|
rt\\fnoLOof^<
|
||||
|
BR..I872.E.5.
|
||||
|
/py^j
|
||||||||||||||||||
|
/\\/\\s\\/\\/\\/\\s\\/\\/\\/\\/\\s\\/\\/\\s\\/\\s\\t vrvrv/vrv/vrv/\\/\\/\\y-v/\\/\\/\\/\\
|
||||||||||||||||||
|
DE STRIJD VOOR ONS VOLKSBESTAAN. C
Aanleiding tut de vreemde overlieeraching. S
Ue Spaansclie Inquisitie. § |
||||||||||||||||||
|
Ue Spaansclie Koning\' en zijn landvoogd.
|
||||||||||||||||||
|
Oranje\'» regeeringsbeleid. na ile inneming r
van den Kriel. S |
||||||||||||||||||
|
Uitgegeven door de Inrichting tot bevordering vttu volksgeluk
en volkswelvaart, door verspreiding van nuttige kennisi |
||||||||||||||||||
|
De Vriend van Armen en Rijken,
|
||||||||||||||||||
|
iO Cent».
|
||||||||||||||||||
|
E. S. WITKAMP,
KONINGSPLEIN , TB AMSTKKI>AM
|
||||||||||||||||||
|
IWVVVWVW\\A
|
||||||||||||||||||
|
/wwv^wwrv/v^ywvrv/v/i
|
||||||||||||||||||
|
DE STRIJD VOOR ONS VOLKSBESTAAN.
I. Aanleiding tot de vreemde overheersching.
De toestand van ons volk was niet altijd gelijk die
tegenwoordig is, en de toekomst zal ook weder een andere zijn, dan wij tegenwoordig beleven. De almachtige God beschikt de lotgevallen van vol-
ken en menschen, maar Hij doet dit met zijne wijs- heid en liefde op die wijze, dat uit het goede, dat de menschen en de volken bedenken, vooruitgang geboren wordt, terwijl ook het verkeerde zijne wrange vruchten voortbrengt. Hetgeen Nederland in volgende tijden zal zijn hangt,
naar Gods beschikking, van de Nederlanders zelven af. De vrije volken hebben het lot, dat zij verdienen. De Almachtige wil, dat alles met orde en door inwendige kracht zal geschieden; aan orde en zedelijkheid heeft Hij zijne zegeningen, aan wanorde en ondeugd achter- uitgang verbonden. Het verledene is een spiegel voor de toekomst.
Een verlicht volk moet zijn historie kennen, zal het
met vasten wil de toekomst te genjoet gaan. Het beeld van den vooruitgang moet in algemeene trekken ieder helder voor den geest staan. Alleen daardoor is men in staat als burger zijn plicht jegens het vaderland te vervullen, — alleen daardoor is men beveiligd, om niet door lichtzinnige en oppervlakkige voorstellingen misleid te worden. I
|
||||
|
De eerste acht eeuwen van onze jaartelling waren
voor ons Vaderland de eeuwen der eerste ontwikkeling. Onze bodem werd in den aanvang door ruwe heiden- sche volksstammen bewoond. Eerst nadat het Chris- tendom was gepredikt, de invallen der Noormannen hadden opgehouden en de gehechtheid aan overheid en vorst zich in de bescherming van eigen have had ont- wikkeld, ontstond in al de Nederlandsche gewesten een geregeld bestuur. Bij het licht van de tegenwoordige volksbeschaving
moge dat bestuur nog veel gebrekkigs gehad hebben, het voldeed aan de behoefte van een vrijheid- en orde- lievend volk op het pad des levens. Vandaar dat de Staten van Holland in een opmer-
kelijk staat\'sstuk , nadat men zich reeds van Spanje had losgescheurd en elders hulp had gezocht, zulks nog ge- dachtig waren. In de resolutie van de Staten van Holland van 16
Juli 1587, wegens hun recht tot bescherming van de algemeene vrijheid, overgeleverd aan den Engelschen Graaf van Leicester, die als beschermer der Nederland- sche vrijheid was ingeroepen, leest men onder anderen het volgende: »\'t Gaat zeker, dat het regeeren van de gewesten
van Holland met West-Friesland en Zeeland sinds acht- honderd jaren gestaan heeft aan Graven en Gravinnen. Deze hebben hunne macht met bescheidenheid gebruikt. Zij gaven ten allen tijde gunstig verhoor en goede re- solutie op alle vertoonde zaken, die den welstand raak- ten. Deze manier van regeering, zoo wettig als ooit enige andere, strekte tot zeldzaam heil der vorsten 2
|
||||
|
en des volks."
En een soortgelijke regeering had men ook in de
andere gewesten. Aan deze grafelijke regeering is eerst een einde ge-
komen, toen de grafelijke macht door huwelijken in vreemde vorstenhuizen was overgebracht, waardoor de Graaf allengs geheel vervreemd werd van de Neder- landsche gewesten. Nadat het Hollandsche gravenhuis was uitgestorven,
had de regeering door vreemde Graven reeds plaats in het Henegouwsche stamhuis. Reeds toen bestond er gehechtheid aan een nationale regeering, gelijk blijkt uit den strijd tegen Vlaanderen en de verdediging van onzen grond onder Witte van Haamstede ■ , aan wien even buiten Haarlem een gedenkteeken aan het Man- nenpad is opgericht door Prof. van Lennep, die in zijn Hollandsche Duinzang van den strijd in 1304 zong: Was het vreemd zoo, bij \'t zien van den Hollandschen Leeuw,
Dien de Blinkert verhief van zijn kruinen, Jong en oud, met triomfen en jubelgeschreeuw
Kwam uit Haarlem gestroomd naar de duinen?
Waar hun Witte verscheen als een gift van omhoog;
Hij, de zoon van dien Floris zoo goedig,
Hij, het beeld van dien vader in houding en oog, En niet min dan zijn vader kloekmoedig.
Toen riep alles, »te wapen bij de oude banier!
»Fluks te wapen, gij dappren en vromen!
»Ziet, uw helper, uw heervoogd, uw redder is hier. »Ziet het Hollandsche bloed is gekomen."
\' Zie in onze Volksletterkunde N°. 80: De strijd met Vlaanderen. 3
|
||||
|
En om Haamstede drong zich de Landzaat bijeen,
En de bloedige strijd werd gestreden, En der Vlamingen hoogmoed verging en verdween,
Bij het Manpad met voeten getreden. De Graven uit het Henegouwsche en Beijersche stam-
huis waren echter gedurig in Holland en Zeeland, ter- wijl de andere provinciën hunne nationale regeeringen behielden. Inzonderheid onder het Bourgondische gravenhuis
begon de invloed der vreemdelingen. Hertog Karel de Stoute van Bourgondië was vorst
over vele Nederlandsche gewesten en landen, die niet tot de Nederlanden behoorden. De oorlogen, die hij voerde, hadden meestal geen belang voor de Neder- landen. De Nederlandsche provinciën, die nog niet onder Karel den Stoute behoorden, verdedigden hunne vrijheid tegen den Bourgondischen vorst. Dat men toen reeds vrees had voor een vreemde
overheersching, blijkt uit het groot privilegie, dat de Staten, na den dood van Karel den Stoute, bedongen van diens dochter Maria van Bourgondië. Dit staatsstuk, hetwelk den 14 Maart 1476 te Gent
werd opgemaakt, moge niet in al onze tegenwoor- dige provinciën, en zelfs in Zeeland en Holland niet lang, gegolden hebben, omdat men beweerde, dat het der jeugdige Gravin met geweld was afgedwongen, het is toch hoogst belangrijk, om te doen zien, hoe men reeds toen eene regeering van vreemde staatslieden, het gebruik van een vreemde taal, en huwelijken met vreemde vorsten, die den zetel der regeering elders zou- den vestigen, vreesde. 4
|
||||
|
En die vrees was niet denkbeeldig. De Hertogin
Maria huwde met den Oostenrjjkschen Prins Maximi- liaan, die, voordat hij Keizer van Duitschland werd, tweemalen over een groot gedeelte van de Nederland- sche gewesten het bewind gevoerd heeft, eerst als voogd van zijn minderjarigen zoon Philips den Schoone, en later, na diens korte regeering, over zijn kleinzoon, den bekenden Karel V. Reeds onder Maximiliaan verzette de Nederlandsche
geest zich tegen de vreemde overheersching. De Frie- zen verdedigden zich zoo lang mogelijk, en onderwier- pen zich niet dan gedwongen aan den Saksischen veld- heer Albrecht, aan wien Maximiliaan Friesland had opgedragen, als prijs, dat hij de Friezen had ten onder gebracht. In Holland en Zeeland, in den zoogenaamden Jonker
Fransen oorlog, aldus genoemd naar Jonker Frans van Brederode, was een Nederlandsch element tegenover het Duitsche zeer merkbaar. Inzonderheid vond de heerschappij der Bourgondische
en later der Oostenrijksche vorsten felle bestrijding in Gelderland onder Karel van Egmond. Die Karel van Egmond, Hertog van Gelderland, was
een ruw oorlogsman, geheel een kind van zijnen tijd; maar als tegenstander van vreemde overheersching ver- dient hij door alle ware vaderlanders gekend te worden. De levensloop van den Gelderschen Hertog is wel
merkwaardig. Als knaap van zes jaren bevond hij zich te Nijmegen, toen de stad in 1473 door Karel dem Stoute belegerd werd. De bevelhebber Reinier van Broekhuizen deed den jeugdigen Hertog met een boog 5
|
||||
|
en pijlkoker op een klein paardje langs de wallen rond-
voeren, om de inwoners op het gezicht van hun toe- komenden vorst tot moed en volharding op te wekken. Na het bemachtigen der stad deed Karel de Stoute den jeugdigen Karel met zijn zusje Philippe naar Gent voe- ren, om, zoo- het heette, voor hunne opvoeding te zorgen, maar inderdaad, om hen van Gelderland ver- wijderd te houden. Als jongeling maakte hij met Maxi- miliaan van Oostenrijk onderscheidene veldtochten mede, totdat hij in den veldslag te Bethune door de Fran- schen werd gevangen genomen. Daar zat nu die dap- pere jonge Hertog vijf jaren gevangen, terwijl de Gel- derschen door de Bourgondiërs onderdrukt werden. Eindelijk werd hij door den Franschen Koning tegen een aanzienlijk losgeld vrijgelaten. Het was in Maart 1492, dat Karel, na een negen-
tienjarige afwezigheid, te Roermonde weder den Gelder- schen bodem betrad. De kronijkschrijvers zijn vol van be- richten omtrent de vreugde, waarmede het volk den jeug- digen vorst ontving, door wien zij bevrijding van het vreemde juk hoopten te verkrijgen. Reinier van Broek- huizen sloot zich onmiddellijk bij hem aan. Met feestge- juich werd hij eerst te Roermonde, daarna te Nijmegen ingehaald. Van alle zijden kwamen boden, dat de Gel- derschen gereed waren, hunnen jongen Hertog trouw te zweren, en onder zijne aanroering de Bourgondische troepen uit het land te verjagen. Karel beloofde van zijnen kant alle voorrechten en vrijheden, die zijne voorouders verleend hadden te zullen erkennen, en als een goed vorst te zullen regeeren. Maar Maximiliaan, die intusschen Keizer van Duitsch-
0
|
||||
|
land was geworden, was niet gezind toe te laten, dat
Gelderland aan de Bourgondische heerschappij zou wor- den ontrukt. Aan twee ervaren veldheeren werd op- gedragen, den jongen Hertog en met hem Gelderland tot onderwerping te dwingen. Vreeselijk werd er in de Betuwe gevochten. In 1497 werd wel een wapen- stilstand gesloten, maar deze diende slechts, om nog feller strijd te doen ontbranden. Van alle kanten werd Gelderland aangevallen. Karel besloot het gevaar af te wachten, en gelijk een geschiedschrijver het ver- haalt: »als een stekelvarken zijne pennen en borstels tegen de tanden der doggen, die hem aanvielen, op te steken," en ziet, de oorlogskans was hem gunstig. De wreedheden en ruwe plunderingen te \'s Gravenhage on- der Marten van Rossum en elders zijn bekend, even als dat de Gelderschen de schepen voor Amsterdam ver- brand hebben; maar te midden van die ruwe uitspat- tingen mag toch het nationale nut niet ontkend worden, dat in dien oorlog gelegen is. Opmerkelijk is het, dat van onderscheidene edelen, die Karel van Egmond heb- ben geholpen in de verdediging van Gelderland, de zonen behoord hebben tot het verbond der edelen, en dat onderscheidenen van hen onder de dwingelandij van Al va op het schavot zijn gestorven, of onder Willem van Oranje voor de vrijheid van Nederland hebben gestreden. Na den dood van Karel van Egmond werd Gelder-
land onder de heerschappij van Karel V gebracht. Het aartsbisdom van Utrecht, alwaar de Bisschop
met de drie standen de wereldlijke macht eeuwen lang had uitgeoefend, verloor ook onder Karel V zyne zelf- standigheid. 7
|
||||
|
De regeering van Karel V, die in vele opzichten
nog een Nederlander bleef ■, was nog dragelijk; onder Philips II, die in Spanje geboren en opgevoed, werden geheel andere beginselen van staatsbestuur gevolgd, dan in de Nederlanden golden. Al hadden ook de Graven en Hertogen, hier te lan-
de een groote macht bezeten, die macht was telkens ingekort door vele verleende privilegiën en voorrechten. Vele van die voorrechten zijn thans bij het licht dei- tegenwoordige beschaving weinig in het belang des volks, en bijna geheel in het belang van enkele steden en gemeenten of adellijke geslachten, maar in de vroe- gere werden zij beschouwd als het kleinood der ver- worven vrijheid. De brieven, waarbij de privilegiën verleend waren, werden als zeer kostbare stukken op veilige en verborgen plaatsen bewaard, zoo als te Am- sterdam in de ijzeren kapel in de Oude kerk. De Graven werden niet ingehuldigd, voordat zij de privi- legiën van hunne voorgangers bezworen hadden, en eerst dan ontvingen zij de hulde van de Staten in naam des volks. In onderscheidene provinciën was uit- drukkelijk bedongen, dat de Graaf van zijn recht ver- vallen was, wanneer hij zijn eed niet nakwam. De Nederlanders hadden niet alleen een afkeer van vreemde overheersching, maar zij hadden ook hunne staatkun- dige en burgerlijke vrijheid lief. Dien Nederlandschen geest begreep de Spaansche Ko-
ning Philips II in geenen deele. Het ligt geheel in den Nederlandschen volksaard,
afkeerig te zijn van vreemde overheersching. Dit leer- den ook thans de gebeurtenissen, ~"8
|
||||
|
II.
De Spaansche inquisitie.
Door gebrekkige kennis van de geschiedenis, inzon-
derheid van de geschiedenis van het strafrecht en van de tegenwoordige letterkunde, bestaat er bij velen een zeer onjuiste voorstelling van de Spaansche inquisitie. En, gelijk het gaat met gebrekkige voorstellingen,
dit geeft dikwijls aanleiding tot verkeerde beoordeelin- gen , zelfs tot kerkelijke twisten en verdeeldheden, en tot miskenning van het algemeene Christendom, gelijk het zonder onderscheid door Roomsch-Katholieken en Protestanten wordt beleden. De zuivere algemeene, dat is Katholieke Christelijke
godsdienst, is de godsdienst der heilige liefde. Jezus bad van zijn Vader in den hemel geen macht, om te heerschen; het rijk des Vaders zocht hij uit te brei- den door barmhartigheid, door liefde, door vrijwillig te lijden, door voor de waarheid te sterven aan het kruis, en daardoor allen, die de gerechtigheid lief had- den, tot zich te trekken. De aloude Katholieke kerk had dan ook een afkeer
van het geweld. De kerk dorst niet naar bloed, was een aloude spreuk van de kerk, die zij nooit uit hare belijdenis heeft verwijderd, ofschoon in de ruwheid der tijden die spreuk niet altijd is opgevolgd. Later heeft 9
|
||||
|
spitsvondige redeneering een uitvlucht gezocht, zoodat
in de kerkleer wel het verbod van bloedvergieten be- waard bleef, maar de kerkelijke personen niet altijd afkeerig waren, dat op hun wenk de wereldlijke macht met zwaard en schavot werd gebruikt tot handhaving van den godsdienst. Toen voor het eerst in het Romeinsche keizerrijk
het zwaard werd aangewend, om den Christelijken gods- dienst uit te breiden en tegen afvalligen te beveiligen, werd dit door de kerkvaders zeer sterk afgekeurd. De reine godsdienst van geest en waarheid dringt
niet dan als een zuurdeesem door. Bij de snelle uit- breiding van het getal Christenen onder Constantijn, en later onder Karel den Groote bij de Germanen, waren zeer velen slechts naam-Christenen, die hunne heidensche zeden bleven behouden, en daarmede hun ongeloof aan de kracht van geest en waarheid. Onder de heidensche begrippen der Germaansche vol-
ken behoorde het inzonderheid, dat er twee goden waren, een god voor de goeden en een god voor de kwaden. Zij, die het met den kwaden god hielden, en van hem de kun,st hadden ontvangen om te tooveren, werden onbarmhartig door de geloovigen aan den goeden god omgebracht. Toen de Friezen en Germanen tot het Christendom werden gebracht, predikten de eerste ver- kondigers van het Christendom te vergeefs tegen dit willekeurig en woest ombrengen van vermeende toove- naars en heksen. Later deelden de ketters of secta- rissen, die van het geloof afweken, evenzeer als ge- waande toovenaars en heksen in dezen volkshaat. In de twaalfde eeuw was het dooden van haeretieken
10
|
||||
|
of ketters in Duitschland en elders meestal het bedrijf
eener woeste volksmenigte. Vrome monniken en geeste- lijken , een Petrus Cantor, een Bernardns van Clair- vaux en anderen verhieven hunne stemmen tegen dien geloofsijver, waarvan zij het beginsel roemden, maar de onberadenheid en den hartstocht laakten. In verband met de zeden van die vroegere eeuwen
moeten ook de geestelijken en de rechtsgeleerden be- oordeeld worden. Ook zij waren kinderen van hun tijd. Tegenover een nog grootendeels ruwe volksme- nigte geplaatst, meende men den godsdienst niet dan met wereldlijk geweld te kunnen handhaven. Het lager onderwijs was toen nog bijna onbekend; — alleen zij, die tot den geleerden stand en den koophandel werden opgeleid, genoten onderwijs; de groote menigte des volks meende men alleen door zeer strenge straffen, die afschrikten, van het kwaad terug te kunnen hou- den. Geen wonder dan ook, dat vóór de zestiende eeuw de zwaarste straffen tegen hen, die verdacht wer- den den godsdienst in minachting te brengen, door de wereldlijke macht werden bedreigd, terwijl door de kerkelijke overheid werd uitgemaakt, wat als ketterij of aanranding van de kerkleer moest beschouwd wor- den. Valsche munters werden met den dood gestraft, derhalve verdienden veel meer de doodstraf zij die de ziel zochten te verderven. De beroemde Nederlandsche dichter Maerlandt, die gestorven is in het jaar 1300, en die bij het hekelen van de ondeugden van zijnen tijd de personen der geestelijken niet ontzag, oordeelt het toch volkomen billijk, dat de ketter met den dood gestraft wordt. 11
|
||||
|
Tot in den aanvang van de 16de eeuw werd de ver-
volging van kotters bijna algemeen door de openbare meening goedgekeurd. In deze algemeene denkwijze kwam langzamerhand
verandering, nadat de godsdienstprediking meer op het innerlijke was gericht geworden. Vele monniken be- gonnen te preken in de landtaal. Het volk werd op- gewekt zelf te oordeelen. De gewetens werden wakker geschud. Enkele vrome monniken en de Broeders van het ge-
meene leven beweerden, dat de godsdienst slechts door liefde en door de prediking der waarheid moest ge- handhaafd worden. En toen nu tegen sommige misbruiken, die het volk
gemakkelijk kon erkennen, gepredikt werd, koos het volk de partij van de hervormers tegen de kerkelijke macht, die de misbruiken in bescherming nam. Reeds vóór Luther werd in de Nederlanden door enkele priesters den aflaathandel en het betalen van kerkelijke diensten afgekeurd. En toen later de eerste geestverwanten van Luther hier vervolgd werden, koos het volk de partij voor de vervolgden. Een opmerkelijk voorbeeld vindt men daarvan in den Augustijner monnik Hendrik van Zutphen, die in 1522 te Antwerpen predikte, zoowel tegen de zonden des volks als tegen de misbruiken, dat men de kerkelijke diensten liet betalen, en zelfs handel dreef in aflaatbrieven. Een groote menigte vau het volk hoorde gaarne zijne prediking, en toen hij, van ketterij verdacht, gevangen werd genomen, werd hij door het volk bevrijd. Hij ontvluchtte Ant- werpen, maar werd later, na eene prediking te Mel- 12
|
||||
|
dorf, nabij Breinen, in 1524 door eene volksmenigte
zonder vorm van proces verbrand. De geloofsvervolgingen werden later nog meer door
het volk in de Nederlanden afgekeurd, toen het oude onderzoek naar de ketterij en het oordeel van den we- reldlijken rechter, dat vooral in de noordelijke Neder- landsche gewesten nooit zeer drukkend was geweest, vervangen werd door den vorm van inquisitie, die in Spanje bestond, waardoor ook de aloude rechtsgebrui- ken in de Nederlanden in vele opzichten geschonden werden. Thans wordt de Spaanache inquisitie bijna door nie-
mand meer verdedigd. Allengs is zij in alle beschaafde landen opgehouden. De meest behoudende Roomsch- Katholieke schrijvers in Frankrijk en Duitschland keu- ren haar af, en schrijven de bloedige geloofsvervolging der inquisitie toe aan de strengheid der vroegere tij- den, toen men de godsdienstige waarheid met schavot en brandstapel zocht te handhaven. Ook in ons va- derland hebben onderscheidene Roomsche schrijvers de inquisitie afgekeurd. Zoo heeft de Heer Alberdingk Thijm, in zijn woord over de inquisitie, in 1853 uit- gegeven, beweerd, dat men het geloofsonderzoek niet verwarren moet met de straf, die door de wereldsche macht werd opgelegd; dat de R. K. kerk een afkeer heeft van bloedvergieten, en dat hij aan die onder- scheiding zóó veel waarde hecht; »dat naar zijne schat- »ting de Katholieke kerk de schoonste parel uit hare »kroon zou verliezen, wanneer die onderscheiding zou >blijken met de feiten in strijd te zijn." Ook de Heer Nuyens keurt in zijne Geschiedenis der Nederlandsche 13
|
||||
|
beroerten de Spaansche inquisitie af, en wij gelooven niet,
dat tegenwoordig een enkel Roomsch-Katholiek in Ne- derland gevonden zal worden, die de gruwelen kan goedkeuren, die door de Spaansche inquisitie zijn bedreven. Maar in de zestiende eeuw dachten alle Roomsch-
Katholieken niet alzoo. Wel waren er vele staatslie- den reeds in de eerste jaren van de 16de eeuw, die verstand genoeg bezaten, om te zien, dat de geloofs- vervolging tot niets goeds zou leiden. Van Keizer Maximiliaan, die zoo zeer in staat is geweest den volksgeest te leeren kennen, wordt verhaald, dat hij zijn kleinzoon Karel V gewaarschuwd heeft: »alles kan de staatswet regelen en voorschrijven en dwingen, maar \'t godsdienstig leven der volken nooit." Erasmus schreef in den aanvang van de 16de eeuw: »Het onderwijzen is de roeping der godgeleerden, het dwingen alleen het werk der tirannen." Dit was ook het algemeen gevoe- len van vele Nederlandsche staatslieden en van het grootste gedeelte der bevolking. Hetgeen den haat tegen de Spaansche inquisitie bij
het volk nog deed toenemen, was de wreedheid, waar- mede menige strafoefening gepaard ging, en de ge- loofsmoed, waarmede vele martelaren zich op het scha- vot en op den brandstapel gedroegen, waardoor me- nigeen tot navolging werd opgewekt. Er waren echter ook Roomsche geestelijken, die, deels
uit onderwerping aan het wereldlijk en kerkelijk ge- zag, deels omdat zij te goeder trouw naar hunne be- grippen overtuigd waren, dat de afscheuring van de Katholieke kerk alleen door exemplaire straffen kon 14
|
||||
|
tegengegaan worden, de Spaansche inquisitie goed-
keurden. Tegen deze Roomsch-Katholieke ijveraars begon de
volksgeest zich meer en meer te verzetten, en deed dit in geenen deele op echt Christelijke wijze, met zelfopoffe- ring en liefde, zelfs tot de vijanden. De hartstochten werden van wederzijden gaande gemaakt. Menige ver- volging strekte slechts, om den haat van wederzijden tot uitbarsting te brengen. Toen Angelus Merula, de vrome en weldoende pastoor van Heen vliet, in 1557 zou worden terecht gesteld in \'s Gravenhage, was er zoodanige toeloop van volk, dat men besloot den grijs- aard naar Bergen te vervoeren, alwaar hij verbrand werd. Toen den 4den October 1564 op de Groote markt
aan Fabricius, een gewezen monnik, het doodvonnis zou voltrokken worden, brak een oproer uit, waarbij de schout met de gerechtsdienaars de vlucht moesten nemen, en de brandstapel door het volk bemachtigd werd. De beul had echter nog tijd, den ongelukkigen Fabricius een dolk in het hart te steken en met een hamer het hoofd in te slaan. Zulke voorvallen moesten telkens meer de hartstoch-
ten in beweging brengen. Naarmate de voorstanders der inquisitie de hervorming zochten tegen te houden met schavot en brandstapel, veranderde de leus van het volk, die vroeger was geweest in den Gelderschen oorlog: »liever Turksch dan Oostenrijksch," bedoelende op den oorlog, dien het Duitsche keizerrijk tegen de Turken had te voeren, eerst in: >liever Turksch dan Spaansch," daarna in: >liever Turksch dan Paapsch." 15
|
||||
|
Dit was echter geen leus van de Hervormden tegen
de Roomsen-Katholieken, want de Hervormden waren toen nog zeer klein in getal, maar een leus van het volk tegen die priesters, die voorstanders waren van de geloofsvervolging. Het verzet tegen de yreemde overheersching smolt
ineen met het verzet tegen de Spaansche inquisitie. Terwijl men de inquisitie en de priesters die haar
steunden verfoeide, bleef het grootste gedeelte der be- volking aan den Roomschen eeredienst gehecht. Nog jaren lang na de afzwering van den Koning
van Spanje was de meerderheid van het Nederlandsche volk Roomsch-Katholiek. Door Roomsch en Onroomsch zijn tegen Spanje de
wapens opgevatJ Zij die het tegendeel beweren kennen de geschiede-
nis niet, |
|||||
|
18
|
|||||
|
III.
|
|||||
|
De Spaansche Koning en zijn landvoogd Aha.
De brieven van Koning Philips, die vroeger onbe-
kend waren en thans uit de archieven bijeenverzameld zijn uitgegeven, stellen tegenwoordig in staat veel juister over hem te oordeelen dan vroeger. Terwijl de oppervlak- kige geschiedenis ons dikwijls een geheel onbegrijpelijk en onnatuurlijk karakter vertoonde van een dwingeland, die uit bloeddorst wreed was, zien wij in Philips II, gelijk hij thans uit zijne brieven kan gekend worden, een slachtoffer in den strijd van goede bedoelin- gen en verblindheid, tegenover de rampzalige begin- selen der dweepzucht, die voor geene middelen terug deinst, wanneer het doel slechts heilig en goed wordt gewaardeerd. Philips, als Koning van Spanje de tweede en als Her-
tog van Brabant en Graaf van Holland de derde, volgde in 1555 zijn vader Keizer Karel V op, terwijl het Duitsche keizerrijk kwam aan Ferdinand I. De Oos- tenrijksche overheersching werd hierdoor nog meer een Spaansche, ook daardoor, dat Philips, in Spanje ge- boren, geheel door Spanjaarden was opgevoed. Hij had den trots en de stugheid der Spaansche aanzienlij- ken, en van jongs af was hem ingeprent, dat hij tot beschermer van de Roomsch-Katholieke kerk ge- 17
|
|||||
|
roepen was, met al die kracht, die hem als machtig
vorst ten dienste stond. De verantwoordelijkheid zijner regeering drukte hem
zwaar; hij was buitengewoon werkzaam: zijne brieven bewijzen het, dat hij zich in allerlei bijzonderheden met de regeering bezig hield. De plicht van voorzich- tigheid was hem als vereischte tot eene regeering zeer diep ingeprent; maar hij was daardoor zeer wantrou- wend, dikwijls besluiteloos en vaak geveinsd, zoodat hij bijna gelijktijdig zich geheel anders tegen onder- scheidene personen uitliet. Na den vreeselijken moord, door de fanatieke Roomschgezinden op de Hugenooten den 24 Augustus 1572 gepleegd, schreef hij in zijne brieven naar Nederland, dat hij die gruweldaad af- keurde; maar bijna gelijktijdig naar Parijs, dat hij van dien aanslag de herstelling van de Roomsche kerk ver- wachtte, en dat de Hugenooten geen ander lot ver- diend hadden. In plaats van krachtig en moedig te zijn, geeft hij in zijne brieven overal blijken van zwakheid en vreesachtigheid; maar het gemis aan zedelijken moed om de moeilijkheden met kalmte te gemoet te gaan, deed hem, na wankelen en besluiteloosheid, bevelen geven tot geweldige maatregelen en zelfs sluipmoorden. In eenen vertrouwelijken brief aan zijne zuster Marga- retha van Parma, de landvoogdes van Nederland, schrijft hij: »God weet, dat ik niets meer zoek te vermijden, dan het vergieten van menschenbloed; ik zou het voor eene der gelukkigste omstandigheden be- schouwen, als ik er niet toe genoodzaakt was." Des- niettemin liet hij honderden als ketters de straffe des doods ondergaan. Philips rekende zich als vorst ver- 18
|
||||
|
plicht daartoe, terwijl hij te stug en te trotsch was, om
door de smeekschriften bewogen te worden. Daarbij moet men in acht nemen, dat vooral in
Spanje het onbeperkt vorstelijk gezag op het einde der middeleeuwen toenam, en door onderscheidene schrij vers als een door God ingesteld ambt werd verdedigd. In de Nederlanden was zulk een staatsrecht geheel on- bekend. Het aloude regeeringsrecht rustte oorspron- kelijk op het leenstelstel, op langdurig bezit, en was op wederzijdsche beloften van landheer en onderdaan gegrond. Van den aanvang van de regeering van Philips, in
1555, nam de strijd tusschen hem en de Nederlanders met elk jaar toe. De vernieuwing der plakaten tegen de ketters en het verblijf van Spaansch krijgsvolk in de Ne- derlanden waren reeds grieven tegen de Spaansche over- heersching, toen Philips, na zijne inhuldiging hier te lande, naar Spanje vertrok in 1559. De oprich- ting der nieuwe bisdommen, waardoor de invloed van vreemde geestelijken werd uitgebreid, was in strijd met de belangen der inlandsche lagere geestelijken. Na het vertrek van den Kardinaal Granvelle, en na
de zending van Philips van Eginond hoopte men ver- zachting van de plakaten te verwerven. Philips wei- gerde. Hij had de vraag aan Spaansche godgeleerden onderworpen; zij antwoordden, dat om een grooter kwaad te voorkomen, om een opstand tegen den vorst en de kerk te beletten, eenige vrijheid van eeredienst kon verleend worden. De vorst, hiermede niet tevreden, drong aan op beantwoording van de vraag, of hij tot nakoming daarvan verplicht was, en toen die vraag ontken- 19
|
||||
|
nend was beantwoord], wierp hij zich voor een kruis-
beeld , zeggende: »Ik bid U, groote God! schenk mij de genade, altijd te volharden in mijn besluit, om nim- mer te veroorloven, dat men mij meester noemt van hen, die U als Heer weigeren te erkennen." Op de mislukte zending van Egmond, 1565, volgde
algemeene ontevredenheid. Het verzet tegen de uit- voering der plakaten blies de hartstochten aan. De predikatiën der Hervormden werden door de bedreiging heftiger. Toen ook het smeekschrift der verbonden edelen niet hielp, sloeg de vlam van het oproer uit. De becldstormerij, niet verschoonbaar, waar men over- eenkomstig beginselen van het reine Christendom denkt, was verklaarbaar door de uittarting. Nieuwe brand- stapels, waarop de Hervormden met heldenmoed stier- ven, verwijderen de scheuring. Brederode vat de wa- penen op, 1567. De Spaansche Koning tracht zijn gezag te handhaven. Alva komt met een leger hier te lande, en zijn dwingelandij doet weldra de bena- ming van Spaansche dwingelandij vergeten, om haar de Albanische dwingelandij te noemen. Om onzen opstand tegen Spanje goed te begrijpen
moet men niet alleen den Spaanschen Koning kennen, maar ook den landvoogd, die de Nederlanders den wanhopigen strijd van zelfbehoud deed strijden. Ferdinand Alvarez de Toledo, Heitog van Alva, was
reeds zestig jaren, toen hij in de Nederlanden kwam met den last van zijn Koning, om den opstand geheel te dempen. Hij was een der kundigste en meest ge- vreesde veldheeren van zijn tijd. Nauwelijks 16 jaren oud deed hij zijn eersten veldtocht tegen de Franschen 20
|
||||
|
in 1531 volgde hij Karel V in zijn tocht tegen de
Turken. Toen Soliman terug gedreven was, keerde hij terug naar Spanje, en was bij den oorlog tegen Tu- nis. In 1542 werd hem het opperbevel van het leger tegen Frankrijk opgedragen; daarna voerde hij den krijg tegen de Protestantsche vorsten in Noord-Duitsch- land. Reeds aan het Spaansche hof had Alva meer dan eens Philips aangezet, de Nederlanders met geweld ten onder te brengen, en nu de gewapende opstand was uitgebroken, werd hij als kapitein-generaal met onbe- paalde macht naar de Nederlanden gezonden, om ons land, dat meer en meer als een wiugewest van Spanje beschouwd werd, ten onder te brengen. Aan het hoofd van 10,000 man van het beste Spaansche voetvolk en ongeveer 2000 ruiters aangekomen, gedroeg hij zich dadelijk als oppermachtig vorst. Hij stelde een raad van beroerte in, door de Nederlanders weldra de» bloed- raad" genoemd. De Graven van Hoorn en Egmond, beiden Katholieken, werden onthoofd, benevens vele an- deren, en van de afwezigen werden de goederen ver- beurd verklaard. De voortvluchtigen weken het land uit, benevens duizenden, die de dwingelandij van Alva vreesden. De eerste gewapende pogingen, om zich tegen de gewapende dwingelandij te verzetten, mislukten. De kortstondige overwinning der Nederlanders op den Hertog van Aremberg bij Heiligerlee, den 13den Mei 1568, waarbij Adolf van Nassau sneuvelde \', werd weldra gevolgd door den slag bij Jemmingen, waarbij het leger der Nederlanders geslagen werd. Ook de l Zie Volksktterkunde N°. 240: De slap bij Ihiligtrlee, 32
bl. 10 Cts. 21
|
|||||
|
(
|
|||||
|
veldtocht van den Prins van Oranje aan de Maas mis-
lukte. Op den 22sten December 1568 hield de trotsche Spaansche landvoogd een zegepralenden intocht binnen Brussel, terwijl hij uit het veroverd geschut zich zelven een standbeeld deed oprichten op het kasteel te Ant- werpen. De jaren 1569, 1570 en 1571 waren de jaren van
dwingelandij, die de Nederlanders tot den wanhopigen strijd van zelfbehoud drongen. Trotsch op zijne overwinning wilde Alva van geene
gematigdheid weten. Nadat door den Spaanschen Ko- ning het aanbod der Hervormden, om voor dertig ton- nen gouds (een zeer groote som voor die tijden) vrij- heid van godsdienst te verwerven, was afgeslagen, wer- den thans alle godsdienstoefeningen der Hervormden niet alleen verboden, maar er werd ook streng onderzoek gedaan, of men ook die bijeenkomsten bevorderde en Protestantsche boeken in zijn be- zit had. De pogingen van den Duitschen Keizer, om Philips
tot gematigdheid te bewegen, bleven zonder gevolg. De Aartshertog Karel, naar Spanje vertrokken, mocht bij herhaling bij den Koning klagen over de menig- vuldige terechtstellingen en hatelijke gestrengheid, waar- mede men in de Nederlanden te werk ging; de Ko- ning bleef verblind en liet zijn landvoogd volkomen vrijheid van handelen. Viglius, die altijd des Konings zijde had gehouden, schreef in 1569, dat de Koning door het voortdurend bloedvergieten en verbeurd verklaren van goederen, de blaam van wreedheid en gierigheid op zich laadde, en bad, dat de vorst in zachtmoedigheid 22
|
||||
|
het voorbeeld zijner voorvaderen zou volgen: het was
te vergeefs. De Staten en de regeeringen der steden kwamen met
eerbiedige betogen, om hunne rechten te handhaven: mede te vergeefs. Toen eindelijk in Juli 1570 de Spaansche landvoogd,
voor den schijn van gematigdheid, eene algemeene ver- giffenis deed afkondigen, waren de uitzonderingen zoo velen, en de eischen daarvoor zoo onuitvoerlijk voor mannen van eerlijke overtuiging, dat de zoogenaamde vergiffe- nis slechts strekte, om den haat tegen de dwingelandij te vermeerderen. Er werd vergiffenis aangeboden aan allen, die binnen de twee maanden hunne dwalingen wilden herroepen en afzweren, terwijl van de vergiffe- nis werden uitgesloten alle verkondigers van leeringen, die met den Itoomsch-Katholieken godsdienst in strijd waren, en allen, die hunne huizen tot schuilplaats van de vervolgden leenden. Wel bezweken velen bij de be- dreigingen, maar velen bleven ook volstandig bij hunne godsdienstige overtuiging. Het doodvonnis oyer den Nederlandschen edelman
Montigny, Roomsch-Katholiek, in Spanje voltrokken, benam velen de nog flauwe hoop, dat de Spaansche Koning tot gematigdheid zou kunnen bewogen worden. Van het reeds zeer verarmde volk trachtte de Spaan- sche landvoogd nog een tiende gedeelte hunner bezit- tingen te verkrijgen. Het nieuwe belastingstelsel vond algemeenen tegenstand. Een Spaansch edelman, Alava, waarschuwde den landvoogd, dat hij te ver ging: het was te vergeefs; maar de aan zijn Koning getrouwe staatsman gaf zijn overtuiging niet op, en schreef aan 23
|
||||
|
den Koning: >Het gezag des Hertogs daalt; het ge-
heele volk wil slechts ééne zaak, dat hij heenga." De Bisschoppen van Yperen, Gent en Brugge zon-
den 24sten Maart 1572 een gemeenschappelijken brief aan den Koning, om het kwaad onder de oogen te brengen, dat de heffing van de tiende penning zou te weeg brengen. Roomsch en Onroomsch was gelijkelijk tegen de
dwingelandij van den Spaanschen Koning vereenigd, op weinige uitzonderingen na, van verblinde priesters, die deelden in de fanatieke beginselen van Philips, van Alva en van de inquisiteurs, dat de Hervorming door brandstapel en schavot tot den wortel toe moest wor- den uitgeroeid. De dwingelandij van Alva was gericht tegen alles,
wat een volk dierbaar kan zijn: — tegen de vrijheid, om God te dienen naar zijne conscientie, — tegen de vrijheid, in handvesten bedongen en door den Koning bezworen, — tegen de veiligheid der bezittingen. Zelfverdediging werd eiken dag meer gevorderd.
De Spaansche landvoogd deed den Nederlanders naar
Oranje als een bevrijder uitzien; zoo zwaar knelde het juk, dat hij hun op de schouders had geworpen. |
|||||
|
24
|
|||||
|
IV.
|
|||||
|
Oranje\'* regeeringsbeleid, na de inneming van den Briel.
De inneming van den Briel, den lsten April 1572,
door de Watergeuzen, geheel op zich zelf genomen, is een weinig belangrijk en roemrijk feit. De Water- geuzen waren reeds meermalen op de Nederlandsche kusten geland, en de Briellenaars zelve hebben niet veel gedaan om de poorten voor de Geuzen te openen. Dit is althans zeer onzeker. De inneming van den Briel is inzonderheid belang-
rijk door hetgeen daarop is gevolgd. De eerstelingen der vrijheid (de woorden, die het
stadswapen van den Briel versieren) waren in den al- lereersten aanvang van weinig beteekenis, en werden weldra door geweld en onmenschelijke wreedheid be- zoedeld; maar die eerstelingen der vrijheid zijn door schooner dagen gevolgd. Het regeeringsbeleid van Prins Willem van Oranje,
hoe dikwijls miskend en door hartstochtelijke partij- zucht tegengewerkt, is telkens meer gehuldigd. Men moet dat regeeringsbeleid beoordeelen naar hetgeen de Prins wilde en niet naar de gebeurtenissen. De Prins was niet altijd machtig zijn regeeringsbeleid te doen gelden te midden der hartstochten en der ruwe zeden, waarbij men echter ook weder op vele omstandigheden moet letten. 26
|
|||||
|
De Watergeuzen zijn dikwijls te eenzijdig geprezen,
of te eenzijdig gelaakt. Zij moeten geheel en al be- oordeeld worden naar den tijd, waarin de zeeroof nog geoorloofd werd geacht, en waarin door de vervolgin- gen de hartstochten tot wanhoop waren ontvlamd. Men vond op de vloot der Geuzen edelen uit bijna al
de Nederlandsche provinciën, waarvan de meesten bij afwezigheid door den bloedraad veroordeeld en door de verbeurdverklaring hunner goederen van alles beroofd waren. Als vluchtelingen zwierven zij op zee, om aan de Albanische dwingelandij en allen, die de party van Alva bleven houden, afbreuk te doen, zoodat zij ook Nederlandsche koopvaarders plunderden, waardoor zij door de Amsterdamsche regeering, die de zijde van den Spaanschen landvoogd meende te moeten houden, als zeeschuimers werden aangemerkt. Langen tijd heeft men geloofd, dat de aanslag op den
Briel geheel zonder opzet heeft plaats gehad. Later ge- vonden brieven en stukken maken het bijna zeker, dat de Engelsche regeering den tocht heeft aangeraden, en dat reeds vooraf het plan beraamd was, om de stad in bezit te houden, wanneer de aanslag gelukte, of- schoon de inneming op den lsten April aan den koers van den wind moet worden toegeschreven. Mocht de woeste Luikenaar Lumey, Graaf van der Marck, de wraakgierige vijand van de Spanjaards en van de geestelijken, die maar eenigszins verdacht werden het met Spanje te houden, al voornemens zijn geweest de stad te plunderen en dan weder te vertrekken, de meer bezadigde bevelhebbers van de Geuzen, Jacob Simons- zoon de Rijk, neef van den bekenden Amsterdamschen 26
|
||||
|
regent Hooft, en inzonderheid Blois van Treslong
dachten er anders over. Zij namen in naam van den Prins van Oranje bezit van den Briel. En daarmede was de grondslag van de Nederlandsche bevrijding van de Spaansche dwingelandij gelegd. Nadat de Oranjevlag in één stad wapperde, stond
het volk in massa op, in de meeste plaatsen zonder onderscheid van Roomsch of Onroomsch. De weinigen, die de Spaansche zijde hielden, werden door de groote menigte medegesleept. Vlissingen en Enkhuizen wierpen het eerst het Spaansche juk af\'. Toen Bossu, na zijne mislukte pogingen om den
Briel te hernemen, terugtrok, weigerde Dordrecht hem en zijn krijgsvolk te ontvangen. De moord, door de Spaansche soldaten te Rotterdam aangericht, deed den haat tegen de Spanjaards toenemen. Weldra ging een groot gedeelte van Zeeland, Holland, Gelderland, Overijssel en Friesland aan de zijde van den Prins van Oranje over. De afwerping van het Spaansche juk, na de inne-
ming van den Briel, was een nationale daad. De moord aan de Gorkumsche geestelijken, door Lumey gepleegd, werd niet minder door Onroomschen dan Boomschen afgekeurd. De Prins van Oranje, die onmiddellijk op het bericht van de inneming van den Briel en den overgang van Vlissingen zich naar Holland had bege- ven, gaf dadelijk, toen hij hoorde, dat de gevangen priesters uit Gorkuin naar den Briel waren gebracht, bevel, om de gevangen priesters te ontslaan; maar zoo weinig tucht en kracht bij de regeering waren er nog, 27
|
||||
|
dat Lumey aan het bevel niet gehoorzaamde, en dat
hij later, vervolgd door het gerechtshof van Holland, niet werd gestraft. Uit de geschiedenis, waar zij onpartijdig wordt be-
oefend, blijkt het duidelijk, dat de volksopstand, op de inneming van den Briel gevolgd, het werk is ge- weest van Eoomschen en Onroomschen, die gelijkelijk tegen de dwingelandij van Alva waren ingenomen, of- schoon in de eene stad langer dan in een andere de re- geering uit handelsbelang en andere overwegingen de partij van den landvoogd getrouw bleef. In 1572 was negen tiende gedeelte van de bevolking, volgens de meest geloofwaardige berichten, nog Eoomsch, en de volksopstand zou onmogelijk zijn geweest, zoo het al- leen een Calvinistische partij was geweest, die den op- stand had bewerkt. Maar hoe innig verbonden in den aanvang het groot-
ste gedeelte der bevolking tegen Alva ook was, de scheuring tusschen Roomschen en Onroomschen is tel- kens door onderscheidene gebeurtenissen toegenomen, terwijl de hartstocht niet altijd Nederlandsche Roomsch- Katholieken en Spaanschgezinde Roomsch-Katholieken heeft onderscheiden. Het standvastig regeeiïngsbeleid van Prins Willem
van Oranje was van den aanvang en later, dat de vrij- heid van conscientie van allen moest geëerbiedigd wor- den. Zijn allereerste schrijven aan Sonoy was, dat hij moest zorgen, »dat de exercitie van de Religie con- form Gods woord moest worden toegelaten, zonder nochtans te gedoogen, dat die van de Roomsche kerk eenig overlast gedaan werd." Toen de Prins in het 28
|
||||
|
land kwam, gaf hij dadelijk bevel, gelijk wij reeds ver-
meldden, dat de gevangen priesters in vrijheid zouden gesteld worden, en toen de Prins zich naar Brabant be- gaf, beval hij te waken, dat geen geweld tegen de kerken zou gepleegd worden. Deze bevelen en verzekeringen boezemden vertrouwen in, zoodat onderscheidene ste- den, waarin de groote meerderheid den Roomsen-Ka- tholieken godsdienst was toegedaan, hare poorten voor hem ontsloten, zoo als Mechelen. Intusschen werd het wantrouwen jegens de Roomsen-
Katholieken gewekt, doordat eenige priesters, angstig voor hun eeredienst, nog de zijde van Spanje hielden; maar de argwaan werd nog grooter, toen hier te lan- de in het laatst van Augustus de tijding ontvangen werd van den vreeselijken en verraderlijken moord, op de Hugenooten gepleegd in den beruchten St. Bartholo- meusnacht. Vele Roomschen in Nederland keurden dien moord af, maar ook eenigen werden misleid door de goedkeuring, die de Paus op het eerste onvolledige be- richt gegeven had, dat hij zich verheugde, dat de sa- menzwering der Hugenooten verijdeld was. Waar een- maal de hartstochten zijn opgewekt, onderscheidt men zelden nauwkeurig; alle Roomschen werden door de bovendrijvende partij verantwoordelijk gesteld voor de gruwelen van den moord, door het Pransche hof op het aanstoken van fanatieke ijveraars, gepleegd. De moord der Hugenooten te Parijs had grooten in-
vloed op den toestand in ons Vaderland. De Nederlan- ders werden beroofd van Fransche hulp, en de scheuring tusschen Roomsch en Onroomsch werd er door ver- groot ; Roomsch fanatisme wekte telkens meer Calvinistisch 29
|
||||
|
fanatisme op. Tusschen beide hartstochtelijke partijen
geplaatst, viel het den Prins van Oranje moeilijk ver- draagzaamheid te handhaven; maar toch behield het groot- ste gedeelte der Roomsch-Katholieke bevolking nog sym- pathie voor de prinsgezinde partij, van wie zij de hand- having der oude vrijheden en vrijheid van godsdienst verwachtte. De dood van den Spaanschen landvoogd Reques-
cens, die Alva was opgevolgd, en het gedrag der Spaansche soldaten deden een groot gedeelte der Nederlanden, ook der zuidelijke provinciën, de partij van den Prins van Oranje kiezen, terwijl de Prins overal in tractaten, die pacificatiën genoemd werden, vrijheid van godsdienst aan Roomschen en Onroom- schen verzekerde. De pacificatie van Gent, 1576, ver- eenigde tijdelijk weder de Roomschen en Onroomschen, ofschoon de bepalingen omtrent de vrijheid van gods- dienst afhankelijk waren gesteld van latere besluiten. Don Juan, de nieuwe landvoogd, aanvaardde zijn
bestuur met vredelievende verzekeringen, maar vond bij hen, die vrijheid van conscientie als een recht be- schouwden, weinig vertrouwen. Reeds bij de vredes- onderhandelingen te Breda, in 1575, was het geble- ken , dat de Koning niet gezind was vrijheid van gods- dienst toe te laten, en ook de bepaling door Don Juan in het eeuwig edict van Manche, den 17den Februari 1577, dat de Staten moesten beloven in alles en overal den Roomsch-Katholieken godsdienst te handhaven, moest van dat tractaat afkeerig maken. Kort daarop begon dan ook op nieuw de geloofsvervolging. Eerst werden er strenge waarschuwingen gedaan, en toen deze het 30
|
||||
|
prediken van de Hervormde leer niet verhinderden,
werd eene vergadering van Hervormden bij Meehelen uit elkander gejaagd, en een der aanwezigen, Pieter Panis, gevangen genomen, en op de weigering, om zijne medeplichtigen op te noemen en zijn geloof te verzaken, ter dood gebracht. De prinsgezinden beschouwden dit als een inbreuk op
de pacificatie van Gent, die door Don Juan was bezwo- ren. Weldra geraakte de Spaansche landvoogd met de algemeene Staten, die de Gentsche bevrediging hadden aan- genomen, in oorlog, en werd hij door de wettige vertegen- woordiging des volks voor vijand des lands verklaard, ter- wijl Matthias als landvoogd werd aangenomen. De krijg tusschen den Spaanschen landvoogd en de Nederlanders ontbrandde op nieuw. Don Juan had in zijne vaan- dels, onder het kruisteeken, in het Latijn de woorden laten plaatsen: »In dit teeken heb ik de Turken over- wonnen en zal ik de ketters overwinnen." Op den 31sten Januari 1578 werd het Nederlandsche leger door den Spaanschen landvoogd bij Gemblours geslagen. De nederlaag was ontzettend. Door een overrompe-
ling was het geen veldslag, maar een slachting. Na de overwinning werden nog 600 gevangenen ter dood gebracht. De schrik deed velen tot Spanje terugkee- ren; het stadje Sichem, dat zich eenigen tijd verde- digde, moest het boeten met vele executiën. De ge- pleegde gruwelen wekten weerwraak in Holland op tegen de priesters, die men verdacht, dat zij de zijde van Spanje hielden. De dweepzucht deed aan beide zijden vele misdaden plegen. Wel zocht Prins Willem de Nederlanden nog te ver-
31
|
||||
|
eenigen door den religievrede, maar hetgeen hij ver-
langde en thans door ieder rechtvaardig mensch wordt geëischt: dat ieder vrij en ongehinderd zijne godsdien- stige gevoelens mag belijden, werd eerst in de 19de eeuw in onze grondwet opgenomen. In de zestiende en zeventiende eeuw werd de ver-
draagzaamheid nog slechts bij zeer enkelen gevonden, op het gebied van godsdienst en staatkunde: op het gebied van den godsdienst bij Huibert
Duif huis; \' onder de staatkundigen bij Prins Willem van Oranje
en zijne staatkundige geestverwanten. Maar de verdraagzame politiek van den Prins mocht
aanvankelijk niet zegevieren. I Waren de Roomsch-Katholieken vroeger vervolgziek
geweest, de Calvinisten Heten op hunne beurt geene
godsdienstvrijheid toe. Niet alleen aan Eoomsch-Kath olieken, maar ook aan Doopsgezinden, aan Lutherschen werd het recht der I openbare godsdienstoefening ontzegd.
De eerste vrucht, dat het geloofsonderzoek werd af-
geschaft, werd echter in den loop der eeuwen telkens door grootere godsdienstvrijheid gevolgd. De strijd voor ons volksbestaan moet het meest ge-
waardeerd worden naar de vruchten, die hij later heeft N voortgebracht. Daarom moet niet alleen 1572, maar ook 1672 en
1772 en 1872 in onze voorstelling leven. < Zie over hem onzo Volksletterkunde, N". 259: Geloofihel-
den, 10 Cts. — - .
32 |
||||
|
\\
|
|||||
|
Volksletterknnrie.
\'yr De lijst der 288 yolksgeschriften, uitgegeven <
de Vriend van Armen en liijken, van 1851 to met 1871", is kosteloos aan onze inrichting en alle boekhandelaars op aanvrage te bekomen. |
|||||