Heer P. P. van Bosse , Minister van Financiën. |
|||||||
|
70
|
|||||
|
die te Amsterdam tot zijne getrouwste volgers
behoord had, en later hem evenzeer als Admini- strateur leerde hoogschatten, als hij hem als Evan- geliedienaar had hooggeacht, — «Volijverig werk- zaam in deze betrekking, heeft hij de belangen van Kerk en Staat gelijkelijk voorgestaan, en daarbij menigwerf een diepen blik in het Kerkelijke recht, de juistheid zijns oordeels omtrent netelige en ingewikkelde vraagpunten geopenbaard. Getrouw voorstander der scheiding van Kerk en Staat, ging hem niet minder de bloei der Kerkgenootschappen ter harte. «Godsdienst behoort tot het wezen van den mensch; Godsdienstzin verhoogt een volk!" Van die overtuiging doordrongen, ijverde hij te- gelijk voor de vrijheid en zelfstandigheid der Kerk, die hij van knellende banden zocht te ontslaan om zoo bet ware leven in haar op te wekken." Wat hierin tot zijn lof is gezegd, ik twijfel niet of het zal door de onderscheidene Ministers, aan wier zijde hij zich zag geplaatst, en die hij door zijne voorlichting diende — al deelden zij in zijne Gods- dienstige of staalkundige inzichten niet — ten volle erkend worden. Of het getal zijner vrienden hierdoor is toe-
genomen? Deze vraag is niet zóó ras te beant- woorden. Zóó algemeen als zijne benoeming in den lande was toegejuicht, zóó overdreven was de ver- wachting, die velen koesterden, dat hij, zelf Pre- dikant geweest zijnde, en op deze hoogte geplaatst, al lichtelijk door zijn invloed ten behoeve van de Kerk of van Predikanten zou weten te bewerken, |
|||||
|
71
|
|||||
|
wat tot hiertoe niet had mogen gelukken. Wie
nogtans meenen mochten, dat hij daarom met ken- nelijke voorliefde de belangen der Kerk tegenover den Staat of boven die van den Staat zou hand- haven, hadden zich misrekend, daar Spijker juist deswege met te grooter schroomvalligheid en nauw- gezetheid zich afvroeg, wat recht en plicht ge- biedend vorderden? Het lag in den aard der zaak, dat hieruit van tijd tot tijd wel zekere spanning met bijzondere personen, of met hen, die zich geroepen zagen uitsluitend de belangen der Kerk voor te staan, moest geboren worden. Bovendien, zoo ge- streng als Spijker voor zich zelven was, was hij dit ook voor zijne onderhoorigen, en wij allen weten, hoe lichtelijk zekere gestrengheid overmatig gekeurd of als willekeurige hardheid beschouwd en uitgelegd wordt. Maar — boe men ook hierin over hem mocht oordeelen — wel niemand kon de schat- ting van zijnen eerbied weigeren aan een man, die lot in zijne laatste levensdagen zulk een aan- doenlijk voorbeeld van diensttrouw en ijver gaf. Onverdeeld bleef hij zich, tot het uiterste toe, aan zijne roeping wijden. Geen lichaamslijden, door inwendig en verborgen zieleleed en pijnlijke zorgen voor de toekomst nog oneindig verzwaard, kon hem aan zijne dagelijksche plichtsvervulling onttrekken; en wel verre van zijne werkzaamheden te beperken of te ontvluchten, scheen hij die veelmeer op te zoeken, om in den arbeid de rust te vinden, die hem elders ontvlood. Dag aan dag was hij op de gezette uren in het bekende lokaal op den Korten |
|||||
|
Tl
|
|||||
|
Vijverberg te vinden. En wie hem in de laatste
weken en dagen zijns levens bezocht, zoo als hij daar in zijn fauteuil met bleek en afgepijnd gelaat, eenigszins gebogen hoofd, gesloten oog, luisterend of peinzend zat, hij kon meenen zich in de tegen- woordigheid van eenen reeds werkelijk gestorvene te bevinden. Moeilijk ware het geweest een op- volger te vinden, die hem in alle deelen verving, en de betrekking, die met hem in het leven was geroepen, is weder opgeheven of onvervuld gebleven na zijnen dood. Nog blijft mij over mijn overleden vriend in eene
betrekking te schetsen, waarbij weder geheel per- soonlijke herinneringen kunnen spreken. Toen de Hoogleeraar Kist tegen het einde des
jaars 1859 zóó onverwacht aan de Leidsche Hooge- school door den dood ontrukt was geworden, was hiermede ook eene plaats onder de Directeuren van het »Haagsche Genootschap tot verdediging der Christelijke Godsdienst" ledig gevallen. Ter ver- vulling daarvan werd Spijker gelijktijdig met Dr. Jas tot bestuurder benoemd. Men hield zich hierbij aan het meestal gevolgde gebruik, dat aan twee Haagsche Predikanten in de Directie zitting ver- leende, maar wenschte tegelijk voor de versterking van het wetenschappelijke element te zorgen, en men had de bewustheid, door de keuze op Spijker te vestigen, eene goede aanwinst, vooral in dien zin, voor het Genootschap gedaan te hebben. Aan |
|||||
|
73
die gunstige verwachting heeft Spijker, gedurende
het tiental jaren, dat hij als Bestuurder des Haag- schen Genootschaps werkzaam bleef, ten volle be- antwoord. De helderheid en nauwkeurigheid zijner breede en uitgewerkte adviezen, waarvan hij som- wijlen slechts een deel voorlas, zijn boven mijne lof- spraak verheven. Meesterlijk wist hij aan het einde de licht- en schaduwzijde, de gebreken en verdiensten der ingekomen verhandelingen, in enkele scherp gefor- muleerde hoofdpunten samen te trekken en sprekend te doen uitkomen. Ook hier bleek het hoeveel van de dxQt(ltlct, welke met zooveel recht in onzen van Hencel, als Exegeet is geroemd geworden, op zijn Discipel was overgegaan. Hij bezat hierbij in hooge mate zekere »Divinations-" en «Combinalionsgabe", waardoor hij, hoewel de anonymiteit der onbekroon- de schrijvers ten volle geëerbiedigd bleef, uit kleine opmerkingen, aangaande den vermoedelijken levens- stand , ouderdom en het karakter der hem geheel on- bekende schrijvers, zijne gissingen mededeelde en een beeld hunner persoonlijkheid samenstelde. Ook hield hij zich met berekeningen bezig, waartoe anderen weinig lust of opgewektheid zouden gevoe- len, en die soms tot het minutieuse afdaalden. Als b. v. de vraag geopperd werd: hoeveel bladzijden in druk eene geschrevene verhandeling zoude beslaan, behoefde men nimmer verlegen te zijn. Spijker had dit als bij voorbaat berekend en aanstonds het nauwkeurige antwoord gereed. Naar de weten- schappelijke hoogte, waarop hij zelf was geplaatst, waren ook de eischen, die hij tot de beantwoorders 6
|
||||
|
74
|
||||||
|
der vragen richtte, te hooger gestemd, en — zal
ik ten volle mijn gevoelen uitspreken — dan was hier zijne gestrengheid somwijlen niet van zekere hardheid vrij; doch ik haast mij er bij te voegen, dat hij de gestrengheid dier eischen, ook ten aan- zien der door hem zelven uitgeschrevene vragen, ten volle liet gelden en niet in het geringste ver- zachtte. Toch mocht hij het genoegen smaken de door hem voorgestelde prijsvraag » over de Dood- straf," door den genialen Bitsijjs beantwoord, en diens Verhandeling met het gouden eermetaal des Genootschaps bekroond te zien. De zilveren medaille, die hem als uitschrijver der vraag toekwam, werd hem weinige dagen vóór zijnen dood ter hand ge- steld. Was het vreemd, dat hij, toen al het ijdele en nietige, in zulke blijken van hulde gelegen, te dieper gevoelende, zich daarvoor koud en onver- schillig betoonde? — Eene andere prijsvraag, waar- bij zijne eigene theologische richting zich nog scherper uitsprak, «over den aard van het wónder- begrip," werd eerst na zijn dood beoordeeld, en wel als huldiging van onmiskenbare verdiensten, een gouden eerepenning waardig gekeurd (1), maar, wegens de zwaarwichtige daartegen ingebrachte bedenkingen niet onder de werken des Genootschaps opgenomen. Over twee verhandelingen ter beant- woording eener derde, mede door hem voorgestelde prijsvraag: »over de blijvende waarde des Christen- |
||||||
|
(1) Als schrijver dezer verhandeling, heeft zich de Heer Chavannes,
Pasteur in het Kant. Fribourg, in Zwitserland, hekend gemaakt. |
||||||
|
75
|
||||||
|
doms," staat juist te dezer dagen uitspraak te
geschieden (1). Al moest het hem moeilijk vallen, nadat hij als
Administrateur was opgetreden, al de vergaderingen des Genootschaps, van het hegin tot het einde, ge- regeld hij te wonen, zelden of nooit liet hij zijne plaats ledig, of hij kwam die straks weder in- nemen. Als hij verdubbeling arbeidde hij, gedu- rende die dagen, in zijne tusschenuren, om tijdig aanwezig te zijn in een kring, waarin hij zich zóó geheel op zijne plaats en gelukkig gevoelde, te midden van hem hoogschattende vrienden, die het in hem geleden verlies diep gevoelen en nog lang zullen betreuren. De laatste bezending prijsverhandelingen bereikte
hem in de laatste dagen zijns kwijnenden levens, toen alles reeds aan zijne hem liefhebbende betrek- kingen zijn dicht genaderd uiteinde voorspelde. Diep onmachtig zich gevoelende om zich tot de lezing te zetten, greep hij met eene bevende hand de pen, en plaatste hij op den omslag het verzoek, om, indien zich daartoe de gelegenheid mocht aan- bieden, deze verhandelingen nog eens later terug te mogen ontvangen. Helaas! toen die gelegenheid zich aanbood, had de lijksteen zich reeds lang over zijn koud gebeente gesloten. (1) Nagenoeg met gelijke uitkomst als bij de voorgaande verhande-
ling, heeft er geene bekroning plaats gehad, maar is eene Nederd. verhandeling, onder het motto: » Het eeuwig Evangelium," eene zilveren Medaille en eene geldelijke remuneratie waardig gekeurd. Steller dezer Verhandeling is gebleken te zijn den Heer E. Snellen, Predikant te Driel, iu Gelderland. |
||||||
|
6\'
|
||||||
|
76
|
|||||
|
VII.
Als Bestuurder van het Haagsche Genootschap
werd hij den 12den Novemher 1869 afgevaardigd, om den negentigjarigen van Hengel op zijn ge- boortedag te Leiden te begroeten. In bezielde taal sprak hij den hoogeerwaardigen grijsaard toe, maar tegelijk onder den diepen indruk en met de heldere bewustheid van zijn eigen dicht- genaderd levenseinde. Sedert meerdere jaren bad zich steeds kennelijker geopenbaard, welk eene ongeneesbare kwaal {Diptherites Mellitus) zijne krachten langzaam ondermijnde en sloopte. Hij zelf doorzag zijn waren toestand geheel, en deelde ons daaromtrent met zeker stoïsch pMegma zijne eigene opmerkingen mede. Hij wist maar al te wel, dat, zoodra het lichaam de buitengewone en krachtige voeding, welke hij op raad van zijn door en door kundigen arts niet zonder gunstig gevolg aanwendde, afwees en weigerde tot zich te nemen, wat er restte van de kwijnende levensvlam alsdan maar al te spoedig zoude zijn opgeteerd. Telkenmale, als wij hem wederzagen, vonden wij hem in uitzicht en krachten teruggegaan en vermin- derd, maar onverzwakt en nog altijd even vaardig en wakker bleef de kracht van zijn geest. Niet zon- der zeker beklemmend voorgevoel zeide ik hem voor het laatst vaarwel. Toch was, gelijk mij door zijn medicus Dr. Vinckuuvzen verzekerd werd, de hem sloopende kwaal geenszins de naaste of eigen- |
|||||
|
77
|
|||||||
|
lijke oorzaak van zijn dood. De veelheid van het
verdriet, waaronder hij gebogen ging, werkte veel- licht mede om de ontknooping te verhaasten. Eene bijkomende beroerte maakte binnen twee dagen een einde aan zijn leven. In den nacht of vroegen morgen van den 8sten Maart 1870 ontsliep hij in ruim 67-jarigen ouderdom. God had den zwaar beproefden lijder hel kruis niet van de schouderen afgenomen, maar hem van onder het kruis weg- genomen, en overgebracht, waar hij een heter en hooger bestaan in de zalige gemeenschap met zijnen God hoopte weder te vinden. |
|||||||
|
Geheel deze levensschets heeft ons genoegzaam
doen zien, dat Spijker de man niet was om zijne ware gevoelens verborgen te houden, of lang op twee gedachten te hinken. Zoodra uit de jongste crisis de zoogenoemde moderne richting te voorschijn trad, kon het voor allen, die Spijker van nabij hadden gekend, en hem in den ontwikkelingsgang zijner denkbeelden nauwlettend hadden kunnen vol- gen, niet zeer raadselachtig zijn, aan welke zijde hij zich zou scharen. Hij bewimpelde dit dan ook in geenen deele, en stelde er tot op zekere hoogte zijne eere in, veel van datgene, wat hem in de nieuwe richting voornamelijk aantrok, Ie hebben helpen voorbereiden. En waarheid is het, dat Spijker, vroeger dan iemand anders, veel van den kansel uitgesproken en verkondigd heeft, wat hem |
|||||||
|
78
|
|||||
|
toen de scherpste veroordeeling berokkende, en wat
thans door een goed deel der gemeente zonder aan- stoot of ergernis wordt aangehoord. Onjuist is ook de voorstelling, als zoude hij eerst met de opko- mende Groninger school en later met de Leidsche richting volgzaam zijn medegegaan, daar hij beide veelmeer met het oog van den eclecticus en criticus beschouwde, die gaarne het goede daarin prees en aanbeval, maar ook zijne bedenkingen daartegen niet terug hield, en zijn eigen standpunt bleef innemen en bewaren. Zoolang ik echter te Amster- dam zijn omgang genoot — en ik deelde te zeer in zijn vertrouwen, dan dat hij zijn eigenlijk ge- voelen voor mij zou verheeld of omwonden hebben — is mij nimmer gebleken — hoe beslist hij ook met de kerkelijke orthodoxie gebroken had, hoe scherp hij de leemten van het oudere supranaturalisme wist te gispen en aan te wijzen — dat hij hel geloof aan het bovennatuurlijke en het daaraan verwante begrip eener stellige openbaring geheel had prijs gegeven. Willen de voorstanders der moderne rich- ting hem toen reeds als één der hunnen beschouwd hebben, het zal cum grano salis moeten worden op- gevat, even als dit omtrent Lessing en Sculeijer- macher dient te geschieden. Hoeveel was er echter in ons beider hoofd en hart omgegaan en door- gestreden, toen wij elkander te \'s-Hage wederzagen! Waartoe het verbloemd of verborgen, dat wij — al zijn wij elkanders vrienden gebleven tot aan zijn dood; al bleven wij zóó gaarne op andere punten, in elkander geestverwanten zien en waardeeren — |
|||||
|
79
|
|||||
|
bij den steeds feller gevoerd wordenden strijd dezer
dagen, ons op verschillend theologisch standpunt vonden geplaatst? Maar hoeveel dan ook door mijn vriend betwijfeld of onhoudbaar geacht werd, wat ik als mij heilige en dierbare waarheid nog altijd bleef vasthouden, zelfs in dit verschil van gevoelen verloochende zich geenszins alle vroegere sym- pathie. Spijker hehoorde niet tot die geavanceerd modernen, die bij het pasverrezene licht, enkel helderheid, enkel heil in de toekomst zien, en wachtte zich wel de stoutmoedige beweering te onderschrijven, dat de kerk als zoodanig, dat de gemeente tot bevrediging harer diepstgevoelde be- hoeften, voor haar troost en hoop, voor haar ge- moedsleven en wandel, door de opoffering zóóveler dogmata, alleen gewonnen en niets verloren had. Zonder voorafgaanden inwendigen strijd — het is ons reeds uit den tijd zijner voorbereiding voor het Evangelieamht gebleken, maar mij ook door de her- haalde betuiging zijner lippen bevestigd — zonder voorafgaanden, soms langdurigen en bangen strijd, heeft hij zich nimmer van de tradüioneele opvatting van een enkel dogme losgescheurd; maar had hij, na voleindigd onderzoek, eenmaal dit offer gebracht, dan sloot hij zijn oog geheel voor de heillooze en dreigende gevolgen, ook waar zijn scherpe blik die duidelijk voorzag. Aan den avond zijns levens had hij weekhartige en weemoedige oogenblikken, waarin hij de onschuld of den eenvoud des geloofs van een vroeger tijdperk kon terugwenschen of in anderen benijdbaar achtte; waarin de klank der |
|||||
|
80
|
|||||
|
kerkklokstonen, gelijk zij vroeger luidden, nog eens
voor zijn oor en door zijne ziel trilde. Zijne uit- zichten in de eeuwigheid — ook hier geef ik zijne eigene woorden terug — waren vroeger blijder en schooner gekleurd en verrukkender geweest, maar daarom — en hier verhelderde zich zijn oog lot eene meer dan gewone flikkering van stralen — maar daarom toch niet zóó beneveld of van lichlglans beroofd, dat hij niet met volkomene berusting en zielekalmte aan zijn einde zou kunnen denken. En, welk eene wijziging of hervorming dan ook zijn geloof had ondergaan, vergeleken met het tijdstip waarop hij de Evangeliebediening had aanvaard: ongeschokt was zijne liefde, zijn eerbied voor het Christendom gebleven, waarvan hij de blijvende en onvergankelijke waarde, trots alle wisseling van vormen, wenschte verdedigd en gehandhaafd te zien. Indien in deze schets bet ware karakterbeeld van
mijn ontslapen vriend niet ware te voorschijn ge- treden, dan zou ik geheel er aan moeten wanhopen, het in weinige trekken af te malen. Toch mag eene poging daartoe aan het einde niet ontbreken. Men behoefde nog geen groot gelaatkundige te
zijn, om op Spijker\'s gelaat — in dat breede voor- hoofd, dat helder en doordringend oog, die diepe klove boven den ongebogen maar spitsgevormden neus, die dunne ietwat saamgeknepene lippen — aanstonds eene groote mate van schranderheid, |
|||||
|
81
|
|||||
|
zielskracht en beradenheid te lezen. Het portret, dat
in zijne woning hangt, is van eene sprekende gelijk- heid, en geeft zoowel de lijnen en omtrekken als de uitdrukking der gelaatstrekken met de grootste getrouwheid weder. Alleen de juiste vonk in het oog ontbreekt, die daaruit de ziel moet doen spreken. Hij was begaafd met eene scherpzinnigheid des
oordeels, waarvan ik de wedergade nauwelijks heb aangetroffen; eene vastheid en juistheid van blik en eene fijnheid in de onderscheiding en ontleding van nauw aan elkander verwante begrippen, die tot verbazing dwong; een diep doorvorschenden geest, nagenoeg al de eigenschappen, die den wijs- geerigen Denker vormen. Lager stond bij hem het scheppend vermogen der phantasie, allerminst had hij eene poëtische natuur, doch aan gevoel en een open zin voor het schoone ontbrak het hem niet. Waarheidsliefde en oprechtheid maakten de grond-
trekken uit van zijn karakter. Zijne openhartigheid ging niet altijd met voorzichtigheid gepaard, en de ervaring daarmede opgedaan, heeft later iels meer geslotens en ingetrokkens aan zijn karakter gege- ven, dan oorspronkelijk daaraan eigen was. Even als de waarheid had hij de gerechtigheid lief. Hij kon ontvlammen in een edelen toorn, waar hij onrecht gepleegd of de goede trouw geschonden zag. Heilig was hem het eens gegeven woord. — »Ik heb nooit," zóó sprak zijn vriend en bloed- verwant van Koetsveld bij het graf, waarin zijn hulsel werd nedergelaten, »ik heb nooit ziel zulk een stipje onwaarheid van hem gehoord, en nooit |
|||||
|
82
|
|||||
|
heeft hij mij ééne letter van zijne beloften ge-
schonden." Dit is eene veelbeleekenende lofspraak! Van hoe vele, of liever van hoe weinige stervelin- gen zal zij kunnen geuit worden boven hun pas- ontsloten graf! Hij bezat in weerwil van zijn eenigszins gestreng
voorkomen, eene groote mate van goedhartigheid en een hart, dat van menschenliefde blaakte. Getui- gen de vele ongelukkigen, die hij met raad en daad tot hulp en steun verstrekt heeft! En, wat men bij den doorgaanden ernst, hem eigen, allerminst achter hem zou gezocht hebben, hij kon in zijn bijzonder en huiselijk leven en in den vertrouwden vriendenkring zeer opgeruimd en van goeder harte vroolijk zijn. Tranen van smart wist hij door de kracht der zelfbeheersching meestal te bedwingen, maar ik heb ook zijn oog meermalen, bij onschul- dige scherts of een geestigen kwinkslag, met tranen bevochtigd gezien. Zijn diep godsdienstig gevoel en geloof heeft zich wel het meest geopenbaard in de kalme gelatenheid en den Christelijken moed, onder het lijden — en welk een lijden! — betoond. Bij herhaling heb ik reeds hierop gezinspeeld, doch slechts even die snaar doen trillen. Helaas! de smart, die de diepste wonden slaat en verteerend aan de levensbloesem knaagt, is doorgaans het minst geschikt om ten volle geopenbaard te worden! In de Wester Kerk te Amsterdam had hij de graven van twee zijner kinderen achtergelaten; maar wat haalde de droefheid, die hij bij dit gemis gevoelde, bij de vadersmart, die zijn hart bij de voortdurende |
|||||
|
83
|
|||||
|
krankheid eener innig geliefde dochter doorboren
moest; of toen hij den oudsten zijner zonen, als hoofd van een onverzorgd gezin, in den bloeitijd zijns levens zag weggerukt. En toch is hem nog het verdriet bespaard gebleven, dat de vaderlooze weezen, die hij aanstonds tot zich genomen had, aan de liefdezorg zijner gade zouden onttrokken worden, en in zooverre is hij weggenomen vóór den dag des kwaads. Toen de lijkstoet — die door de H. H. van Bosse,
Minister van Financiën, tevens belast met de zorg voor de zaken van den Hervormden Eeredienst, en Mr. J. A. Jolles, vroeger Minister van Hervormden Eeredienst, werd geopend, en waartoe, nevens on- derscheidene bloedverwanten en vrienden, al de ambtenaren der administratie behoorden — zich op den llden Maart langs de ijle paden der stille be- graafplaats bewoog, en rondom de geopende groeve zich schaarde, toen moesten al de aanwezigen wel tot te dieperen weemoed worden gestemd bij de gedachte hoeveel roem er eens op dat hoofd had gerust, hoe bewolkt de avond zijns levens geworden was, en hoeveel lijden, naar ziel en lichaam, door hem was gedragen, waarvan hij thans door den dood was verlost. Welke diepgevoelde woorden —waardoor aan zijne
niet geringe verdiensten eene waardige hulde werd gebracht — bij zijn graf zijn gehoord, hebben wij reeds vroeger vernomen. »Vriend I wij zullen u niet vergeten!" Dit is door den laatsten spreker |
|||||
|
84
|
|||||
|
geheel uit mijn hart gesproken, maar ik mag er
eveneens bijvoegen, ook uit het hart der gemeen- ten, die hij heeft liefgehad; ook uit het hart van velen, die thans deze Levensschets uil de handen gaan leggen. En, heeft hij omtrent sommige voor- werpen des Christelijken geloofs en van de kerk der toekomst zijne eigene inzichten gehad, waarin ik hem niet kon volgen, het is en blijft mij eene troostvolle en zielverheffende gedachte, dat nu al- reede het licht voor zijnen geest is opgegaan, dat den nacht van droefheiden lijden, en alle aardsche nevelen, die, bij ons grijpen en tasten naar waar- heid, zóó lichtelijk ons oog verduisteren, geheel verdwijnen doet. B. TER HAAK.
Soestdijk, Augustus 1871.
|
|||||