|
rum »ogs*
|
||||
|
BR.1872.1.20.
|
||||
|
1572
|
||||||||||||
|
HERDACHT IN 1872,
|
||||||||||||
|
DOOR
|
||||||||||||
|
JAN VAN NOORDEN.
|
||||||||||||
|
AMSTERDAM,
H. H. HUISMAN. 1872.
|
||||||||||||
|
:, I
|
||||
|
( ■!,\') ,
|
||||
|
15 7 2
HERDACHT IN 1872,
DOOK
JAN VAN NOORDEN.
|
||||||
|
AMSTERDAM,
H. H. HUISMAN. 1872.
|
||||||
|
Er zijn jeugdige menschen, die voor het eerst een
groote voetreis ondernemende, gedurig hunne gedach- ten, laten gaan over het huis en de geliefde betrek- kingen, waarvan zij zich al meer en meer verwijderen. Hoe vei-der zij voortstappen, hoe smachtender die herinneringen zich aan hun geest opdringen, — ze zijn even gevoelloos voor de schoone vergezichten, die zich op hun pad voordoen, als een spoorweg- mandje voor de lekkere ververschingen, die in zijn buik verborgen zijn. Vergeefs dat het levenwekkend zonlicht uit het verheven blauwe koepeldak de hoo- rnen met goudachtig groen, de bloemen met zondags- kleêren en het water met beweegbare parelen tooit. Vergeefs dat de leeuwerik een loflied van Mozart,en de nachtegaal uit de kleine liefdevolle borst een minneklacht van Bellini zingt. Vergeefs dat de bloemen in geuren verhalen, hoe zalig ze zich in de liefdevolle omhelzing gevoelen. Vergeefs dat de beek murmelt van geheimenissen, die ze in den schoot der aarde heeft leeren kennen, en die ze in rijm aan den wandelaar verhaalt. De voetreiziger, gebiologeerd door het heimwee,
begint alles wat achter hem ligt met de heerlijkste kleuren te versieren. De geliefde betrekkingen met wie hij in dagelijksche kibbelarijen was gewikkeld, worden in zijn verbeelding engelen, die even als de geschilderde engelen van Kafaël altijd goedmoedig van het plafond naar de ongevleugelde toeschouwers blikken. Het zonlicht, dat in het woonvertrek van \'t ouderlijk huis door pokdalig, groenachtig glas, bedekt door een onpoëtisch valgordijn viel, komt hem veel schooner voor dan het zonlicht dat uit het blauwe koepeldak op boom, bloem en water valt. Het knarsen van het verroeste slot der huisdeur en |
||||
|
4
|
|||||
|
het gekakel der kippen komt hem welluidender voor
dan de leeuwerik, die Mozart — en de nachtegaal die Bellini het grootkruis van kunstenaar hebben bezorgd. Ja, de duffe kelderlucht van zijn slaapka- mer onder den grond komt hem in herinnering liefelijker voor dan de bloemengeur, die de openbaring der liefde in het luchtruim verspreidt. Zelfs het ge- kwakel van den dorpsbarbier over het weer komt hem verstandiger voor dan het gemurmel der beek, verhalende van de wonderen die ze in den duisteren schoot der aarde heeft aanschouwd. Gaat het zoo ook niet met de herinneringen uit
de vaderlandsche geschiedenis? Met de geschiedenis die ons reeds op de schoolbank en later door dich- ters en schrijvers niet het bontkleurig pak der ver- beelding opgesierd is ingeduimeld, toegezongen en verhaald. We waren destijds in een toestand — en een groot deel verkeert er nog in — van den heim- weeachtigen voetreiziger: blind voor de werkelijk- heid, alleen troost zoekende in het verleden. En dat verleden met leugenachtig dekoratief ter aanschou- wing gebracht, was niets meer of minder dan een dramatisch voortbrengsel. Men had zorgvuldig de edele daden van den held
bijeenverzameld, dan door een sterk vergrootglas bekeken , nog iets van eigen vinding er door ge- roerd, en het geheel als een fijn gerecht opgedragen. De menschelijke zwakheden waren als afval in de vuilnisbak geworpen. Onze tijd, zoo bij uitstek het tijdvak van scherp-
zinnige kritiek, heeft van die dramatische voortbreng- selen zoo veel afgetakeld, dat het schoone schip geschiedenis langzamerhand is gaan gelijken op een vaartuig, dat weldra tot slooping kan worden verkocht. Men gebruikt ook de herinneringen uit de vader-
landsche geschiedenis tot partijbelangen, en wij heb- ben reeds voor de groote Aprilbeweging, die wordt voorbereid een aardige bokspartij zien plaats grijpen tusschen de liberalen en ultramontanen; waarbij de pot verwijt dat de ketel zwart is. De eerste bewim- pelen de gruweldaden hunner voorvaderen en de |
|||||
|
5
|
|||||
|
laatsten die hunner geloofsgenooten met even veel
ijver als twee konkurenten elkander verwijtingen naar liet hoofd werpen, ofschoon beide bewust zijn de- zelfde kunstgrepen te gebruiken. Die strijd is be- droevend, want ze gelijkt op een cirkeldraf welke niet voorwaarts voert; maar het volk aftrekt zijne ware belangen te behartigen. Maar we zijn toch zoo vrij aan de ultramontanen
de volgende vragen te richten: Ge hadt eenmaal geheel Europa onder uw geloof
bekeerd; — hoe rijmt het met de groote wet welke tusschen gevolg en oorzaak bestaat, dat uit die niid- deneeuwsche eenheid, uit de christelijke opvoedings- school mannen werden geboren als Lumey en Dirk Sonoij, Ravaignac en Balthazar Gerardsz? Hoe rijmt het met die wet tusschen gevolg en oorzaak, dat de meest onteerende handeling van den mensch: de oorlog of broedermoord onder uw almachtige regee- ring niet is kunnen worden uitgeroeid? We zouden ook aan de liberalen kunnen vragen,
mede op grond van de groote wet tusschen gevolg en oorzaak: waarom onder hun regeering de schul- denlast in Europa zoo schrikbarend is toegenomen? Waarom de oorlog of de broedermoord nimmer op grooter schaal heeft plaats gehad dan onder hun beleid ? Die het beheer over het grutten koken heeft, mo-
gen we dien niet verantwoordelijk stellen, wanneer de grutten zijn aangebrand? Wanneer ge ons — en we richten dit zoowel aan
\'t adres van liberalen als ultramontanen en anti- revolutionairen — uit uw werkplaats twee exempla- ren laat zien, die eenigzints gelijken op Appollo en Diana en niet op Bismarck en Isabella, dan zullen we getuigen dat ge goede beeldhouders zijt, — tot zoolang zullen we de handen zelven moeten roeren, om ten minste onze nakomelingen te vrijwaren, dat de menschen meer en meer op karikaturen gaan ge- lijken. Er was in geheel Europa een reaktie ontstaan te-
gen de middeneeuwsche geloofswaardeering en voor- namelijk tegen de misbruiken, die bij de roomsche |
|||||
|
6
|
|||||
|
geestelijkheid waren ingeslopen. De reaktie was met,
godsdienst en staatkunde innig te saam geweven; want de godsdienst gebruikte de sterke arm der uit- voerende macht, om de vrije gedachte te smoren; — de uitvoerende macht gebruikte den godsdienst, om het koningschap — en de aankleve van dien — als van goddelijken oorsprong te doen eerbiedigen. Het was een vennootschap, waarin het kapitaal
. werd vertegenwoordigd door het zwaard, — de ver- standelijke bekwaamheid door den eeredienst. Het volk vertegenwoordigde de werklieden, die door deze ven- nootschap als lastdier wordt gebezigd, om hunne pa- leizen te bouwen, van prachtige kleederen te voor- zien en hunne magen het uitgezochtste voedsel aan te brengen. Het was onmogelijk zich tegen den eeredienst te
verzetten, zonder tevens den anderen vennoot: den zwaardvoerder, te bestijden. Van daar die bloedige oorlogen, welk nu een meer staatkundige, dan we- der een meer godsdienstige kleur aannamen; maar als grondoorzaak de bestrijding van de beide ven- nooten had. Behendige zwaardvoerders, belust op uit- breiding van eigen macht, vischten in troebel water, — gelijk op dat oogenblik de Figaro van den Dnitschen Keizer in het troebele water heeft gevischt en nog vischt, welke het dogma der onfeilbaarheid van den Paus heeft doen ontstaan. Toen na jaren strijd, — nadat er honderd en dui-
zend oprechte vrij heidszonen in fanatieke geest- drift waren gevallen, — toen eindelijk na zooveel gruweldaden de menigte naar rust haakte als de verdwaalde reiziger in een woestijn naar een dronk water, — toen kwam er een schijnbare vrede tot stand. Maar de wijsgeer, niet verblind door uiterlijk verguldsel, en doordringende tot het wezen, moest bekennen: de namen zijn veranderd: maar de ven- nootschap zwaard en eeredienst hebben uit het ban- kroet van de vorige firma een nog florisanter zaak- opgezocht. Ons land was een der hevigste brandpunten van
deze reaktie. Schoone, edele gestalten zijn daaruit te |
|||||
|
7
|
|||||
|
voorschijn getreden. Laten wij liet volmondig beken-
nen, het waren krachtige mannen en vrouwen, wier denkbeelden en gevoelens voor het tijdperk waarin zij leefden onze bewondering verdienen; — ofschoon onze denkbeelden en gevoelens niet meer instemmen met hetgeen ze toen najaagden. Uit die krachtsontwikkeling zijn later mannen
voortgesproten als Oldebarneveld, de gebroeders de Witt, Vondel, (\'ats, Hooft, Jan Steen, Rembrandt en een reeks zeehelden Een ongekende bedrijvigheid in koophandel en nijverheid plaatste ons klein land in de rij der groote mogendheden; — maar het was juist de ophooping van schatten die later oorzaak was dat die krachtsontwikkeling geheel verslapte, en ons langzamerhand verre onder het peil deed dalen van andere volken. De reaktie tegen het dwangjuk der roomsche kerk
moet natuurlijk ook gericht zijn tegen Filips Koning van Spanje, die de Nederlanden als erfgoed zijner voorzaten regeerde. Een hevige strijd welke tachtig jaren duurde, werd gevoerd tegen de kerk en deu Vorst, als natuurlijke vennooten, door onze voorou- ders, die voor het grootste gedeelte de geloofsbelijdenis van (Jalvijn waren toegedaan. Die strijd werd aan beide zijden met een wreed-
heid gevoerd, die gruweldaden te voorschijn riep, welke der menschheid een onuitwisbare smart zullen blijven; — maar de rechtvaardigheid gebiedt ons te getuigen, dat de inkwisitie den eersten aanstoot tot deze gruweldaden heeft gegeven. Hoeveel martelaars zijn niet door pijnbank, zwaard,
lood, strop en brandstichting, gedood? En dat alles geschiedde aan beide kanten in naam van een gods- dienst, die op broederliefde is gegrondvest!! Ja! aan uw nagedachtenis, edele mannen, edele
vrouwen, wijden we een oprechten, diep gevoelden traan; — want gij streefdet naar een ideaal, ofschoon dit ideaal voor ons niet meer is dan een leugenbeeld. Want ons ideaal is \'t geluk der menschheid te be- vorderen, — om de schepping met een opgeheven hoofd, met een gezond lichaam iu al haar volheid te genieten; — terwijl uw ideaal was: onthouding. |
|||||
|
8
|
|||||
|
naargeestigheid, hel en verdoemenis. Ons ideaal is
de menschen in één en den zelfden broederband te vereenigen; terwijl uw ideaal was allen te haten en te vervolgen, die niet juist dachten zooals gij. Maar ge zijt toch geweest een vagevuur, waardoor
we in de verte een betere harmonische toekomst ge- waar worden — en daarom, met alle uwe afdwalin- gen, met alle uwe verkeerdheden moeten we vol- mondig betuigen: indien uw edele zelfopoffering niet had plaats gegrepen, zou de maatschappij door innerlijke verrotting te gronde zijn gegaan. We ge- voelen dat we niet zouden gedacht en gehandeld hebben, zooals we thans denken en handelen, wan- neer ge ons niet waart voorgegaan. Maar het zij dat we de verkeerdheden onzer room-
sche of protestansche broeders gedurende den tachtig- jarigen oorlog gadeslaan, we gevoelen toch eerbied voor die innige overtuiging, welke zoo veel heldendaden, zooveel opoffering, zooveel krachtsontwikkeling in het leven riep. We gevoelen ons door hun groot- heid aangetrokken, terwijl we voor de water- melk- achtige eigennutters slechts minachting gevoelen. We koesteren medegevoel voor de eersten, maar voor hen die telkens vragen: wat is het mode-artikel, dat ons de meeste winst zal afwerpen? Voor die menschen gevoelen we dezelfde neiging als muizen voor het kattengeslacht. Anderen zullen de inneming van den Briel door
de watergeuzen uitvoerig behandelen; —ik wil alleen vluchtig de inventaris opsommen van de erfenis, zooals ze zich op dit oogenblik aan het oog van den demokraaat vertoont. Op het staatkundig gebied ontmoeten we drie
groote partijen: de liberalen, de konservatieven en anti-revolutionairen. Het is een der geloofsartikelen van den vertegeu-
woordigenden regeeringsvorm, dat er partijen van ver- schillende richting moeten zijn, die elkander opzweepen om het goede te doen. Men kan naar mijn oordeel met even veel recht beweren, dat in een orkest mu- zikanten moeten zijn, waarvan het eene deel het |
|||||
|
9
|
|||||
|
tempo volgens de metronóme op 92 en liet andere
deel op 120 speelt, ofschoon de komponist 108 heeft aangegeven. Nu vraag ik: wat een orkest moet op- leveren, waar zulke halstarrige muzikanten zitting hebhen? Nu vraag ik: als de konstitutionele regee- ring gegrondvest is op partijschappen, die elk een andere duur van maat voorstaan, of we ons hebben te verwonderen, dat die regeering gelijkt op drie hoopjes muzikanten welke elk een anderen dansdeun voordragen? Nu vraag ik: of die regeerende menscheii kunstenaars kunnen genoemd worden, — zij die zich niet willen onderwerpen aan orde en regelmaat? Zij die zich zelven in allerlei bochten wringen, om zich aan regelmaat en orde te onttrekken, of die geschikt zijn om wetten te maken? We beginnen met de liberalen, omdat ze naar
getalsterkte den grootsten hoop uitmaken. Het liberalisme, is een mode-artikel geworden ge-
lijk de chic/non en hooge hakken bij de dames — kale hoofden en glacé handschoenen bij de heereii. Nadat de meest gelezen groote bladen gedurende een veertigtal jaren dagelijks een lofzang hadden gehouden, was het groote bekeeringswerk zoo verre gevorderd, dat het gemakkelijker was iemand te ontmoeten die de christelijke voorschriften in praktijk bracht dan iemand die niet verklaarde in hart en nieren liberaal te zijn. Wanneer men echter de vrijheid nam de hande-
lingen dier liberalen van nabij gade te slaan — ach, lieve hemel! dan bleef van die liberaliteit even weinig over als van een luchtballon waaruit de gaz is ontsnapt. De liberale machthebber, de liberale koopman, de liberale fabrikant, de liberale handwerks- baas zijn, op enkele uitzonderingen na, ten opzichte hunner onderhoorigen zoo liberaal als een negerkoning voor zijne slaven; — met die uitzondering, dat een negerkoning zoo lang hij zijn slaaf het leven gunt voor goede voeding zorgt, — terwijl de liberale machthebbers, de liberalen koopman, de liberale fabrikant, de liberale handwerksbaas met goede voeding zijner onderhoorigen, zich even weinig af- |
|||||
|
10
|
|||||
|
geeft als een professor in de wijsbegeerte met koord-
dansen. Wanneer men de vertegenwoordigers betracht,
die door de bovengenoemde liberale kiezers worden gekozen, dan ontwaart men tusschen kiezers en gek o- zenen een famieljetrek als tusschen paardenvliegen en huisvliegen. Wanneer men die vertegenwoordigers hoort praten
over hervormingen in voortwaartsche richting, dan zijn ze met die hervormingen ingenomen als een jeugdig meisje met een nieuw toilet; maar wanneer het er op aan komt om die hervorming tot stand te brengen, dan hebben ze daarin op dat oogenblik even weinig lust als een podegralijder om een galop te dansen. Ze gaan gemoedelijk tot aan de brug waarover
men moet stappen om de hervorming te bereiken. Daar gekomen buigen ze zich over de leuning en betrachten de kringetjes, die zij doen ontstaan met steentjes in het water te werpen; — dit noemen zede zaak grondig onderzoeken. Maar meestal worden ze door de spiegeling van \'t water zóó blind, dat ze hervorming en onderzoek vergeten en in mijmerenden dut geraken. Vraagt men dan eindelijk vol ongeduld: »Wanneer
zult ge toch eindelijk over die brug stappen; want we staan van verveling te geeuwen V" Dan ant- woorden zij, wanneer die vraag in de maand Januari wordt gedaan: »We wachten tot de doperwtjes rijp zijn." Is het in de maand Juni, dan is het ant- woord: »We wachten tot de zuurkool is ingemaakt." Als dan de goede gemeente ongeduldig wordt en begint te stampen en te fluiten, dan wordt de schuld op de schouders der konservatieven geschoven, die volgens de liberalen elke hervorming tegen houden. De konservatieve partij is moeilijk te onderschei- den van hen die zich liberalen noemen; — alleen- lijk brengen zij, aan het bestuur gekomen, menigmaal de hervormingen ten uitvoer die de liberalen met de argumenten doperwtjes en zuurkool zoolang slapende hebben gehouden. Maar alsdan veranderen de rollen, want de liberalen schreeuwen moord en brand, dat |
|||||
|
II
|
|||||||
|
de behouders de staatskas tot op den bodem zullen
ledigen. — Het zou daarom wel de moeite waard zijn dat Teylers genootschap de volgende prijsvraag uitschreef: aan welke kenmerkende eigenschappen kan men eea liberaal van een konservatief onderscheiden. De anti-revolutionaire partij telt meer aanhan-
gers buiten, dan binnen de kamers, \'t Is een partij die op godsdienstig terrein wil terug gaan tot de Dordsche Synode, en op dat van staatkunde juist tot de groote revolutie, waarvan thans een wapenfeit op den eersten April zal worden gevierd. Mannen van onmiskenbaar talent hebben deze
partij uit de overblijfselen van het protstantsche paus- dom van vroegere dagen opgebouwd. Zij hebbeu in hun ijver hetzelfde op het platteland alhier te weeg gebracht, wat de bisschoppen in Frankrijk heb- ben daargesteld. Zij hebben een tal volgelingen aan- gekweekt die blindelings het wachtwoord volgen; — en tevens allen vooruitgang op het gebied van we- tenschap *) halstarrig tegenwerken. Of die mannen van talent niet moeten worden beschouwd als de meeste brandstoffen te hebben opgehoopt voor om- wenteling, daarover zal eerst een later tijdvak kun- nen oordeelen. Maar dat is stellig de vertegenwoordigende regee-
ringsvorm is gebleeken een onvruchtbare staats- regeling te zijn. Zij heeft overal zonder ophouden luide klachten geslaakt over verkwisting bij de uil- voerende macht, — en overal zijn schuldenlast en uitgaven schrikbarend toegenomen. Men heeft den oorlog als de bron der grootste ellende afgemaaid, — en nimmer zijn Moediger oorlogen gevoerd. Men heeft lange redevoeringen over godsdienstvrijheid en verdraagzaamheid gehouden, — en godsdiensthaat en onverdraagzaamheid zijn op nieuw gaan opvlammen. De vertegenwoordigende regeeringsvorm, zooals hij
thans is gegrondvest, heeft juist evenmin aan het doel beantwoord als het voormalig amortisatie-fonds, — zaliger gedachtenis! — Het amortisatie-fonds is met |
|||||||
|
*) Men dcnkc slechts aan de verwoestende pokkeu-epidemie,
die zooveel slachtoffers heeft weggeraapt. |
|||||||
|
12
|
|||||
|
oneeere ten grave gedaald, — zal de vertegenwoor-
digende regeeringsvorm een fatsoenlijker begravenis hebben? Het grootste erfstuk dat we op de lijst der inven-
taris hebben te plaatsen, zal wel de protestantsche geloofsbelijdenis zijn, zoo als die op de Dordsche Synode werd vastgesteld. Elders heb ik mij daarover ongeveer op de volgende wijze uitgelaten: Ze hebben eerst het poëtische woord doe onfusseld
en gemaakt dat we ons met het kijfachtige, pothuis- riekend Jij moeten behelpen. Dit was een begin der handelingen van ïnenschen, die voor den vorm geen gevoel hadden en zelfs zóó ver gingen, van de schoon- heid als een lokaas des duivels te beschouwen. Ze waren met het woord doe begonnen en de glijbaan der logika gedoogde geen stilstand. In alles is ver- band, zoowel in het goede als in het kwade. Nadat ze het woord doe achter slot hadden gebracht, plun- derden ze kerkgekouwen en waar men eertijds door beeld- en schilderstuk in heilige verrukking werd gebracht, stonden de kale muren je aan te gapen en men werd langzamerhand even koud en steenig als de kale muren. Toen kwam de beurt aan orgel en koorgezang en waar men voorheen, gedragen op de vleugels der toonen u ophief naar het gewelf, werd uw oorvlies verscheurd door wanluidend kerkgezang. Maar men stond nog niet stil. Ook de muziek
werd uit het gezellig leven gebannen; — daarna scherts en lach — en langzamerhand kreeg men een geslacht van stokvisschen, waaraan men ter nauwer- nood kon zien, dat ze waren afgestamd van gezonde , levenslustige kabeljauwen en schelvisschen. Al wat zich aan kunst wijdde werd buiten de
omheining van de fatsoenlijke wereld gesloten. Men weet wat buitensluiting van den paria heeft gemaakt; — hij wordt melaats naar geest en lichaam; — ook dit had maar al te veel met onze kunstenaars plaats. Dat er toen nog enkelen werden gevonden, rein van hoofd en hart, dat kan men vergelijken bij eenigen die verschoond blijven gedurende liet heer- schen van een epedimie. |
|||||
|
13
|
|||||
|
Thans is een scheuring in de protestantsche kerk
gekomen; men heeft orthodoxen die getrouw aan de Üordsche Synode zijn gebleven,en een moderne richting, die, evenals de liberalen, in plaats van over de brug te stappen, aan de leuning blijven staan en kringetjes in \'t water maken. Ach! die halfslachtige waarheid, ze heeft al zooveel
knoeiwerk in de wereld gestuurd, dat we ons met de moderne richting even weinig kunnen vereenigen, als Cicero met de waarzeggerijen der Romeinsche priesters. Maar wat mij ten hoogste verwonderd, is, dat de leeraren van beide richtingen, welke een wetenschappelijke opvoeding hebben genoten, geen kennis schijnen te dragen, dat er sedert 1572 drie eeuwen zijn verloopen, en in dit tijdsverloop op bet gebied van wetenschap en nijverheid groote ondek- kingen zijn gedaan. We voelen ons genoopt hierbij nog een woord toe
te voegen, over het Jezuiëtisme; waarover in de laatste dagen wederom zooveel is geredekaveld als van gene- raal Pélissier ten tijde van den Krim-oorlog. Tk moet altijd lachen wanneer de vrijzinnige or-
ganen daar tegen geharnast en te paard te velde trekken, gelijk de kruisvaarders om het heilige graf te veroveren. Och, lieve beste heeren trekt het harnas uit, — laat
je paard op stal brengen, en onderzoek eens in je bin- nenkamer of de stelregel van het Jezuiëtisme: het doel heiligt de middelen niet in uw handeling wordt gevolgd als een hond de hand die lever draagt ? On- derzoek eens in gemoede of één enkele handeling door u wordt verricht, één enkele stap wordt gedaan, één enkele pennestreek op het papier gebracht, zonder de vraag: zal deze handeling, deze stap, deze pennestreek mij voordeel aanbrengen; al mocht die handeling, die stap, die pennestreek aan anderen het grootste leed veroorzaken\'? Ja — nogmaals ik moet lachen, dat de geharnaste
ruiters niet eens gelijken op Don Quichot. Hij streedt met een innerlijke overtuiging voor een zot denk- beeld, — maar gij?? Ziet ge, waarde ridders, waarom dolende demo-
|
|||||
|
14
|
|||||
|
kraten dikwijls de hand reiken aan Don Quichotten?
Het is, omdat er toch meer edelheid heerscht voor een afgedwaald, maar innig geloofd denkbeeld te strijden, dan voor de advertencie van den kommenijs- winkelier, die, ofschoon wetende dat zijne wai\'en ver- valscht zijn, bij kris en kras zweert, dat ze zoo maagdelijk zijn als een kind van het vrouwelijk ge- slacht dat gisteren eerst is geboren. Geloof me, het jezuiëtisnie is een kwaal zoo al-
gemeen verspreid als mazelen en rood vonk. Die ze- delijke kwaal zal eenmaal verdwijnen, wanneer de maatschappelijke verhoudingen door rechtvaardigheid en waarheid geregeld zullen zijn; gelijk mazelen en rood- vonk zullen verdwijnen, zoodra de gezondheidsregelen algemeen zullen worden toegepast. De koophandel, die door dichters, schrijvers en de
groote schuiftrompetten van het liberalisme wordt uitgestald onder het opschrift: hartader of bronwel van \'s volks welvaart, heeft niets meer van die geest- kracht, welke in de 16de en 17llc eeuw, ons aan het hoofd plaatste van landontdekking en kolonisatie. Het laatste vonkje is door de winstgevende beurt- vaart der handelmaatschappij uitgedoofd. We hebben echter zooveel van waarheid hooren
voordragen, dat bij nader onderzoek even weinig op waarheid geleek als snipperkoek op gestoofde schel- visch. Het is daarom dat we de vrijheid nemen om dat opschrift: koophandel is de hartader, of debron- wel van \'s volks welvaart aan liet gezond verstand te toetsen. De oplossing is zeer gemakkelijk. Des koopmans
belang is, dat zijne goederen zoo duur mogelijk worden afgezet. Het algemeen belang is: deze waren zoo goed- koop mogelijk te verkrijgen. Wanneer het den koop- man wel gaat, dan lijden daardoor duizenden, die van een vast weekgeld, zich hunne behoeften moeten aanschaffen. Wanneer de koopman verliezen lijdt door het achteruitgaan der prijzen, dan geniet \'t algemeen daarvan voordeel. Men ziet dus dat koophandel en \'t algemeen belang niet gearmd door het leven gaan. Men /,iet wijders dat in die melodie der dichters, |
|||||
|
ir,
|
|||||
|
schrijvers, en schuiftrompetters een dissonant is, —
in welker oplossing misschien de geheelen sociale strijdvraag besloten ligt. Onder het opsommen der inventaris behoort na-
tuurlijk ook de kunstontwikkeling bij de voortbrengers zoo wel als het kunstgevoel bij het publiek om deze produkten te genieten. Dat dit kunstgevoel bij het publiek op de voortbrengselen een even machtigen invloed uitoefent als de toestrooming van negative — bij de ontwikkeling van positive elektriciteit, is een erkende waarheid. Wanneer Molière, Lamartine, Göthe en Schiller de pen hadden gevoerd bij de Laplanders, gelooft me, ze zouden kunstwerken van veel lageren vorm hebben voortgebracht, dan nu zij voor Fran- schen en Duitschers hebben geschreven. Reeds bij de vluchtige behandeling van het protes-
tantisme stipten we aan, welk een noodlottigen invloed die sombere, naargeestige kerkdienst op de toehoor- ders moet uitoefenen. Maar nog van een anderen kant deed zich die invloed gevoelen. De leeraren van dien kerkdienst zooveel vrije tijd ter hunner beschik- king hebbende, stonden weldra aan het hooofd dei- letter kunde en der kritiek. En waar ooit het gezegde van toepassing was: Niemand heeft verstand dan wij en onze menden, het was bij het geestelijk kame- raadschap ; waaraan de vrienden uit de studenten-we- reld zich konden aansluiten, op voorwaarde in hun geschrijf de gebefte deftigheid en de gepatenteerde zedekuude te huldigen. Die het durfde wagen op dit heilig terrein als leek den voet te zetten, werd door de gezalfde kritiek even ombarmhartig hehan- delk als een vlieg die bij ongeluk in een spinneAveb is geraakt. Dat die geestelijke-letterkundige inkwi- sitie voor de vrije ontwikkeling der poëtische voort- brengselen even bevorderlijk was als nachtvorst voor de vruchtzetting van perzikbloesem, — dat die ge- befte steenachtige zedekunde voor de kunstzin van het volk even dienstig was als knoflook om wijn te kruiden, — daarvan zijn de slotsommen helaas! maar al te zeer voorhanden. Na de groote krachtsontwikkeling schoot ook de
|
|||||
|
16*
letterkunde als krachtige plant opwaarts; — maar
ze hebben die plant gesnoeid, geschoren, opgehouden, gewitkwast, totdat die plant er even stakerig, schraal, dor en droog uitzag, als de lindeboompjes voor een Noord-Hollandsche hofstee. En het publiek had voor niets meer gevoel dan vooi\'\'t geen door die heeren was geijkt, of een paspoort van vrijgeleide had ontvangen. Het zal een eeuwige schandvlek voor ons land
blijven, dat Vondel, de zanger van hemel en hel en van het schoonste liergezang in alle Europeesche talen: Waar zoo de liefde viel, — wiens Gijsbrecht van Amstel nog elk jaar geradbraakt ten tooneele wordt gevoerd, — dat Vondel met ongedekten hoofde menschen heeft moeten dienen, die, wanneer zij eenige kunstzin hadden bezeten, het zich tot eere hadden moeten rekenen, dat dit genie zich verwaardigde aan hun feestdisch aantezitten. Shaekspeare kwam ten hove van Koningin Elizabeth; \'t was toch ook een protestantsche vorstin. Ja, Vondel ge zijt een schitterende ster geweest,
maar ge hebt één fout begaan, die ik u nimmer zal vergeven, — ge hebt gezongen in een taal, die slechts weinige uwer landgenooten verstaan. Ja, die gebefte invloed is voor den bloei der letter-
kunde noodlottig geweest, en juist heeft zich eenige beterschap vertoond, toen er in het kamp der prote- siantsche geestelijkheid scheuring ontstond. Ook op de muziek kon die invloed niet uitblijven.
Het is nog geen halve eeuw geleden dat een Neder- lander zich zelven rangschikte onder een menschenras, dat even weinig aanleg voor de muziek had als een mossel voor de schilderkunst. Langzamerhand heeft zich een wereld van lief-
hebbers gevormd; loopende aan den leiband van Duitsche muziek-beoordeeling, en van haar overne- mende die geleerde muggenzifterij, die pedante ver- kettering van Italiaansche en Fransche toonzetters, dat schermen met het woord klassiek als de goochelaar met hokus pohis; — ofschoon de meesten van de juiste naamduiding van dit woord even weinig begrip nebben als een vischvrouw van het spektraallicht. |
||||
|
17
|
|||||
|
Men veinsde zich wars van de welluidende Grieksche
klaarheid van een Mozart; van de naar bloemen- geur riekende minnekozerij van Rossini; — van de liefdevolle nachtegaalzang van Bellini; — van de geestvolle afspiegeling van geparfumeerden adel en soubretachtige boerinnetjes van Boieldieu. Men boog — en zulks op bevel der Duitsche kritiek — alleen de knie voor het dof klinkend — donder na- bootsend geroffel der pauken, voor het schelklinkend — laatste ooi\'deel verkondigend bazuingeschal, — voor de zenuwachtige — koortsverwekkende trillers der viool, en voor het hoofdpijn veroorzakend gegil van verdoemde mannen en weeklagende vrouwen, — voorgesteld door zangers en zangeressen, die hunne heerlijke stemmiddelen verwoestten tegen dat donde- rende pauken- en bazuingeschal. Ook hierin is bij de minderheid een betere rich-
ting te bespeuren; maar de meerderheid volgt nog even getrouw de Duitsche toongevers als koeien- koppen de staarten hunner voorgangers. De kunstzin van het publiek is ook op dit gebied even sterk ontwikkeld als de groote slagtand bij onze tamme zwijnen. De schilderkunst, eenmaal na den grooten strijd
zoo bloeiend, dat al de kabinetten van Europa met hare voortbrengselen prijken, heeft natuurlijk minder door de konkurentie der kerkleeraars geleden als de letterkunde. Maar de beoefenaars, vooral wanneer hun gang afweek van een ach- en weeklagenden zwartkijker werden, zooals we vroeger aanstipten, uit de fatsoenlijke omgeving gebannen. Hun vroolijke lach, hun geruisen makende scherts, die in het tra- nendal de deftige huilebalken opschudding te weeg bracht en de zoete rust stoorde, werden met de zwartste kleuren afgeschilderd en aan de goede ge- meenten voorgesteld als ondeugden, die stellig recht- streeks ter helle voerden. Dat die koude omgeving voor de poëtische ontwikkeling der schilderkunst even bevorderlijk was als het vriespunt voor planten- groei, is ligtelijk te begrijpen. En ook heeft elk tijd- vak onzer geschiedenis enkele schilders opgeleverd, die de overlevering hunner groote voorgangers waar- dig, hebben opgehouden; — want de poëzie is diep in het menschelijk hart gegraveerd, — ze is gelijk aan de giftplant, zij kan door koude niet gedood — slechts voor \'t oogenblik onwerkzaam worden gemaakt. |
|||||
|
18
|
|||||
|
Maar de reflekteerende warmte van erkenning, zoo
noodzakelijk voor den kunstenaar als spijs voor het dier, ziedaar het groote struikelblok onzer dagen. Flet meerendeel van kunstliefhebbers ziet van den hongerigen schilder voor spotprijzen zijn arbeid te bemachtigen, om er later vier- en vijfhonderd per- cent winst uit te halen. Andere beoordeelen de waar- de van een schilderstuk naar de grootte, of naar een mooie lijst; maar ze hebben van teekening en kleur even veel verstand als een Hottentot. Ons tooneel verkeert, na eenig blijk van leven te
hebben vertoond, op dit oogenblik in een erbarme- lijken toestand. De direktiën in onze groote steden zijn omgeven
door — en loopen aan den leiband van een kliek ploerten, die stelselmatig elk oorspronkelijk stuk weeren, of het moet van \'t gehalte zijn van Flik en Flok, Asschepoetster of Klein Duimpje. Want die kliek ploerten is bang dat een oorspronkelijk stuk Frans kan kwetsen, Jan een onaangename her- innering bezorgen, en Joost een gewetensknaging ver- oorzaken. En het publiek V — Klappende, schreeuwende en
stampende, wanneer in slecht rijm een flauw denk- beeld in zang — neen in straatlawaai — met paljas- gebaar wordt voorgedragen; maar koud, wanneer van tijd tot tijd nog iets wordt voorgedragen dat naar gevoel zweemt. Uit dien toestand moet langzamerhand een flikflok-
kig — asschepoetserig — duimpjesachtige tooneelkunst ontstaan, — en ik geef je de verzekering dat we die in de naaste toekomst zullen zien verschijnen. De vergelijking tusschen de opvoering van vertaalde Fransche stukken en dezelfde opvoering in het oorspronkelijke doet u van schaamte blozen. Wilt ge als voorbeeld een kritiek van een ezel-
huurder, waarmede het publiek door een buitenge- wone opkomst gedurende een tal opvoeringen scheen in te stemmen? »\'t Is een allemachtig mooi stuk" sprak hij. »Ja,
\'t is nog mooier als AU Baba; want in AU Baba komen slechts twee ezels en in Klein Duimpje komen er drie." Wanneer er in de naaste toekomst niets dan ezels
op het tooneel verschijnen, dan zal er waarschijnlijk |
|||||
|
10
|
|||||
|
ook wel een gelijk gestemd publiek zich wederkeerig
hebben ontwikkeld. En toch heeft het volk van Nederland een geniale
begaafdheid, waarin het een virtuositeit heeft verkre- gen, waarbij de virtuositeit van Vieuxtemps afsteekt als een zandkorrel bij een rotsgevaarte. Die geniale begaafdheid bestaat in liefde voor — en tot het geld. De knaap in plaatse te droomen van vlinders, boterbloempjes en lanterfanten, droomt van grifjes, knikkers en postzegels tegen centen te verkwanselen. De jongeling in plaatse te mijmeren over maanlicht, blonde en bruine lokken en zalige kusjes, mijmert hoe lang het nog zal duren, dat een rijke oom of\' tante het tijdelijke met het eeuwige zal verwisse- len, — welke jonkvrouwen rijke papa\'s hebben, — of\' de oude lui bij hot afscheid nemen een goed ge- vulde gelkkist zullen achterlaten. Voor hem is alles wat poëzie ademt »goed om lollig den avond te slijten;" maar om poëzie in het leven te brengen, daarin ziet hij even weinig nut als een mol nut ziet, dat er bloemen boven zijn hoofd groeien. Hij gevoelt voor morgen- en avondrood, voor nachtegaal-gezang en rozengeur, voor vrouwelijke schoonheid en mannelijke geestkracht even weinig aantrekking als een recht- geloovige voor de preêken van dominé Zaalberg. Maar voor erfenissen, dividenden, rijke misgeboorten, bankjes en klinkende specie daarvoor gevoelt hij een begeestering als (\'olumbus voor de ontdekking van de nieuwe wereld *). Als man is het geld bij hem een idée-fixe gewor-
den, — en wanneer hij een nieuw scheppings-verhaal moest maken, zou het eerste en laatste woord daarin geld zijn. Job vindt hij den ellendigsten kerel ter wereld, die volgens zijn meening, niet op — maar onder den mesthoop had moeten liggen; — maar de schatrijke koning Salomo, daarvoor gevoelt hij een bewondering als voor de vijf milliarden die Bismarck heeft weten te bemachtigen. Hij vraagt nooit of iets goed of poëtisch is, maar
of\' zoo iets 5 a 10 percent zal opbrengen. Zelfs als hij Adelina Patti hoort zingen: »Rien nepeut changer mon dme" dan krijgt hij het land, omdat dit lieer- lijk lied met rien begint; — hetwelk hem herinnert *) Onwillekeurig wilde ik schrijven Amerika, maar dadelijk
kwam me do heiligschennis te binnen om Columbus on Amerika in een volzin te noemen. |
|||||
|
20
|
|||||
|
aan een in \'t water gevallen spekulatie. Het lied:
l\'Or est une chimère in de Robert, daarvoor zou hij Scribe in het gekkenhuis hebben willen plaatsen, indien Scribe in zijn levenswandel niet bewezen had, dat [tusschen woord en daad een hemelsbreed ver- schil is. Ziedaar in vluchtige potloodschrappen de inventa-
ris van de erfenis onzer voorvaderen, waarvan weldra een wapenfeit met pauken en trompetten zal worden herdacht. Wellicht doet de opsomming van deze inventaris
een dissonante toon trillen, te midden van den feest- galm, die met zooveel bedrijvigheid door een aantal kommissiën wordt aangegeven; — maar hoe pijnlijk de waarheid moge zijn, zij is het eenigste genees- middel om ingekankerde maatschappelijke kwalen te genezen. We hebben de droeve ondervinding, hoe een opgeschroefde geestdrift langzamerhand onder de vaderlijke regeering van Willem I ons al dieper en dieper heeft doen zinken. Ik heb het tijdperk beleefd van 1830 en als vrij-
williger den Tiendaagschen Veldtocht mede gemaakt. Ik dweepte destijds zoo met mijne voorvaderen, dat zelfs de geestdriftige woorden van Helmers me voor- kwamen nog maar lauw water te zijn, niet in staat om de voorvaderlijde eieren gaar te koken, om ze fatsoenlijk aan het nageslacht te kunnen voordienen. Ik ben getuige geweest van de vaderlandsche geest- drift, — van de tot schrijens bewogen dweeperij met het Huis van Oranje, die tranen deed storten zoodra een vorstelijk lakei zijn linker .laars aantrok, om Willem I naar het kamp te brengen. Ik ben getuige geweest dat een zestigjarig onder-adjudant — een ijzervreter, met een gezicht « la Barbebleu — een proklamatie van den koning voorlas en onder die lezing snotterde, hikte en bleef steken als een acht- tienjarige schoone bij het lezen van een brief haars verloofden, meldende dat hij plan heeft zich bij de trappisten te gaan engageeren. Ik ben getuige ge- weest dat diezelfde Willem I met de gravin d\'Oul- tremont ging trouwen, en die geestdrift zien verdwijnen als een gulden, welke Bamberg — zaliger gedachte- nis — naar den zolder wierp, Dat noemen nu velen het verliezen van illusiën, —
ik merk het aan als wijze raadgevingen, om alle menschen-vergoding te laten varen. Het voorwerp |
|||||
|
21
|
|||||
|
daarvan wordt er door bedorven, — en zij die ze
plegen vernederen zich tot slaven. Het beeld van den voetreiziger, waarmee we deze
vluchtige beschouwing openden, en waarbij het onbe- hagelijk heimAveeachtig gevoel hem voor de wer- kelijkheid en de toekomst blind maakte, maar het geluk alleen in het verleden plaatste, — is dit beeld ook niet van toepassing op deze feestviering ? — Na de schildering van den tegenwoordigen toestand zooals de waarheidszin ons dien heeft doen kennen, en die natuurlijk is voortgevloeid uit vroegere toestanden, vragen we: of zoo hier als elders, niet met de vroe- gere toestanden moet gebroken worden, daar zij voor het algemeen welzijn even weinig sappige vruchten hebben opgeleverd als onze uitgestrekte heidevelden V De geschiedkundige herinneringen zijn goed, even
als boeien en seinpalen, om ons te waarschuwen voor gevaar. Om die herinneringen te doen dienen als modeplaat, waarnp onze kleeding moet worden her- vormd en den onbehagelijken toestand van heden te wijten, omdat onze zedelijke garderobe meer en meer begint af te wijken van die onzer voorvaderen, is in het oog van den demokraat even dwaas als het pa- radijs te plaatsen in het verleden en niet in de toe- komst. En weet ge waarom de demokraat met vaderlands-
liefde, nationalieit en vorsten-vergoding, even weinig op heeft, als een levenslustige jongen met traktaatjes, theologische kransjes en zendrlmggenootschappenV Omdat de demokraat op iedere bladzijde der geschie- denis heeft gelezen, dat de oabtiurhaten.de vaderlands- liefde, de tolafsluitende nationaliteit, in de handen der vorsten werktuigen zijn geweest, om hunne eer- en heerschzuchtige plannen ten uitvoer te brengen. Dat de vorsten cie door vaderlandsliefde blind en kol- derig geworden onderdanen met even weinig mede- gevoel ter slachtbank voeren als een haai een snees- haring, die hij naar binnen slokt. Dat elke oorlog het ideaal van verbroedering, waarvoor edele men- menschenvrienden alle hunne krachten hadden ten offer gebracht, weer voor langen tijd in de toekomst verschoof. Het is daarom ook dat de demokraat met leede
oogen ziet, dat eenige toongevers een zoogenaamde weerbaarheid in het leven hebben geroepen, alsof het niet genoeg was wanneer een groote mogendheid ons |
|||||
|
22
|
|||||
|
aanviel, dat de officieele krijgsmacht werd gedood,
verminkt of krijgsgevangen gemaakt. Naar mijn meening is het dwaasheid aan onze
verdediging te denken, wanneer een groote mogend- heid in zijn ondoorgrondelijke wijsheid — onder des Heeren bescherming — besluit ons te annexeeren. Wellicht dat een geheele ontwapening op dit oogen- blik aan de kleinere staten den meesten waarborg tot zelfbehoud zou opleveren. En mocht het niet helpen dan zou ten minste de verandering van dekoratie!\', waartusschen toch hetzelfde naarachtige drama wordt vertoond, geen menschenlevens en verwoest eigendom kosten. Wellicht zou ook de inlijving in een grooter huishouden de drukkende lasten verminderen, wel- licht zouden we op \'t gebied van kunst, wetenschap nijverheid een schrede voorwaarts doen. Ik weet dat deze woorden velen als ketterij in de .
ooren zullen klinken, maar de tijd van opgewonden- heid is voorbij, we hebben uit vroegere ondervinding geleerd, en we nemen de vrijheid daarvan gebruik te maken. Een groot deel der demokratie heeft geheel er alge-
zien in staatkundige ommekeer heil en troost voor de menschheid te zoeken. Het gehaspel in onze vo- rige republiek tuschen patriciërs en het stadhouder- schap ; — de oproeren die beurtelings door een der strijdende partijen werden uitgelokt en bezoldigd, maar waarbij het arme volk immer het lootje moest beta- len; — een staatskerk waarin de leeraren voor een dier partijen bijbelteksten opschommelden of wegmof- felden; — een overwegende invloed van de plutoninnen, — heeft den demokraat evenveel afschrik ingeboezemd voor het Hollandsche gemeenebest als voor debloed- gierige republiek der Thiersianen. Vooral de groote omwenteling in het laatst der voorgaande eeuw in Frankrijk, en die welke daarop gevolgd zijn, hebben hem de vaste overtuiging geschonken, dat zoolang de groote massa zich niet aan de voogdijschap der geestelijkheid — alsmede aan die van het kapitaal zal hebben ontrokken, elke staatkundige omwenteling even weinig zal baten als de poging uit verroest ijzer en oud koper een goede machine te vervaardigen. Hij heeft in zijn eigen levensloop de moedroovende ondervinding opgedaan, dat een grondwetsherziening in vrijzinnige richting even goed door behendigen wordt geëxploiteerd als het algemeen stemrecht. Hij |
|||||
|
2\'ó
|
|||||
|
is daardoor tot de innige overtuiging gekomen: dat
elke maatschappelijke toestand die niet is gegrond- vest, op liet harmonisch welzijn van allen, niets meer of minder is dan een kampplaats, waarin de bezitter zijn schat verdedigt, en de misdeelde alle pogingen aanwendt, om die schat te bemachtigen. Het spreekt van zelf dat in zulk een maatschappij een altijd du- rend antagomisme moet bestaan, waardoor de ware belangen van kunst, wetenschap en nijverheid de nadeelige gevolgen ondervinden; — ook op den ze- delijken toestand heeft dit antagonisme een aller verderfelijksten invloed. Ziedaar de oorzaak dat in onze maatschappij recht-
vaardigheid zoo zeldzaam wordt aangetroffen als kloo- sterachtige begrippen bij een haan. Ziedaar de oorzaak dat waarheidszin door leugen en list zóó wordt mis- handeld, dat die waarheidszin er uitziet als een ge- plukte vink, en leugen en list een zoo\'n wel gedaan voorkomen hebben als aannemers die feestvieren. Ziedaar de oorzaak dat, ofschoon de vrijheid op alle hoeken der straten wordt verkondigd, ze in de wer- kelijkheid even zeldzaam is, als een pannekoek, die zich van zelve omkeert, wanneer haar eene zijde gaar is. Hij heeft daarom een anderen weg ingeslagen en
de taak op zich genomen de talrijkste klasse der maatschappij stoffelijk en verstandelijk te hervormen, omdat dit element alleen de bedorven dampkring kan zuiveren, Lang heeft de demokratie rondgedoold, om het
groote vraagstuk der sociale hervorming op te lossen. Men heeft eerstelijk gedacht, dat dit kon geschieden door bij de bevoorrechte klassen menschlievende ge- voelens op te wekken, en een der ijverigste woord- voerders dier richting is wel de geniale romandichter Eugène Sue geweest. Maar hoe veel goed de ver- spreiding dezen denkbeelden ook moge gedaan heb- ben, in toepassing bleken ze te zijn vrome verzuch- tingen aan den leeuw, om voortaan zich te onthouden van koeien- en schapenvleesch, en in plaatse daar- van die beesten behulpzaam te zijn, om grazige weiden op te zoeken. Men was zoo gewoon geraakt naar boven te staren
op het regeeringsvaantje, dat men op hetgeen gelijk- vloers plaats had even weinig acht sloeg als een ooie- vaar op de vertrekuren van den spoortrein. Eindelijk werd de juiste formule uitgesproken:
help u zeken en het intelligente volk gaf\' geluid toen |
|||||
|
24
|
|||||||
|
de rechte snaar werd aangeslagen. In Engeland werd
de verbruiks-vereeniging, in Duitschland die van krediet, in Frankrijk die van onderlingen-arbeid in het leven geroepen. De schrijver van deze bladen heeft in een reeks
artikelen onder het opschrift: Bouwstoffen voor den tempel der toekomst *) deze drie soorten van veree- nigingen met toevoeging van het uitspanningsoord tot een geheel samen gekoppeld. Hij gelooft daarin met helderheid te hebben aangetoond; dat de arbeider langs dezen weg zich welvaart, wetenschap en kunstzin kan verschaffen; — zich stoffelijk en zedelijk kan ont- voogden. Hij heeft wijders uitvoerig ontvoud, dat deze weg — die elders reeds de vuurproef der toe- passing glansrijk heeft doorgestaan — alleen voert om op rustige wijze de groote sociale hervorming te doen plaats grijpen. Dat onomstootelijk uit deze sociale hervorming eindelijk de staatkundige ommekeer op rustige wijze zal plaats vinden. Ziedaar de reden dat ik vooral den arbeider toe-
roep : Laat u niet medeslepen door partijgangers, die zoo gaarne het volk willen gebruiken, om de kastanjes uit het vuur te halen, maar na dit pijnlijke werk de kastanjes zelven opeten, en alleen de schillen weg werpen. Ziedaar de reden dat ik het volk den raad geef: —
vestig niet den blik rugwaarts naar 1572: maar houdt het oog onafgewend op de toekomst geslagen. Helpt u zelven; — de wegwijzers zijn voor u opge-
steld; slechts eigen krachtsinspanning kan u redden. Neemt niet, in navolging der behendigen, groote
woorden in uw mond, terwijl uw hart op eigen voor- deel is gericht. Maar grift diep in uw hart, en breng ze in toepassing,
de tot nog toe ideale f) zedeles: wat ge wilt dat \\j\' GESCHIEDE, DOE DIT OOK AAN ANDEREN.
Ik heb gemeend mijn plicht te hebben gedaan, om
een dissonant aan te slaan in de algemeene feest- galm. |
|||||||
|
*) In de jaren 187Ü en 71 opgenomen in het dagblad de
Totkomst. t) Ideaal is volgens mijn opvatting een torenspits, die we op
onze levensreis voor oogen hebben; — wanneer we die toren- spits hebbon beieikt verschijnt een andere. — Altijd voor- waarts, — dat is liet groote natuurprobleem. — |
|||||||