|
rt^m «HOS
BK.1879.]?.9.
|
||||
|
»
|
|||
|
h ft*
|
||||||||||||||||
|
Dr. Max Schaslei
|
||||||||||||||||
|
OVER
MATERIALISTISCHE eï IDEALISTISCHE
WERELDBESCHOUWING |
||||||||||||||||
|
UIT «ET HOOÖDUITBC\'ll
|
||||||||||||||||
|
noort
|
||||||||||||||||
|
A. G. VAN ANROOY.
|
||||||||||||||||
|
KAMPEN. — LAUEKNS VAN KULST
1879.
|
||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||
|
^f^f__
|
||||||||||||||||
|
Dr. Max Schasler
OVER
MATERIALISTISCHE en IDEALISTISCHE
WERELDBESCHOUWING |
||||||||
|
UIT HET HOOGDUITSCH
DOOR A. G. VAN ANROOY
|
||||||||
|
KAMPEN. — LAURENS VAN HULST
1879. |
||||||||
|
De Vertaler aan den Lezer.
|
|||||
|
Hoewel het Hackeliaansch Darwinisme onder ons
nog1 niet zooveel opgang schijnt gemaakt te hebben, als in het door de sociaal-democratie geteisterde Duitschland, of\'t door nihilistische woelingen verscheur- de Rusland, is het mij toch voorgekomen — neen! nu en dan reeds gebleken, dat het meterialisme, the- oretisch en praktisch, toch onder het „jonge Nederland\'\' te veel voorvechters en adepten heeft, om daartegen ook niet eens, in verstaanbaar Nederlandsch, een waar- schuwend woord te doen hooren. \'t Scheen mij toe, dat Dr. Schasler dat woord in
het 113° Heft der „deutsche Zeit- und Streit- fragen", onder den titel: „Ueber materialisti- sche und idealistische Weltanschauung," gesproken heeft. Ik heb die brochure, om het hoog belang, dat ze ook voor het zedelijk en godsdienstig leven hebben kan — al laat zij \'t gebied van den |
|||||
|
godsdienst ook geheel onaangeroerd, om den tegenstan-
der op zijn eigen terrein aan te tasten! — met zorg vertaald. Moge zij ook anderen, geleerden en ongeleerden,
tot ernstig nadenken stemmen — en alzoo ook hier het doel bereiken, waarmee ze geschreven en vertaald geworden is. van Anrooy.
|
||||
|
I.
Ieder mensch, onverschillig of hij tot de hoog
ontwikkelden, of tot de minder beschaafden behoort, heeft zijne eigene manier om de dingen der wereld te beschouwen, en die zoogen. wereldbeschouwing oefent — al heeft hij er zelf niet altijd een duidelijk besef van — een eigenaardigen invloed uit op zijn denken, gevoelen en handelen. Toch brengen slechts zeer weinigen het zoover, dat zij in staat zijn, zich van haren inhoud, laat staan dan van hare meerdere of mindere juistheid, of haar betrekkelijk bestaans- recht rekenschap te geven. De beslommeringen van het praktische leven en onze dagelijksche bezigheden mogen, wegens hare vluchtigheid en hare onbeduidende nietig- heid — inzonderheid vergeleken met de onverstoorbare regelmatigheid van het wereld-proces — nauwlijks onze aandacht waardig schijnen; zij doen ons, juist omdat wij er voortdurend mee in onmiddelijke aanraking komen, zoozeer haar overwicht gevoelen, dat er meer geest- kracht en een grooter abstractie-vermogen dan de meesten bezitten toe noodig is, om den geest in staat l
|
||||
|
2
|
|||||
|
te stellen met de noodige vrijheid te leeren nadenken
over vragen van algemeen belang; d. w. z. oin zich te plaatsen op een onbevooroordeeld objectief stand- pnnt van beschouwing. Van den anderen kant eebter ontsluit deze toevvij-
ding van onszelven aan \'t leven in de werkelijkheid een rein genot voor ieder, die er zich aan overgeeft. Immers, wanneer het den mensen mogelijk ware, niet slechts nu en dan of in \'t voorbijgaan, maar voortdu- rend en volkomen zich bezig te houden met de be- schonwing van het organisme van het groot Heelal, dan zou noodwendigerwijze zijne werkzaamheid voor- en zijne belangstelling in de dingen dezer wereld, te zamen met al de vraagstukken, die zij ons voorlegt, zoozeer afnemen, dat \'t ons niet mogelijk zou zijn, ons daarmee nog langer bezig te houden. Of wat is deze „aarde," die wij desniettemin onze „wereld\'\' noemen, anders dan een zandkorrel te midden van de duizende wereldbollen om ons heen, die, ja ! billioenen mijlen van ons verwijderd zijn, maar die toch naar dezelfde wetten als onze aarde hunne banen doorwan- delen; wat is de „wereldhistorische" worsteling, waar- van wij op dit ondermaansche voortdurend getuigen zijn, anders dan \'t gewriemel van een hoop mieren, dat voor ons waarde noch beteekenis heeft ? Inderdaad, — nog daargelaten de vraag, of wij ons voortdurend met zulk eene algemeene wereldbeschouwing kunnen bezighouden, — \'t is voor den mensch — zelfs voor den astronoom en den natuuronderzoeker (om van den philosoof niet eens te spreken) — een wezenlijk geluk, dat bet praktische leven te midden van huisgezin en maatschappij hem niet loslaat, of dat hij zich daarvan niet losscheuren kan. |
|||||
|
3
|
|||||
|
Gelijk echter reeds is opgemerkt; brengen slechts
zeer weinig raenschen het zoo ver, dat zij zich van deze dingen helder rekenschap kunnen geven; of wel, zoo zij er zich van tijd tot tijd eens meê bezig houden, kost het hun toch niet de minste moeite, obq, zoodra het werkelijke leven met zijne eischen zich weer bij hen aanmeldt, zich daaraan aanstonds weer te onttrekken, en het nadenken daarover als nuttelooze „bespiegeling" terzijde te stellen. Intusschen wanneer eenmaal een ernstig verlangen ontwaakt is, om een bevredigend antwoord te vinden op de vele vragen, die er omtrent de beteekenis en het waarachtige wezen van het wereld- proces, waarvan de geschiedenis dezer aarde, met in- begrip van de geschiedenis der ontwikkeling des menschdoms een deel uitmaakt, kunnen worden op- geworpen, dan zal zoo iemand weldra gaan begrij- pen, dat hij dat verlangen onmogelijk weer geheel onderdrukken of van zich wijzen kan. Nog meer: hij zal spoedig beginnen in te zien, dat de vraag naar den grond en het doel van het algemeene wereldleven en van het bestaan des menschen in het bijzonder, in gewicht en belangrijkheid alle andere te boven gaat. \'t Kan daarom ook niemand verwonderen, dat der-
gelijke vraagstukken van overoude dagen af tot op dit oogenblik toe de edelste geesten aangetrokken en op de baan des onderzoeks voortgedreven heb- ben. In werkelijkheid bestaat dan ook de geschiede- nis der wetenschappen, en met name die der wijs- bcgcerte, slechts uit een reeks van pogingen om het probleem van bet wereldproces te verklaren en het raadsel des levens op te lossen. Hetzelfde zien wij ook op het gebied van den godsdienst gebeuren. Ook daar wordt, al is \'t ook op andere wijs, hetzelfde vraag- |
|||||
|
4
|
|||||
|
stuk behandeld, en gestreefd naar de ontsluiering van
hetzelfde mysterie. Wat wijsbegeerte en wetenschap door nadenken en onderzoek trachten te bereiken, poogt de godsdienst — verzekerd als hij is, dat de rede daartoe onvoldoende zal bevonden worden! — door intuitie en door zedelijk idealisme uit te vinden. Wanneer daarom in de volgende bladen van den strijd tusschen materialistische en idealistische wereld- beschouwing sprake wezen zal, moet daarbij zorgvul- dig in het oog worden gehouden, dat wij ons daarbij niet inlaten met dien vorm van Idealisme, die den naam draagt van Geloof: d. w. z. met een wereld- beschouwing, die niet de rede, maar de onmiddelijke zekerheid der godsdienstige ervaring tot kenbron der waarheid verheft. Wij achten ons tot die beperking nog te meer genoopt, omdat op dit gebied van geen bewijs of tegenbewijs sprake kan zijn en derhalve ook geen theorie, hoe ook genaamd, kan worden opgesteld. Nog meer: voor het geloof is al dat theoretiseeren en be- spiegelen niets anders dan het werk dergenen, die op lager standpunt staan; daar het bij de eindigheid en de bepei\'ktheid van alle menschelijk denken toch nooit tot zekerheid brengen kan. Alléén voor \'t geloof is die zekerheid verkrijgbaar, wijl op zijn gebied — gelijk Goethe zegt — het „onbegrijpelijke" „werke- lijkheid", d. i. het inderdaad feitelijk bestaande, is geworden \'). Al hebben nu de denkende geesten van alle eeuwen
\') De S. heeft hier kennelijk het oog op het Chorus mysticus,
aan \'t einde van don Faust, 2e deel: » Alles Vergangliche ist hier Gleichniss; das Unzulangliche hier wird\'s Ereigniss; das- Unbe- schreibliche, hier ist es gethan. Overigens moet deze geheele redeneering over »der Glaid>e"
voor des S. rekening gelaten worden. VEBT. |
|||||
|
5
|
|||||
|
zich bij voorkeur — gelijk gezegd is — bezig ge-
houden met het zoeken naar de oplossing van het groote raadsel des levens; al zijn al de daartoe aan- gewende pogingen tot nu toe mislukt; toch dringt het zich telkens op nieuw op den voorgrond, en mag het gezegd worden, dat het vraagstuk nooit scherper gefor- muleerd is, dan juist in onze dagen. Dat moest wel gebeuren na de hoogere vlucht, die de pbilosofie ter eener zijde en de natuurwetenschappen aan den anderen kant in den nieuwsten tijd genomen hebben. De be- schaafde maatschappij onzer dagen is dien ten gevolge in snijdende tegenspraak met zichzelve geraakt. Aan den éénen kant hebben de snel op elkaar volgende ontdekkingen op \'t gebied der natuurwetenschap — men denke vooral aan \'t spoorweg" en telegrafen-wezen, de werktuigkunde enz., — voor handel en nijverheid, d. i. voor de dingen, die op het materieele leven betrekking hebben, nieuwe banen geopend en de denkende geesten genoodzaakt hun oog af te trekken van \'t gebied der speculatie en het te vestigen op dat des werkdadigen levens. Niet de waarheid, maar de bruikbaarheid en nuttigheid van alles in het licht te stellen, daartoe moest, vooral in den laatsten tijd, al dat combineeren, calculeeren en speculeeren bij voorkeur dienen. De twee machtigste drijfveeren van het moderne leven en streven schijnen dan ook vooral die van bezit en bijgevolg ook die van genot te zijn geworden. Van den anderen kant echter is juist ten gevolge van \'tgeen het natuuronderzoek aan het licht bracht, zulk een groot aantal vooroordeelen, die een vroeger geslacht als met de moedermelk had ingezogen, uit den weg geruimd en is daardoor de gezichtskring der menschheid, wat natuur- en wereldleven betreft, zoo |
|||||
|
6
|
|||||
|
machtig uitgebreid, dat bet waterpas der algemeene
beschaving tegenwoordig veel hooger staat dan \'t ooit te voren deed. Eindelijk moet ook nog onder het oog gehouden worden, dat de gebeurtenissen op politiek gebied, gedurende de laatste halve eeuw, niet weinig hebben bijgedragen, om liet persoonlijke en het staats- burgerlijke leven tot hoogere kracht en werkzaamheid te verheffen. Wat heeft intusschen al die vooruitgang, hoe hoog
wij overigens zijn waarde aanslaan mogen, gebaat ? In waarheid heeft hij weinig meer dan verwarring in het denken en gevoelen der groote menigte aangc- richt. \'t Is waar: menig vooroordeel (ook op \'t gc- bied van den godsdienst!) is verdwenen; — maar, dewijl men nog niet bij machte was, om daarvoor iets beters, iets positiefs in de plaats te geven, heeft men te gelijkertijd aan het gevoel van piëteit en respect voor autoriteiten, die te voren als heilig werden aan- gemerkt, een doodelijke wonde toegebracht. Werkelijk bevinden wij ons dan ook midden in een gistings- proces, dat nog veel tijd zal behoeven, om de ge- wenschte helderheid in de populaire denkbeelden te doen geboren worden. Wat echter dat gistingsproces tot een zeer bedenkelijke zaak maakt, is niet zoozeer de geweldige verwarring en onzekerheid, die daardoor ook op zedelijk gebied is gesticht, maar wel zijne praktische gevolgen! Immers, daar in het eerste sta- dium van dit proces met het opruimen van het be- staande, dat — hoewel ten onrechte — vroeger op gezag was aangenomen, moest begonnen worden, ver- kreeg de ganschc beweging in de allereerste plaats een zuiver negatief karakter; d. w. z. de voor- uitgang der laatste jaren, de uitbreiding van den we- |
|||||
|
7
|
|||||
|
reldhandel, de hoogere ontwikkeling der wetenschap,
en de meerdere politieke zelfstandigheid, alles te za- raen scheen te leiden tot een ruw-materialistische we- reld- en levensbeschouwing, waarvan \'t nog niet gezegd kan worden, dat zij haar laatste woord reeds gespro- ken heeft. Bij dezen slaat van zaken schijnt het voor ieder,
die zich daartoe gerechtigd en geroepen gevoelt, plicht te zijn, het zijne bij te dragen om in die duisternis licht te ontsteken en in die verwarring orde aan te brengen. Hieraan zullen dan ook de volgende be- schouwingen zijn toegewijd. Ik denk er niet aan, dat \'t mij mogelijk zou zijn, de vragen, die \'t hier betreft, principieel te behandelen. Mijn geschriftje is ecnvou- dig bestemd, om tot gids te dienen voor hen, die in deze quaesties belangstellen en wien \'t aan tijd en gelegenheid, om groote werken grondig te bestudee- ren, ontbreekt. Wij gaan spreken over den strijd tusschen de materialistische en idealis- tische wereldbeschouwing onzer dagen. Op dit onderwerp, alzóó geformuleerd, loopt al de twee- spalt, waarvan wij tegenwoordig, \'t zij op \'t gebied der algeineene beschaving, \'t zij op dat der politiek, dat van \'t sociale leven, of dat van kunsten en we- tenschappen getuigen zijn, toch ten slotte uit. Waar- lijk : \'t is wel de moeite waard eens te onderzoeken, waaraan die algemeene tweespalt zijn ontstaan te danken heeft en de vraag te stellen: of \'t zoo onmo- gelijk wezen zou, de strijdende richtingen en partijen met elkander te verzoenen ? |
|||||
|
8
|
|||||
|
II.
Om ook den niet-wijsgeerig gevorraden lezer het
hoog gewicht van het onderwerp, dat ons zal bezig- houden, duidelijk te leeren inzien, behoeven wij niet in de eerste plaats eene bepaling (definitie) te geven van \'t geen gewoonlijk „materialisme" en „idealisme" heet; maar behooren wij integendeel vóór alle dingen te onderzoeken wat eigenlijk de aard en het wezen van den tweespalt, waarop wij het oog hebben, moet worden genaamd, \'t Dient ons duidelijk te worden, of niet die tweespalt misschien slechts het noodzakelijk ge- volg is van de algemeene wet van ontwikkeling, waar- aan alles gehoorzamen moet. Dat niemand zich bij de uitdrukkingen materialisme en idealisme een scherp- begrensde voorstelling vormen kan, tenzij hij ze — zonder ze van elkander geheel af te scheiden, — toch tegenover elkander plaatst, valt reeds bij eenig na- denken in het oog. Zal dus de werkelijkheid van den tweespalt, waarmee wij ons bezig houden, duidelijk blij- ken, dan moet worden aangetoond, dat die twee- spalt niet (gelijk door de meest radicale materialisten ter eener, en door de even radicale idealisten ter an- dere zijde maar al te dikwijls, hoewel ten onrechte, geschiedt) als principieel moet worden aangemerkt, maar dat die juist daaruit geboren wordt, dat beide, als twee zijden der zelfde zaak, bij elkander behooren. Dit wijst ons reeds terstond op een gemeenschappelijke bron, waaruit zij beide hunnen oorsprong namen. Zonder tegenstelling is al aanstonds alle levens-ont-
wikkeling ondenkbaar. Ontwikkeling toch heeft |
|||||
|
9
|
|||||
|
dan eerst plaats, wanneer de absolute rust ophoudt;
d. w. z. wanneer de chaos, welks elementen nog in den toestand van volkomen indifferentie naast elkander lagen, en die dus in werkelijkheid = o, of m. a. w. het absolute Niets was, beginnen uit één te vloeien en zich tegenover elkander te plaatsen. Die uit één gevloeide elementen geraken al aanstonds met elkaar in botsing, om later weer in een hoogere een- heid, die juist door den strijd met een tastbaren in- houd vervuld is, opnieuw samen te vloeien. In deze alzoo geboren eenheid is dan tevens de grondslag ge- geven, waarop telkens weer de strijd opnieuw ont- brandt, die dan nogmaals tot nieuwe verzoening leidt en dringt. Op deze wijs ontstaat die polsslag, zoowel van het leven van den Makrokosmus (de wereld in \'t algemeen), als van den Mikrokosmus (het menschelijk individu), zonder welken geen organisch leven, of geen regelmatige ontwikkeling bestaanbaar is. Deze wet der ontwikkeling, d. i. de noodwendig- heid der uit één vloeiing van een in den aanvang neutraal beginsel, waardoor eerst tweespalt en botsing mogelijk worden, vertoont zich op ieder levensgebied, maar boven alles in den gang, dien de ontwikkeling der menschelijke cultuur genomen heeft. Actie roept allerwege reiictie te voorschijn. Ja nog meer: zonder zulk een kampstrijd van elementen, die uit de- zelfde bron hunnen oorsprong namen, kan geen leven bestaan, omdat leven beweging, steeds voort- gaande ontwikkeling is. Om deze algemeene wet der ontwikkeling met een
paar gemakkelijk te begrijpen, aan het natuurleven ontleende voorbeelden te veraanschouwelijken, wijs ik hier op de verschijnselen, waardoor Electriciteit en |
|||||
|
10
|
|||||
|
Magnetisme zich openbaren. De electricteit is als
organische levenskracht slechts waar te nemen in haar tcgcnstellimr, als positieve en negatieve clectriciteit. De ééno bestaat zonder de andere niet, of beter: de éénc wordt steeds door de andere te voorschijn gcroe- pen. Zoolang zij in neutralen toestand verecnigd zijn, zijn zij niet als krachten aanwezig, want „kracht" bestaat dan pas, als ze met der daad begint te werken. Evenzoo is het met het magnetisme gelegen. De ééne magnetische pool veronderstelt en cisclit de andere. Wat het gebied der kunst betreft, ook daar merken wij hct- zelfde verschijnsel op. Iveeds in de Oudheid meende men, dat het mogelijk was, het ideaal van mensche- lijke licliaamsschoonheid in concreten vorm voor te stellen. Dit leidde destijds reeds tot het vaststellen van zoogenaamde canons (bijv. dien van Polycle- tus). In onze dagen nog liehbcn Wilhelm von H u m b o 1 d t c. a. verkondigd, dat het ideale beeld van menschelijko schoonheid kan worden samengesteld uit datgene, wat bij den man zoowel als bij de vrouw als schoon aangemerkt moet worden. IJdel pogen! Schoonheid toch is niet maar eene bloote abstractie (of m. a. w. iets volkomen indifferents). Zij bestaat dan pas, als wij haar concreet met hare tegenstelling vergelijken kunnen. Of is dan niet juist (\'atgeen, wat wij bij den man schoon noemen, nl. de uitdrukking van kracht, allermeest van spierkracht, bij de vrouw het omgekeerde van schoon? En daartegenover: zijn mollige afronding en- weekheid der lichaamsvormen, die ons in de vrouw zoo bekooren, bij den man niet inderdaad afschuwwekkend? Zoodra daarom schoonheidsvormen, die aan het eene geslacht karak- teristiek eigen zijn, op het andere worden overgebracht, |
|||||
|
11
|
|||||
|
ontstaan aanstonds wanverhoudingen, die ons met afkeer
vervullen. De natuurlijke tegenstelling\' ontaardt dan in tegen st rij digli ei d. Met onmiskenbaar juis- ten takt heeft de spraakmakende gemeente voor der- gelijke wanverhoudingen benamingen gevormd. Men noemt een man, die naar geest of lichaam aan een vrouw doet denken: „verwijfd", en zegt van een vrouw met mannelijke vormen, dat ze een „manwijf" is. — Ook op het gebied van de geschiedenis der be- schaving des mensehdoms ontdekken wij hetzelfde ver- schijnsel. In staat en maatschappij, op het terrein der kunst zoowel als op dat der wetenschap, allerwege is ontwikkeling en vooruitgang dan pas op te merken, als er tegenstelling en botsing tusschen bij elkander behoorende, maar tijdelijk tegenover elkander staande stammen of individuen kan worden waargenomen. Het zou ons te ver leiden, wanneer wij ook dit met voor- beelden wilden toelichten. Dat is echter niet noodig; daar de geschiedenis van alle deelen en onderdeden der beschaving die voorbeelden in greote menigte aan de hand geven kan. Wat nu de tegenstelling, die wij met de benaming
„materialistische\'\' of „idealistische wereld- beschouwing\'\' aanduiden, betreft, moeten wij, om tot haar juiste waardeering te geraken, al aanstonds op- merken, dat do begrippen „Materialisme" en „Idea- lisme", in den eigenlijken zin van het woord geen zuivere tegenstellingen zijn. Zij hebben geenszins een gelijksoortigen inhoud en kunnen daarom noch gecoör- dineerd noch tegenover elkander geplaatst worden. Tegenover „Idealisme" staat „Realisme" en niet materialisme; gelijk de tegenstelling van „Materialisme" niet idealisme, maar „Spiritualisme" is. De ge- |
|||||
|
12
|
|||||
|
dachtelooze verwisseling der verschillende termen van
deze tweevoudige tegenstelling — cen verwisseling, waaraan menige natuurvorscher, die zich meer ofmin- der als wijsgeer komt aanmelden, schuldig maakt — is de oorzaak van die menigte drogredenen en sophis- men, waarop wij in de zoogenaamde materialistische theoriën gedurig stuiten. Er is zelfs niet bijzonder veel nadenken noodig, om duidelijk in te zien, dat idea- lisme en realisme veel zuiverder tegenstellingen zijn, dan de twee absoluut eenzijdige termen: spiritualisme en materialisme. Om dat echter duidelijk te doen in het oog vallen,
wijzen wij alleen nog op een voorbeeld, dat met het door ons behandelde onderwerp ten nauwste samenhangt, op de evenzeer tweevoudige tegenstelling: „Geest en Stof\'; „Ziel en Lichaam." De begrippen geest en stof staan tot elkander in de zelfde betrekking als spiritualisme en materialisme, terwijl de verhouding tusschen ziel en lichaam beantwoordt aan die tus- schen idealisme en realisme; d. w. z. de laatste twee vormen een zuivere tegenstelling, d. i. zoodanig een, waarbij ieder punt der tegenstelling bij de ééne zoo- danig punt bij de andere vooronderstelt, waardoor ze dan ook naar alle zijden met elkaar kunnen worden vergeleken. Bij de andere tegenstelling is dat het geval niet. Zoowelbij „geest en stof", als bij „spiritualismeen materialisme" wordt de ééne term aan den andere ten offer gebracht. De spiritualisten beschouwen „den geest", de materialisten „de stof" (het Atoom) als \'teenige wezenlijk en waarachtig bestaande element. De eersten loochenen het zelfstandig bestaan der materie, de laat- stcn dat van den geest. Idealisten en realisten daar- entegen, erkennen het waarachtig bestaan van beide |
|||||
|
13
|
|||||
|
elementen, waarmee wij hier te rekenen hebben. Zij
beschouwen die beide als voortgevloeid uit ééne gemeenschappelijke bron, als twee zijden van \'t zelfde grondbegrip, waaraan zij den naam van het „Absolute" plegen te geven. Gelijk van zelf spreekt leggen de idealisten, ook waar zij de genetische ontwikkeling der werkelijk bestaande wereld beschrijven, allen nadruk op de „Idee", d. i. op den geest, zooals hij zicli in de wereld der eindige dingen openbaart; de realisten daarentegen op de „Realiteit", d. w. z. op de door den geest voortgebrachte en bezielde werkelijkheid. Nu meent misschien iemand, dat deze onderscheiding
niets anders is dan woordenspel. In waarheid is het echter zoo niet. Eigenlijk bestaat het absolute, d. i. de nog niet uit één gevloeide hoofdbron der tegenstelling, zoo min voor den spiritualist als voor den materialist. Integendeel: zij zijn beide eenzijdig en terwijl de eerstgenoemden den geest het absolute noemen, geven de laatsten daarvoor de materie uit, terwijl zij beide het bestaan der tegenstelling loochenen. Zoodoende brengt men zichzelven en anderen in den waan, dat de idealisten en de realisten van een dualistisch beginsel uitgaan en dat daarentegen de spirituahsten en vooral de materialisten zuivere monisten zijn. Toch is juist het omgekeerde waar. Juist de tegenstelling, die de laatstgenoemden maken, is zuiver dualistisch, omdat hier de twee termen van het probleem als tweevoudige grootheden onverzoenlijk tegenover elkander worden geplaatst. Wanneer dan ook inzonderheid de materialisten zich met zekere emphase echte monisten plegen te noemen, dan bewijst dit al aanstonds, dat het hun ontbreekt aan waarachtig wijsgeerig inzicht in het wezen der dingen. Immers men is nog geen mouist, |
|||||
|
14
|
|||||||
|
wanneer men op eenzijdige wijs .aanneemt, dat er slechts
één beginsel, in casu de geestelooze materie, met al hare onverzoende tegenstrijdigheden, bestaat; maar monist is men dan pas, wanneer men erkent, dat, hoc groot de schijnbare tegenstrijdigheid ook moge wezen, alles — geest en stof — niet anders dan de verschil- lende, met volkomen gelijk recht bestaande, zijden zijn vau hetzelfde beginsel. Men zou het echte monisme daarom ook gevoegelijk „Idealistisch-realisme" kunnen noemen. |
|||||||
|
III.
Wanneer wij na dit alles het materialisme van na-
derbij beschouwen en de gevolgtrekkingen gaan beoor- deelen, die uit dit beginsel noodwendig voortvloeien, moeten wij vooraf nog opmerkzaam maken op bet feit, dat dit woord nog in een anderea zin, dan waarin wij het zullen nemen, gebezigd pleegt te worden. Wij doen dit, om alle misverstand te voorkomen. Men ge- bruikt namelijk dit woord ook, om er die levensop- vatting meê aan te duiden, die zich de bevrediging van bet praktisch egoïsme ten doel stelt; die reeds « priori het bestaan van alle idealen loochent, of er den spot meê drijft; die het genot beschouwt als het eenig wezenlijk goed; in één woord: het epicu- reisme in zijn meest verbasterden vorm. Van dit praktisch materialisme, dat den meusch met het dier gelijk maakt, of eigenlijk nog lager dan het dier doet zinken, omdat het door en door on- zedelijk is — eene qualificatie die op het rede- looze dier niet kan worden toegepast — moet het |
|||||||
|
!5
|
|||||
|
theoretisch materialisme, dat inderdaad een wetenschap-
pelijk streven vertegenwoordigt, zeer nauwkeurig on- derscheiden worden. Toch mag hierbij geenszins wor- den uit het oog verloren, dat juist door het verkon- digen van zuiver materialistische leeringen — zij het ook, dat dit in de bedoeling der ernstige materialisten niet ligt — zeer gemakkelijk een frivole levensrichting geboren worden kan, die weinig of niet van \'t aange- duide praktisch materialisme verschilt. Wij zullen hierop later nog terugkomen. Gelijkerwijs het theoretisch materialisme in som-
mige opzichten met het praktisch materialisme over één kam geschoren mag worden, is het ter andere zijde verwant aan stroomingen op menig ander gebied. Zoo is, bijv. het „Sensualisme" niets anders dan de toe- passing van het materialistisch beginsel op aesthetiscb gebied. Wij zouden daarom het sensualisme gevoegelijk aesthetiscb materialisme kunnen noemen. Evenzoo be- teekent de op \'t terrein der kunst zoo dikwijls voor- komende uitdrukking „Naturalisme" niets anders dan tot op de spits van het materialisme gedreven realisme. En nu is het juist de kunst, die ons in staat stelt, om met een duidelijk sprekend voorbeeld op te hei- deren, waarom wij straks de valsche tegenstelling van idealisme en materialisme verwierpen, om daarvoor de betere van idealisme en realisme in de plaats te stellen. Immers wanneer iets slechts dan „schoon" heeteji mag, wanneer idee en werkelijkheid .volkomen harmoniceren, zoodat bij eenig waarachtig kunstwerk de idcëele in- inhoud en de reëele vorm elkaar volkomen dekken en volmaakt zuiver overeenstemmen, of nog beter gezegd: wanneer de zichtbare vorm niets meer maar ook niets minder te aanschouwen geeft, dan \'t geen in bet af te |
|||||
|
16
|
|||||
|
beelden voorwerp ligt, — dan volgt hieruit rechtstreeks,
dat op dit gebied de tegenstelling: idealisme en realisme niets anders te bcteekenen beeft, dan dat er op bet wijd uitgestrekt terrein der kunst een reeks van graden of trappen kan worden aangewezen, waarop hetzij de idee, hetzij de vorm meer of minder gewicht in de schaal leggen. Iu dien zin noemen wij, bijvoorbeeld, de beeldhouwkunst meer zuiver idealistisch dan de schilderkunst; en dit wel om de eenvoudige reden, dat de reine, in marmer gehouwen vorm van zelf meer tot bet ideëele nadert dan de schilderij, die bet beeld, dat ze ons voor oogen stelt, in natuurlijke kleuren te aanschouwen geeft. En zelfs binnen de grenzen van de schilderkunst zelve is dit onderscheid op te merken. Historie-stukken zijn uit hun aard meer idealistiscb dan genre-stukjes en deze wederom meer dan stillevens, enz. Hieruit volgt rechtstreeks, dat de ware kunstenaar niet alleen recht beeft, maar tevens ver- plicht is, om, al naar mate het voorwerp, dat bij ons wensebt te doen aanschouwen, daartoe aanleiding geeft, dat óf meer idealistiscb, öf meer realistisch te behan- delen. Verliest bij het verband, \'t natuurlijk evenwicht tusschen het één en bet ander uit het oog: d. w. z. wordt eenig realistisch onderwerp te idealistiscb be- bandeld, dan lijdt bet kunstwerk onvermijdelijk aan disharmonie, en verandert de volkomen gegronde te- genstelling van idealisme en realisme oogcnblikkelijk in de" niet te rechtvaardigen tegenstrijdigheid van spiritualisme en materialisme. Uit dien hoofde beteekent het woord „naturalisme" op bet gebied der kunst, volkomen hetzelfde wat wij op \'t gebied der wijsbe- geerte met den term „materialisme" plegen aan te dui- den. Daarenboven verstaat men onder naturalisme op |
|||||
|
17
|
|||||
|
\'t gebied der kunst — naar analogie met het prak-
tisch materialisme — de neiging om bij voorkeur on- derwerpen af te beelden, waarbij de platte werke- lijkheid allereerst in het oog valt. Een zekere vir- tuositeit bezat in dit opzicht de oud-hollandsche schil- derschool, al behoeven wij naar voorbeelden daarvan ook tegenwoordig nog niet vergeefs te zoeken. Uit het gezegde blijkt duidelijk, dat — de over-
drijving daarvan natuurlijk daargelaten — de door ons in het licht geplaatste tegenstelling onmisbaar is, indien er, op welk gebied van het geestesleven dan ook, nog van ontwikkeling sprake zal zijn. Dat zien wij ook op het terrein van den godsdienst zoo- wel als op dat der wetenschap en der kunst. Ook daar leidt de overdrijving der tegenstelling the- oretisch tot „Supranaturalisme" en „Rationalisme", en praktisch tot „Ultramontanisme" en de daarmee min of meer verwante vormen. Dat intusschen op een terrein, dat van nature zóó zuiver idealistisch, ja! sub- jectief-idealistisch is, als dat van den godsdienst, niets dwazer wezen kan, dan de poging, om den inhoud van het dogma (bijv. het wonder), zoo als het eenzij- dig rationalisme gewoon is te doen, natuurlijk te ver- klaren, valt aanstonds in het oog. \'t Is daarom ook alles eer dan toeval, \'t volgt veel meer logisch uit het beginsel der rationalistische opvatting van den godsdienst, dat men op dien weg tot een zuiver mate- rialistische wereldbeschouwing vervalt. Niemand heeft dit onweersprekelijker getoond dan D. F. Strauss, die eindelijk zelfs daartoe gekomen is, al was hij ook iemand, wien het allerminst aan diepte van gemoed en aan een ernstig streven, om de waarheid uit te vinden, ontbroken heeft. 2
|
|||||
|
18
Is het ons nu gelukt, om het recht der tegenstelling
die ons bezighoudt te staven door dit — zij het ook min of meer vluchtige — overzicht der vormen, waarin zij zich op ieder gebied van het leven des geestes openbaren moet, dan zijn wij thans in staat gesteld, om het Materialisme, als beginsel waaruit het gansche organisme der wereld verklaard zal kunnen worden, opzettelijk in oogenschouw te nemen. De eerste grondstelling, waarvan het materialisme
uitgaat en waarvan het beweert, dat zij door al de feiten, die de exacte wetenschappen aan het licht brachten, wordt gestaafd, steunt op de hypothese, dat de gansche wereld met al den rijkdom harer verschijn- selen en in haren organischeu samenhang rust op- en verklaard kan worden uit de „Materie." Daar echter die materie, in den toestand waarin wij haar nu nog waarnemen kunnen, reeds georganiseerd i s, moet men haar beschouwen in den toestand, waarin zij oorspron- kelijk verkeerde, d. i. als het beginsel van alles wat thans bestaat, en wel in bet tijdperk toen er nog geen organisch leven was; m. é. w. als Atoom. Tot het begrip van Atoom (of het Ondeelbare) is het mate- rialisme, gelijk van zelf spreekt, niet op den weg der ervaring, d. w. z. door het experiment, of door eene, zij het ook willekeurige, tot in het oneindige toe voort- gezette deeling gekomen. De middelen en werktuigen, die de materialist daartoe zou kunnen bezigen, zijn, omdat die zelve van stoffelijken aard zijn, daartoe ten eenenmale onvoldoende. Zelfs de snede van een scheer- mes, hoe fijn zij wezen mag, vertoont onder een duizendmaal vergrootenden microscoop — en zelfs die vergrootglazen hebben een grens! — nog een zekere breedte. Het materialisme verkreeg dit begrip |
||||
|
19
|
|||||
|
alleen door eene van alle ervaring, van alle
waarneming abstraheerende redeneering. Het atoom als zoodanig is niets anders dan een afge. trokken denkbeeld, een „Ge dank end ing". Het is dan ook volkomen consequent en logisch, wanneer de materialisten staandelionden, dat de eigenaardigheid van het atoom juist in zijne onlichamelijkheid moet wor- den gezocht, waardoor het dan ook ten eenenmale ver- schilt van de Molecule (gelijk bekendis: het kleinste deeltje eener bepaalde reeds organisch gevormde en daardoor van iets anders duidelijk te onderscheiden materieele substantie). De molecule is dus reeds een lichaampje — terwijl het atoom geen substantieel ken- merk vertoont. Hoe ontstaat nu in dat onstoffelijke atoom, dat boven-
dien in absolute rust verkeert, die beweging, die tegen- stelling van elementen, die voor de ontwikkeling van het leven onmisbaar is ? Met die vraag staan wij voor het eigenlijk probleem. Eer wij tot de beantwoording dier vraag overgaan, is het noodig, dat wij even stilstaan bij een andere, die zich hier terstond aan iederen onbevooroordeelde opdringen moet: de vraag namelijk, of een theorie, die principieel wortelt in de hypothese van een „Gedankending", nog „materialisme" is; of zij niet veeleer den naam van zuiver „spiritualisme" verdient te dragen ? Hier is, dunkt ons, op nieuw het onwederlegbaar bewijs geleverd voor de waarheid der bekende stelling, dat de uitersten elkander raken en in elkander overvloeien. De materialisten schijnen dat ook te voelen en om nu deze hun onwelgevallige conse- quentie te ontgaan, zien zij zich genoodzaakt, aan dat „Gedankendinr/" weer een min of meer stoffelijk bestaan, — mmers: een bepaalden vorm toe te kennen! |
|||||
|
20
|
|||||
|
Doch wie ziet het niet aanstonds in, dat zij zich zoo-
doende aan een logische fout schuldig maken, waarvoor het verstand van lederen onbevooroordeelde stilstaan moet? Hoe? mag men vragen: het atoom, dus het niet verder deelbare, liet mathematische punt (want van het „oneindig-kleine" te spreken gaat reeds niet meer aan, daar het begrip van „klein" toch nog altijd de voorstelling van zekere uitgebreidheid in zich sluit), dat quantitatieve Niets in één woord,, zal des niet te min een bepaalden vorm vertoonen ? Of — en zoo ja! hoe dat mogelijk is? ziedaar een vraag, waarover de materialisten het geenszins met elkander oneens zijn. Hun onderlinge strijd loopt eenvoudig over de quaestie: of die vorm bolrond, of kubiek, of kristalvormig enz. moet gedacht worden. Als of, zoodra men van vorm, onverschillig welken, spreekt, niet aanstonds weer het denkbeeld van deelbaarheid en dus van lichamelijkheid binnensluipt!! Doch dit daargelaten: wat heeft men op die wijze
met dit atoom, deze spiritualistische hersenschim, dit mathematisch punt, dat toch weer vormen heeft, ge- wonnen? Het materialisme, dat met dit ongerijmd be- grip reeds te veel eischt van ieder die gewoon is logisch te denken, komt op die wijs geen stap verder; wijl het genoodzaakt is, het bewijs te leveren, dat uit dat atoom de molecule, m. a. w. de kleinst denkbare, uit verschillende bestanddeelen samengestelde stofinassa, kon geboren worden. Om dit bewijs te kunnen geven, was men genoodzaakt zijn toevlucht te nemen, tot een tweede hypothese, die van een Iets, dat bij machte is, om het onbeweeglijke atoom te noodzaken zich te gaan ontwikkelen. Dat iets noemde men „Kracht"; een iets, dat, dewijl het even goed als het atoom zelf aan |
|||||
|
21
|
|||||
|
alle waarneming ontsnapt, niet minder dan dit uitsluitend
voor het denken bestaat. Want „kracht", als zoo- danig, bestaat er niet; zij is slechts waarneembaar, als zij in werking treedt. Uit hare waargenomen werkzaamheid besluiten wij door redeneering tot haar bestaan; haar eigenlijk wezen, als oorzaak der te weeg gebrachte werking, is ons volkomen onbekend. Ook hier hebben wij dus eenvoudig met de slotsom eener redeneering, met een zuiver logische abstractie te doen. Opdat toch het atoom in staat zou zijn zich met andere quantitatieve „Nietsen" tot een quantitatief „Iets" te verbinden — alsof ooit uit de verbinding van millioenen mathematische punten ook slechts de kleinste lijn of de onbeduidendste mathematische figuur ontstaan kon! — decreteeren de materialisten eenvoudig, dat aan het atoom, eene in zijn wezen gegronde kracht van beweging moet worden toegekend! — Zij dra- gen ons op dien grond de volgende beschrijving van de toedracht der zaak voor. In het ledige wereldruim zweefden in den aanvang de atomen doelloos heen en weer, totdat zij met elkander (men weet niet hoe, of waarom?) in aanraking kwamen; elkander (\'t wordt evenmin gezegd om welke reden!) begonnen aan te trekken of af te stooten. Deze atomen, die oorspron- kelijk niets dan mathematische punten waren, zijn alzoo eens begonnen zich van een te scheiden, zoodat ze zich nu niet slechts door hunnen vorm, maar ook door hunne beweging van elkander onder scheidden; d. i. men neemt aan, dat zij in het bezit waren van ten minste twee elkander onderling bestrijdende krach- ten! Is men eens over deze in de lucht, of eigenlijk in den „Wereldaether" (een juist van pas ontdekte zelfstandigheid!) hangende spiritualistische hypothese |
|||||
|
22
|
|||||
|
heen, dan volgt al het overige van zelf. De aan elkaar
verwante atomen vloeiden samen, verbonden zich tot lichamen en . . . . alles was in de beste orde, — de stoffen waren kant en klaar. — Intusschen is men in den laatsten tijd beginnen in te zien, dat men zoo- doende al te zeer in botsing kwam met het begrip: atoom, en heeft men getracht die tegenstrijdigheid zoo goed mogelijk uit den weg te ruimen. Men liet na- melijk al wat aan stoffelijkheid hij het atoom deed denken varen, om allen nadruk te leggen op hunne dynamische beteekenis, waarvoor juist ter snede het indrukwekkende woord „Kracht-centra" werd uit- gevonden. Hierbij werd echter te veel uit het oog verloren, dat men daardoor reeds het materiali?- tische beginsel-zelf had vaarwel gezegd. Want indien aan zulk een krachtcentrum een gezonde zin zal wor- den gehecht, kan het niet anders beteekenen, dan een zuiver idealistisch beginsel. Zoodra er toch iets anders dan de stof als werkelijk bestaande wordt aangenomen — en dat dit hier geschiedt, kan alleen door het voor- oordeel worden ontkend! — is consequent materialisme eene zuivere onmogelijkheid. Als atomenleer noemt men het materialisme: „ato-
misme"; als leer omtrent de organisatie der wereld: „mechanisme." Het materialisme heeft in waarheid ook geen ander doel, dan om — met ter zijde stelling van ieder ideëel beginsel, derhalve met loochening van een van binnen uit werkende aandrift om zich te organi- seeren, — te bewijzen, dat de gansche Kosmos op mechanische wijs, door een toevallige conglomeratie van atomen tot stand gekomen is. Een aandrift tot organisatie, die in de dingen zelven zou liggen en die dus van binnen uit hare werking doet gevoelen, kan slechts |
|||||
|
23
|
|||||
|
begrepen worden als een naar vaste regels werkzame,
zich zelve verwezenlijkende, en daarom op een bepaald einddoel gerichte Idee. Het materialisme is dan ook, dewijl het, wil het consequent zijn, tot „mechanisme" komen moet, verplicht om met het begrip van zulk een ideëele kracht ook het begrip van „eindoorzaak" (causa Jinalis) terzijde te stellen, en dat eener eenvoudig werkzame oorzaak (causa effwiens) te huldigen. Als „atomisme" verschaft het ons slechts den metapbysi- schen grondslag, die noodig is, om daarop het gebouw van zijne mechanische wereld-vorming op te trekken. Evenwel wanneer deze theorie nog niet door een me- nigte andere bezwaren gedrukt werd, zou de tegen- strijdigheid, die er in dezen grondslag zelf valt op te merken, reeds voldoende zijn, om te doen zien, dat die ter verklaring der wereld uit mechanische oor- zaken al te onvast, ja! ten eenenmale onhoudbaar is. \'t Is dan ook te verwonderen, dat het den voorvech- ters van deze zuiver materialistische theorie nog nooit in den zin schijnt gekomen te zijn, dat zij zich op die wijs gedragen als voorstanders van het meest ab- stracte spiritualisme. Welke toch zijn in het wezen der zaak de grondbestanddeelen hunner verklaring van het organisme der wereld als een zuiver me- chanisme ? — 1°. Een mathematisch punt, d. w. z. een alléén in de gedachte bestaand iets = atoom; en 2°. eene kracht (potentie), die allen grond om op te steunen (substraat) mist, nl. de leweging. Wan- neer er nu niets bestaat, dat abstracter is dan deze twee begrippen, is het toch wel een wonder in den meest eigenlijken zin van het woord, dat tengevolge der toevallige, volkomen plan- en doellooze beweging van onlichamelijke punten een |
|||||
|
24
|
|||||
|
Universum is kunnen geboren worden, dat, aan zijn
eigen wetten en regels gebonden, door eigen innerlijke kracht gedreven een tooneel van onmiskenbare orde en doelmatigheid is. Waartoe het materialisme dan ook, als zijn beginsel
consequent wordt vastgehouden, op ieder levensgebied, op \'t gebied van het leven des geestes allermeest, van overlang — reeds in de Oudheid — geleid heeft en leiden moet, valt gemakkelijk te begrijpen. Aan- gezien het slechts één eeuwig, ongeschapen wezen: het Atoom, aannemen kan, zoo volgt hieruit onmid- delijk, dat in de organisatie der materie, die eenvou- dig het produkt is van de toevallige aanraking der doelloos zich bewegende atomen, elk onderscheid van qualiteit wegvalt en alleen verschil van quantiteit (maat en getal) overblijft, en dat — wat hiermee on- middelijk samenhangt — alle openbaringen van het dusgenaamd geestesleven volstrekt niet hooger dan als stoffelijke atoombewegingen mogen worden aangesla- gen. Wat geest of ziel heet, is dan ook niets meer dan een verschijnsel, dat door beweging der hersen- moleculen wordt te voorschijn gebracht; psychologie is dan niets meer dan een onderdeel der physiologie, en de ethiek, of de leer van \'s menschen vrijen wil, waarop het gansche gebouw der practische zedelijk- heid rust, wordt een bloote hypothese, die men in \'t beste geval om nuttigheidsredenen, dusgenaamde utiliteits- gronden, heeft uitgedacht, of naar analogie van de sociale instincten der dierenwereld heeft geconstrueerd. Dat het deze hypothese aan eiken substantieelen grond- slag ontbreekt, valt in het oog. Hiermee nu hebben wij reeds de meest kwetsbare
plek der materialistische theorie aangeraakt. Wij staan |
|||||
|
25
|
|||||
|
hier namelijk bij het punt, waar het theoretisch ma-
terialisme gedwongen wordt 6f tot praktisch m a- terialisme te vervallen, óf zich in nihilisme te verloopen. \'t Is zóó, de Grieksche Atomisten in de Oudheid, zooals Leucippus en Democritus, even als de latere Epicuristen, bijv. Lucretius, waarbij uit den jongeren tijd de Fransche Encyclopedisten, vooral d\'Holbach, in zijn Systhtie de la Nature, Helvetius en anderen moeten gevoegd worden, zijn er niet voor teruggedeinsd te erkennen, dat zij deze consequentie ook met betrekking tot de praktijk behoorden te aanvaarden. Des niet te min hebben de woordvoerders der materialistische richting in onze dagen zich alle mogelijke moeite gegeven, — \'t zij dan uit valsche schaamte, \'t zij tengevolge van onver- klaarbaar zelfbedrog — om zich uit deze tegenstrij- digheid te redden. Wat zij daartoe te berde brengen — men leze slechts het daarop betrekkelijke betoog
van Dr. Strauss in zijn „Oude en Nieuwe Geloof" — is zulke handtastelijke sophisterij, dat men daar-
over slechts de schouders kan ophalen. — Zeker» daar zijn ongetwijfeld onder de woordvoerders van het theoretisch materialisme eerwaardige en streng zedelijke mannen, en onder hunne tegenstanders zullen evenzeer wel deugnieten gevonden worden. Maar zij zijn dat niet, omdat ze materialisten of idealisten zijn; zij zijn het volstrekt niet uit kracht hunner beginselen, maar in weerwil daarvan. Nog meer: de inconsequentie gaat bij sommige materialisten zoover, dat zij — ge- lijk bijv. D a r w i n — het met hunne wetenschap- pelijke overtuiging overeenkomstig en met hun stre- ven, om alle verschijnselen der wereld, ook die van de wereld des geestes, uit zuiver materieele oor- |
|||||
|
2G
|
|||||||
|
zaken te verklaren, bestaanbaar achten, te gelooven
aan een persoonlijken God, die tevens wereldschepper is! — of dat zij, waar zij zich, in den loop van hunne onderzoekingen, voor deze quacstie geplaatst zien, zich niet de uiterste behoedzaamheid uitlaten. Is het toch reeds onloochenbaar, dat een materialistische wereld- beschouwing niet bestaanbaar is met het Panthe- isme, wijl dit voor de organisatie der wereld altijd nog vasthoudt aan een in de dingen zelve liggend idealistisch beginsel, het is een nog hopeloozere onder- neming, om het materialisme met het zuiver The- isme te verzoenen. De consequent materialistische wereldbeschouwing is slechts bestaanbaar met zuiver Atheisme, — dit laatste niet slechts genomen in de beteekenis van ontkenning van het bestaan eens persoonlijken wereldscheppers, maar veel meer als loochening van een wereldgeest, d. w. z. een in de dingen zelven wonend geestelijk beginsel, waardoor de wereld een kosmos geworden is. Of moet dan bet theo- retisch materialisme, dat, als het consequent is, het bestaan van al wat geest heet loochenen moet, — niet ten slotte aaulanden bij het Nihilisme? \') |
|||||||
|
!) Dat dit niet maar oen uit de lucht gegrepen veronderstel\'
ling, maar de logische consequentie is der toepassing van het bo- ginsel van het materialisme op de sfeer van het politiek-socialo loven zien wij aan de richting, die zich bij voorkeur «Nihilisme" noemt, en die vooral in Rusland zich zoo krachtig ontwikkeld heeft. Inderdaad is dit nihilisme niets anders dan een zichzelve volkomen bewust geworden materialisme. Tot nu toe hadden de materialisten zich altijd nog wijs gemaakt, dat de materie als eenig beginsel van al hot bestaande iots waarlijk positiefs, iets wezenlijk substantieels was. Die illusie nu hebbon de nihilisten geheel over boord geworpen. Daar is, zeggen zij, slechts één eeuwig, ongeschapen wezen, waarin alle dingen, ook de verschijn- |
|||||||
|
27
|
|||||
|
IV.
Het gebied, waarop het materialisme in den laatsten
tijd bij voorkeur de band beeft gelegd en waarop het tevens met bet beste gevolg is werkzaam geweest, is bet gebied der zoogen. Natuurwetenschap. De pogingen, die het deed om een natuur-weten- sch appel ij k e verklaring te geven van het ontstaan en de ontwikkeling van de wereld der eindige dingen inzonderheid op deze aarde, hebben dan ook bovenal de algcmecne aandacht tot zich getrokken. Daar het echter onmogelijk kan geloochend worden, dat er in het beloop der natuurverschijnselen orde en doelmatigheid heerscht, was het vóór alles de solen van liet wereldbeloop gegrond zijn: het «Atoom". Dit atoom
echter is niets dan een abstractie, een denkbeeldig iets, of beter gezegd: een niets. Daar het des niet te min als oorzaak van de wereld, gelijk zij schijnt te bestaan, moet worden aangemerkt, is die wereld — daar het wezen der dingen — das Ding an sich — niet kan worden waargenomen of gekend, zelve ook — niets, d. w. z. is al wat bestaat feitelijk slechts schijn, of beter gezegd: humbug en zwendel. Daar nu in het wezen der zaak het nihilisme op een zuiver «niets" steunt, blijft den nihilist ten slotte niets over dan dit alternatief: óf zichzelven te nihileeren, d. i. de zelf- moord; óf wol, omdat men dit lieve, dierbare leven toch niet gaarne vaarwel zegt, al wat is, allo feitelijk bestaande levensbc- trekkingen en maatschappelijke toestanden den oorlog op leven en dood te verklaren. Het volgt geheel het beginsel, dat Mephis- topheles doet zeggen: «alles wat bestaat is waard dat het te gronde gaat; — on beter waar \'t, dat niets ontstonde." Het nihilisme zou zich dan ook hot best karakteriseeren, wanneer het in zijn banier dit mephistophelisch woord schreef: «Alzoo is alles, wat gij zonde,
»Wat gij vernieling heet, wat gij als boos erkent,
«Mijn waar en eigen element."
|
|||||
|
28
|
|||||
|
taak der materialisten te bewijzen, dat aan deze (op
materialistisch standpunt bloot schijnbare) regelmatig- heid geen ideëel, geen geestelijk beginsel van organisatie ten grondslag ligt, maar dat alle waarneembare verschijn- selen uit zuiver mecbanisch werkende oorzakenkun- nen worden verklaard. De indrukwekkendste poging, die er in den jongsten tijd is beproefd, om het natuurleven in zijn geheelen omvang op die wijze en uit dat beginsel te verklaren, is de theorie, die onder den naam van „D arwi- nisme" algemeen bekend is; de theorie, wier leuzen zijn: „strijd om het leven," en „natuurlijke teeltkeus" en die Dar win zelf in zijn beroemd geschrift over „het Ontstaan der Soorten" in het breede heeft ontwikkeld. In dit boek heeft hij het bewijs pogen te leveren, dat de „Afstamming" (descendentie) van alle bestaande levende wezens op den weg van lang- zame Transmutatie {vormverandering) is tot stand- gekomen. Het gronddenkbeeld door Darwin voorgedra- gen is, gelijk men weet, geenszins nieuw. Keeds in den aanvang dezer eeuw heeft de Franschman La- ma r c k, op grond van zoölogische onderzoekingen, de meening uitgesproken, dat alle heden nog bestaande vormen van organisch leven door „vervorming" (trans- vmtation) uit vormen, die vroeger bestonden (maar nu verdwenen zijn) zich ontwikkeld hebben. Volgens hem waren die transmutatie\'s veroorzaakt door het gebruik, of het ongebruikt blijven van bepaalde organen, vooral ten gevolge van de omgeving of den localen toestand, waarin een of ander wezen geplaatst was. Daar kwam dan nog bij: kruising der rassen, overerving van be- paalde, toevalligerwijs bij sommige individuen voor- komende eigenaardigheden, bijzondere levensgewoonten, enz. enz. Aan hem sloot zich later Geoffroy St. |
|||||
|
29
|
|||||
|
Hilaire aan. Noch den een, noch den andereneven-
wel gelukte het toen reeds het gezag van den beroemden zoöloog C u v i e r, die zich met kracht tegen hunne theorie verzette, te niet te doen. Eerst toen Darwin zijn stelling van het onmerkbaar langzame, maar gestadige veranderen der soorten door middel van afstamming, met steeds nieuwe proeven, en schijnbaar onweerlegbare feiten begon te staven en haar op steeds breeder wordenden grondslag optrok, kwam men tot het inzicht dat La- marck en St. Hilaire Darwins eigenlijke voor- loopers waren geweest. Gelijk van zelf spreekt, kunnen wij er niet aan
denken, om binnen de enge grenzen eener popu- laire beschouwing de theorie van Darwin in haar ge- heel voor te dragen, of haar aan een wetenschappe- lijke kritiek te onderwerpen. Wij wenschen slechts één punt bepaald in het oog te vatten. Ons voornemen is namelijk: aan te toonen, dat bij alle waarheid, die het Darwinisme overigens bevat — en dat dit het geval is, kan niet geloochend worden! — \'t zijne waarachtigheid als stelsel dan pas handhaven kan, wanneer nevens het materialistisch beginsel van een- voudig werkende oorzaken femisae efficientes) tevens het idealistische der zoogenaamde eindoorzaken (causae finales), d. i. van een innerlijke, in de dingen zelve liggende neiging tot organiseering, wordt aangenomen. Wij kiezen daartoe het voorbeeld door Ernst Hiic- kel, den meest geiivanceerden voorvechter van \'tDar- winisme in Duitschland, ons aan de hand gegeven; nl. het dusgenaamde parallelisme der „phylo- genetische" en der „ontogenetische" vorm- verandering. Aldus noemt hij de leer, dat de volgreeks der veranderingen, die wij bij stammen en rassen op- |
|||||
|
30
|
|||||
|
nierken, volkomen overeenstemt met de embryonale
ontwikkeling van het raenschelijk individu. Hierop grondt liückel de Descendentie-theorie en daarmee acht hij haar tevens bewezen. Wij kiezen dit voorbeeld te eer, omdat dit beweerde parallelisme, oppervlakkig beschouwd, zulk eene overweldigende bewijskracht schijnt te bezitten. Voor hen intusschen, die niet in de gelegenheid waren het Darwinisme door eigen stu- die te leeren kennen, deelen wij hier nog zijne grond- trekken in beknopt overzicht meê. Darwin begon met de aanvaarding der stelling, die
reeds door Lamarck was uitgesproken, dat de soorten aan voortdurende verandering onderhevig zijn, dat langzamerhand de éóne in de andere overgaat. Nu trachtte hij niet alleen die stelling door een steeds aangroeiend getal waargenomen feiten te staven, maar poogde hij veelmeer de oorzaak op te sporen, waar- door al die veranderingen voortdurend werden teweeg- gebracht. Die oorzaak meende hij voornamelijk in den dusgenaamden „strijd om het bestaan" en in de „natuurlijke teeltkeus\'\' te vinden. Tot de eerstge- noemde hypothese werd hij geleid door de opmer- king, dat op elk gebied der organische natuur aan- hondend een onvergelijkelijk veel grooter getal levens- vatbare kiemen wordt voortgebracht, dan er werkelijk levende individuen kunnen worden waargenomen. Dit feit der vernietiging van een onnoemelijk groot aantal kiemen, die in \'t planten- en \'t dierenrijk te gronde gaan, meende Darwin te moeten verklaren uit de om- standigheid, dat de individuen, die met der daad be- staan, door den toestand, waarin zij geplaatst zijn en leven moeten, gedwongen worden met elkander te worstelen, om het leven te kunnen behouden. Hij |
|||||
|
/
31
noemde dit „stmggle for Hf e", \'t Gevolg hiervan is,
leerde hij, dat die individuen, die het best in staat waren om zich in den toestand, waarin zij verkeerden, te voegen, of die door hunne meest in het oog val- lende eigenschappen, zooals kracht, gezondheid of \'t ver- mogen om honger en dorst, warmte en koude enz. te verduren, en die dientengevolge veel voor hadden op hunne zwakkere tegenstanders, \'t lichtst in het leven zouden blijven en zich \'t best zouden kunnen voort- planten. Op die wijs bewaarde de natuur, wie \'tmin- der om de voortduring der individuen, dan wel om die van het geslacht te doen is, hare kinderen voor al- geheele verbastering (degeneratie): een denkbeeld, waarmee wij — \'t zij in \'t voorbijgaan gezegd, ~-- reeds het gebied van \'t materialisme verlaten hebben en op dat van de teleologie zijn aangeland! Daar de bestaande individuen echter genoodzaakt zijn, om zich te voegen naar de omstandigheden, waarin zij moesten leven (D. noemt dit adaptatie en adaptatie- theorie), ontstaan bij hen gaandeweg veranderingen, die op hunne nakomelingen overerven. Bij voorbeeld: als een of andere streek zoowel door kudden van wilde runderen als door roofdieren werd bewoond, dan moesten noodwendig die exemplaren, die toevallig een krachtiger en meer tot den strijd dienstig paar horens bezaten, of die .sterker waren dan de overigen, meer kans hebben om den strijd vol te houden en het ras voort te planten, zoodat ten laatste hunne hoofdeigenschappen daarin erfelijk moesten worden. — Nu ligt het voor de hand, dat, als rnen de verandcr- lijkheid der soorten aanneemt als onloochenbaar feit en deze stelling consequent wordt vastgehouden, alle bepaalde grenzen tusschen de onderscheidene Soorten, |
||||
|
32
|
|||||
|
Geslachten, Familiën, Orden en Klassen moeten wor-
den opgeheven. Het gansche proces laat zich dan aldus beschrijven: Gedurende den onberekenbaar lan- gen tijd, in welken de aarde door levende wezens is bewoond geweest, heeft het organisch leven zich uit een oorspronkelijke kiem ontwikkeld; of wel: zijn „de nakomelingen van oorspronkelijk gelijke vormen, — door zeer kleine, bij de individuen voorkomende verschillen, maar die zich erfelijk voortplantten — en zich gedurende een reeks van opeenvolgende geslach- ten opeenhoopten (accumuleerden) — eindelijk zoozeer van elkander gaan verschillen, dat zij tot onderschei- den soorten, geslachten, familiën en klassen konden worden gebracht." \') Zelfs de grensscheiding tusschen het planten- en
dierenrijk, die vroeger onwrikbaar scheen vast te staan, werd door de ontdekking der plantdieren of dierplan- ten (zoöphyten) ten slotte uitgewischt; terwijl ein- delijk de scheikunde het wetenschappelijk bewijs leverde, dat de grondstoffen, waaruit de lichamen zoowel der dieren als der planten zijn opgebouwd, volkomen de- zelfde zijn. Dat op die wijze nog iets meer dan het ver- moeden oprees, dat alles wat bestaat ontstaan is uit trapsgewijze verandering der vormen en dat \'tgeheele \') De laatste zinsnede is bijna woordelijk door mij overgeno-
men uit de ^Stellingen betreffende de ontwikkelingshypothese en de afstamming van het nienschelijk geslacht, door Dr. P. Har- ting, Hoogl. te Utrecht", die door Dr. Hartogii Heys v. Zoute- veen werden afgedrukt in zijne bewerking van Darwins boek over »de afstamming van den Mensch" I. bl. 277 en volgg. Dat de lezer, die van Darwins theorie meer weten wil, dan in \'t bovenstaande gezegd kon worden, niet beter kan doen, dan de Nederlandsche bewerking van Darwins verschillende ge- schriften door Dr. Hartogh Heys te lezen, zal niet gezegd behoe- ven te worden. Vert. v
|
|||||
|
33
|
|||||
|
wereldproces niets anders is, dan de regelmatig in
alle riclitingen zich voortplantende ontplooiing van den zeilden kiem, valt van zelf in het oog. In één woord, de slotsom van deze schijnbaar volkomen sluitende theorie, zooals die bijv. door Hackel in zijn boek, getiteld „natiirlicAe Schöpfungsgeschichte" is opgemaakt, komt bier op neer: Ten gevolge der toevallige beweging der atomen, waarvan wij vroeger spraken, heeft zich een oorspronkelijke kiem, een Oercel — gevormd, waaruit zich vervolgens de allereenvoudigste, slechts uit een kern- loos klompje bestaande organismen ontwikkeld heb- ben. Is er zoo eens een begin der ontwikkeling ont- staan — iets, waarvan trouwens de mogelijkheid, laat staan dan de noodzakelijkheid door het materialisme zoo min theoretisch als door feiten kan bewezen wor- den! — dan volgt al het overige zeer geleidelijk. De ontwikkeling gaat van trap tot trap voort, tot dat ein- delijk de Mensch te voorschijn treedt. Nu heeft Hackel wel beproefd, om de mogelijkheid en de feitelijkheid dier ontwikkeling aan te toonen door de hypothese van het parallelisme tusschen de phylogenetische en onto- genetische ontwikkelingsreeksen; doch wij zullen wei- dra zien, dat dit bewijs niet alleen rust op een drog- rede, maar nog meer, dat juist \'t geen daarin waar is, met noodzakelijkheid voert tot de thesis, die alleen op idealistisch gebied zin heeft; deze namelijk, dat in de dingen zelve een beginsel ligt, dat hen dringt bepaalde vormen aan te nemen. Wat evenwel de theorie van Darwin in haar geheel
genomen betreft, zoo heeft reedsEduard von Hart- mann, in zijn doorwrocht boek: „Wahrheit und Irrthum im Darmnismus", op afdoende wijs aangetoond, dat de onderscheiden theorien, die in de descendentie-leer tot * 3 |
|||||
|
\'ói
|
|||||
|
één geliccl samengesmolten zijn, zeer verschillen in
waarde en beteekenis; maar dat zij des niet te min door Danvin en vooral door zijne volgelingen zóó wor- den voorgedragen, dat \'t kan schijnen, als hadden zij niet slechts cenc betrekkelijke (relatieve), d. i. aan zekere voorwaarden gebonden bewijskracht, maar als mocht daaraan een volstrekte (absolute) waarde worden toegekend. Zoo wordt door hen, bijv. in de transmntatie-tlieorie, die zij gewoonlijk laten steunen op dien zoogen. „strijd voor het leven", en de daarmee samengaande „natuurlijke teeltkeus" in verband met „adaptatie en erfelijkheid", niet alleen geen rekening gehouden met het zeer wezenlijk onderscheid tusschen phjsioloniscke (in het wezen der dingen gegronde) verande- ringen, bijv. die van kleur, haargroei, grootte der bij- zondere lichaamsdeelen, enz. en de nwrphologmke (op den vorm betrekking hebbende) wijzigingen, als daar zijn de verandering der vinnen in vleugels enz.; maar spreekt men als of die onderscheidingen niets beteekenden, eenvoudig van transmutatie in het algemeen! Dit gaat reeds niet aan, om de eenvoudige reden, dat nieuwe soorten (niet variëteiten of onderafdeelingen derzelfde soort) alleen kunnen ontstaan, als de aanleg daartoe in de samenstelling der organen zelf gelegen is. Even- zeer verliezen de Darwinisten ten eenenmale uit het oog, dat de bedoelde veranderingen, al kunnen zij door kunstmatige teelt ook tot zekere hoogte tot stand gebracht worden, toch binnen zekere grenzen beperkt blijven, om eindelijk weer, trots alle verder aange- wende pogingen tot voortplanting, óf uitsterven öf tot haren oorspronkelijken vorm terugkeeren. Maar ook aan logische fouten, aan drogredenen,
ontbreekt het in de theorie van het Darwinisme even - |
|||||
|
35
|
|||||
|
min. Zoo meenen vele Darwinisten, dat het hun vrij-
staat, de stelling, dat bij de leden van denzelfden stam gelijkheid van vormen zal worden aangetroffen, voetstoots om te keeren en (zonder eenighewijs) te stellen, dat gelijke vormen terugwijzen op dezelfde afstamming. Ik heb deze voorbeelden, die nog met vele anderen zouden kunnen vermeerderd worden, bijgebracht, om te doen zien, dat de bedoelde theorie nog grootelijks behoefte beeft aan zuivering, wanneer zij ooit, zelfs met betrekking tot hetgeen zij waars behelst, aanspraak zal kunnen maken op onwedersprekelijkheid. Bovendien mag niet vergeten worden, dat natuuronderzoekers van grooten naam, z. a. Zermack en Zöllner te Leip- zig, II e ring en Rokitanski te Weenen, Fink te Wtirzburg en Tyndal in Engeland, zeer gewichtige bedeukingen hebben geopperd tegen het voorgeven der Darwinisten, dat zij door hunne theorie de ge- heele ontwikkeling van het organische leven ver- klaren kunnen, \'t Is echter vooral Wig and te Mar- burg, die in zijn voortreffelijk boek : „Der Barwinismus und die Naturforschung Newtons und Cuviers," een zeer grondige kritiek van het stelsel geleverd heeft; en dat wel, al is Wigand zelf nog in zoover materialist, dat hij in plaats van Darwins uitwendigmechanis- me, de organische ontwikkeling poogt te verklaren uit een „inwendig" mechanisme. Wanneer aan die laatste uitdrukking een gezonde zin kan worden ge- hecht, zal die trouwens wel beteekenen, dat er een innerlijk (ideëel) organiseeringsbeginsel bestaat. Maar dan zijn wij ook daarmee reeds weer aangeland bij de stelling, dat er eene hoogere eenheid is, waarin de (ideële) eindoorzaak met de (reëele) wer- kendc oorzaak in éèn vloeien. |
|||||
|
36
|
|||||||
|
Dit weinige moge voldoende zijn, om den lezer ten
minste een algemeen begrip te geven van de strekking en de gevolgen der Darwinistische theorie. Wij bepalen ons van nu af uitsluitend bij de straks reeds aange- duidc bijzonderheid, nl. de stelling die volgens Hiickel als afdoend bewijs voor de waarheid der descentie- leer zal kunnen dienen. Wij bedoelen het onafgebroken paralellisme der phylogenetische en on- togenetische ontwikkeling der organische vormen. |
|||||||
|
V.
Daar Hiickel te scherpzinnig is om niet in te zien,
dat aan de descendentic-leer, ten minste in den vorm waarin zij door hem wordt voorgedragen, geen grootere waarde, dan die eener waarschijnlijke hypothese kan worden toegekend, zoolang ze op niets anders steunt dan op de (zij het ook door menigte van feiten ge- staafde) hulptheoriën over den „strijd om het bestaan", „de natuurlijke teeltkeus" enz. — heeft hij al het mogelijke gedaan, om die waarschijnlijkheid tot zeker- heid te verheffen, en de onomstootelijke waarheid der hypothese te bewijzen. Onder de bewijsgronden, die hij daarvoor bijbrengt, bekleedt de aanwijzing van het straksgenoemde onafgebroken parallelisme tus- schen de phylogenetische (van het grieksche woord phyle, d. i. stam) en de ontegenetische (van het grieksch on, het zijnde, hier in de beteekenis van individu genomen) ontwikkeling der vor- men een zeer voorname plaats. Hiickel hecht het hoogste gewicht aan de opmerking, dat alle orga- |
|||||||
|
37
|
|||||
|
nische, levende wezens, die weder alle uit een oerkiem
voortkwamen, bij den loop dien hunne ontwikkeling van den laagsten vorm af tot aan het optreden des menseken toe genomen heeft, ons dezelfde reeks van vormen te aanschouwen geven, die ook bij de embry- onale ontwikkeling van het menschelijk individu kan worden waargenomen. Dat ook deze meening door Hiickel niet het eerst werd voorgedragen is be- kend. Reeds in 1795, werd zij door den destijds zeer gevierden, maar thans schier vergeten natuur- kundige, C. F. Wol ff, in zijne „Theoria generatio- nis" uitgesproken, en later nog door Oken en Bar verder ontwikkeld. Aan Hiickel echter komt de niet te miskennen verdienste toe, dat hij de feiten, waar- door die zienswijze wordt gesteund, nauwkeuriger heeft waargenomen en beschreven, en ze (door teekeningen) aanschouwelijk heeft gemaakt. Hij is het ook vooral, die de uiterste gevolgtrekkingen, die er tot staving der materialistische wereldbeschouwing uit kunnen wor- den afgeleid, onverholen heeft uitgesproken. Hij tracht daardoor te toonen, dat bij de oorspronkelijke kiem, het ei in zijn eerste stadium, geen onderscheid van vorm hoe ook genaamd valt op te merken, en dat het zich van andere eitjes alléén door ziju chemische sa- menstelling, of, gelijk Hiickel zelf het uitdrukt, door „die moleculare Zmammensetznng der eiweissarligen Koh- lenstoffverbinding\', onderscheidt (Nat. Schöpfunggesvhichle S. 2G5). Daarop laat hij dan, schijnbaar ter loops, deze opmerking volgen: „deze fijne, individueele verschil- len van alle eieren, die hunnen grond hebben in in- directe of potentieele adaptatie, zijn wel is waar door de grove werktuigen, waarvan wij ons bij ons onderzoek bedienen, niet rechtstreeks, |
|||||
|
38
|
|||||
|
zinlijk waarneembaar, maar kunnen door wet-
tige, logische, indirecte gevolgtrekking als de grondoorzaak van alle verdere vormverschillen der individuen worden erkend." Wij laten nu nog daar, dat het laatste woord onjuist is. \'t Moest wezen: „Kun- nen daaruit door redeneering worden afgeleid"; want „erkend worden" kunnen zij juist niet! Doch van meer gewicht is voor ons déze opmerking, omdat Hiickel zelf daardoor reeds duidelijk toont, dat de zuiver ma- terialistische zienswijze tot verklaring van het ontstaan en het voortbestaan der soorten op zich zelve genomen onvoldoende is. Hoe dit zij, nadat hij dit heeft voorop- gesteld geeft Hiickel ons een uitvoerige beschrijving van de verdere ontwikkeling door middel van celvor- ming, waarbij hij bij herhaling met zekeren nadruk doet uitkomen, dat het menschelijk eitje, in een be- paald stadium van zijn ontwikkeling, „onmogelijk kan onderscheiden worden" van dat van alle overige ge- wervelde dieren, reptiliën en visschen niet uitgezon- derd. Door een plaat maakt hij dan duidelijk, dat er tusschen het embryo van een schildpad van 4 weken, dat van een hoen op den 4en dag, van een hond en van een mensch van 4 weken (zelfs wat het bij allen op te merken staartbeginsel betreft!) ter nauwernood eenig verschil valt te ontdekken. Dat onderscheid be- gint zich eerst in de achtste week (hoewel ook dan nog niet tusschen hond en mensch) te vertoonen, en wel daardoor, dat dan eerst kan worden waargenomen, dat de extremiteiten een gewijzigden vorm beginnen aan te nemen. Ten slotte beweert Hiickel, dat de af- stammings-leer uitgaat van de vooronderstelling: dat alle thans bestaande soorten door voortdurende langzame verandering der vormen uit eén eenvoudige oorspron- |
|||||
|
39
kelijke kiem zijn voortgekomen. En wijl nu, zegt hij
— en hier ligt de grondfout der gansclie redeneering
— wijl nu in de embryonale ontwikkeling het hand-
tastelijk bewijs geleverd is voor de mogelijkheid, of beter voor de noodwendigheid van zulk een nauwlijks merkbare, maar toch steeds voortgaande vormverande- ring, is daarmee tevens de waarheid der déscendentie- leer bewezen! Ziedaar Hiickels beroemde biogenetische grond-
wet, die hij zelf (in zijn „Nat. Schöpfunffsgeschichte", S. 276, en in zijn „Generette Morp/ioloyie" II S. 110 ff.) aldus formuleert: „Beide reeksen van organische ont- wikkeling, de ontogenesis van het individu en de phylogcnesis van den stam, waartoe dat individu be- hoort, staan met elkander op het innigst in oorza- kelijk verband. De ontogenesis, of de ontwikke- ling van het individu, is niets anders dan een korte en bespoedigde, door de wetten der over- erving en der adaptatie beheerschte herhaling\' (re- capitulatie) der phylogenesis. d. i. der ont- wikkeling van den stam van het individu, of m. a. w. der reeks van voorouders, waaruit eenig bepaald individu voortgekomen is." \') \') Ik geef hier de woorden van II. nog eens onvertaald, daar
er altijd govaar bestaat, dat zulke meeningen bij do overzetting niet geheel juist worden teruggegeven: «Beide Reihen der orga- nischen Entwicklung, — zegt hij — die Ontogenesis des Indivi- duums und die Phylogenesis des Stammes, zu welehem dasselbe gehort, stehen im innigsten ursiiehliehen Zusammenhange: cliw Ontogenesis oder Entwicklung des Individuums ist l edig lich eine k urze und schnelle, durch die Ge- selze der Vererbung und Anpassung bedingte Wieder hol ung (Rek apitul a tion) der Phylogenesis oder der Ent- wicklung des zugehörigen Stammes, d. h. der Vorf\'ahren, welche die Ahnenkette des betre/fenden Individuums\'jbilden." Vehï. |
||||
|
40
|
|||||
|
Wij formuleeren dus Hiickels meening zeker juist,
als wij zeggen: omdat de menscïi in liet tijdperk zij- ner embryonale ontwikkeling, in den aanvang van de visschen, daarna van de amphibiën, vervolgens van de lagere, en eindelijk van de hoogere zoogdieren niet kan worden onderscheiden, moet hij ook historisch (d. i. palaeonlologhcli) dezelfde trappen van ontwikkeling doorloopen hebben; — of, zooals Hackel zelf, zij het ook met logisch ongeoorloofde omkeering der beide stellingen, (S. 27G) zegt: „Hij doorloopt (als embryo) dezelfde reeks van vormveran- deringen, welke zijn dierlijke voorouders vóór millioen jaren, gedurende onnoemlijk lange tijdperken doorloo- pen hebben." Aangezien nu, gelijk door de vergclij- kende anatomie bewezen is, de volgrecks der trappen, die de ontwikkeling in beide opzichten doorloopt, te- vens eene, in morphologisch opziebt, systematische is, zoo komt bij het parallelisme der „ontogenetische" en der „phylogenetische" ontwikkeling nog dat der „systematische", waarvan Hiickel aanneemt, dat daar- door de kracht van het bewijs, dat reeds in de beide anderen voor het door hem veronderstelde oorzakelijk verband gelegen is, zeer wordt verhoogd. Volgens mij is echter juist het tegenovergestelde waar.
Immers, het feit, dat de tweevoudige ontwikkeling gc- schiedt op systematische wijs, bewijst onloochen- baar, dat die ontwikkeling plaats heeft volgens een wet, die in de dingen zelven gegrond is; of m. a. w. dat het in het begrip der organische ontwikkeling als zoodanig ligt opgesloten, dat zij bij den stam en liet indi- vidu dezelfde logische reeks van vormen zal te aanschou- wen geven; derhalve dat er een ideëel beginsel van regel- matige vormverandering aan moet ten grondslag liggen. |
|||||
|
41
|
|||||
|
Maar zelfs als dit laatste niet behoefde te worden
toegegeven, dan nog zon de gehccle rcdeneering van Ilackel als een kaartenhuis ineenstorten, bij de cen- voudige opmerking, dat zij rust op een drogreden, op een valsche conclusie. Hackels logische fout bestaat hierin, gelijk wij straks reeds te kennen gaven, dat hij zonder recht of reden aanneemt, dat de twee ont- wikkclingsreeksen met .elkander in oorzakelijk verband staan. Want wat moest bewezen worden? Immers dit, dat de desccndentie-leer waarachtig is, d. i. dat het als een historisch feit (niet slechts als een waar- schijnlijke hypothese) moet worden aangemerkt, dat, gelijk de mensch zich uit de eenvoudigste kiem door al de vormen van het lager leven heen ontwikkeld heeft, evenzoo alle thans bestaande vormen zich uit één Oerkiem ontwikkeld moeten hebben. Wordt dat nu bewezen door de gelijkvormigheid der embryonale ontwikkeling met de (voorhands nog slechts waar- schijnlijk geachte) phylogenetische? Volstrekt niet! Nog meer: indien bewezen worden kon, dat de ana- logie, die bij de ontogenesis en de phylogenesis gezegd wordt te bestaan, noodzakelijk plaats vindt, dan zou daaruit omgekeerd — verondersteld, dat de phy- logenetischo ontwikkeling als een on om- stoot e lijk feit vaststaat — kunnen verklaard worden waarom de ontogenesis dezelfde stadiën doorloopt. Feitelijk heeft Hiickcl dus slechts aange- toond, dat het (zooals reeds opgemerkt werd) in het begrip van ontwikkeling van het organische leven in zijn geheelen omvang ligt, dat het overal, waar het zich vertoont, denzelfden ontwikkelingsgang doorloopen moet. Ja, het is juist de analogie van \'t door hem beschreven parallelisme met dat der systematisch e |
|||||
|
42
|
|||||
|
ontwikkeling1, of nauwkeuriger uitgedrukt, de erkentenis,
dat iedere ontwikkeling een stelselmatige (systemati- schc) is, waardoor bewezen wordt, dat volstrekt niet cene zuiver toevallige invloed van mechanisch werkende oorzaken — want daarmee zou alle systematiek reeds zijn opgeheven! — maar wèl een immanente, met lo- gische noodzakelijkheid werkend, in de dingen zei ven liggende, ontwikkelings-wet, de ware heweegkracht van den geheelen ontwikkelingsgang wezen moet; of wel: dat die ontwikkeling plaats heeft naar een vast plan; nog anders uitgedrukt: dat al die mechanisch werkende natuurkrachten in dienst staan van een teleologisch (op een einddoel gericht) beginsel. Naast deze zuiver logische redeneering, waardoor
aan Hackels materialistisch-mechanische wereldbeschou- wing ieder steunpunt ontvalt, heeft het weinig te be- duiden, dat bovendien nog allerlei vergissingen en fou- ten in zijne bewijsvoering aangewezen kunnen worden. Laat ons slechts op écne enkele opmerkzaam maken. Iliickel hecht bijzonder veel gewicht aan het feit, dat er hoegenaamd geen onderscheid valt te ontdekken, tusschen de eieren der gewervelde dieren in het alge- meen. Zóó toont hij ons bijv. (op Tafel IV\'S. 256 van zijne „Antropogenie") dat de embryo\'s van visschen, salamanders, hoenders, zwijnen, runderen, konijnen en menschen in het eerste stadium hunner ontwikkeling volkomen dezelfde gedaante hebben, — en dat eerst later de verschillen zich langzamerhand beginnen te vertoonen. Maar nu volgt daaruit immers rechtstreeks, dat die verschillen, al kunnen zij niet worden waarde- nomen,, des niet te min feitelijk (laat het zijn dynamisch, dat i3 in aanleg of in kiem) aanwezig zijn moeten, |
|||||
|
4:5
|
|||||
|
daar het toch, wanneer moest worden toegegeven, dat
zij ook objectief niet onderscheiden waren, een al te groot wonder zou wezen, dat niet nu en dan uit het embryo van een schildpad ook eens een mensch te voorschijn kwam, of omgekeerd. Maar wat heeft het dan te beteekenen, dat men op de overeenkomst — want van idenditcit kan reeds geen sprake meer zijn, — die er tusschen de verschillende kiemen bestaat, opmerkzaam maakt\'? Dat kan alleen leiden tot de erkentenis, dat het juist in het begrip der organische levcnsontvvikkeling, in het wezen zelf van dit natuur- proces, d. w. z. in zijn immanente idee ligt, om op die wijs en in die vormen zich te ontwikkelen. Maar daar- mêe is dan ook niet alleen het parallelisme van den opgemerkten dubbelen ontwikkelingsgang verklaard, maar tevens zijn noodzakelijkheid bewezen. Tot nog toe zijn wij bij de beoordeeling van de
gevolgtrekkingen, die er uit dat zoogen. parallelisme der ontogenetische en phylogeuctische ontwikkeling moeten worden afgeleid, stilzwijgend uitgegaan van de veronderstelling, dat tegen die hypothese zelf geen gegronde bedenkingen kunnen worden in het midden gebracht. Wij hebben met Hiickel aangenomen, dat de beide reeksen elkander in hare morphologische ver- schijnselen volkomen dekken; dat aan de waarheid der vermeende analogie geen twijfel kan bestaan. Hoe nu echter, indien ook dit laatste steunscl aan de veel- geprezen biologische grondwet moest ontzinken, of ten minste de grondslag, waarop zij steunt zóó zwak bleek te zijn, dat die niet langer in staat was het gansche gebouw, dat er op rusten moet, te dragen? — lloe nu, wanneer uit llückcls boek zelf eens kau worden aangetoond, dat het met de feitelijkheid van dat paral- |
|||||
|
44
|
|||||
|
lelisme zeer bedenkelijk staat, en dat de weelderige
fantasie van Hiickcl bij de ontdekking daarvan een al te grootc rol beeft gespeeld? — Laat ons hcmzelvcn booren! In zijne „Anthropogenie" (S. 7, 8) zegt bij: „De
pbylogenese is de meebauisebo oorzaak der ontoge- nese.....Hiermee in schijnbare tegenspraak staat bet
feit, dat wij gedurende den loop van de ontwikkeling
der meeste organismen slechts een zeer klein s t u k s k e dezer vormen-recks waarnemen kunnen.... In waarheid bestaat er altijd een volkomen paralle- lisme der beide ontwikkelings-reekscn, edoch met dit verschil, dat meestal in den loop der ontogene- tisebe reeks velerlei ontbreekt, dat in de phy- logenetische te voren existeerde en werkelijk geleefd beeft. Indien" — ja, indien! -- „het parallelisme volkomen ware" — zoo even noj vernamen wij, dat het volkomen is! — „en indien deze gewich- tige grondwet van bet causaalverband van ontogenie en phylogenie in den waren zin des w oor ds volkomen en onbeperkt gegolden hadde, dan zouden wij met behulp van microscoop of ont- leedmes" — in plaats van met behulp der fantasie — „in staat zijn de reeks van vorm-veranderingen te lee- ren kennen, die het menschelijk eitje — eenmaal be- vrucht — doorloopt tot aan zijn volkomen ontwikke- ling toe. Dat zou ons dan tevens een zuiver beeld voor oogen plaatsen van de merkwaardige vormcn- reeks, die de dierlijke voorouders van het mensch- dom, van den aanvang der organische schepping af tot aan het eerste optreden des menschen toe, door- loopen hebben. Die herhaling of recapitulatie der phylogenie in de ontogenie is slechts in zeer enkele |
|||||
|
45
|
|||||
|
gevallen" (in welke? en zonden deze misschien in
morphologisch opzicht niet afdoende zijn ?) „zoo geheel aaneengesloten, als bijv. de letters van het alfabet. In de meeste gevallen is \'t geen wij waarne- menkunnen (dieser Auszug) zeer fragmentarisch, of is het, door oorzaken die wij later zullen leeren kennen" (?) „grootelijks gewijzigd of bedorven, enz. enz." En toch, trots dit alles, trots die wijziging en dit bederf zullen wij deze biogenetische grondwet moeten aanmerken als „de draad van Ariadne, die ons het pad door dit verwarde labyrinth van vormen zal leeren vinden" (S. 9)! Ja, trots dit alles blijft de phylogenie „de lichtende fakkel op den duisteren weg der ontogenie," omdat wij „slechts met den rooden draad der phylogenetische ontwikkeling in de hand, in staat zijn den weg te vinden door den doolhof der ontogenetische feiten (S. 499)." Wat blijft er nu nog van het indrukwekkend ge-
bouw over, wanneer de grondslag, waarop het — in waarheid een luchtkasteel! — zal rusten, reeds zóó onvast, zóó onzeker is ? Op zijn minst genomen heb- ben wij toch wel het recht ora te beweren, dat zoo- danige theorie nog hoegenaamd geen aanspraak maken kan op den titel van een ontwijfelbare, streng weten- schappelijk gestaafde waarheid. Zij moge veel behel- zen, dat waar en juist is; in haar geheel genomen, iedere onbevooroordeelde zal dit toegeven moeten, ver- heft zij zich volstrekt niet boven het niveau eener vernuftige hypothese. |
|||||
|
40
|
|||||
|
VI.
Ik zou over Hiickels theorie zoo uitvoerig niet ge-
sproken hebben, wanneer de scherpzinnige geleerde er zicli toe bepaald had, ze in zuiver w e t e n- schappelijken vorm openbaar te maken. Dit is echter het geval niet. lliickel heeft zijne leer (zoo als hij zelf ons in zijn „ Forwort" voor zijn „Natürl. Scköpfungggeschichte" uitdrukkelijk meedeelt) niet al- leeu voor een gemengd gehoor voorgedragen, maar zelfs zijne voordrachten, volgens stenografische optee- keningen, in populairen vorm laten drukken. Daar nu, gelijk aangetoond is, deze leer nog slechts een hypothese heeten mag, komt het mij voor, dat zulk een daad haar zeer bedenkelijke zijde heeft, aange- zien de gevolgen, die daarin voor de praktijk liggen opgesloten, van zeer gevaarlijken aard schijnen te we- zen. Hoe velen (of hoe weinigen) zouden er toch onder \'t groote publiek te vinden zijn, die, als zij staan voor zulk een groote menigte feiten, die nog bovendien zoo kunstig gegroepeerd worden en wier strekking is het leveren van een wetenschappelijk bewijs, in staat zijn om onbevooroordeeld te blijven en de schijnbare waar- heid van de wezenlijke waarheid, de sophistery van het logische betoog te onderscheiden ? \'t Is waar: Hüc- kel erkent („Vbnoorf\' voor de Ie uitgaaf der „Kat. Sclwpfungsyescli. S. XIX), „dat zelfs edelaardige en wel- meenende mannen hem hebben te kennen gegeven, dat zij van de algemeene verspreiding zijner ontwik- kelingstlieorie de bedenkelijkste gevolgen voor het ze- delijke en maatschappelijke leven duchten." Maar hij laat er aanstonds op volgen: „Alleen de vaste over- tuiging, dat deze vrees ongegrond is, maar dat intc- |
|||||
|
47
|
|||||
|
gendeel iedere groote schrede voorwaarts in de \\vaar-
achtige kennis der natuur, middelijk of onmiddelijk, leiden moet tot een daarmee overeenstemmende reini- ging en verheffing van den zedelijkeu toestand der menschheid, heeft mij den moed gegeven de ont- wikkelingstheorie, in hare grondtrekken7, in dezen (populairen) vorm voor een grooteren kring van lezers toegankelijk te maken." — Waarop intusschen die overtuiging steunt zegt Hiickel ons evenmin, als hij in staat zou zijn het hewijs te leveren voor de bewering, dat de zuivering en de verheffing van het zedelijk leven de vrucht zou kunnen zijn van grondiger kennis der natuur: wel te verstaan der natuur opgevat in matorialistischen zin; aangenomen altijd, dat de waarheid dier wereldbeschouwing kon geacht worden bewezen te zijn. De geschiedenis van den laatsten tijd heeft daaren-
tegen op onmiskenbare wijs getoond, dat er voor de vrees dier welmeenenden maar al te goede redenen bestaan, \'t Komt volstrekt niet in mij op, om Hiickel aansprakelijk te maken voor de uitspattingen der sociaal- democraten; maar ik meen, dat het daarom niet min- der noodig is, te wijzen op de nauwe betrekking, die er bestaat tusschen de materialistische wereldbeschon- wing en de theorie der sociaal democratische agitatoren, die zich ook al het voorkomen van wijsgeeren geven. Ouder de laatstgenoemden staan, gelijk bekend is, Marx, Las al Ie en Engels, om van lieden van minder gehalte als Mos Ie, e. a. niet te spreken, in het voorste gelid. Zij zijn het dan ook, die op de gezindheid der groote massa den krachtigsten iuvloed uitoefenen. Nu kan het op onzen weg niet liggen om de „philosophie" dezer heeren uitvoerig te beschrijven |
|||||
|
48
|
|||||
|
of te bcoordeclen. Wij wensclien alleen het een ander
uit hunne geschriften aan te halen, ten einde de be- wering te staven, dat er een oorzakelijk verband is tusschen het materialisme en de sociaal-democratische wereldheschouwing. Gelijk bekend is heeft Marx een boek geschreven ter bestrijding van een werk van Proudhon (aan wicn wij de beruchte phrase : „Ei- gendom is diefstal" te danken hebben), dat ten titel droeg : nl\'hilosoj)/iie de la Misère". Marx noemde daar- om het zijne : Misère de la Vhilosophie. Hij spreekt daarin de overtuiging uit, dat voor de theologische constructie der geschiedenis, die wij aan Ilegcl te dan- ken hebben, een andere opvatting der feiten moet worden in de plaats gesteld. Tot nog toe, zegt hij, heelt men altijd naar het einddoel der historische ontwikkeling gevraagd, \'t wordt tijd dat men eens naar hare oorzaken vrage. Niet de vraag: „waar- toe"? maar wel de vraag: „waardoor"? moet de historici gaan bezighouden. „En daar nu — zoo gaat hij dan voort — volgens de nieuwste resul- taten der natuurwetenschap, zooals wij weten, de de Materie de grond, het begin is van alles, behoort er, zal men eenig tijdperk der beschaving goed leeren kennen, vóór alle dingen en uitsluitend gevraagd te worden naar de materieele toestanden, waarin de menschheid destijds verkeerde. Alle vormen, waarin het politiek en sociaal leven, de kunst en de weten- schap in een bepaald tijdperk zich vertoonen, dezede- lijkheid, het recht, de godsdienst, gelijk die op zooda- nig oogenblik gehuldigd worden, om kort te gaan: de trap van beschaving, waarop de menschheid in een of andere periode stond; — alles hangt uitsluitend af Yan de vraag: of de stoffelijke welvaart, het voort- |
|||||
|
49
|
|||||
|
brengingsvermogen in zulk een tijd toereikend was of
niet. De geschiedenis, leert Marx, is niets anders dan het totaal der veranderingen, die het voortbrengings- vermogen (die Producthmakrafte) ondergaat. De geschie- denis, is volgens hem, de historie van den strijd om het bestaan, die door de verschillende klassen onderling wordt gevoerd." Wanneer dit nu reeds zoo duidelijk is, dan liggen de gevolgen, die Marx (het eerst in het bekende communistische Manifest van 1848) uit deze opvatting der geschiedenis trekt, onmiddelijk voor de hand. Hij toont dan ook aan, dat van den tijd der middeleeuwen af de macht, zoowel in politiek als sociaal opzicht, voortdurend meer uit de handen der hoogere standen in die der lagere klassen overgegaan is. Eerst heeft de feodale aristocratie geheerscht; maar zij is door de bourgeoisie overvleugeld, toen het uitgebreide grondbezit wijken moest voor de macht van handel en industrie. Nadat echter de groothandel den middelstand had uitgezogen en daardoor tot de vorming van den vierden stand had meegewerkt, is het thans aan dezen laatsten, dat de toekomst behoort! Die vierde stand — het Proletariaat — is thans dan ook, volgens Marx, aan de beurt. Dat moet zóó gaan. Of, en wanneer dat geschieden zal is slechts een quaestie van tijd. Hetgeen thans reeds gebeurt bewijst echter, dat de strijd om het sociale leven niet slechts een strijd zal zijn tusschen kapitaal en arbeid, maar ook tusschen grooter en kleiner kapitaal. Langzamer- hand zal zich het kapitaal al meer en meer op één hoopen, zich in steeds minder handen concentreeren. Dientengevolge zal het aantal van hen, die niets be- zitten, voortdurend toenemen, totdat zij ten laatste een ontzettende meerderheid tegen over het dan onmerk*
4
|
|||||
|
50
|
|||||
|
baar klein geworden aantal milliardairen zullen uitmaken.
Maar dan heeft ook de bourgeoisie voor goed haren
tijd gehad, en is die van het proletariaat gekomen. Dat is een gebeurtenis, die even noodzakelijk volgen moet als een natuurverschijnsel; dan decreteeren zij, die niets bezitten, kort en goed, omdat zij dan de meerderheid uitmaken, dat de bezittenden van hun eigendom vervallen zijn, en maken zij dat zoodoende tot eigendom van de maatschappij." Men ziet, dit aandachtig lezend, duidelijk in waarom
het der materialistische sociaal democratie eigenlijk te doen is. Zij wil logisch te werk gaan bij het staven harer beginselen en van de gevolgtrekkingen, die daar- uit behooren te worden afgeleid. Men bedriegt zich, tot zelfs in beschaafde kringen toe, grootelijks, wanneer men gelooft, dat deze lieden, — omdat zij optreden als de vertegenwoordigers van het proletariaat, d. i. van de nietsbezittende, ruwe massa der onbeschaafden of half-beschaafden, lieden zijn, die niets dan algemeene plirasen, zooals „Vrijheid, Gelijkheid en Broe- derschap", zouden weten uit te kramen, en die daar- mêe op de onontwikkelde fantasie der arbeidende klasse indruk pogen te maken. Het tegenovergestelde is waar. En al moet nu worden toegegeven, dat de zoogen. proletariers over het algemeen niet in staat zijn hen bij hunne wijsgeerige beschouwingen te volgen, zij begrijpen daarom niet minder goed, welke praktische gevolgen daaruit ten hunnen behoeve worden afgeleid. En ook wat de begrippen betreft, daaromtrent zijn in den laatsten tijd bijzonderheden aan het licht gekomen, die tot nadenken nopen. Waar intusschen alles op aan komt, is het nauw verband, dat er bestaat tusschen de materialistische wereldbeschouwing en de sociaal- |
|||||
|
51
|
|||||
|
democratie. Dat weten niet alleen hare woordvoer-
ders, maar ook hare aanhangers, die reeds bij milli- oenen kunnen geteld worden, zeer goed. Marx zegt dan ook met duidelijke woorden: „Het ideëele is voor mij niets anders, dan het in \'s menschen hersenen ver- werkte materieele." Engels noemt materialiteit de eenige en waarachtige eigenschap van het werkelijk bestaande en beweert, dat alles wat op ons den in- druk maakt van ideëel leven, derhalve ook geest en ziel, niets anders is dan de beweging der moleculen, die aan al wat materieel is van nature eigen is. Hij noemt zich uitdrukkelijk een aanhanger van de beginselen van het Darwinisme en van de koolstof theorie van Hackel, waarvan hij luide verkondigt, dat zij de on- wedersprekelijke slotsommen zijn van wetenschappelijk onderzoek, en de grondslagen zijner wereld- beschouwing bevatten. Geheel in overeenstemming daarmede beschouwt hij het denken als een zuiver produkt der hersen-molecule, zoodat, volgens hem, ge- dachten, gewaarwordingen en de wil slechts moeten beschouwd worden als door natuurwetten met nood- zakelijkheid teweeggebrachte werkingen der in beweging gekomen materie. Dat er voor hem zoo min objectieve waarheden, als absolute begrippen van zedelijkheid bestaan, ligt voor de hand. Van de laatstgenoemden zegt hij in het voorbijgaan, dat ze verschillen al naar de bijzondere gesteldheid der samenleving; dat ze zuiver conventioneel, en dus zeer veranderlijk zijn en daarom alle absolute waarde missen. De Duitsche sociaal-democratie bezit, gelijk bekend
is, in het dagblad „Vorwaris" een centraal orgaan, waarin de bovenbedoelde grondstellingen, vooral met het oog op hare gevolgen voor de praktijk, worden |
|||||
|
52
|
|||||
|
behandeld, en waarin inzonderheid voor ongeleerde
lezers de quaesties van den dag in den aangewe- zen zin, op populaire wijs worden duidelijk gemaakt. Doch daarbij blijft het niet. Ook volkomen abstracte onderwerpen worden onder handen genomen, zooals da „voorgewende vrijheid van den menschclijken wil." Ja, zekere leerlooier, Dietzgen, waagt zich zelfs aan een kritiek van de beginselen der groote duitsche wijsgce- ren. Hij bespreekt bijv. de tegenstelling van Empirisme en Idealisme, waarbij natuurlijk het laatstgenoemde naar het rijk der dweeperij verbannen wordt, \'t Is echter vooral J. Most, die zich tot taak heeft gesteld, om in het geïllustreerde Weekblad „die neue Welt" de Darwinistisch-Hiickelscbe theorie te populariscercn. Met betrekking tot zedelijkheid en godsdienst wortelt
de sociaal-democratische overtuiging —- zooals \'t dan ook met ronde woorden in de brochure „CAristeniAum nnd Socialismus" wordt verklaard — in de stelling, dat „het christendom in beginsel vijandig overstaat tegen beschaving en vrijheid, en dat het de lieden door zijne leer van een lijdelijke gehoorzaamheid en de hersen- schimmige hoop op een toekomstig leven, beroofd heeft van \'t genot van dit aardsche leven en van dat van de goederen dezer wereld." Hieraan wordt dan ook na- tuurlijk de eisch vastgeknoopt, dat „alle sociaal- democraten zich van ieder kerkverband moeten outslaan, wijl er geen andere religie is dan de sociaal-democra- tische, dat is: de godsdienst, die steunt op een zuiver materialistische wereldbeschouwing." Het gezegde zal wel voldoende zijn om de bewering
te staven, dat er tusschen het theoretisch materialisme en dat der sociaal-democraten van onzen tijd een oorzakelijk verband bestaat; en wanneer men nn |
|||||
|
53
|
|||||||
|
bedenkt tot welke gruwelen, als vorstenmoord, enz.
deze theorie, als ze consequent wordt toegepast, voert, dan bestaat er maar al te gegronde reden om — geheel daargelaten nog de waarheid of on- waarheid van het stelsel! — ernstige bezwaren op te werpen tegen het streven van wetenschappelijke mannen, om de leerstellingen van het materialisme door populaire voordrachten enz., tot gemeen goed te maken, \'t Geldt hier met vollen nadruk een „strijd om \'t leven." Wij staan hier voor het alternatief: wie zal overwinnaar blijven: de geest, d. i. de ideëcle factor der menschelijke beschaving: of wèl de stof met hare doellooze, van louter toeval afhankelijke atoom- beweging ! ? |
|||||||
|
VIL
Ik herhaal het, niets is aan mijne bedoeling meer
vreemd, dan een geleerde als Hackel, die met warme geestdrift voor zijn studievak vervuld, — en van de waarheid van zijn beginsel diep doordrongen is, aan- sprakelijk te stellen voor de consequenties, die de sociaal-democratische philosophie daaruit getrokken heeft; of voor den ijver waarmee die richting zich op Hackel beroept bij hare ondernemingen tot omver wer- ping der maatschappij. Hackel zelf heeft daartoe te vaak tegen deze manier van handelen geprotesteerd; ja zelfs pogen te bewijzen, dat uit zijn theorie juist het omgekeerde volgt; dat zij uit haren aard niet alleen niet democratisch, laat staan dan socialistisch, maar door en door aristocratisch is! Het zou niet moeilijk zijn, om ook in \'t bewijs, dat Hackel daarvoor bijbrengt, |
|||||||
|
54
|
|||||
|
allerlei foutieve redeneeringen en handhastelijke sophis-
ïnen aan te wijzen; — maar zelfs wanneer dit alles juist was, ook dan nog treft hem het verwijt, dat hij door de wijze, waarop hij zijne materialistische theoriën heeft wereldkundig gemaakt, er — zij \'t ook indirect — toe heeft meegewerkt, om de meening ingang te doen vinden, dat het practisch materialisme, met zijn zucht om alles t\' onderst hoven te keeren, en het theoretisch materialisme met elkander wel degelijk logisch samenhangen. En geen wonder. Wanneer eens een scheikundige een mengsel van zeer eenvoudige, en voor ieder gemakkelijk verkrijgbare bestanddeelen ontdekte, dat zóó samengesteld een sterk vergif was, een vergif, welks sporen in het menschelijk lichaam nog door geen reagens te ontdekken waren geweest, maar dat bij sommige ziekten als een kostelijk genecs- middel kan worden aangewend, dan zou \'t hem toch wel niet vrijstaan om, in zijn blijdschap over zijn vondst, dat aan ieder mee te deelen, het op de openbare straat uit te bazuinen — en zóó \'t gevaarlijkst misbruik in de hand te werken! Hetzelfde nu kan gezegd worden van Hackels
„populaire" voordrachten, — die opzettelijk geschreven werden, om door een „grooteren kring van lezers\'\' begrepen te worden, en waarvan reeds verscheidene uit- gaven verschenen zijn. Prof. V i r c h o w heeft in een rede, die hij te München op de Vergadering van Natuurkun- digen uitsprak, en die gedrukt werd onder den titel: „Die Freiheit der Wuaensvhafl im modernen Slaat\', met het volste recht op het gevaar, dat in dusdanige popu- lariseering der wetenschap schuilt, opmerkzaam gemaakt. Hij heeft daartegen ernstig, zij het ook voor mijn ge- voel nog niet krachtig genoeg, gewaarschuwd. Volgens |
|||||
|
55
|
|||||
|
hem mogen theorien van zulke vérstrekkende gevolgen,
die zoo diep ingrijpen in het zedelijk en godsdienstig leven des volks, maar die, omdat ze ziek nog niet boven het waterpas van waarschijnlijke hypothesen hebben weten te verheffen — en die dus nog niet als onomstootelijke waarheid kunnen worden aangemerkt — nog niet als leerstof bij het eigenlijk onderwijs worden aangewend. Virchow maakt daarbij een zeer scherp onderscheid tusschen vrijheid van onderzoek en vrijheid van onderwijs. Terwijl hij de eerste krach- tig in bescherming neemt, verlangt hij dat ten op- zichte der andere zelfbeperking („Resiffnation") zal worden betracht. Hij zegt duidelijk: „Het pro- bleem" (dat is: de hypothese, wier waarheid nog niet onweerlegbaar bewezen is) „mag niet maar zoo voetstoots in de school worden gebracht." — Nu moet hier echter aanstonds worden opgemerkt, dat Virchow, als hij van „school", of „onderwijs" spreekt, volstrekt niet denkt aan „Universiteiten" of dergelijke aan de vrijheid van onderzoek gewijde inrichtingen. Vol- strekt niet. Hij heeft alleen het oog op de gewone „school." — Hetzelfde kan nu ook worden gezegd van het onderscheid tusschen streng-wetenschappelijke geschriften en de zoogenaamde populaire handboeken, die bestemd zijn voor lezers, die niet wetenschappelijk gevormd zijn, i. é. w., voor leeken in het vak. Slechts wanneer men, zooals Hiickel, dit voorbedachtelijk uit het oog verliest, kan men er zich toe laten verleiden om — gelijk hij werkelijk in zijn verweerschrift heeft gedaan! — een Virchow de belediging voor de voeten te werpen, dat hij „uit het kamp der vrijdenkers naar dat der duisterlingen is overgeloopen"; hem te be- schuldigen van een „aanslag op de leervrijheid"; ja |
|||||
|
56
|
|||||
|
zelfs te beweren, dat Virchow hem (Hiickel) met boos
opzet als bentgenoot der soeiaal-democraten heeft aan den kaak gesteld en hem mee verantwoordelijk heeft gemaakt voor de gruweldaden der Parijsche Commune!" Inderdaad, het moet iemand, die de zaken zóó kalm en zóó objectief bespreekt, als Virchow deed, niet min- der dan hen, die \'s mans rede gelezen hebben, wel pijnlijk aandoen, dergelijke uit de lucht gegrepen be- weriugen, — die daarbij zulk een eigenaardig licht werpen, op hem die ze voortbrengt — onder de oogen te krijgen! Virchow behoeft natuurlijk door mij tegen zijnen
voormaligen leerling niet verdedigd te worden, maar toch kan ik de opmerking niet terughouden, dat, wan- neer hier van „aan den kaak stellen", of van „woord- verdraaiing" en dergelijken spraak wezen mag, dat verwijt Hiickel en niet Virchow treft. Of heeft hij dan zelfs niet, andere insinuatie\'s nog daargelaten, durven beweren, dat \'t Virchow er om te doen zou zijn gc- weest, „de voorstanders van de descendentie-leer uit het academisch leeraarsambt te verdrijven?! \') Hoe \') Hoever Hiickel zieli door zijn ijver — of zal ik zoggen: zijn
bezorgdheid? — laat meeslepen, moge blijken uit deze vreemde tirade, ontleend aan de voorrede van bedoeld geschrift. «Is dit inderdaad Virchow\'s bedoeling geweest, gelijk velen meenen, dan kan bij zich, wat mij betreft ten minste die moeite besparen. Iiij ons in Je na maakt men zich over de vrijheid der wetenschap in den modernen staat geheel andere voorstellingen, dan in de metropolis der intelligentie, Berlijn. Hoe men in de hoofdstad des rijks de academische leervrijbeid opvat, is nog onlangs op schrille wijs aan het licht gekomen door bet ontslag van During. Hier bij ons zou bet niemand zijn ingevallen, om Diïring wegens uit- latingcn, die sommigen niet welgevallig waren" (Een oogenblikje ! houdt de heer Hiickel misschien gemeene scheldwoorden voor een onmisbaar bestanddeel der academische leervrijbeid ?) üdefacultaa |
|||||
|
57
|
|||||
|
dit echter zij, ods boezemt voor liet oogenblik alleen
het zesde Hoofdstuk van Iliickels geschrift belangstel- ling in. In dat hoofdstuk, getiteld: „Descendenztheorie mul Socialdenwkratie", tracht Hackel immers te bcwij- zeu, dat de verwarring van beider gebied, d. i. van dat van bet theoretisch en het praktisch materialisme, geenszins voor zijne rekening komt. Allereerst moeten wij hier eenige woordelijke aan-
halingen uit een van Iliickels voornaamste boeken bij- brengen, om daardoor de vergelijking met de boven beschreven gevoelens der sociaal-democraten gemak- kelijker te maken. De meening van den S. is zóó verstaanbaar, dat hier het verwijt van losrukken uit den samenhang niet te pas kan komen. Men oor- dcele: „ De meusch is niets anders dan een booger ontwikkeld gewerveld dier, en iedere zijde van het menschelijk leven vindt een parallel in het dierenrijk, of liever nog: is daar iii minder ontwikkelden vorm docendi te ontnemen, vooral niut wanneer de betrokken persoon
daarbij nog liet ongeluk beeft onbemiddeld en blind te zijn I" (Dat is zeker een ongeluk, maar dat iemand op zijn boogst genomen recht zou geven op een plaats in een bliuden-instituut Wat dit met «academische leervrijbeid" te maken heeft, begrijp ik niet.) »liij ons zingen de studenten dan ook niet: tWer die Wahrheit liennt und sarjet sie (rei, der kommt in Berlin auf die Stads- vogtis"; maar wel zingen ze hier dat lied, zoo als het oorspron- kelijk luidt: »Wer die Wahrheit kennt und scujet sie nicht, der ist fürwahr ein erb&rmlicher Wicht!" Na deze vleitaal aan het adres der Jenascho studenten volgt nu nog een andere uitlating, die als een caplalio bencvolentiac bij den Groothertog van Saxon- Weiinar kan worden beschouwd, als II. van de Universiteit te Jena verzekert, dat zij sinds drie eeuwen voor do duitsche weten- schap is geweest, wat de Wartburg was voor Luthcr: een vaste burg voor het vrije denken.....!" Waarlijk Hackel veronge-
lijkt zichzclven, als hij (S. 70) belijdt, dat hij »van politiek niets
begrijpt I" |
|||||
|
58
|
|||||
|
als van te voren afgebeeld. De geschiedenis der vol-
keren in haar geheel, de zoogenoemde wereldgeschie- denis moet dan ook door natuurlijke generatie ver- klaard kunnen worden. Zij is toch niets anders dan een chemisch proces, dat veroorzaakt wordt door over- erving en adaptatie te midden van den strijd om het bestaan. En dat is inderdaad het geval .... enz." („Anthropogenie". S. 152.) — „Alle gemoedsaaudoenin- gen zijn gegrond in zuiver materieele veran- deringen onzer hersenmassa, in moleculaire bewegin- gen van het plasma, die door middel van onze zin- tuigen door de werking van licht, warmte, vochtig- heid, enz. worden te weeg gebracht. Wij zijn slechts de speelbal der luchtdrukking." (S. 199). — „De werkzaamheid van onzen wil wordt, even goed als elke andere werkzaamheid der dierlijke ziel, bepaald door \'t geen er in de stof van ons centraal zenuw- stelsel voorvalt .... De wil der hoogere dieren is in dit opzicht, even als de andere werkzaamheden van den geest, van dien des menschen alléén quantitatief (niet qualitatief) onderscheiden. De dierlijke wil is evenmin vrij als de menschelijke." (S. 212). — „Wat de hooggeroemde doelmatigheid in de natuur betreft, zoo komt ieder, die wat dieper in hare organisatie enz. doordringt, noodzakelijk tot de overtuiging, dat die doelmatigheid evenmin bestaat als de voorgewende algoedheid des Scheppers .... Deze optimistische voor- stellingen zijn, helaas! even zinledig als de gelicf- koosde zegswijs: „zedelijke wereldorde." De gansche wereldgeschiedenis doet ons op bitter scherpe wijze zien wat daarvan is!\'\' — Dit weinige moge reeds voldoende zijn. Het zou niet moeilijk vallen, de onwaarheid dier |
|||||
|
50
|
|||||
|
uitspraken aan te tooncn. — Hoe wijsgeerig Hiickcls
betoog er ook moge uitzien, \'t rust grootendeels op sopliismcn, die bij ecnigc opmerkzaamheid terstond in het oog vallen moeten, \'t Is ons echter thans — aangenomen dat er niets tegen valt in te brengen -- alleen te doen om het bewijs, dat er tnsschen de leer van het theoretisch en het praktisch materialisme, en dientengevolge ook tnsschen die leer en de begin- selen der sociaal-democratie een veel inniger verband bestaat, dan Ilackel gelooven wil. Men vergelijke \'t geen wij van Hiickel zelven bijbrachten slechts met de boven aangevoerde citaten uit de geschriften van Marx, Engels en hun geestverwanten, en alle twijfel zal wel zijn weggenomen. Virchow zegt dan ook niets meer dan de waarheid, als hij beweert, dat de descendentie-leer, als zij consequent wordt vastgehou- den, een uiterst bedenkelijke zijde heeft, en wel voor- namelijk omdat de socialisten hun theorien op haar beginselen zijn beginnen op te bouwen. Of weet dan Hiickel alléén niet, dat zij zich bij voorkeur beroepen op zijne en op Darwins geschriften, als \'t er op aan- komt hunnen eisch tot omverwerping der maatschap- pij te staven door hetgeen wetenschappelijk onder- zoek heeft aan het licht gebracht ? — Heeft Hiickel zelf, in den aanvang van het 6e hoofdstuk van zijn verweerschrift, niet duidelijk aangewezen, wat de praktische consequentie is van zijn wetenschappelijk stelsel ? Hij zegt toch: „Icdeïe theorie van eenigc beteekenis, ieder wijsgeerig stelsel, dat de grondslagen der wetenschap raakt, zal in den aanvang binnen de scholen der geleerden beperkt blijven, maar later on- vermijdelijk zijnen invloed ook doen gevoelen op de praktijk, op de ethiek, en het daar- |
|||||
|
60
|
|||||
|
mcêna uw ver bondcnterrcinvangods dienst
en staatkunde." Welnu, wanneer dit Iliickels ware meening is, clan mag het ons met recht bevreemden, dat bij er geen bezwaar in beeft gezien, om zijne thc- orie te populariseeren, d. w. z. voor te dragen aan den grooten hooi», die niet rijp genoeg is, om haar goed te begrijpen en juist te beoordeelen; dat hij dit heeft durven doen, al worden daardoor ook alle beginselen van godsdienst en zedelijkheid, die tot dus ver als heilige waarheden golden, als belachelijke illu- sies aan den kaak gesteld, — alleen op dezen grond, dat hij en eenige andere natuurkundigen van hare waarheid overtuigd zijn! En bovendien: wat geeft men voor die zedelijke en
godsdienstige beginselen in de plaats ? Hückcl spreekt (t. a. p.) van zegenrijke gevolgen, die uit deze ont- wikkelingsleer, naar zijne overtuiging, ook in dit op- ziebt (d. i. met betrekking tot godsdienst en politiek) voortvloeien zullen. „Zij zal — zegt hij, — den waren, op de rede gegrondvesten natuurgod s- dienst doen treden in de plaats van den dogmati- schen godsdienst der kerken; den natuurgodsdienst, die zijn grondslag, het menschelijk plichtsbesef, langs historischeu weg afleidt uit het sociale in- stinct der dieren"! Een „op de rede gegrondveste natuurgodsdienst!" \'t Is jammer inderdaad, dat Hiickel verzuimt, om \'t geen hij bij die famcuse uitdrukking denkt, nader te omschrijven; misschien ware bet ons dan mogelijk geweest, de kern dier verblindende phrase te .vinden. „Zeker" — zoo luidt het daar — „daar is in den christelijken godsdienst, even als indien van Buddha, als hij maar van den ballast van fabelen ont- daan is, een humane kern: en juist deze humane |
|||||
|
61
|
|||||
|
kern, die in eminenten zin het sociaal-democratische
bestanddeel der christelijke leer lieeten mag, ik bedoel de leer der gelijkheid van alle menschen voor God; het gebod: „hebt uwen naaste lief als u zelven;" het gebod der „Liefde" in één woord, van medcdoo- gen dus met armen en ongelukkigen; — juist deze echt menschelijke zijde van het christendom, is zóó in overeenstemming met de natuur [?], zoo edel, zoo rein, dat wij er volstrekt geen bezwaar in zien, haar ook in onzen monistischen natuurgodsdienst op te nemen. Ja, de sociale instincten der hoogere dieren, waarop de laatstgenoemde steunt (bijv. het bewon- derenswaardige plichtbesef der mieren, enz.) zijn in goeden zin genomen, niets minder dan ckriste- lijk"!! — Is dit, vragen wij, nu onverklaarbaar zelf- bedrog, of is het bewuste sophisterij ? Dat de denk- beclden: „God\'\', „Liefde", „edel\'\', „zedelijk", „plicht- besef", enz, die Hackel wel de goedheid heeft ten behoeve van zijnen „natuurgodsdienst" te aanvaarden, op het standpunt van het consequent materialisme, dat slechts een toevallig causaalverband bij het ontstaan en de ontwikkeling van het organisme der wereld erken- nen kan, — klanken zijn zonder zin, behoeft waarlijk niet meer betoogd te worden. Als \'t nog noodig was, zouden wij uit Iliickels eigen boeken een menigte ge- zegden kunnen bijbrengen, die ten doel hebben te betoogen, dat dat alles louter woorden en klanken zijn. Slechts ter wille der curiositeit volge hier nog, wat hij („Anthropogenie" S. 657) over de „Liefde\'\' zegt. „Zoo wonderbaar is de liefde, van zulk een oneindig
gewicht is haar invloed op het zieleleven, op de meest uiteenloopende functie\'s van het ruggemerg" (die twee woorden zieleleven en ruggemerg beteckenen bij Hiickel |
|||||
|
62
|
|||||||
|
óén en dezelfde zaak!) „dat juist hier meer dan ergens
elders bovennatuurlijke werking met iedere natuurlijke verklaring den spot schijnt te drijven. En toch, in weerwil daarvan brengt ons de vergelijkende biologie volkomen zeker en ontwijfelbaar tot de oudste en eerste bron der liefde, n.1. tot de keur verwantschap van twee onderscheiden cellen: de Sperma-cel en de Ei-cel"ü! Waarlijk, wanneer men met deze uitspraak de ckris-
telijke leer der liefde tot den naaste vergelijkt, eene leer, aan welke Ilückel wel de eer wil aandoen, om haar ook voor zijn „natuurgodsdienst" te laten gelden, dan zal wel alle verder bewijs overbodig zijn voor de uitspraak, dat wij hier met sophisterij te doen hebben en dat het der materialistische zedeleer aan eiken fei- telijken grondslag ontbreekt. |
|||||||
|
VIII.
Hebben wij door het voorgaande het ware wezen
der materialistische wereldbeschouwing, zoowel wat hare theoretische basis, als hare praktische gevolgen betreft, naar behooren in het licht gesteld — ons rest dan nu nog, hetzelfde te beproeven, ten opzichte van de tegenovergestelde meening; om eindelijk — nadat wij ook de eenzijdigheid van deze laatste zullen heb- ben aangetoond — ons te plaatsen op een stevig uit- gangspunt voor de richting, die wij zullen moeten vol- gen, om — voor zoover dit den menschelijken geest gegeven is — de waarheid uit te vinden. Wanneer wij hier die tegenovergestelde zienswijs al aanstonds eenzijdig noemen, dan moeten wij den lezer verzoeken, |
|||||||
|
03
|
|||||
|
zich wel te willen herinneren, wat wij in den aanvang
over de onjuistheid der tegenstelling van materialisme en idealisme zeiden, en goed voor oogen te houden, dat wij de benaming idealisme hier bezigen in volko- men abstracten zin, d. i. als spiritualisme. Om alle verwarring te voorkomen, willen wij van nu af liever den laatstgenoemden term bezigen, en dit nog te meer, omdat zich daaraan lichtelijk een korte op- merking over de juiste en volkomen te rechtvaardigen tegenstelling van idealisme en realisme, en beider ver- zoening in een waarachtige concrete eenheid, als van- zelf zal aansluiten. Over het ander uiterste dan, dat wij spiritualisme
noemen, valt weinig te zeggen, of wel: daarvau moet volkomen hetzelfde gezegd worden als van \'t materialisme. Vindt dit in het absoluut geesteloos atoom het beginsel, waarvan de georganiseerde stof de vrucht is, het spiritualisme neemt evenzoo, on- verschillig hoe die nu verder omschreven wordt, een absoluut onstoffelijke kracht aan, d. w. z. eene kraebt zonder materieel substraat, waarin en waardoor zij zou kunnen werken, of in staat zou zijn geweest iets te verwezenlijken. Maar nu.... even als het atoom plotseling in de handen der materialisten verandert in een abstrakt „Gedankending", dat alleen met behulp van een immanente kracht de organisatie der materie kan tot stand brengen; cvenzoo verandert de iinmate- rieele „kracht" van het spiritualisme, al even onver- hoeds, in een geanthropomorphiseerd wezen, den per- soonlijken Wereldschepper, die, gelijk van zelf spreekt, al evengoed de hypothese van een stoffelijk substraat den chaos, noodig maakt. Zonder dien chaos, d. i. den stoffelijken, nog ongeordenden bajert, waaraan het |
|||||
|
64
|
|||||
|
nu zijne kracht kan betooncn, blijft dit zoogenaamde
„krachtbeginsel" evengoed een Niets als het mathe- matiscbe punt: atoom gcheeten, waarin de tegenstan- ders den grond van het wereld-proces vinden. Tegen dit alternatief baten geen sophismen, en hoc ook de meest geavanceerde materialisten of spiritualisten zich wenden of keeren mogen, ja! al geven ze daarbij nog zoo hoog op van hun monisme — hun enkelvou- dig beginsel —, \'t baat hun niet. Al beweren genen ook, dat de materie, of dezen dat de geest in zijne abstracte zelfstandigheid de grond is van alles wat ooit ontstond — zij kunnen geen van beiden een en- kele schrede doen, zonder tot het tegenovergestelde uiterste te vervallen: het één is zonder het andere volkomen ondenkbaar. Nu handelen echter materialisten en spriritualisten
beiden even verkeerd, als zij zich tegen de aanvaar- ding der noodzakelijkheid van zulk een tweevoudig beginsel verzetten, om geen andere reden, dan omdat dit beginsel, gelijk het heet, dualistisch wezen zou. \'t Ligt zekerlijk in het wezen der menscbelijke rede, om den diepsten grond van alles (van de dingen des geestes, zoowel als van die der stoffelijke wereld) te zoeken in één enkelvoudig beginsel. Maar nu ligt het toch ook voor de hand, dat men dit nog niet gevonden heeft, wanneer men van de beide termen, waarmee men hier te rekenen heeft, den een verwerpt en slechts den anderen als wezenlijk bestaande erkent; maar wel op deze wijs, dat men tot erkentenis komt, dat zij beiden — juist omdat zij tegenstellingen (niet tegen- strijdigheden!) zijn, terugwijzen op eeue hoogere een- heid, waarvan zij te zamen de uitvloeisels of openba- ringen zijn. Te zeggen : wat en hoedanig deze hoogere |
|||||
|
65
|
|||||
|
eenheid zij, — de naam, waarmee wij haar daarna
zullen noemen : „het Absolute", „de Eenheid", „God" enz., doet niets ter zake; te recht zegt Goethe: „Na- men zijn klank en rook" -- dat zal der raenschelijke rede wel altijd onmogelijk zijn en blijven. Of hoe zou een wezen, dat zelf het aanzijn dankt aan de onder- linge samenwerking dier tegenover elkander staande beginselen, daartoe immer in staat kunnen zijn ? Hier staan wij niet slechts — naar het woord van Dnbois- Beymoud — aan den „grens onzer natuurkennis", maar in waarheid aan den grens van onze wetenschap in het algemeen. Evenzoo moei; ten opzichte der praktische gevolgen
van het spiritualisme — gelijk wij dat reeds a priori verwachten mogen! — nagenoeg hetzelfde gezegd wor- den, als wij met betrekking tot het materialisme zeiden. Beide voeren, zoodra zij uit de sfeer der theorie in die der praktijk overgebracht worden, tot bijgeloof. Het bijgeloof van het materialisme bestaat daarin, dat het alle idealiteit illusie noemt, ziel en geest en alles wat daarmee samenhangt tot hersenschimmen maakt en leert, dat er buiten materieel leven en genot niets bestaat. Het bijgeloof van het spiritualisme is hierin gelegen, dat het droomt van een zuiver geestelijk we- zen, dat geen reëel substraat heeft, zonder daarom zelf op te houden reëel te zijn. Daaraan danken wij de even fantastische als brommende frasen, als \'t „ingrij- pen der geestenwereld" — „das Hcreinragen der Geis. terwelt" — in de onze en de heele heksen- en toovcr- kraam, waarmee een ziekelijke romantiek ons gezegend heeft. Ja! daaraan dankt de in den laatsten tijd min of meer verdacht geworden, maar nog geenszins uit de mode geraakte geesten-klopperij en \'t dusgenaamde
5
|
|||||
|
66
|
|||||
|
spiritisme zijn bestaan; een ziekteverschijnsel, waarvan
het, ten bewijze hoe na ook hier de uitersten aan elkander raken, opmerkelijk is, dat het voornamelijk in Amerika, met zijn jagen naar stoffelijk bezit en genot, zulk een vruchtbaren bodem gevonden heeft. Inderdaad men aarzelt te zeggen van welk der twee uitersten — vooral wanneer men let op hunne praktische gevolgen — men met meer tegenzin het oog moet afwenden. Uit sociaal en politiek oogpunt gevoelt men zich bijna geneigd den grootsten afkeer te gevoelen van de ma- terialistische zienswijze, omdat hier niet slechts het individu op het dwaalspoor wordt gebracht, maar erger nog, wijl het egoisme, het dierlijke in den menscb, tot leidend beginsel van geheel zijn bestaan wordt verhe- ven. Daardoor wordt, terwijl men alle idealisme als ijdele droomerij verwerpt, aan allen vooruitgang en elke beschaving de hartader afgesneden. Wanneer wij na dit alles de twee besproken,
door en door onwaarachtige, uitersten der beoor- deelde zienswijzen laten voor hetgeen zij zijn, om ons te bepalen bij de twee termen der tegenstel- ling, die alleen recht hebben van bestaan, omdat zij in den aard der zaak liggen, nl. "idealisme en rea- lisme, moeten wij aanstonds herinneren, hoe wij er vroeger reeds met een enkel woord op wezen, dat de beide laatsten niet, zooals spiritualisme en materialisme, met elkander in onverzoenlijken strijd zijn, elkander opheffen, maar dat zij bij elkander behooren en elkaar we&rkeerig aanvullen. Het verschil tusschen die twee opvattingen ligt eigenlijk alleen daarin, dat het Idea- lisme allen nadruk legt op den geestelijken fac- tor, omdat het daarin het allernoodigste meent gevon- den te hebben voor de verwezenlijking van het doel, |
|||||
|
67
|
|||||
|
dat der wereld ter bereiking is voorgesteld. Het R e a-
1 i s m e daarentegen houdt meer bet oog gevestigd op die verwezenlijking (realisatie) zelve; omdat het van oordeel is, dat zonder baar dat doel zelf altijd blootelijk een idee blijven zou. Nu valt het toch van zelf in het oog, dat \'t één zoowel als het ander op \'t zelfde neerkomt. Immers zonder zulk een geestelijk beginsel is de bereiking van een redelijk werelddoel evenzeer een denkbeeld, als zonder zulk een realisatie van \'t geen in het geestelijk beginsel lag, de wereld nimmer een waarachtige werkelijkheid zou zijn gewor- den. Beide hebben hun hoogere eenheid in het begrip van ontwikkeling, waarvan zich de materialisten, volkomen zonder grond, ten behoeve hunner theorie hebben meester gemaakt. Hierover nu nog ettelijke woorden. Wanneer Hackel zonder ophouden spreekt van zijne
ontwikkelingstheorie, dan bezigt hij voortdurend een benaming, die in geenen deele past bij eene opvat- ting van het wereldproces, waarbij alles voortkomt uit oorzaken, die op volstrekt mechanische wijs werken, en waarbij de invloed van de regulatieve beweegkracht van een idealistisch, geestelijk beginsel ten eenemale is buitengesloten. Want het woord ontwikkeling bevat louter onzin, wanneer men daarmee niet onaf- scheidelijk de gedachte verbindt van een in de dingen zelve gegronde, en daarom noodzakelijke, op een bepaald doel — hier oneindige vooruitgang van het lagere tot het hoogere — gerichte regelmatigheid. Wie „ont- wikkeling" zegt, plaatst zich daarmee reeds lijnrecht tegenover de materialistische wereldbeschouwing, die geen ander beginservoor het wereldproces aannemen kan, dan het zuiver mechanische. Alles is op dit stand- |
|||||
|
68
|
|||||
|
punt toevallig, daar de werking eenvoudig veroorzaakt
wordt door stoffelijke toestanden, voor wier aanzijn geen plan of geen doel kan bestaan. Dat van zulk een volkomen doelloos, zuiver toevallig samentreffen van stoffelijke toestanden nocli ontwikkeling, noch — en veel minder — een zóó stelselmatige ontwikkeling, als wij in de organisatie der natuur aanschouwen, de vrucht wezen kan, of wezen moet, valt zelfs den stompzinnig- ste in het oog. Uit dit oogpunt van „ontwikkeling" beschouwd,
neemt de tegenstelling van materialisme en spiritua- lisme aanstonds den gewijzigden vorm aan van Me- chanisme (werktuigelijkheid) en Teleologie (doel- matigheid), of wetenschappelijk uitgedrukt: die van causa cfficiens en causa fin al is. Noch het één noch het andere beginsel bevat, wanneer \'t zoo geïsoleerd genomen wordt, waarheid. Immers, wan- neer het onwedersprekelijk is, dat het zuivere toeval nooit oorzaak wezen kon van een organiseerende \\verk- zaamheid der materie, •— omdat in het denkbeeld van organisatie het denkbeeld van de regelmatigheid der veranderingen, dus: een ideëele factor, mede op- gesloten ligt; even onloochenbaar is het ook dat, zoodra aan den ideëelen factor een absolute kracht wordt toe- gekend, het denkbeeld, dat de uiterlijke omstandighe- den daarbij iets te beteekenen hebben, voor goed moet worden opgegeven, — een meening die door de erva- ring ten stelligste wordt gelogenstraft. Die ideëele, geestelijke factor is integendeel wel degelijk aan die uiterlijke omstandigheden en toestanden gebonden — en derhalve relatief, niet absoluut. In zoover hij echter tevens de kracht bezit, om zich naar die otnstandig- heden te schikken, of die omstandigheden te noodza- |
|||||
|
69
|
|||||
|
ken aan zijne werking te gehoorzamen, is en blijft hij
de eigelijke motor, het regelend beginsel van het we- reldproces, dat zonder dat beginsel ieder oogenblik weer in een chaos van verwarring zou kunnen terug- zinken. De eigenlijke fout der teleologische wereldbe- schouwing ligt derhalve niet hierin, dat men van een algemeen wereldplan spreekt; maar wel hierin, dat men daarmee voetstoots de gedachte van een zelfbe- wust subject verbindt. Zoodoende brengt men de quaestie aanstonds uit de sfeer der wijsbegeerte in die van den godsdienst over, waardoor oogenblikkelijk alle discussie onmogelijk wordt gemaakt. Men kan van het Darwinisme, ook zooals het door
Hiickel wordt voorgedragen, geenszins met recht be- weren, dat het niet een hooger standpunt zou verte- genwoordigen, dan dat van het materialisme. Integen- deel: het staat hooger, omdat het, om zijn descen- dentieleer te kunnen handhaven, genoodzaakt is ge- weest te erkennen, dat de veranderingen der soorten naar vaste regels hebben plaats gehad. Gaan de Dar- winisten nu echter verder, door te beweren, dat die regel- en doelmatigheid slechts schijnbaar is, d. w. z. dat zij slechts voor het bewustzijn van den beschou- wer bestaat, wijl zij ten slotte alleen het produkt is van mechanische werkzaamheid; dan geraken zij ter- stond met zichzelven in tegenspraak, daar zij zich genoodzaakt zien te zeggen of: die doelmatigheid ver- gezelt slechts toevalligerwijs de mechanische wer- king; of: zij behoort tot het eigenlijke wezen van het mechanisme. Wordt het eerste aangenomen, dan ligt de begripsverwarring duidelijk voor de hand, omdat doelmatigheid en toevalligheid elkander uitsluiten. Maar ook in het andere geval is de innerlijke tegen- |
|||||
|
70
|
|||||
|
strijdigheid der theorie even onmiskenbaar, omdat
daarmee dan tevens wordt aangenomen, dat het tot het wezen van het mechanisme (de machine) behoort, doelmatig te zijn, of wat hetzelfde is: dat het teleologische beginsel reeds mede opgesloten ligt in het mechanische. Hiickel gelooft, dat hij in staat is, die begripsverwurring uit den weg te mimen. Maar de verklaring, die hij daarvoor in zijne „Natürüche ScMpfun-gsffeschichte" (4e. Uitg. S. G34) geeft, is al weer niets beter dan een sophisme. Hij brengt daar het voorbeeld bij van de langzame ontwikkeling van het gezichtswerktuig en laat daarop deze opmerking volgen: „Bij de beschouwing van zulke hoogst volko- menc organen, die schijnbaar door een kunstvaardigen Schepper" — en juist hierin, dat Hackel aldus een bewust subject stelt in de plaats van de immanente idee, ligt zijn sophisterij! — „voor hunne bepaalde werkzaamheid uitgevonden en geschikt gemaakt wer- den, maar die inderdaad door de doellooze werk- zaamheid der natuurlijke voortteling, langs mechanisch en weg zijn ontstaan, is het velen even onmogelijk nog langer aan een natuurlijke ver- klariug te blijven vasthouden, als \'t aan echte na- tuurkinderen onmogelijk is, te gelooven dat onze he- deudaagsche werktuigen gemaakt en niet geschapen zijn. De Wilden, die voor de eerste maal een linie- schip of een locomotief zien, gelooven, dat die dingen niet door mensehen vervaardigd, maar door boven- natuurlijke wezens voortgebracht zijn .... En ook de onbeschaafden onder ons zijn ten eenenmale buiten staat, een zoo ingewikkelden toestel te begrijpen, en te doorzien, dat zij hier met niets dan een ma- ch in er ie te doen hebben", enz. |
|||||
|
71
|
|||||
|
Keeds Eduard von Hartmann heeft in zijn
voortreffelijk boek: „ Wahrheit und Irrilmm im Darwi- nismus" (S. 157) onwederlegbaar aangetoond, dat in dit voorbeeld alléén reeds de eclatantsche weerlegging der mechanistische zienswijze ligt opgesloten. Immers, al die raderen, al die bes\'anddeelen der machine zou- den geen waarde hebben en geheel werkeloos blijven, wanneer zij niet naar een vast plan waren vervaar- digd, of wat op hetzelfde neerkomt: niet met het doel, om een of andere werkzaamheid te verrichten, dus volgens vaste wet- ten, waren geconstrueerd. Zonder de idee (bier trouwens opgekomen in het hoofd van een menscli) zouden al die deelen hout of ijzer blijven en nimmer een eigenlijk werktuig kunnen worden. Een locomotief zou er in eeuwigheid niet zijn ontstaan, wanneer het hout of ijzer, dat er voor noodig is, een- voudig werd op een hoop geworpen; maar zij ontstaat alleen dan wanneer al hare deelen en onderdeden met het oog op het werk, dat zij verrichten moeten, worden vervaardigd en in één gezet. Het voorbeeld door Hückel bijgebracht is dus zoo ongelukkig moge- lijk gekozen, want het bewijst juist het tegenoverge- stelde van hetgeen bewezen worden moest. Toch is het, omdat \'t zoo aanschouwelijk is, bijzonder geschikt om den onnadenkenden ineö te slepen. Desniettemin heeft de Wilde, van wien Hückel gewaagt, en die, naar zijn zeggen, de uitvinders van zulke werktuigen voor bovennatuurlijke wezens houdt, grooter recht, dan Hückel zelf wel meent; — want niet de mensch in zijn natuiu-staat pleegt zulke machines samen te stel- len, maar wel de menscli, wiens geest, d. i. de idecele zijde van diens wezen, tot ontwikkeling gekomen is. |
|||||
|
72
|
|||||
|
— Blijkt het nu juist uit het door Hackel bijgebrachte
voorbeeld ten duidelijkste, dat er van mechanisme dan pas inderdaad kan gesproken worden, als er een oogmerk bestaat, dat door middel daarvan bereikt moet worden, m. a. w. dat ieder mechanisme uit zij- nen aard tevens een telos (een doel) heeft, of teleolo- gisch is; dan is het omgekeerde even waar, en mo- gen wij zeggen, dat de waarheid der teleologie ge- legen is in de verwezenlijking van een ideëel doel langs mechanischen weg. Als wij dit in het oog kou- den, dan wordt het, gelijk wij reeds in den aanvang te kennen gaven, zoo klaar als de dag, dat er in den grond der zaak tusschen mechanisch en teleologisch werkende oorzaken geen verschil is, maar dat daardoor, gelijk von Hartmann terecht heeft opgemerkt, hetzelfde — doch uit verschillend oogpunt beschouwd — wordt aangeduid. Is iemand eens van de waarheid dezer stelling
overtuigd, dan zal hij ook het wereldproces niet lan- ger aanmerken als een doelloos spel van toevalliger- wijs met elkander in aanraking gebrachte atomen; maar zal hij omgekeerd ook niet langer droomen van een abstracte, ideëele macht, die van alle natuurwet- ten onafhankelijk, naar de wijze der menschen, plan- nen smeedt en besluiten vormt; — een leer, die door Hackel den idealisten minachtend wordt toegedicht. Integendeel, hij zal zoowel de ééne als de andere be- schouwingswijs als een onwijsgeerige, en der absolute rede, door wie het wereldbeloop wordt bestuurd, on- waardige meening met beslistheid verwerpen. En indien er dan behalve dit alles nog iets meer
noodig ware, om de stelling van Darwin en Hiickel beide omtrent een zuiver abstract, ongeestelijk, mc- chanistisch beginsel van het wereldproces, omver te |
|||||
|
73
|
|||||
|
stooten, dan zou daartoe een heenwijzing naar de
schoonheid van \'t Heelal, dat alle nuttigheids- redenen te schande maakt, reeds geheel voldoende zijn. Volslagen dwaasheid, of — ohjectief gesproken — bare onzin zou het wezen, om aan te nemen, dat dit mechanisme, dat ja! doelmatig wezen kan, maar dat zulks in elk geval slechts toevalligerwijs is, over zulk een fabelachtigen rijkdom van harmonie in vor- men en kleuren zou te beschikken hebben, als iedere bloem en elke vlindervleugel ons te aanschouwen geeft. Volkomen te recht zegt von Hartmann daarom ook in zijn reeds meer aangehaald boek: „De schoonheid der Natuur zou alléén reeds toereikend zijn, om ons recht- streeks te overtuigen van den in haar levenden en door haar zich openbarenden geest, en ons voor de dwaling te behoeden, dat immer een dood mechanisme ons de natuur zou kunnen verklaren." Doch niet alleen de schoonheid van het Heelal
maar boven alles het geestesleven der menschheid in zijn geheelen omvang: hare wetenschap, hare kunst, hare zedelijkheid en haar godsdienst, i. e. w. alle ide- eele goederen, die aan dit leven pas in waarheid kleur en geur bijzetten, leveren ons het bewijs van het be- staan eener redelijke Macht, die \'t gansche wereldbe- loop draagt en regelt -- en brengen ons noodwendig tot de overtuiging, dat niet alleen het menschelijk leven, maar het gansche Universum geen zin meer hebben en volkomen doelloos wezen zouden, zoodra aan het materialisme moest worden toegegeven, dat de stelling: daar is een immanente, geestelijke, ideëele Macht, die alles bezielt en doet leven, naar het rijk der hersenschimmen verwezen worden moest. |
|||||
|
Ter bladvulling geven wij hier nog een paar regels uit Dr. O.
Pfleiderers, Religions-philosophie auf geschichtlicher Grundlage. S. 491. ff. »Zoo gewis de mensch een schepsel Gods is en geenszins het
toevallig produkt van het spel van materieele krachten, even zeker is het ook, dat hij niet rechtstreeks door een plotselinge daad van Gods wondermacht geschapen is. De mensch is veel meer het eindpunt van het ontwikkelingsproces, dat het organische leven van de laagste vormen af tot de hoogste toe doorloopen heeft. Wordt nu door deze meening tekort gedaan aan \'s menschen goddelijke afkomst, aan zijn verwantschap met God ? Maar is er dan iemand, die aan zijn eigen hoogere natuur twijfelt, alleen om- dat hij zeker weet, dat het bij zijn wording volkomen natuurlijk is toegegaan? Is er iemand, die gelooft, dat zijn adeldom als mensch te gronde gericht is door het feit, dat hij gedurende zijn embryonale ontwikkeling achtereenvolgens alle dierlijke vormen — zelfs die van den worm — heeft vertoond? En zou dan de adeldom der mensch/tetd wèl geschandvlekt zijn, als wij moes- ten aannemen, dat ook zij in hare voormenschelijke periode den zelfden ontwikkelingsgang heeft moeten volgen ? Dat die toestand misschien meer eeuwen geduurd heeft, dan hij voor den enkelen mensch dagen lang is, doet niets ter zake. Of leeren de theologen zelven ons niet, dat duizend jaren bij God zijn als één dag ? Vraagt men mij echter hoe ik mij — aangenomen dat \'t alzoo is toegegaan 1 — het optreden van den mensch als mensch voorstel ? dan antwoord ik: Hoewel deze vraag, wat \'s menschen uiterlijke verschijning betreft, eigenlijk den anthropologen en palaeontologen moet worden overgelaten, kunnen wij toch zeggen, dat de mensch pas in waarheid mensch is geweest, toen de tegenstelling tusschen hemzelven en de hem omringende wereld, waarvan reeds bij de hoogere dieren eenig spoor valt op te merken, met minder of meer helderheid voor zijn bewustzijn trad, en hij dientengevolge, na van zijn eerste verbazing bekomen te zijn, begon te vragen naar de oorzaak der dingen en naar de plaats die hij in haar midden bekleedde. — Van het oogenblik af, waarin die vragen zijn gemoed bewogen en hem drongen naar de oplossing van het levensraadsel te zoeken; op het oogenblik zelf, waarin het ver- moeden van het bestaan van een Godheid — als de straal der eerste morgenschemering na duisteren nacht, — oprees in zijn ziel; — op dat oogenblik was de mensch eerst waarlijk •aMensch", d. i. uDenker"; was hij eerst »Anthropos", d. w. z. nde naar boven schouwende". |
||||