oudere; tijdgenooten,

De schrijver der volgende bladzijden stelt er prijs op aan de
verwondering van sommige», die het vreemd vinden dat hij het
buitenland boven de stad zijner vaderen ter woonplaats verkoos,
met een enkel woord te gemoet te komen. Zeker ware hij nooit,
wanneer liem het voorregt te beurt gevallen ivare in zijn
vaderland een nuttigen werkkring te vinden, er toe overgegaan
zijn tenten m den vreemde op te slaan; � nu hem dat
evenwel niet gelukken mogt, duide het hem niemand euvel dat
hij, ook in het belang der zijnen, voorloopig aan het landleven
en de gezonde berglucht, boven liet stadleven en de min gezonde
uitwasemingen van grachten de voorkeur gaf. Bat hij echter
gaarne van deze gelegenheid gebruik maakt om, al zijnen
vrienden in Nederland, een groet uit de verte te brengen
spreekt wel van zelv\'.

Eer hij nu tot de uitgaaf van dit werkje overging, heeft hijzich
wel eens afgevraagd, welk gevolg daaraan verbonden zou zijn?
De dooden, die hij nog eens voor de herinnering hunner tijdge-
nooten wenscht op te roepen, zijn ten deele reeds herdacht, of
leven, zoo zij zich in beperkter kring bewogen, ten deele voort
in liet aandenken van hen, die hun nagedachtenis in eere houden.
En zou zelfs de pi�teit, ivelke den schrijver de pen deed opvatten,
niet het vermoeden kunnen opwekken dat hij met zijn schetsen

eenige eer voor zich zelv\', zou wenschen te behalen? Immers,
de levensherdenker van anderen is vaak gedwongen over zich
zelv\' te spreken. Zou de indruk aldus, gelijk hij zich zoo gaarne
voorstelde, een weldadige zijn? Schrijver mag niet beslissen
in hoeverre zijn persoon, die tot alle gestorvenen, met welken
hij nog eenmaal een groet wenschte te wisselen, in meer of
minder nauwe betrekking stond, daardoor zou kunnen worden
benadeeld. Dit is hem ook ten eenemale onverschillig. Geheel
een ander antwoord zou hij geven, zoo men hem de tweede vraag
ter beantwoording voorlegde. De charaklers, welke hij teekende,
mogen slechts naar waarheid worden voorgesteld. Evenwel kan
in deze slechts van relatieve waarlie�l sprake zijn. De immor-
tellenlcransen, die hij op de graven zijner "oudere tijdgenooten"
wenscht neer te leggen, zijn gevlochten door de hand eens
ongeoefenden lioveniers. Maar die charakters waren edele per soon-
lijkheden, dragers en vertegenwoordigers van welke men slechts
bij uitzondering ontmoet. Nog wel meerderen van liet gehalte
als de thans besprokenen, mogt schrijver op zijn\' levensiveg
ontmoeten. Waar zou het heen zoo hij ze hier allen bij name
wilde vermelden? Weest nog eenmaal gegroet, oudere vrienden!
uw jeugdiger medgezel al te vroeg ontrukt. Met weemoed gedenkt
hij hier aan zijn ouders, aan zijn leermeester in hetj\'ransch, DE
Jeanneret , aan den geach/en predikant bij de Remonstrantsche
Gemeente te Amsterdam D⁸. A. A. Stuart, aan den humanen,
streng-Koliden F. Th. Everard, aan den kundigen medicus D^R. F.
\\V. Rive, aan den fiartelijken, gastvrijen K. M. FRIES DE VRIES,
aanzijn\'\' trouwen vriend, H. M. Schultz, te Harzburg,aandennog
in 18.SI5 overleden Baron J. H. von Schr�der, te Hamburg,
aan den bekwamen, welwillenden P. G. TRESLING. En hoe gemak-

keiijk ware dit aantal niet te vermeerderen? Zou nu het herdenken
van dergelijke dooden voor de levenden niet van nut kunnen zijn?
Zoudt gijzelv\', afkeerig als schrijver, van al wat zweemt naw vleierij,
eerder geneigd om de geesselroede der kritiek te hanteeren dan om de
trilling van de snaren der vereering te doen klinken, het uw vriend
ten kwade kunnen duiden, zoo hij U, na uiv dood nog eens, in den
kring der uwen herdacht? En al waren dan ook de graf bloemen,
die hij vergaarde, niet van de edelste soort, zoudt gij, of iemand
anders, het kunnen afkeuren, dat hij, in stee van de dauwdrup-
pelen des Hemels, zijn nederige gaven met de tranen zijns harten
besproeide en ze dus louterde en ivijdde ter blijvende herinnering?
En hiermede lezeressen en lezers Qode aanbevolen.

m.iz.
C. A. Spin......................................1

E. J. Potgieter...............................l(j

(Het Noorden.)............................GO

Jhr. Mⁿ. Jeronimo de Bosch Kemper.........ll�

Geb. te FRIEDRICHSTADT, 24 Februari 1792.
Gest. te AMSTERDAM, 30 October 1865.

(Stom ntiin oet\'cte nonen.

Het kwam mij voor, dat het U in latere jaren ten
zegen kon zijn, indien ik U een blik deed werpen op
het leven en streven van uw overgrootvader Christian
Andersen Spin. \'t Was een man bij zijn tijdgenooten
in aanzien en bij den nazaat nog niet vergeten. De dooden
echter verdwijnen spoedig, vooral die van onzen tijd.
Evenwel � en dit strekke ten troost � altijd blijft iets
over van de uitkomst hunner omwandeling. \'t Is een
beeld � zij \'t ook een flauw beeld � van de onsterfe-
lijkheid. Blijft, als U het voorregt mag te beurt vallen
tot mannen op te groeien, steeds de nagedachtenis in eere
houden van hem, wiens beminnelijke persoonlijkheid uw\'
vader tot het schrijven van een herinneringswoord noopte.
Volgt hem na!

\'t Is vrij zeker dat over uw\' overgrootvader weinig
geschreven is. Behalve eenige waardeerende regelen in
het Volksblad van nu wijlen den edelen DE BOSCH
Kemper, een paar artikeltjes in eenige dagbladen, b. v.
in het Algemeen Handelsblad, waaraan ook na zijn\' dood
zijn naam verbonden bleef, weet ik slechts en eerst zeer

onlangs, door de goede zorgen van den tegenwoordigen
Predikant bij de Remonstrantsche Gemeente te Frmlrich-
siadt, Ds. W. J. J. Fries de Vries, op een stukje
van eenigszins uitgebreideren omvang te wijzen, \'t Is
van de band van een\' vriend van nu wijlen uw\' over-
grootvader, van den welbekenden D^s. J. A. M. MEN-
SINGA, die hem in het Eidersiedter und Stapelholmer
WochenblaU den 15^don November 18G5, N°. 46, op hartelijke
wijze, herdacht.

Tegenover zoo schaarsche berichten staat, dat nog, vele
jaren na uws overgrootvaders dood, vaak zijn persoon
in hoogst gunstigen zin ter sprake komt, vooral bij
monde van hen, die zijn nakomelingen voor \'t eerst
ontmoeten. Dergelijke indrukken zijn van zeer weldadigen
aard, en het ware te wenschen, dat uitingen als deze,
die toch voor een goed deel aan waardeering en pi�teit
haar ontstaan te danken hebben, menigvuldiger voor-
kwamen.

"Een goede naam is beter dan goede olie" leert ons
reeds een schrijver uit het Oude Verbond, en hoe menig-
maal mogt ik, ten aanzien uws overgrootvaders, de juist-
heid dezer vergelijking opmerken.

V��r alles wensch ik zijner als Volksman te gedenken.
Hij schaamde zich nooit te erkennen dat hij een kind
des volks geweest was. Daaraan dankte hij zeker voor
een deel de liefde welke de arbeidende klasse hem
steeds toedroeg � daaraan ook de waardeering zijner
gezellen, aan wier hand hij ter laatste rustplaats werd
gebragt.

Nog staat mij den dag zijner ter aardebestelling levendig
voor den geest. De lieve zon, die hij zoo gaarne aan-
schouwde, bescheen, zooals zijn vriend, nu ook reeds lang

ontslapen, D^R. J. P. Heijb, het zoo aandoenlijk deed
opmerken, zijn somber graf in de Nieuwe Kerk te Amster-
dam. \'t Was alsof zij zijn stoffelijk overblijfsel op aarde
nog een laatst vaarwel wilde toeroepen.

Maar thans is niet de doode � neen de levende te
bespreken. Een oud man verhaalt gaarne uit het grijs
verleden. Zoo riep uw overgrootvader ook \'t liefst zijne jon-
gelingsjaren voor zijn\' geest op, wel de meest bewogene uit
zijn leven. Geboren uit het huwlijk van den zeekapitein,
wiens naam hij droeg, met Elizabeth Nootbaar, had
wel niemand, die hem in de eerste jaren zijner ontwikkeling
mogt gadeslaan, kunnen vermoeden, niet alleen dat in
zijn zwak lichaam een zoo krachtige geest huisde, maar
ook dat hij een\' betrekkelijk zoo hoogen ouderdom zou
bereiken.

In 1810 � steeds sprak hij met zekeren afkeer over zijn\'
stiefvader, en daardoor moet wel zijn vertrek naar Ham-
burg verklaard worden � bevond hij zich in de schoone
Elbestad, ten einde zich in de boekdrukkunst te bekwamen.
De belegering dezer stad door de Franschen deed hem
naar een goed heenkomen zoeken. Na zich nog een korte
wijle in zijn vaderstad, ten huize van den vriend zijner
jeugd te hebben opgehouden, reisde hij over Benemarken
naar Holland. Op zijn\' togt over den digtgevroren\' Sond
had hij het ongeluk te midden van een hevige sneeuw-
jagt zijn papieren te verliezen en mogt zich nog gelukkig
rekenen er het leven te hebben afgebragt. Te Amsterdam
aangekomen, had hij het voornemen zich naar Noord-Amerika
te begeven. De volvoering daarvan werd hem afgeraden door
den waardigen leeraar Martinus Stuart, voor welken raad
hij dezen levenslang dankbaar bleef. Hij plagt steeds,
over zijn eerste bezoek bij STUART sprekende, gewag te

maken van een kleinigheid, die evenwel duidelijk aan-
toont van hoe groote kieschheid hij was. Hij moest nl.,
nadat hij aangediend was, een oogenblik op den heer des
huizes wachten en besteedde die korte tusschenpoos aan
de beschouwing van een schilderij. Hij werd hierin weldra
door Stuart verrast, en menigmaal was ik, ruim vijftig
jaren na deze nietigheid getuige, dat het hem speet, op
deze wijze door STUART als te zijn betrapt.

Die kieschheid bleef hem levenslang, zoo in zijn spreken,
als in zijn handelen, bij.

Weldra ondervond hij dat het in den vreemde ook vaak
veel te wenschen kan overlaten.

Gedurende den laatsten tijd der Fransche overheersching,
meen ik, (zijn verdienstelijke, reeds genoemde levens-
beschrijver neemt ten onrechte het jaar 1829 aan), werd
bij hem een geschrift uitgegeven, dat, niet voorzien van
des schrijvers naam, hem aan een strafvervolging,
ja zelfs aan een gevangenisstraf blootstelde. Hoe vaak
heeft de waardige man later niet verhaald dat daar-
door de zuilen van zijn geluk werden gegrondvest *. Na
zijn vrijlating � in triumf werd hij naar zijn nederige
woning gebragt � bleek het hoezeer men het in hem wist
te waardeeren, dat hij den naam des schrijvers niet had
willen noemen. Der rigting, die hij eenmaal gekozen
en voor welke hij zich toen als martelaar had opgeofferd,
bleef hij levenslang getrouw. In het Handelsblad, opgerigt
door de Heeren GEBR. Diederichs, met welke hij het
voorregt had zoo vele jaren in denzelfden geest samen te

¹ Das Volk aber that, was in solchen Umstanden jedes Volk zu thun
moralisch verpflichtet ist, und ohnc wclches es nicht verdient, dasz
der Einzelne Bioh f�r dasselbr einer Gcfahr aussetze � es erkannte in
ihm einen Martyrer f�r sein Recht. Past. Mensinga.

werken, was altijd plaatsruimte voor een onpartijdige,
vrijmoedige kritiek, \'t "Was veelal het orgaan der onaf-
hankelijke oppositie. Maar telkenmale blonk ook zijn liefde
voor het volk uit. Een behoeftig vaderlander kon steeds
bij Spin op onderstand rekenen, en al werd daarvan ook
vaak te onbescheiden gebruik gemaakt � een behoorlijken
reispenning gaf hij altijd ten beste. Bij elke gelegenheid
deed hij onbekrompen wel en bevond zich steeds in de
voorste reien waar het er op aankwam, de een of andere
industrie�le onderneming op krachtdadige wijze te onder-
steunen \'. Daar waar het gold de belangen van het hem
zoo dierbaar geworden Amsterdam te bevorderen, kon men
zeker zijn bij uw\' overgrootvader niet aan eens dooven
mans deur aan te kloppen. Het geld bleef bij hem middel
en werd nooit tot doel verlaagd. Voor ouden van jaren, die
aan den bloei zijner fabriek hun beste krachten hadden
gewijd, bleef hij tot hun levenseinde de noodige zorg
dragen.

Tal van vrienden wist hij zich te verwerven, en de
ridderlijkheid zijner geaardheid, gepaard aan de voortref-
felijkheid van zijn hoofd, deed hem in 1848 met een
aanzienlijk grooter aantal stemmen dan zijn tegen-candi-
daat, den vertegenwoordiger der aristocratie, op zich ver-
eenigen mogt, als Lid in het kiescollegie treden. Toen
kwam de wet van 1850, die hem, wilde hij zijn mandaat
behouden, gedwongen zou hebben naturalisatie aan te
vragen. Op dat punt toonde hij zich onverzettelijk. Liever
zijne plaats in het kiescollegie opgeofferd, dan naturalisatie

¹ Toen Dr. Samuel SARPHATI in 1852 de Vereeniging voor Volksvlijt
oprigtte, was een der weinigen die aandeel in de kosten wilden dragen
u-w overgrootvader C. A. Spin.

te aanvaarden van een land, hem tot tweede Vaderland
geworden. \'

Hij kon er zich niet in vinden het burgerschapsregt
te verlangen van een land waarin hij zich zoo goed te huis
gevoelde, waar zijne voorouders geleefd hadden, waaruit
zij verdreven waren wel is waar, maar dat hij toch als
zijn land beschouwde, \'t Was in later jaren vaak verwon-
derlijk den waardigen man heftig tegen deze wet te hooren
uitvaren, en het behoorde tot zijn eigenaardigheden dat hij
zich op zijn eenmaal gekozen standpunt tot aan zijn dood
heeft gehandhaafd. Andere eereambten heeft hij nooit
bekleed, zoo ver ik weet, maar zeker ook niet begeerd.
Zelfs niet de betrekking van opziener bij de gemeente,
onder wier oudste en meest geachte leden hij kon worden
beschouwd. Want ofschoon hij de mannen, die destijds
het leeraarsambt uitoefenden, ook na den dood van des
Amorie van der Hoeven, steeds met de oude hartelijk-
heid bejegende, hoe zou hij, die aan een vrijzinnige,
verdraagzame rigting boven alles behoefte gevoelde,
kunnen instemmen met den toon, die voor zijn "Remon-
strantsche" gevoelens wel wat ongewoon klonk? Neen,
hij een volger der bekende, uit kritiek geboren rigting,

¹ Het Volhsblad schrijft daaromtrent: "Wij kunnen hier van den heer
Spin niet gewagen, zonder tevens te doen opmerken, hoe de familie Spin
steeds een toonbeeld geweest is van de illiberalitcit van de regeering in
vroeger\' en later\' tijd. Om godsdiensttwisten onder de Protestanten
hadden zijn voorouders het vaderland verlaten (1618/1619) en toen onder
mildere beginselen, de achternakomeling wederom den vaderlandschen
bodem betrad en aldaar de zoo echt nationale, typographische kunst
tot haar tegenwoordige ontwikkeling in toepassing bracht, dwong
hem de illiberale wet van \'50 naturalisatie aan te vragen, hoewel zgn
medeburgers den verdienstelijken stadgenoot reeds te voren met een
blijk van hun vertrouwen hadden vereerd."

een vereerder van Strausz\' geschriften, kwam allengs
in de godsdienstige samenkomsten minder trouw op dan
ooit te voren, en in de laatste jaren zijns levens zag men
hem ook daar niet meer. In die latere jaren begon hij
ook zijn kring al kleiner en kleiner te maken, en hoewel
levendiger en opgewekter dan ooit, was zijn huis slechts
zeer zelden meer de verzamelplaats zijner vrienden. Ik geloof
dat tot deze verandering de invloed zijner stille, huiselijke
echtgenoot den doorslag gegeven heeft, want hij zelf was
voor de gezelligheid en vriendschap als geboren. Toch bleef
hij ook toen zijn leven als een rijk gezegend leven roemen,
en slechts enkele gebeurtenissen van minder aanbelang,
o. a. de onteigening van zijn bescheiden buitenverblijf in
de Plantaadje, ten behoeve van "Artis," wierpen een
ligte schaduw op zijn overigens tevreden stemming.
Gedachtig aan de vele uren zoo genoegelijk en in aan-
gename wisseling van gedachten met zijn vrienden daar
doorleefd, kon hij de treurwilgen onder wier beschuttend
loover hij zoo vaak gezeten had, nooit zonder aandoening
terugzien, gelijk hij ook niet te bewegen was lid te
worden van "Arlis", waaraan hij zijn "Oudenhoek" had
moeten ten offer brengen.

Ook voor andersdenkenden toonde hij zich steeds wei-
willend gezind. Alleen met de kracht der zoogenaamde
"opwekking" was hij niet zeer ingenomen. Overigens was
het hem in zekere mate onverschillig welke rigting
vertegenwoordigd werd door hen met wie hij in aanraking
kwam. Zoo ontving hij even gaarne professor DBS AMORIB
van DER Hoeven als den hoogleeraar Samuel Muller,
zoo den predikant der Engelsche gemeente, D^s. JAMIESON,
voor wien hij een innige vereering had opgevat als
vertegenwoordigers der langzamerhand maar toch zeker

veldwinnende moderne rigting. JAMIESON had ook hem
lief, gelijk bleek uit die hoogst aandoenlijke, korte rede,
waarmee hij in zijn eigenaardig Engelsch accent de nabe-
staanden troost trachtte in te spreken als in tal van woorden,
aan uw overgrootvaders beminnelijke persoonlijkheid, na
diens dood, nog op zijn ziekbed uitgesproken. Ook was het
hem steeds welkom mannen als professor DE BoschKemper,
Potgieter (wiens min duidelijk handschrift hem vaak
deed verklaren dat hij slechts �en gezel op zijn drukkerij
had, die het vlot kon ontcijferen), D". Heije, D". A. A.
Stuart, D". S. Sarphati, M^b. P. M. G. van Hees, ten
zijnent te mogen zien, en ik meen, al weet menig jongere
van jaren het zelf niet, dat van den man, die zoo gaarne
voor anderen een offer bracht, wel een groote invloed ten
zegen moet zijn uitgegaan.

Zijn goedhartigheid � ach neen, ik ken het juiste
Hollandsche woord niet � zijn bonhomie, waren dan ook
zoo bekend dat men jaren lang na zijn dood daaraan volle
regt wedervaren laat. Nog niet lang geleden getuigde een
vakgenoot van hem, dat hij niet alleen er nooit toe zou
overgegaan zijn om zijn concurrenten afbreuk te doen
iets wat hem zeer gemakkelijk zou zijn gevallen, maar
dat wanneer de een of ander zijner werkgevers zich naar
een concurrent begeven had, hij dezen laatste opgaaf
verstrekte der prijzen, die hij gewoon was te berekenen.

Slechts twee kinderen mogt hij zien geboren worden,
en den oudsten, mijn vader tot man zien opgroeien, om
dien zoon in de kracht zijns levens � hij telde eerst 36
jaren � aan het graf te moeten afstaan. Toen deze zware slag
hem in 1857 trof, en hij den trouwen helper, die hem steeds
in zijn veelomvattende taak ter zijde had gestaan, had
verloren, heeft hij donkere uren doorleefd. Maar toch

wist hij, die gewoon was veelal aan kleinere beproevingen
lucht te geven, in dat smartelijkste moment van zijn
leven moed en kracht tegen den levensstrijd te vergaren.
\'t Is waar wat Beets zoo schoon in zijn "Ter Gedach-
tenis" zegt:

"Een kleiner leed is luid, � de groote smarten zivijgeri",

en ik vermoed dat hij zijn kruis wel zonder morren,
maar toch loodzwaar, tot zijn graf heeft gedragen. Men
kan van den erkentelijken kleinzoon niet anders dan
waardeering verwachten voor de wijze waarop uw over-
grootvader, de taak mijns overleden\' vaders toen in handen
nam. Steeds wees hij op het voorbeeld van groote man-
nen, op de lectuur van deugdelijke werken, op sprekende
feiten van adel des geestes. En hoe ging hij ons in zijn
werkzaam leven niet voor!

Des zondags waren wij steeds ten zijnent, en het was
dan zijn grootste vreugde met ons te wandelen, uit rijden
te gaan en daaraan zijn hoogst gezellig en leerrijk onder-
houd te paren. Hoe menigmalen waren wij er dan niet
getuigen van, dat hij overal, waar hij kwam, met open
armen werd ontvangen, niet zelden dat men elkander het
voorregt om hem te zien schier betwistte, nog vaker dat
men hem met aandrang op straat staande hield om eenige
oogenblikken in zijn gezelschap te kunnen doorbrengen.
Het zou een dankbaar werk zijn in deze rigting verder
te gaan. Maar ook, ter wille van de verhouding waarin
gij en ik tot hem staan, wensch ik daartoe liever niet over �
maar veeleer eenige schreden terug te gaan, en thans te
spreken over hem als boekdrukker, het daarbij betreu-
rende dat mijn onervaren hand zich aan de verwerking
dezer stof niet ten eenenmale onttrekken kan.

Ik geloof mij niet aan overdrijving schuldig te maken
wanneer ik beweer dat het vaderland van Koster wel
eenige verpligting aan den uit Duitschland gekomen
drukker heeft. In \'t klein aangevangen, had hij, ook al,
als gevolg van de ondervonden bejegening waarvan ik
bij den aanvang dezer bladzijden gewaagde, na het herstel
van Ne�r�ands onafhankelijkheid, zich in niet geringe
mate populair gemaakt. Daarbij diende hem de omstan-
digheid dat te Amsterdam slechts een betrekkelijk klein
aantal boekdrukkerijen bestond. Maar wat den krachtig-
sten stoot tot de ontwikkeling zijner fabriek zal gegeven
hebben, mag wel zijn onvermoeide werkzaamheid, zijn
voortvarende ijver, zijn scherpe practische blik, zijn
heldere theoretische kennis, de getrouwe behartiging der
hem aanvertrouwde belangen van anderen geweest zijn.
Krachtdadig daarbij ter zijde gestaan door gezellen,
waardig om onder zulk een leidsman te arbeiden, ver-
zuimde hij niets, zelfs niet wat in het oog van velen
oogenschijnlijk gering was, ter verkrijging van een schoon
geheel. Daarbij wist hij voor een zorgvuldige correctie
zorg te dragen, en het was hem nooit te veel om zelfs
zijn nachtrust en die zijner kinderen, zooals hij vaak zijn
gezellen noemde, ten offer te brengen waar spoed gevorderd
werd. Groote, belangrijke werken werden hem aanver-
trouwd. En hoe talrijk ook het personeel langzamerhand
werd, van geheimhouding kon men zich steeds overtuigd
houden. Daarbij, hoe gestreng en kieschkeurig hij ook te
allen tijde voor zich zelv\' was, ten aanzien van het werk
van vakgenooten betoonde hij zich steeds verschoonend,
niet zelden met groote waardeering. Dat hij onder der-

gelijke gegevens weldra een niet gering aantal kunstenaars
had gevormd, behoeft wel niet te worden vernield.
De reeds ontslapen T. W. WILLEMS en diens opvolger
K. DE Jong, om slechts deze beiden te noemen, zijn de
bewijzen van de bezielende kracht welke van hunnen
voorganger uitging. Bijzondere zorg spreidde hij ten toon
waar het titels van boeken en vignetten betrof. Voegt
daarbij dat zijn lettervoorraad eenig kon worden genoemd,
ter uitbreiding van welken hij gaarne kapitalen uitgaf, zon-
der er ooit naar te vragen of deze ook renteloos zouden
blijken te zijn. Maar laat ons voor een oogenblik de getui-
genis van een bevoegd\' tijdgenoot vermelden. Ten betooge
van den omvang dien uws overgrootvaders zaak reeds in
1845 had, voert deze aan "dat hij destijds in het bezit van
1400 lettersoorten en ornamenten was." In het jaar 1850
trof deze bij hem 14 handpersen en �en snelpers aan.
In het jaar 1853 had het aantal bij hem aanwezig zijnde
lettersoorten en ornamenten reeds 2100 bereikt en heeft
zich, na dien tijd, aanmerkelijk vermeerderd. Ofschoon
vreemde talen bij hem niet de hoofdzaak vormden, had
hij toch reeds destijds elf nummers Grieksche lettersoorten
en van de meer zeldzaam voorkomenden o. a. die van
het Aethwpisch, Koptisch en Javaansch. Hij was, wat de
letters zelf betrof, afkeerig van praal en ophef, maar des
te meer een vriend van het eenvoudig schoone, en van
alles wat door de kenmerken van het goede gestempeld
was. Hier dient nog in \'t bijzonder te worden gewaagd
van een wonderfraaie diamantletter, welker scherpte en
nauwkeurige snijding men eerst onder het gebruik maken
van \'t vergrootglas gewaar wordt, en van een\'notendruk,
welke nauwlijks bij tin- en koperstempel ten achter staat.
Ieder, die in het vak behagen schept, doorbladert deze

afdruksels van lettertypen met een waar genot, want die
reine, scherpe vormen in allerlei gestalten en karakters
afgebeeld, die nauwkeurige afsnijdingen vol smaak, vaak
versierd met allerlei vignetten, zijn ware meesterstukken
der zetkunst. Al wat zich in zijn vak als nieuw voordeed
boezemde hem een warme belangstelling in, en hij trok
er partij van, zoodra zich de gelegenheid daartoe opdeed.
Hij was nog een boekdrukker van den ouden, echten
stempel, in wien de geest en werkkracht der Plan�INEN en
Elzeviers voortleefde en wien het boekdrukkerswapen
nader aan het harte lag dan alle eereteekenen der wereld.
Hij heeft het nog mogen beleven dat het Handelsblad het
10,000"" nummer zijner uitgaaf verschijnen zag, en na
vaak zoo van redactie als van formaat te zijn veranderd
(de rigting was onveranderlijk liberaal), door middel van
een pers door stoom gedreven ter wereld verscheen. Geacht
zoo door zijn meerderen als door zijne minderen op de
handen gedragen, gunde hij zich noode rust tot eten, en
op niets was hij gieriger, gedachtig aan het Hora ruit,
dan op het gebruik maken van tijd. Time is money was
de levensspreuk, die hij het liefst in toepassing bragt.
Dat onder al deze gegevens zijn drukkerij, die, meen ik,
slechts ��nmaal van standplaats veranderde, zich krachtdadig
ontwikkelde, behoeft niet te worden betoogd. "Seine
Officin" zoo getuigt MENSINGA, "wurde die beste und
renommirteste in Holland." \'t Staat niet aan mij te
beslissen in hoeverre dit oordeel in allen deele juist is.
Wel vermoed ik dat uw overgrootvader bij het gebrekkige
dat hij wel wist dat ook aan zijn fabriek verbonden was,
gepaard aan het voortreffelijke dat hij bij zijn vakge-
nooten steeds wist t� waardeeren, zoo hem bij zijn leven
deze lofspraak ter oore gekomen was, dit compliment

zeker met een minzamen glimlach zou hebben van de
hand gewezen.

Ten besluite, lieve zonen, wensch ik nog even bij een
gebeurtenis uit zijn leven stil te staan, door hem zelv\' steeds
als een der aangenaamste episoden aangemerkt en als zoo-
danig meermalen metgroote waardeering en erkentelijkheid
herdacht. Zooals ik u reeds deed opmerken, was hij uit
den vreemde in Nederland gekomen. Toch bleef hij aan
zijn vaderland gehecht. De Sleeswijk-Holsteinsche oorlog,
door Pruissen tegen Denemarken gevoerd, boezemde hem
de warmste belangstelling in, en met leede oogen
aanschouwde hij later den overgang van zijn vaderland
tot het Noord-Duitsche Rijk. De sporen van zijn\' welda-
digen zin zijn zigtbaar ook in zijn vaderstad. Ook daar
ter plaatse zijn, bij de tijding van zijn overlijden, heete
tranen geschreid, als blijken van waardeering van zijn
edele persoonlijkheid, als offeranden voor ontvangen
weldaden. Slechts ��nmaal mocht hij het dierbare vader-
land wederzien, \'t Was in het jaar 1842. Toen leefden
nog vele ouderen van jaren, vrienden zijner jeugd, die
hem allen hoogschatten, en de togt naar Schwabstadt,
hem toen bereid, was voor hem een zegetogt. Thans
leven er nog slechts enkelen, die zich, behalve het
genoegen dat die geheele reis kenmerkte, ook nog
de aandoenlijke plegtigheid daaraan verbonden, herin-
neren. Na een paar dagen te voren zijn verwanten
(zijn stiefvader was alreeds gestorven, maar zijn hoog
bejaarde moeder ⁴ vond hij nog in leven) met woorden

¹ Haar bleef later nog de beproeving van de belegering van Frie-
drichstadt weggelegd.

van vergeving en liefde te zijn te gemoet getreden �
waardoor de achting voor zijn persoon zoo mogelijk nog
gestegen was, bezocht hij den beukeboom, waarin hij
in 1812 met den vriend zijner jeugd (en men stelle
zich zoo mogelijk het enthousiasme van die tijden voor,
waarvan het levende geslacht zich schier geen begrip
maken kan) beider namen, omringd door een\' krans,
gesneden had. De houtvesters van dat revier verklaarden
dat deze beuk, niet v��r hij stierf, mogt gehouwen worden.

Te midden zijner onvermoeide werkzaamheid klaagde hij
zekeren avond over hoofdpijn. Een beroerte, die hem den
volgenden dag overviel, maakte een snel en zacht einde
aan zijn eervol leven. Na al de zegeningen, die hij van God
ontvangen, en waarvoor hij zich te allen tijde dankbaar
betoond had, was deze de laatste welke hem te wenschen
was overgebleven.

Christiaan en Joan Willem, denkt vaak aan uw
overgrootvader en laat de gedachte aan den edelen stam
waaruit gij gesproten zijt u opwekken, zoo mogelijk gelijk
te worden aan

CHRISTIAN ANDERSEN SPIN.

(Stan miin geacnten -^->eeimee$te�,
c/en 4eei D^R. W. DOORENBOS.

Aanvaard de opdragt van nevensgaande schets, aan de
nagedachtenis van den dichter van Florence, den uitgever
van de Nalatenschap van den Landjonker toegewijd, met
mijn beste wenschen voor Uw verder leven. Mijn ge-
voelens van sympathie en vereering te Uwaarts zijn noch
door omstandigheden, noch door afstanden, ook niet door
den loop der jaren, gewijzigd of veranderd.

Tenzij vermeerderd door steeds grootere hoogachting voor
Uw loffelijk streven en Uw goede diensten aan onze let-
terkunde bewezen. Is de ontslapene ook in Uw schatting
een man van Beteekenis geweest, hoe aangenaam zou het
mij zijn indien dit herinneringswoord niet al te zeer
bleef beneden zijne persoonlijkheid, niet in te geringe
mate beantwoordde aan de eischen, die gij zoudt kunnen
stellen aan hem die het voorrecht eenmaal hoogelijk waar-
deerde Uw leerling te zijn.

Ontbreken mij onder zoo vele gegevens ook Uwe be-
schouwingen in den Spectator, het gemis daarvan wekke
velen op die nogmaals te lezen.

Geb. te ZWOLLE, den 27^ston Juni 1808.

Gest. te AMSTERDAM, den 3^d� Februari 1875.

1. E. J. Potgieter, Po�zy, 1827-1874. IP Deel. Haarlem,

KRUSEMAN & TJEENK WILLINK, 1875.

2. Studi�n en Schetsen over Vadertanclsche Geschiedenis en
Letteren, door R. C. Bakhuizen van den Brink, II⁰ Deel.
Verzameld en uitgegeven door E. J. POTGIETER, \'s Graven-
hage, martinus nijhoff, 1875.

3. Het Noorden, in Omtrekken en Tafereelen, door E. J.
Potgieter, J. P. Hasebroek, Een vriendenwoord ter inlei-
ding van de vernieuwde uitgave van Potgieter\'\'s Noorden,
Amsterdam, JAN leendertz, 1875.

4. Mannen van Beteekenis in onze dagen, bijeengebracht
door N. C. Balsem, E. J. Potgieter, door D*. F.
Nippold, 1875.

5. Eigen Haard, E. J. POTGIETER, door JOH. C. ZlM-
MERMAN, Haarlem, KRUSEMAN & TJEENK WILLINK, 1875.

Gids, E. J. Potgieter, door Joh. C. Zimmerman, 1875.

P. N. VAN KAMPEN & ZOON.

6. E. J. Potgieter\'s Verspreide en nagelaten Werken. Uitge-
geven onder toezigt van Joh. C. Zimmerman. Narede.
Haarlem, KRUSEMAN & TJEENK willink, 1876.

7. Portretten van Joost van den Vondel, aan de nagedachtenis
van E. J. Potgieter door Jos. Alb. Alberdingk Thym.
Amsterdam, c. L. VAN LANGENHUYSEN, 1876.

8. Studi�n over Potgieter, door J. Winkler Prins.

9. E. J. Potgieter://, Nederlandsche Bellettrie, 1857-1876,
door C^D. BUSKEN H�ET. Amsterdam, G. L. FUNKE, 1876.

10. Potgieter 1860-1875. Persoonlijke lierinneringen, door
O. BUSKEN HUET. Amsterdam, G. L. FUNKE, 1877.

11. Eene studie over POTGIETER, maandschrift Tijdspiegel,
door D^B. F. NlPPOLD, 1882.

Deze zijn wel niet alle, maar vormen toch zeker het
meerendeel der werken, die Potgieter\'s naam als schrijver,
zijn roem als dichter, zijn waarde als mensch en vriend
in het leven en in eere zullen houden, zoo dit noodig
ware. Immers, een nog veel talrijker rei geschriften van zijn
eigen hand, zullen als zoovele eereteekenen gelden ten aan-
zien van den hoogen rang, dien hij in onze Letterkunde steeds
zal blijven bekleeden. Hem is daardoor de onsterfelijkheid
verzekerd. "Herinneringen van erkentelijke vrienden,
voorgelicht door eene zuster, wier leven met het zijne
was zamengegroeid, zullen hem eene gedenkzuil stichten."
En ware dit niet reeds geschied, altijd breeder engrooter
zal de schare zijner vereerders worden, al naarmate lust
voor degelijke lectuur een der gevolgen van de steeds
vermeerderende beschaving zal uitmaken.

Ruim elf jaren later dan THORBEOKE zag POTGIETER,
eveneens in de hoofdstad van Overijssel, het eerste levens-
licht. Toch schijnen beiden aan elkander, immers wat
persoonlijk verkeer betreft, vreemd gebleven te zijn. Beider
wegen liepen dan ook te zeer uit elkander. De staatsman
had een\' anderen kring dan de koopman � de laatste een
loopbaan van gansch andere richting dan de eerste. Slechts
een enkele maal, en dan nog maar in \'t voorbijgaan,
laat Potgieter aan Thorbecke\'s talenten regt weder-

varen.\' Was THORBECKB geen vriend, of laat ons liever
zeggen geen bewonderaar van Amsterdam, ⁹ POTGIETER,
hoewel ongeneigd om steeds als lofredenaar op te treden, *
en de heer Thijm zijn als kinderen van Amsterdam aan
te merken. * Amsterdam was voor Potgieter "de stad bij
uitnemendheid". Daar woonde hij op de Leliegracht stille
zijde. Daar werd op zijn graf, door een schaar vereerders,
een gedenkteeken opgerigt, terwijl het door hem bewoonde
huis, onlangs schooner herbouwd en fraaier ingerigt, door
een steen in den gevel herinnert aan den begaafden Zwolle-
naar.⁵ En wederom was Amsterdam edelmoedig genoeg, om,
toen de residentie als een lastpost scheen aan te merken
wat zij in de eerste en laatste plaats als een voorregt had
dienen te beschouwen, aan Thorbecke\'s standbeeld een
plaats op het thans naar hem genoemde plein af te staan.
Dus herinneringen aan beide Zwollenaars worden in de
hoofdstad des Rijks voor stadgenoot en vreemdeling leven-
dig bewaard. Evenwel kan het niet in mijn bedoeling liggen
punten van overeenkomst of wel van verschil te ontwik-
kelen, welke tusschen deze beide zonen van hun\' tijd zoo
ruimschoots zouden worden aangetroffen, \'t Is ons thans
om Potgieter, niet om Thorbecke, te doen.

Van zijne jeugd zijn ons niet vele bijzonderheden bekend.
ZlMMERMAN ^G neemt aan, dat de school des levens voor hem

¹ O. a. zie men: Aan Twenthc, Op Tmikkel: Po�zy lo deel p. 121.
Haarlem, A. c. KBUSBMAN, 1868.

³ " \'s Lands hartader klopt flauw."

* "Een wonder is de nieuwe Beurs!" Po�zjj 1832�1868 l* deel p. 68 vv.

⁴ M-derlandselie Bellettrie, 1857�1876. O. Busken Huet. I« Bundel.
Amsterdam, G. L. funke, 1876.

⁵ Thans wordt dit huis door den heer Gautzsch bewoond.

� Narede, Po�zy, II p. 424.

geen gemakkelijke geweest is, waardoor hij de karakter-
vorming welke zich alras openbaarde, de volharding, de
ijzeren wilskracht tracht te verklaren. Hoe het zij, moge
dan al een min gelukkige jeugd Potgieter ten deel zijn
gevallen, en hij daaraan die groote mate van werkkracht
en zoovele andere voortreffelijke eigenschappen te danken
hebben � zeker was Potgieter, in de beste beteekenis
van het woord, te allen tijde, een buitengewoon man.
Zeer jeugdig van leeftijd werd hij in zijn vaderstad ter
Fransche schole van den heer Quanjer, spoedig daarop
daarenboven des avonds op de nieuw-opgerigte school
van de Maatschappij tot Nut van \'t Algemeen, waaraan de
heer Spijkerman hoofdonderwijzer was, geplaatst. In
1819 werd het onderrigt, op die beide scholen gezamenlijk
genoten, vervangen door dat, hetwelk de school van den
Heer VAN SCHOUWENBURG, die zich even te voren te
Zwolle gevestigd had, aanbood. Het zal daar geweest zijn,
dat de "arme, slanke, teringzieke jonkman", de vroeg
gestorven onderwijzer in het Duitsch, met hem de ge-
dichten van E. C. VON KLEIST las, dat de dankbare her-
innering aan den jong ontslapen dichter haar oorsprong
ontleent.⁴ Daar werd de eerste liefde ontvonkt voor de
po�zy, die later POTGIETER onder haar eerste dienaren
zou mogen tellen. "Getuigt het meer voor de pi�teit dan
voor de objectiviteit van POTGIETER", gelijk zijn levens-
herdenker J. Winkler PRINS ons verzekert, dat hij den
Duitscher zegent en de "schim van den Engelsch onder-
wijzenden zelfrijmenden Hollander noode den wansmaak
ten goede houdt, omdat deze hem kunstelooze liederen liet
maken," toch schijnt beider invloed, zij die des laatsten

¹ Studi�n eti Schetsen enz. II« Deel p. XLTX.

minder dan van den eerste, verre van onbeteekenend
op hem te zijn geweest.

Weinig meer is van deze eerste jaren van POTGlBTER\'s
leven tot ons gekomen. Zelfs verklaart de heer Busken
HUET dat hij van diens vroegere lotgevallen niets meer
weet dan Potgieter zelf terloops aan het publiek heeft
medegedeeld, hetwelk later door den heer Zimmerman
aangevuld werd. Alleen � en zoo onze gissing waarheid
behelst, dan is het verblijf op die school van onbereken-
baren zegen op Potgieter\'s verdere loopbaan geweest �
zou het nog het veiligst zijn aan te nemen dat daar ter
plaatse de eerste vriendschapsbanden werden gelegd met
den ons onbekenden THEODOOR, den speelmakker zijner
jeugd, door wiens po�zy, om POTGIETER zelf te doen
spreken: AERNOUT DROST zich voelde aangetrokken, naar
wiens vroeg verscheiden diens eigen helaas! weldra zou
zweemen. Het strekt ongetwijfeld POTGIETER tot eere,
dat hij door de uitgave van THEODOOR\'s verzen regt deed
wedervaren aan de toovermagt, door herinneringen van zijn
eerste jeugd op hem uitgeoefend en dat hij deze aan de ver-
getelheid ontrukte. Het gedenken van den ochtend, toen de
schemering reeds voor hem was ingevallen, verkeerde bij het
toenemen der jaren, bij het afnemen der krachten voor hem
in een weemoedig genot, dat tegelijkertijd de eerste, de
zoetste indrukken van genegenheid voor hem verlevendigde.

Somberder allengs, maar te nadrukkelijker, klonk hem
de klagt des jeugdigen dichters tegen:

" \'t Is vergeefs, mijn einde nadert:

Uit heeft lang mijn zwakke vlugt,
Als in gindsch verdord gebladert

\'t Zoete westewind gezucht;
En geen vriendenhand vergadert,

Bloesems nooit gerijpt tot vrucht!"

De heer B�SKBN HtTET drukt het kernachtig uit, dat
het geen verwondering kan baren dat de verpligting van
den uitgever van de Nalatenschap van den Landjonker
aan diens nagedachtenis den eerste als een schicht in
het hart is blijven steken, terwijl hij den Landjonker
zelf herdenkt ook in deze woorden: "Arme ouders, die
geen getuigen mogt zijn van het opwassen van zulk een
zoon. Arme zoon! die reeds zoo spoedig waar zoudt
maken wat gij van uzelven in Vroeg Sterven dichttet:

"Roemloos zal ik tot U dalen,

Vaadren, die in \'t oorlogsvier
Palm en lauw\'ren mogt behalen

Voor Uw wuivende banier;
Daar geen glans van zonnestralen

Schittert om uws naneefs lier: �
IJd\'le hoop, zoo \'t grafgesteente,

In den stillen zomernacht,

Menig knaaps verliefde klagt, �
Zoo dos zomers mijn gebeente

Eozen die de schoonste bragt, �

\'t Minnelied ten loon verwacht 1"

Dezen jong gestorven vriend kennen wij niet bij name
� des te meer is het ons een aangename vergoeding hem
te leeren kennen uit de geschriften, door wier uitgave
Potgieter zelf den schoonsten immortellenkrans op zijn
eigen graf heeft nedergelegd. *

"Wij moeten er in berusten," zegt BUSKEN HUET
ergens, "dat de sluier van dit bevallig geheim vermoede-
lijk nimmer zal worden opgeheven, � en waarom zouden
wij niet?" Ja, waarom zouden wij niet? POTGIETER toch
is executeur van de geschriften, door den Landjonker

¹ Nederlandsche Bellettrie 1857�1876. Kritieken door C°. Buseen
Huet. IIIe Bundel, p. 162.

nagelaten. Maar terwijl executeurs gewoonlijk niet meer
overgeven � ook wel eens minder welligt � dan de
erflater voor zijn erfgenamen bestemde, heeft POTGIETER
zich blijkbaar geen moeite getroost om de nalatenschap
van zijn\' vroeg verscheiden\' vriend om te werken, te
herscheppen en met de vruchten zijns geestes aanmerkelijk
te verrijken � evenwel niet alzoo dat het beminnelijk en
geniaal beeld van THEODOOR daardoor voor ons onzigt-
baar zou worden. Aan de gedichten des Landjonkers zijn
twee menschenlevens besteed: THEODOOR doet ons de
bloesems beschouwen, POTGIETER ons het ooft bewon-
deren. Het boompje is door de zorgen van den trouwen
tuinier een boom geworden, waarin de vogelen des hemels
hun nesten kunnen bouwen. Menig jong schrijver zou,
ter eere zijner nagedachtenis wel wenschen willen een\'
vriend op zijn\' levensweg te ontmoeten, in staat zoo tot
zijn\' gedachtenkring door te dringen als POTGIETER dit
ten aanzien van THEODOOR vermogt.

Bij den ongewonen aanleg, dien Potgieter reeds in
zijn jeugd moet hebben bezeten, rijst alligt bij menigeen
onwillekeurig de verzuchting op, welke hoogte zijn
middagzonne zou hebben bereikt indien hem een Acade-
mische opleiding te beurt gevallen ware, of zoo het hem,
om zijn eigene uitdrukking te bezigen, gegund ware geweest
"uit de oorspronkelijke flesch te drinken." Men bedenke
evenwel, met het voorbeeld van Potgieter en Alber-
dingk Thum voor oogen, dat de meening als zou alleen
aan hoogescholen hooger onderwijs te bekomen zijn, te
dwaas is dan dat er iemand zou te vinden zijn geneigd
om haar te onderschrijven. De heer Thum, hoogleeraar
aan de Academie van Beeldende Kunsten, toont genoeg-
zaam dat hij alleszins waardig is de evenknie van de

beroemdste zijner ambtgenooten te zijn � terwijl aan
Potgieter , alhoewel nooit voor een\' leerstoel in aanmer-
king gekomen � terwijl hem misschien geen gaven tot
doceren waren toebedeeld � grooter hoeveelheid vor-
mende kracht ten dienste stond, dan de meeste hoog-
leeraren � het zij gezegd zonder iemand te willen taxeeren
� aan onze vier universiteiten beschikbaar hebben. *

Maar in elk geval zou het tamelijk onvruchtbaar zijn,
langen tijd zoowel bij de verzuchting als bij de troostre-
denen naar aanleiding daarvan stil te staan. De leertijd
zijner jeugd was zeer beperkt, zelfs nog korter dan de
gewoonte dier dagen medebragt. De knaap, die nog
een kind was, moest op een kantoorkruk plaats nemen
en opgeleid worden in de bezigheden aan het pakhuisleven
verbonden. Te Amsterdam, in 1821, met die bestemming
voor oogen aangekomen, bleef hij aldaar tot 1826, terwijl
hij zijn inwoning had bij Mejuffrouw E. VAN Hengel
en bij haar vriendin en associ�e, zijn tante Mejuffrouw
W. VAN �LSEN, die tot 1825 of 1826 aan het hoofd ston-
den van het kantoor, waarop hij werkzaam was.² Volgens
de getuigenis van zijn even aangehaalden, rijkbegaafden
levensbeschrijver, stempelde hem niets, van hetgeen uit
die dagen van hem nog over is, tot een vroeg-rijp genie.
Maar wel bleek reeds toen zijn zucht naar kennis, ook
door de vele lessen, die hij van de meest bekwame onder-
wijzers in het Engelsch en Duitsch genoot � zijne be-
kwaamheid in het Fransch was reeds vrij voldoende � ook
door zijne liefde voor het teekenonderwijs van Dawaille,
wiens naam ook thans nog een\' goeden klank heeft.

¹ Potgieter 1860�1875. Persoonlijke Herinneringen, p. 6.

³ Potgieter, Po�zy II, Narede, van Joh. C. Zimmerman, p. 425.

Het jaar 1826 echter bragt in dat alles een groote ver-
andering aan. Een tweede kantoor van het handelshuis,
waarbij hij werkzaam was, werd te Antwerpen opgerigt, en
POTGIETER vertrok mede derwaarts. Vier jaren, hoogst-
belangrijk ook voor zijn volgend leven, heeft hij aldaar
doorleefd. Behalve de predikanten MOUNIER en Marous,
met welken hij dagelijks verkeerde, leerde hij daar J. F.
WILLEMS\' kennen, zijn\' hartelijk geliefden vriend, aan
wien hij, na zijn vertrek uit Antwerpen, uit Amsterdam in
1830, de fraaie dichtregelen wijdt, die onder den titel van
Mijne Stemming in de door den heer ZlMMERMAN uitge-
geven Poezy ² zijn opgenomen, \'t Zij hij alsdan "den
gulden tijd" dien hij op \'s jaarkrings eersten³ dag met
WILLEMS\' gezin mogt vieren, herdacht, dan wel zich
weder in diens, hem zoo dierbaar huis waant,

"Waar \'k wie ik liefheb en gij mint
Om uwen disch hervind",

zooals het iets later luidt, in elke strofe, bij elke nieuwe

¹ Mr. G. W. Veeede, Jhr. Mr. Jeronimo de Bosch Kemper als staats-
burger en geleerde herdacht\'\'\', getuigt van dezen edelen en moedigen
handhaver der Nederlandsche taal in het Zuiden: "Als grijsaard, nog
in 1874, heeft Kemper de aangename herinneringen van den eerstbe-
ginnenden Gymnasiast met al de levendigheid van zijn erkentelijk gemoed
geschilderd. In 1821" (schrijft hg in de Gids, Aankondiging der
Brieven en der Levensschets van J. F. WrLLEMS, uitgave M.AX KOOSES),
"nadat de felle oppositiekreet van clericalen en frauschgezinde Belgen
tot in de binnenkamer van h°.t ouderlijk huis was doorgedrongen, zag
ik in alle Belgen vijanden van Koning en Vaderland en in alle Belgische
katholieken menschen, die niet te vertrouwen waren. Het bezoek bjj
Willems deed mij geheel van gedachten veranderen Welk een gulheid
heerschte in dat huisgezin! Hoe recht hartelijk was de ontvangst I
Welk een oprechtheid sprak uit gelaat en manieren I"

^a Eerste Deel p. 73�78.

* Het gedicht voert tot dagteekening 30 December 1830.

gedachte straalt de erkentelijkheid, de waardeering van
Potgieter tegenover zijn\' wel willenden gastheer ten dui-
delijkste door.

Maar een andere tijd dan die van gastmalen en vrolijke
feesten was thans aangebroken. De staatkunde van den
Eersten Willem, zooals Potgieter toen bij voorkeur den
Koning van Nederland noemde, had tot gevolg dat de op-
stand in Belgi� uitbrak. Krijgsgevaar en wachtverdriet
deden zich gelden. Hoe gaarne POTGIETER mede uitge-
trokken ware, \'t was hem niet gegund. En altijd beter
z�� dan dat een vijandelijke kogel hem reeds destijds had
weggerukt. "Helaas!" zoo zingt hij:

"Helaas 1 mij zal de kroon ontgaan,

Die over tien of twintig jaar

Op \'sjong\'lings fiere kruin zal staan!

Maar \'t schimpend woord: "Hij was niet daar!"

Vall\' dan op vriend en magen neer,

Wier wil ik nu vereer I"

Wel ons, dat vrienden en magen hem destijds terug
hielden. Moge \'t zoet zijn voor het vaderland te sneven,
veel zoeter en zaliger schijnt het ons toe voor het vaderland
te mogen leven, werken en arbeiden. Een schoone tijd
lag achter hem, een tijdperk van strijd daagde voor hem op.

Potgieter was alzoo weder te Amsterdam, waar hij
zijn\' intrek nam ten huize van zijn grootmoeder, Mevrouw
de Weduwe POTGIETER, die haar woning te Zwolle had
verwisseld tegen eene op de Bloemgracht, te Amsterdam.
Daar leerde hij Jeronimo DE VRIES, WlTH�YS, H. H.
KLIJN, Yntema en zoovele anderen kennen en was weldra,
met name in het huis des eerstgenoemden, een welkome,
wekelijksche gast. Daar nam hij deel aan die, gedurende
den winter gehouden, bgeenkomsten in een achterkamer

dier woning in de Papenbroeksteeg, welke toen tegenover
den zij-ingang van het Poolsche Koffijhuis was gelegen.
Daar woonde hij Da Costa\'s voorlezingen "tegen den
geest der Eeuw" bij, waarvan hij o. a. zegt: "hij (DA COSTA)
wist niet welk een bewonderaar der lierzangen van FEITH
uit dien tijd, welk een patriottenkind de stralen zijner
vurige oogen tartte." Van zijn eigen gedichten getuigt
Potgieter op een andere plaats "als de meeste eerstelingen
waren zij, wat de manier betreft, navolging. Feith had
mij voor de vroegste tot model gestrekt." Genoegzame
aanleidingen, overvloedige gelegenheid om zich te ont-
wikkelen. Ook kwam hij in aanraking met den jongen
VAN Lennep, destijds reeds "Fenfant ch�ri van het publiek."
En zooals alles wat POTGIETER deed als van zelf geschiedde,
zoo ook hier. Tot DE Vries\' woning, Heerengracht over
de Spiegelstraat, had een aanbevelingsbrief van "WILLEMS
hem toegang verschaft. Met waardeering wordt door hem
ook meermalen melding gemaakt van dien gunstig aan-
geschreven Amsterdamschen maecenaat. Het is bekend
hoe deze nette en gekuischte prozaschrijver � Kemper\'S
vriend en zwager � M^R. WILLEM BlLDERDIJK, van den
tijd dat deze zich nog te Brunswijk ophield, en buiten
DE Vries weinig of geen letterkundige vrienden telde,
steeds de hand boven het hoofd hield. De Vries waar-
deerde, ook in den jongere, "zelfstandigheid van oordeel"
en hoewel hij hem waarschuwde om zijn liefde voor
Staring en Huygens niet "te overdrijven", kon hij
zijn\' letterkundigen vriend, die te allen tijde zou
blijken zelfstandig te zijn, tot een onvoorwaardelijke be-
wondering noch voor CATS, noch voor BlLDERDIJK be-
keeren. En om te weten uit welke personen het gezel-
schap samengesteld was, dat in de Papenbroeksteeg bijeen

kwam, daartoe behoeven wij de studie van POTGIETER
over Bakhuizen van den Brink slechts ter hand te
nemen. Daar zoudt ge, vroeg gekomen, den stichter
B. S. NAYLER en diens gade, "de begaafde, de beminne-
lijke d�clamatrice, welke later, bij de uitbreiding des
genootschaps, eene schare van toeluisteraressen naar het
Wapen van Embden op den Nieuwendijk lokken zal", hebben
kunnen ontmoeten. Zij was de eenige vrouw in het ge-
zelschap. Vreemd oogenschijnlijk, zou men bijna durven
zeggen, dat zij later alleen voor vrouwen is opgetreden.
De galanterie had iets anders durven hopen. Daar zoudt
gij den reeds door de jaren gebogen\' Hoogleeraar N. G. VAN
Kampen hebben kunnen aantreffen, die voor zijn geleerde
verhandelingen, van 1809 tot 1829, niet minder dan acht
maal met goud en tweemaal met zilver, door verschillende
genootschappen, bekroond werd * en "die, in zich zelven
gekeerd, misschien de bouwstoffen ordent voor zijn Ver-
handelingen over den invloed der Engelsche Letterkunde op
de Hollandsche. ² Daar verschenen nog meer vertegen-
woordigers van den Anglo-Saksischen type, als de heer
TAYLOR, correspondent voor het Engelsch in het Han-
delshuis der heeren HOPE & Cie., en zijn landgenoot
Playter, die zich aan het geven van onderwijs had ge-
wijd. Daar kwam ook M^B. JACOB VAN Lennep. Voordrag-
ten werden ten gehoore gebracht, afkomstig van Byron , the
Reliques of Ancient Poetry, van Bisschop Percy , "niet altijd
ten voordeele van BlLDERDIJK, wanneer U menige ver-
taling van dezen heugt" � of wel werd nu eens een frag-
ment van KEATS uit Si. Agnes¹ Eave ten beste gegeven

¹ Van Vloten, Bloemlezing uit het Nederlandseh Proza der negen-
tiende Eeuw: Nicolaa» Godfried van Kampen, p. 373.
* Studi�n en Schetsen enz., CLXIV.

dan weer een meesterstukje van Shelley in the Fugitives
bewonderd. Da Costa, door Potgieter in 1860 zoo naar
waarde gehuldigd, � � onwillekeurig herdenkt men die aan-
doenlijke strophe, waarbij op den ondank gedoeld wordt,
met welken de dichter, die "een grootscher vermaking
dan Vondel of Bilderdijk liet aan de faam" vanwege
zijn aangenomen vaderland bejegend werd � had mede zijn
reeks voorlezingen begonnen.

"Tuig dichter! dien, 2 _Zoo aan het hof van Oranje

De kunsten den luister verhoogden der kroon,
Een lot als Carl August (herdenk hem Germanje!)

Aan G�the bereidde, ten dank waar gebo�n!
Tuig, dichter! die, hadde U het zonlicht beschenen,

Waar \'t dubbele Huis van de wereld beschikt,
Een streelender hulde dan \'t goud der Mecenen,

De schatting eens edelen volks had verkwikt, �
Wat glans was uw sier in deez\' gastvrije wallen?

Waar lag wel uw lusthof, aan Aemstel of IJ?
Ach! \'t ridderlint moge U ten deel zijn gevallen,

Alle ov\'rige hulde, zij ging U voorbij!
Een leerstoel voor U? U, den leidsman der dwaling!

Onz\'jeugd, met vernuften tot meesters, uw buit!
Het hof om te rusten, benoemd bij herhaling,

Voor wien niet al plaatse? slechts U sloot het uit!"

Men herleest die regels onwillekeurig ook om den
persoon, die ze schreef. Immers, zij kunnen van toepassing
worden verklaard op POTGIETER, niet den jongeling in
1830, maar den man toen hij het toppunt zijns roems
bereikt had. Wel sloeg de Koning hem, onder veler toe-
juiching, op \'t laatst van zijn leven tot Ridder, maar
daarbij is het gebleven. Geen Faculteit onzer Hooge-

¹ Isaac Da Costa (1798�1860) Po�zy. 1832�1868. Eerste Dl. p. 106.

² "Philips Willems gemoedsstrijd" in Da Costa\'b dichtstuk: "De
slag bij Nieuwspoort" bezongen.

scholen \' scheen het der moeite waardig te keuren,
hem het Doctoraat in Letteren of Wijsbegeerte honoris
causa aan te bieden, van bijzondere blijken van onder-
scheiding vanwege het Hof weet ik geen spoor te vinden,
en de waardeering des volks voor den ernstigen volksvriend,
zooals prof. NlPPOLD hem zoo naar waarheid noemde,
bleef achterwege. Jongeren wanen voorts niet, dat zijn
vermaard huis op de Leliegracht � ik vestigde daarop reeds
de aandacht aan den aanvang dezer regelen � er zoo heeft
uitgezien als het zich thans voordoet. Ouderen zullen
het mij gaarne toestemmen dat POTGIETER, gedurende
zijn leven zeker te weinig, veel te weinig is gewaardeerd.
De karaktertrek der ouden, die standbeelden oprigtten
na den dood van hen, die ze bij hun leven niet naar
waarde schatten, is nog maar al te algemeen. Een zeldzame
uitzondering te dezen aanzien had den 13^den Augustus j.1.,
ter eere van CONSCIENCE plaats, eene uitzondering die
weldra wordt herhaald ten aanzien van de dames Bos-
BOOM TOUSSAINT en COURTMANS BERCHMANS. Gelukkig
het volk dat zijn groote mannen en vrouwen aldus waardeert!
Die voorlezingen van Da COSTA, over Vaderlandsche
Geschiedenis en Taal, bijgewoond door mannen van zoo
uiteenloopende rigting als D. J. VAN LENNEP en ABRAHAM
DES AMORIE VAN DER Hoeven, hebben zeker het Amster-
damsche publiek van die dagen in niet gewone mate geboeid
en gekluisterd. "Da COSTA was onwillekeurig het middel-
punt geworden van dat r�veil, \'t welk ons helaas! zoo min
door M^B. H. J. Koenen, in zijn Levensbericht van M^r. Is.
da Costa, als door D". J. P. Hasebroek in zijn Overzicht
van het leven en de werken des Dichters aanschouwelijk werd

¹ De Universiteit te Amsterdam was in 1875 nog niet opgerigt.

voorgesteld. KOENEN is reeds ter hoogere ruste ingegaan,
van Hasebroek, otio cum dignitaU van de Amsterdamsche ge-
meente gescheiden, kan men welligt, bij het vele uitnemende
door hem aan de pers toevertrouwd, nog veel verwachten.
Moge de dichter van de laatste Kerkhlokstoonen nog vele
toonen van zich doen hooren!

Ook de eenige Improvisator WILLEM DE Clercq wordt
door Potgieter herdacht! Helaas! diens Dagboek schijnt
weder ter zijde geschoven, en alleen de nagalm van de
improvisati�n van Gerrit de Clercq, die bij een studen-
tenfeest te Leiden, � de maskerade van 1845 � uit Amster-
dam daarvoor overgekomen, in de soci�teit Minerva een dier
opgewonden toasten instelde, is o. a. door de goede zor-
gen van Potgieter\'s vriend \' voor de vergetelheid bewaard.
Maar waartoe ons te vermeiden in herinneringen waarin
het Amsterdam van 1830, toen op verre na niet de wereld-
stad van 1883, zulk een leeuwenaandeel verkrijgt? In
elk geval kon Potgieter niet zoo langen tijd te Amsterdam
vertoeven als hij welligt had gewenscht. Er deed zich
voor hem een nieuwe werkkring op: de Heer VAN DER
Meulen nl. vertrouwde hem de waarneming der belangen
toe, van de afstammelingen der famili�n Trip en DE Geer
in Zweden. WILLEMS � ten deele hadden wij zijn zienswijze
reeds onderschreven � WILLEMS had in 1828, van zijn
laatst bezoek in het Noorden naar Antwerpen terugkeerend,
van het letterkundig leven der hoofdstad, van zijn Catholyk-
Litterair standpunt, getuigd: "Da Costa est la pi�ce
curieuse de la Hollands; de jonge VAN LENNEP is de
afgod van het publiek." In de lente van 1831 trok
Potgieter, die woorden bevestigend, teleurgesteld als

¹ Den Heer Cd. Busken Huet.

van den Brink, in den wensen om uit te trekken maar
gelukkiger dan hij , tot dadelijke inspanning voor een nieuwe
taak verpligt, naar Zweden. Daar vond hij een\' werkkring,
door hem steeds met genoegen herdacht.

Potgieter heeft zeker niet met onverdeelde sympathie
die reis naar het Noorden aanvaard. Daartoe was de ge-
hechtheid aan zijn geboortegrond bij hem te groot, de
verzoeking om aan den strijd dier dagen deel te nemen,
te zwaar geweest. Wij hadden reeds gelegenheid dit
laatste op te merken, ook in zijn zang aan Willems ge-
wijd � wij kunnen er ons ten overvloede van vergewissen
op schier elke bladzijde waaruit het Hoorden is samengesteld.
Lees en herlees de mijmeringen, onder het opschrift
Warberg, in dien "brief aan een vriend¹\' opgenomen, en gij
voelt hoe de tegenstelling van "het woelziek en oproerig
Belgi�" naar die "eenzaam en vergeten stad in Zweden"
verplaatst te zijn, hem terne�rdrukt. Billijk schijnt ons
de klagt der verveling toe van den zwerver in deze
Hallandsche provincie, welke hij teregt den naam van
Zweedsch Drenthe geeft. Neen, dan liever in de Citadel te
Antwerpen, waar de Hollandsche vlag wapperde en de hate-
lijke oproervaan zich niet deed zien. Liever het daverend
Wilhelmuslied, het vivat Ghass� aangeheven dan altijd met
dat vervelende "Ja so!" dat telkens wederkeerende stop-
woord der Zweden te worden afgescheept. Ja, wij kunnen
ons eenigermate verplaatsen in de gewaarwordingen en
gevoelens van den vaderlander, waar deze nog in 1875
schrijft: "Levendig herinner ik mij de drift waarmee mijn
hand in de club te Goihenburg naar de Engelsche en
Fransche dagbladen greep, die het heugelijk berigt bragten
dat Holland de eer zijner wapenen, (de overwinning bij
Hasselt, 8 Augustus 1831!) had gehandhaafd. O, versleten

Handelsblad! mij ten leste geworden en op reis telkens
uit den rokzak te voorschijn gehaald, en op de knie uit-
gevouwen en weder gelezen en weder genoten, nu eens
in de schaduw van het geurend dennenwoud, en dan
weder in den zonneschijn op het blaauwe meer; hoe
beurdet ge mij op uit de sombere stemming waaraan ik
toen ter prooi was en ter prooi mogt zijn! hoe lang waart
gij, van de velerlei lectuur waaraan ik mij in den vreemde
verlustigde, me de liefste." Vaderlandsliefde was een der
sprekendste karaktertrekken bij POTGIETER, ja, zooals
Busken Huet het uitdrukt, de groote hartstogt van zijn
leven. Hoewel bekend met bijna alle Europeesche talen
en gaarne bij tijd en wijle, naarmate hem dit zijn bezig-
heden veroorloofden, in den vreemde verkeerende, hij
was en bleef een Nederlander in den ide�elen zin van het
woord. Zoo kon hij op zijn reis naar Itali�, ter gelegenheid
van het DANTE-feest te Florence, op zekeren avond, door
een hoopje fanatieken omringd, in de buurt van het
Bargello onder een gaslantaarn staan, hun hart veroverend
door het voor de vuist reciteren van strofen uit de
Divina Commedia. Maar ondanks zijn groote belezenheid
in de buitenlandsche letterkunde, was hij beter dan ver-
reweg de meesten volkomen goed op de hoogte van die
zijns Lands. De herleving van Vondel\'s tijd, de opstan-
ding uit de dooden van een\' geschiedschrijver als HOOFT,
de wedergeboorte van HUYGENS\' eeuw, waren tevens
lievelingswenschen in het geloof aan wier verwezenlijking
hij tot den einde heeft volhard.

Hoe vinden wij in het Journaal zijner Noordsche reizen
den Potgieter der toekomst als met trek aan trek aan-
geduid: VONDEL meermalen in zijn eigen verzen, HOOFT
door een aanhaling uit zijn 144⁸\'� brief aan JUSTUS BAAK,

HUYGBNS in het motto op het titelblad herdacht, \'t Is
waar dat geen school den jeugdigen POTGIETEB tot zijn
leerlingen tellen kan, maar die de geschriften der hero�n
van de letterkunde der meeste volkeren z�� blijkt te ver-
staan als deze reiziger, kan het veilig � voorshands
althans � op zijn eigen oordeel laten aankomen. POT-
GIETER heeft in zijn Afscheid van Ziveden den cijns zijner
groote waardeering voor al het genotene aldus uitge-
sproken. Het gedicht is, meen ik, niet overbekend �
zelfs niet zoo bekend al het dit verdient.

Mijn boot ligt schom\'lende op de ree,
Maar eer de zee
Van u mij scheide,
O Land!
Waarin des winters hand
Zijn glinsterende tente spant,
En toch de geest van \'t Oost mij beidde;
Die, schoon hij in uw barre lucht
Noch palm wijn biedt noch dadelvrucht,
Aartsvaderlijk mijn schre�n behoedde,

En door der vriendschap zoet genucht
\'t Gemis van \'t lief tehuis vergoedde:
O Svca-Iand! o gastvrij oord!
Uw lof galme in mijn afscheid voort,
Eer nog uw gordel bruine rotsen

In \'t deizend blaauw mijn blik ontschiet
Eer wufte golven om mij klotsen, �
Versmaad des vreemd\'lings offer niet!

Vaartwei! vaartwei! mijn ziel vergeet
In lief noch leed
U, verre vrinden!

Mij heugt, �
Een blijde droom der jeugd �
Uw heusche zin, uw gulle vreugd,
Elk uur, dat ons bijeen mogt vinden,
Op grijs gebergt\', in lomm\'rig dal,

Aan feest\'lijk maal, bij hoorngeschal,
Natuur en weelde \'tzaam genoten I

Of, liefste erinn\'ring boven all\',
De harten voor elka�r ontsloten I

\'t Zij spieg\'lend meir of statig woud

Getuige was van zoeter kout,
Getuige was van zoeter fluistren,

Als \'t rijk gestarnte van uw trans
Een teedrer bede mogt beluistren

Dan loofgespeel of golfgedans!

Weest nog gekust, weest nog gegroet!
Laat uw gemoed
Mijn beeld bewaren!
Op zee
Ter vaderlandsche ree
Drage ik de hoop des weerziens me�,
Onz\' vriendschap trots\' de vlugt der jaren!
Verrast mij! Rust op reis naar \'t Zuid
Een wijle in onze vlakten uit,
Mijn welkom zal aan d\'Amstelboorden

U streelen in het zoet geluid
Der zangerigste taal van \'t Noorden! �
Koom\' tot mij, wie als balling zwerv\'
Uit Svea\'s lucht, van Svea\'s erf,
Ik zal hem vragen noch verwijten

Wat drift hij boet\', welk kruis hij draag\',
Maar van uw jongste be� mij kwijten,
Hem troosten als uw\' vriend, uw maag.

Bij de bespreking van het Noorden zelf zal het een- en
andermaal niet aan de gelegenheid ontbreken om als aan
Potgieteu\'s hand een blik in diens edel, ligt-ontvlammend
gemoed te werpen, waaruit wij zonder merkbare inspanning
de stemming van onzen gids zullen kunnen gadeslaan.
Zonder twijfel is zijn verblijf in het gastvrije, het onbe-
dorven en veelal vroolijke en gezellige Noorden van grooten
invloed op zijn vorming, zoo van schrij ver als van mensoh,

geweest. Of hij in de hein door den heer van der M�elen
opgedragen taak, de waarneming van de belangen van de
afstammelingen der famili�n TRIP en DE GEER geheel,
of zelfs ten deele, is geslaagd, weet ons zelfs de heer
ZlMMERMAN niet me� te deelen. Dit kan ons ook vrij wel
\'t zelfde zijn, waar wij den begaafden reiziger zelv\', ver-
rijkt met levenswijsheid, eenigermate ook ontleend aan de
bronnen van de voortbrengselen der Ziueedsche, Noorduclie
en Decmche letterkunde, zien terugkeeren. Tegen het
einde van 1832 vinden wij hem te Amsterdam terug,
welke stad hij tot aan zijn dood voortdurend zou blijven
bewonen. Want indien men eenige vliegreisjes, � lange
afwezigheid gedoogden zijne zaken niet � van dien tijd
aftrekt, dan zullen er weinig burgers in de wereldstad,
worden aangetroffen, die zoo gaarne, ja zoo "con amore",
zouden we bijna zeggen, in die wereldstad verkeerd hebben
als dit Potgieter heeft gedaan. Daar vestigde hij zich
als handelsagent en dreef zaken, � die in omvang en
uitbreiding toenamen, niet het minst door zijn innemende
persoonlijkheid; daar leerde hij zoovelen kennen, wier
naam van goeden klank en aanzienlijken huize is. Daar
werkte de dagelij ksche omgang met mannen als Aernout
Drost , Bakhuizen van den Brink en Heye beslissend
op den bloei en oogsttijd van zijn volgend leven. Daar
zette Joan �NICO ² de reeds jaren bestaande kennismaking
met Jonathan voort. "De pastory van Hei�o zou er van
kunnen verhalen, welk een trouw bezoeker van die lieve
herderswoning Potgieter slechts bij uitzondering, het is

¹ Narede enz. p. 429.

³ De nom de plurne van den jongen vriend en bloedverwant, uitgever
van de eerste proefbladen uit de Nalatenschap van den Landjonker in
de Muzen, waaronder Potgieteb schuilt.

waar, in persoon, maar des te meer, des te trouwer in de
gestalte van een\' volijverig\' correspondent, af en aanzwe-
vende op de vleugelen van de toen nog in eere en gebruik
zijnde ganzenschacht, was."* "Of die toenmalige correspon-
dentie, nog het licht zal zien? Daar (te Amsterdam n.1.) werd
het tijdschrift van een jaar "de Muzen" opgerigt, tot welks
redactie hij wel niet, maar tot welks ijverigste medewerkers
hij zeker behoorde. Op de kamer van AERNOUT DROST,
den teregt ge vierden schrijver van Hermingard van de
Eikenterpen., hadden de bijeenkomsten meestal plaats, welke
voor onze litt�raire geschiedenis van zulk een onberekenbaar
nut zouden zijn. De Muzen waren volgens de getuigenis
van zijn\' meermalen aangchaalden vriend, de eerste open-
baring van het jonge Holland, de Muzen, wier leven
kortstondig was als dat eener roos, maar die bij haar
sterven het "cement" achterlieten, waaruit de Gids werd
opgetrokken. De Muzen eindelijk, die in 1834, in een
tweetal afleveringen eenige versjes onder den titel van
de Nalatenschap van den Landjonker opnamen, "welke toen-
maals de opmerkzaamheid van slechts weinigen tot zich
mogten trekken, welke thans geheel in vergetelheid zijn
geraakt. Ook deze bijdrage kon blijkbaar niet volstaan
om het publiek de voortzetting te doen wenschen van
het maandwerk in een enkel jaar afgebloeid."

Reeds in 1837 verscheen bij G. J. A. Beyerinck de
Gids, Nieuive Vaderlandsche Letteroefeningen, met zijn "grap-
pig pedant vignet" � de wegwijzende Gids � op het
titelblad. Aan dat tijdschrift heeft POTGIETER tot 1865 al
zijn liefde gewijd � al zijn hoop toevertrouwd, al zijn
geloof ten beste gegeven. Met waardeering is dit door

¹ J. P. IIaskhuokk, Inleidend woord, pag. V.

den uitgever zijner werken, kortlings nog mede-redacteur
van de Gids, herdacht, met groote zaakkennis, zoodat zij,
die de algemeene werkzaamheid van POTGIETER gedu-
rende die p�riode wenschen te leeren kennen, veilig
zullen doen dezen schrijver te raadplegen. Of hij als
criticus altijd even billijk was? Wie zal dit beweren?
GEEL wordt bijna verafgood en met professor L�LOFS
lag de Gids al dadelijk overhoop. Overtreft de eerste zijn
Groningschen ambtgenoot een dozijnmalen in talenten,
NICOLAAS Beets wordt als een reus tegenover TEN
KATE gesteld. Onvoorwaardelijke bewondering voor den
een � onvoorwaardelijke afkeuring voor den ander. Ja
zelfs gaan de heeren zoo ver om waar een kritiek over
GEEL, of wel over Beets voor de deur staat, zich
zelf daartoe bij voorbaat een brevet van onvermogen uit
te reiken. Opmerkelijk is het, dat Geel, wien de
overdreven BeeUaanbidding een nagel aan zijn doodkist
mag geweest zijn, HlLDEBRAND weldra geducht onder
handen nam, en nog opmerkelijker, dat BEETS, naar aan-
leiding van wiens stukje over den vooruitgang GEEL de
pen had opgenomen, nooit weder over denzelfden steen
gestruikeld is, en zijn populariteit in later jaren te
danken heeft aan het vermijden van dezelfde onnatuur,
waaruit die eersteling zijnen oorsprong nam. ¹ Eindelijk
moest HlLDEBRAND het weldra bitter ontgelden in de beoor-
deeling van zijn Camera Obscura door POTGIETER.² Maar
al is de gissing niet gewaagd dat de POTGIETER van
1870 b. v. anders zou oordeelen dan die van 1S40 omstreeks,
men verlieze niet uit het oog, dat het veel talent vorderde

¹ Landjuweel, derde Bundel, Jacob Geel, herlezen door O. Busken
Huet, p. 155.
^s Studi�n over Potgieter, door J. Winkleb Pbins, III" gedeelte.

om nog niet dertig jaar oud, op te treden als Redacteur
van een maandwerk als de Gids, dat er zelfstandigheid
in hooge mate wordt vereischt, om zich als anti-Bilder-
dijkiaan te doen gelden, zooals POTGIETER dit deed, en
dat een en ander niet de geringste afbreuk doet aan de
groote diensten, door hem tot den laatsten ademtogt zijns
levens met zeldzame volharding, gepaard aan schier groote
miskenning van de zijde des publieks, bewezen aan de
letterkunde van ons volk.

Voor hen die meer in bijzonderheden zouden wenschen
na te gaan welk aandeel door Potgieter in den litt�rairen
strijd dier dagen is genomen, mag het lezen van de verschil-
lende ^«/s-opstellen van zijn hand met een noodzakelijkheid
worden gelijk gesteld. Een der grootste, beste gevolgen
van zijn en zijner vrienden mannelijk optreden was wel
het verschijnen van ettelijke tegenschriften. Reeds in 1838
Hecker\'s Hippocre�nontzivaveling, die o. a. aan Bilderduk\'b
verdiensten regt wedervaren deed en den dichter TEN Kate
prees en aanmoedigde. Meer bekend is de Braga, dat
"Tijdschrift heel in rijm", waarin o. a. Bakhuizen VAN
DER Brink deerlijk werd teregt gezet. Allen, die daartoe
in de gelegenheid mogten zijn, zij een lezing van de Studi�n
van den heer J. WlNKLER PRINS ten zeerste aanbevolen.
De stelling der twee partijen wordt ons aldaar door
de hand van een\' geoefend tacticus blootgelegd, terwijl
daarenboven menige wetenswaardige bijzonderheid er toe
dienen kan om de beteekenis van verschillende voor-
post-gevechten beter te begrijpen. Of de gissing van
den heer WlNKLER PRINS, dat Bakhuizen, erallerwaar-
schijnlijkst moedeloos onder geworden, zich nu aan de
verdere leiding onttrok, juist is, wie zal het ontkennen?
Zeker is het dat deze in 1843, hetzelfde jaar dat hij een\'

zoo scherpen aanval te verduren had gehad, voor verschei-
dene jaren het Vaderland verliet. In plaats, dat dit verlies
op POTGlETBR\'s geest en ijver van verslappende werking
zou zijn, scheen integendeel zijn moed daardoor verhoogd
en zijn werkkracht aangevuurd. Toch laat ons hier den heer
Zimmerman doen spreken. "Nadat de eerste medewerkers
hem ontvielen, of zich terugtrokken, werd Potgieter\'s
taak ernstiger en meer-omvattend. Had hij het proza den
weg gewezen, hij zou \'t alras ook der po�zie moeten doen,
en niet lang duurde het, of ook de staf der kritiek werd
schier uitsluitend aan zijne ijverige hand toevertrouwd.
Hij gold in de redactie een geheel leger, en hij heeft er
dagen en maanden in doorleefd van rustelooze inspanning,
van overspanning zelfs, waar hij alleen stond voor eene
taak, die de krachten van velen behoefde en daarop aan-
spraak maken mocht." Welke eischen heeft Potgieter
zich zelven destijds niet gesteld! Te meer te waardeeren
naarmate hij een goed deel van zijn\' tijd aan handelsbezig-
heden wijden moest. Zoo ooit, dan wordt het ons thans
duidelijk, dat hij zoo bitter te velde trekkeD kon tegen
lauwheid en flauwheid, tegen dien lamlendigen Jan Salie,
die nog maar al te vaak en met een te goed gevolg in
ons midden vertoeft. Dan begrijpen we het, waarom hij
zich zoo aangetrokken gevoelde tot al wat edel is en
goed, dat hij zoo vaak kon pruttelen over het besluitelooze
en charakterlooze onzer dagen, dat hij zich met zijn groote
voorliefde voor de grootsche dagen van het heerlijk ver-
leden, bij name dat in de 17° eeuw, zoo bijzonder aange-
trokken gevoelde tot den ouden Jan, den Jan Cordaat
der Republiek.

Te bepalen welk een invloed, die gaandeweg steeds grooter
en van meer beteekenis werd, door POTGIETER in de 6id« op

het jonge Nederland werd uitgeoefend, zou vrij wat studie
en eene ontzettend groote mate van belezenheid en kennis
vereischen. Dankbaar herdenkt niet minder dan een
Professor JOS. Alb. Albeedingk Thijm, dat hij aan
POTGIETER, den trouwhartigen vriend, de diersteverplig-
tingen heeft.\' Eigenaardig, dat te zelfder plaatse een blijk
wordt medegedeeld van den letterkundigen zienersblik,
dien POTGIETER den zijnen mogt noemen. Steeds eer ge-
neigd om te laken dan te prijzen, waaraan de Gids gedu-
rende vele jaren van zijn bestaan, dien fraaien bijnaam
te danken had, ontwaarde Potgieter in den heer Thijm,
den man van talent, en meer bepaaldelijk de roeping
waarvan deze zich met groot succes later zoo voorbeelde-
loos zou kwijten. POTGIETER⁸ schreef ten aanzien van
den heer Thijm o. a. het volgende: "Wij stellen er prijs
op, hem te zien houden, wat zijn eerste optreden belooft;...
wij wenschen onzer letterkunde geluk, in hem de ontwik-
keling eener nieuwe zijde, het "Hollandsch-catholyke" te
zullen winnen. "Die aansporing" zoo verklaart de heer
THIJM, na dertig jaren tijdsverloop, "klonk mij als een
bevel." En met welke pi�teit wordt niet door professor
Nippold den invloed herdacht, dien Potgieter op hem
als Geschiedschrijver en als Theoloog heeft doen gelden.
An seiner Hand habe ich den Beruf des Histor�kers gefunden;
zoo heet het in zijn gedachteniswoord in Mannen van
Bete�hen� opgenomen. In zijn Studie vangt de slotp�riode
aan met de vraag: "Mag ik besluiten met de verklaring,
wat Potgieter voor mij, ten aanzien van de Evangelie-
verkondiging, beteekent?" Ook DE G�NESTET, zoo ver-

¹ Portretten van, Joost van den Vondel.
> Gids, 1846 1 bl. 79.

haalt ons prof. TlBLB, "betuigde mij dikwijls voor zijn
litterarische ontwikkeling aan dezen Gids-veteraan niet wei-
nig verplicht te zijn." Zoo huldigde hem de oud-Hoog-
leeraar QUACK, toen deze hem de keurige levs»sherin- / /�
neringen aan Martinus van DER HOEVEN ontleend, \\
opdroeg. Zoo hebben als om strijd C^D. Busken Huet en
JOH. C. ZlMMERMAN verklaard, dat zij voor hun vorming aan
POTGIETER de grootste erkentelijkheid toedragen. En waar
zou het heen, indien we, ware het slechts ten aanzien van de
genoemden, tot bijzonderheden gingen afdalen? Alleen kan
men veilig aannemen � en met POTGIETER\'s beminnelijk
beeld voor oogen, behoeft ons dit geenszins te verwonderen
� dat het voor allen een lust moet zijn geweest nader te
treden tot zijn magtige, innemende persoonlijkheid, aan
wier weldadigen invloed niemand zich op den duur kon
onttrekken. Een ongewoon gevoel van regtschapenheid
dreef hem er toe zijn vrienden nooit te verlaten. Aan-
doenlijk verhaalt ons ALBERDINGK THIJM, dat POTGIETER
weinig dagen voor den l^sten April 1872, (en men weet
hoezeer de houding van eerstgenoemde destijds werd
gelaakt, zoodat zelfs zijn huis niet veilig werd geacht) hem
nog kwam bezoeken, de hand drukken en bij eventueele
moeilijkheden zijn\' dienst aanbieden. "Wen er einmal
in \'s Herz geschlossen, dem blieb er trotz aller Angriffe
Anderer treu. BUSKEN HUET und van Vloten sind daf�r
redende Zeugen," zoo verzekert Professor D^B. NlPPOLD.

De ridderlijkheid, waarmee POTGIETER voor BUSKEN
Huet in de bres sprong, is van te edele natuur dan dat
wij daarvan niet met een paar woorden zouden gewagen,
ook al omdat daardoor POTGIETER als mensch des te
beter zal worden gekend, \'t Mag zoo zijn, dat hij in 1848
deel nam aan de THORBECKE-vergoding, zeker werd hij

even sterk ontgoocheld als anderen betooverd bleven, eu
toen de evengemelde geniale kroniek- en kritiekschrijver
in de Gids eenige aardigheden aan het adres van den
gevierden staatsman liet drukken, die den mede-Redac-
teuren als te bar, hemzelv\' uit den kring, waarin hij tot
dusverre met zooveel eere een plaats had ingenomen, deden
treden, brak een hoogst gewigtig en pijnlijk levensmoment
voor Potgieter zelv\' aan. \'t Valt moeilijk te beoordeelen,
of Potgieter door vrijwillig afstand te doen van zijn
Redacteurschap wijs gehandeld heeft. Velen zouden zeker
een\' andere opvatting gehuldigd hebben dan hij, de meesten
liever JAN SALIE-achtig zich bij de meerderheid hebben aan-
gesloten. Toch, hoewel aan deze beschouwing ook gewigt
wordt gehecht door den heer WlNKLER PRINS, hoewel deze
o. a. ook schrijft "zich te handhaven op een plaats waar men
niet door kruipen en geweld, maar door ijver en talent
kwam, is plicht, te meer wanneer men er nuttiger
kan zijn dan menig ander", erkent deze te gelijkertijd:
"Zoo ooit belangeloos en ridderlijk werd gehandeld, hier
geschiedde het." Waartoe ons verder te mengen in een
onvruchtbaar wikken en wegen omtrent het wenschelijke,
of zelfs noodzakelijke van die daad? Dat Potgieter er
zeer noode toe overging, waarborgt ons zijn bezadigdheid
en allermeest zijn liefde voor de Gids zelv\'. Want de Gids
was zijn eigendom door geboorte en veroveringsrecht; hij was
er me� samengegroeid, en hij behoorde met zijn tijdschrift
te leven en te sterven. * Het aanbod der achtergeblevenen,
dat zij zich zouden terugtrekken, terwijl hij de Gids dan
als zijn regtmatig eigendom kon blijven behouden, be-
schouwde hij als een bittere ironie. Met NlPPOLD nemen

i Zimmeeman, Narede p. 435.

wij aan, dat het niets anders dan een offer aan de zich
zelv\' vergetende vriendschap geweest is, dat hij zich in
het grootste ongeluk zijns levens,\'het zich onttrekken
aan de Gids, heeft weten te schikken. Uit den boezem
der teruggebleven Redactie werd hem, gelijk wij nader
zullen zien, meer dan gewone hulde gebragt, toen het
In Memoriam aan zijn nagedachtenis gewijd de bespreking
van zijn uittreden noodzakelijk maakte. Toch bleven de
droeve sporen van de scheiding niet achter, die, als hadde
hij een voorgevoel van hetgeen geschieden zou � door
hem even v��r zijn uittreden zelf gekenschetst werd in
deze regelen:

"Harte 1 mijn harte! dat wegkrimpt van rouwe,
Schreijende valt het mij arme, zoo zwaar,

Straks als naar d\'anderen oever ik schouwe,
\'t Stipje te volgen in \'t woelen dier schaar.

Verder: al verder � maar zien is nog groeten! �
Tot het mijn blikken in tranen ontgle�!

Om het alleen in mijn hart weer te ontmoeten
Waar ik verlaten den levensweg tree.

Toch wijkt de twijfel, die vlijmend mij griefde,
Toch is \'t me blijde in mijn binnenst te mo�!

Lief had hij mij en wijdt nog me zijn liefde,
Inniger, beter dan ik het hem doe!

\'t Zoete bewustzijn verzekert zich zelven,

Ruischt de rivier ook zoo gram aan mijn zij\':

� "Over uw breedte en uw diepte, hoe welven
Steeds zijn gedachten zich bogen tot mij!" \'

Ja, van jaar tot jaar scheen het alsof de gevolgen van

i Po�zy II\' Deel, uitgave ZlMMERMAN; Gescheiden uit de Pocm» bij
Jean Ingelote: de (Hds, Januari 1865.

die scheiding, waaruit een smartelijk isolement ontstond,
zich te gevoeliger openbaarden.

Nu en dan kwamen sombere uren. Het kon niet alle
dagen hoogtijd wezen. Er kwamen en gingen winteravon-
den, dat de eerste der nieuwe maand wel het nieuwe
nummer van het oude tijdschrift, maar niet het bezoek
der oude mede-redakteuren bragt, en dit bezoek, indien
het zich had aangemeld, niet welkom zou zijn geweest....
Vandaar dat hij somtijds aan zijne zuster en aan zijne
bloemen uit het Zuiden vroeg: "Waar blijft de lente?" \'
Moge de heer B�SKEN H�bt juist oordeelen en alzoo regt
hebben om de gissing alsof Potgieter in het laatste vers,
dat hij voor de Gids schreef, voorgevoelens doet doorsche-
meren, als vernuftig aan te nemen, maar toch als
onjuist te verwerpen, hij bepaalt zich in deze niet tot de
rol van een afbreker alleen, maar geeft voor de eene gis-
sing een andere in de plaats. Ook aan deze mag waarde
worden gehecht. Onder den titel Vriendschap kan men in
het 2e deel der Verspreide en nagelaten werken een vers
vinden, zeer in de nabijheid van het daareven aangeduide
Gescheiden, vertaald naar een fragment uit het Hoogduitsch
treurspel: Francesco da Pazzi, vervaardigd door den heer
Ed�ard Mohr. Op regels als de volgende moet de aan-
dacht vallen.

"Wat me overblijft is maar de heugenis

Eens rijkdoms, dien zoo blijde ik heb bezeten;

Och, waar\' \'t mij, als al \'t oov\'rige, vergeten!

Maar gist\'ren nog woog ik ten laatsten maal



		116

		zoon van den diep betreurde, Jhr. Mr. B. DB BOSCH Kemper \' aan de groeve-zelf² gesterkt werd door de ge- dachte zulk een vader te hebben gehad, moge het Neder- landsche volk het voorregt steeds op hoogen prijs stellen zulk een uitnemend man als Jeronimo DE BOSCH KEMPER onder zijn burgers te hebben mogen tellen. Onder onze groote dooden is aan Kemper een blijvende plaats ver- zekerd, en z�� blijft hij voor ons leven ook na zijn dood.

		Onder den overweldigenden indruk van zijn plotseling verscheiden kwam mij, die niet in het droeve voorregt had mogen deelen mede op te gaan, toen zijn stoffelijk overschot aan de aarde werd toevertrouwd, het denkbeeld voor den geest om in den Almanak van dat corps, welks belangen steeds in hem zulk een warm voorstander hadden gevonden, eenige regelen te wijden aan zijn hoogvereerde nagedachtenis. Die wensch, ras door meerderen gedeeld, was mij ook daarom lief, omdat ik daardoor het beeld van den uiterst humanen professor � zij het ook zeer gebrekkig � voor oogen zou kunnen stellen van hen, die, zonder tot zijn eigenlijke leerlingen te behooren, toch een voor hen in vele opzigten hooggeachten leermeester ver- loren, want ook na zijn aftreden bragt hij steeds ijverig in toepassing hetgeen hij tijdens zijn Hoogleeraarsambt aan het Athenaeum Illustre verklaard had de roeping van een Hoogleeraar ³ te zijn.

		¹ Ook op plotselinge w^jze overleden. ³ Amnt. Courant 25 Okt. ³ Deze moet de wetenschappelijke vriend en raadsman zijner studenten zijn. (Brief aan den Gemeenteraad van Amsterdam betreffende de Reorganisatie van de Doorluchtige School 18C0, p. 10.)



		130

		welke het duidelijker wordt, dat, waar hij dan ook als conciliant zou opgetreden zijn, hij ten aanzien van de openbare school meer overtuigd was dan iemand anders, dat het goed was haar neutraal te doen zijn en blijven. Beiden, Kbmper en GROEN, strijders voor de waarheid, al meenden zij ook daartoe langs verschillende wegen te moeten komen, zijn tot hun dood getrouw gebleven aan die groote beginselen ten aanzien van het volksonderwijs, die hen in het jaar 1857 in warmen, maar steeds edelen strijd tegen elkander deden optreden. De wederzijdsche achting is er zeker niet door verminderd. Prof. Quack * zegt o. a. daaromtrent: "Haast twintig (1876) jaren zijn nu verloopen, en wij weten allen welke illusi�n toen in 1857 zijn gevormd. Doch Kemper verweet het zich zelven nooit, dat hij in dat jaar VAN der BRUGGHEN had gesteund."

		Ondoenlijk echter is het alles te vermelden, wat der belangstelling waardig zou zijn, maar zeker zou ik het doel van dit schrijven ten eenenmale uit het oog verliezen, indien ik niet besloot, met een enkel woord aan DE BOSCH Kemper als Hoogleeraar maar bovenal als Honorairs Hoogleeraar gewijd. In November van het jaar 1852 aan- vaardde Kemper, vooral ook op aanbeveling van prof. DEN TEX het Hoogleeraarsambt aan het Athenaeum. Een schoon verleden doet zich onwillekeurig aan ons voor: Den Tex, Martinus van der Hoeven en de Bosch Kemper. Wat tal van herinneringen worden, door deze namen, al niet te voorschijn geroepen! VAN DER HOEVEN, nog

		\' T. a. p., p. 358, 350.



		139

		den, en werd, gelijk we reeds zagen, met den hoogsten lauwer bekroond \'. Aan Kemper\'s leerlust, zoo vermeldt diens oude vriend Mr. P. W. Alstorphius Grevelink, dankt de Leidsche Academie het eerste Staatsoeconomisch College in de Hollandsche taal. Die colleges van prof. Wttewaal hebben zeker op zijn ontwikkeling en vor- ming een grooten invloed uitgeoefend. Even als Advocaat te \'s Gravmhage nauwlijks gevestigd, is de kreet "te wapen" nauwlijks weerklonken, of wij treffen Kemper onder de eerste vrijwilligers aan. Toen 15 jaren vroeger de uit Elba ontsnapte overweldiger het pas gestichte Nederland bedreigde, had Joan Melchior geen enkelen student tot dienstneming aangeraden, onder deze verontschuldiging: "ik had zelf geen zonen aan te bieden". Met welk eene fierheid, zoo roept Vreede met vuur uit, zou die vader zijne te velde trekkende zonen * hebben nageoogd! Van dat krijgsmansleven heeft Kemper ³ ons tal van leerrijke en kenschetsende episodes medegedeeld. In die dagen gaf KEMPER, deels in het Handelsblad, deels in de Bredasche Courant, zijne politische eerstelingen uit. Later, in meerdere zijner geschriften, verbloemde hij zijne sym- pathi�n niet voor den patriot van 1787 en het lid van

		¹ Abraham de Vries z. Vreede t.a. p. p. 15 schreef daaromtrent: "De bekrooning van Roontje Kemper doet mg groot plezier. Het is aardig hoe het vaderlijke zich op de kinderen overplant. Zou oom Goris (de Bosch) van dat Jeroentje ook niet gezegd hebben: "Wanneer gij in dat vat een kraan steekt, tapt gij vrij wat beters dan gij verwacht hadt." ^J Ook zijn jongere broeder Joan Melchior, geb. te Leiden, 14 Aug. 1810 was mede uitgetrokken. ⁸ Geschiedenis van Nederland na 1830, I, 163.

		�



		VOORREDE.

		De schrijver der volgende bladzijden stelt er prijs op aan de verwondering van sommige», die het vreemd vinden dat hij het buitenland boven de stad zijner vaderen ter woonplaats verkoos, met een enkel woord te gemoet te komen. Zeker ware hij nooit, wanneer liem het voorregt te beurt gevallen ivare in zijn vaderland een nuttigen werkkring te vinden, er toe overgegaan zijn tenten m den vreemde op te slaan; � nu hem dat evenwel niet gelukken mogt, duide het hem niemand euvel dat hij, ook in het belang der zijnen, voorloopig aan het landleven en de gezonde berglucht, boven liet stadleven en de min gezonde uitwasemingen van grachten de voorkeur gaf. Bat hij echter gaarne van deze gelegenheid gebruik maakt om, al zijnen vrienden in Nederland, een groet uit de verte te brengen spreekt wel van zelv\'. Eer hij nu tot de uitgaaf van dit werkje overging, heeft hijzich wel eens afgevraagd, welk gevolg daaraan verbonden zou zijn? De dooden, die hij nog eens voor de herinnering hunner tijdge- nooten wenscht op te roepen, zijn ten deele reeds herdacht, of leven, zoo zij zich in beperkter kring bewogen, ten deele voort in liet aandenken van hen, die hun nagedachtenis in eere houden. En zou zelfs de pi�teit, ivelke den schrijver de pen deed opvatten, niet het vermoeden kunnen opwekken dat hij met zijn schetsen



		V

		keiijk ware dit aantal niet te vermeerderen? Zou nu het herdenken van dergelijke dooden voor de levenden niet van nut kunnen zijn? Zoudt gijzelv\', afkeerig als schrijver, van al wat zweemt naw vleierij, eerder geneigd om de geesselroede der kritiek te hanteeren dan om de trilling van de snaren der vereering te doen klinken, het uw vriend ten kwade kunnen duiden, zoo hij U, na uiv dood nog eens, in den kring der uwen herdacht? En al waren dan ook de graf bloemen, die hij vergaarde, niet van de edelste soort, zoudt gij, of iemand anders, het kunnen afkeuren, dat hij, in stee van de dauwdrup- pelen des Hemels, zijn nederige gaven met de tranen zijns harten besproeide en ze dus louterde en ivijdde ter blijvende herinnering? En hiermede lezeressen en lezers Qode aanbevolen.

		Harzbubg, Mei 1884.
		J. W. S.



		INHOUD.

		EERSTE REEKS. m.iz. C. A. Spin......................................1 E. J. Potgieter...............................l(j (Het Noorden.)............................GO Jhr. Mⁿ. Jeronimo de Bosch Kemper.........ll�



		C. A. SPIN, Geb. te FRIEDRICHSTADT, 24 Februari 1792. Gest. te AMSTERDAM, 30 October 1865.

		(Stom ntiin oet\'cte nonen. Het kwam mij voor, dat het U in latere jaren ten zegen kon zijn, indien ik U een blik deed werpen op het leven en streven van uw overgrootvader Christian Andersen Spin. \'t Was een man bij zijn tijdgenooten in aanzien en bij den nazaat nog niet vergeten. De dooden echter verdwijnen spoedig, vooral die van onzen tijd. Evenwel � en dit strekke ten troost � altijd blijft iets over van de uitkomst hunner omwandeling. \'t Is een beeld � zij \'t ook een flauw beeld � van de onsterfe- lijkheid. Blijft, als U het voorregt mag te beurt vallen tot mannen op te groeien, steeds de nagedachtenis in eere houden van hem, wiens beminnelijke persoonlijkheid uw\' vader tot het schrijven van een herinneringswoord noopte. Volgt hem na! \'t Is vrij zeker dat over uw\' overgrootvader weinig geschreven is. Behalve eenige waardeerende regelen in het Volksblad van nu wijlen den edelen DE BOSCH Kemper, een paar artikeltjes in eenige dagbladen, b. v. in het Algemeen Handelsblad, waaraan ook na zijn\' dood zijn naam verbonden bleef, weet ik slechts en eerst zeer 1



		10

		II. Ik geloof mij niet aan overdrijving schuldig te maken wanneer ik beweer dat het vaderland van Koster wel eenige verpligting aan den uit Duitschland gekomen drukker heeft. In \'t klein aangevangen, had hij, ook al, als gevolg van de ondervonden bejegening waarvan ik bij den aanvang dezer bladzijden gewaagde, na het herstel van Ne�r�ands onafhankelijkheid, zich in niet geringe mate populair gemaakt. Daarbij diende hem de omstan- digheid dat te Amsterdam slechts een betrekkelijk klein aantal boekdrukkerijen bestond. Maar wat den krachtig- sten stoot tot de ontwikkeling zijner fabriek zal gegeven hebben, mag wel zijn onvermoeide werkzaamheid, zijn voortvarende ijver, zijn scherpe practische blik, zijn heldere theoretische kennis, de getrouwe behartiging der hem aanvertrouwde belangen van anderen geweest zijn. Krachtdadig daarbij ter zijde gestaan door gezellen, waardig om onder zulk een leidsman te arbeiden, ver- zuimde hij niets, zelfs niet wat in het oog van velen oogenschijnlijk gering was, ter verkrijging van een schoon geheel. Daarbij wist hij voor een zorgvuldige correctie zorg te dragen, en het was hem nooit te veel om zelfs zijn nachtrust en die zijner kinderen, zooals hij vaak zijn gezellen noemde, ten offer te brengen waar spoed gevorderd werd. Groote, belangrijke werken werden hem aanver- trouwd. En hoe talrijk ook het personeel langzamerhand werd, van geheimhouding kon men zich steeds overtuigd houden. Daarbij, hoe gestreng en kieschkeurig hij ook te allen tijde voor zich zelv\' was, ten aanzien van het werk van vakgenooten betoonde hij zich steeds verschoonend, niet zelden met groote waardeering. Dat hij onder der-



		E. J. POTGIETER, Geb. te ZWOLLE, den 27^ston Juni 1808. Gest. te AMSTERDAM, den 3^d� Februari 1875.

		1. E. J. Potgieter, Po�zy, 1827-1874. IP Deel. Haarlem, KRUSEMAN & TJEENK WILLINK, 1875. 2. Studi�n en Schetsen over Vadertanclsche Geschiedenis en Letteren, door R. C. Bakhuizen van den Brink, II⁰ Deel. Verzameld en uitgegeven door E. J. POTGIETER, \'s Graven- hage, martinus nijhoff, 1875. 3. Het Noorden, in Omtrekken en Tafereelen, door E. J. Potgieter, J. P. Hasebroek, Een vriendenwoord ter inlei- ding van de vernieuwde uitgave van Potgieter\'\'s Noorden, Amsterdam, JAN leendertz, 1875. 4. Mannen van Beteekenis in onze dagen, bijeengebracht door N. C. Balsem, E. J. Potgieter, door D. F. Nippold, 1875. 5. Eigen Haard,* E. J. POTGIETER, door JOH. C. ZlM- MERMAN, Haarlem, KRUSEMAN & TJEENK WILLINK, 1875. Gids, E. J. Potgieter, door Joh. C. Zimmerman, 1875. P. N. VAN KAMPEN & ZOON. 6. E. J. Potgieter\'s Verspreide en nagelaten Werken. Uitge- geven onder toezigt van Joh. C. Zimmerman. Narede. Haarlem, KRUSEMAN & TJEENK willink, 1876. 7. Portretten van Joost van den Vondel, aan de nagedachtenis van E. J. Potgieter door Jos. Alb. Alberdingk Thym. Amsterdam, c. L. VAN LANGENHUYSEN, 1876.



		2.^r>

		gedachte straalt de erkentelijkheid, de waardeering van Potgieter tegenover zijn\' wel willenden gastheer ten dui- delijkste door. Maar een andere tijd dan die van gastmalen en vrolijke feesten was thans aangebroken. De staatkunde van den Eersten Willem, zooals Potgieter toen bij voorkeur den Koning van Nederland noemde, had tot gevolg dat de op- stand in Belgi� uitbrak. Krijgsgevaar en wachtverdriet deden zich gelden. Hoe gaarne POTGIETER mede uitge- trokken ware, \'t was hem niet gegund. En altijd beter z�� dan dat een vijandelijke kogel hem reeds destijds had weggerukt. "Helaas!" zoo zingt hij: "Helaas 1 mij zal de kroon ontgaan, Die over tien of twintig jaar Op \'sjong\'lings fiere kruin zal staan! Maar \'t schimpend woord: "Hij was niet daar!" Vall\' dan op vriend en magen neer, Wier wil ik nu vereer I" Wel ons, dat vrienden en magen hem destijds terug hielden. Moge \'t zoet zijn voor het vaderland te sneven, veel zoeter en zaliger schijnt het ons toe voor het vaderland te mogen leven, werken en arbeiden. Een schoone tijd lag achter hem, een tijdperk van strijd daagde voor hem op. Potgieter was alzoo weder te Amsterdam, waar hij zijn\' intrek nam ten huize van zijn grootmoeder, Mevrouw de Weduwe POTGIETER, die haar woning te Zwolle had verwisseld tegen eene op de Bloemgracht, te Amsterdam. Daar leerde hij Jeronimo DE VRIES, WlTH�YS, H. H. KLIJN, Yntema en zoovele anderen kennen en was weldra, met name in het huis des eerstgenoemden, een welkome, wekelijksche gast. Daar nam hij deel aan die, gedurende den winter gehouden, bgeenkomsten in een achterkamer



		�12

		even sterk ontgoocheld als anderen betooverd bleven, eu toen de evengemelde geniale kroniek- en kritiekschrijver in de Gids eenige aardigheden aan het adres van den gevierden staatsman liet drukken, die den mede-Redac- teuren als te bar, hemzelv\' uit den kring, waarin hij tot dusverre met zooveel eere een plaats had ingenomen, deden treden, brak een hoogst gewigtig en pijnlijk levensmoment voor Potgieter zelv\' aan. \'t Valt moeilijk te beoordeelen, of Potgieter door vrijwillig afstand te doen van zijn Redacteurschap wijs gehandeld heeft. Velen zouden zeker een\' andere opvatting gehuldigd hebben dan hij, de meesten liever JAN SALIE-achtig zich bij de meerderheid hebben aan- gesloten. Toch, hoewel aan deze beschouwing ook gewigt wordt gehecht door den heer WlNKLER PRINS, hoewel deze o. a. ook schrijft "zich te handhaven op een plaats waar men niet door kruipen en geweld, maar door ijver en talent kwam, is plicht, te meer wanneer men er nuttiger kan zijn dan menig ander", erkent deze te gelijkertijd: "Zoo ooit belangeloos en ridderlijk werd gehandeld, hier geschiedde het." Waartoe ons verder te mengen in een onvruchtbaar wikken en wegen omtrent het wenschelijke, of zelfs noodzakelijke van die daad? Dat Potgieter er zeer noode toe overging, waarborgt ons zijn bezadigdheid en allermeest zijn liefde voor de Gids zelv\'. Want de Gids was zijn eigendom door geboorte en veroveringsrecht; hij was er me� samengegroeid, en hij behoorde met zijn tijdschrift te leven en te sterven. * Het aanbod der achtergeblevenen, dat zij zich zouden terugtrekken, terwijl hij de Gids dan als zijn regtmatig eigendom kon blijven behouden, be- schouwde hij als een bittere ironie. Met NlPPOLD nemen

		*i Zimmeeman, Narede* p. 435.**



		45

		Aan allen kleefde iets stoff\'lijks: hier belang, Daar hartstogt, beurt\'lings slaaf van drift of dwang. Toen bleek de Godheid met ons lot bewogen, En vriendschap werd! Zij, door geen zin bedrogen, Zij, vreemd aan band, daalde af, � zij, vrije keus � In de eindigheid oneindigheid haar leus, � Een bovenaardsche weelde reeds op aarde, Des hemels weerschijn! � Waar haar \'t oog ontwaarde, Daar zag \'t een heiligdom. Rampzalig hij Die zich aan haar vergrijpt! Gl�LIANO. Prancesco! Francesco. Gij, Gij deedt het! Bij mijn ziel durf ik \'t bezweren Gevoelde God als menschen, \'t zou Hem deren. Met het zinrijk motto, aan Montaigne ontleend, voor oogen: "L\'amiti� est jouie a mesure qu\'elle est d�sir�e; ne s\'�l�ve, se nourrit, ni ne prend accroissance qu\'en la jouissance, comme �tant spirituelle, et 1\'ame s\'affinant par 1\'usage," komt het ons voor, dat aan de gissing des Heeren Huet minstens evenveel gezag mag worden toe- gekend als aan die van den heer ZlMMERMAN. Gescheiden toch bevat niet het verhaal eener veete tusschen vrienden, weldra zoo niet in vijanden, dan toch in tegenstanders herschapen, maar vermeldt het lijden eener vrouw, welke, na slagtoffer van mannelijke eerzucht te zijn geweest, zich aan den maalstroom der wereldsche genietingen over- geeft en alzoo haar levensgeluk verspeelt. Men moet wel ten eenenmale onbekend met zijn leven en een vreemdeling in zijn geschriften zijn als men niet weet dat Potgieter de vriendschap zeer hoog stelt, \'t Is waar dat zijn vrienden hem evenmin verraden als verkocht had-



		4fi

		den, maar wel hadden zij niet aan zijne verwachtingen beantwoord. En gewaagd is de gissing niet, dat hij zich geroepen voelde aan de gewaarwordingen hem door die handelingen overkomen in deze verzen lucht te geven. Met zijn uittreden uit de Gids is een nieuw tijdperk voor POTGIETER aangevangen. De tijd der illusies, althans van velen daarvan, was voorbij, \'t Moet, en door niemand die deze catastrophe in Potgieter\'s leven tot een onder- werp van behandeling maakte, wordt dit ook ontkend, \'t moet in zijn in vele opzigten teeder gemoed een onuitwischbaren indruk hebben achtergelaten. Des te hechter evenwel werden de banden die hem vereenigden met hem, ter wiens wille de scheiding had plaats gevon- den, en aan het herdenken van dien vriendschappelijken omgang danken we eenige der keurigste bladzijden, waar- aan de heer BUSKEN HUET het leven gaf. II. Het is minder eigenaardig van den heer Potgieter te gewagen zonder tevens twee begaafde vrouwen te herdenken, aan wier zijde hij zulk een gelukkig leven leiden mogt. De eerste, mejuffrouw WlLLEMLNA VAN Ulsen heeft, zoowel op zijn vorming als op zijn ontwikkeling grooten invloed uitgeoefend. Zijn bemin- nelijke tante, zooals ZlMMERMAN haar niet zonder veree- ring beschrijft, heeft de plaats eener moeder voor hem vervuld. Wederkeerig had Potgieter haar als een zoon lief. Haar komt eene eereplaats onder degenen, aan wie de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van 1834�1863 zeer groote verpligtingen heeft, onbetwistbaar toe. Van 1821 tot laatstgenoemd jaar, waarin zij den 23*� Maart overleed, had hij � mits men den tijd aan zijn



		Y/\\f/\\ Ho�/

		C. oct. 1436



		47

		Noordsche reizen ten koste gelegd buiten rekening houde � met haar samengewoond. Door haar streng-geloovigen zin, door haar innige vroomheid als haar behoudende godsdienstige begrippen aan de eene zijde gehecht aan het Oude, sloeg zij toch met zeer groote belang- stelling den letterkundigen arbeid van haar\' neef, den uitstekenden kampioen voor de regten van het Jonge Holland, gade en deelde in diens triomfen, in diens strijd, in diens hoop voor de toekomst niet het minst, waardoor zij ter anderer zijde haar ingenomenheid met de ontwik- keling openbaarde. Gastvrij op een wijze dat zij, jaren na haar verscheiden, nog een dankbaren uitroep aan een\' vreemdeling ontlokt, wist zij aan de bescheiden omgeving van onzen Potgieter een waas van gezelligheid en goede vormen mede te deelen, waaraan het mij toeschijnt dat ten onzent nog al behoefte bestaat. Men zou verkeerd handelen zoo men zich zijn tante voorstelde als een vrouw van buitengewone geleerdheid. Zelfs schijnt zij niet ge- letterd te zijn geweest. Evenwel was zij een sup�rieure vrouw en als zoodanig een vrouw van beteekenis. Ja, van hooge beteekenis zoo op Potgieter\'s gemoed als karakter. Zoo zelfverheffing geen enkele zijner talrijk nagelaten ge- schriften ontsiert, hij mag het misschien ook danken aan de vrouw die door nederigheid en goedheid des harten uitblonk. Zoo men met volle regt van hem getuigen kan, dat hij steeds volhield en niet terugschreed, waar menig andere den moed zou hebben laten zinken en uit- geput nederzijgen � hij heeft in haar standvastigheid en onkreukbaarheid van beginselen een voorbeeld voor oogen gehad van ongeloofelijk weldadigen invloed. Ook haar blijmoedig kinderlijk geloof had hem reeds van zijn jeugd af die zegenende kracht meegedeeld, waardoor hij zich



		48

		verzoende met veel wat hem anders onvoldaan zou hebben gelaten. Rondheid, gulheid, goedheid mogen de grond- trekken van haar karakter geweest zijn, maar geen dezer zouden haar weerhouden hebben haar meening over per- sonen of zaken ter wille van iemands goedkeuring te wijzigen of te veranderen. Integendeel, een harer lijf- spreuken: "zachte chirurgijns maken stinkende wonden" kan zoowel als een der uitingen van haar gemoedsleven als een der openbaringen van haar zienswijze beschouwd wor- den, zoodat zij waar het er op aankwam hard wezen kon en de haar aangeboren goedheid ook op deze wijze deed kennen. Voornamelijk zal haar gezond verstand reeds vroeg voor den begaafden knaap een rigtsnoer tot zijn handelingen geweest zijn. Met de jaren scheen het alsof POTGIETER aan de groote verpligtingen, die hij naarmate hij ouder werd ook beter waardeerde, door oplettendheden en zor- gen van allerlei aard wilde te gemoet komen. Het huisselijk verkeer, reisjes van geringe afstanden in ge- zelschap van zijn tante ondernomen, bewezen met hoe- veel onderscheiding hij dezer edelaardige bloedverwante toegedaan was, met welke groote hoffelijkheid zijne erken- telijkheid te haren opzigte hem vervuld had. Ook haar geloof, waarmede zij nu eens bij wijze van zelfverdediging optrad, dat zij dan weder tot staf en steun op den moeilijken levensweg aan zich dienstbaar maakte, ook haar geloof, waaraan zij haar blijmoedigheid en zoovele andere gaven te danken had, is mede aan Potgieter ten goede ge- komen. Zonder haar ietwat steile, of wilt ge liever, ouderwetsche begrippen, te huldigen, was het stille gebed v��r den maaltijd hem even onontbeerlijk als het "God zij met u" wanneer hij een\' vriend het vaarwel toeriep. En de man, die met zijn godsdienst niet te koop liep � en



		49

		wanneer gaat het hier beneden er slechter om, wanneer de God der liefde wat minder met den mond, maar wat meer met het hart, door ons in daden wordt vereerd? � heeft op het sterfbed dier tante voor \'t minst zijn geloof aan een gemeenschappelijk weerzien met overtuiging uit- gesproken. Of wij alsnu met professor Alberdingk Thijm moeten aannemen dat het geloof althans in de laatste jaren zijner omwandeling hier beneden, niet in die mate meer het zijne was, zou een opvatting zijn waaruit zich al wederom de groote invloed dezer geloovige vrouw doet erkennen. Aan Mejuffrouw VAN �LSEN, ter aarde besteld op het Nieuwe Westerkerkhof en naar die laatste rustplaats begeleid o. a. door Veth en Schneevoogt, Schimmel en P. N. Muller, Quack en Zimmerman, mannen alzoo die van zoo groote beteekenis voor de Gids geweest zijn, bleef Potgieter\'s afval van de Gids bespaard. In haar daalde een vrouw ter aarde, die door haar groote gaven op POTGIETER en ook op anderen, en door dezen op de nieuwere letterkunde, den stempel heeft gezet van den adel haars geestes, de voortreffelijkheid van haar hoofd, waarmee die van haar hart zoo gunstig harmo- nieerde. \'t Zou ongepast zijn, indien we te dezer plaatse niet tevens regt deden wedervaren aan een andere dame, die vooral na tante\'s dood, voor Potgieter als onmisbaar was. De invloed, door een jarenlangen omgang in\'t leven geroepen, welken zijn trouwe huisgenoote. zijn zuster, Mejuffrouw S. J. Potgieter, op hem had, is van zoodanigen aard, dat een woord van dankbare waardeering hier niet ontbreken mag. Met haar opgegroeid, maakte zijn dich- terlijke geest haar tot de vertrouwde der gewrochten van zijn scheppingsvermogen. Aan haar gehecht door 4



		50

		banden des bloeds niet minder dan door overeenstemming des geestes, zou de steun, dien hij vaak bij haar mogt vinden, een leerrijke stof kunnen opleveren ter waardeering van beider met elkaar overeenstemmend gemoedsleven. Ook in de droevigste p�riode zijns levens heeft zij hem zonder twijfel ter zijde gestaan met die echt zusterlijke trouw en die regt vrouwelijke deelneming, waaraan hij, evenals de meesten van ons geslacht, altijd behoefte had. De herinneringen, door C^D. BuSKBN Huet aan zijn nagedachtenis gewijd, zijn zoovele immortellenkransen neergelegd op zijn graf. Maar ook treft men onder deze herinneringen vele en zeer fraaie bloemen aan ter eere van Potgieter\'s edele zuster gewijd, wier leven, om met een\' zijner trouwste vrienden te spreken, met het zijne als samengegroeid was. Ongetwijfeld is niemand door zijn afsterven meer getroffen dan zij, die, naTante\'s verscheiden, zijn eenige huisgenoot was. Bij haar wordt het aandenken van den heerlijken tijd, gedurende welken zy met hem op aarde mogt rondwandelen, hoogelijk ge- waardeerd, en zijn nagedachtenis als die eens heiligen schier in eere gehouden. En waarom niet? De man, die haar gedurende zijn leven omringde met al de vindingrijkheid van zijn edel en trouw harte, die door haar als op de handen gedragen werd, heeft ook na zijn dood de plaats in haar harte behouden, waarop hij de geldigste aanspraken had. Hoe gaarne men ook verwijlen zou bij deze schoone ver- houding, welke nog over dood en graf haar regten blijft behouden, de kans, dat we alzoo voortgaande de grenzen der betamelijkheid overschrijden mogten, noopt ons tot het inachtnemen van de meest mogelijke be- knoptheid.



		51

		III. PoTGlETER\'s breken met de Gids heeft aan de Neder* landsche letterkunde zelv\' geen schade toegebragt. En opmerkelijk mag het heeten, dat die p�riode, de laatste van zijn leven, misschien de rijpste vruchten heeft op- geleverd. Terwijl we bij de meesten, na een tijdperk van bloei, een tijdperk van verval kunnen zien optreden, is Potgieter, steeds onverzwakt van kracht met het voort- brengen zijner scheppingen voorwaarts gegaan. En onze beste Gids ter verkrijging van de kennis omtrent POTGlETER\'s leven en werken is, wat althans die jaren betreft, zeer zeker de trouwe vriend, ter wille van wien hij zich aan zijn deelgenootschap aan de Gids onttrokken heeft. Zonder twijfel zijn die laatste jaren met de vruchtbaarste van zijn geheele leven minstens gelijk te stellen. Het door hem te Florence bijgewoonde Dantefeest wijdde hij door de uitgaaf van dat wonderschoone dichtwerk Florence, dat alleen reeds voldoende mag geacht worden hem onder de onsterfelijken een\' rang van beteekenis te verzekeren. Door de uitgave van de Nalatenschap van den Landjonker vereeuwigde hij zoowel de nagedachtenis van dien vriend zijner jeugd als dat hij zelf zich onvergankelijke lauweren op het gebied der kunst wist te verwerven. Door zijn helaas onvoltooid gebleven Leven van Bakhuizen van den Brink kweet hij zich op even lofwaardige wijze van den pligt der pi�teit tegenover dien HERCULES van de Neder- landsche letterkunde der 19^e eeuw, als dat hij daardoor tevens gelegenheid vond, veel wetenswaardigs omtrent zich zelv\' als omtrent oudere schrijvers mede te deelen, waardoor wederom POTGlETER\'s testament, zooals men de laatste bladzijden dier levensbeschrijving zou kunnen noemen, een 4*



		52

		doorwrochte inleiding mag heeten tot de Oude Romans van B0SKBN HUBT. Gedurende dien tijd vond hij gelegenheid de keur zijner verzen en novellen in twee deelen Proza en in twee deelen Po�zy te rangschikken en te versamelen, z\\jn Herinneringen en Mijmeringen, die de fraaiste bladzij den uit de laatste jaren zijns levens bevatten en die in een Indisch dagblad verschenen, het licht te doen zien. Zoo er aan deze versameling nog wat ontbreekt � behoeft dit ons in zooverre niet tot verwijt te worden aangerekend, naarmate het reeds medegedeelde een schat van zeer groote waarde voor onze letterkunde bevat. Het kan van belang worden geacht ook te dezer plaatse te doen opmerken, dat de verspreide en nagelaten werken op den titel van volledigheid geen aanspraak kunnen maken. De eerlijkheid vordert evenwel al aanstonds te erkennen, dat de heer Joh. C. Zimmerman als bevreesd hieromtrent tot de orde te kunnen worden geroepen, reeds bij voorbaat op de leemten, welke dezen arbeid aankleven, de aandacht heeft doen vallen. De redenen, welke door hem in de Narede ter verklaring van dit gemis aan volledigheid worden aangegeven, wenschen we aan een onderzoek niet te onder- werpen, al maken we zeer gaarne de verzuchting, "dat zich later eene gelegenheid moge aanbieden om deze lacu- nen aan te vullen," tot de onze. Echter is het altijd te bejammeren, dat meesterstukken als de werken van POTGIETER zoo moeilijk onder het bereik vallen, daar waar men met broddelwerk van allerlei aard zoo over- vloediglijk wordt overstelpt, \'t Pleit zeker niet voor onzen goeden smaak als voor onze ontwikkeling beide, dat de aandrang ter kennismaking met dergelijke kunst- producten zich nog veel te weinig aan ons gelden doet. Waaraan moet dit worden toegeschreven? Aan de genia-



		53

		liteit van den schrijver, of aan de minder groote mate van bevattelijkheid van den lezer? En zoo deze twee- ledige vraag in allen deele juist mogt blijken te zijn gesteld, zijn zeker de lezers zelven het meest te beklagen. Zoolang de begeerte naar ontwikkeling niet bestaat, behoeft dan ook geen enkel uitgever gewetensknagingen te onder- vinden, dat hij iets terughield, waarnaar blijkbaar geen groot verlangen aanwezig was. Maar het blijft niettemin zeer te bejammeren, dat aldus paarlen des geestes als in het ver- borgen blijven schuilen, niet het minst omdat dit als een treurige getuigenis van de beschaving kan worden aan- gemerkt. POTGIETER zelf schijnt er zich al bitter weinig aan gestoord te hebben, dat hij niet behoorde onder de popu- lairen dezer eeuw. Zelfs de kritiek heeft zich, behoudens een paar uitzonderingen, niet verwaardigd veel notitie van hem te nemen. De bezwaren, tegen zijn stijl ingebragt, hebben niet kunnen verhinderen, dat hij ook te dezen aanzien aan het Semper idem getrouw bleef; HASEBROEK schrijft daarvan met gulden woorden: "Potgieter, zonder erg Bilderdijkiaan te zijn, had met hem de leus van het Semper idem gemeen. Veertig jaren omloops in den zoo vaak afslijtenden cirkelgang van het leven hebben van het beeld op dit gouden muntstuk geen eenigzins tot de gelijkenis af doenden omtrek weggedreven of uitgewischt! Het relief bleef altijd even duidelijk, als de klank helder en klaar!" Middelmatigheid vond in zijn oogen geen genade � zonder er ooit boos bij te worden � kwam hij gaarne met de waarheid voor den dag. Vele jongeren, in wie hij neiging voor het edele en schoone ontwaarde, heeft hij aangemoedigd en voortgeholpen. Van matheid zijn in geen zijner geschriften sporen voorhanden. Zijn



		M

		buitengewone belezenheid, en vooral het goed verstaan van die schrijvers, bij welke hij ter schole was gegaan, deden hem over vrij wat hulpmiddelen beschikken, die aan verreweg de meesten vreemd blijven. Vanwaar hem zooveel tijd ter beschikking stond is een raadsel als men de zeldzame productiviteit van zijnen geest niet in aan- merking neemt. Wie heeft betere diensten aan onze letterkunde bewezen dan hij? Al behooren zijne gedichten onder de schoonste welke onze taal heeft aan te wijzen en is zijn Proza van zoo goeden huize dat elk vreemdeling het regt heeft ons zulk een\' schrijver te benijden, toch is ons volk te veel verwend door een gemakkelijke digestie, verschuldigd aan ligte lectuur, dan dat het vermoeden gewaagd kan worden geheeten dat hij voor het eigenlijke volk vreemd bleef. Evenwel is dit een gevolg zoo van zijn schrijftant als van de gehalte van het lezend publiek, waarover men zich niet verwonderen kan, al staat men het ook met diepen weemoed gade. De qualiteit van hen, die in Potgieter hun meester vereeren, weegt evenwel op tegen de quantiteit van de massa. Dit verschijnsel staat echter niet op zich zelv\'. Hoe vaak doet het zich niet gelden in leeskringen ten opzigte van boeken, wier uiterlijk in maagdelij ken toestand verkeert en die toch oneindig grooter waarde bezitten dan die werken, wier versleten uitwendige al aanstonds den indruk verschaft dat ze door veler handen zijn gegaan en onder veler oogen gekomen. Op \'t gebied der muziek is het klassieke element stellig het minst populaire. Ofpenbach telt meer aanhangers dan Bach. Op dat der welsprekendheid zien we dagelijks dat die rede- naars \'t meest populair zijn, die niet de krachtigste spijzen voorzetten: zij evenwel worden na � anderen daarentegen



		55

		wolke zich boven de spheren van de gedachten des al- gemeens weten te verheffen, voorbij geloopen. De massa is van nature te zeer geneigd om zich te ontspannen, dan dat ze te zelf der tijde er niet afkeerig van zou zijn om zich in te spannen. De instemming der fijne kenners is echter de hoogste onderscheiding welke een schrijver begeeren kan, en deze viel POTGIETER tijdens zijn leven ongetwijfeld ten deel. Echter is het niet minder opmer- kelijk dat tijdens zijn leven de kritiek zich zoo weinig aan hem liet gelegen zijn. Daaromtrent moge men zich voor den geest stellen wat de schrijver der Persoonlijke herinneringen mededeelt. "Leest men hetgeen bellettristen onder zijne vrienden en tijdgenooten vroeger en later van hem gezegd hebben, dan stuit men op vleijerijen a bout portant. Men waant hovelingen hunne opwachting te zien maken. De anderen, geleerden van professie, vleijen of buigen niet, maar doen er het zwijgen toe. Meesterwerken, als de Nalatenschap van den Landjonker, als VAN DEN Brink\'s Leven, als Florence, hebben met tusschenpoozen het licht kunnen zien, zonder dat hunnerzijds iemand er notitie van genomen, laat staan er eene grondige beoordeeling van gegeven heeft." Zoo bewijst men aan het publiek een ondienst. Immers, men laat het onkundig van Potgieter\'s groote gaven en brengt hem andermaal ten grave. Maar wij hopen, en niet zonder grond, dat er steeds meerderen en meerderen gevonden zullen worden die POTGlETER\'s opstanding uit de dooden bevorderlijk zijn. Want de uit- stekende diensten, door hem aan ons volk bewezen, hebben nadrukkelijk aanspraak op eene grooter waardeering dan hem tot dusverre ten deel viel. Dat voor \'t minst de geniaalste onzer kunstregters, wien niemand te groote tevredenheid met de producten zijner eeuw zal ten laste



		.^r)6

		leggen, dat O. BUSKBN H�ET hem steeds naar waarde heeft gehuldigd, dat een zoo fijn kenner en hoogst kundig beoordeelaar als nu wijlen Prof Geel aan POTGIETER\'s werk den cijns zijner goedkeuring niet onthouden kon, zijn � om van andere, nog altijd te schaarsche woordvoerders niet te gewagen � onbedriegelijke teekenen, zekere waar- borgen, dat POTGIETER naast den hoogen rang, dien hij zich in het Pantheon onzer letterkunde heeft weten te verwerven, langzaam maar zeker steeds meer en meer een plaats in het hart zal weten te veroveren van een elk wien de bloei onzer letterkunde waarlijk ter harte gaat. IV. Dikwijls mogt ik POTGIETER spreken, altijd evenwel vlugtig. Jaren lang was hij een getrouw en geliefd be- zoeker van de Amsterdamsche beurs. Daar ontmoette ik hem voor\'t eerst aan de standplaats van den heer CHARLES BUSKEN HUET, te wiens kantore ik eenigen tijd werkzaam mogt zijn. Beider vriendschap was wederkeerig. De sympathie voor deze twee edele mannen is een der aan- genaamste souvenirs uit mijn kantoortijd. Potgieter wipte gewoonlijk even aan den hoed als hij groette. Later heb ik het zeer gewaardeerd, dat hij op de hem eigen welwillende wijze ter beurze mij steeds hartelijk de hand drukte. Dat bewijs van genegenheid stel ik nog op prijs. Op straat hield hij mij menigmaal staande. Aan die korte samenspraken dank ik menig genoegelijk en zegenrijk oogenblik. * Waar dergelijke snelle ontmoetingen zulke aangename herinneringen teweeg brengen, kan men schier met zekere afgunst zien naar hen, wien het voor- ¹ Mr. S. Muller Fzn. wees nog onlangs in een Zondagsnummer van het Alg. Hand. er op, hoe groot gewigt de vroeg gestorven Mr. A. D. DE Vries Azn. aan dergelijke vlugtige ontmoeting had gehecht.



		57

		regt verleend was met hem in uitgebreider verkeer te staan. Want hoewel spaarzaam op zijn\' tijd, waardoor welligt ook zijn isolement verklaring vinden kan, voor zijn vrienden was hij alles. Een schoon getuigenis, dat wij gaarne ter nederschrijven naarmate het meer nog den stempel van opregtheid dan den cijns der waardeering draagt, wordt, als een liefelijke grafbloem, door ZiMMBRMAN op de laatste woonstede van POTGIETER nedergelegd. ^l "\'t Zou kwalijk passen bij de nauwgedekte groeve van den vriend de opwelling te toetsen, die hem tot de scheiding dreef, maar � al verschilden wij in de opvatting en waar- deering � ook in dat gewichtige en smartelijke moment zijns levens lag onmiskenbaar ridderlijkheid ten grondslag aan zijne daad. Bitter was de scheiding, maar Goddank! de verwijdering, die er door ontstond, slechts van korten duur. \'t Scheen of het gemis ons nog tot hooger vereering, tot nog inniger aanhankelijkheid had gestemd, en de oude vrienden bleven de laatste, tot aan de ure des doods." "Geneuchten, saam genoten; rouwe saam gedragen; smarte saam geleden; gedachten en wenschen gewisseld over de teederste en heiligste aandoeningen des gemoeds, is er een band, die sterker den man bindt aan den man?" Hoogepriester in den tempel der kunst, als een vader gestemd jegens jongeren, was hij aristocraat door kunstzin, evenals democraat door aanleg. Slechts ten aanzien van middelmatigheid welke voor uitnemendheid wenschte ge- houden te worden, was hij onverbiddelijk streng. Waar het er echter op aankwam aspirati�n voor het hoogere te ontvonken, daar toonde POTGIETER zijn meesterschap en het opwekken van vaak verborgen krachten of miskende gaven. En steeds was zijn eerlijk, Oud-Hollandsch gezigt ¹ Gids 1876, Eerste Deel p, 462.



		58

		flat goedheid zouder zwakheid, rondheid met opregtheid aanduidde, versierd met dien gullen lach waaraan men op den duur geen weerstand bieden kan. Met hem in aanraking gekomen, gevoelde men zich als bij tooverslag onder den invloed van zijn onweerstaanbare persoonlijkheid. Zijn schrift was in veel opzigten met zijn stijl in overeenstem- ming. Hoe fraaie letter ook zijn pen ontgleed � door duide- lijkheid muntte zijn schrift niet uit. Men moest zich daaraan, evenals aan zijn schrijfwijze, eerst langzamerhand gewennen. Als mensch had hij een karaktertrek, welke zelden voor- komt, maar die ons toch onontbeerlijk voor een ieder schijnt te zijn, welke op dien eerenaam wenscht aanspraak te maken: liefde tot den naaste. Reeds hadden wij gele- genheid te doen opmerken dat hij, hoezeer spaarzaam in de keus zijner vrienden, onwankelbaar trouw aan hen bleef gehecht. Als handelsagent had hij een\' goeden naam. Teregt getuigt ZlMMERMAN daaromtrent, en niets schijnt ons beter toe dan diens woorden tot de onze te maken: "De eenvoudigste en nuchterste kooplieden waren onder den cliarme zijner eigenaardigheid en hadden hem lief, al zagen ze met zekeren eerbied op tegen den geleerden en dichterlijken agent, die altijd zulke bijzondere oorspron- kelijke denkbeelden en uitingen had, maar die nooit deftig of pedant was, of zijne meerderheid deed gevoelen. Eerlijk en trouw als goud, ijverig en nauwgezet in de behartiging der hem toevertrouwde belangen, mogen er aan de beurs van Amsterdam agenten hebben gestaan slimmer en handiger, meer tuk op geldbejag dan hij, maar beter en braver zeker niet." Op zijn ziekbed, dat met zijn\' dood zou eindigen, ontving hij den tweeden bundel van zijn Po�zy, voorzien van zijn portret. De beschouwing daarvan ontlokte hem



		59

		den ironischen uitroep: "\'t Is toch maar een burgerman!" Toch, wij die ons POTGIETER steeds naar het leven voor- stellen, hebben tegen die uitdrukking een ernstig bezwaar. Potgieter wordt niet door den plaatsnijder tot burger- man gemaakt, maar deze zelf, "die nijverheid voor kunst gaf", schijnt niet in staat te zijn geweest, een hoofd, zoo fraai als dat van Potgieter , nauwkeuriger terug te geven. Den 6^d<m Februari 1<S75 waren vele vertegenwoordigers van de Universiteiten van schier alle landen op weg om aan het 300jarig Jubilaeum van Leideri\'s hoogeschool deel te nemen. Helaas! onder veler namen, wier dragers het doctoraat "honoris causa" was waardig gekeurd, behoorde die van Potgieter niet. Toch op dienzelfden dag bewoog zich in Amsterdam een uitgelezen begrafenisstoet, POTGIETER\'s stoffelijk overschot ter laatste rustplaats begeleidende. Ook was het Jonge Holland vertegenwoordigd o. a. door Am- sterdamsche studenten, die meer dan eenige Faculteit, misschien ook wel naar aanleiding van een bezielende toespraak van een hunner meest welsprekende hoogleeraren, gevoelden welke hooge waarde POTGIETER\'s leven voor de letterkunde had gehad, van welke droeve beteekenis zijn afsterven moest genoemd worden. Nederland toch had in den vroegen morgen van den 3aen Februari 1875 een groot man verloren, uitblinkende zoo door edele gaven des geestes als goede eigenschappen van charakter � een man, die een aanmerkelijk deel van zijn leven ten offer gebragt had aan de voorbereiding eener herschepping, aan de opwekking uit den doodslaap onzer litteratuur. Een eenvoudig gedenkteeken door vrienden en vereerders opgerigt, dekt den grafsteen van hem, die ons zoovele gedenkteekenen van zijn geest heeft achtergelaten.



		HET NOOKDEN.

		I. Jjovenstaand werk, waarvan het eerste deel in 1836 � verscheen, onder den titel van hel Noorden, in omtrekken en (afereelen, was volgens getuigenis van een\' bevoegd\' tijdgenoot,^a een ware verrassing voor het letterkundig Nederlandsch publiek dier dagen. Evenwel, hoeveel jaren moesten er niet verloopen eer men � en dan nog wel na POTGIETER\'s dood � tot een tweede uitgaaf overging. Is dan het meesterstuk, of althans het best gekende werk van Prof. Beets , zoo veel uitnemender dan Potgieter\'s eersteling? Zonder iets te willen afdingen op der Camera Oiscura hooge waarde, zou ik, indien mij de keus tusschen beide werken gelaten werd, bezwaarlijk tot een oplossing kunnen geraken. De lezer, die zoo welwillend mogt zijn, mijn beschouwingen te volgen, oordeele of ik te ver ga. Geen andere, geen mindere dan JACOB Geel, was de kamprechter, die POTGIETER al terstond, na de eerste door hem behaalde zege, den groenen krans op den gepluimden helm drukte. En deze was zijn lievelings-auteur bij uitnemend- heid. Hoe welkom moet aan den jeugdigen POTGIETER dit eerebetoon uit de handen van zoodanigen scherpen criticus niet geweest zijn? Toch juist was het, ten aanzien der oordeelvellingen omtrent de waardeering, die zich aan de uitgave paren zou, in allen deele niet. Wanneer ¹ Bjj G. J. A. Beijerinck. *³ Den EmerituR Predikant J. P. T[askbrobk . Een Vriendenmoord* enr..**



		61

		Geel \' schrijft, dat het werk spoedig zal zijn in handen "van al wie smaak heeft en nuttige lectuur zoekt", dan vragen wij met volle regt hoevelen hebben dien smaak gehad en naar nuttige lectuur gezocht? En als hij verder zegt: "Wij voorspellen aan het boek eenen veel langeren duur dan den cirkelloop der leesgezelschappen", dan is men maar te zeer geneigd met D\\ F. Nippold² te vragen, hoevelen er onder de thans levenden gevonden worden, die het kennen? Maar, werpt men mij tegen, het was toch eigenlijk geen duidelijke stijl, die vreemde syntak- tische wendingen, tegen alle geijkte regelen in. Dat genre hoe ongewoon soms en hoe vreemd. Men kon zich daar- aan nu eenmaal niet gewennen." Zij die zoo spreken, toonen maar al te duidelijk aan, dat zij op het gebied van lectuur geen hooge eischen stellen. Neen, mooi is het Noorden dan ook niet, maar schoon, schier onna volg- baar schoon, karaktervol, aantrekkelijk, ook door de beminnelijkheid van den schrijver, die hoogst belang- wekkend zich steeds aan het oog zijner lezers vertoont. Een zoo groot meester als de schepper van "Onderzoek en Phantasie" getuigt naar waarheid: "den stijl van het proza�sche gedeelte durven wij als uitmuntend roemen; er is warmte en bevalligheid in, juistheid en verscheiden- heid van uitdrukking. Het Noorden is hoogst welkom in de rei der verschijnselen eener aanmerkelijke vor- dering." En dat wordt beleden door GEEL van een\' jong mensch, die nog maar zeer enkel als schrijver is opge- treden, van een\' teekenaar, die ons in dezen eersteling van eenigen omvang, toch eigenlijk bovenal het journaal van zijn Noordsche reize aanbiedt. Aan wiens smaak nu wordt ¹ Oids 1840, Boekbeoordeelingen p. 533 vv. ³ Mannen van BetegienU in onze dagen, 1875.



		62

		hoogere waarde toegekend, aan dien van het publiek � of aan dien van JACOB Geel? Er ligt in den stijl van hem, die meermalen zuchten slaakte naar de komst van hem, die wederom snaren op de luit van HOOFT \' zoude tokkelen, een antieke oud-Nederlandsche kleur, van de zuiverste tinten, in de po�zie een welluidendheid en een kernach- tigen stempel, welke ten allen tijde de bewondering van kenners zullen tot zich trekken. In de prophetie van GEEL in 1840 uitgesproken, is veel meer waarheid vervat dan velen in onzen tijd zouden willen toestemmen. Slechts vatte men deze niet letterlijk op, maar naar het wezen, en dan is zij van steeds blijvende waarde. Mij is niet bekend, dat in den lateren tijd (enkele gedeelten van opstellen, en bovenal het Vriendenwoord van Hasebboek , dat slechts aan het gebrek der kortheid lijdt, uitgezonderd), een schrijver van beteekeniszich met de bespreking van het Noorden bezig hield. Degeen, die nog het best die taak zou kunnen vervullen en ons, uit den vreemde helaas, slag op slag met de voortbrengselen zijner wel versneden pen verrast � die meer dan eenig ander geroepen schijnt, aan de groote verpligtingen welke de Nederlandsche letterkunde reeds aan hem verschuldigd is, nog een kritiek over den compleeten Potgieter toe te voegen � de heer Coenraad Busken Huet vergeve mij de vermetelheid, dat ik mij aan een kritiek over het Hoorden ga wagen. Zij, die liever gezien hadden, dat ik een ander, \'t liefst alligt, dat ik de andere werken van POTGIETER tot voorwerp mijner beschouwingen hadde gekozen, rangschik ik onder die breede schaar landgenooten, die zoowel onbe- kend zijn met de landen die in het Noorden worden bespro- ¹ O. ». zie men Be luit. ran P. C. Hooft, Po�ay 1 Deel. uitgave .TOH. C. ZlMMEHMAN, p. 309.



		63

		ken, als met POTGIETER\'s Noorden zelf, terwijl mij zelf eenvoudig niet die bekwaamheid ten dienste staat, om zelfs in de verste verte te voldoen aan het verlangen, ten opzigte van den rijkstbegaafden criticus van onze Neder- landsche letterkunde, zooeven geuit. Aan hem, die, even als ik, het voorregt had met het Noorden van Potgieter in de hand, Denemarken, Zweden en Noorwegen, \'t zij ��n-, \'t zij meermaal te doorreizen, bewees een Baedeker of welk ander reisboek dan ook, practischer diensten. Evenwel moge men uit POTGIETER\'s kunstgewrocht evenmin op de hoogte gesteld worden van de meest gebruikelijke reiswegen, van de aanbevelenswaardigste hotels, van de wijze van reizen, (spoorwegen behoorden toen nog tot de onopgeloste vraag- stukken) enz. enz., in POTGIETER\'s Noorden heeft men een gezelschap gevonden, boven menig reisgenoot te ver- kiezen. Wat dunkt U, zoo \'t boek indedaad een dorre opsomming ware geweest van afstanden, merkwaardig- heden des lands, groepering van zeden en gebruiken, of indien het statistische gegevens van bevolking, of de bronnen van bestaan van deze hadde omvat � wat dunkt U, zou het dan nog in zoo hooge mate de aandacht van kenners tot zich trekken? Juist een der hoofdkenmerken van de tooverkracht van \'t Noorden ligt in de uitgewerkte schilderingen der karakterschetsen, in de juiste nuance- ringen der gezelschapskringen, waarin de po�tische reiziger ons binnenleidt � niet het minst in zijn fijne opmer- kingsgave. Of het boek dan in allen deele een objectief boek is? Geenszins. Telkens en telkens weer treedt de per- soon des schrijvers op den voorgrond, en het is wezenlijk niet hem zelv\' te wijten, indien niet reeds vrij spoedig de lezers het karakter van den reiziger hebben leeren



		64

		kennen. Of dit als een deugd mag worden aangemerkt? In abstracto niet. Maar de kennismaking met dezen schrijver kan niemand tot schade verstrekken. Integendeel. Het zich telkens voordoen aan het oog des lezers, het gemak waarmee POTGIETER dezen overal doet rondwaren, zoodat men meestal door zijn bril ziet � en die was verwon- derlijk scherp � doen indrukken en gewaarwordingen ont- staan, die velen niet ten koste van veel zouden prijs willen geven, nadat ze zich deze als regtmatig eigendom hadden verworven. De schrijver is jong � de geheele wereld ligt voor hem als open � met opbruisend bloed in de aderen, geniet hij bij volle teugen � bewonderaar van de schoone sekse en zich uitmuntend verstaande om als Kurmctcher op te treden, is evenwel bij den rijkdom der gedachten, waarop menigeen zijn gansche leven zou kunnen teren, het werk door geen enkele onreine uiting bezoedeld of ontwijd. De schrijver doet zich kennen als hartstogtelijk voor al wat schoon is en goed � als een kampregter in de litteratuur van zijn\' tijd � als een kampvechter voor het Vaderland, als een bewonderaar van Ne�rlands kracht, in den Belgi- schen opstand tegen \'s vreemden overmagt zoo duidelijk aan het licht getreden. Om dit alles en om nog zooveel meer, meen ik mij niet aan blinde ingenomenheid schul- dig te maken, indien ik het een der beste zijden van Potgieter\'s arbeid noem, dat in concreto de subjectiviteit niet tot groote schade van de lectuur zou kunnen worden prijs gegeven. "Het Noorden is hoekig, kantig, niet zelden scherp, terwijl de geesselroede des tachtigers niet zonder gevolg hier en daar wordt aangewend, maar de Cato Censorius van later dagen weet bloemen uit de zee- planten en kruiden uit de wieren te verzamelen, waaruit



		65

		herhaaldelijk prachtige ruikers worden samengelezen." De ruwe zeelucht, die gij inademt, de golven, die U op- en neerwaarts doen dalen, schaden niet aan den indruk van het geheel � integendeel gij ademt de landlucht daarna met te grooter graagte in en gevoelt U te behagelijker in de kringen van lieftallige vrouwen en beschaafde mannen, waarin gij aan POTGlETER\'s hand wordt rondgevoerd, van vrouwen, die in hooge mate de belangstelling ook van POTGIETER moesten opwekken. Is \'t niet raadselachtig, dat de man, die een zoo teeder gemoed, een hart als dat eens vaders bezat, die geboren scheen om een vrouw gelukkig te maken, als coelibatair stierf? Of werd hij te dien aanzien gedesillusioneerd, en wel in die mate, dat zijn gevoel daardoor zoodanig mis- kend, neen � ik druk mij veel te zwak uit � ten eenenmalo versmoord werd; dat hij toen met een: "Loop rondom, goed voor eens, maar dat nooit weder ⁴!" liever dan zich ten tweeden male aan een miskenning bloot te stellen, zwijgend zijn\' verderen levensweg vervolgde, schoon met een bloedend harte en een vernietigd ideaal. Toch van een en ander was, in de laatste jaren zijns levens ten minste, geen spoor te vinden, al vind ik reden om in zooveel fraaie oden aan onbekende schoonen de waarheid beves- tigd te zien van de les in SHELLEY\'s woorden neergelegd, dat de zang der dichters een ontboezeming bevat die het lijden hun leerde ². Mogt men willen weten wat in het Noord&n wordt aangeboden, dan zou men eenigermate kunnen volstaan met het antwoord: Proza en Po�zy, of nog beter door ¹ Potgieter 1860�1875. Persoonlijke herinneringen door Cd. Busken HUET. * They learu in suffering what they teach in song. ">



		66

		een verwijzing iiaiir den inhoud. Maar een en ander is een zeer onvoldoende, � in \'t minst niet een afdoend ant- woord. Door de opnoeming van de verschillende geschriften waaruit de Bijbel is samengesteld, wane niemand den Bijbel zelv\' te kennen. Evenwel slechts enkele grepen uit de verschillende opstellen zal ik doen volgen, omdat een bespreking van het Noorden in zijn geheel alligt op een lijvig boekdeel zou uitloopen. II. In de eerste plaats herlezen we, voor de hoeveelste maal ? maar telkens met grooter genoegen, de Herinneringen uit Kopenhagen, RACHEL Fanny. De heldin dezer schets is aller belangstelling overwaard. "Er was iets zuidelijks in dat schoone gelaat; zoo zij eene mant�la droeg, zou men haar voor eene beminnelijke Spaansche gehouden hebben. Toen zij zich van haar handschoen had ontdaan, toonde zij eene allerliefste hand, die in blankheid niet voor marmer zwichtte. De zwarte sluijer, de glinsterende lokken vooral, wier kleur en glans inderdaad iets oostersch hadden, en langs het elpen voorhoofd in rijke pracht nedervielen, deden de leli�n en rozen van het aanvallig gelaat heerlijk uitkomen. Zjj was Isra�liete par droit de naissance, Christinne evenwel par droit de conqu�te." Haar minnaar ABBAHAM was den godsdienst zijner vaderen getrouw gebleven. Haar apostasie was het graf zijner liefde. En nog altijd minde hij, de vurige zoon van het oosten, de afvallige. RACHEL was voor hem verloren. Voor hem was die toestand vreesselijk. Niet waar ? Of is het niet hard op twee en twintig jarigen leeftijd al zijn idealen vervlogen, al zijn droomen vernietigd, al zijn luchtkasteel en ineengestort te zien? RACHEL wasdespeel-