.� ... � .\' �

� . V - f- . \' \' \'

. : < \' ... .

... . ;. ... . , ,

, \' � -> > � -\',

DE THEOLOGIE DES HIEUWEN VERBONDS.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

I I 11 I I 11 1 I 11 I i 11 I II II II

\'Kt i\' \'il �\' \' \' I I I II \'

DE THEOLOGIE DES NIEUWEN VERBONDS.

ACADEMISCH ONDERWIJS EN EIGEN OEFENING

J. J. VAN OOSTERZEE.

Tweede, vermeerderde Uitgave.

KEMINK EN ZOON.
1872.

VOORREDE VOOR DEN EERSTEN DRUK.

Het Handboek, dat bij dezen voltooid het licht
ziet, heeft zijn ontstaan te danken aan eene persoon-
lijk e behoefte des Schrijvers. Geroepen om o. a. de
Bijbehchc Theologie des N. V. als afzonderlijk deel
der theologische wetenschap aan onze Hoogeschool
te onderwijzen, zag ik vruchteloos om naar eene
Handleiding, die in alle opzichten aan mijne wen-
schen voldeed. Bij den grooten rijkdom der stof en
de beperktheid des tijds � slechts ��n uur ter week,
gedurende twee Academiejaren �, die aan dit hoogst
aangelegen onderwijs kon toegewijd worden , gevoelde
ik mij gedrongen, zoo spoedig mogelijk z�lf de hand
aan den arbeid te slaan , en mijnen leerlingen een
boek in handen te geven, dat breeder uiteenzetting
der daarin behandelde zaken in geenen deele over-
bodig maken, maar die veeleer leiden en uitlokken,
en alzoo eenigermate ten grondslag verstrekken kon, "

waarop verder zou voortgebouwd worden. Het lag
in den aard der zaak, dat alzoo veel slechts kon
worden aangestipt, wat mondelinge toelichting en
bevestiging vordert; maar tevens, dat zooveel moge-
lijk alles moest afgesneden blijven, wat uitsluitend
te huis behoort op het aangrenzend gebied van andere
deelen der wetenschap. Ook bij de keuze der aan
te wijzen\' litteratuur heb ik minder op volledigheid,
dan op doelmatigheid acht gegeven, en mij recht en
plicht van nader aanvulling voorbehouden. De ,/vraag-
punten", aan het einde van elke §, moeten niet tot
knellenden band, maar tot vrijen leiddraad van verdere
bespreking en gedachtenwisseling dienen. Ik vlei mij
ook langs dien weg iets gedaan te hebben voor de
�eigen oefening" van zulken, die meenen mochten
zich van mijn geschrift met eenig nut te kunnen
bedienen.

Intusschen wensch ik deze Handleiding beschouwd
en beoordeeld te zien, als bepaaldelijk ten behoeve
mijner academische toehoorders opgesteld, en derhalve
die mate van ontwikkeling vooronderstellende, die
men in den regel van den student in de theologie
mag verwachten. Dat met haar gebruik dat der
H. Schrift, zelve onafscheidelijk zamen moet gaan,
spreekt van zelf. Eerst alzoo kan zij grondige Bijbel»

kennis bevorderen, en voor de studie der leerstellige
Godgeleerdheid den weg banen. Beantwoordt de po-
ging aan haar doel, dan stel ik mij voor, later een
dergelijk Compendium uit te geven voor de Christe-
lijke Dogmatiek, en mogelijk ook voor de Praktische
Theologie, aan welker beoefening ik mede geroepen
ben mijne beste krachten te wijden. Aan hare voor-
malige en tegenwoordige toehoorders, die deze lessen
tot dusver met belangstelling en niet zonder vrucht
zijn gevolgd, brengen deze bladzijden tevens mijnen
oprechten en biddenden heilgroet.

pteecht, Sept. 1867. . v. O.

VOORREDE VOOR DEN TWEEDEN, VER-
MEERDERDEN DRUK.

Reeds voor eenigen tijd was van Hit Handboek eene
nieuwe uitgave noodig geworden, en niet langer mocht
ik het verzoek der uitgevers afwijzen om die voor
de pers te bereiden. Kwam geheele omwerking of
belangrijke uitbreiding mij niet dadelijk noodig voor,
toch heb ik deze gelegenheid niet ongebruikt ge-

laten om het boek met zorg te herzien. Menige
misstelling is daardoor verbeterd, de redactie van
enkele zinsneden hier en daar gewijzigd, en vooral
de Litteratuur bij elke afdeeling zooveel mogelijk
aangevuld, en tot op het tegenwoordige bijgewerkt.

Had men niet zonder grond, ten aanzien der laatst-
genoemde, in den eersten druk zekere onvolledigheid
en eenzijdigheid opgemerkt, ik heb getracht thans
dit gebrek te vermijden, en alleen, bij meer volledige
opgave, door een gebruikelijk teeken (*) op die ge-
schriften gewezen, waarop ik met meer bijzondere
aanbeveling de aandacht vestigen wilde. Door ietwat
zuiniger druk, met wegneming van het overtollige
gepaard, is gezorgd, dat de omvang dezer Handleiding,
bij hare gewenschte beknoptheid, niet noemenswaardig
is uitgebreid. Door een en ander hoop ik, dat dit
Handboek aan bruikbaarheid, ook bij verschil van
richting en denkwijze, gewonnen mag hebben, en in
zijne mate zal voortgaan, die juiste, welgeordende en
vruchtbare kennis van de Theologie der Schriften des
N. V. te bevorderen, waaraan de vaderlandsche Kerk
in onze dagen zoo groote behoefte heeft.

Was het boek zeer bepaald met het oog op eigen
behoefte en die mijner naaste omgeving geschreven,
te meer moest het mij verrassen, dat het ook buiten

die grenzen een zoo welwillend onthaal heeft gevon-
den. Door een mijner vroegere trouwe Academische
hoorders, den Heer F. Coerper in zijne moedertaal
overgebracht (Barmen, 1869, Verlag von W. Lange-
wiesche), is het in Duitschland van verschillende
zijden op gunstige wijze beoordeeld. Met name heb
ik den Roomsch-Katholieken Bonner Hoogleeraar
J. Langen, den moedigen kampvechter voor waar-
heid en recht tegen het pausselijk Infallibilisme, te
danken voor de wijze, waarop hij mijnen arbeid in
het Theol. Lilteraturblatt van 23 Dec. 1867 besproken
heeft. In een keurig Engelsch kleed werd het werk
gestoken door de bekwame hand van den Eerw.
M. J. Evans, B. A. predikant te Stratford-on-Avon
(London , 1870, Hodder and Stoughtoti), die tevens
de goedheid had mij een tal van aanprijzende be-
oordeelingen uit onderscheiden week- en maandbladen
toe te zenden. Zijne vertaling werd in Amerika na-
gedrukt, en strekt, zoowel daar als in Engeland, op
meer dan �ene plaats tot Handleiding bij het onder-
wijs in dit deel der theologische wetenschap. Ik heb
alzoo alle reden om Hem te danken, die mij ook
bij dit deel van mijn werk aanmoediging en onder-
steuning geschonken heeft, verre boven mijne ver-
wachting en waardigheid.

Gedachtig aan liet woord van den Kerkvader:
� Theologus in Scripiuris nascituf\', kan ik slechts wen-
schen, dat dit geschrift ook verder zijnen weg niet
ongezegend vervolge, en bij velen den grond helpe
leggen, waarop het gebouw cener deugdelijke C/iris/e-
lijke Dogmatiek zich vost en voorspoedig verheft!

�. Maart 1872. J. J. v. O.

INLEIDING................ 1�22

§ 1. Begrip der Wetenschap......... 1�7

§ 2. Hare Geschiedenis........... 7�16

§ 3. Hare Methode, Hoofdverdeeling en Eisch . . . 17�22

OUD-TESTAMENTISCHE GRONDSLAGEN. . 23�48

§ 4. Het Moza�sme............ 23�31

§ 5. Het Profetisme........... 31�38

§ 6. Het Juda�sme............ 38�45

§ 7. Johannes de Dooper.......... 45�47

§ 8. Resultaat............. 48

DE THEOLOGIE VAN JEZUS CHRISTUS. . 49----140

§ 9. Algemeen Overzicht.......... 49�54

DE SYNOPTISCHE EVANGELI�N.

§ 10. Het Godsrijk............ 54�58

§ 11. Zijn Stichter............ 58�63

§ 12. De Opperkouing........... 63�68

§13. De Onderdanen......... .\' . 08�75

§ 14. Het Heil.............75�83

§ 15. De Heilsweg............83�89

§ 16. De Voleinding............89�96

HET EVANGELIE VAN JOHANNES.

§ 17. Inleiding............. 97�101

§ 18. De Zoon van God in het vleesch..... 102�106

§ 19. De Zoon van God in bedekking tot den Vader. 106�112

§ 20. De Zoon van God in betrekking tot de wereld. 112�122
§ 21. De Zoon van God in betrekking tot zijne dis-

cipelen............. 122-127

§ 22. De Zoon van God in zijne toekomst. . . . 127�130

HOOGERE ��NHEID.

§ 23. Verscheidenheid en Overeenstemming. . . . 131�138

§ 24. Resultaat............. 138�140

DE THEOLOGIE DER APOSTELEN. . 141�302

§ 25. Algemeen Overzicht......... 141�147

DE PETRINISCHE THEOLOGIE.

§ 26. Overzicht............ 147�153

§ 27. Petrus, een Apostel van Jezus Christus . . 153�161

§ 28. Petrus, de Apostel der besnijdenis .... 161�167

§ 29. Petrus, de Apostel der hoop...... 167�172

§ 30. De tweede Brief van Petrus...... 172�178

§ 31. De verwante Leerbegrippen....... 178�185

§ 32. Slotsom en Overgang........ 185�187

� WE EDE AE� E KLTX G.

DE PAULINISCHE THEOLOGIE.

§ 33. \'Overzicht............187�195

DE MENSCHHEID EN DE MENSCH VOOR EN
BUITEN CHRISTUS.

§ 34. De Heiflensche en Joodsche wereld .... 195�199

§ 35. De oorzaak van dezen toestand.....199�207

§ 30. Haar gevolg...........207 � 210

DE MENSCHHEID EN DE MENSCH DOOR EN
IN CHRISTUS.

§ 37. Het Heilsplan........... 211 � 217

§ 38. De Christus........... 217�223

§ 39. H�t werk der Verlossing....... 224�232

§ 40. De Heilsweg........... 232�238

§ 41. De Gemeente........... 238�244

§ 42. De Toekomst........... 244�251

§ 43. De verwante Leerbegrippen....... 251 � 269

§ 44. Slotsom en Overgang........ 269�271

DE JOHANNE�SCHE THEOLOGIE.

§ 45. Overzicht.............272�278

EERSTE ONDERDEEL.
HET EVANGELIE F.N DE BRIEVEN.

§ 46. De wereld buiten Christus.......278�284

§ 47. De Verschijning van Christus......284� 290

§ 48. Het Leven in Christus........290�295

§ 49. Verscheidenheid en Overeenstemming. . . . 295�302
VIEEDE HOOFDSTUK.

HOOGERE ��NHEID .... 303�318

§ 50. Harmonie der Apostelen onderling .... 303�311

§51. Harmonie der Apostelen met den Heer. . . 311�315
§ 52. Harmonie van den Heer en de Apostelen met

de Schriften des Ouden Verbonds .... 315�318

Begrip der Wetenschap.

De Bijbelsche Theologie des Nieuwen Verbonds is
dat deel der Godgeleerde wetenschap, hetwelk de leer
van de Schriften des N. V. aangaande God en God-
delijke zaken overziet en in geregelden zamenhang
voordraagt. In karakter, omvang en doel van de Chris-
telijke Dogmatiek bepaald onderscheiden, vindt zij in
de Encyclopaedie hare natuurlijke plaats op het gebied
der Historische Theologie.

1. Theologie is in het algemeen wetenschap van God en
Goddelijke zaken; volgens eene nieuwere, daarom nog niet
betere bepaling: wetenschap van den Godsdienst. In den
engeren zin bedoelt dit woord de wetenschap aangaande God,
in onderscheiding van die aangaande den Mensch, de Zonde,
den Christus enz. (Theologie, de naam voor den Locus de
Deo in de Dogmatiek, in onderscheiding van de Anthropo-
Hamarto-Christologie enz.). Geen Godsdienstvortn van eenige
beteekenis, of hij heeft zijne meer of min ontwikkelde

theologie (men denkc aan de theologie van het Moza�sme,
het Islamisme, het Buddhisme enz.), ja ook de Wijsbegeerte
heeft hare theologie, gelijk zij hare anthropo- en kosmologie
heeft. "Van deze louter wijsgeerige is echter de christelijke
theologie bepaald onderscheiden, voor zoover de eerste eene
vrucht is van eigen nadenken, bij het licht van Bespiegeling
of Ervaring ontloken, de andere daarentegen geput wordt
uit de bron der bijzondere heilsopenbaring, waarvan de
heilige Schrift de gewijde oorkonde is. Zeer bepaald geldt
van deze laatste het woord van Thomas Aquinas: �A Deo
docetur, Deuin docet, $ ad Deum ducit." Verg. het Art.
Theologie van L. Pelt, in Herzog\'s Real-Encycl. XV. S. 748.

2. Bijbelsche Theologie des N. V. heeft te doen met de
denkbeelden aangaande God en Goddelijke zaken, die in het
N. V. worden uitgesproken. Zij onderzoekt m. a. w. de leer
des N. V., zonder daarmede overigens te willen beweren,
dat het N. V. een streng afgesloten leerstelsel voordraagt;
veel min, dat het kenmerkende der Christelijke heilsopen-
baring uitsluitend of voornamelijk in hare leer zou bestaan.
Doch ook waar dit laatste met reden ontkend wordt, laat
zich niet loochenen, dat het N. V. een dadelijk onderwijs
aangaande God en Goddelijke dingen bevat. Dat onderwijs
overziet de Bijbelsche Theologie van de Schriften des N. V.,
beschouwt ieder zijner deelen op zich zelf en in wederkeerigen
zamenhang, en plaatst het, zooveel mogelijk, als ��n welge-
sloten geheel in het licht der geschiedenis.

In haren ruimsten zin opgevat, behandelt de Bijbelsche
Theologie de leer aangaande God en\' Goddelijke zaken, zoo-
wel van het Oude, als van het Nieuwe Verbond. Dat beiden
innig verbonden zijn, is bekend: �Novum testamentum in
vetere latet, vetus e novo patet" (Augustinus). Maar is alzoo
volstrekte afscheiding nauwelijks denkbaar, bepaalde onder-
scheiding is mogelijk, wenschelijk, tot zekere hoogte nood-
zakelijk, en dan ook reeds meermalen, inzonderheid inden
nieuweren tijd, met gewenschten uitslag beproefd.

3. Reeds begint het onderscheid tusschen Bijbelsche Theo-
logie des N. V. en Christelijke Dogmatiek in het licht te

treden, niet zelden tot beider schade met elkander verward.
Beide deelen der Godgeleerde wetenschap vertoonen een eigen-
aardig karakter. Dat der Christelijke Dogmatiek is ge-
schiedkundig-wijsgeerig; dat der Bijbelsche Theologie des
N. V. integendeel zuiver historisch. De eerstgeuoemdc
onderzoekt niet slechts wat, hetzij door de Christelijke kerk
in het algemeen, hetzij door een harer afdeelingen in het
bijzonder, als waarheid beleden wordt, maar vooral wat
men op het gebied des Christelijken geloofs al of niet voor
waarheid moet houden. De andere daarentegen vraagt al-
leen, wat door de Schrijvers des N. V. als waarheid wordt
voorgedragen. Zij heeft op haar standpunt, niet met de
juistheid, maar louter met den inhoud der begrippen te
doen, die zij in het onderwijs van Jezus en de Apostelen
aantreft. �Elle ne d�montre pas, elle raconte" (Reuss) ¹).
Zij heeft trouwens een geheel ander doel, dan de be-
oefenaar der leerstellige Godgeleerdheid zich voorstelt. Zoekt
de Dogmatiek den inhoud des Christelijken geloofs te ont-
wikkelen, en in haar Apologetisch deel zijnen vasten grond
in het licht te stellen, de Bijbelsche Theologie heeft hare
roeping vervuld, wanneer zij helder heeft aangewezen, wat
het N. V., in onderscheiding van andere gewijde oorkonden,
als waarheid verkondigt, terwijl zij de vraag met wat recht
dit geschiedt aan de zusterwetenschap overlaat. Is haar
doel in zoover lager, zij heeft daarentegen zooveel ruimer
omvang dan deze. Werden � het blijve hier onbeslist,
met wat recht � sinds den tijd van Calixtus (1634) Dog-
matiek en Ethiek gescheiden, op het gebied van de Bijbei-
sche Theologie des N. V. daarentegen is deze scheiding
evenmin wettig als wenschelijk. Scherpe tegenstelling tus-
schen Heilsleer en Levensleer zou zoo weinig mogelijk in den
geest van Jezus en de Apostelen zijn. Op het standpunt der

1) Onduidelijk en onjuist is de onderscheiding van Schenkel, Christl.
Dogm. (\\Sb8) I. S. 380. «Sie kat nicht die Aafgabe, die Wahrheit des
Heils, sondern nur (!) die Wirhlichkeit der biblischen He�lsgeschichte (.\'.\')
in das Licht zu stellen."

schrijvers van het N. V. is geloof en leven niet slechts ver-
eenigd, maar ��n. De Bijbelsche Theologie heeft alzoo de
praktische, niet minder dan de theoretische zijde van de
leer des N. V. in haar onderzoek op te nemen. Daaren-
tegen kan het haar niet worden opgelegd, bij de leer ook
het leven van den Heer en zijne Apostelen opzettelijk voor
te dragen, gelijk dit o. a. beproefd wordt door C. F. Schmid
(in een nader aan te halen werk).

Vertoont de Bijbelsche Theologie des N. V. alzoo een
veel meer objectief karakter dan de Christelijke Dogmatiek,
zij kan dan ook de hulp der laatstgenoemde ontberen,
ofschoon deze de hare onmogelijk missen kan. Zij vordert
trouwens van haren beoefenaar niet zoo zeer, dat deze
Christenwijsgeer, als wel voor alle dingen, dat hij goed
exegeet en grondig historicus zij. Gelijk voor den Herme-
neut, zoo is voor den Bijbelschen Theoloog des N. V. de
hoofdvraag : �hoe leest gij ?" Het is daarom ook beter, onze
wetenschap met den naam van Bijbelsche Theologie, dan
van Bijbelsche Dogmatiek des N. V. te bestempelen. Bij
Bijbelsche Dogmatiek des N. V. denkt men van zelf aan
een gesloten systeem van begrippen, voor zoover dit uit het
N. V., als geheel beschouwd, kan afgeleid worden. De
Bijbelsche Theologie daarentegen heeft voor alle dingen een
zuiver historisch onderzoek naar het leerbegrip van ieder der
gewijde Schrijvers afzonderlijk in te stellen, terwijl bovendien
het woord dogma zelfs onwillekeurig doet denken aan iets,
dat kerkelijk geaccrediteerd is geworden. De uitspraken van
Jezus en de Apostelen, waarmede de Bijbelsche Theologie
des N. "V. heeft te werken, zijn juist de grondstof geweest,
waaruit de latere kerkelijke dogmata afgeleid, en waardoor
die bevestigd zijn.

4. Het beschreven karakter onzer wetenschap bepaalt te
gelijk hare plaats in het organisch geheel der theologische
Encyclopaedie. Onderscheiden wij de wetenschap in Exege-
tische (litterarische), Historische, Systematische en Praktische
Theologie, dan blijkt het al spoedig, dat de Bijbelsche
Theologie des N. V. aan het hoofd der tweede behoort,

eu daar (Hagenbach) �als ein der Lichtpuncte des theolo-
�gischen Stadiums" schittert. Dankbaar aanvaardt zij de vol-
strekt onmisbare diensten, die de Exegese haar aanbiedt,
en bewijst die op hare beurt aan de verdere deelen der his-
torische, gelijk straks ook aan de systematische en prakti-
sche theologie, bepaaldelijk ook aan de Christelijke Dogmen-
historie, waarvan zij te gelijk de grondslag en het aanvangs-
punt uitmaakt. Daarentegen mag zij het kritisch onderzoek
naar de geschiedenis der bronnen, waaruit zij put, geheel
overlaten aan de dusgenaamde Iuleidingswetenschap (Isagogiek
des N. V.). Ongetwijfeld moet zij ook het licht, door
laatstgenoemde ontstoken, zooveel noodig en mogelijk als
hulpmiddel bij haar onderzoek aanwenden. Bij betwistbare
isagogische vraagstukken, voor haar van overwegend belang,
mag zelfs van haren beoefenaar verlangd worden, dat hij zijne
meening vestige, uitspreke, stave. Maar opzettelijke, af-
docnde behandeling dier vraagstukken op zich zelve kan van
h�m, als zoodanig, in geenen deele verlangd worden. De
onophoudelijke uitbreiding der stof maakt, allermeest in onze
dagen, verdeeling van arbeid noodzakelijk. Het ideaal van
den onzen is bereikt, wanneer hij een helder, welgeordend
en volledig Overzicht geeft van de leer, die vervat is in de
Schriften des N. V., daargelaten voor het overige, wat aan-
gaande den oorsprong, de zamenstelling en de waardij dezer
boeken door de kritiek, het zij dan te recht of geheel ten on-
recht, beweerd wordt.

5. De belangrijkheid van het onderzoek, waarmede
de Bijbelsche Theologie des N. V. zich heeft bezig te houden,
heeft, na al het gezegde, naauwlijks aanwijzing noodig.
Reeds uit een zuiver historisch oogpunt beschouwd, ver-
dient het de aandacht van eiken beoefenaar der geschie-
denis van de menschheid en het Godsrijk op aarde. � De
ontwikkelde Christen stelt met reden prijs op eene naauw-
keurige kennis Van het antwoord, door den Heer en zijne
Apostelen op de hoogste levensvragen gegeven. � Bepaal-
delijk de Christelijke Godgeleerde heeft de kennis der
leer van Jezus en de Apostelen, zelfs boven menige andere

noodig. �Als Protestant heeft hij bovendien nog prik-
kels tot dit onderzoek, voor den Roomsch-Katholiek niet,
of niet in die mate aanwezig. � En wel verre, dat in
onzen tijd de veelzins gewijzigde beschouwing der H. S.
dit onderzoek min belangrijk zou maken, valt het veeleer
van zelf in het oog, hoe � de juistheid der bedoelde wij-
ziging voorts geheel en al daargelaten � juist de teekenen
der tijden op dit gebied te dringender tot zijne onvermoeide
voortzetting wekken. �Met reden wordt dan ook in onze
kerk van den aanstaanden Evangeliedienaar gevorderd,¹)
dat hij het Akademisch onderwijs in de Bijbelsche Godge-
leerdheid (van de leerstellige wel te onderscheiden) gedurende
twee jaren bijgewoond hebbe. Hare afzonderlijke behandeling
als zelfstandige wetenschap, ofschoon van betrekkelijk lateren
oorsprong, moet niet alleen gebillijkt, maar als een wezen-
lijke vooruitgang beschouwd worden.

Verg. E. F. Eleck, i\'iber bibl. Thcol. als Wisscnsch. unse-
rcr Zeit, in E�hr\'s Prediger-Bibliothek, Th. 86. A° 1834.
*C. F. Schmid, ttber das Interesse und den Stand der Bibl.
Thcol. des N. T. in unserer Zeit, in het Ti�b. Zeitschr. f�r
Theol. 1838. IV. S. 125 u. ff. D. Schenkel, die Aufgabe
der Bibl. Theol. u. s. w. Stud. u. Krit. 1852. I. S. 43 u. ff.
B. Weiss, das Verhaltniss der Exegese zur Bibl. Theol., in
het Deutsche Zeitschr. 1852. N°. 38, 39. *J. K�stlin, �ber
die Einh. und MannigfaltigJc. der Apostel. Lehre, in het
Zeitschr. fur Deutsche Theol. 1857, 1858. *De Inleiding
tot het theol. homil. Bibelwerk van J. P. Lange, en vooral
het Art. van C. J. Nitzsch, in Herzog\'s Beal�ncyclop. II.
S. 219 ff.

Vraagpunten: Het karakter en de psychologische grond der
theologische wetenschap in het algemeen. � Waarom werd het
onderzoek van de theologie des O. en N. V. eerst vereenigd. later
gescheiden, en in hoever is die scheiding te billijken? � Kritiek
van andere definities onzer wetenschap, min of meer van de onze

1) Zie het Reglement op het Examen ter toelating tot de H. Dienst.
Art. 9.

verschillende. � Verschil van gevoelen aangaande hare Encyclo-
paedische phiatsing. � Waarom hehoort het Leven van Jezus of
de Apostelen niet op haar grondgebied? � Nadere bepaling en
handhaving harer belangrijkheid, op zich zelve en in vergelijking
met andere vakken. � Waaruit hare mindere waardeering van
sommige zijden te verklaren; waarom en hoe die te bestrijden ?

§ 2. .
Hare Geschiedenis.

Als zelfstandig deel der Godgeleerde wetenschap is
de Bijbelsche Theologie des N. V. weinig onder, dan
de tegenwoordige eeuw. Ook zij heeft een langdurig
tijdperk van voorbereiding doorleefd, maar zich in
betrekkelijk korten tijd tot belangrijke hoogte ont-
wikkeld, terwijl haar tegenwoordige toestand van bloei
en leven getuigt, maar tevens krachtig tot hare voort-
gezette beoefening aanspoort.

1. Niet zonder reden wordt gewoonlijk in de Inleiding
tot eenig wetenschappelijk onderzoek op de geschiedenis van
dat onderzoek acht gegeven. Ook hier handhaaft de historie
haren cernaam, dat zij �het Licht der waarheid, de Getuige
der tijden, de Leermeesteresse des levens" is. Zij maakt
ons bekend met wat op een aangewezen gebied reeds gedaan
is, en juist daardoor met wat te doen is overgebleven. Zij
toont, hoe de wetenschap van lieverlede tot zelfstandigheid
kwam, biedt den sleutel tot verklaring van haren tegen-
woordigen toestand, en stelt ons alzoo in staat om op w�l-
gelegde grondslagen voort te bouwen.

2. Men heeft ergens, en met recht, de Bijbelsche Theo-
logie des N. V. als eene �bij uitstek protestantsche" weten-
schap voorgesteld. Zij is het althans in dien zin, dat de
plant dier wetenschap, hoezeer reeds vroeger ontkiemd, zich
echter alleen op den bodem van het Protestantisme onbelem-

merd ontwikkelen kon. Het tijdperk, dat aan de Reformatie
voorafging, verdient geen hooger naam dan van voorbereiding
te dragen. Daartoe behoort ongetwijfeld, dat de uitnemend-
ste kerkvaders der eerste eeuwen in meer of mindere mate
zich bijbelsche theologen betoonden. Inzonderheid komt aan
de koryphe�n der Alexandrijnsche school die eertitel toe.
Eenigermate kan als proeve van zelfstandig onderzoek op dit
gebied het geschrift De testimoniis gelden, dat gewoonlijk
aan Cyprianus (f 258) wordt toegekend, gelijk ook dat van
Junilius, bisschop in Africa in de zesde eeuw, Departibus
legis. Dat de middeneeuwen voor de beoefening der Bijbel-
sche Theologie niet gunstig waren, lag in den aard der zaak.
In den regel was het toch thans de vraag niet: �wat leert
de Schrift," maar: �wat verkondigt de kerk." Toch ver-
zuimde men niet geheel, tegenover andersdenkenden, zich
op de Schrift ie beroepen, en de voorbereiding der Her-
vorming bereidde tevens den weg tot eene meer gezette en
gelukkige beoefening der Bijbelsche Theologie, inzonderheid
des N. V. De Doctores ad Biblia werden tot hunne opzet-
telijke verklaring geroepen, en het voorbeeld van Luther
doet zien, met wat iJTer althans enkelen van die verplichting
zich kweten. De dogmatische hoofdwerken der Hervormers
mogen tevens vruchten heeten van ernstige Bijbelstudie,
hoezeer dan ook nog in geenen deele ondernomen van een
historisch standpunt of tot een zuiver wetenschappelijk doel.
Jammer slechts, dat in de zeventiende eeuw een nieuw
Scholasticisme de plaats van het oude verving, en de grens-
lijn tusschen Bijbelsche Theologie en kerkelijke Dogmatiek
al meer en meer uitgewischt werd. De Exegese trad op den
achter-, de polemiek op den voorgrond. In tusschen, ook
deze polemiek werd gestaafd door het beroep op dusgeuaamde
dicta probantia, die min of meer opzettelijk toegelicht werden.
Zelfs gaf het streven om de heilswaarheid zoo helder en vol-
ledig mogelijk, ook bij oudtestamentische personen weder
te vinden, tot zeer minutieuse onderzoekingen aanleiding.
Zoo werd de Theologia Jobi (1687), Jeremiana (1696),
zelfs Elizabethae (1706) met mikrologische zorg in het

licht gesteld. In klimmende mate liet zich, nevens het scho-
lastisch-dogmatisch, aan exegetisch\' (nog niet aan zuiver his-
torisch-) Bijbelsch onderzoek behoefte gevoelen, en de hulp-
middelen er toe werden van onderscheiden\' kanten verschaft.
In Straatsburg gaf Seb. Schmidt zijn Collegium (3^e druk,
1689); in ons vaderland bevorderden Witsius en Vitringa
eene zuiver-bijbelsche richting. Ook de reactie van het Pi�-
tisine tegen het Orthodoxisme heeft ter voorbereiding onzer
wetenschap weldadig gewerkt, en gedurende heel de acht-
tiende eeuw openbaart zich het toenemend streven om het
schoolsche juk te verbreken, en bij de voorstelling der
christelijke Heils- en Levensleer tot Bijbelschen eenvoud
terug te keeren. Als typen dezer richting mogen vermeld
worden M. C. Heyman, Versuch einer Bibl. Theol. in Ta-
be�en (4^e Aufl. 1758); A. F. Busching, Epitome Theol., e
solis litteris sacris concinnatae (1757), en van dezelfde hand_:Gedanken von der Beschaffenh. und der Vorzug der Bibl.
Bogm. Theol. vor der Scholas�schcn (1758); bovenal D. G.
F. Zachariae, Bibl. Theologie, oder Untersuchung des Bibh
Grundes der vornehmsten theol. Lehren (3^e uitg. in vijf
deelen, 1786), en Storr, Doctrinae Christianae e solis litt.
SS. repetitae Pars Theor. (1793 en 1807). Hun voetspoor
werd, zoowel buiten als in ons vaderland, door eerbied-
waardige Bijbelsche Theologen van supranaturalistische rich-
ting, op het einde der vorige eeuw en den aanvang van
deze, gedrukt.

3. Wat waarde intusschen ook aan dit alles zij toe te
kennen, de zuiver historische behandeling van de Bijbelsche
Theologie des N. V. is geheel een vrucht van den nieuweren
tijd, die het onderscheid tusschen haar en de, hetzij ker-
kelijke, hetzij wijsgeerige Dogmatiek steeds scherper op den
voorgrond liet treden. Het denkbeeld, dat de Bijb. Theol.
des N. V., als zelfstandig deel der historische wetenschap
behandeld moest worden, is het eerst met klare bewustheid
uitgesproken van rationalistische zijde. Het geschiedde door
J. Ph. Gabler. Hoogl. te Altorf, ten jare 1787, in eene
Akademische rede : De justo discrimine Theol. Bibl. et Bogm.

(later opgenomen in zijne kleine The�l. Schriften, 1831, II.
S. 79 u ff.), waarin hij er met nadruk op aandrong, dat
men op het gebied der eerstgenoemde de leerbegrippen der
verschillende schrijvers objectief onderzoeken, van elkander
onderscheiden, en naauwkeurig ordenen moest. Zijne hoofd-
gedachte werd uitgewerkt door zijnen ambtgenoot G. L.
Bauer, die (1800�1802) eene Bibl. Theologie des N. T.
in vier deelen in het licht zond, waarbij nog een vijfde
had moeten komen. Gaf de laatstgenoemde aan zijn histo-
risch onderzoek eene apologetisch-praktische strekking, een
meer onafhankelijk standpunt werd ingenomen door C. F.
Ammon in zijn Entwurf einer reinen Bibl. Theol. Erl. 1792
en Bibl. Theol. 3 Th. 2^e Aufl. 1801 en 1802. Naar zijne
opvatting was de Bijb. Theol. slechts gehouden �Materialien,
Grundbegriffe und Kesultate der Bibel" te leveren, �ohue
sich jedoch um den Zusammenhang derselben zu bek�m-
mern, oder sie in ein k�nstliches System zu winden." �Dies
Geschaft," zegt hij, �bleibt allein dem Dogmatiker vor-
behalten, der diese Resultate an einander kettet." Of de
taak van den �Dogmatiker" zoo eenvoudig is, als uit deze
woorden schijnt te volgen, kan ons hier onverschillig blij-
ven; genoeg, dat het historisch karakter onzer wetenschap
door Ammon met bewustheid is uitgesproken. Nog luider

n geschiedde dit door G^ P. C. Kayser_ in zijn werk: Bi-
blische Theologie, oder Juda�smus und Chrisiianismus, u. s. w.
Erl. 1813, 14, maar inzonderheid door den Bazelschen

� Hoogleeraar W. M. L. de Wette (t 1850 ^x), die, minder
wat de resultaten, dan wel wat de methode betreft, haar
de meest belangrijke diensten bewees. Hij plaatste de Bij-
belsche Dogmatiek nevens, in zeker opzicht tegenover die der
Luthersche kerk, en onderscheidde in de eerstgenoemde,
beter dan tot dusver geschied was, tusschen de voorstellingen
van het Hebra�sme en die van het Juda�sme, tusschen de
leer van Jezus en die der Apostelen. Hij vroeg voor alle

1) Vergel. over dezen Godgel. ons uitvoerig opstel ia de Jaarbb. voor
wetensoh. Theol, D. VIII. bl. 337�388, en de daar aangeh. Litteratuur.

dingen, niet of hij-zelf zich met de Schriftuurlijke denkbeel-
den vereenigen kon, maar welke die denkbeelden waren j
hoe zij zich uit en nevens elkander ontwikkeld hadden, en
in welk verband zij stonden met de eigenaardige begrippen
des tijds, waarin zij het eerst waren uitgesproken. Onge-
twijfeld had ook dd,t werk zijne zwakkere zijden; de Bij-
belsche Theologie is hier nog te veel Bijbelsche Dogmatiek
in den strengeren zin van het woord, en het eigenaardig
wijsgeerig standpunt des schrijvers (hij behoorde tot de
school van Fries) was op de historische beschouwing van
al te overwegenden invloed. Dit neemt echter niet weg,
dat hij in zeker opzicht eene reuzenschrede op den goeden
weg is gevorderd, zoodat anderen met gewenscht gevolg
op den door hem gelegden grond konden voortbouwen. Dit
geschiedde dan ook tot zekere hoogte, hoezeer in min ge-
lukkigen vorm, door L. I¹. O. Baumgarten-Crusius, Hoogl.
te Jena, in zijne Grundz�ge der Bibl. The�L (18S�8), door
L. D. Cramer, Vorlesungen �ber die Bibl. Thcol. d. N. B.,
herausgeg. von Na�be (1830), en op veel breeder schaal
door D. van Coelln, Hoogl. te Breslau, wiens Bibl. Theol.
in twee cteeien na zijn dood (1836) werd uitgegeven door
Dr. D. Schulz.

Het was intusschen de heel of half rationalistische richting
der theologie niet alleen, die zich met kennelijke voorliefde
aan de beoefening van dit deel der wetenschap wijdde. Ook
van Supranaturalistische zijde werd haar gebied ^oor bekwame
handen bearbeid. Sinds het tweede vierendeel onzer eeuw
begon zich de aandacht meer opzettelijk te richten op de
Theologie des O. V. De geschriften over deze laatste van
Steudel (1840), �ehler (1840) en inzonderheid Havernick
(1848, 2° uitg. 18^3j*�n H. Schultz (1869) verdienen met
eere genoemd te worden. � Wat liet Nieuwe betreft, is
het inzonderheid de onvergetelijke Neander (f 1850), aan
wien onze wetenschap onmiskenbare verplichtingen heeft.
In het eerste deel van zijn Leben Jesu (l^e uitg. 1837) gaf
hij een historisch overzicht van de leer des Verlossers naar
den leiddraad zijner gelijkenissen, waarin zich de meester-

hand niet laat miskennen, gelijk hij reeds in het tweede
zijner Pflanzung und Leitung der Apostol* Kirche (l^e uitg.
1832) met zeldzamen tact het leerbegrip der verschillende
Apostolische schrijvers helder uiteengezet had. Hij deed de
fijne nuancen van ieders eigenaardigheid uitkomen, maar
wees tevens op de hoogere e\'enheid, en zocht opzettelijk
aan te wijzen, �wie ungeachtet alles Unterschieds im We-
sentlichen die Einheit in der Tiefe ruhe, wenn man sich
nicht durch die Form tiiuschen liisst, und wie auch die
Form sicli in ihrer Mannigfaltigkeit wieder von selbst erklart."
Lange, Schaff en de Pressens� hebben na hem hetzelfde
gedaan, in hunne bekende schriften over de geschiedenis
der Apostolische eeuw. De zwakkere zijden hunner voorsteU
ling zijn ontweken in een der beste geschriften, die wij hier
te vermelden hebben, C. F. Schmid, Bibl. Theol. des_N. T.,
na zijn dood uitgegeven door Dr. C. Weizsacker, 1853,
waarvan nog in 1864 een nieuwe oplaag verscheen. Met
heldere objectiviteit stelt hij de Theologie des N. V. in het
licht, en verdiept zich met onverholen sympathie in liet
organisme der verschillende leerbegrippen, waarvan het O ver-
zicht door eene opzettelijke Levensbeschrijving van den Heer
en zijne Apostelen voorafgegaan wordt. Schijnt het laatste
niet aan te bevelen (verg. § 1. 3), toch verdient zijn werk
de voorkeur boven het onvoltooide van Dr. G. L. Hahn,
die Theol. des N. T. (1854. I). Het behandelt enkel de
hoofdbegrippen betrekkelijk God en de wereld, die aan
het onderwijs van den Heer en zijne Apostelen gezamenlijk
ten grondslag verstrekken, zonder dat het tusschen de ver-
schillende leertypen en tropen zelve behoorlijk onderscheid
maakt, en stelt, ja, de eenheid der genoemde grondbegrip-
pen klaar in het licht, maar zonder dat hij aan de ver-
scheidenlieid der leerontwikkeling bij de schrijvers des N. V.
genoegzaam recht laat weervaren. Wat meer bijzonder de
Theologie der Apostelen aangaat, vermelden wij met inge-
nomenheid: H. Messner, die Lehre der Apostel, (1856^x),

1) Vau dit gesohrift verscheen eene Holl. Vert., aanbevolen door den
Hoogl. S. Hoekstra Bz.

een boek, nu en dan wat zwaar van gang, maar rijk van
inhoud, naar goede methode bewerkt, en inzonderheid G.
Y. Lechler, das Apostol. und nach-apostol. Zeitalter mit R�ck-
sicht auf Unterschied und Einh. in Lehre und Leien, ten
jare 1848 door Teyler bekroond, en in 1857 ten tweeden
male zooveel vermeerderd, en verbeterd verschenen,^l) dat
het bijna een nieuw werk mocht genoemd worden. De af-
zonderlijke Litteratuur der Petrinische, Paulinische, Johan-
ne�sche Theologie zullen wij te harer plaatse vermelden. Dat
de behandeling inzonderheid der leer van Jezus door den
invloed der kritiek van Strauss en de Tubingsche school
belangrijk gewijzigd moest worden, was een natuurlijk ge-
volg van den geest des tijds, en blijkt bovendien uit talrijke
voorbeelden.

Over het geheel moet men niet meenen, dat, ook waar
het zuiver-historisch karakter onzer wetenschap erkend en
gehandhaafd wordt, het theologisch en wijsgeerig standpunt
harer beoefenaars op hare behandeling zonder grooten in-
vloed gebleven is. Hoe nadeelig de Hegelsche philosophie
op de Bijbelsche Theologie des O. V. heeft gewerkt, kan
b. v. uit die van "Vatke ons blijken (1835), wiens apri-
oristische constructie van leer en geschiedenis bestreden,
maar niet verbeterd werd door Bruno Bauer, die Mei. d. A.
T. (1838, 39). Wat het Nieuwe aangaat, wij zouden aan
de veelzins voortreffelijke Histoire de la Th�ol. Chr�t. du
si�cle Apostol. van E. Beuss (1852, ²) laatste uitg. 1864)
nog hooger lof kunnen wijden, indien de klaarheid en vol-
ledigheid der voorstelling door hare strenge objectiviteit ge-
evenaard was geworden. Maar in de groepeering, hier en
daar ook in de behandeling en beoordeeling der stof laat
zich des schrijvers betrekkelijke sympathie voor de Tubing-

1) Vergel. onze Aankondiging in de Jaarbb. voor Wet. Th. (1852)
D. X, bl. 561�582. 2) In liet Hollandsen overgebracht, en aanbevolen
door den Hoogl. Kuenen (1855). Ook de Straatsb. Revue de Th�ologie
leverde jaren lang, altijd behoudens het eigenaardig standpunt van de
Bedactie en hare medearbeiders, belangrijke steenen tot den tempelbouw
onzer wetenschap.

sche constructie der oudste kerkgeschiedenis in geenen deele
miskennen, terwijl bovendien zijn onderzoek zich ook verder
uitstrekt dan de grenzen des N. T., niet ten voordeele van
de erkenning der gansch bijzondere waardij van zijn inhoud.
In oneindig grooter mate echter geldt die bedenking ten
aanzien van Scliwegjer^s behandeling der verschillende nieuw-
testamentische leerbegrippen in zijn Nachapostoliches ZeitaUer
(1846), en inzonderheid van het werk van het hoofd der
Tubingsche school, Dr. "F. C. Baur. na diens dood door
zijnen zoon in het licht gegeven (1864), Vgrlesungcn fiber
neu-testqm. Theologie, waarin de erkende licht en schacTuw-
kanten dezer richting als \'t ware geconcentreerd zich vertoo-
nen. Geheel de rijke stof van de Theologie des N. V. ver-
deelt Baur in drie verschillende perioden, nadat hij eerst
bij de leer van Jezus afzonderlijk stilgestaan heeft. Tot de
eerste brengt hij de vier, door hem als echt beschouwde
Paulinische brieven met de Apokalypse, en bespreekt hunnen
dogmatischen inhoud. In de tweede volgen: de Zendbrief
aan de Hebreen, de kleinere Paulinische Brieven (met uit-
zondering van die aan Timotheus en Titus), en daarbij die
van Petrus, Jakobus, de Synoptici en de Handelingen. In
de derde eindelijk het leerbegrip der Pastoraalbrieven en
der Johanne�sche schriften, die volgens Baur verreweg de
jongste zijn van geheel den gewijden Bundel. Zoo berust
de gansche opvatting en methode op eene Isagogiek en Kri-
tiek, waaraan wel niemand den naam van onbevooroordeeld
zal geven. Nog willekeuriger en met veel minder talent is
de reconstructie der geschiedenis op negatief standpunt be-
proefd door L. Noack, die Bibl. Theol. Einl. in \'s A. u. N. T.
u. s. w. Malle 1853. Daarentegen mocht de Protestantsche
wetenschap zich in eene nieuwe en belangrijke aanwinst ver-
blijden door de verschijning van B. Weiss, Lehrbuch der
B�bl. Theol. des N. T. (1868), een uitvoerig en .belangrijk
geschrift, met lust en liefde bearbeid, waarvan intusschen
de waarde nog klimmen zou, had de geleerde schrijver min-
der overijlde en bedenkelijke concessi�n gedaan aan de heden-
daagsche kritiek. � Van Eooinsch-Katholieke zijde werd in

Duitschland eene belangrijke bijdrage geleverd tot onze we-
tenschap door Dr. J. A. 13. Luttcrbeck, die N. T.-liche
Lehrbegriffe, odcr Untersuchunget�i/\'b\'er das Zeitaltcr der l�e-
ligionswende, die Vorstufen des Chrislenth. und die erstc Ge-
staltung desselbcn. 2 Th. (1852). Het bevat een schat van
bouwstoffen, doch de schrijver zelf heeft het gegeven als
ein llandb. fiir �lteste Dogmengesch. und System. Exegese
des N. T., en terwijl hij de leer van Jezus geheel onbehan-
deld liet, daarentegen niet weinig opgenomen,\'^at niet recht-
streeks ter zake behoorde.

Wat eindelijk ons vaderland aangaat; betrekkelijk veel is
er gedaan voor de Bijbelsche en Evangelische beoefening
der Dogmatiek (Muntinghe, Egeling, Heringa, Vinke),
maar nog weinig voor de wetenschappelijke, zuiver-historische
behandeling van de Theologie des N. "V. Van het stand-
punt der Groningsche school werd menige belangrijke bij-
drage tot kennis van het leerbegrip van Paulus en zijne
medeapostelen opgenomen, vooral in de eerste jaargangen
van Waarh. in Liefde. Een zaakrijk compendium gaf de
Leydsche Hoogl. J. H. Scholten zijn discipelen in handen
in zijne Geschied, der Chr. Godgeleerdheid gedurende het tijd-
perk des N\' V.\', 2" uitg. Leiden, 1858, waarin de bekende
heT�T�rh�id^�lT scherpzinnigheid des Auteurs zich even weinig,
als de invloed van zijn eigen dogmatisch stelsel verloochent.
Eene belangrijke Bijdrage ontving de Bijbelsche Theologie
in het geschrift van Dr. A. H. Blom, de leer van het Mes-
siasrijk bij de eerste Christenen, volgens de Hand. d. App.
(1863), eene studie, waaraan niet te vergeefs de eisch van
strenge objectiviteit werd gedaan. Op populair-wetenschappe-
lijke wijze beproefde de schrijver dezer Handleiding be-
paaldelijk de Christologie des N. V. in het licht te stellen,
Rott. 1857. Aangaande de Eschatologie, of leer der toe-
komende dingen volgens de geschr. des N. V. werd een
opzettelijk en grondig Geschied- en uitlegk. onderzoek ingesteld
door J. P. Bri�t, 2 dd. (1857, 1858). Hetzelfde was
vroeger op min gelukkige wijze beproefd door M. A.
Jentink in: Maran Atha, de Christel, leer der laatste dingen

(1852 !). Andere geschriften betrekkelijk meer bijzondere
punten zullen later ter hunner plaatse vermeld worden.

4. Aan het einde van ons historisch overzicht zien wij,
dat, zoo het ook in geenen deele onmogelijk is de Bijbel-
sche Theologie des N. V. als zelfstandige wetenschap te
behandelen, eene vernieuwde poging tot ontwikkeling en
volmaking dier wetenschap evenmin overbodig mag heeten.
Het bleek tevens, dat aan den eisch der wetenschap te beter
wordt voldaan, naarmate haar objectief-historisch karakter
te vaster in het oog wordt gehouden, terwijl daarentegen
ontijdige inmenging van eigen\' dogmatische en philosophische
meeningen niet anders dan tot hare wezenlijke schade kan
uitloopen. Beurtelings heeft men, gedurende eene reeks
van jaren, op een dezer beide klippen gestooten, dat men
de onmiskenbare verscheidenheid der leerbegrippen aan de
handhaving eener denkbeeldige ��nheid, of wederom de
hoogere eenheid aan de handhaving eener al te sterk ge-
kleurde verscheidenheid heeft ten offer gebracht. Het eerste
is inzonderheid vroeger onder invloed van het heerschend
Dogmatisme; het laatste bij voorkeur in onzen tijd onder
invloed van het toongevend Kriticisme geschied. De ware
wijsheid vordert, dat men, de Scylla ontwijkende, zich even
ver van de Charybdis verwijderd houde. Een en ander leidt
van zelf tot de volgende §.

Verg. Reuss, t. a. p. I, p. 13�28. Baur, a. a. O. S.
1�44. *Weiss, a. a. O. S. 16 u. ff.

Vraagpunten: Van waar, dat de Bijbelsohe Theologie des
N. V. eene nog zoo betrekkelijk jeugdige wetenschap is ? � Wei-
ken voor- en welken nadeeligen invloed heeft de Tubingsche school
op hare ontwikkeling uitgeoefend? � Is het mogelijk en noodza-
kelijk, hare beoefening geheel te houden buiten den invloed van
een bepaald christelijk-wijsgeerig systeem?

1) Verg. onze Kritiek in de Jaarbl. voor Wet. Th. IX, bl. 675�729,
en de Repliek ald., bl. 313 en v. 488 en v.

Hare Methode, Hoofdverdeeling en Eisch.

De Methode van ons onderzoek kan uit den aard
der zaak geene andere, dan de genetische, chrono-
logisch-analytische zijn. De Hoofdverdeeling der stof
wordt bepaald door de eigenaardigheid en den on-
derlingen zamenhang van de verschillende leerbegrip-
pen, welke in het N. V. worden aangetroffen. Zal
hare behandeling aan haar einddoel beantwoorden,
zij moet op echt wetenschappelijke wijze, maar tevens
in echt Christelijken geest worden ingericht.

1. Bij iedere wetenschap is de vraag naar de Methode
harer beoefening van overwegend belang. Al de waarde
van een resultaat staat of valt met de deugdelijkheid van
den weg, waarlangs het verkregen is. Even spoedig echter
valt het in het oog, dat de methode van elke wetenschap
wordt bepaald door haar eigenaardig karakter. Als deel der
Historische theologie kan de onze aan geen andere wetten
gehoorzamen, dan die voor ieder historisch onderzoek gel-
den. De methode moet alzoo eene genetische zijn, d. i.
op den inhoud niet alleen, maar ook op de wording (genesis)
der verschillende denkbeelden acht geven. Daarbij zal inzon-
derheid de historisch-psychologische Exegese hare goede dien-
sten bewijzen. "Voorts chronologisch; wij vinden toch in
het N. V. eene reeks van geschriften en denkbeelden, van
lieverlede ontstaan, niet zelden onder wederkeerigen invloed
van den een op den anderen schrijver ontwikkeld, terwijl
ook hel innerlijk ontwikkelingsproces van een en denzelfden
Auteur (Paulus bijvb.) in geeuen deele gedurende geheel
een jarenreeks onbewegelijk stilstond. �Geschichte ist Le-

bensentfaltung" (Schmid). Hier is dus liet bekende voor-
schrift: �distingue tempora" met allen ernst te behartigen.
Eindelijk analytisch, of disjunctief. Wij hebben niet ter-
stond naar het leerbegrip der Apostolische eeuw en bloc,
maar naar dat van ieder der verschillende getuigen te vra-
gen, die in het N. T. voor ons optreden. Voorzeker, het
moet ons ook hier om de hoogere ��nheid te doen zijn, doch
deze treedt eerst dan in het licht, als de onmiskenbare ver-
scheidenheid zich vooraf helder heeft afgeteekend. De syn-
these heeft geen waarde, wanneer de analyse niet zuiver
was. �C\'est a 1\'analyse, que nous demauderons la lumi�re,
qui �clairera notre route; a 1\'analyse, qui apprend a l\'his-
torien a s\'effacer lui-m�me pour ne pas manquer son sujet,
qui sait respecter Ie caract�re particulier de chaque fait, de
chaque idee qu\'elle rencontre, qui reconnait a chaque �poque,
a chaque groupe, a chaque individualit� m�me, si mince
qu\'elle soit, son droit de paraitre aujourdhui encore dans
Ie miroir de 1\'histoire, ce qu\'elle a �t� autrefois dans la
r�alit� de la vie." (Eeuss).

2. De Hoofdverdeeling van het gebied, dat wij optreden,
is door het gezegde reeds in beginsel aangeduid. Al aan-
stonds moeten wij de Theologie van den Heer Jezus
Christus, en die van de Apostolische schrijvers
van elkander onderscheiden, en de eerste v��r de laatste
behandelen. Bij de eerstgenoemde valt het onderscheid tus-
schen de uitspraken van den Heer bij de Synoptici en in
het vierde Evangelie van zelf in het oog. De tegenwoordige
stand der wetenschap eischt, dat wij op beiden afzonderlijk
acht geven, en alzoo eerst aan den Synoptischen, dan
aan den Johanne�schen Christus het oor leenen, om ein-
delijk op de onderlinge verhouding van beider woorden
te letten. Ook het onderzoek van de leer der Apostelen
vordert eene gelijksoortige, wederom drieledige splitsing.
Petrus, Paulus, Johannes, deze drie, en wel in deze
volgorde, laten ons achtereenvolgens hunne getuigenis hooren.
Kondom deze hoofdfiguren groepeeren zich andere, die meer
of min kennelijke geestverwantschap met hen en hunne denk-

beelden toonen. Bij de Petrinische Theologie behoort al-
zoo het leerbegrip van den brief van Jacobus en Judas,
gelijk ook van de Evangeli�n naar Mattheus en Marcus be-
sproken te worden. Rondom Paulus scharen zich achterecn-
volgens Stephanus zijn voorlooper, Lucas zijn tnedchelpcr,
de schrijver van den brief aan de Hebreen, zijn geestver-
want. Johannes staat alleen, maar de Johannes van het
vierde Evangelie en de Brieven ter �ene, en de Johannes
der Apocalypse zijn genoegzaam onderscheiden, om aan
den een\' het woord eerst te verleenen, nadat de ander
gehoord is.

In deze twee Hoofddeelen is de stof voor ons onderzoek
zamengevat, maar nog niet ten volle beheerscht. Wij kun-
nen toch � aan de eene zijde � het onderwijs van den
Heer en zijne Apostelen niet verstaan, zoolang wij niet,
althans in het algemeen, den grond leerden kennen, waaruit
de plant is gegroeid. Zoo moet dan aan beider onderzoek
een voorbereidend Hoofdstuk voorafgaan, waarin wel niet de
geheele Theologie des O. V. wordt behandeld, maar toch op
den Godsdienst, waaruit het Christendom is voortgekomen;
op de verwachtingen, die het verwezenlijkt heeft; op den
toestand eindelijk, de denkbeelden en behoeften des tijds,
waarin de Heer en zijne Apostelen optraden, nader wordt
acht gegeven, m. a. w. op het Moza�sme, het Profetisme,
het Juda�sme (van het vroeger Hebra�sme wel onderscheiden).
Wij kunnen den inhoud van dit eerste, bloot voorbereidende,
maar niettemin onmisbare hoofdstuk best zamenvatten onder
den naam van Oud-testamentische grondslagen.
Daarop volgt dan als tweede de Theologie van Jezus Chris-
tus; als derde die der Apostelen, naar het boven aange-
duide bestek: en is nu hiermede alles voltooid ? Evenmin
als het gebouw, waarvan de fundamenten gelegd, en de mu-
ren tot de vereischte hoogte zijn opgetrokken, maar dat nog
dak en gevelspits vraagt. In een vierde of laatste Hoofdstuk
moet de synthese der thans voltooide analyse beproefd,
m. a. w. de hoogere ��nheid van de leer der Apostelen onder-
ling, en van allen met den Heer ter sprake gebracht worden.

Eerst alzoo rijst liet gebouw van de Theologie des N. V.
voor ons oog, als ��n weigesloten geheel. �So wird die
N. T.-liche Theologie die Aufgabe haben, den organischen
Zusammenhang der N. T.-liche/r Lehre zu entwickeln"
(Schmid). Eerst hier kan men blijven staan. En blijkt het
nu, dat geen der aangeduide hoofddeelen bf gemist, of an-
ders geplaatst en geordend kan worden, zonder dat de har-
monie wordt verbroken, dan is daarmede zoowel het recht
als de juistheid onzer hoofdverdeeling gehandhaafd.

3. De Eisch, dat het in te stellen onderzoek te gelijk
wetenschappelijk en christelijk zij, zal in deze algemeenheid
wel bij niemand tegenspraak vinden. Desniettegenstaande
is een enkel woord van opheldering niet overtollig.

Wetenschappelijk is een onderzoek, wanneer het be-
antwoordt aan den eisch der wetenschap in het algemeen,
en in overeenstemming is met die bepaalde wetenschap, waar-
aan het toegewijd wordt. �Wetenschap is welgegronde en
welgeordende kennis, de vrucht van juiste waarneming en
wijsgeerig onderzoek" (Mulder). Theologische wetenschap is
alzoo welgegronde en welgeordende kennis van God en god-
delijke zaken, geput uit die bronnen, waaruit het blijkt,
dat deze gekend kunnen worden. Deze wetenschap laat zich
bij haar onderzoek voorlichten door het geloof aan God en
zijne openbaring, maar dat geloof, in plaats van den geest
des onderzoeks te binden of uit te dooven, wekt hem op, en
geeft aan zijne werkzaamheid de meest doelmatige richting.
Ook voor dit onderzoek geldt alzoo de eisch, dat het gron-
dig, naauwkeurig, volledig, onpartijdig en waarheidlievend
zij. De onpartijdigheid moet echter niet worden opgevat
als een stelselmatig verzaken en vergeten van alle beginselen,
waarvan men anders plag uit te gaan (Voraussetzunglosig-
keit), want dit is noch noodig, noch mogelijk. Zij eischt
veeleer, dat men, onbevangen van geest en gemoed, zich
toegankelijk houde voor iederen indruk, en niets dan waar-
heid verlange, om het even of die al of niet met onze eigene,
geliefkoosde meeningen strookt. Zulk eene waarheidsliefde,
die niemand meer dan den beoefenaar der Godgeleerde we-

tenscbap voegt, paart zich van zelve met dien zedelijken
ernst, die allerminst bij een onderzoek als bet onze ont-
breken mag. In zoover kan men zeggen, dat echte weten-
schappelijkheid niet slechts eene richting is van den geest,
maar van geheel het verstandelijk en zedelijk leven , zoodat
zij, even als de welsprekendheid, niet slechts eene gaaf,
maar ook eene deugd is te noemen.

Dat wetenschappelijk onderzoek zal tevens Christelijk
zijn , wanneer het wordt aangevangen en voortgezet _1° van
eenjChristelijk standpunt. Ook bij het onderzoek der leer
van Jezus en de Apostelen kan men onmogelijk vergeten,
wat hooge betcckenis het N. V. voor bet Godsdienstig
en Christelijk leven bezit. De Godgeleerde, die waarlijk
Christen is, kan dit zijn geloof niet verzaken, zoodra hij
het gebied der wetenschap optreedt. Dat wordt dan ook
volstrekt niet gevorderd; het gelooven leidt ook hier tot te
beter kennen en weten, gelijk het laatste wederkeerig in
staat stelt tot te beter gelooven (1 Joh. 5 : 18). Intusschen,
Christelijk en kerkelijk standpunt moeten ook hier volstrekt
niet verward worden. De H. S. des N. V. wordt hier uit,-
sluitend beschouwd en geraadpleegd als historische oorkonde;
de vraag, of zij nog meer is dan dit, en in welke verhouding
zij staat en staan moet tot het geloof en het leven des
Christens behoort uitsluitend op het gebied der Christelijke
Dogmatiek, en blijft dus hier onbesproken. Voorts moet ons
onderzoek 2° in Christelijken geest worden ingesteld, d. i.
in den geest van waarachtigen ootmoed, die eigen beperkt-
heid erkent; van levend geloof, dat te krachtiger opwekt,
om de verborgenheden van het Godsrijk te weten; van warme
liefde voor het Evangelie vooral, die zich gemakkelijk en
gaarne in den geest der gewijde schrijvers verplaatst. Ook
hier is de sympathie de onafwijsbare voorwaarde der diepere
intelligentie. Eindelijk 8° tot een Christelijk doel: persoon-
lijke heiliging door de kennis der waarheid; opbouw van
het Godsrijk in en rondom ons; en langs dien weg bovenal
verheerlijking van Hem, tot wien alle dingen, ook op het
gebied der wetenschap zijn.

Verg. Schenkel, a. a. O. S. 61. ff. * Nitzsch , a. a.
O. S. 225 , en onze Verhand. over de Christelijke Theologie ,
als wetenschap des geloofs, voorkom, in Voor Kerk en
Theol. 1871. II, bl. 81 en verv.

Vraagpunt on: Het belang der methode op theologisch ge-
bied. � Kritiek van eeuige andere hoofd* en onderverdeelingcn. �
In hoever is volstrekte onpartijdigheid bij ons onderzoek onmisbaar,
mogelijk, wenschelijk? � Is een zuiver historisch onderzoek, als
hier wordt beproefd, wel ten volle vereenigbaar met den eerbied,
dien men aan de H. S. is verschuldigd?

OUD-TESTAMENTISCHE GRONDSLAGEN.

Het Mozaisme is die Godsdienstig-staatkundige in-
richting, welke het Isra�litische volk aan Mozes te
danken heeft, en ten gevolge waarvan het eene ge-
heel ��nige plaats in de ontwikkelingsgeschiedenis van
het Godsdienstig leven der menschheid heeft ingeno-
men. Haar Hoofdkenbron is de kanonieke Schrift
des O. V., haar Grondslag bijzondere openbaring,
haar Karakter monothe�stisch, haar Vorm theokra-
tisch , haar Eerdienst symbolisch-typisch, hare_Strek-
king rein zedelijk, haar Standpunt dat van uitwendig
gezag, maar te gelijk van welbewuste voorbereiding
voor hooger ontwikkeling.

1. Het gebouw van de \'Theologie des N. V. rust geheel
op oudtestamentische!! grondslag. Het Evangelie is in in-

houd en vorm onverstaanbaar, zonder kennis der profetische.
Schrift, en deze wijst op hare beurt naar Mozes en den door
hem gestichten Godsdienst terug. (Verg. Joh. 4 : 22. 2 Tim.
3 : 15.)

2. Dat het Isra�litische volk bepaaldelijk in de Gods-
dienstgeschiedenis eene geheel ��nige plaats bekleedt, kan
door niemand ontkend worden. In koophandel en weelde
staat het bij de Phenici�rs, in kunst en wetenschap bij de
Grieken, in dapperheid bij de Romeinen en anderen achter.
Op Godsdienstig gebied daarentegen treffen wij onder Isra�l
denkbeelden, inrichtingen, verwachtingen aan, die wij in
dezen vorm nergens elders ontmoeten; historische figuren,
wier wedergade men vruchteloos zoekt; een zelfgevoel vooral,
dat slechts de vrucht van den buitensporigsten hoogmoed,
of anders van een onschatbaar voorrecht kan zijn. (Deut.
4:7. 33:29. Ps. 89:16. 147:19, 20.) Die ob- en sub-
jectieve hoogte, waarop Isra�l staat, kan alleen uit het
Moza�sme verklaard worden.

3. Tot rechte kennis en beoordeeling van het Moza�sme
is die van Mozes zelven noodzakelijk. Zij wordt deels uit
ongewijde (Egyptische, Grieksche, Romeinsche), deels uit
gewijde bronnen geput. (De H. S. inzonderheid des O. V.,
allermeest de Pentateuch.) Niet alles intusschen is zuiver
Moza�sch, wat zich naar den naam van Mozes genoemd
heeft, evenmin als alles Christelijk is, wat met den naam
van Christus verbonden wordt. Het is de even onbetwist-
bare als belangrijke roeping eener grondige kritiek om de
oorspronkelijk-moza�sche elementen te onderscheiden van wat
daaraan later, hetzij als ontwikkeling, hetzij als verbaste-
ring toegevoegd is.

4. Bij al hetgeen Mozes met andere Godsdienststichters
der oudheid gemeen heeft, blijft zijne persoonlijkheid, zijn
karakter en zijn werk volstrekt onverklaarbaar, indien hij
geen tolk en drager geweest is eener bijzondere Goddelijke
openbaring. Begrip, mogelijkheid, werkelijkheid, kenteeke-
nen dier bijzondere openbaring worden door de Dogmatiek
in het licht gesteld. De Bijbelsche Theologie constateert

slechts het feit, dat Mozes als een buitengewoon gezant van
God opgetreden (Num. 12 : 6�8), door tijdgenoot en na-
komeling (Deut. 34:10�12), ja ook door Jezus en de
Apostelen (Malth. 15 : 3�6. Rom. 3 : 2) erkend is gewor-
dcn, en zich zelven heeft gehandhaafd, niet slechts door
teekenen en voorzeggingen, maar inzonderheid door de in-
nerlijke voortreffelijklieid zijner Godsdienstleer, welke het
nog nimmer gelukt is op bloot-natuurlijke wijs te verklaren.
De Goddelijke openbaring echter, aan Mozes geschied, wor-
telt op hare beurt wederom in een vroeger voorleden, en
is de voortzetting eener gulden lijn van heilsbeloften, waar-
van de oorsprong zich in de grijze oudheid verliest (Exod.
2:2-4, 25). Slechts op het standpunt van het Supranatu-
ralistisch-the�sme kan het Moza�sme begrepen worden,. Zelfs
een zeer vrijzinnig Godgeleerde onzer dagen vond zich door
de macht der waarheid gedwongen, het uit te spreken: �die
alt-testamentliche Religion ist nur aus Offenbarung in be-
sondern geschichtlichenvSinn zu erkl�ren, d. h. daraus, dass
Gott diesem Volke Mamier erweckte, in deren urspr�nglicher
religi�s-sittlicher Anlage, sowie in den F�hrungen ihres in-
nern und aussern Lebens die Empfanglichkeit gegeben war,
den sich mittheilenden erl�senden Gotteswillen gegen�ber
der Menschheit, die befreiendo religi�se Wahrheit schlecht-
hin urspr�nglich zu verstehen, nicht wie ein Ergebniss
mcnschlicher Weisheit und Geistesarbeit, sondern als eine
freie Gabe der g�ttlichen Gnade. Nur wer das offon er-
kcnnt, kann gegen das A. T. geschichtlich gerecht sein\'\\
(IL Schultz,)

5. Het Moza�sme vertoont van den aanvang af een streng-
monothe�stisch Karakter. Het erkent Jahve niet slechts als
den oppersten, maar als den ��nigen God (Deut. 6:4), ne-
vens wien aan geen schepsel in hemel of op aarde Gods-
dienstige hulde mag toegewijd worden. Heeft Isra�l zich
in de woestijn en later aan afgodendienst schuldig gemaakt
(Amos 5:25, 26), het geschiedde in lijnrechten strijd met
het Moza�sch beginsel, dat den dood op deze overtreding
bedreigt. Er is evenmin grond om te stellen, dat dit Mo-

nothe�sme langs den weg van trapsgewijze ontwikkeling uit
een vroeger Poly the�sme is voortgekomen, als om het uit
de eigenaardigheid van het Semitisch ras te verklaren. �Ce
qui domine dans 1\'histoire des Juifs, ce n\'est pas la race,
mais la religion; deux choses distinctes, et qui ne s\'ex-
pliquent pas mutuellement\'\' (La Boulaye). Alles dringt
veeleer om , in wat vorm dan ook , aan eenc persoonlijke
Godsopenbaring te denken, aan de stamvaders der natie ge-
schonken , door hun kroost in Egypte vergeten, aan Mozes
vernieuwd, en in het Moza�sme met nieuwe elementen
verrijkt. Ten gevolge dier openbaring kent Isra�l den
Heer aller dingen, den almachtigen Schepper van he-
mel en aarde, in zijne ��nheid, oppermajestcit, geestelijke
natuur en vlekkelooze heiligheid, met barmhartigheid en
getrouwheid gepaard. Die waarheid is hier de spil, waarom
zich alles beweegt: �Ie dogme des dogmes." Hare kennis
verheft Isra�l boven alle volken der aarde, en is de onver-
anderlijke voorwaarde van nationaal en persoonlijk geluk.
Echter verheft zich het uitzicht op dit laatste in den regel
niet verder dan d�ze zijde des grafs (Exod. 20 : 12). Hoe
vast de hoop van enkelen zelfs in den dood aan den Eeu-
wiglevende vasthield, leven en onverderfelijkheid zijn eerst
door het Evangelie aan \'t licht gebracht (2 Tim. 1:10).

6. Het verbond, dat God naar zijne beloften met Isra�l
door tusschenkomst van Mozes als middelaar opricht, wordt
de grondslag der Theokratie. Het woord is van El. Jose-
phus afkomstig (contra Apion., II. 16); de zaak kan noch
als eene nabootsing van andere, bijv. Egyptische Godsdienst-
vormen; noch als bloot natuurlijke vrucht van een bekrom-
pen Particularisme; noch als onwillekeurig gevolg van reactie
tegen het Heidendom opgevat worden. Zij was het werk der
vrije en genadige verkiezing van Hem, die, waar Hij Heer
is der gansche schepping, Isra�l meer bijzonder tot het volk
zijns eigendoms maakte. De bondsacte der aldus gestichte
theokratie was de Sina�tische wetgeving; haar zetel het hei-
ligdom; haar grenspaal, niet het ontstaan van het koning-
schap, waardoor zij louter gewijzigd werd, maar de onder-

gang van den Isra�litischen staat, en hare hoogste weldaad
de verschijning van Hem, die voor altijd den scheidsmuur
tusschen Isra�l en de volken deed vallen. Eerst bij de er-
kenning van dit haar theokratisch karakter is de geschiede-
denis van Isra�l geloof baar, tot zekere hoogte begrijpelijk,
en in haren geheelen zamenliang de gedurig klimmende open-
baring der oppermajesteit Gods.

7. Als Verbonds-God wil God niet slechts door Isra�l
erkend, maar ook plechtig vereeid worden op eene Hem
welgevallige wijze. Die eerdieust, door Mozes verordend,
vertoont een symbolisch-typisch karakter (Kol. 2 : 16 , 17.
Br. a. d. Hebr.). De uitwendige vormen zijn de aanschou-
welijke uitdrukking van hooger Godsdienstige denkbeelden;
de tegenwoordige plechtigheden tevens afschaduwing van nog
toekomstige personen en zaken. (Ti/pi personales et reales.)
Typen en symbolen zijn in geenen deele hetzelfde. \'Het
symbool staat tegenover de idee, als hare verzinnelijkte uit-
drukking; de type tot de antitype, als de schaduw tot de
werkelijkheid. Het symbool beeldt het onzichtbare af; de
type beeldt het nog verborgene voor. Het een en het ander
zien wij vereenigd in de voornaamste Godsdienstige handeling,
gelijk van eiken Godsdienst, zoo ook van het Moza�sme,
het offer. Het is symbool der vrijwillige toewijding aan God ,
en bepaaldelijk het zoenoffer type van het volkomen offer des
N. V. �Der Begriff des Typischen ist unzertrennlich vom
Begriff einer theologischen Entwicklung, wo das Gegenwiirtige
mit dem Zuk�nftigen geschwangert ist" (Martensen). Regelen
voor de nadere verklaring van bijzonderheden geeft de Sym-
boliek en Typiek des O. V.

8. Is alzoo de vorm van het Moza�sme ��ne verhevene
accommodatie naar den onontwikkelden toestand des volks,
Bijne Strekking mag rein zedelijk heeten. Het religieus en
het ethisch element zijn hier op het innigst zamengesmolten.
De vlekkelooze heiligheid van den Koning Isra�ls wordt te
gelijk het hoogste ideaal van den onderdaan (Lev. 19 : 2);
het besef van eigen onheiligheid, de behoefte aan schuld-
vergeving, de zucht tot dankbare verheerlijking Gods door

den offerdienst te gelijk gewekt en bevredigd, en de geest
van liefde, barmhartigheid, menschelijkheid, zelfs bij het
strengste Particularisme, door eene wetgeving aangekweekt,
die tot in de kleinste bijzonderheden den toeleg vertoont
om godsdienst en leven ten nauwste met elkaar te verbinden.
Ten onrechte beweert men, dat de Moza�sche bedeeling
slechts op legaliteit, niet op eigenlijke moraliteit zou aange-
legd zijn, daar zij louter uitwendige daden, geen innerlijke
beginselen regelt. Reeds de aanhef van den Dekaloog staaft
het tegendeel (Exod. 20 : 2); bij al de ervaring van den
schrik des Heeren staat de eisch der liefde tot Hem op den
voorgrond (Deut. 6:5), en waar Jezus de hoofdsom der
wet tot dit ��ne voorschrift terugbrengt, daar getuigt het
echt Isra�litisch geweten, dat Hij haar volkomen juist heeft ver-
tolkt (Mare. 12 : 28�34). Wat op zichzelf beschouwd met
dit hoog-zedelijk karakter van het Moza�sme min of meer in
tegenspraak schijnt (zie b. v. Exod. 3 : 21, 22. 1 Sam.
15 : 3), moet met een oog op het geheel, bij het licht van
zijnen tijd, en in verband met de bijzondere Godsregeering
verklaard worden.

9. Toch was het der wet onmogelijk, de vervulling van
haren rechtmatigen eisch bij den zondigen mensch te be-
werken. Haar Standpunt was dat van uitwendig gezag, als
dat van den paedagoog tegenover den onmondigen en los-
bandigen knaap (Gal. 4:1, 2). In het Moza�sme staat de
mensch tot God, niet als het kind tot den vader, maar als
de onderdaan onder den koning, of de overtreder tegenover
den rechter. Ver de meeste geboden vurtoonen dan ook een
prohibitief karakter (Kol. 2 : 21), en gelijk het leven aan
de gehoorzaamheid, zoo is de dood aan de overtreding ver-
bonden (Gal. 3 : 10). Wel is hier de liefde Gods aanvankelijk
geopenbaard en erkend (Exod. 34 : 6, 7. Ps. 103 : 18.
] Kon. 19 : 11�18), maar voor het ontwaakt geweten treedt
zij doorgaans op den achtergrond bij zijne heiligheid en
rechtvaardigheid, die telkens nieuwe strafgerichten nood-
zakelijk maakt. Zoo wordt dan ook de liefde tot Hem wel
ge�ischt, maar niet bewerkt door de wet (Roin. 8 : 15) Wel

kent \'ook het Moza�sme de belofte eener herschepping des
harten (Deut. 30 : 6), maar de letter, als zoodanig, doodt
(2 Kor. 3 : 6). In dit opzicht is de geest en kracht van het
Moza�sme uitnemend gesymboliseerd in de houding des volks
bij de wetgeving (Exod. 20 : 18�21)"

10. Aldus beschouwd, zou het Moza�sme minder voor-
bereiding, dan tegenstelling van het Christendom zijn, indien
daarin � wat hier allerminst mag voorbijgezien worden �
geene plaats voor hooger\' ontwikkeling overbleef. Maar de-
zelfde Godsopenbaring, die het Moza�sme gesticht had, had
tevens zijne ontwikkeling door het Profetisme gewaarborgd
(Deut. 18 : 15�18). Het Moza�sme draagt eene particu-
laristische kleur, maar universalistisch zijn de herinneringen
van oude heilbeloften, die het ongeschonden bewaart (Gen.
3: 15. 49: 10), en de aspirati�n, die zijne tolken op het
hoogste standpunt hunner godsdienstige ontwikkeling uit-
spreken (Num. 11 : 29. 1 Kon. 8: 41�43). Zoo vertoont
het in zich zelf eene harmonische eenheid, doch niet die
van het voltooide gebouw, maar van het hechte fundament,
waarop verder moet voortgebouwd worden.

Verg. over de Theol. des O. V. in het algemeen de
geschr., § 2 aangehaald, waarbij men voege het hoogst
belangrijk werk van * L. Diestel, Geschichte des A. T. in der
Chr. Kirche (1869). � Over de geschiedenis van Isra�l en
het O. T. die van Hess, * v. Kalkar (1845. Holl. vert.),
*J. H. Kurtz (1853, 1858), H. Ewald (1851�1855), *de
Voorlezingen van I. da Costa, Over tvaarh. en waardij der
Schriften v. h. O. V. (1844), en, niet het laatst, E. W.
Hengstenberg, Geschichte des Beiches Gottes «nier dem A. B.,
I.�III. (1S69�1871). Van modern standpunt is de Gods-
dienst van Isra�l door den Hoogl. A. Kuenen (1869 en verv.)
op eene wijze beschreven, die eene meer gebijzonderde op-
gave van zijne geestverwanten en voorgangers t. a. p. over-
bodig maakt. Verg. de uitvoerige en belangrijke beoordeeling
van dit werk door P. Hofstede de Groot, W. in L. 1870,
hl. 65�144. � Over Mozes raadplege men het Art. van
Vaihinger, in Herzog\'s Beal Ene., benevens de daar aangeh.

Litteratuur, als ook het Art. Egypte, van Lepsius.� Over
de openbaring des O. V. * Auberlen, de Goddel. Openb.
enzv., uit liet Hoogd. door G. Barger (1862), I. bl. 120
en verv. C F. Trip, �ber die Theophanien d. A. T. in de
Werken van bet Ilaagsch Gen. (1856), *A. Dillmann, �ber
den Vrsprung der A. T.-lichen Relig. (1865). � Over de
Theokratie de Prijsverh. van * C. H. v. Kalkar, Haagsch
Gen. 1842, en de Artt. K�nige, Volk Gottes en and. in
Herzog\'s Real. Ene. � Over den Moz. eeredienst * Bahr,
Symbol, des Mos. Guit. Heidelb. 1837. * Kurtz, das Mos.
Op f er (1842), en iiber die Synib. Digniteit der Zahlen und
der Stiftsh�ttc, Stud. u. Krit. 1844. II. Over het offer nog
meer bepaald het Art. Opfercultus van Oehler, in Herzog\'s
Real. Ene. Over den priesterstand * L. Kiipcr, das Pries-
terhum des A. B. (1865). Over het (vooronderstelde) men-
schenoffer in Isra�l, * C. H. van Herwerden, in Waarh. in L.,
1868, I. � Over geschiedenis, waarde en regelen der Ty-
pologie * Tholuck\'s belangrijk Art. Vorbild, aldaar, benevens
de daar aangeh. Litt. � Over de Moz. wetgeving, behalve
de bekende werken van Micha�lis, Saalsch�tz en and. A. R.
S. Piccardt, de legislat. Mos. indole morali (1869). * P. Hof-
stede de Groot, Opvoed, d. Menschd. D. I., elfde tot dert.
Voorlezing. � Over de kiemen van later ontwikkeling in
het Moza�sme aanwezig, * Tholuck, das A. T. im N. T.
Zwei Beilage zu dem Gomment. �ber d. Hebr. br. Umbreit,
das Evang. im A. T., Stud. u. Krit. 1849. I. � G. K.
Meijer, die Pair. Verheissungen u. s. w. (1859). R. K�bel,
Das alt-testamentl. Gesetz und seine U/kunde. Ein Beitrag
zum "Verstiindniss seiner Stellung und Bedeutung in der
Entw. der G�ttl. Offenb. (1867).

Vraagpunten: Het verschil en verband van het O. en N.
V. � Overzicht en kritiek der verschillende opvattingen van het
Moza�sme. � Is het mogelijk, het ontstaan van het Monothe�sme
in Isra�l langs bloot natuurlijken weg te verklaren? � De hypo-
these van den steendienst. � Wat is de zin van Amos 5 : 25 en
26? � Overeenkomst en verschil der Theokratie en der latere

Hi�rarchie. � In hoever is het Moza�sme geheel oorspronkelijk?
(Spencer en Witsius). � De verschillende vormen der bijzondere
openbaring. � Tiet symbolisch karakter, ook van andere oude
godsdiensten. � Waaruit de vroegere overschatting, waaruit de latere
miskenning der Typologie te verklaren? � Nadere aanwijzing van
het symbolisch-typisch element in bijzondere soorten van offeran-
,]en. � In hoever de Moza�sche wetgeving, met andere vergeleken,
ten bewijze voor den goddelijken oorsprong van het Moza�sme kan
dienen? � Het Moza�sme en de latere heilsverwachtingen.

§ 5.
Het Profetisme.

Het Profetisme , in zijne soort niet minder ��nig
dan het oorspronkelijk Moza�sme, en evenmin op ra-
tionalistische als op magische wijze te verklaren, is
te gelijk de handhaving en de aanvulling van vroeger
openbaring geweest, en als zoodanig een onschatbare
weldaad, niet slechts voor Isra�l, maar ook voor de
heidensche wereld. Het heeft den weg gebaand voor
het Evangelie des N. V., op inhoud en vorm zijner
prediking belangrijken invloed geoefend, en zijne
hooge waardij boven redelijken twijfel verheven.

1. Had Mozes als Profeet hoog boven zijne tijdgenooten
gestaan (Num. 12 : 6�8), ook na hem traden nu en dan
buitengewone Godsmannen op. Eeeds in den tijd der Eich-
teren zien wij enkele profeten verschijnen (Eicht. 4 : �. 6:8),
schoon eerst met Samu�l de periode van het doorloopend
Profetisme een aanvang neemt. Hij schijnt de stichter te
zijn geweest der dusgenaamde profeten scholen, die straks
onder Elia en Elisa tot hooger ontwikkeling kwamen. Zijne
eigene verhouding tegenover Saul en �avid vertegenwoordigt
te gelijk die zijner opvolgers tegenover latere koningen. Als

handhavers der Theokratie treden zij uit verschillende stan-
den en kringen te voorschijn, door Jahve zelven geroepen.
Zij staan in geenen deele boven de wet, maar handhaven
haar gezag, prijzen hare geestelijke opvatting aan, en ver-
tolken Gods daden en raadsbesluiten, waarin zij dieper dan
anderen staren. Daarom dragen zij ook den naam van dienst-
knecht Gods (rr \'�JKb�), spreker (fDK�), ziener (ntn) en
and., in meer dan een opzicht van de priesters bepaald on-
derscheiden. Zij leeren het volk de teekenen der tijden
verstaan, ja niet zelden doen zij eigenlijk gezegde voorspel-
lingen hooien, d. i. bepaalde aankondigingen ook van zulke
gebeurtenissen der toekomst, die zich langs natuurlijken
weg onmogelijk berekenen lieten. Zoo weinig reden er is
om het voorspellen der toekomst voor de voornaamste roeping
der profeten te houden, zoo weinig grond vindt eene waar-
lijk onpartijdige kritiek, om de voorspelling van het verbor-
gene (contingente), dat met de ontwikkeling van het Gods-
rijk in organischen zamenhang stond, a priori geheel van
hunne werkzaamheid uit te sluiten. De stelling, dat de
kennis der profeten in geen geval buiten de natuurlijke gren-
zen der menschelijke wetenschap trad, ia zoowel met de uit-
spraken hunner zelfbewustheid als met wel geconstateerde
feiten in onverzoenlijken strijd.

2. Dat het Isra�litisch Profetisme een geheel ��nig ver-
schijnsel mag heeten, blijkt zoowel, waar het op zichzelf
beschouwd, als waar het met de heidensche Mantiek ver-
geleken wordt. Slechts op the�stischen bodem kon een plant
als deze ontluiken; slechts als schakel in een keten van
bijzondere heilsbedeeliugen laat zich het Profetisme verklaren.
Ook hier is geen andere keus, dan tusschen een bovenna-
tuurlijke opvatting of eene onnatuurlijke voorstelling. Wie
het Profetisme rationalistisch verklaart, vergeet dat de uit-
spraak van het menschelijk gevoel en het profetisch bewust-
zijn der zieners vaak lijnrecht tegenover elkander staat (1 Sam.
15 : 11. 16 : 6, 7. 2 Sam. 7 : 3-7), en maakt geheel de
Theokratie ten slotte tot een werk van overleg en bereke-
ning, begunstigd door den loop der omstandigheden. De

Isra�litische profeet ziet meer dan anderen, omdat hem meer
dan anderen door God is medegedeeld. Ongetwijfeld was
de vatbaarheid voor die mededeeling bij de profeten in niet
gewone mate aanwezig, maar de bron hunner persoonlijke ge-
wisheid aangaande het heden en de toekomst was in bijzondere
openbaring gelegen, in verschillenden vorm aan hen boven
velen verleend. Met de onhoudbare theorie eener bloot
magische en mechanische inspiratie valt nog het feit dier
inspiratie-zelve niet weg. De profetie was de gerijpte vrucht,
niet van divinatie alleen, maar van revelatie, waarvan in-
houd en vorm aan de individualiteit der profeten en den
oogenblikkelijken totstand zich aansloot, zonder zich alleen
uit dezen te laten verklaren. �De geschiedenis is de aan-
leiding tot de voorspelling, maar niet hare maat" (Delitzsch).
Echte profetie komt door de zamenwerking van den God-
delijken met den menschelijken factor tot stand, en bouwt
op de gegevens van het voorleden en heden voort, om van
daar den blik op de geheimen der toekomst te richten.

3. Het Profetisme staat tot het Moza�sme in zeer nauwe
betrekking. Het handhaaft de voorschriften van dit laatst-
genoemde, die anders gedurig vergeten worden (Mal. 4 : 4, 5),
maar ontwikkelt tevens zijnen dogmatischen inhoud, en voegt
er wezenlijke nieuwe elementen aan toe. Had het Moza�sme
Gods ��nheid verkondigd, Isra�ls profeten verheffen tevens
zijne majesteit op onnavolgbaren toon, en zwaaien den geesel
der satyre tegen de dwaasheid der afgoderij (Jes. 40 en 44).
Het begrip van den Engel des Verbouds en den Geest des
Heeren treedt in het profetisch woord veel sterker dan bij
Mozes te voorschijn (Jes. 63 : 9, 10). Zoowel de Angelologie
als de Daemonologie, waarvan het Moza�sme slechts vluchtige
sporen bevatte, worden inzonderheid door de latere profeten
veelzijdig en krachtig ontwikkeld. Ook de verwachting van
opstanding en gericht na den dood, waarvan Mozes gezwegen
had, wordt door sommigen hunner nadrukkelijk uitgesproken
(Jes. 25 : 6�9. 26 : 19. Ez. 37 :1�14. Dan. 12 : 2, 3). �
Was reeds het Moza�sme in beginsel rein zedelijk, met
voorliefde richt vooral het profetisch woord op den geeste-

lijken aard van Gods geboden het oog, en dringt tegenover
een mechanisch Formalisme en Eitualisme op de innerlijke
toewijding aan God als het essenti�ele van den offerdienst
aan (1 Sam. 15 : 22. Jes. 1 : 11�18. Mich. 6 : 6�8). � Was
eindelijk het Moza�sme particularistisch, de profeten plaatsen
zich als op den scheidsmuur, dien zij nog niet wegnemen
kunnen, en verkondigen een Godsrijk, dat van Jeruzalem \'
uitgegaan, alle volken omvat (Jes. 2:4); een gouden eeuw
der toekomst, schooner dan de heiden in het voorleden zich
voorstelde (Jes. 11 : 6�9).

4. Ook de Messiaansche profetie, zoowel in den engeren
als in den ruimeren zin � die betrekkelijk den persoon
en het rijk van den Messias � kan in zekeren zin als ont-
wikkeling van het Moza�sme beschouwd worden. Zij is de
voortzetting eener gouden lijn van beloften, in den Pentateuch
bewaard, waarmede de profeten en hunne tijdgenooten airede
bekend waren (zie § 4. ¹⁰). Het stamhuis van David, zelf
een profeet door het verhevenst uitzicht verblijd (2 Sam.
23 : 1�7. Matth. 22 : 43. Hand. 2 : 30), wordt het uitgangs-
punt der schoonste verwachtingen, in gedurig helderder om-
trekken afgeschaduwd. Bij de vroegste profeten, Joel (H. 2:
28�32), Amos (9:11, 12), Hosea (3 : 5) spreken zij in
nog meer algemeene vormen zich uit, maar reeds bij Micha
(H. 4, 5), en inzonderheid bij Jesaia wordt het beeld van
den vurig gewenschten Davidsspruit met steeds krachtiger
verwen geteekend (Jes. 7 : 14. 9 : 1�6. 11 : 1�10). Aan de .,
schildering zijner koningsheerlijkheid sluit die zijner profeti-
sche en hoogepriesterlijke werkzaamheid, inzonderheid in
de laatste hoofdstukken van Jesaia zich aan (H. 42. 49.
50:4�11. 52:13�53:12). Is hier ook de Davids-
spruit niet vergeten (H. 55 : 3), thans is het echter in-
zonderheid de Knecht des Heeren, die zijn heil niet slechts
aan Isra�l, maar ook aan de Heidenen boodschapt, schul-
deloos lijdend voor schuldigen tusschentreedt, en als de
ware, geestelijke Isra�l te gelijk de bronwei wordt van tij-
delijk en geestelijk heil voor alle volken der wereld. �
Wat alzoo reeds v��r de ballingschap aangeduid is, wordt

gedurende dat tijdperk bewaard, herhaald, met nieuwe trek-
ken verrijkt. Als op de puinhoopen van het verwoest Je-
rusalein ziet Jeremia den Davidstroon in schooner\' luister
herrijzen (H. 23 : 5, �), terwijl hij straks al de geestelijke
heerlijkheid der Nieuwe bedeeling tegenover de Oude laat
uitkomen (31 : 31�34). Ezechi�l schetst den Davidszoon
onder het liefelijk beeld van Ceder (H. 17 : 22�24) en
Herder (34 : 23), en ziet een stroom des levenden waters uit
den nieuwen tempel te voorschijn schieten (47 : 1�12).
Dani�l staat als wereldprofeet op eene hoogte, van waar hij
in de stilte van den nacht het aardsche Monarchenbeeld voor
zijne voeten vergruizelen en het Koningrijk der hemelen,
gesymboliseerd in de gestalte van eens Menschen zoon, op
de wolken des hemels ziet komen (H. 2, 7). � En ook na
de ballingschap vertoont zich dezelfde heilsverwachting in
veelzins gewijzigde vormen, maar met wezenlijk gelijksoortigen
inhoud. Hagga� (H. 2 : 7 �10) verbeidt eene openbaring der
Godsregeering ook onder de heidenen, die de heerlijkheid
van den tweeden tempel ver boven die des eersten verhoogt.
Zacharia ziet de priesterlijke en koninglijke waardigheid ver-
eenigd in de Davidsspruit, die zachtmoedig tot de ellendigen
komt (H. 6:12,13. 9 : 9). Maleachi, die in Hem den Engel
des verbonds ziet verschenen, kondigt tevens den tweeden
Elia als zijnen voorlooper aan (H. 3:1. 4:5). Elk profeet
staat op de schouders der voorgangers; allen te zamen wijzen
naar ��nen, die het einddoel is van Wet en Gezicht.

5. Geen wonder, dat zulk een Profetisme onschatbaar
weldadig voor Isra�l heeten mocht. Het was de voortdurende
drager der openbaring, bolwerk van den godsdienst, en als
\'t ware het onomkoopbaar geweten van den theokratischen
staat. Door het Profetisme zag Isra�l te gelijk zijn voor-
leden gehandhaafd, zijn heden verhelderd, zijne toekomst
gewaarborgd. Van daar, dat het bezit van profeten als een
uitnemend voorrecht beschouwd (Nel). 9:30. Ainos 2:11),
hun gemis als eene nationale ellende betreurd werd (Ps.
74: 9). � Zelfs voor het heidendom heeft het Profetisme
uitnemend gewerkt. De werkzaamheid toch van sommige

profeten ook buiten het land der belofte (Eliza, Jona, Dani�l)
had de bepaalde strekking om de vestiging van het Godsrijk
in ruimer\' kring voor te bereiden. Vooral is de Grieksche
vertaling van het profetisch woord daartoe bij uitnemendheid
dienstbaar geweest.

6. Alzoo heeft het Profetisme beide onder Isra�l en in
de heidenwereld den weg gebaand voor het Evangelie des
N. V. Immers, het heeft het Monothe�sme gehandhaafd,
zonder hetwelk eene nadere heilsopenbaring niet denkbaar
was. Het heeft het zondenbewustzijn gewekt en gescherpt,
dat te vuriger naar verlossing deed uitzien. Het heeft, waar
die hoop vruchteloos scheen, haar levend gehouden, en
tegenover den schrik der wet den troost der belofte gepre-
dikt. Zelfs moest geheel de persoonlijkheid, het werk en
het lot der uitnemendste profeten ten schaduwbeeld verstrek-
ken van Hem, die kroon en middelpunt zijn zou van alle
openbaringen Gods (Jes. 61 : 1. Verg. Luc. 4:18, 19.
12 : 40. 23 : 37).

7. Ook voor den beoefenaar der Bijb. Theol. des N. V.
heeft de studie van het profetisch woord des O. T. onmis-
kenbaar belang. Op inhoud en vorm der eerste Evangelie-
prediking heeft het veelzijdigen invloed geoefend. Het �van-
gelie treedt op, als vervulling van profetische uitzichten, en
beroept zich, ten waarborg zijner goddelijkheid, op profeti-
sche uitspraken (Luk. 24 : 27. Hand. 17 : 3 en vele and.
pil.). In den spiegel dezer Schrift heeft de Heer zijn eigen
beeld aanschouwd, en hebben duizenden Hem als den Christus
herkend. Zoowel de beschrijving van zijn persoon, als de
voorstelling van zijn werk in het. N. V. vindt haren sleutel
in het spraakgebruik en de plechtigheden des Ouden. Ja,
hoe groot het onderscheid zij tusschen den vorm der Pro-
fetische en der Apostolische uitspraken, de invloed der eerste
op de laatste is ook op dit punt onbetwistbaar. De Escha-
tologie des N. V. bijvb. is voor een goed deel in het kleed
der vroegere profetische beeldspraak gehuld, en doet een ver-
sterkten weerklank hooren van oud-testamentische stemmen.
Verzuim het raadplegen der Profetische Schrift, en de Apos-

tolische zal u deels onverstaanbaar, deels ongeloofelijk
zijn. Beschouw de laatste in het licht van de eerste, en hare
waarheid en goddelijkheid blinkt telkens schooner u aan.
Dat het daarbij intusscheu noodig is, inhoud en vorm der
profetie bij hare verklaring wel te onderscheiden, en zich
aan de ��n e zijde tegen realistische miskenning der ooster-
sche beeldspraak, aan de andere tegen spiritualistische ver-
damping der hier verkondigde werkelijkheid behoedzaam te
wapenen , behoeft nauwelijks herinnerd te worden. Bepaalde
regelen voor de interpretatie van het profetisch woord geeft
de Hermeneutiek des O. V.

Over liet Profetisme in het algemeen verg. men, behalve
de Monographi�n van A. Knobel (1838), P. B. Koster
(1838) en H. Ewald (1840), * F. Delitesch, die BM proph.
Theol. u. s. w. 1845 (aangekondigd in de Jaarbb. D. II.
bl. 169 eirverv.), vooral de belangr. Artt. van *Oehler,
Prophetenthum en Weissagung des A. B. in Herzog\'s Beal�n-
ct/cl. XII en XVII. * Tholuck, die Propheten und ihre
Weissagung, u. s. w. (1860). � Over de Mess. voorspel-
lingen meer bepaald het Art. * Messias bij Herzog, R. E.
IX. Hoffmann, Weissagung und Erf�llung, (1841). * Heng-
stenberg, Christol. d. A. T. %" Aufl. (1854). J. J. van
Oosterzee, Christologie, I. bl. 39-74. II. bl. 543�554.
Verg. ook D�sterdieck, de rei profeticae in V. T._f quam
universae tam Messianae naturd ethici. (1862). K. Kohier,
der Profetismus der H�br. und die Mantik der Griechen,
(1S60.) G. Baur, Geschichte der A. T. Weissagung, (1861.)
W. Neumann, Geschichte der Mcssian. Weissagung in A. T.
(1865), en allermeest het hoogst lezenswaardig geschrift van
*Kii per, das Prophetenthum des A. B. �bersichtlich darge-
stellt; eene krachtige poging om het Profetisme te waar-
deeren bij het licht van een Schriftuurlijk openbaringsgeloof,
1870. Van tegenovergesteld standpunt werd de vraag be-
sproken door J\\ Steeg, de Messias volg. de Prof. Uit het
Fransen (1867.)

Vraagpunten: Hoe wordt de gave der profetie door de pro-
feten zelve beschreven? � Is er grond om aan deze uitspraak
hunner zelfbewustheid vertrouwen te schenken? � Geschiedenis
en kenteekenen van h?t Pseudoprofetisme. � De profetenscholen. �
De betrekking van het profetenambt tot het priester- en koning-
schap. � Organische zamenhang en ontwikkeling der Messiaansehe
profetie. � Grond en beteekenis van het verdwijnen der profeti-
sche gave in Isra�l. � Eigenaardigheid van de profeten des Ouden,
tegenover die des Nieuwen Verbonds.

§ 6.
Het Juda�sme.

Het oorspronkelijk Hebra�sme, door het woord
van Mozes en de Profeten gevoed en gelouterd, komt
in het later Juda�sme in geenen deele tot een toe-
stand van normale ontwikkeling, maar veeleer van
teruggang en diepe verbastering. In dat licht open-
baart het zich bij een blik op de godsdienstige ge-
steldheid, denkbeelden en behoeften van de tijdge-
nooten des Heeren. De kennisneming van dit een
en ander is noodig om inhoud en vorm der uitsp ra-
ken van Jezus en de Apostelen wel te verstaan en
naar eisch te waardeeren.

1. Zoo vast het staat, dat het woord van den Heer en
de Apostelen aan dat van Mozes en de Profeten zich aan-
sluit, zoo duidelijk is het, dat die aansluiting plaats heeft
met het oog op gegeven toestanden en bepaalde behoeften.
Onkunde desaangaande maakt de leer van het N. V. on-
verstaanbaar; kennis van het Juda�sme, niet minder dan die
van het Hebra�sme, is uit dien hoofde niet wenschelijk
slechts, maar noodzakelijk.

2. Door Juda�sme verstaat men de eigenaardige richting
der Isra�lieten (voortaan Joden genaamd) na de Babylonische
ballingschap op zedelijk en godsdienstig gebied, met al wat
daaruit noodzakelijk voortvloeit. Niet onjuist wordt het be-
schreven als �die verungl�ckte Wiederherstellung des He-
bra�smus, und die Mischung positiver Bestandtheile dessel-
ben mftt fremden mythologisch-metaphysischen Lehren, worin
ein reflectirender Verstand ohne lebendige Begeisterung wal-
tet; ein Chaos, welche eine neue Sch�pfung erwartet (de
Wette)." liet wordt gekend, deels uit Bijbelsche bronnen
(de jongste bestanddeelen des O. V., de Evangeli�n, Handd.
en sommige Brieven des N. T., eenigermate ook uit de
LXX); deels uit buiten-bijbelsche (de Apocryphen en Pseu-
depigrapha des O. T., de oudste Targumim, den Talmud,
de joodsche bestanddeelen der Sibyllijnsche boeken, de ge-
schriften van Flavius Josephus, Philo enzv.).

3. De zedelijke en Godsdienstige toestand der Joden na
de Babylonische ballingschap vertoont in meer dan een op-
zicht een betrekkelijk gunstig karakter. De afgoderij is ver-
dwenen, de tempel hersteld, een aantal synagogen en bede-
huizen verrezen (Hand. 15 : 21), en de kennis der gewijde
Schriften, aldaar in geregelde orde gelezen, aanmerkelijk uit-
gebreid. In ��nen bundel vereenigd, en door de Alexandrijn-
sche vertaling in ruimer\' omtrek verspreid, wordt het O. T.
weldra scherp onderscheiden van de Apokryphe litteratuur,
die in ditzelfde tijdperk zich vormt, en door de vertegen-
woordigers der rabbinale geleerdheid zorgvuldig verklaard en
gehandhaafd. De scheidsmuur tusschen Isra�l en de heiden-
wereld is zichtbaar gedaald, en een niet onaanzienlijk aantal
proselyten, beide der poorte en der gerechtigheid, sluit bij
de weleer verachte Joden zich aan. De vormen zijn in menig
opzicht uitnemend, en de Maccabeeuwsche heldeneeuw toont,
dat de oude geest nog niet geheel is geweken. De Mes-
siasverwachting eindelijk is thans veel meer bekend, ver-
spreid en geschat dan immer te voren.

4). Toch vertoont, ook te midden van dit alles, het gelaat
van dit tijdperk een sterken trek van veroudering. Het

Godsdienstig leven, door weetheiligheid aan de eene, en
werkheiligheid aan de andere zijde in zijne normale werking
belemmerd, draagt een meer verstandelijk en angstvallig,
dan vroom en blijmoedig karakter; kleingeestige nauwge-
zetheid heeft de plaats van vroeger geestdrift vervangen.
Valsche profeten treden in dit tijdperk niet op, maar ook
de stem der ware verstomde; men roemt op bet voorleden,
maar zonder dat het heden zich tot vroeger hoogte verheft.
Bij de wet komt de overlevering in zwang (Matth. 15 : 1�14),
naast de Moza�sche denkbeelden begint de invloed van
Alexandrijnsche, Parsistische en andere Godsdienstbegrippen
zichtbaar te worden, en waar de kennis opgeblazen maakt,
wordt de liefde vergeten. De scholen van Hillel en Scham-
ma� verdeelen de geesten, en de sekten, in dit tijdperk
ontstaan, dragen tot verbastering des Jodendoms bij.

5. De Pharise�n vertegenwoordigen het conservatief
beginsel, ongeveer drie eeuwen voor Christus als secte te
voorschijn getreden, die onder het volk, inzonderheid onder
de vrouwen (Mare. 12:40), een grooten aanhang gewonnen
en de meeste schriftgeleerden onder hare banieren vereenigd
had. Hoezeer onderling weder verdeeld, voelden hare leden
te zamen zich ��n, als afgescheiden (ttS^fc) niet slechts als
Isra�lieten van de heidenen, maar ook als vromen van de
zondaars onder de Isra�lieten. Hunne geloofsleer kenmerkt
zich door eene zeer ontwikkelde Pneumatologie, Christologie,
Eschatologie; hunne zedeleer door Formalisme, Rigorisme,
Kasu�stiek; hunne praktijk op Godsdienstig gebied door
Zelotisme (Matth. 23 : 15); op staatkundig door revolutionaire
bewegingen, die hen tot duchtbare tegenstanders van Rome\'s
oppermacht maakten. � De Sadduce�n, die zich als recht-
vaardigen (*p!�) tegenover hen plaatsten � ten ware men.
liever hunnen naam van zekeren Zadok wil afleiden �
staan eenigermate tot en tegenover hen, als de Epicuristen
tot en tegenover de Sto�ci. Minder talrijk, maar meer aan-
zienlijk dan hunne tegenstanders, en niet zelden met de
hofpartij zamenstemmende (Mare. 3:6), huldigen zij in de
staatkunde een zeer behoudend, in den Godsdienst een uiterst



		193

		Ritter (1801), G. L. Bauer (1802), C. F. Boehme (1806), A. Cludius (1808), J. B. Gerhauser (1816), M. Reuterdahl (1820) en C. Schrader (1833), \') maken wij inzonderheid opmerkzaam op den verdienstelijken arbeid van L. Usteri, Paulin. Lehrbegr. 6° Aufl. 1851; een leerling van Schleier- macher, inzonderheid blijkens den aanleg van zijn geschrift, meer dan ��n zijner voorgangers ingedrongen in den geest des Apostels; op het onderzoek der Paul. Theol., in het tweede Deel van Neander\'s Geschichte der Pflanz. vnd Leit. der Chr. K.; op het geleverde door F. C. Baur, in zijn Paulus (l^e. uitg. 1845. S. 505-670). De geschriften van A. F. Dahne (1835) en E. C. J. L�tzelberger (1839) over het leerbegrip van Paulus kunnen de vergelijking met het genoemde drietal niet doorstaan. Daarentegen hebben, ne- vens Schmid, Meszner en Reuss in hunne reeds vaak aan- gehaalde geschriften, ook Lechler, Schaff, de Pressens�, Ritzschl (2^e Aufl.) en anderen, bij hunne behandeling van de geschiedenis der Apostol. eeuw, aan de leer en leerwijze van Paulus meer of min opzettelijk de aandacht gewijd. Onder onze landgenooten verdient inzonderheid de Paulus van I. da Costa (1846, 47) vermelding. Ook de Godge- leerden der Groninger school in de eerste jaargangen van Waarh. in Liefde (1837 en verv.), benevens onderscheiden kweekelingen der Leidsche en Utrechtsche, leverden ten aanzien van d�tails hunne bijdragen, waarmede wij ons later bekend maken. 8. Na den blik op zoo menig, deels waarschuwend, deels aanmoedigend voorbeeld kan de vraag naar de beste behandelingswijze van het Paulinisch leerbegrip niet moei- lijk te beantwoorden zijn. De reeds opgemerkte hoofdge- dachte van \'s Apostels onderwijs bepaalt tevens den gang van ons onderzoek, dat als van zelf aan zijne eigene uitspraak, Rom. 3:21, 22, zich aansluit. Wij moeten op \'s Apostels voorstelling van het voorchristelijk en van

		1) Men zie aangaande deze geschriften het beoordeelend Verslag van Reuss, a. w. II, bl. 10 en verv.

		13



	*i \\y*

	279 genis van Johannes, aan de wereld niet anders, dan in en door den Logos, die van den beginne deelge- noot zijner natuur en majesteit, middeloorzaak der Schepping, het Leven en het Licht der menschen is. De wereld echter, door haren Overste misleid en beheerscht, heeft boven dat licht de duisternis lief, en is dien ten gevolge aan de heerschappij van zonde en dood onderworpen. Nogthans zijn er beter gezin- den, innerlijk ontvangbaar voor de hoogste openbaring Gods in den Logos, die van ouds bepaald onder Isra�l aangekondigd en voorbereid is. 1. Bij de beschouwing van Johannes\' onderwijs valt niets
		s⁴
zoo spoedig in het oog, als de verhevenheid van het Apos- tolische Godsbegrip. God is hem de Waarachtige (I. 5: 20), in tegenoverstelling van alle ijdele niet-goden; Licht (I. 1:5), j het inbegrip van alle zedelijke vju^ojfl&nJlfiid i welke zich \'�\' , � ; \'�\'�\' � weder concentreert in de Liefde (I. 4:8, 16), de bron- y; \'" wel des eeuwigen Levens (I. 5 : 20). En van dien God spreekt hij als van den Vader (I. 2:13. 3: l), ongetwijfeld v.^ > in het bewustzijn der kinderlijke betrekking tot Hem, maar i^L*" tevens met kennelijke heenduiding naar eene verborgenheid V van het Goddelijk wezen, alleen geopenbaard in den Zoon. 2. God namelijk is niet slechts onzichtbaar (Joh. 1 : 18), maar wordt alleen gekend, voor zoover Hij zich zelven open- baart, en middelpunt van die openbaring is de Zoon, zoodat zelfs de .Theophjtnuj in het O. T. in den grond der zaak reeds Christophanie is geweest (Joh. 12 : 41). Gods open- baring in Christus is jJgga.voor Johannes de bron zijner Godskennis en van zijn Godsbegrip beiden. De algemeene Godsopenbaring in natuur en geweten, waarvan Faul"ns~ge- waagt, wordt bij hem in dien vorm niet vermeld; alles, wat van God kennelijk is, concentreert aich voor zijn oog in den Logos. 3. De Logos is in het Johanne�sch denksysteem iden-



		RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT I I 11 I I 11 1 I 11 I i 11 I II II II \'Kt i\' \'il �\' \' \' I I I II \'

		A06000003545609B

		0354 5609

		�





		DE THEOLOGIE DES NIEUWEN VERBONDS.

		EEN HANDBOEK

		ACADEMISCH ONDERWIJS EN EIGEN OEFENING

		J. J. VAN OOSTERZEE.

		Tweede, vermeerderde Uitgave.

		UTBECHT, KEMINK EN ZOON. 1872.



		VII

		kennis bevorderen, en voor de studie der leerstellige Godgeleerdheid den weg banen. Beantwoordt de po- ging aan haar doel, dan stel ik mij voor, later een dergelijk Compendium uit te geven voor de Christe- lijke Dogmatiek, en mogelijk ook voor de Praktische Theologie, aan welker beoefening ik mede geroepen ben mijne beste krachten te wijden. Aan hare voor- malige en tegenwoordige toehoorders, die deze lessen tot dusver met belangstelling en niet zonder vrucht zijn gevolgd, brengen deze bladzijden tevens mijnen oprechten en biddenden heilgroet. pteecht, Sept. 1867. . v. O.

		VOORREDE VOOR DEN TWEEDEN, VER- MEERDERDEN DRUK.

		Reeds voor eenigen tijd was van Hit Handboek eene nieuwe uitgave noodig geworden, en niet langer mocht ik het verzoek der uitgevers afwijzen om die voor de pers te bereiden. Kwam geheele omwerking of belangrijke uitbreiding mij niet dadelijk noodig voor, toch heb ik deze gelegenheid niet ongebruikt ge-



		VIII

		laten om het boek met zorg te herzien. Menige misstelling is daardoor verbeterd, de redactie van enkele zinsneden hier en daar gewijzigd, en vooral de Litteratuur bij elke afdeeling zooveel mogelijk aangevuld, en tot op het tegenwoordige bijgewerkt. * Had men niet zonder grond, ten aanzien der laatst- genoemde, in den eersten druk zekere onvolledigheid en eenzijdigheid opgemerkt, ik heb getracht thans dit gebrek te vermijden, en alleen, bij meer volledige opgave, door een gebruikelijk teeken () op die ge- schriften gewezen, waarop ik met meer bijzondere aanbeveling de aandacht vestigen wilde. Door ietwat zuiniger druk, met wegneming van het overtollige gepaard, is gezorgd, dat de omvang dezer Handleiding,* bij hare gewenschte beknoptheid, niet noemenswaardig is uitgebreid. Door een en ander hoop ik, dat dit Handboek aan bruikbaarheid, ook bij verschil van richting en denkwijze, gewonnen mag hebben, en in zijne mate zal voortgaan, die juiste, welgeordende en vruchtbare kennis van de Theologie der Schriften des N. V. te bevorderen, waaraan de vaderlandsche Kerk in onze dagen zoo groote behoefte heeft. Was het boek zeer bepaald met het oog op eigen behoefte en die mijner naaste omgeving geschreven, te meer moest het mij verrassen, dat het ook buiten



		INHOUD.

		Bladz. INLEIDING................ 1�22 § 1. Begrip der Wetenschap......... 1�7 § 2. Hare Geschiedenis........... 7�16 § 3. Hare Methode, Hoofdverdeeling en Eisch . . . 17�22 EERSTE HOOFDSTUK. OUD-TESTAMENTISCHE GRONDSLAGEN. . 23�48 § 4. Het Moza�sme............ 23�31 § 5. Het Profetisme........... 31�38 § 6. Het Juda�sme............ 38�45 § 7. Johannes de Dooper.......... 45�47 § 8. Resultaat............. 48 TWEEDE HOOFDSTUK. DE THEOLOGIE VAN JEZUS CHRISTUS. . 49----140 § 9. Algemeen Overzicht.......... 49�54 EERSTE AEDEELING. DE SYNOPTISCHE EVANGELI�N. § 10. Het Godsrijk............ 54�58 § 11. Zijn Stichter............ 58�63 § 12. De Opperkouing........... 63�68



		XII

		Bladt. §13. De Onderdanen......... .\' . 08�75 § 14. Het Heil.............75�83 § 15. De Heilsweg............83�89 § 16. De Voleinding............89�96 TWEEDE AFDEELING. HET EVANGELIE VAN JOHANNES. § 17. Inleiding............. 97�101 § 18. De Zoon van God in het vleesch..... 102�106 § 19. De Zoon van God in bedekking tot den Vader. 106�112 § 20. De Zoon van God in betrekking tot de wereld. 112�122 § 21. De Zoon van God in betrekking tot zijne dis- cipelen............. 122-127 § 22. De Zoon van God in zijne toekomst. . . . 127�130 DEKDE AFDEELING. HOOGERE ��NHEID. § 23. Verscheidenheid en Overeenstemming. . . . 131�138 § 24. Resultaat............. 138�140 DERDE HOOFDSTUK. DE THEOLOGIE DER APOSTELEN. . 141�302 § 25. Algemeen Overzicht......... 141�147 EERSTE AFDEELING. DE PETRINISCHE THEOLOGIE. § 26. Overzicht............ 147�153 § 27. Petrus, een Apostel van Jezus Christus . . 153�161 § 28. Petrus, de Apostel der besnijdenis .... 161�167 § 29. Petrus, de Apostel der hoop...... 167�172 § 30. De tweede Brief van Petrus...... 172�178 § 31. De verwante Leerbegrippen....... 178�185 § 32. Slotsom en Overgang........ 185�187 �



		XIII

		� WE EDE AE� E KLTX G. DE PAULINISCHE THEOLOGIE. Btadi. § 33. \'Overzicht............187�195 EERSTE ONDERDEEL. DE MENSCHHEID EN DE MENSCH VOOR EN BUITEN CHRISTUS. § 34. De Heiflensche en Joodsche wereld .... 195�199 § 35. De oorzaak van dezen toestand.....199�207 § 30. Haar gevolg...........207 � 210 TWEEDE ONDERDEEL. DE MENSCHHEID EN DE MENSCH DOOR EN IN CHRISTUS. § 37. Het Heilsplan........... 211 � 217 § 38. De Christus........... 217�223 § 39. H�t werk der Verlossing....... 224�232 § 40. De Heilsweg........... 232�238 § 41. De Gemeente........... 238�244 § 42. De Toekomst........... 244�251 § 43. De verwante Leerbegrippen....... 251 � 269 § 44. Slotsom en Overgang........ 269�271 DERDE AFDEELTNG. DE JOHANNE�SCHE THEOLOGIE. § 45. Overzicht.............272�278 EERSTE ONDERDEEL. HET EVANGELIE F.N DE BRIEVEN. § 46. De wereld buiten Christus.......278�284 § 47. De Verschijning van Christus......284� 290 § 48. Het Leven in Christus........290�295



		XIV

		TWEEDE ONDERDEEL. DE APOKALYPSE. Bl.dz. § 49. Verscheidenheid en Overeenstemming. . . . 295�302 VIEEDE HOOFDSTUK. HOOGERE ��NHEID .... 303�318 § 50. Harmonie der Apostelen onderling .... 303�311 §51. Harmonie der Apostelen met den Heer. . . 311�315 § 52. Harmonie van den Heer en de Apostelen met de Schriften des Ouden Verbonds .... 315�318





		�



		. -

		INLEIDING.

		Begrip der Wetenschap. De Bijbelsche Theologie des Nieuwen Verbonds is dat deel der Godgeleerde wetenschap, hetwelk de leer van de Schriften des N. V. aangaande God en God- delijke zaken overziet en in geregelden zamenhang voordraagt. In karakter, omvang en doel van de Chris- telijke Dogmatiek bepaald onderscheiden, vindt zij in de Encyclopaedie hare natuurlijke plaats op het gebied der Historische Theologie. 1. Theologie is in het algemeen wetenschap van God en Goddelijke zaken; volgens eene nieuwere, daarom nog niet betere bepaling: wetenschap van den Godsdienst. In den engeren zin bedoelt dit woord de wetenschap aangaande God, in onderscheiding van die aangaande den Mensch, de Zonde, den Christus enz. (Theologie, de naam voor den Locus de Deo in de Dogmatiek, in onderscheiding van de Anthropo- Hamarto-Christologie enz.). Geen Godsdienstvortn van eenige beteekenis, of hij heeft zijne meer of min ontwikkelde 1



		6 noodig. �Als Protestant heeft hij bovendien nog prik- kels tot dit onderzoek, voor den Roomsch-Katholiek niet, of niet in die mate aanwezig. � En wel verre, dat in onzen tijd de veelzins gewijzigde beschouwing der H. S. dit onderzoek min belangrijk zou maken, valt het veeleer van zelf in het oog, hoe � de juistheid der bedoelde wij- ziging voorts geheel en al daargelaten � juist de teekenen der tijden op dit gebied te dringender tot zijne onvermoeide voortzetting wekken. �Met reden wordt dan ook in onze kerk van den aanstaanden Evangeliedienaar gevorderd,¹) dat hij het Akademisch onderwijs in de Bijbelsche Godge- leerdheid (van de leerstellige wel te onderscheiden) gedurende twee jaren bijgewoond hebbe. Hare afzonderlijke behandeling als zelfstandige wetenschap, ofschoon van betrekkelijk lateren oorsprong, moet niet alleen gebillijkt, maar als een wezen- lijke vooruitgang beschouwd worden. Verg. E. F. Eleck, i\'iber bibl. Thcol. als Wisscnsch. unse- rcr Zeit, in E�hr\'s Prediger-Bibliothek, Th. 86. A° 1834. C. F. Schmid, ttber das Interesse und den Stand der Bibl. Thcol. des N. T. in unserer Zeit, in het Ti�b. Zeitschr. f�r Theol. 1838. IV. S. 125 u. ff. D. Schenkel, die Aufgabe der Bibl. Theol. u. s. w. Stud. u. Krit.* 1852. I. S. 43 u. ff. B. Weiss, das Verhaltniss der Exegese zur Bibl. Theol., in het Deutsche Zeitschr. 1852. N°. 38, 39. J. K�stlin, �ber die Einh. und MannigfaltigJc. der Apostel. Lehre, in het Zeitschr. fur Deutsche Theol.* 1857, 1858. De Inleiding tot het theol. homil. Bibelwerk* van J. P. Lange, en vooral het Art. van C. J. Nitzsch, in Herzog\'s Beal�ncyclop. II. S. 219 ff. Vraagpunten: Het karakter en de psychologische grond der theologische wetenschap in het algemeen. � Waarom werd het onderzoek van de theologie des O. en N. V. eerst vereenigd. later gescheiden, en in hoever is die scheiding te billijken? � Kritiek van andere definities onzer wetenschap, min of meer van de onze 1) Zie het Reglement op het Examen ter toelating tot de H. Dienst. Art. 9.



		9

		licht gesteld. In klimmende mate liet zich, nevens het scho- lastisch-dogmatisch, aan exegetisch\' (nog niet aan zuiver his- torisch-) Bijbelsch onderzoek behoefte gevoelen, en de hulp- middelen er toe werden van onderscheiden\' kanten verschaft. In Straatsburg gaf Seb. Schmidt zijn Collegium (3^e druk, 1689); in ons vaderland bevorderden Witsius en Vitringa eene zuiver-bijbelsche richting. Ook de reactie van het Pi�- tisine tegen het Orthodoxisme heeft ter voorbereiding onzer wetenschap weldadig gewerkt, en gedurende heel de acht- tiende eeuw openbaart zich het toenemend streven om het schoolsche juk te verbreken, en bij de voorstelling der christelijke Heils- en Levensleer tot Bijbelschen eenvoud terug te keeren. Als typen dezer richting mogen vermeld worden M. C. Heyman, Versuch einer Bibl. Theol. in Ta- be�en (4^e Aufl. 1758); A. F. Busching, Epitome Theol., e solis litteris sacris concinnatae (1757), en van dezelfde hand_:Gedanken von der Beschaffenh. und der Vorzug der Bibl. Bogm. Theol. vor der Scholas�schcn (1758); bovenal D. G. F. Zachariae, Bibl. Theologie, oder Untersuchung des Bibh Grundes der vornehmsten theol. Lehren (3^e uitg. in vijf deelen, 1786), en Storr, Doctrinae Christianae e solis litt. SS. repetitae Pars Theor. (1793 en 1807). Hun voetspoor werd, zoowel buiten als in ons vaderland, door eerbied- waardige Bijbelsche Theologen van supranaturalistische rich- ting, op het einde der vorige eeuw en den aanvang van deze, gedrukt. 3. Wat waarde intusschen ook aan dit alles zij toe te kennen, de zuiver historische behandeling van de Bijbelsche Theologie des N. V. is geheel een vrucht van den nieuweren tijd, die het onderscheid tusschen haar en de, hetzij ker- kelijke, hetzij wijsgeerige Dogmatiek steeds scherper op den voorgrond liet treden. Het denkbeeld, dat de Bijb. Theol. des N. V., als zelfstandig deel der historische wetenschap behandeld moest worden, is het eerst met klare bewustheid uitgesproken van rationalistische zijde. Het geschiedde door J. Ph. Gabler. Hoogl. te Altorf, ten jare 1787, in eene Akademische rede : De justo discrimine Theol. Bibl. et Bogm.

		XjmX \|P_V



		17

		§ 3. Hare Methode, Hoofdverdeeling en Eisch. De Methode van ons onderzoek kan uit den aard der zaak geene andere, dan de genetische, chrono- logisch-analytische zijn. De Hoofdverdeeling der stof wordt bepaald door de eigenaardigheid en den on- derlingen zamenhang van de verschillende leerbegrip- pen, welke in het N. V. worden aangetroffen. Zal hare behandeling aan haar einddoel beantwoorden, zij moet op echt wetenschappelijke wijze, maar tevens in echt Christelijken geest worden ingericht. 1. Bij iedere wetenschap is de vraag naar de Methode harer beoefening van overwegend belang. Al de waarde van een resultaat staat of valt met de deugdelijkheid van den weg, waarlangs het verkregen is. Even spoedig echter valt het in het oog, dat de methode van elke wetenschap wordt bepaald door haar eigenaardig karakter. Als deel der Historische theologie kan de onze aan geen andere wetten gehoorzamen, dan die voor ieder historisch onderzoek gel- den. De methode moet alzoo eene genetische zijn, d. i. op den inhoud niet alleen, maar ook op de wording (genesis) der verschillende denkbeelden acht geven. Daarbij zal inzon- derheid de historisch-psychologische Exegese hare goede dien- sten bewijzen. "Voorts chronologisch; wij vinden toch in het N. V. eene reeks van geschriften en denkbeelden, van lieverlede ontstaan, niet zelden onder wederkeerigen invloed van den een op den anderen schrijver ontwikkeld, terwijl ook hel innerlijk ontwikkelingsproces van een en denzelfden Auteur (Paulus bijvb.) in geeuen deele gedurende geheel een jarenreeks onbewegelijk stilstond. �Geschichte ist Le- 2

		\':



		EERSTE HOOFDSTUK.

		OUD-TESTAMENTISCHE GRONDSLAGEN.

		§4. Het Mozaisme. Het Mozaisme is die Godsdienstig-staatkundige in- richting, welke het Isra�litische volk aan Mozes te danken heeft, en ten gevolge waarvan het eene ge- heel ��nige plaats in de ontwikkelingsgeschiedenis van het Godsdienstig leven der menschheid heeft ingeno- men. Haar Hoofdkenbron is de kanonieke Schrift des O. V., haar Grondslag bijzondere openbaring, haar Karakter monothe�stisch, haar Vorm theokra- tisch , haar Eerdienst symbolisch-typisch, hare_Strek- king rein zedelijk, haar Standpunt dat van uitwendig gezag, maar te gelijk van welbewuste voorbereiding voor hooger ontwikkeling. 1. Het gebouw van de \'Theologie des N. V. rust geheel op oudtestamentische!! grondslag. Het Evangelie is in in-



		27 gang van den Isra�litischen staat, en hare hoogste weldaad de verschijning van Hem, die voor altijd den scheidsmuur tusschen Isra�l en de volken deed vallen. Eerst bij de er- kenning van dit haar theokratisch karakter is de geschiede- denis van Isra�l geloof baar, tot zekere hoogte begrijpelijk, en in haren geheelen zamenliang de gedurig klimmende open- baring der oppermajesteit Gods. 7. Als Verbonds-God wil God niet slechts door Isra�l erkend, maar ook plechtig vereeid worden op eene Hem welgevallige wijze. Die eerdieust, door Mozes verordend, vertoont een symbolisch-typisch karakter (Kol. 2 : 16 , 17. Br. a. d. Hebr.). De uitwendige vormen zijn de aanschou- welijke uitdrukking van hooger Godsdienstige denkbeelden; de tegenwoordige plechtigheden tevens afschaduwing van nog toekomstige personen en zaken. (Ti/pi personales et reales.) Typen en symbolen zijn in geenen deele hetzelfde. \'Het symbool staat tegenover de idee, als hare verzinnelijkte uit- drukking; de type tot de antitype, als de schaduw tot de werkelijkheid. Het symbool beeldt het onzichtbare af; de type beeldt het nog verborgene voor. Het een en het ander zien wij vereenigd in de voornaamste Godsdienstige handeling, gelijk van eiken Godsdienst, zoo ook van het Moza�sme, het offer. Het is symbool der vrijwillige toewijding aan God , en bepaaldelijk het zoenoffer type van het volkomen offer des N. V. �Der Begriff des Typischen ist unzertrennlich vom Begriff einer theologischen Entwicklung, wo das Gegenwiirtige mit dem Zuk�nftigen geschwangert ist" (Martensen). Regelen voor de nadere verklaring van bijzonderheden geeft de Sym- boliek en Typiek des O. V. 8. Is alzoo de vorm van het Moza�sme ��ne verhevene accommodatie naar den onontwikkelden toestand des volks, Bijne Strekking mag rein zedelijk heeten. Het religieus en het ethisch element zijn hier op het innigst zamengesmolten. De vlekkelooze heiligheid van den Koning Isra�ls wordt te gelijk het hoogste ideaal van den onderdaan (Lev. 19 : 2); het besef van eigen onheiligheid, de behoefte aan schuld- vergeving, de zucht tot dankbare verheerlijking Gods door

		�

		�



		:30

		Litteratuur, als ook het Art. Egypte, van Lepsius.� Over de openbaring des O. V. * Auberlen, de Goddel. Openb. enzv., uit liet Hoogd. door G. Barger (1862), I. bl. 120 en verv. C F. Trip, �ber die Theophanien d. A. T. in de Werken van bet Ilaagsch Gen. (1856), A. Dillmann, �ber den Vrsprung der A. T.-lichen Relig. (1865). � Over de Theokratie de Prijsverh. van C. H. v. Kalkar, Haagsch Gen. 1842, en de Artt. K�nige, Volk Gottes en and. in Herzog\'s Real. Ene. � Over den Moz. eeredienst * Bahr, Symbol, des Mos. Guit. Heidelb. 1837. * Kurtz, das Mos. Op f er (1842), en iiber die Synib. Digniteit der Zahlen und der Stiftsh�ttc, Stud. u. Krit. 1844. II. Over het offer nog meer bepaald het Art. Opfercultus van Oehler, in Herzog\'s Real. Ene. Over den priesterstand * L. Kiipcr, das Pries- terhum des A. B. (1865). Over het (vooronderstelde) men- schenoffer in Isra�l, * C. H. van Herwerden, in Waarh. in L., 1868, I. � Over geschiedenis, waarde en regelen der Ty- pologie * Tholuck\'s belangrijk Art. Vorbild, aldaar, benevens de daar aangeh. Litt. � Over de Moz. wetgeving, behalve de bekende werken van Micha�lis, Saalsch�tz en and. A. R. S. Piccardt, de legislat. Mos. indole morali (1869). * P. Hof- stede de Groot, Opvoed, d. Menschd. D. I., elfde tot dert. Voorlezing. � Over de kiemen van later ontwikkeling in het Moza�sme aanwezig, * Tholuck, das A. T. im N. T. Zwei Beilage zu dem Gomment. �ber d. Hebr. br. Umbreit, das Evang. im A. T., Stud. u. Krit. 1849. I. � G. K. Meijer, die Pair. Verheissungen u. s. w. (1859). R. K�bel, Das alt-testamentl. Gesetz und seine U/kunde. Ein Beitrag zum "Verstiindniss seiner Stellung und Bedeutung in der Entw. der G�ttl. Offenb. (1867). Vraagpunten: Het verschil en verband van het O. en N. V. � Overzicht en kritiek der verschillende opvattingen van het Moza�sme. � Is het mogelijk, het ontstaan van het Monothe�sme in Isra�l langs bloot natuurlijken weg te verklaren? � De hypo- these van den steendienst. � Wat is de zin van Amos 5 : 25 en 26? � Overeenkomst en verschil der Theokratie en der latere



		41

		vrijzinnig beginsel. Bij volstrekte ontkenning van alle hoo- gere voorbeschikking, plaatsten zij de leer der zedelijke vrij- heid met zooveel kracht op den voorgrond, die der toekom- stige vergelding daarentegen zoo geheel in de schaduw, dat hunne geheele levensbeschouwing en richting van zelve diame- traal tegen die hunner tegenstanders moest overstaan. De beschuldiging intusschen van grove onzedelijkheid is even weinig bewezen als de bewering, dat zij van het O. T. alleen de Thora erkenden. Onbetwistbaar daarentegen is hunne verwerping van de Angelologie, en volkomen verklaarbaar hunne klimmende vijandschap tegen het Evangelie der op- standing (Hand. 4:2, 23 b). � De Esse�n eindelijk, ons niet uit het N. T., maar alleen uit Philo\'s geschrift: Quod omnis probus l�ber, Ed. Mang., II p. 457 sqq.) en Jose- phus (d. B. J. II. 8, 2�13. A. J. XIII 5, 9. XV. 10. 4. 5. XVIII: 1, 2�6) bekend, (verg. ook Plinius, H. N. V. 17) en met de Therapeuten niet te verwarren, kunnen beschouwd worden als representanten van het practisch-ascetisch begin- sel. Zij zijn als \'t ware de anachoreten van Isra�l, en on- derscheiden zich door hunne verachting van wereldsche schatten, verbod van den eed, prijsstelling op het coelibaat, afkeuring van bloedige offers, en volstrekte gemeenschap van goederen. Het verschil tusschen hunne richting en die van Johannes den Dooper, van Jezus vooral, is belangrijk ge- noeg, om de conjectuur eener oorspronkelijke verwantschap van het Evangelie des koningrijks met het Essenisme vol- strekt onhoudbaar te maken. 6. Te midden van den wisselenden strijd dezer secten zien wij het volk veracht en verachterd. (Matth. 9:35, verg. Joh. 7:49.) De Godsdienstige volksklasse bestond voor een goed deel uit armen {tttuxo�, D\'O\'TaN) zoowel aan aardschen schat, als aan veel dat voor wijsheid en vroom- heid gold (Matth. 5:3, 11 : 25). Tot deze geringen en een- voudigen behoorde niet slechts een deel van de maagschap des Heeren, maar ook de meerderheid zijner vrienden en volgers, terwijl het ook onder de verachte Samaritanen in geenen dcele aan aldus gezinden ontbrak (Joh. 4: 39�42).

		1



		42

		De vijandschap tusschen de laatsgenoemden en de Joden kon slechts de zedelijke ellende doen toenemen. 7. De Godsdienstige denkbeelden van het Juda�sme, te midden van zulk een toestand ontwikkeld, geven eene eigen- aardige vereeniging van licht en schaduw te zien. Het Gods- begrip van velen, hoezeer monothe�stisch, begon in de prak- tijk althans een meer de�stisch, dan the�stisch karakter te dragen; de Godsdienst werd minder gemeenschapsoefening, dan dienst in den slaafschen zin van het woord. Ongetwij- feld was, ook onder den invloed van uitheemsche denkbeel- den, de dogmatiek op sommige punten verrijkt. De Ange- lologie kwam tot meerder ontwikkeling (zie b. v. de LXX op Deut. 33 : 2, verg. Hand. 7 : 53, Gal. 3 : 19, Hebr. 2 : 2), en niet minder de Daemonologie, in verband waarmede ook het Exorcisme te voorschijn trad (Matth. 12 : 27). Evenzoo werd de Eschatologie, inzonderheid door het Pharise�sme, in plastische vormen ontwikkeld, hoezeer in principi�ele aan- sluiting aan enkele profetische uitspraken (Dan. 12 : 1�3). En wat eindelijk de zedeleer aangaat, de groote beginselen van het Moza�sme werden door een groot aantal gebods- en verbodswetten toegelicht, toegepast, doch tevens maar al te dikwijls verzwakt, indien maar niet wedersproken (Matth. 23 : 16�22). Zoo was de Joodsche Godsdienst vaak in ge- lijke mate verachterd, als geloofs- en zedeleer van lieverlede uitgebreid was. 8. Meer bepaald hebben wij hier van de Messiasverwach- ting gedurende dit tijdperk te spreken. De twijfel toch, of zulk eene verwachting immer bestaan heeft (B. Bauer), be- hoort tot de curiosa op theologisch gebied. Minder gemak- kelijk echter dan haar bestaan te bewijzen, is het haren inhoud juist te bepalen. Josephus kent haar, maar zwijgt er van om licht verklaarbare redenen. Philo heeft slechts een enkele toespeling {De praem. p. 924. De execrat. c. 9), en. ook de Apokryphen des O. V. bevatten slechts weinige spo- radische wenken (Zie b. v. 1 Macc. 2:57, 4:46, 14:41). Meer kan uit het dusgenaamde boek van Henoch afgeleid worden, waarschijnlijk ruim een eeuw voor Christus geschre-

		«



		43

		ven, terwijl ook het vierde boek van Esra, ofschoon van jongeren oorsprong, een belangrijke kenbron ontsluit. Bo- venal hebben wij op de denkbeelden acht te geven, hier en daar vermeld in het N. V. Een en ander doet zien, dat de Messiasverwachting, hoezeer algemeen verspieid, echter zeer verschillend van inhoud en waarde was, en nergens te voorschijn treedt als een weigesloten geheel. Geheel de wereldgeschiedenis werd in twee perioden, de v��rmessiaansche en messiaansche verdeeld (de al�v outoc en o ts>.Xccv,* de Nari bV» en rjjrt �Vw). Het eerste is de tijd van strijd en ellende, het ander van vrede en zaligheid, uit de komst van den Messias geboren. De overgang uit het een tot het ander tijdperk werd aangeduid als de laatste dagen (2a^#T«/ y/t�pxt, �orepoi xatpoi, 1<j%xtvi Spa, k. t. .) Daarmede smelt de aanvang der dagen van den Messias te zamen, wiens openbaring wordt aangekondigd door zinrijke voorteekenen. Zij bestaan in dagen van groote benauwd- heid {�ch�ve:),* in de verschijning van eene bijzondere ster (Matth 2:2), het optreden van Elia of een der andere pro- feten als wegbereider des Heeren (Mark. 9 :12, Joh. 1 : 21), en bovenal de verschijning van een geheimzinnig, boos we- zen (de Antichrist, Armillus), terwijl ook de oprichting van zijn rijk wordt voorafgegaan door den kamp met vijandige wereldmachten (Gog en Magog.). Na dit alles komt de Mes- sias, of liever, Hij zal er zijn, zonder dat men zal weten van waar. Zoo althans meent een deel van het volk (Joh. 7 : 27), terwijl de schriftgeleerden wachten, dat Hij uit Beth- lehem komen zal (Matth. 2 : 4�6.) Hij zal een mensch onder en uit de menschen zijn (zie Just. M. Dial. c. Trt/pk. c. 49), bepaald uil het geslacht van David gesproten, en ge- zalfd met den H. Geest. Het is even onbewijsbaar, dat het volksgeloof eene wondervolle ontvangenis van den Messias uit den H. G. verwachtte, als dat het Hem eene bovenmen- schelijke natnur en waardigheid toekende. Ook voor het denkbeeld van een lijdenden en stervenden Messias was nau- welijks plaats; integendeel verwacht men, dat de Christus tot in eeuwigheid blijven (Joh. 12:34) en in Isra�l zijn



		44

		koningrijk oprigten zal (Hand. 1 :6). Over de vraag, of met Juda en Benjamin ook de tien andere stammen in dat heil zouden deelen, liepen de gedachten uit een In ieder geval echter hoopte men van den Messias oplossing van alle brandende strijdvragen (Joh. 4:25), kennis van het ver- borgene (Joh. 16:30), inzonderheid ook een aantal ver- bazende wonderen (Matth. 1] : 1�6, Joh. 7 :31), en ten gevolge van dit alles eene" verlossing, door den een meer uitwendig, door den anderen meer geestelijk opgevat (Luk. 1 : 74, 75). Hij zou bij zijne komst de dooden opwekken, en wel de Isra�lieten het eerst, over de vijandschap der hel en der heidenen zegepralen, en der wereld een heil berei- den, waarin ook de niet-Isra�litische nati�n deelen. Van dat heil zou Jerusalem het middelpunt zijn, de gereinigde aarde het schouwtooneel, en de wederoprichting aller dingen de kroon (irahiyyivss-lx, x7roy.XTiXGTX<Ttc wxvtkv). 9. De behoefte der natie, in wier midden wij denk- beelden als deze ontmoeten, aan hooger licht en leven, hoe onmiskenbaar ook, werd in geenen deele algemeen erkend, veel min door het bestaande voldaan. Door het verlangen naar uitwendige verlossing zien wij dat naar geestelijk heil ver overtroffen. Echter ontbrak ook het laatste niet overal (Luk. 2:88\'\'), en kon het in ieder geval worden opgewekt. De verschijning van den Wegbereider moest daartoe aan die des Heeren voorafgaan. Verg. over de geschiedenis en de kenbronnen van het Juda�sme in het algemeen de Wette, Bibl. Dogm. § 76�82, en de daar aangeh. Litt. A. Gfr�rer, das Jahrhundert des Heils (1838). H. Lutterbeck, a. a. O. I. s. 99. * E. de Pressens�, Geschied, der drie eerste eeuwen enzv. (1863) I. bl. 242 en verv. * M. A. Weill, Ie Juda�sme (1867). M. Nicolas, les doctrines religieuses des Juifs pendant les deux si�cles anterieurs a t�re Chr�tienne (2^e Ed. 1867). A. Hausrath, nentestamentl. Zeitgeschickte (1868). � Over de verschillende sekten in dit tijdperk * J. Trigland, Syntagma trium Scriptt. de tribus Jud. sectis, (1703). C. E. van Koetsveld, de Pharise�n, Sadduc. en Herod. (1862), de



		45

		Artt. bij Herzog, R. E. in v. en J. Derembourg, Essai sur l\'hist. et la g�ogr. de Palestine, (1867). I. Over de Mes- siasverwachting het Art. * Messias van Oehler, bij Herzog, B. E. IX. * E. de Pressens�, J�sus-Christ, son Temps etc. (1866), p. 81 sqq. * Dr. J. Langen, das Judenth. in Pa- laesi. zur Zeit Ckristi, (1866), s. 891 u. ff. Verg. ook onze Christel, d. O. V., bl. 494 en verv. en Lev. v. J. T. (nieuwe uitg.), bl. 265 en verv., benevens de daar aangeh. Litt., waarbij men voege T. Eeitsma, over de Godsd. derikw. onder het Isra�l, volk in Jezus\' tijd, W. in L. 1867, I., bl. 38 en verv. Holtzman, die Messiasidee zur Zeit Jesu,* in de Jahrb. f�r deutsche Theol. 1867. III. De laatste editie der Libri v. J. pseudepigraphi gaf O. T. Pritzscbe (1870). A. Hilgenfeld, Messias Judaeorum, u. s. w. (1869). Vraagpunten. Waaruit is het verschil tusschen Juda�sme en Hebra�sme vooral te verklaren? � Nadere kritiek en onderlinge vergelijking der bronnen. � De Joodsche Apokalyptiek. � De Alexandrynsche philosopie in betrekking tot het Juda�sme. � Wat laat zich met genoegzame zekerheid aangaande oorsprong, karak- ter en onderlinge verhouding der onderscheiden secten vaststellen P � De betrekking tusschen het Esse�sme en Pythagore�sme. � Ont- staan, eigenaardigheid, Messiasverwachting der Samaritanen. � Het Proselytisme en de Diaspora. � Welke zijn over het geheel de licht- en schaduwzijden der Messiasverwachting van dit tijdperk.� Welke overblijfselen van het echte Hebra�sme vallen in het Juda�sme nog op te merken? § 7. :\' Johannes de Dooper. In de optreding en werkzaamheid van den Weg- bereid er des Heeren nadert het Moza�sme zijn eind- doel, bereikt het Profetisme zijn toppunt, en ontvangt het Juda�sme een heilzamen teugel.



		46

		1. De Bijbelsche Theologie des N. V. kan evenmin bij. de levensgeschiedenis van den Dooper stilstaan, als de ver- hevenheid van zijn karakter doen uitkomen. Zij vergenoegt zich met in het algemeen de plaats te bepalen , die hem als onmisbaren schakel in de keten der gewijde leerontwik- keling toekomt. 2. Had het Moza�sine ten doel door de wet tot kennis der zonde te brengen, en alzoo het verlangen naar verlossing te wekken, tot geen ander doel wordt de stem van den tweeden Elia vernomen. Als op de schouders van vroeger Godsgezanten en het dichtst bij Jezus geplaatst, verdient hij den naam van den grootsten der profeten te dragen (Luk. 7 : 29). Geheel nieuwe ontdekkingen doet hij niet hooren, maar de oude vat hij nog eenmaal krachtig te zamen, en brengt die in rechtstreeksch verband met ��n reeds aanwezig persoon (Luk. 16 : 16). Zijne geheele verschijning en werk- zaamheid is ��ne stem; zijn woord als de kracli.tvolle Finale der profetische svmphonie. Maar even daardoor wordt het voor het Juda�sme een heilzame teugen FT�Ttast alle eigen- gerechtigheid als in de hartader aan, en brengt onder de natie eene scherpe, maar weldadige scheiding (krisis) te weeg. 3. De beteekenis der verschijning van Johannes is vooral in zijne getuigenis aangaande den persoon en het werk van den Messias te zoeken. Bij het onderzoek naar den inhoud dier getuigenis moet tusschen het tijdperk voor en na den doop des Heeren wel onderscheiden worden. De meest on- dubbelzinnige en krachtige uitspraken worden tegen het einde zijner loopbaan gehoord (Hand. 13 : 25). In den aanvang is het inzonderheid merkwaardig, hoe de vorm zijner Mes- siasverwachting zich aan dien zijner eigene werkzaamheid aan- sluit, en te gelijk een streng Oud-testamentisch karakter vertoont. Zelf doopende, verkondigt hij een anderen Doo- per, maar met de gaven des H. G., een Messias, die niet slechts als Redder, maar als Rechter in Isra�l optreedt. Hij doet het ongenoegzame der afkomst uit Abraham uitkomen, zonder echter te gewagen van de roeping der heidenen. Na deze aankondiging van den Messias in het algemeen, begint



		47

		hij, sedert des Heeren doop in den Jordaan, bepaald op Hem, als den beloofden Messias te wijzen. Zijne hemelsche afkomst (Joh. 1 : 15) en zijne sehuldverzoenende werkzaam- heid, opgevat in den meest universalistischen zin (Joh. 1 : 29), treden nu klaar op den voorgrond, en nog zijne laatste ge- tuigenis doet de geheel ��nige grootheid van den Christus, en het eigenaardige der verhouding van zijnen wegbereider tot Hem op het nadrukkelijkst uitkomen, Joh. 8:27�36. 4. Belangrijk is deze getuigenis van den Dooper om de eigenaardigheid der bron, waaruit zij voortgevloeid is. Zij was de vrucht van zorgvuldige opvoeding, nauwlettend schriftonderzoek, bijzondere Godsopenbaring, en persoonlijke aanschouwing van Jezus. Hooger nog rijst hare waardij, als wij opmerken, hoe hoog zij staat boven de gedachten en wenschen der tijdgenooten; bovenal, hoe hoog zij door den Heer zelven geschat is (Matth. \|f : 7�15. Joh. 5 : 35). Vergeleken echter met het onderwijs van Jezus en zijne Apostelen, is de getuigenis van Johannes den Dooper be- trekkelijk arm, en niet wezenlijk verheven boven het stand- punt des O. V. Verg. G. E. W. de Wijs, Joh. de Dooper in zijn leven en werken geschetst. (1852). Voorts de verschillende be- arbeidingen der Ev. Gesch. J. J. van Oosterzee, Christologie des O. V., L, bl. 522 en verv. W. Schmidt, die Chrlstol. Joh. d. Tauf. in de Jahrb. f�r deutsche Theol. 1869, IV. Gams, Joh. d. T. (1853). Onze Chr. Dogm. IL § 37. Het Art. van G �der in Herzog\'s R. E. en de daar aangeh. Litteratuur. Vraagpunten. De tijd der optreding van Johannes den Doo- per. Luc. 3:1, 2. � Inhoud en waardij der getuigenis aangaande Joh., bij Josephus te vinden. � Verband der levensomstandighe- den van den Dooper met zijne levensbestemming � Zijne verhou- ding tot het O. en het N. V. � Verscheidenheid en overeen- stemming der Evang. verhalen aangaande zijne Messiaansche ge- tuigenis. � Wat is de zin van Joh. 1 s 15, 29? � Van Matth. 11: 3? � De Johannes-discipelen. � De eeuwige beteekenis der Johannes-verschijning.



		43

		§8. Resultaat. Het Moza�sme en het Profetisme bevat zoowel de kiemen van, als de aansluitingspunten voor de getui- genis der waarheid, die, door den Heer en zijne eerste gezanten gegeven, is nedergelegd in de gewijde Schrif- ten des N. V. In het Juda�sme ontmoeten wij geene gegevens, waaruit de persoonlijkheid van den Heer en de inhoud van zijn Evangelie zich op bloot na- tuurlijke wijze verklaren laat. �L\'opposition radicale, qui existait entre les deux mau- vements religicux ressort avec �vidence de leur resultat d�- finitif. L\'enseignement du Christ aboutit a i\'Evangile, et celui des Rabbins au Talmud. D\'un c�t�, nous avons une vivante histoire, qui est toute p�netr�e d\'un esprit nouveau, sans formules arr�t�es et sans rituel; d\'un autre c�t� un corps de traditions enchev�tr�es, uue r�glementation de toutes les formes de la pi�t�, pouss�e jusqu\'aux d�tails les plus minutieux."

		E. de Pressens�.



		TWEEDE HOOFDSTUK. DE THEOLOGIE VAN JEZUS CHRISTUS.

		§9- Algemeen Overzicht. Het onderzoek der Theologie van Jezus Christus stelt zich ten doel, den hoofdinhoud te leeren ken- nen van het onderwijs aangaande God en Goddelijke zaken, door onzen Heer zelven gedurende zijn ver- blijf op aarde gegeven, gelijk ons dit voornamelijk in de vier kanonieke Evangeli�n is medegedeeld. Tot zijne rechte waardeering is het noodig vooraf het eigenaardig Karakter van dit onderwijs, zijne Bron, zijn\' Vorm en zijne Verhouding, zoowel tot dat des O. V. als tot dat der Apostelen en hunne eerste medehelpers in het juiste daglicht te plaatsen. 1. Hoezeer onze Heer Jezus Christus in geenen deele op aarde verschenen is, alleen of zelfs voornamelijk om eene nieuwe Leer aan de menschen bekend te maken, en dus ook geen eigenlijk leerstelsel heeft voorgedragen, is Hij echter, 4



		50

		naar zijne eigene verklaring, in de wereld gekomen om der waarheid getuigenis te geven (Joh. 18 : 37). Hij heeft dit gedaan reeds door zijne persoonlijke verschijning (Joh. 14:6-9), maar ook door zijn woord, en het licht, daardoor over God en Goddelijke zaken verspreid. Het onderzoek der Theolo- gie van J. C. heeft bepaald met dit laatste te doen. 2. De Bijbelsche Theologie des N. V. onderzoekt de leer, of liever het onderwijs des Heeren, uitsluitend betrek- keiijk God en Goddelijke zaken, met ter zijde stelling van ieder ander gebied. Zij stelt in het licht den inhoud en zamenhang der groote gedachten, door Hem aangaande God, den mensch, en beider onderlinge betrekking hetzij aange- duid of nadrukkelijk uitgesproken, en dat wel, zoo als die door Hem zelven zijn voorgedragen gedurende zijn leven op aarde. Hoezeer in zekeren zin ook het woord der Profeten (l Petr. 1 : 11) en dat der Apostelen (Luc. 10 : 16) als het zijne beschouwd kan worden, voor het. oogenblik staan wij bepaaldelijk stil bij dit laatste in bovengenoemde zin. 3. Ook buiten onze vier Evangeli�n ontbreekt het niet geheel aan gelegenheid om iets van het onderwijs des Heeren te weten. De traditie maakt ons met eenige dusgenaamde onbeschreven gezegden bekend; ook de Handelingen en Brie- ven bevatten enkele bijdragen (Hand. 20 : 35; 1 Joh. 1:5; 4:21). Hoofdbron echter blijven de vier Kanonieke Evan- geli�n, en de Bijbelsche Theologie des N. V. heeft het laatste woord der Isagogiek op de, ten hunnen aanzien nog altijd aanhangige vragen niet af te wachten, om aan hunne mededeelingen betrekkelijk het onderwijs des Heeren de hoog- ste waarde te hechten. Zij mag dit te vrijmoediger, omdat ook die Critici, welke b. v. de echtheid van het eerste Evan- gelie in zijne tegenwoordige gedaante betwisten, de daarin bewaarde redenen (Logia) des Heeren over het geheel als trouwe afdruksels van zijnen geest blijven aanmerken. Het. vierde Evangelie vordert echter, bij den tegenwoordigen stand der kritiek, een afzonderlijk onderzoek, (verg. § 3. 2.) 4. Om ons op het rechte standpunt te plaatsen is voor alle diugen noodig, op het eigenaardig Karakter van \'s Hee-



		51

		ren onderwijs, volgens 611e Evangeli�n, acht te geven. Ge- lijk toch het geheel uit de deelen gekend wordt, ontvangen wederkeerig de deelen hun licht uit den welbegrepen geest des geheels. Het is niet genoeg te zeggen, dat Jezus\' leer een hoog-religieus karakter vertoont; dat heeft zij met die van menig ander gemeen, en de geschiedenis ook van onzen tijd toont genoeg, wat ergerlijk spel nu en dan met het woord: religieus wordt gedreven. Aan het onderwijs des Heeren moet een bepaald soteriologisch karakter toe- gekend worden. M. a. w., al wat de Heer aangaande God en den mensch, de zonde en de genade, het tegenwoordig en het toekomend leven verkondigt, alles inzonderheid wat Hij aangaande zich zelven getuigt, staat in meer of min rechtstreeksch verband met het Heil, dat Hij kwam open- baren en schenken. Het is niet zoo zeer de godsdienstige waarheid in het algemeen, als wel bepaald de heilswaarheid, die door Hem aan het licht wordt gebracht. De mogelijk- heid om het onderwijs des Heeren, bij al zijnen rijkdom, als ��n geheel voor te stellen, is juist hierin gegrond, dat het vai den aauvang tot den einde het karakter van Evan- gelie vertoont. Luc. 4: 16�22". verg. Joh. 6:68. 5. Bij het onderzoek naar de Bron, waaruit Jezus-zelf de door Hem verkondigde waarheid geput heeft, mag het- geen Hij aan de natuur en de H. Schrift des O. "V. te danken had in geenen deele gering geschat worden. Even- min behoort zijne opvoeding door Maria, zijne menigvuldige aanraking met den geest zijns tijd en de voornaamste ver- tegenwoordigers daarvan, en zijne smartelijke levenservaring te worden buitengesloten. Meer dan iets anders echter was de persoonlijkheid van Jezus de voorname bron zijner leer, die juist daarom in den hoogsten zin des woords de zijne mocht heeten, en van den aanvang tot den einde den stempel draagt der rijkste oorspronkelijkheid. Slechts schijn- baar wordt deze stelling door het woord des Heeren Joh. 7:16 weersproken. Ten allen tijde verkondigt Hij, wat Hij-zelf bij den Vader gezien heeft (Joh. 12 : 44�50), en betuigt de waarheid, omdat en gelijk Hij die in zich draagt. 4



		52

		Zijne kennis van God en den mensch vertoont geen discur- sicf, maar een intu�tief karakter; zij is niet uit logische redeneering of sporadische opmerking, maar uit innerlijke aanschouwing geboren. 6. Gelijk de inhoud, zoo wordt ook de Vorm van zijn onderwijs door de persoonlijkheid des Heeren bepaald. Zon- der schoolsch formalisme of vertoon van rabbinale geleerd- heid (Joh. 7: 15), draagt Hij het voor, gelijk de gelegen- heid medebrengt (occasioneel), in een vorm, die doorgaans populair, nimmer plebejisch is, en onophoudelijk afwisselt naar den aard der stof, de stemming des sprekers, en de behoefte der hoorders. De toon van hoog gezag, waarop Hij het geeft, onderscheidt Hem niet slechts van de schrift- geleerden zijner dagen, maar ook van de Profeten des O. V. (Matth. 5�7), en de liefelijkheid zijner woorden treft zelfs het meest onvatbaar gemoed (Luc. 4:22". Joh. 7:46). Ofschoon hier en daar de ironie niet ontbreekt (Mare. 7 : 9. Luc. 11 :41), is echter de grondtoon liefde, weemoed en heilige ernst, en wordt nergens de wanklank van een snij- dend saikasme vernomen. Zoowel het parabolische der voor- stelling in de drie eerste Evangeli�n, als het praegnante en paradoxe van menig woord in het vierde verhoogt den indruk der rede. Nimmer in ��n woord is volkomener harmonie van inhoud en vorm dan in het onderwijs des Heeren ge- zien. De hoogste waarheid en vrijheid is hier met de hoogste schoonheid vereenigd; eene schoonheid intusschen, niet zin- nelijk, maar zedelijk en heilig van aard. Elke stof, die zij aanraken, wordt onder deze handen tot goud. 7. Hoezeer in vorm en inhoud hoogst oorspronkelijk, staat echter het onderwijs des Heeren niet op zich zelf, maar in zeer bepaalde Verhouding tot wat voorafgaat en volgt. Het is als de gulden middenschakel in een zamenhangende keten van zeer verschillende, en toch niet tegenstrijdige leerbegrippen. Het woord van Mozes en de Profeten wordt door Jezus opgevat, voortgezet, aangevuld, voltooid op zulk eene wijze, dat ook het oude onder zijne handen een ge- heel nieuwe gedaante verkrijgt, en het nieuwe, welbeschouwd,



		. ^7 ^

		53 niet anders blijkt te zijn dan de gerijpte vrucht van het oude. Zelfs waar Hij het profetisch woord niet dadelijk aanhaalt, is het de heldere spiegel, waarin Hij zich zelven en het Godsrijk aanschouwt. Nergens maakt Hij gebruik van de Apokryphen des O. V., maar reeds op het punt van scheiden richt Hij nog den blik der zijnen op de Wet, de Profeten, de psalmen (Luc. 24 : 44, verg. Matth. 23 : 35). Zoowel volgens de Synoptici, als volgens Johannes staat alzoo zijn woord tot de Schrift des O. V. in eene verhouding van zelfbewuste afhankelijkheid. � Van de Apostolische prediking biedt dat .woord daarentegen de korte, klare, krachtige tekst, en het zal later blijken, dat de meest essenti�ele bestanddeelen der onderscheiden Apostolische leer- begrippen in eigen\' uitspraken des Heeren wortelen, of daarmede dadelijk zamenhangen. Zoo is zijn onderwijs het licht, dat in het hunne als in verschillende kleuren zich breekt. Wij maken ons gereed, den glans van dat licht te aanschouwen. Verg. over de hoofdpunten in dit Overzicht ter sprake gebracht, behalve de nieuwste en beste geschriften over het Leven v. Jezus, P. A. Krummacher, iiber dem Geist und die Form der Ev. Gesch. u. s. w. (1805). J. Witkop, On- derzoek, in hoever de persoonlijkheid van Jezus de bron was zijner leer (Waarh. in L. 1841. IV). Keuss, t. a. p. I. p. 171. Schmidt, a. a. O. I. 121 u. ff. Baur, a. a. O. S. 45�121. Ons L. v. J.,* nieuwe uitg. (1863) I. bl. 435 en v. II. bl. 343 en v., benevens de daar aangeh. Littera- tuur, waarbij men voege * C. E. van Koetsveld, De gelijke- nissen van den Zaligm. (1863), Algem. Inleid. F. Delitzsch, Jezus en Hillel (v�rt. in de Bibl. van Chr. en Letterk. 1866. I. bl. 315 en verv.). B. Weiss, die Grundz�ge der Heils- lehre Jesu bei den Synoptikern, Stud. u. Krit. 1869. S. 59 u ff. M. Schwalb, die Lehre J. n. d. drei ersten Evv. (1869). D. Edward, die Lehre J. n. d. drei ersten Evv. (1871). Op onovertroffen\' wijze is de heerlijkheid van Jezus\' leer bezongen door Ten Kate, de Schepping, bl. 222�224 der Prachtuitg.



		54

		Vraagpunten: Welke theologische richtingen van vroeger en later tijd hebben op de leer van Jezus als zoodanig te een- zijdig waarde gelegd; welke hebben te zeer hare waarde miskend ? � Verwantschap in dit opzicht tusschen het vroeger Eationalisme en het modern Naturalisme. � Wat behoort al, wat niet tot het gebied der kXyietu, waaraan Jezus getuigenis geeft? � Ver- schillende waarde der dicta aypa<p». � Waarom draagt de pre- diking van Jezus den naam van het Evangelie des konink- rijks? � Wat is in hetgeen Jezus predikt, vergeleken met vroeger Godsmannen, het eigenlijk Nieuwe? � Het typisch-symbolisch karakter der eerste prediking van Jezus te Nazareth, Luc. 4 :16� 22. � Wat is de zin en de kracht van Joh. 7 : 15, 16? � Was Jezus Eabbi? � Persoonlijkheid des Heeren in verband tot subjectiviteit, temperament en karakter. � Vergelijking der pa- rabelen van Jezus met die der Eabbijnen, vooral op het punt van den vorm. � Overeenkomst en verschil van het onderwijs van Jezus met dat van Mozes en de Profeten. � Waarom beroepen zich de Apostelen, blijkens de Handelingen en Brieven, zoo zelden op eigen woorden des Meesters?

		EERSTE AFDEELING. DB SYNOPTISCHE EVANGELI�N. § io. Het Godsrijk Geen denkbeeld treedt in het onderwijs van den Heer naar de drie eerste Evangeli�n zoo sterk op den voorgrond, als dat van het Koninkrijk Gods of der hemelen, van ouds door de profeten beloofd, en door de tijdgenooten van Jezus verwacht. Het Evangelie, dat Hij predikt, is een Evangelie des koninkrijks,



		55

		en dat koninkrijk-zelf eene zedelijk-Godsdienstige stichting, die onbeperkt van omvang en eeuwig van duur, in hare strekking tot vereeniging, heiliging en zaliging der menschheid den hemel en de aarde omvat. 1. Bij de beschouwing van het onderwijs des Heeren naar de Synoptici moeten wij van het gronddenkbeeld uit- gaan, waardoor het bovenal wordt beheerscht. Het is dat van het koninkrijk Gods (bij Mare. en Luc.) of der heme- len (gewoonlijk bij Matth.), ook liet koninkrijk zijns Vaders (Matth. 26:29), van den Vader der rechtvaardigen (Matth. 13 : 43) of van den Zoon des menschen (Matth. 16 : 28) genaamd. �L\'id�e fundamentale, qui se reproduit a chaque instant dans 1\'enseignement de J�sus, est celle du royaume de Dieu" (Reuss). Gelijk Johannes gaat Hij daarvan reeds bij zijn eerste optreden uit (Mare. 1 : 15, verg. Matth. 9 : 35), en hecht alzoo zijne prediking vast aan de uitzichten des O. V. (Ps. 22:29, Obadj. vs. 21, verg. het Boek der "W�jsh. H. 10: 10). Zoo algemeen en geliefd was trouwens dit uitzicht bij zijne tijdgenooten, dat Hij het evenmin als Johannes noodig achtte te zeggen, waaraan Hij bij die be- naming bepaald gedacht wilde hebben. Wij moeten uit zijn onderwijs-zelf het begrip van dat koninkrijk afleiden, dat wij slechts enkele malen in het woord zijner Apostelen (verg. echter 2 Petr. 1 : 11, Openb. 1:9, Hand. 1:6), maar te meer in het zijne vermeld vinden. Het Evangelie des koninkrijks verkondigt Hij als een geopenbaard myste- rie (Matth. 13 : 11). Uit de verschillende trekken moet en kan alzoo het beeld van het geheel voor onze oogen verrijzen. 2. En dan blijkt het ons reeds terstond: dat koninkrijk is (a) iets nieuws. Eerst met de volheid des tijds nabij gekomen (Matth. 4: 17), was het tot dusver niet op aarde aanwezig. Het is alzoo niet slechts de voortzetting der oude lijn, maar de aanvang eener tot dusver nog nooit aan- schouwde orde van zaken (Luc. 10 : 23, 24, verg. Matth.