r>r. B. TEB, HA-A-R,

iIOOCLEKHAAR TE UTRECHT,

EERSTE EN TWEEBEItLIDPERK;,

VAN EUSEBIUS TOT LAWWNTt�S VAL*A.

C. VAN DER POST J^R.

HISTORIOGRAPHIE.

RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

KERKGESCHIEDENIS,

ID>\'. B- TE IR, lE�A^VIR,

HOOGLEERAAR TB UTRECHT.

EERSTE EN TWEEDE TIJDPERK.

VAN EUSEBIUS TOT LAURENIIUS VALLA.

C. VAN DER POST J^B.

GIDKl\'IT BIJ O. A. TAN K01U» , T� l\'TEKCHT,

Met de verschijning van dit eerste stuk over de Histo-
riographie der Kerkgeschiedenis wordt aan een dik-
werf geuit verlangen voldaan, \'t welk ik van de zijde
mijner Hoorders, die mijne lessen over de Kerkgeschie-
denis mei eenige belangstelling volgden, niet onnatuur-
lijk of onbillijk kon achten. Bij de ervaring, die zij
al spoedig, bij het voorafgaand onderzoek voor het Exa-
men deden, hoe belangrijk en onmisbaar voor de beoefe-
ning dier wetenschap de bronnenstudie door mij gekeurd
werd, en welken prijs ik er daarom op stelde, dat aan
de Historiographie van stonden aan eene bijzondere
aandacht gewijd en geschonken werd, moest het hun
gewenscht voorkomen zekeren leiddraad van mijne eigene
hand te bezitten, en verkieslijker nog dezen in druk v��r
zich te hebben, dan het door mij medegedeelde en voor-
gedragene uit een Dictaat of Excerpt, waarin het soms
niet aan lacuna\'s ontbrak, of dat van anderen geleend

moest worden, van het beschrevene blad te bestudeer en.
Maar ook voor mij zelven was dit wenschelijh. Er bleef
mij toch, na den aanvang van eiken Akademischen Cursus
geene andere keuze over, dan of een goed aantal uren
tot dit doel te bestemmen en af te zonderen, die ik aan de
kerkgeschiedenis zelve moest ontrooven, of slechts een deel
der historiographie vluchtig te behandelen, en daar bij
nog de niet geheel onverdiende beschuldiging op mij te
laden, van sneller te hebben gesproken, dan ter gelrouwe
opteekening dienstig scheen. Dit bezwaar wordt met
deze uitgave opgeheven , gelijk zij mij van de verplichting
ontslaat, om voortaan, bij de Inleiding op de Kerkge-
schiedenis, nogmaals afzonderlijk en opzettelijk over dit
ondenoerp te handelen.

Eenmaal tot die uitgave besloten zijnde, heb ik hel
van mijnen plicht geacht, het door mij gestelde en daar-
voor bestemde nog eens te herzien, hier en daar aan te
vullen en uit te breiden, en,, zoo goed als ik vermocht
voor nauiokeurigheid en volledigheid te zorgen. Men
ontvangt ulzoo in deze bladeren ongelijk meer, dan men,
ook bij de getrouwste bijwoning mijner lessen, daarvan
heeft kunnen opfeekenen. Veel nogtans heb ik terug-
gehouden , om het geheugen niet al te zeer af te matten
en te bezwaren; veel ook naar de aanteekeningen ver-
wezen , om de aandacht niet telkens op zijpaden te doen
af dolen; en zoo velen, als dit boek tot eene voorberei-
ding voor hun Examen in handen zullen nemen, geef
ik den raad, de lectuur van den tekst geregeld en on-
verhinderd te laten voortgaan, en bij eene herlezing

VOOEREDE. VII

eerst nauwkeurig en naar het behoort van de aanieeke-
ningen kennis te nemen, xoaarin wederom het belang-
rijkste van het minwezenlijke lichtelijk valt te onder-
scheiden. Nauivelijks behoeft het gezegd te worden, dat
ik tot dit laatste de juiste titulatuur en uitgave met
de bijgevoegde jaartallen der velerlei geschriften reken,
die ik verplicht was aan te halen. Moge altijd de veel-
heid van zaken en bijzonderheden, die hier zullen voor-
komen , eenige inspanning des geheugens blijven vorderen,
van edele jongelingen die eenige liefde voor de Histo-
rische loetenschap hebben, zal dit niet te veel gevergd
zijn, en ik meen hun daarbij de verzekering te mogen
herhalen, dat die studie hen als in het hart der Kerk-
geschiedenis zal overbrengen, zoodat zij, lot hare be-
studeering overgaande, zich aanstonds daarin te huis
zullen gevoelen, en te beter en dieper in den geest en
het karakter van elke Periode zullen kunnen doordringen.

Het ligt alzoo in mijne bedoeling eene uitgewerkte
schets van de Historiographie der Kerkgeschiedenis
te geven, naar de hoofdtijdperken harer ontwikkeling,
gelijk ik gemeend heb die te mogen vaststellen.

De Lezer ontvangt in dit eerste stuk, de beschou-
wing van het eerste en tweede tijdperk: de Kerkge-
schiedschrijving, onder den invloed der oud-Grieksche
en Romeinsche beschaving, en, gedurende de Mid-
deleeuwen in den staat harer kindsheid.

Het kan wellicht eenige verwondering baren, dat ik
aan de Historiographie der Middeleeuwen, welke
veelal vluchtig pleegt behandeld te worden, in weerwil

VIII VOORREDE.

tan het ongunstige oordeel, dat ik zelf op vele plaatsen
niet heb kunnen terughouden, nog z�� groot aantal blad-
zijden gewijd heb. Hieromtrent ben ik eenige reken-
schap schuldig. Het valt z�� gemakkelijk zich van de
Middeleeuwen af te maken met de hooghartige verkla-
ring, dat deze bijkans niets geleverd hebben, wat uit
een wetenschappelijk oogpunt verdient geprezen te wor-
den, of bij machte is aan onzen tijd, die het zoo veel
gestrenger opneemt met de eischen der geschiedenis, en
aan zijnen geoefenden kunstsmaak te voldoen. Maar
dit brengt de Historische kennis en de wetenschap zelve
niet verder en is weinig geschikt om den lust tot voort-
gezet onderzoek aan te wakkeren. Zonder daarom van
de Middeleeuwen te eischen, wal zij niet geven kunnen,
heb ik getracht ook voor dit gedeelte der Geschiedenis �
niet toenemende onverschilligheid te bevorderen, doch �
meerdere belangstelling te wekken, gelijk het, in mijne
schatting, ten volle verdient.

Het tweede stuk, dat wegens den rijkdom des onder-
werps het thans verschijnende ongetwijfeld in omvang zal
overtreffen, zal de beschouwing behelzen, van het derde
en vierde of Kritisch-Polemische en Pragmatische tijd-
perk ; of de Kerkgeschiedschrijving, geplaatst onder
den invloed van den strijd tusschen Rome en het Pro-
testantisme, en van de latere Godgeleerdheid en Wijs-
begeerte, tot onder dien op onze dagen Historisch schetsen.
Bij de behandeling dier volgende tijdperken zal ik, ver-
legen bij den overvloed der stof, van zelfs genoopt zijn met
nog veel gestrenger delectus te werk te gaan, en zoo
wel de spaarzaamheid als de kortheid te behartigen.

Wegens het algemeener bekende of uitvoeriger behandelde,
zal ik daar ook op vele punten veiliger naar het werk
van voortreffelijke voorgangers kunnen verwijzen.

Maar ook, na aan dien eindpaal gekomen te zijn, mag
ik mij hiermede niet geheel voldaan rekenen. Het
blijft mijn wensch, een derde stuk, over de Kerkge-
schiedenis der Historiographie in Nederland afzon\'
derlijk te bewerken. Daar de buitenlandsche letterkunde
wegens de onbekendheid met onze taal, niet dan bij
zeldzame uitzondering van de hier in het Nederduitsch
verschenen geschriften , toont kennis te dragen; daar bij
eene Mhnographische rangschikking der schrijvers Ne-
derland tot hiertoe nagenoeg geheel is voorbijgegaan,
als ware daarvoor nauwelijks eene plaats in te ruimen
op die wereldtentoonstelling der volken; daar hierover
ook in ons Vaderland, zoo veel mij bekend is, nog
geen afzonderlijk geschrift bestaat, mag dit gedeelte
allerminst achterwege blijven of veronachtzaamd worden,
en gevoelde ik mij dubbel opgewekt, ook hieraan mijne
krachten te beproeven. Dit moge dan ter verklaring
strekken, waarom in dit stuk van de vroegste oorkonden
en alle voortbrengselen van Kerkhistorischen aard, die
van Nederlandschen oorsprong zijn, is gezwegen gewor-
den. Indien het mij mag gelukken, de taak, die ik op
my heb genomen, en gelijk ik mij die heb voorgesteld,
geheel te voleindigen, dan mag ik bescheidenlijk hopen
in eene nog bestaande behoefte voor onze Akademische
Jongelingschap te helpen voorzien, of althans geen over-
bodigen en nutteloozen arbeid verricht te hebben.

Den naasten kring mijner Lezers zoek ik onder de
Studenten in de Godgeleerdheid en jeugdige Beoefenaars
der Kerkgeschiedenis. Ook daar buiten, ook onder
hen die reeds als Predikant zijn opgetreden, wier oog in
hunne stille landelijke woning met zekere toegenegene
herinnering op deze bladeren zal komen te rusten, hoop
ik er eenigen te vinden. Het is voor het minst mijn
toeleg geweest, zoodanigen vorm te kiezen, dat de in-
houd, waar die minder aantrekkelijk kon schijnen, aan
het onderhoudende der Lectuur niet mocht schaden. In
hoeverre mij dit gelukt zij, verblijve aan het oordeel
van deskundigen en bevoegden.

De tijd, ivaarin wij leven, moet voor de beoefening
der Kerkgeschiedenis ten deele uitermate gunstig, ten
deele hoogst ongunstig heeten. Geen vroegere leeftijd
had over rijkere hulpbronnen en hulpmiddelen te be-
schikken. Geen vroegere leeftijd had, wat de Methode
der Geschiedschrijving aangaat, op schitterender voorbeel-
den, als op levende Modellen, te staren. Maar zelden ook
liep hel Historisch onderzoek ernstiger gevaar geheel door
den stroom der Journalistiek en Periodieke Litteratuur
verzwolgen, of door dogmatische en wijsgeerige bespie-
geling verdrongen te worden. Geen vroegere tijd zag zich
in zulk eenen diepgaanden strijd gewikkeld, over vra-
gen, die voor geloof en overtuiging, voor Kerk en Maat-
schappij als de gewichtigste levensvragen blijven gelden.
En toch zou er voor onzen tijd, die gedurig toont de lessen
der Kerkgeschiedenis te hebben vergeten, van diezelfde

geschiedenis, indien hare stem niet als die eener Cas-
sandra klonk, zoo onbegrijpelijk veel te leeren zijn!

De nadeelige werking daaraan op Historische studi�n
heb ik in den laatsten tijd, in mijne naaste omgeving,
bij toeneming ondervonden. En weet ik het niet zelf
bij ervaring, hoe veel moeite het kost, bij eenen strijd,
die geheel het hoofd en het hart vervult, zich van het
tegenwoordige los te scheuren, om zich in het verledene
te begraven ? � Te hooger moet ik het daarom waar-
deeren, dat er in ons Vaderland nog enkele Geleer-
den van den echten stempel zijn overgebleven, die aan
de opbouwing van deze wetenschap, schier al hunnen
tijd en hunne edelste krachten blijven besteden.

Bij het dichtgenaderd einde mijner loopbaan, bij het
opwekkend voorbeeld van onvermoeide werkzaamheid en
productiviteit, mij door mijne beide, z�� wakkere Ambt-
genoolen gegeven, zal wel niemand de begeerte in mij
kunnen wraken, om, ook in geschrifte, eenige herinne-
ring mijner Akademische werkzaamheid achtertelaten. On\'
willekeurig rijst het anovdaGw exagore (2 Petr. I. 15)
hierbij vermanend op voor mijnen (/eest. Of ik nog iets
meer uit het door mij gedoceerde en behandelde daartoe
zal kunnen bestemmen, dit blijft geheel afhankelijk van
hetgeen door den Wijzen Bestuurder onzer lotgevallen
mij ten aanzien van de nog overige dagen mijns levens
en den staat mijner dikwerf wankelende gezondheid zal
weggelegd en beschoren zijn.

Baar met den wemelt, ook het vaste voornemen mij
bezielt, om het thans aangevangene werk, z�� spoedig
als het mij vergund zal zijn, voort te zetten en ten
einde te brengen, neem ik hiermede geen afscheid van
mijne Lezers, maar roep ik hun een vriendelijk �tot
Wederzien!" toe, dat, naar ik hoop, binnen weinige
maanden zal volgen.

Is het de grootsche taak der Geschiedenis de lotgeval-
len des menschdoms en der volken in hunnen samenhang
voor te stellen en terug te geven: zij zelve heeft, als
wetenschap beschouwd, d. i. wat hare beoefening en de
methode harer beschrijving betreft, gelijk ieder sterveling,
hare eigene lotgevallen, en op hare beurt hare Geschie-
denis gehad 1). Dit noemen wij hare Historiographie,
welke het tweeledige doel heeft, den trap of graad
van ontwikkeling, \' dien de Historische Kunst in elke
Periode bereikt heeft, te doen kennen en tegelijk tot
eene aanwijzing te strekken van de hoofdbronnen der
geschiedenis, voor zooverre deze bij de voornaamste ge-
schiedschrijvers te vinden zijn, en in eene reeks van
historische schriften zijn nedergelegd 2). Wij zien haar de

1) Al het werkelijk gebeurde behoort tot de geschiedenis. Objectif
gedacht is deze alzoo het inbegrip (complesus) der voorvallen en ge-
beurtenissen zelve; subjeclif de getrouwe voorstelling daarvan met
behulp der menschelijke kunst. Natuurlijk is het woord hier in geheel
subjectiven zin gebezigd.

2) Met vrucht kunnen hier over geraadpleegd worden: .10. trithe.
mi�s, de Scriptoribus Ecclescasticis; du pin , Nouvelle Biblioth�que des
Auteurs Ecclesiastigues s oudinus , de Scriptoribus Ecclesiasticis; st�udlin

onderscheidene tijdperken des menschelijken levens gere-
geld doorloopen, en uit den zwakken staat der kinds-
heid tot dien der volwassenheid en van den mannelijken
leeftijd opgroeien; 1) evenals wij dit zelfde, verschijnsel
ook in den trapsgewijzen voortgang van de beschaving der
Nieuw-Europeesche volken kunnen wedervinden 2).

De Geschiedenis van ieder volk begint met overleve-
ringen en Mythen. De volkssagen of legenden, waarin
waarheid en verdichting waren ondereengemengd , werden
in volksliederen bezongen. De daden der helden leefden voort

Geschichte und Litteralur der Kirchengeschichte; Hanu. 1827; baur,
die Epochen der Kirchlichen Geschicht-schreibung, Tub. 1852; ph. schafp
in zijne Geschichte der Apostolischen Kirche: Die wichtigsten Bearbeitun-
gen der Kirchengeschichte; voorts schr�ckh in zijne Kirchengeschichte
en herzog in zijn Encycl. real Lexicon (passim) en vele andere werken,
die later in dit geschrift zullen worden aangehaald.

1) De Hoogleeraar royaards hoeft geheel in den geest van den
beroemden van heusde, wien, gelijk wij weten, dit een geliefd denk-
beeld was, dat hij gaarne overal in de geschiedenis terugvond en
daar op toepaste, dit in het licht gesteld in zijne voortreffelijke Ver-
handeling; Over den voortgang van de beoefening der Geschiedenis, ook
van die der christelijke kerk, geplaatst in het I*" dl. van het Archief
voor Kerkelijke Geschiedenis inzonderheid van Nederland, verzameld door
n. c. kist en h. j. royaards , en het behoort tot de verdiensten der
beknopte schets, die hij van de Historiographie in zijn Compendium
Historiae Ecclesiae Christianae fase. I. p. 7�14 onder het opschrift:
Historia hu/us discipiinae gegeven heeft, dat hij met echt pragmati-
schen zin ook daar op die ontwikkeling en vordering gewezen heeft.

2) Lezenswaardig blijft hierover het hoogst belangrijke werk van
den Hoogl. w. a. van hengel: Geschiedenis der zedelijke en godsdien-
stige beschaving van het hedendaagsch Europa, waarvan eene nieuwe,
rijk vermeerderde uitgave door den schrijver zelven en door Dr. e. j.
diest lorgion bewerkt, in het licht verschenen is, die wij in de
handen van alle studeerenden wenschen.

in de gezangen der dichters. Z�� had Griekenland zijne
Rhapsoden, Galli� zijne Dru�den , Germani� zijne Barden,
Scandinavi� zijne Skalden. Niet ten onrechte heeft men
daarom de dichtkunst de oudste of eerste Geschiedschrijf-
ster van het menschelijke geslacht genoemd, hoe dubbel -
zinnig ook de waarde en beteekenis zij, die aan dien
eeretitel gehecht kan worden. Op dit dichterlijke maar
tegelijk nevelachtige en inderdaad onhistorische tijdperk
volgt doorgaans het. plat proza�sche der Jaarboeken, ver-
halen en verzamelingen. De volksliederen of opgesierde
legenden worden door geslachtsregisters, beknoptere of
uitvoerigere aanteekeningen vervangen, en de Annalen
en Kronieken ontstaan. Niet zelden evenwel smelten die
beide tijdperken in elkander, en heeft het dichterlijke Epos,
of ook het volkslied het naakte proza tot zijn tweeling-
broeder en metgezel. Gedurende die geheele Periode
verkeert de Historiographie nog in den staat harer kinds-
heid. De menschelijke geest, ook waar hij het verledene
boekt, staat onder den machtigen invloed van twee fac-
toren, die hier alles beheerschen: de fantazij en de
overlevering. Dit duurt zoolang, totdat het verstand
genoegzaam gerijpt is, om in de voorhandene stof, het
belangwekkende en minbeduidende , het geloofwaardige en
het fabelachtige, het genoegzaam bewezene of het onzekere
en min waarschijnlijke te onderscheiden, en aan de kritiek
het haar toekomend stemrecht te kunnen verleenen. Maar
ook deze heeft onderscheidene stadi�n te doorloopen. Zij
vangt in den regel aan met een te scherper en vrijmoediger
oordeel over de personen en handelingen der menschen
uit te spreken; zij strekt zich allengskens uit tot de schif-
ting, beoordeeling en waardeering der onderscheidene fei-
ten en bijzonderheden in de gebeurtenissen, totdat zij het
laatst als kritiek der bronnen optreedt en omtrent de

echtheid of onechtheid van vroegere oorkonden en beschei-
den hare scepsis begint uit te oefenen. Hiermede heeft
de Historiographie den gewichtigen overstap tot den leeftijd
der jongelingsjaren gedaan, en eene meer kritische en
planmatige geschiedenis is geboren. Eindelijk als de vol-
ken die hoogte van beschaving en ontwikkeling bereikt
hebben, welke de meeste overeenkomst vertoont met den
leeftijd van den tot volle ontwikkeling gerijpten en in be-
zadigd nadenken geoefenden man, waarop naast en nevens
de godsdienst ook de wijsbegeerte haren invloed kan doen
gelden, kan eerst in den waren zin des woords van Prag-
matiek der geschiedenis sprake zijn.

Wij verstaan door eene Pragmatische beschouwing en be-
handeling der geschiedenis, dat de Schrijver zich niet met
een getrouw en geloofwaardig verhaal der gebeurde zaken
vergenoege, schoon dit de eerste eisch en het kenmerk
der ware geschiedenis blijft, 1) maar zonder Gods wereld
bestuur te loochenen of eene hoogere leiding in de men-
schelijke daden en lotgevallen voorbij te zien, 2) inzon-

1) De meest gewone of gangbare omschrijving van �geschiedenis" is
die van vossius de arte Historica: fide digna enarratio rerum singula-
rum in facto positarum; welke ook door wijttenbach in zijne Anno-
tatio ad loca selecta Historicorum en door clarisse in zijne Encyclo-
paedie gevolgd is. Royaards wil in zijne bovenaangeh. Verhandeling
de geschiedenis nog korter en eenvoudiger genoemd hebben; onderzoek
en voorstelling van hetgeen gebeurd is, en acht, bij nauwkeurige ont-
leding alle wijsgeerige bepalingen daarin begrepen. Wij geven nog-
tans de voorkeur aan de definitie van den onsterfelijken heeren : het
geloofwaardig verhaal van lotgevallen of gebeurtenissen in haren samen-
hang, omdat de Pragmatische opvatting en bewerking der geschiedenis
hierdoor duidelijker tot haar recht komt.

2) De Heer sepp heeft in zijne Proeve eener pragm. Gesch. der

derheid op het natuurlijk verband der dingen, de samen-
schakeling van oorzaken en gevolgen het oog gevestigd
houde, zoodat hij in het verledene de kiem van het tegen-
woordige, in het tegenwoordige de voldragene vrucht van
het verledene en tegelijk de wording der toekomst zie,
en de Geschiedenis als een bezield organisch geheel geve
te aanschouwen. Van zoodanige Pragmatische Geschied-
schrijving hebben tacitus en polybius bij de ouden het
lofwaardig voorbeeld gegeven, schoon zij, in hare volle
realiteit, eerst na de beroemde werken van robektson 1)
gibbon 2) en hume 3) in Engeland, als het voortbreng-
sel der nieuwere tijden beschouwd kan worden. Ook
hier blijven verschillende trappen en graden te onder-
scheiden. Daar zijn klippen, gelijk de ervaring genoegzaam
geleerd heeft, waarop het Pragmatisme verzeilen kan. En
hoe meer de Pragmatische Geschiedschrijver de door hem
bewerkte stof toont meester te zijn; hoe beter hij zich
voor een eenzijdig subjectivisme weet te hoeden; hoe
ernstiger zijn streven blijkt te zijn om in zijne voorstel-
ling der geschiedenis eene getrouwe afspiegeling (reflex)
van het objectif gebeurde te geven of nabij te komen;
hoe gelukkiger hij, door de ��nheid van plan en doel,
in de schoonheid van stijl en vorm, aan de eischen

Theologie in Nederland bl. 3 het de taak der Pragmatische geschie*
denis genoemd: de oorzaken en gevolgen naar de kenbare wetten der
caussaliteit te ontvouwen. Wij hebben volkomen vrede met deze bepa-
ling, mits zij plaats open late voor zulk eene hoogere bcschou-
wing der geschiedenis als ons door onzen borger is aanbevolen in
zijne oraties: de Historia pragmatica et de Historiae doctore Providen-
tiae divinae admin�tro.

1) Voornamelijk in zijne Inleiding op the Life of Charles V.

2) The History oj the decline and f all of the Roman Empire.

3) History of England.

der Aesthetiek vermag te voldoen: hoe meer het door
hem voltooide werk aanspraak zal mogen maken een
Historisch kunstgewrocht te kunnen heeten; hoe dichter de
Historiographie tot het haar voorzwevende ideaal zal ge-
naderd zijn.

Niet moeilijk ware het hier in het breede aan te wijzen,
hoe de Historiographie bij de meest verschillende volken
dezelfde Phasen van ontwikkeling heeft doorgeloopen 1)\'
en hetzelfde wat wij daar zouden waarnemen, vinden wij
ook hier terug en van volkomene toepassing op de Ge-
schiedenis der Christelijke Kerk. Men houde slechts wel
in het oog dat de beoefening der Kerkgeschiedenis steeds
gelijken tred heeft gehouden met- en eenigermate het
afdruksel vertoond heeft van den kinderlijken, mannelijken
of verouderenden leeftijd dier volken, op wier bodem de
plant der christelijke godsdienst is overgebracht. Bij deze
opmerking zal het ons aanstonds volkomen begrijpelijk
worden, dat die leeftijden hier eenigzins anders, dan
elders zijn geplaatst of verdeeld, daar de aanvang onzer
Historiographie in een tijdperk valt, toen de oud-Grieksche
en Romeinsche beschaving het toppunt van haren bloei
reeds lang in het verledene had achter zich liggen, en
als eene bloem, die heeft uitgebloeid ter verwelking
neigde; toen de toestand der oude wereld, met de merk-
teekenen van verval op het gelaat, veelmeer naar dien
van den afgeleefden grijsaard, dan naar dien van het
kind geleek. Eerst later, als wij met onze beschouwing
aan den ingang der middeleeuwen staan, toen als eene
nieuwe menschenwereld was geboren, zien wij Europa �

1) Zie de uiteenzetting daarvan bij eoyaards t. a. p. bl. 10�51.

niet � zooals sommigen met eenzijdige vooringenomen-
heid tegen het Christendom beweerd hebben � door den
invloed dier godsdienst, maar ten gevolge van de groote
landverhuizing der volken, die als een tweede zondvloed
dit werelddeel overstroomden, tot den staat der kinds-
heid teruggebracht, en kunnen wij in de Historiographie
al die verschijnselen verwachten , welke aan dien leeftijd
eigen zijn. Even verklaarbaar wordt het ons, bij een
blik op de Geschiedenis, dat die beschaving der oude
wereld in het Oosten, bepaaldelijk in het Bizantijnsche
rijk iets langer heeft voortgeleefd, en daarom ook op de
Methode der Geschiedschrijving nog zekeren invloed heeft
kunnen doen gelden, toen zij in het Westen nagenoeg
geheel was weggestorven. Tegen het einde der middel-
eeuwen treedt de Historiographie het tijdperk harerjonge-
lingsjaren in. Tot lang na de Hervorming behoudt en
vertoont zij ook in haar strijdlustig karakter en de op-
bruisingen der drift, menigen trek van gelijkheid aan
dien leeftijd. Eerst sedert het midden of liever nog tegen
het einde der vorige eeuw, heeft zij hare volle ontwikke-
ling tot den mannelijken leeftijd bereikt, zich de aan-
spraak op Geschiedenis, in den echten, in den edelsten zin
des woords, ten volle en voor goed veroverd,, en schrijdt
zij moedig voort op hare baan, om zulk eene methode
te kiezen en te volgen, te veredelen en te volmaken,
welke aan de eischen der Pragmatiek en der Historische
wetenschap in het algemeen, aan den waarheidszin en
het gevoel voor het schoone gelijkelijk voldoet.

Wij onderscheiden dan in de beschrijving of beoefening
van de Geschiedenis der Christelijke kerk de vier navol-
gende groote tijdperken 1):

I. De Kerkgeschiedschrijving onder den invloed der oud-
Ghieksche en Romeinsche beschaving,

van EOSEBIU8 tot NICEPHORUS KAULISTI.

1) van hengel heeft zijne Geschiedenis der zedelijke en godsdienstige
beschaving in drie groote tijdperken afgedeeld. Hij ziet in den val van het
Westersche Keizerrijk den grondslag der beschaving voor het heden-
daagsch Europa gelegd. Hiermede begint alzoo het tijdperk harer kinds-
heid. Hij plaatst voor de volken van Europa hun overgang uit den staat
der kindsheid tot dien der jongelingsjaren bij den aanvang der kruistoch-
ten, en hun aanvankelijken overgang tot den staat der volwassenheid bij
de kerkhervorming. Royaards splitst zijne Historiographie in twee
deelen: I. de Kerkgeschiedschrijvers onder den invloed van de bescha-
ving der oude wereld (Historici Ecclesiastici orbis antiqu�) hetwelk hij,
met insluiting der Bizantijnsche schrijvers, laat doorloopen tot nice-
fhobus kallisti en II. de Kerkgeschiedschrijvers van het nieuwere
Europa (Historici Ecclesiastici orbis recentioris); in drie tijdperken on-
derscheiden , van den aanvang der middeleeuwen tot op l. valla ,
van valla tot op mosheim en van mosheim tot op onze dagen.
Men ziet alzoo dat de hier gevolgde verdeeling niet veel van de zijne
verschilt. Schapp handelt t. a. p. I. over de oud-katholieke Kerkge.
schiedschrijvers van eusebi�s tot de Hervorming; II. over de Roomsch-
Katholieke Kerkgeschiedschrijvers sedert de zestiende eeuw en III. over
de Kerkgeschiedschrijvers onder de Protestanten, voornamelijk in
Duitschland. Baxjr telt niet minder dan zes Epochen der Kirchlichen-
geschichtschreibung: I. de oud-Katholieke beschouwing der geschiedenis;

II. de Hervorming en de oud-Proiestantsche beschouwing der geschie-
denis; III. de tegenstelling tegenover de Centurien, van Katholieke
en Protestantsche zijde; IV. de overgang uit eene Dualistische wereld-
beschouwing tot het begrip van historische ontwikkeling, V. de Prag-
matische methode der geschiedschrijving, en VI. het streven naar ob-
jective beschouwing en behandeling der geschiedenis.

II. De Kerkgeschiedschrijving gedurende de middeleeu* /> */ V
wen in den staat harer kindsheid,

van gregori�s van tours tot laurentius valla.

III. De Kerkgeschiedschrijving onder den invloed van
den strijd der beginselen tusschen Rome en het Protes*
tantisme of het Kritisch-Polemische tijdperk,

van flaci�s tot semler.

IV. De Kerkgeschiedschrijving onder den invloed der
latere Godgeleerdheid en Wijsbegeerte of het Prag-
matische tijdperk.

van schr�CK tot op onze dagen.

Dit laatste tijdperk splitst zich weder in kleinere perio-
den, en zal eene onderverdeeling naar de verschillende
scholen of richtingen vorderen.

DE KERKGESCHIEDSCHRIJVINO 0NDEB DEN INVLOED DEE OUD-
GHIEKSCHE EN ROMEINSCHE BESCHAVING.

Van Eusobius tot Nicophorus Kallisti.

Hoewel de levensgeschiedenis van den Grondlegger des
Christendoms even als de lotgevallen zijner vroegste jon-
geren, en der door hen gestichte gemeenten, het eigen-
lijke aanvangspunt der Kerkgeschiedenis zijn, en gerekend
kunnen worden daarvan een integrerend gedeelte te vor-
men : zoo houden wij de Evangeli�n en Handelingen der
Apostelen nogtans hier buiten den kring onzer beschou-
wing gesloten, volgens den regel, dat alles, wat den in-
houd van den Kanon des N. T. uitmaakt, schoon het
voor de vroegste Kerkgeschiedenis gewichtige resultaten
kan opleveren, toch eigenlijk tot een ander gebied be-
hoort, en in afzonderlijk daarvoor bestemde Akademische
lessen, naar de. eischen der wetenschap onderzocht en
behandeld moet worden.

Tot op het einde der derde eeuw, treft ons de volsla-
gene armoede en het gemis van alle Geschiedschrijving.

EERSTE TIJDPERK. 11

Doch zou ons dit kunnen verwonderen? De z�� sterk
opgewekte verwachting van de wederkomst des Heeren
en de daaraan verbondene katastrophe van het einde der
wereld, gelijk die in het gemoed der eerste Christenen
leefde, gevoegd bij den druk der vervolging onder de
Romeinsche Keizers, moest wel hoogst ongunstig hierop
werken. Of, wie kon zich opgewekt gevoelen, om het
dagelijks gebeurde aan de vergetelheid te ontrukken, waar
hem de bewustheid ontbrak, dat hij voor eene ver verwij-
derde toekomst schreef, of terwijl het opgeheven zwaard
der vervolging dreigend boven zijn hoofd bleef zweven?
Tot zelfverdediging genoopt tastte men niet het eerst
naar de stift der Geschiedenis, maar men greep de veder
om de hatelijke beschuldigingen van de vijanden des Chris-
tendoms te weerleggen, om de bittere vervolgers tot meer-
dere zachtmoedigheid te stemmen, of de Christenen te ver-
manen, te vertroosten en te versterken in hun geloof. Wij
zien alzoo eene Paraenetische en Apologetische letterkunde
op christelijken bodem ontloken, voordat de Geschiedenis
was ontstaan.

De eenige die hier eenige vermelding verdient is hege-
8IPPUS, een bekeerde Jood, uit het Oosten herkomstig,
die ten tijde dat anicetus den bisschoppelijken zetel be-
kleedde (omstreeks het j. 160) een tijd lang te Rome zich
ophield, en onder de regeering van keizer commodus (na
het j. 180) schijnt gestorven te zijn. Deze schreef een
werk in vijf boeken, waaraan hij den "titel gaf van: Ker-
kelijke gedenkschriften 1), die nogtans buiten enkele frag-
menten 2), bij eusebius en photius bewaard , in de schip-

1) vnopvripaca tav ixxXrjOuiOTixiav Trpajjf�v.

2) euseb. Hist.Eccles. 1. II. c. 23. 1. III. 19, 20, 32. 1. IV. c.
3, 22. Deze fragmenten hebben betrekking op het leven der Aposte-

breuk der tijden voor ons zijn verloren gegaan. Al zijn
deze fragmenten, niet van alle belangrijkheid ontbloot; al
mogen wij veilig onderstellen, dat eusebius , ook waar hij
hegesippus\' naam verzwijgt, onderscheidene bijzonder-
heden aan dezen schrijver ontleend heeft, en al blijkt uit
alles genoegzaam, dat zijn werk rijkelijk met verhalen,
herinneringen en overleveringen is gestoffeerd geweest,
zoo blijft het toch min of meer betwistbaar, of het wer-
kelijk (gelijk ons door hieronymus verzekerd wordt) 1), zijn
toeleg zij geweest eene doorloopende en aaneengeschakelde
geschiedenis van de lotgevallen der Christelijke Kerk van
Jezus\' dood tot op zijnen leeftijd te geven. Wat hiervan
zijn moge, wanneer wij hem uitsluitend naar de tot ons
gekomen fragmenten beoordeelen, dan zijn deze veel te
onbeduidend om hem in de rij der Geschiedschrijvers eene
plaats te kunnen toekennen. Eusebius, die zelf geheel
doordrongen was van het bewustzijn, welk eene groot-

len, inzonderheid op het leven en uiteinde van jacobus den recht-
vaardige, den oorsprong der ketterijen en van het sectewezen onder
tiiebutis, doch zijn als bronnen voor de geschiedenis niet zonder
zekere behoedzaamheid te raadplegen. Eet laatst zijn deze i/ro/t»ij-
/toTtt tegen het eind der zesde eeuw gebruikt en aangehaald door
den Monophysiet stephanus gobaros , waarvan nog een fragment bij
photius (Biblioth. Cod. 232) is bewaard gebleven. � De vraag of
en in hoeverre aan HEGEsirpus eene Joodsch-Christelijke of Ebioni-
tische richting zij toetekennen, reeds vroeger geopperd, is in onzen
leeftijd op nieuw eene strijdvraag geworden. De Tubingsche school,
bij name baue en scuwegler hebben deze richting in de tot ons ge-
komene fragmenten z�� scherp mogelijk afgeteekend gevonden, waar-
tegen nogtans door ritschl, dorner, weissScker e. a. bedenkingen
zijn ingebracht.

1) Hieronymus bericht de Script. Ecclesiast. C. 22, dat hegesip-
pus �omnem a passione Doraini usque ad suam aetatem ecclesiasti-
corum actuum historiam" verhaald heeft.

EERSTE TIJDPERK. 13

sche taak hij, met het schrijven zijner Kerkgeschiedenis
voor tijdgenoot en nakomelingschap ging ondernemen,
treedt even als herodot�s op het gebied der oude
klassieke letterkunde, als de Vader der Geschiedenis
op 1) en tegelijk als de type der methode, die toen in
het schrijven der Geschiedenis werd gevolgd, zoo als deze
nog geheel onder den invloed der oud-Grieksche en Ro-
meinsche beschaving stond.

E�SEBl�S pamphyli , Bisschop van Cesar�a, (omstreeks
het midden der derde eeuw, vermoedelijk in Palestina,
geboren, gestorven in het j. 340,) heeft zich door zijne
Historische schriften eene onsterfelijkheid van naam ver-
worven, welke, zoo lang de Kerkgeschiedenis in eere
wordt gehouden, genoegzaam gewaarborgd mag heeten.
Zijn hoofdwerk (Hist. Eccles. in X boeken) omvat en be-
schrijft de lotgevallen der Christelijke Kerk van de mensch-
wording van Gods Zoon, tot op het j. 324, het tijdstip
waarop, door den dood van licini�s, de zegepraal des
Christendoms over het Polijtheisme voldongen mocht hee-
ten 2). Hieraan sluit zich een tweede werk , zijn Chroniaon
ten naauwsten aan, \'t welk de grondlijnen of omtrekken
der wereldgeschiedenis tot op het j. 325 onzer tijdreke»
ning teekent, en, hoewel minder belangwekkend van in-
houd, toch volkomen de lofspraak wettigt, dat eusebius

1) Als zoodanig geschetst door haur ia diens: �Programma in
quo oomparatur eusebius Cesareensis Historiae Ecclesiasticae parens
cuin parente Historiaruin herodoto Halicarnassensi." Tab. 1834.

2) inx.XtjamoTi.xi) Iqogla. De kostbaarste uitgave is die van iien-
bicus valesius (Valois). Voor ettelijke jareu (1852) verscheen eeue
nieuwe uitgave vau de werken van eusebius van den Tubinger �heo-
loog alb. schweglbr, met korte aanteekeningen.

EERSTE TIJDPERK.

in den rijkdom zijner veel omvattende kennis voor geen
der kerkvaders (origenes en hieronymus niet uitgezon-
derd) behoeft onder te doen 1). Eindelijk beschreef hij
nog het leven van konstanttjn, in vier boeken, \'t welk
echter bij de bovengenoemde werken geheel in de schaduw
treedt, en in de oogen van het nageslacht eerder gestrekt
heeft om zijn roem als geschiedschrijver te benadeelen en
te verdonkeren, dan om dien te vermeerderen en te ver-
hoogen 2).

E�SEBius vereenigde in zich onderscheidene gaven van
geest en gemoed, die een eerste vereischte zijn om den
waren geschiedschrijver te vormen. Indien hij, bij het
gemis aan deugdelijke voorgangers eene nieuwe baan moest
betreden, en zijne taak deswege te zwaarder moest reke-
� nen, te rijker was de schat van hulpmiddelen, waarover
hij beschikken kon, en die hem ten dienste stonden. Hiertoe
behoorde allereerst de kostbare boekverzameling van zijn
vaderlijken vriend pamphylus, wiens naam hij ten teeken
van dankbare vereering, met zijn eigen naam vereenigde,
wiens nagedachtenis hij door eene biographie, welke voor
ons verloren is gegaan, verheerlijkt heeft 3). Hiertoe

1) /Q�vty.a ovyyQd/tuttTa, IqoQia itnvx�Saiirj, voortgezet door
MiEEONYMOs tot het j. 378. Dit werk was tot het laatst der vorige
eeuw slechts ten deele, en uit de gebrekkige Latijusche overzetting
van den bovengenoeraden kerkvader bekend, toen in het j. 1792 een
volledig exemplaar in het Armenisch te Konstantinopel werd weder-
gevonden, \'t welk door den beroemden angelo majo op nieuw ver-
taald en met den tekst van hieronymus en enkele nog geredde griek-
sche fragmenten werd in het licht gegeven.

2) De beste uitgave is die van heinichen. Lips. 1830. Hiervan
onderscheiden is eene Lofrede op Konstantijn tls xtava-cavtivov rqi.a-
Mnrifi^ixii;, die afzonderlijk bewaard is gebleven.

3) Dit leven van pamphylus bestond uit drie boeken, door hiero
nymus libri eleganlissimi genoemd.

EERSTE TIJDPERK.

behoorde de niet minder rijke Kerkbibliotheek te Jeru-
zalem, welke met vele Historische oorkonden was verrijkt
en hem door den Bisschop alexander welwillend geopend
werd. Maar ook de betrekking, waarin hij stond tot het
Hof en den troon, werkte niet weinig mede, om hem de
taak eens geschiedschrijvers te verlichten, en den toegang
tot nieuwe nog onbekende of ongebruikte bronnen te ont-
sluiten. Toen konstantijn naar de hem eigene mildheid
en vrijgevigheid jegens kerken en bisschoppen, hem eens
zijn verlangen te kennen gaf, dat hij met vrijmoedigheid
mocht openbaren, welk eene vorstelijke gunstbetooning hij
voor zich en zijne gemeente wenschte te ontvangen, wees
eusebius ieder gunstbewijs af, daar hij ook voor zich zel-
ven niets begeerde; dit alleen smeekte hij, dat hem de
inzage en het gebruik der Rijksarchieven, die hij bij de
beschrijving der vervolgingen en van de geschiedenis der
martelaren z�� zeer behoefde, mochten worden toegestaan.
Deze bede werd hem aanstonds ingewilligd, en geheel
zijne kerkgeschiedenis strekt ten bewijze met welk een vlijt
en zorgvuldigheid hij deze Archieven, nevens een aantal
andere bronnen geraadpleegd heeft 1).

Is eusebius niet boven de lichtgeloovigheid en won-
derzucht zijns tij ds verheven, zijne geloofwaardigheid,
voor zoo verre het geldt zijne goede trouw in de over-
brenging en mededeeling zijner berichten, behoeft daar-
om nog geenszins verdacht te worden 2). Had men, bij

1) Eene nauwkeurige opgave van al de door eusebius, naar de
waarschijnlijkste berekening, geraadpleegde bronnen, ten getale van
zestig verschillende auteurs of boekwerken, vindt men bij flugge
Gesch. der Theol. Wissenschaften, th. II. s. 321 fgg.

2) Over de trouw en geloofwaardigheid van eusebius als geschied-
schrijver is gehandeld, onder de Duitschers, door moeller , danz,
reutendahl e. a. en onder onze landgenooten door Dr. b. rienstra ,
in zijne Akad. Dissert. Utr. 1833.

EERSTE TIJDPERK.

- het raadplegen van zijne bronnen, een gestrenger kritiek
ten aanzien van de waarde der Historische bescheiden
mogen wenschen of verwachten; onmiskenbaar is toch
het streven in hem om met zekeren geest des onderscheids,
hierin te werk te gaan, gelijk reeds de scherpe indeeling
van de Schriften des N. V. in onderscheidene soorten of
klassen daarvan getuigenis*geeft 1). Verraadt hij op enkele
punten zekere vooringenomenheid of partijdigheid (welk
geschiedschrijver is geheel daarvan vrij ?) over het geheel
verdient hij wegens zijne gematigdheid, waarheidsliefde
en vredelievendheid geprezen te worden.

Het was wel voornamelijk deze irenische en verdraag-
zame richting van zijnen geest, gevoegd bij de houding,
die hij in den aanvang der Ariaansche twisten aannam ,
wat hem het verwijt van l�njipto-Arianisme berokkend
heeft en, hoewel mosheim 2) e. a hem tegen dit verwijt
in bescherming hebben genomen: zoo geheel ongegrond
achten wij de beschuldiging van Semiarianisme niet, indien
het als eene beschuldiging kan gelden, dat hij, de uiter*
sten vermijdende, en bij geen der beide partijen volko*
mene bevrediging vindende, zich door de uitspraken des
N. T. bij de formuleering van het leerbegrip te gestrenger
gebonden rekende \'6).

1) Verg. de bekroonde prijsverh. van Dr. d. van heust: Over het
berigt van eusebius in zijne Kerkelijke Geschiedenis B. III. Hoofdst. 25.
omtrent hel kanoniek gezag van de boeken des N. T. vergeleken met het
geen vroeger en later door de Kerkvaders daaromtrent is vastgesteld.
opgenomen in de werken van \'t Haachsch Gen. 1834.

2) Instil. Hist. Eccles. p. 144 in not.

3) "Verg. semisch in herzogs Real Encyclopaedie th. IV. s. 284.
Over het dogmatisch standpunt van euseeius, en den invloed daar-
van op zijne kerkgeschiedenis raadplege men de uitgewerkte studie
van baue in zijne Epochen der Kirchlichen Geschichtschreibung s. 9�26.

EERSTE TIJDPEBK. 17

Eusebius volgde in stijl en verhaaltrant de zoogenoemd
Profane of heidensche schrijvers van zijnen leeftijd; maar de
bloeitijd der Grieksche letterkunde was reeds lang voorbij, en
even onmachtig als zijne naaste voorgangers, als geheel de
eeuw waarin hij leefde, was ook hij om een THUCYDIDES,
POLYBiusof pl�takchus na te volgen. Hoe hooggestemd ook
de toon is, dien hij dikwerf aanslaat, waar hij de zegepraal
des Ghristendoms of den triumf der martelaren, onder de
Diocletiaansche vervolging beschrijft 1), het is niet eene
voorstelling der gebeurtenissen in den innigen samenhang
harer oorzaken en gevolgen, maar eene verzameling van -
berichten, wat ons door hem is geleverd geworden. De
hoofdinhoud van het door hem beschrevene drukt z��
getrouw mogelijk het karakter van de eerste periode der
Kerkgeschiedenis uit: »de Christelijke Kerk in den strijd
harer wording," en zijne scherp dualistische wereldbe-
schouwing heeft dit tot een\' aanhoudenden strijd van -
helsche en hemelsche machten doen worden, die zich ten
laatste, bij den overgang van konstantijn, had opge-
lost in eene luisterrijke en volkomen besliste zegepraal 2).
Hoewel deze voorstelling aan het geheel eene ��nheid en
afronding bijzet, welke iets streelends heeft voor het
Aesthetisch gevoel, zoo ziet men toch lichtelijk in, dat
men dit laatste meer aan den gang en de ontknooping
der gebeurtenissen zelve, dan aan het plan of de methode
des Geschiedschrijvers heeft te danken.

Stond de tijd, waarin hij leefde, op eusebius\' Kerk-
geschiedenis gestempeld, nog sterker komt dit uit in

1) Inzonderheid in het VIII\'" en IX*> Boek.

2) Zie baub, Epochen u. s. w., s. 20 fg.

IX EEB8TE TIJDPERK.

zijn Leven van Konstantijn den groote. Niet ten on-
rechte heeft men hem verweten, dat hij veelmeer eene
doorgaande lofrede dan eene Biographie des Keizers ge-
leverd heeft, geheel gelijkvormig aan dePanegyricizijner
tijdgenooten, of deze in de uitbundigheid zijner lofspra-
ken nog overtreffende. Men houde nogtans de persoon-
lijke betrekking in het oog, waarin hij tot den Keizer
stond, welke hem bewogen heeft, na diens dood, hem
een blijvend gedenkteeken der dankbare vereering te
stichten 1) en erkenne voor het minst dat baatzuchtige
oogmerken aan dit schrijven zijn vreemd gebleven. Men
heeft daarom niet oneigenaardig dit leven van Konstan-
tijn eene Christelijke Cyropaedie genoemd 2); en bedenkt
men hierbij, met welke opgetogene blijdschap en verruk -
king de overgang van konstantijn tot het Christendom
zijne ziel moet vervuld hebben, daar hij overal hierover
in zulke bewoordingen spreekt, alsof het Christendom nu
reeds de volkomenste overwinning behaald en het doel
zijner bestemming bereikt had; dan wordt het ons ver-
klaarbaar, dat hij het beeld des Keizers met een meer
dan aardschen lichtglans overstraald zag, die zijn oog
voor zijne werkelijke en niet geringe gebreken verblindde,
en wij zullen het hoogst ongenadig oordeel, hetwelk wij
geneigd waren deswege over hem uit te spreken, onwille-
keurig verzachten.

Niet vruchteloos was dit voorbeeld door e�sebi�s gege^

1) Met hetzelfde doel sprak hij ook na den dood des Keizers, de
bovenvermelde Lofrede uit.

2) Schr�ckh Christl. Kirchengeschichte, Th. I. s. 146.

EEBSTE TIJDPERK. 19

ven. De vader der Kerkgeschiedenis leefde voort in talrijke
navolgers, die nogtans, bij de onbegrensde vereering welke
zij hem toedroegen, er niet aan dachten het door hem
verhaalde aan te vullen of te verbeteren, en het enkel als
hunne taak bleven beschouwen, den draad der geschiedenis
waar deze door hem was afgebroken, weder op te vatten
en te vervolgen. Het eerst geschiedde dit door twee
Rechtsgeleerden te Konstantinopel, socrates Scholasticus,
en hermias sozomenus, wier geschiedenis nagenoeg eene
gelijke tijdruimte omvat.

Socrates, met het jaar van konstantijn\'s troonsbestij-
ging (306) aanvangende, zette in zeven boeken de Kerk-
geschiedenis voort tot het j. 439. In sierlijkheid van stijl
staat hij beneden eusebius en sozomenus , in scherpzin-
nigheid des oordeels wordt hij boven beiden geschat.
Evenzeer onderscheidde hij zich door zucht tot nauwkeu-
righeid 1) en billijkheid in de beoordeeling van afwijkende
meeningen. Afkeerig als hij was van alle vervolging, \'
zocht hij tot op zekere hoogte ook aan haeretici of schis-
matici recht te laten wedervaren, en daaraan had hij het
wel voornamelijk te danken, dat hij door sommigen voor een
aanhanger van de richting der Novatianen gehouden werd 2).

Sozomenus, die eene gelijke waardigheid te Konstan�-
nopel bekleedde, maar uit Palestina herkomstig was,
behandelde in negen boeken de geschiedenis der kerk van

1) Als proeve daarvan mag gelden, dat hij zich de geheele over-
werking der twee eerste boeken getroostte, toen hij bespeurde dat
ricinus, dien hij eerst uitsluitend gevolgd had, niet als een volkomen
betrouwbare leidsman kon gelden.

2) Zoo als door nicehioeus kallisti.

20 EERSTE TIJDPERK.

*� het j. 323�423. Hoeverre hij het ook in fraaiheid van
stijl van zijnen voorganger won 1), bezwaarlijk kan hem de
verdienste worden toegekend van aan diens arbeid, dien

- hij schijnt gekend te hebben, iets wezenlijks te hebben
toegevoegd. In zijne vurige aanprijzing en lofverheffing
van het monnikenleven verraadt zich evenzeer de plaats
als de tijd zijner geboorte.

Beiden werden in rijkdom van kennis en geleerdheid
verre overtroffen door theodoretus, Bisschop van Kyros\'m
Mesopstamie, (t j. 475) een der meest beroemde kerkvaders
die in het midden der vijfde eeuw gebloeid hebben, die den
roem zijns naams, door zijne exegetische schriften verwor-
ven, ook door zijne Kerkgeschiedenis in vijf boeken (van
het j. 325�429) en het talent dat hij als geschied-
schrijver toonde te bezitten, nog vermeerderd en bevestigd
heeft. Bekend is het welke eene belangrijke rol deze
kerkvader in de toen gevoerde Dogmatische twisten heeft
vervuld ; en hoe zijn naam , nog jaren na zijn verscheiden
(op het V^de oecumenisch concilie) met den kettervloek
werd getroffen. Des te meer hulde moet men doen aan
de bezadigheid, waarmede hij in dit werk over CYRILLU8,
een zijner heftigste tegenstanders, geschreven heeft. Jam-
mer is het echter dat deze lofspraak, welke als waarborg
mag strekken voor zijne historische trouw, weder eeniger-
mate beneveld wordt door de blijken van verregaande licht-
geloovigheid, die hij in een ander geschrift heeft geopen-
baard, dat grootendeels uit de biographien van heiligen
en kluizenaars is saamgesteld , hetwelk hij met de wonder-
� zuchtigste legenden heeft opgesierd 2).

1) BtXtimt iv VQ�Oti. FH01IUS.

2) Historia religiosa of qnlb&tos Ifoftia ij �ox^tix») TtoXtxtia. De

EEK8TE TIJDPERK. 21

Iets vroeger nog dan de bovengenoemde schrijvers
bewerkte de Ariaansch-gezinde philostorgius , geboortig
uit Cappadoci�, zijne kerkgeschiedenis in twaalf boeken 1).
Gelijk hij den aanvang van den Ariaanschen strijd
(j. 318) tot uitgangspunt koos van zijn verhaal, dat hij �
tot de regeering van Valentiniaan III (j. 429) vervolgde,
z�� was het kennelijk een der hoofoogmerken van dit
geschrift eene apologie van het Arianisme te leveren.
Hieraan zal het wel voornamelijk zijn toe te schrijven,
dat zijn arbeid, deelende in het lot van zoo vele ketter-
sche geschriften, voor verre het grootste gedeelte vernie-
tigd is. Slechts grootere en kleinere fragmenten zijn voor �
ons bewaard gebleven in de Bibliotheek van photi�s ,
die hem wel geenszins alle talent als geschiedschrijver
ontzegt (hetwelk zich in vele zedekundige en po�tische
wendingen in zijnen stijl geopenbaard hebbe) maar hem
overigens met schimpnamen overlaadt, en zijne geschie-
denis als eene doorgaande Lofrede op de ketters wil be-
schouwd hebben 2). Toch doet het weinige wat wij van
hem bezitten, het gemis van het verlorene te meer be-
treuren 3).

Ongeveer eene eeuw later trad theodorus Lector

geschiedenis van theodoreet\'s kindsheid maakt zijne overdrevenc
ingenomenheid met het Asceten- en Kluizenaars leven, welke hij als
met de moedermelk had ingezogen, ten volle verklaarbaar. De rijke
uitgave van theodoreet\'s gezamenlijke werken van den Jezuiet sikmond
Parijs 1642, in vier foliobanden, is later nog door den Jezuiet gaknieb
met een vijfden folioband vermeerderd.

1) Volgens photius koos hij dit getal, omdat ook zijn naam uit
twaalf letters bestond.

2) iyy.Cifii.ov tav �uQlxtx�v

3) Z�� deelt hij aangaande de uitbreiding des Christendoms door

(dpayv�arijs) aldus genoemd naar het voorlezersambt,
dat hij te Konstantinopel bekleedde, als kerkgeschied-
schrijver op. Zijn werk splitst zich in twee deelen; het

_ eerste, Historia tripartita genoemd, was niets meer dan
een excerpt uit socrates, sozomen�s en theodoretus
samengesteld. Het tweede, door hem zelfstandig bear-
beid, vatte den draad der geschiedenis op, waar die
door socrates was afgebroken, en vervolgde die tot de
regeering van Keizer justinus den oudere of tot op het
jaar 518. Ongelukkig genoeg is dit gedeelte, dat verre-
weg het belangrijkste blijkt geweest te zijn, voor ons

~ alleen kenbaar uit de uittrekselen, die daarvan bij

JOHANNES DAMA8CENUS en NICEPHORUS KALLISTI yoor-

De rij dezer oud-Grieksche Geschiedschrijvers werd
gesloten door evagrius, rechtsgeleerde te Antiochie, die
zijn verhaal met de kerkvergadering van Ephesus in het
j. 431 opende en met het tweede regeeringsjaar van Keizer
Mauritius (j. 594), in zes boeken voleindigde. Met groote
" zorgvuldigheid en zekere onpartijdigheid, welke hem tot
eer verstrekt, ook waar hij de daden van vorsten had
te beoordeelen, zocht hij de gebeurtenissen, die hij te
beschrijven vond, in het licht der geschiedenis te plaatsen.
De roem zijner rechtzinnigheid, hem reeds door photius
toegekend, heeft dien van al zijne voorgangers over-
straald. Toch sprak hij over de ketters en de bedoelin-
gen waardoor dezen waren geleid, in het algemeen een
zachtmoediger en vrijzinniger oordeel uit, dan men

de Arianen, inzonderheid onder de Gothen door ulphilas, als ook uit het
leven van konstantijn, constantius e. a. Keizers, wetenswaardige
bijzonderheden mede, die alleen bij hem voorkomen.

EEE8TE TIJDPERK. 23

wegens zijn angstvallig vasthouden aan de eens geijkte
leerstellingen, of ook wegens het harde en ongenadige
vonnis, door hem over nestorius geveld 1), van dezen
schrijver had kunnen verwachten 2).

Men heeft deze klasse van Geschiedschrijvers met het
hoogste recht de navolgers van eusebius genoemd. Immers
een aantal feiten en gebeurtenissen hebben zij, zonder
merkbare afwijking of uitbreiding of hem of elkander met
de meeste getrouwheid naverteld; en welke verscheidenheid
men overigens in hunne geschriften opmerke, hierin kwa-
men allen overeen, dat zij in en door eusebius de hoogte
reeds bereikt rekenden, welke de Geschiedschrijver berei-
ken moest. Voorts is het karakter van deze Periode (van
konstantijn den Groote tot den aanvang der middeleeuwen)
ook hier weer ten duidelijkste weder te vinden in hare
Historiographie. »De vaststelling van het leerbegrip,"
welke den hevigsten strijd van het uitwendige naar den
boezem der Kerk heeft overgebracht, en »de opkomst van
het monnikenwezen," dat bij zijne intrede en snelle ver-
spreiding in de wereld, met verbazing en bewondering
aangestaard, en met de uitbundigste toejuiching begroet
werd � drukken het meest wezenlijke van haren inhoud uit.
Voor wie beide verschijnselen in hunnen ontwikkelings-
gang wil gadeslaan, blijven deze schrijvers mede de hoofd-

1) Dien hij het werktuig des duivels noemt.

2) Hisl. Eccles. I. 11. Zie de plaats bij baur Epochen u.^- s. w.
, s. 31, die om het karakteristieke aan deze klasse van geschiedschrij-

vers eigen, te doen uitkomen, ook een gedeelte uit zijne inleiding
heeft medegedeeld.

EERSTE TIJDPERK.

bronnen uitmaken; maar ook tot kenschetsing van de regee-
ringsdaden der Grieksche Keizers, � van konstantwn af
tot mauritios � en van den invloed dier vorsten op den
uit- en inwendigen toestand der Kerk blijven zij, in weer-
wil van vele leemten en gebreken, de hoogste waarde en
belangrijkheid bezitten 1).

Als ter zijde van de eerste navolgers van eusebius
stond de Heidensche Geschiedschrijver zosimus, die na
THEODOSius den Jongere leefde, en de meesten hunner in
schrijftalent verre overtrof; wiens geschiedenis der Ro-
meinsche Keizers 2) in meerdere trekken ons den uitge-
bloeiden voortijd der Grieksche letterkunde in herinnering
brengt, en door zijne fijne ontleding van de handelingen
der vorsten en menschen beter dan ��n hunner de hoogere
eischen toonde begrepen te hebben, die de Historieschrijver
tot zich zelven heeft te richten. Toch zijn er weinige geschied-
schrijvers, bij wier beoordeeling onwillekeurig meer lof
en blaam zich te samenmengt. En geen wonder! Zijn
gloeiende haat tegen het Christendom, waaraan hij al de

1) Al deze geschiedschrijvers zijn door henri valois (valesius)
met eene Latijusche overzetting en een schat van taalkundige en
historische aanteekeningen verrijkt, in drie folio banden in het licht
gegeven. Het werk, dat het eerst te Parijs verscheen in het j. 1659,
is later meermalen te Frankfort a. d. Main, Amsterdam, Cambridge
en Turin herdrukt. De Fransche geestelijkheid, welke valois, door
de toekenning van een aanzienlijk jaargeld, tot deze onderneming
in staat stelde, heeft de geleerde wereld hierdoor grootelijks aan zich
verplicht. Zie over deze uitgave schb�ckh, Ch. K. Gesch. th. I. s. 151.

2) In zeshoeken, van augustus tot attalus. Het eerste gedeelte
dezer geschiedenis tot op diocletianus was zeer beknopt en summariscb,
maar het tweede gedeelte, dat dichter aan zijn eigen leeftijd grenst,
met te grooter uitvoerigheid behandeld.

EERSTE TIJDPERK.

rampen wilde toegeschreven hebben, die bet Romeinsche
rijk tot op zijnen leeftijd getroffen hadden, heeft zich
overal lucht gegeven, en staat schier op elke bladzijde
zijner geschiedenis afgedrukt. Het scherpst heeft zich
dit wel geopenbaard in de teekening, die hij geeft van
konstantijn en van juliaan. Hoeveel er nogtans des-
wege op zijne onpartijdigheid zij af te dingen, en welk
eene behoedzaamheid den beoefenaar der Geschiedenis bij
het gebruik van dezen schrijver zij, aan te bevelen, wel
zeker verdiende hij het ongunstige oordeel niet, dat door
evagki�S , photius en nicephorus kallisti over hem
is uitgesproken 1).

Hoeveel belangrijks ook dit tijdperk voor eene Geschie-
denis der Christelijke Leerstellingen bevat, hoeveel bij de
opvolgers van eusebius voorkomt, wat daarop en de toen
z�� hevig gevoerde kerkelijke twisten betrekking heeft �
men zoeke toch bij geen hunner iets, wat naar eene
eigenlijke Dogmengeschiedenis gelijkt, zoo als deze zich
later tot een zelfstandig gedeelte der Historische weten-
schap ontwikkeld heeft. Wat bij de vroegere kerkvaders
of ook bij deze geschiedschrijvers het naast daaraan grenst,
bestaat in eene optelling of bestrijding van door de kerk
veroordeelde dwalingen. Drie werken verdienen hierbij
voornamelijk onze aandacht: Het eerste is van irenaeus,
Bisschop te Lyon, wien de herinneringen zijner kindsch-
heid nog tot den leeftijd der zoogenoemde Apostolische
Vaders deden opklimmen, die door zijne opvoeding en
de geheele ontwikkeling van zijnen geest, zoowel aan de

1) In LEUNCLAVIU8 (Leeuwmklauw) Apologia pro zosimo en in mos-
iieim heeft hij bekwame verdedigers gevonden.

EERSTE TIJDPERK.

Oostersche als aan de Westersche kerk bleef toebehooren,
en in de vervolging onder septimius severus (j. 202) ver-
moedelijk de martelaarskroon verwierf. Deze heeft in zijn
geschrift tegen de ketterijen 1) ons een der belangrijkste ge-
denkstukken der christelijke oudheid achtergelaten , en tege-
lijk van den vromen ijver, die hem bezielde, om de christe-
lijke waarheid, gelijk hij zich die met zijn verstand en
gemoed had toege�igend, tegen alle afdwalingen van den
menschelijken geest te verdedigen. Het tweede werk is
van epiphanius, Bisschop van Salamis, (t 403) den harts-
tochtelijken bestrijder van origenes, en van elk wie het
brandmerk van den ketternaam aan het hoofd moest
dragen, die een geschrift te samenstelde, waarin hij,
volgens den vreemdluidenden titel, daarvoor door hem
zelven gekozen 2) eene soort van huisapotheek tegen
meer dan tachtig ketterijen had toebereid. Beide werken
intusschen dragen, blijkens het opschrift zelve, veel meer
een Dogmatisch-Polemisch dan een Historisch karakter.
Het derde is van theodoretus (dien wij reeds als ge-
schiedschrijver eene welverdiende hulde brachten) over de
Kettersche Fabelen 3), die zich meer ten doel stelde, bij
het licht der geschiedenis, het bestaande onderscheid tus-
schen de vele Kettersche secten en partijen aantetoonen,
dan in eene wederlegging dier dwalingen te treden. In-
tusschen kan ook dit geschrift (hoewel rijk in historische
bijzonderheden) geene hoogere aanspraak doen gelden,
dan niet onbruikbare bouwstoffen, voor eene later te

1) Adverstts Haereses Libr. V.

2) J/nvdfiLov, zooveel als eene Apothekerskast.

3) a^tTi*rj<t xaxo/wS-laq intro/ti/, of volgens een ander door den
steller zelven gekozen opschrift: yiv<fovg xal HXijO-iiaq thdymwu;,
Jn vijf boeken.

EERSTE TIJDPERK. 27

bewerken Dogmengeschiedenis geleverd te hebben. Het
denkbeeld zelve, om eene Geschiedenis der Christelijke
leerstellingen te schrijven, was nog niet geboren, en, wij
mogen met zekere gerustheid zeggen: het kon bij den
lagen trap waarop de Historiographie zich alsnog bevond,
nog niet opkomen, gelijk het ons zal blijken, later ook
aan de middeleeuwen vreemd te zijn gebleven.

En hiermede nemen wij voor eene wijl afscheid van
het Oosten, om, eer wij derwaarts terugkeeren, vooraf
ons oog te vestigen op de belangrijkste

GESCHIEDSCHRIJVERS DER LATIJNSCHE KERK.

Vruchteloos zouden wij, wanneer wij thans den blik
naar het Westen richten, daar zulke deugdelijke voort�
brengselen op het gebied der geschiedenis zoeken. De
Latijnen stonden in dit tijdperk, zoowel in het getal van
geschiedschrijvers als in het gehalte der door hen geschre-
ven werken beneden de Grieken. De geest en richting
des Romeinschen volks, of der Latijnsche letterkunde om
met slaafsche getrouwheid de Grieken natevolgen, welke
zich van de tijden van cicero af steeds sterker geopen-
baard had, straalt ook bij de Christelijke schrijvers dezer
eeuwen door, gelijk wij de sterk sprekende proeven daar-
van in rufinus en het knutselwerk van cassiodor�S zul-
len ontmoeten. Of waar wij hen meer zelfstandig hun
weg zullen zien kiezen en bewandelen, d�ar bespeuren
wij bij hen wel de overblijfselen der klassiek-Romeinsche
beschaving, maar gepaard met de kenmerken van een
sterk toenemend verval. Hoe dichter wij aan de zesde
eeuw naderen, hoe sterker mij de methode der geschiedschrij-

EERSTE TIJDPERK.

ving er toe zien neigen om in de naakte voorstelling of op-
telling der gebeurde zaken te ontaarden en een kroniek-
matigen vorm aantenemen, waartoe zich de overgang reeds
bij een eutropi�S en sextus rufus 1) bespeuren liet.
De oude wereld, zoowel in het Westen als in het Oosten,
en in het Westen wel het eerst en het meest, had zich
zelve overleefd, en was gelijk aan een grijsaard, in wiens
spraak en gelaatstrekken de voorteekenen der naderende
kindschheid steeds duidelijker te onderkennen zijn.

Als proeve van de groote afhankelijkheid der Latijnsche
geschiedschrijvers van de Grieken geldt reeds het eerste
werk, dat wij hier te vermelden vinden: de Latijnsche
overzetting of bewerking der Kerkgeschiedenis van eusebi�s
door rufinus, Presbyter te Aguileja, (geb. te Concordia
omstr. 330 t in \'t j. 410) 2). Hij ondernam deze taak in
zijnen ouderdom, omstreeks het j. 402, waarschijnlijk op
aansporing van zijnen Bisschop chromatus, met het op
zich zelve loffelijke oogmerk om de Westersche of Latijnsche
Kerk van den belangrijken arbeid van e�sebius de rijke
bezitster te doen worden. De wijze nogtans waarop hij zich
van deze taak heeft gekweten, is niet boven berisping
verheven. Hij veroorloofde zich in e�sebius het een en
ander te verkorten en wegtelaten, of ook van .het zijne
daaraan toetevoegen, waarbij hij meermalen feilen tegen
de geschiedenis begaat, tengevolge waarvan de tien boeken

1) In hunne Breviaria Historiae Romanae.

2) Wegens de willekeur, waarmede hij in de overbrenging van eu-
sebius is te werk gegaan, is hij door vaiesius met veel vinnigheid
doorgestreken, waartegen weder de Carmeliter monnik p. t. cacciari,
die de beste uitgave van deze geschiedenis geleverd heeft (Rome 1740)
gezocht heeft hem te verdedigen.

van e�SEBI�s onder zijne hand tot negen zijn ingekrom-
pen. Als tot vergoeding daarvan verbond hij hiermede
twee boeken van eigene bewerking, waarin de geschiede-
nis tot den dood van theodosius den Groote of het einde
der vierde eeuw voortgaat. In dit laatste gedeelte geeft
hij eene uitvoerige beschrijving van de hevige vervolging
welke de Niceensche Christenen van wege hun geloof
onder Keizer valens hebben ondergaan.

Hoe weinig wij ook aan rufinus als geschiedschrijver
verschuldigd zijn, zoo is zijn arbeid ook uit een kritisch
oogpunt beschouwd, niet van alle waarde ontbloot, als
dienende om den griekschen tekst van eusebius op enkele
plaatsen, waar deze corrupt is, te herstellen. In een
ander Historisch geschrift, de levensgeschiedenis van drie -
en dertig Heiligen in de woestijnen van Afrika behel-
zende, heeft hij aan zijnen tijd een nevenhanger van het
bovenvermelde geschrift van theodoret�s geschonken 1).

Al kan het twijfelachtig schijnen of hieronymus, vroe-
ger de boezemvriend later de geslagen vijand van rufinus ,
onder de eigenlijk gezegde geschiedschrijvers verdient
geteld te worden; wel zeker mag, bij eene aanwijzing
van de hoofdbronnen der Kerkgeschiedenis, zijn naam
niet worden verzwegen , deels wegens de uitbreiding die hij
aan het Chronicon van eusebius gegeven heeft 2), deels
ook, en wel voornamelijk wegens de bijdragen tot de ge-
schiedenis, welke hij in zijn geschrift »over de beroemde
mannen of schrijvers der kerk" geleverd heeft 3). In weer-

1) Historia Eremitica s. vitae patrum.

2) Zie boven bl. 14 aant. 1.

3) De viris illustribus of de sckriptoribus ecclesiasticis.

EERSTE TIJDPERK.

wil van het min nauwkeurige of verdachte, dat aan vele
zijner opgaven en berichten eene hoogst betwistbare waarde
geeft, zijn er in dit geschrift een groot aantal w�tens-
waardige bijzonderheden, merkwaardige mannen, hun
leven of hunne geschriften betreffende, nedergelegd, zoo-
dat zijn werk als eene schatkamer geldt, waaruit vele
latere schrijvers geput hebben. Daarenboven heeft hij
hiermede den weg gebaand en het voorbeeld gegeven,
dat tegen het einde der vijfde eeuw door gennadius 1)
en in de zevende eeuw door den beroemden isidor�S
van Sevili� in soortgelijke geschriften is nagevolgd ge-
worden.

Onafhankelijk van den invloed der Grieken schreef
- s�lpici�s severus (Presbyter in Galli�),gest. omstreeks hetj.
420) zijne »Gewijde Geschiedenis" 2) welke met den ingang
van den vijfde eeuw eindigde. Hij was de eerste, die het
door velen nagevolgde voorbeeld gaf, om de Kerkge-
schiedenis met de schepping der wereld of den oorsprong
van het menschelijke geslacht te laten aanvangen. Zijn
schrijftrant is geene ongelukkige navolging der Romein-
sche schrijvers van zijnen tijd. Hij vertoont ons de laatste
vonk der Romeinsche beschaving, maar duidt evenzeer
de nadering van een tijdperk aan, waarin de Geschied-
schrijving tot de kroniek zou komen af te dalen , of voor een
goed deel in de opgesmukte levens van Heiligen zou be-

1) Presbyter te Marseille (f na 495.) Zijn werk draagt geheel den-
zelfden titel en stempel als dat van hieronymus. Hetzelfde geldt ook
van dat van isidorus, (f 636) die wel tot een volgend tijdvak behoort,
maar wegens het geheel gelijksoortige van dien arbeid hier reeds zijne
plaats der vermelding kan vinden.

2) Historia Sacra.

EERSTE TIJDPERK.

staan, waarvan hij zelf in zijn � leven van den H. MARTI-
nus van Tours" eene proeve gaf.

Naast sulpicius severus is pa�lus orosius te plaat-
sen, een Spaansch Presbyter , die in de vijfde eeuw onder
arcadius en honorius bloeide, en aan den kerkelijken
strijd, in zijnen leeftijd gevoerd, een levendig en werkzaam
aandeel nam. Op aansporing van den beroemden AUGUS-
tinus schreef orosius eene Wereld- en Kerkgeschiedenis in
zeven boeken 1), waarin hij het tot het j. 417 onzer jaar-
telling bracht, met het Apologetische doel, om de be- "~ t~~v<vu ***.\'
schuldiging der Heidenen af te weren , alsof het heir der
rampen, die zich over het aardrijk hadden uitgestort, aan
den afval van de godsdienst der vaderen en de invoering
des Christendoms ware toe te schrijven. Veelmeer zocht hij �
bij het licht der Geschiedenis aan te toonen, hoe het
menschdom van de vroegste tijden onder een drukkenden
last van onnoembare jammeren had gezucht, en hoe het
nog veel erger zou gesteld zijn, zonder de invoering des
Christendoms, hetwelk alleen verzachting, ontkoming of
herstelling voor zoovele rampen aanbood. Met eenig welge-
vallen merken wij hier een bepaald oogpunt, ��ne leidende

1) Historiarum libri VII adver&us Paganos, of, gelijk het in onder-
scheidene Handschriften luidt: �De cladibus et miseriis mundi" of:
�De totius mundi calamitati�us." In sommige HSS. vindt men het zon-
derlinge opschrift: �Hormesta." Men heeft dit zoeken te verklaren
door de gissing, dat de oorspronkelijke titel van dit geschrift zal
geweest zijn: �Orosii moesta mundi" waarvan de afschrijvers bij be-
korting: �Or. moesta" gemaakt hebben, hetwelk niet langer verstaan
zijnde tot �Onnesta" zal geworden zijn. Verg. over dezen schrijver
en de meeste Latijnsche schrijvers dezer periode: Dr. i. c. f. baeiir,
Geschichte der R�mischen Litteratur. Carlruhe 1832.

32 EERSTE TIJDPERK.

hoofdgedachte in de beschouwing en behandeling der
Geschiedenis op, wat wij elders ten eenenmale missen,
maar hoewel wij bij dezen schrijver, ook wat den stijl en
vorm betreft, spranken dierzelfde welsprekendheid aan-
treffen, die aan de Afrikaansche school, (tertulianus ,
cyprianus) eigen mocht heeten, zoo is toch de bewerking
uiterst armoadig en gebrekkig te noemen. Z�� hoog als
het aanzien schijnt geweest te zijn, dat dit geschrift in
de eerste tijden na zijne verschijning genoot, z�� weinig
levert de inhoud op voor den tegenwoordigen beoefenaar
der Geschiedenis.

Van nog minder beteekenis was het werk van magn�S AU-
relius cassiodorus, (t omstreeks het j. 562) die na de waar-
digheid van Consul bekleed te hebben , aan het staatsieven
vaarwel zeide, zich in de afzondering der eenzaamheid
terugtrok, en tegen den avond zijns levens de taak eens
geschiedschrijvers aanvaardde. Zijne «Drieledige geschie-
� denis in twaalf boeken" 1) was eene compilatie uit de
werken van socrates, sozomenus en theodoretus , die
door zijnen vriend epiphanius den Scholasticus in het Latijn
werd overgezet 2). Buiten het loffelijk pogen om de
Latijnen met de geestesvruchten der Grieksche schrijvers
bekend te maken, valt er, wat Historische waarde be-
treft, in dit geschrift van cassiodorus weinig te roemen.

1) Historia tripartita.

2) Door roijaards in zijn Compendium is epiphanius mede ouder
de Latijnsche geschiedschrijvers opgeteld; eene eer welke hem echter
nauwelijks kan worden toegekend, daar ook zijne overige schriften
(waaronder de overzetting van een Commentaar van zijn naamgenoot
epiphanius over het Hoogelied) bloote vertalingen en niet van His-
torischen inhoud zijn.

EEKSTE TIJDPERK. 33

Toch verdiende het hier eene bijzondere vermelding, om-
dat het in den vorm, waarin het door epiphanius is over-
gebracht, tot het eind der middeleeuwen toe voor de
Latijnsche kerk het meest gebruikte handboek der Ge-
schiedenis is gebleven.

Men heeft vroeger gestreden over de vraag, of ammia-
n�S marcellin�s, die Keizer «j�liaan op zijnen veldtocht
tegen de Parthen vergezelde en omstreeks het j. 410
gestorven schijnt, Christen geweest zij 1) ? Al moet op
deze vraag, onzes inziens, een zeer beslist ontkennend
antwoord volgen, zoo vraagt hij toch aan het einde van
deze reeks van schrijvers bescheidenlijk eene plaats der
vermelding; deels, omdat zijne Gedenkschriften 2) eenebe-
langrijke bijdrage voor de Kerkgeschiedenis opleveren,
die wij om de hem eigene waarheidsliefde te hooger
waardeeren; deels ook, omdat wij in de vergelijking met
dezen schrijver den billijksten maatstaf ter beo�rdeeling
kunnen vinden, op welk eene betrekkelijke hoogte of
laagte de beoefening der Geschiedenis of de methode

1) Dit werd door chifplet e. a. ondersteld, voornamelijk op grond
van de achting, waarmede ammianus van de Christenen spreekt, het-
welk hem als Heiden tot te hoogere eere verstrekt.

2) Remm gestarum L. XXXI. Ammianus marcellinus vatte den
draad der geschiedenis op, waar die bij tacitus afbreekt, bij den
aanvang van nerva\'s regeering in het j. 91 na che., en vervolgde
haar tot den dood van valens in het j. 378. De eerste dertien boe-
ken , die verre de grootste tijdruimte omvatten , zijn van dit werk ver-
loren gegaan; het kleinste, maar voor de kennis der kerkgeschiede-
nis belangrijkste gedeelte, waarin ammianus voor een goed deel als
tijdgenoot en ooggetuige der gebeurtenissen spreekt en oordeelt, is
voor ons bewaard gebleven.

EERSTE TIJDPERK.

van hare beschrijving in deze Periode, in en buiten de
Christelijke kerk, hebbe gestaan. Wanneer wij dezen
maatstaf aanleggen, dan zekerlijk kan het oordeel voor de
christelijke schrijvers der Latijnsche kerk van dit tijdvak
niet wel gunstig uitvallen, maar ook bij ammianus mab-
cellinus , welke verdiensten wij hem toekennen, ontwaren
wij, even als bij hen, den gezonken staat der letterkunde,
en, zoo verre als hij boven rufinus of sulpicius seve-
rus staat, zoo verre is hij beneden het voorbeeld, dat hij
zich had voorgesteld teruggebleven , toen hij eene machte-
looze poging deed om tacitus na te volgen.

Nog mogen wij het eerste tijdperk dezer geschiedenis
niet gesloten rekenen; doch wij zijn genoopt thans weder
den blik naar het Oosten te wenden.

Veel langer kon de oude wereld en hare beschaving
in het Oosten dan in het Westen zekeren invloed bewa-
ren en doen gelden. In het Oosten � wij denken hierbij
aan die landen, welke vroeger de zetel en het middelpunt
der Grieksche beschaving waren geweest, en zonderen van
zelfs die landen in onze gedachten uit, welke de roof
van den Islam zijn geworden � was niet even als in het
Westen, uit eene plotselinge omkeering in de orde der
dingen, bij de oprijzing van een nieuw menschengeslacht,
een geheel vreemde en nieuwe maatschappelijke toestand
geboren. Hier vinden wij lang, nadat de Christelijke
godsdienst tot den troon was verheven, lang nadat wij
de grenzen der middeleeuwen met onze herinnering heb-
ben overschreden, ja zelfs tot aan den uitgang van dat

EERSTE TIJDPERK.

tijdperk, in vorm en schrijftrant nog enkele sporen van
de geestbeschaving der oude wereld. Vandaar dat wij
zelfs tusschen een nicephorus kallisti, die eerst in de
XIV^dc eeuw bloeide, en zijne vroegere voorgangers, waar-
van hij door eene tusschenruimte van zoovele eeuwen was
gescheiden, nog zekere sprekende trekken van gelijkenis
en overeenkomst zullen kunnen ontdekken.

Als wij in nicephorus callisti, die de reeks dezer ge-
schiedschrijvers sluit, (gelijk hij zich zelven wilde beschouwd
hebben) den naasten opvolger van evagrius zien, dan
komen wij onwillekeurig tot het besluit, dat er gedurende
zoovele eeuwen, als er tusschen hem en zijnen voorgan-
ger verloopen zijn, op het gebied der Kerkgeschiedenis
al zeer weinig door de Grieksche kerk is geleverd ge-
worden. Iets gunstiger leeren wij nogtans hierover oor-
deelen, als wij ons gerechtigd rekenen, de zoogenoemde
Scriptores Byzantini hier mede in den kring onzer be- �
schouwing op te nemen. En inderdaad! al worden deze
niet in den gewonen of gestrengsten zin onder de Kerk-
geschiedschrijvers mede geteld � onder de bronnen
dier geschiedenis, die nog altijd met de meeste vrucht
kunnen geraadpleegd worden, bekleeden zij geenszins
eene onbelangrijke plaats. Daarom verdienen zij ook hier
onze aandacht; maar, ter vermijding van eene vermoeiende
opeenhooping van namen en jaartallen, komt het ons ver-
kieslijk voor, alleen in de aanteekeningen omtrent de af-
zonderlijke schrijvers nauwkeuriger opgave te doen en in
bijzonderheden te treden. Wij vergenoegen ons dan hier,
om den wille der beknoptheid, met eene meer algemeene
beschouwing.

36 EERSTE TIJDPERK.

BIZANTIJNSCHE SCHRIJVERS.

Het hoofdoogmerk der Bizantijnsche schrijvers 1) was
ongetwijfeld veel meer een deel van de Geschiedenis des
Keizerrijks te behandelen, iets van den glans der heer-
lijkheid, die het in hunne oogen omstraalde, de triumfen
die het had gevierd, of ook de staatsstormen, die het be-
roerden, de rampen die het hadden getroffen, te schilderen ,
of ook de oorzaken van zijn verval en teruggang te ont-
vouwen, dan wel eene eigenlijke Kerkgeschiedenis te schrij-
ven 2). Toch vinden wij wereld- en kerkgeschiedenis van
het begin tot het einde en schier op elke bladzijde dooreen
gemengd. En hoe zou men dit ook anders hebben kunnen
verwachten, in eenen tijd, waarin de Historici Politica
voor een goed deel in de Historici Ecclesiastica opging;
voornamelijk in het Oosten, waar het Oppermagtige Hoofd
van den staat met looden zwaarte zijnen schepter op het



		"y
		*WW!*


		H. oct. �6�9



		�



		XH VOORREDE.

		Baar met den wemelt, ook het vaste voornemen mij bezielt, om het thans aangevangene werk, z�� spoedig als het mij vergund zal zijn, voort te zetten en ten einde te brengen, neem ik hiermede geen afscheid van mijne Lezers, maar roep ik hun een vriendelijk �tot Wederzien!" toe, dat, naar ik hoop, binnen weinige maanden zal volgen.

		UTRECHT, 17 Maart 1870.
		B. t. H.



		38
		EERSTE TIJDPERK.

		THIA8 e. a. bewezen zich gelukkige navolgers der ouden, en vertegenwoordigen do hoogte, die de Geschiedschrij- ving destijds in het Oosten bereikt had, van de gunstigste zijde. Anderen vervullen de nederiger taak van Anna- listen, zooals de Auteurs van het Chronicon Paschale 1) en syncellus , cedrenus , zonaras e. a. en toonen ook

		van zijnen tijd, die de regeering van Keizer justiniaan tot op het j. 559 beschreef. Door theofhylactus symocatta (f 629) werd de geschiedenis van Keizer Mauritius tot op het j. 602 behandeld, voornamelijk niet het doel om het mededoogen raet het Tragisch uiteinde van dezen Vorst op te wekken. (Hij zelf deelt ons mede, dat toen hij het verhaal der terechtstelling van Mauritius en diens kinderen te Konstantinopel voorlas, al zijne toehoorders in tranen waren uitgebarsten.) 1) Het Chronicon Paschale (IlaoxaXiov), a mundo condito ad He- raclii Imp. a. XX^um, bestond in eene Chronologische, naar de Paasch- viering geordende Historische verzameling, uit vele oudere werken te samengesteld, doch waarin ook vele bijzonderheden voorkomen, vooral de latere tijden betreffende, die elders niet voorhanden zijn. Het werk was reeds onder Keizer constantius begonnen, en werd door onderscheidene auteurs, die daaraan arbeidden, tot het twintigste regeeringsjaar van Keizer heraclius voortgezet. Georgius syncellus (aldus genoemd (avyxllLXoq) naar de waardig- heid, die hij bij den griekschen Patriarch tarasius bekleedde , omdat hij met dezen e\'�n vertrek, ��ne cel bewoonde, om hem in alles ter zijde en ten dienste te staan) ontwierp eene wereldkroniek, die vele schatbare overblijfselen van verlorene schrijvers bevat, doch bracht, door den dood verrast, het daarin niet verder dan den aanvang der regeering van diocletiaan, of tot het j. 285. Zijn werk werd voort- gezet door th�ophanes bijgenaamd Confessor, om het lijden dat hij als ijverig verdediger der beeldendienst standvastig had doorgestaan, tot op het j. 813. Gelijke verdiensten komen hem als zijnen voorgan- ger toe, van een aantal min bekende schrijvers geraadpleegd te hebben. Hij werd vervangen door leo grammaticus, die de geschiedenis tot het midden der tiende eeuw vervolgde.



		40
		EERSTE TIJDPERK.

		ligen te verzamelen , zoo als metaphrastes 1), die hoe- wel zij in beschaafdheid van stijl en taal zich gunstig van de voortbrengselen der middeleeuwen onderscheiden, gelijk wij die later in het Westen z�� veelvuldig zullen ont- moeten, toch wat den geest en den inhoud betreft, daaraan gelijk zijn te achten of zich weinig daarboven verheffen. Wij treffen in deze reeks van schrijvers vele aanzienlijke staatsbeambten , hooggeplaatste leden van den Clerus, ��nen Patriarch (nicephorus) en zelfs eene Vorstin en Keizers- dochter aan, de beroemde anna comnena, die in hare Alexiade, nevens de blijken welke zij daarin gegeven heeft van haar weelderig vernuft, ook getoond heeft met eene vaste en bekwame hand, de veder der Geschiedenis te kun- nen voeren 2). Meest al deze schrijvers legden zich op sier- lijkheid toe, doch even weinig als de edele eenvoudigheid,

		1) De ware leeftijd van dezen schrijver, die aan de wijze, waarop hij de bouwstoffen, die hij in de geschiedenis aanwezig vond, bearbeidde, of gelijk hij het zelf wilde genoemd hebben metaphraseerde, den bij- naam van Metaphrastes te danken had, blijft nog altijd in zekere donkerheid gehuld. Door sommigen wordt hij in de negende, door de meesten in de tiende of elfde, maar ook door enkelen in de veertiende eeuw geplaatst. Vele zijner Heiligen-geschiedenissen, die van zeer fabelachtigen inhoud zijn, zijn in de Acta Sanctornm opgenomen, maar ook een groot aantal is tot hiertoe ongedrukt gebleven, en op de Bibliotheken te Weenen, Parijs, Madrid en elders nog in manuscript voorhanden. 2) Anna comnena (dochter van Keizer alexius , en gemalin van Cesar nicephorus brijenni�s, wiens arbeid zij, bij de samenstelling van hare geschiedenis, ten grondslag legde en uitwerkte, schreef tot verheerlijking van de regeeringsdaden haars vaders de Alexis in XV boeken, welke, al valt de schrijfster niet van zekere zucht tot ver- grooting en overdrijving vrij te spreken, voor de kennis der toen gevoerde kerkelijke twisten en van de eerste periode der kruistochten nog altijd lezenswaardig blijft.

		«�



		42
		EERSTE TIJDPERK.


		zaam aan, dat hij veel dichter bij de Bizantijnsche schrijvers dan bij de Westersche schrijvers der middeleeuwen ge- staan heeft. De laatste Kerkgeschiedschrijver, die in het Oostersche of Grieksche keizerrijk gebloeid heeft, is reeds bij herhaling door ons genoemd. Nicephorus, de zoon van kallistos (t omstr. 1356) gevoelde zich opgewekt om de veder der Kerkgeschiedenis, welke sinds evagrius was blijven rusten, weder op te nemen, en eene algemeene Geschiedenis der Christelijke kerk van de vroegste tijden tot op zijnen leeftijd te bewerken 1), waartoe de uitgebreide Bibliotheek der Sophiakerk te Konstantinopel hem de uitstekendste diensten bewees. H�t gelukte hem echter niet die grootsche en veelomvattende taak geheel te voleindigen. Aan het einde van het XXIIP^te Boek, toen hij tot het j. 901 was gevorderd, rukte de dood hem de geschiedveder uit de hand. Ook de laatste vijf boeken van dit uitvoerig werk kennen wij enkel uit fragmenten. De achttien boeken, die in ons bezit gebleven zijn, eindigen met de terecht* stelling van den keizer phocas in hetj. 610. De vroegste

		1) Het eerst in het Latijn uitgegeven door johann lange van Erfurt onder den titel: nicephoei Historia Ecclesiastica, Bas. 1553 fol. De grieksche tekst werd eerst later, nevens deze latijnsche over- zetting, gegeven door den beroemden jezuiet fronton le duc, Parijs 1630. Tot hiertoe is slechts ��n handschrift van het oorspronkelijke grieksch bekend. Het werd door een Turksch soldaat van de Hon- gaarsche bibliotheek te O/en weggeroofd en naar Konstantinopel over- gebracht, waar het door een christen werd aangekocht. Dit eenig overgebleven exemplaar is thans op de Keizerlijke bibliotheek te Weenen berustende. Verg. oudin 1. c. T. III. p. 710�719 en het artikel over dezen schrijver van gas/, in herzoq\'s Lexicon.



		RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT

		A06000019065048B

		1906 5048



		VOORREDE.

		Met de verschijning van dit eerste stuk over de Histo- riographie der Kerkgeschiedenis wordt aan een dik- werf geuit verlangen voldaan, \'t welk ik van de zijde mijner Hoorders, die mijne lessen over de Kerkgeschie- denis mei eenige belangstelling volgden, niet onnatuur- lijk of onbillijk kon achten. Bij de ervaring, die zij al spoedig, bij het voorafgaand onderzoek voor het Exa- men deden, hoe belangrijk en onmisbaar voor de beoefe- ning dier wetenschap de bronnenstudie door mij gekeurd werd, en welken prijs ik er daarom op stelde, dat aan de Historiographie van stonden aan eene bijzondere aandacht gewijd en geschonken werd, moest het hun gewenscht voorkomen zekeren leiddraad van mijne eigene hand te bezitten, en verkieslijker nog dezen in druk v��r zich te hebben, dan het door mij medegedeelde en voor- gedragene uit een Dictaat of Excerpt, waarin het soms niet aan lacuna\'s ontbrak, of dat van anderen geleend



		VOORREDE.
		VI


		moest worden, van het beschrevene blad te bestudeer en. Maar ook voor mij zelven was dit wenschelijh. Er bleef mij toch, na den aanvang van eiken Akademischen Cursus geene andere keuze over, dan of een goed aantal uren tot dit doel te bestemmen en af te zonderen, die ik aan de kerkgeschiedenis zelve moest ontrooven, of slechts een deel der historiographie vluchtig te behandelen, en daar bij nog de niet geheel onverdiende beschuldiging op mij te laden, van sneller te hebben gesproken, dan ter gelrouwe opteekening dienstig scheen. Dit bezwaar wordt met deze uitgave opgeheven , gelijk zij mij van de verplichting ontslaat, om voortaan, bij de Inleiding op de Kerkge- schiedenis, nogmaals afzonderlijk en opzettelijk over dit ondenoerp te handelen. Eenmaal tot die uitgave besloten zijnde, heb ik hel van mijnen plicht geacht, het door mij gestelde en daar- voor bestemde nog eens te herzien, hier en daar aan te vullen en uit te breiden, en,, zoo goed als ik vermocht voor nauiokeurigheid en volledigheid te zorgen. Men ontvangt ulzoo in deze bladeren ongelijk meer, dan men, ook bij de getrouwste bijwoning mijner lessen, daarvan heeft kunnen opfeekenen. Veel nogtans heb ik terug- gehouden , om het geheugen niet al te zeer af te matten en te bezwaren; veel ook naar de aanteekeningen ver- wezen , om de aandacht niet telkens op zijpaden te doen af dolen; en zoo velen, als dit boek tot eene voorberei- ding voor hun Examen in handen zullen nemen, geef ik den raad, de lectuur van den tekst geregeld en on- verhinderd te laten voortgaan, en bij eene herlezing



		VOOEREDE. VII eerst nauwkeurig en naar het behoort van de aanieeke- ningen kennis te nemen, xoaarin wederom het belang- rijkste van het minwezenlijke lichtelijk valt te onder- scheiden. Nauivelijks behoeft het gezegd te worden, dat ik tot dit laatste de juiste titulatuur en uitgave met de bijgevoegde jaartallen der velerlei geschriften reken, die ik verplicht was aan te halen. Moge altijd de veel- heid van zaken en bijzonderheden, die hier zullen voor- komen , eenige inspanning des geheugens blijven vorderen, van edele jongelingen die eenige liefde voor de Histo- rische loetenschap hebben, zal dit niet te veel gevergd zijn, en ik meen hun daarbij de verzekering te mogen herhalen, dat die studie hen als in het hart der Kerk- geschiedenis zal overbrengen, zoodat zij, lot hare be- studeering overgaande, zich aanstonds daarin te huis zullen gevoelen, en te beter en dieper in den geest en het karakter van elke Periode zullen kunnen doordringen. Het ligt alzoo in mijne bedoeling eene uitgewerkte schets van de Historiographie der Kerkgeschiedenis te geven, naar de hoofdtijdperken harer ontwikkeling, gelijk ik gemeend heb die te mogen vaststellen. De Lezer ontvangt in dit eerste stuk, de beschou- wing van het eerste en tweede tijdperk: de Kerkge- schiedschrijving, onder den invloed der oud-Grieksche en Romeinsche beschaving, en, gedurende de Mid- deleeuwen in den staat harer kindsheid. Het kan wellicht eenige verwondering baren, dat ik aan de Historiographie der Middeleeuwen, welke veelal vluchtig pleegt behandeld te worden, in weerwil



		VOOEREDE. IX

		Wegens het algemeener bekende of uitvoeriger behandelde, zal ik daar ook op vele punten veiliger naar het werk van voortreffelijke voorgangers kunnen verwijzen. Maar ook, na aan dien eindpaal gekomen te zijn, mag ik mij hiermede niet geheel voldaan rekenen. Het blijft mijn wensch, een derde stuk, over de Kerkge- schiedenis der Historiographie in Nederland afzon\' derlijk te bewerken. Daar de buitenlandsche letterkunde wegens de onbekendheid met onze taal, niet dan bij zeldzame uitzondering van de hier in het Nederduitsch verschenen geschriften , toont kennis te dragen; daar bij eene Mhnographische rangschikking der schrijvers Ne- derland tot hiertoe nagenoeg geheel is voorbijgegaan, als ware daarvoor nauwelijks eene plaats in te ruimen op die wereldtentoonstelling der volken; daar hierover ook in ons Vaderland, zoo veel mij bekend is, nog geen afzonderlijk geschrift bestaat, mag dit gedeelte allerminst achterwege blijven of veronachtzaamd worden, en gevoelde ik mij dubbel opgewekt, ook hieraan mijne krachten te beproeven. Dit moge dan ter verklaring strekken, waarom in dit stuk van de vroegste oorkonden en alle voortbrengselen van Kerkhistorischen aard, die van Nederlandschen oorsprong zijn, is gezwegen gewor- den. Indien het mij mag gelukken, de taak, die ik op my heb genomen, en gelijk ik mij die heb voorgesteld, geheel te voleindigen, dan mag ik bescheidenlijk hopen in eene nog bestaande behoefte voor onze Akademische Jongelingschap te helpen voorzien, of althans geen over- bodigen en nutteloozen arbeid verricht te hebben.



		X VOOKREDE.

		Den naasten kring mijner Lezers zoek ik onder de Studenten in de Godgeleerdheid en jeugdige Beoefenaars der Kerkgeschiedenis. Ook daar buiten, ook onder hen die reeds als Predikant zijn opgetreden, wier oog in hunne stille landelijke woning met zekere toegenegene herinnering op deze bladeren zal komen te rusten, hoop ik er eenigen te vinden. Het is voor het minst mijn toeleg geweest, zoodanigen vorm te kiezen, dat de in- houd, waar die minder aantrekkelijk kon schijnen, aan het onderhoudende der Lectuur niet mocht schaden. In hoeverre mij dit gelukt zij, verblijve aan het oordeel van deskundigen en bevoegden. De tijd, ivaarin wij leven, moet voor de beoefening der Kerkgeschiedenis ten deele uitermate gunstig, ten deele hoogst ongunstig heeten. Geen vroegere leeftijd had over rijkere hulpbronnen en hulpmiddelen te be- schikken. Geen vroegere leeftijd had, wat de Methode der Geschiedschrijving aangaat, op schitterender voorbeel- den, als op levende Modellen, te staren. Maar zelden ook liep hel Historisch onderzoek ernstiger gevaar geheel door den stroom der Journalistiek en Periodieke Litteratuur verzwolgen, of door dogmatische en wijsgeerige bespie- geling verdrongen te worden. Geen vroegere tijd zag zich in zulk eenen diepgaanden strijd gewikkeld, over vra- gen, die voor geloof en overtuiging, voor Kerk en Maat- schappij als de gewichtigste levensvragen blijven gelden. En toch zou er voor onzen tijd, die gedurig toont de lessen der Kerkgeschiedenis te hebben vergeten, van diezelfde



		VOORBEDE.
		XI


		geschiedenis, indien hare stem niet als die eener Cas- sandra klonk, zoo onbegrijpelijk veel te leeren zijn! De nadeelige werking daaraan op Historische studi�n heb ik in den laatsten tijd, in mijne naaste omgeving, bij toeneming ondervonden. En weet ik het niet zelf bij ervaring, hoe veel moeite het kost, bij eenen strijd, die geheel het hoofd en het hart vervult, zich van het tegenwoordige los te scheuren, om zich in het verledene te begraven ? � Te hooger moet ik het daarom waar- deeren, dat er in ons Vaderland nog enkele Geleer- den van den echten stempel zijn overgebleven, die aan de opbouwing van deze wetenschap, schier al hunnen tijd en hunne edelste krachten blijven besteden. Bij het dichtgenaderd einde mijner loopbaan, bij het opwekkend voorbeeld van onvermoeide werkzaamheid en productiviteit, mij door mijne beide, z�� wakkere Ambt- genoolen gegeven, zal wel niemand de begeerte in mij kunnen wraken, om, ook in geschrifte, eenige herinne- ring mijner Akademische werkzaamheid achtertelaten. On\' willekeurig rijst het anovdaGw exagore (2 Petr. I. 15) hierbij vermanend op voor mijnen (/eest. Of ik nog iets meer uit het door mij gedoceerde en behandelde daartoe zal kunnen bestemmen, dit blijft geheel afhankelijk van hetgeen door den Wijzen Bestuurder onzer lotgevallen mij ten aanzien van de nog overige dagen mijns levens en den staat mijner dikwerf wankelende gezondheid zal weggelegd en beschoren zijn.



		INLEIDING.

		Is het de grootsche taak der Geschiedenis de lotgeval- len des menschdoms en der volken in hunnen samenhang voor te stellen en terug te geven: zij zelve heeft, als wetenschap beschouwd, d. i. wat hare beoefening en de methode harer beschrijving betreft, gelijk ieder sterveling, hare eigene lotgevallen, en op hare beurt hare Geschie- denis gehad 1). Dit noemen wij hare Historiographie, welke het tweeledige doel heeft, den trap of graad van ontwikkeling, \' dien de Historische Kunst in elke Periode bereikt heeft, te doen kennen en tegelijk tot eene aanwijzing te strekken van de hoofdbronnen der geschiedenis, voor zooverre deze bij de voornaamste ge- schiedschrijvers te vinden zijn, en in eene reeks van historische schriften zijn nedergelegd 2). Wij zien haar de 1) Al het werkelijk gebeurde behoort tot de geschiedenis. Objectif gedacht is deze alzoo het inbegrip (complesus) der voorvallen en ge- beurtenissen zelve; subjeclif de getrouwe voorstelling daarvan met behulp der menschelijke kunst. Natuurlijk is het woord hier in geheel subjectiven zin gebezigd. 2) Met vrucht kunnen hier over geraadpleegd worden: .10. trithe. mi�s, de Scriptoribus Ecclescasticis; du pin , Nouvelle Biblioth�que des Auteurs Ecclesiastigues s oudinus , de Scriptoribus Ecclesiasticis; st�udlin 1



		2 �
		INLEIDING.


		onderscheidene tijdperken des menschelijken levens gere- geld doorloopen, en uit den zwakken staat der kinds- heid tot dien der volwassenheid en van den mannelijken leeftijd opgroeien; 1) evenals wij dit zelfde, verschijnsel ook in den trapsgewijzen voortgang van de beschaving der Nieuw-Europeesche volken kunnen wedervinden 2). De Geschiedenis van ieder volk begint met overleve- ringen en Mythen. De volkssagen of legenden, waarin waarheid en verdichting waren ondereengemengd , werden in volksliederen bezongen. De daden der helden leefden voort

		Geschichte und Litteralur der Kirchengeschichte; Hanu. 1827; baur, die Epochen der Kirchlichen Geschicht-schreibung, Tub. 1852; ph. schafp in zijne Geschichte der Apostolischen Kirche: Die wichtigsten Bearbeitun- gen der Kirchengeschichte; voorts schr�ckh in zijne Kirchengeschichte en herzog in zijn Encycl. real Lexicon (passim) en vele andere werken, die later in dit geschrift zullen worden aangehaald. 1) De Hoogleeraar royaards hoeft geheel in den geest van den beroemden van heusde, wien, gelijk wij weten, dit een geliefd denk- beeld was, dat hij gaarne overal in de geschiedenis terugvond en daar op toepaste, dit in het licht gesteld in zijne voortreffelijke Ver- handeling; Over den voortgang van de beoefening der Geschiedenis, ook van die der christelijke kerk, geplaatst in het I" dl. van het Archief voor Kerkelijke Geschiedenis inzonderheid van Nederland, verzameld door n. c. kist en h. j. royaards , en het behoort tot de verdiensten der beknopte schets, die hij van de Historiographie* in zijn Compendium Historiae Ecclesiae Christianae fase. I. p. 7�14 onder het opschrift: Historia hu/us discipiinae gegeven heeft, dat hij met echt pragmati- schen zin ook daar op die ontwikkeling en vordering gewezen heeft. 2) Lezenswaardig blijft hierover het hoogst belangrijke werk van den Hoogl. w. a. van hengel: Geschiedenis der zedelijke en godsdien- stige beschaving van het hedendaagsch Europa, waarvan eene nieuwe, rijk vermeerderde uitgave door den schrijver zelven en door Dr. e. j. diest lorgion bewerkt, in het licht verschenen is, die wij in de handen van alle studeerenden wenschen.



		INLEIDING. 3 in de gezangen der dichters. Z�� had Griekenland zijne Rhapsoden, Galli� zijne Dru�den , Germani� zijne Barden, Scandinavi� zijne Skalden. Niet ten onrechte heeft men daarom de dichtkunst de oudste of eerste Geschiedschrijf- ster van het menschelijke geslacht genoemd, hoe dubbel - zinnig ook de waarde en beteekenis zij, die aan dien eeretitel gehecht kan worden. Op dit dichterlijke maar tegelijk nevelachtige en inderdaad onhistorische tijdperk volgt doorgaans het. plat proza�sche der Jaarboeken, ver- halen en verzamelingen. De volksliederen of opgesierde legenden worden door geslachtsregisters, beknoptere of uitvoerigere aanteekeningen vervangen, en de Annalen en Kronieken ontstaan. Niet zelden evenwel smelten die beide tijdperken in elkander, en heeft het dichterlijke Epos, of ook het volkslied het naakte proza tot zijn tweeling- broeder en metgezel. Gedurende die geheele Periode verkeert de Historiographie nog in den staat harer kinds- heid. De menschelijke geest, ook waar hij het verledene boekt, staat onder den machtigen invloed van twee fac- toren, die hier alles beheerschen: de fantazij en de overlevering. Dit duurt zoolang, totdat het verstand genoegzaam gerijpt is, om in de voorhandene stof, het belangwekkende en minbeduidende , het geloofwaardige en het fabelachtige, het genoegzaam bewezene of het onzekere en min waarschijnlijke te onderscheiden, en aan de kritiek het haar toekomend stemrecht te kunnen verleenen. Maar ook deze heeft onderscheidene stadi�n te doorloopen. Zij vangt in den regel aan met een te scherper en vrijmoediger oordeel over de personen en handelingen der menschen uit te spreken; zij strekt zich allengskens uit tot de schif- ting, beoordeeling en waardeering der onderscheidene fei- ten en bijzonderheden in de gebeurtenissen, totdat zij het laatst als kritiek der bronnen optreedt en omtrent de 1*



		4 INLEIDING.

		echtheid of onechtheid van vroegere oorkonden en beschei- den hare scepsis begint uit te oefenen. Hiermede heeft de Historiographie den gewichtigen overstap tot den leeftijd der jongelingsjaren gedaan, en eene meer kritische en planmatige geschiedenis is geboren. Eindelijk als de vol- ken die hoogte van beschaving en ontwikkeling bereikt hebben, welke de meeste overeenkomst vertoont met den leeftijd van den tot volle ontwikkeling gerijpten en in be- zadigd nadenken geoefenden man, waarop naast en nevens de godsdienst ook de wijsbegeerte haren invloed kan doen gelden, kan eerst in den waren zin des woords van Prag- matiek der geschiedenis sprake zijn. Wij verstaan door eene Pragmatische beschouwing en be- handeling der geschiedenis, dat de Schrijver zich niet met een getrouw en geloofwaardig verhaal der gebeurde zaken vergenoege, schoon dit de eerste eisch en het kenmerk der ware geschiedenis blijft, 1) maar zonder Gods wereld bestuur te loochenen of eene hoogere leiding in de men- schelijke daden en lotgevallen voorbij te zien, 2) inzon- 1) De meest gewone of gangbare omschrijving van �geschiedenis" is die van vossius de arte Historica: fide digna enarratio rerum singula- rum in facto positarum; welke ook door wijttenbach in zijne Anno- tatio ad loca selecta Historicorum en door clarisse in zijne Encyclo- paedie gevolgd is. Royaards wil in zijne bovenaangeh. Verhandeling de geschiedenis nog korter en eenvoudiger genoemd hebben; onderzoek en voorstelling van hetgeen gebeurd is, en acht, bij nauwkeurige ont- leding alle wijsgeerige bepalingen daarin begrepen. Wij geven nog- tans de voorkeur aan de definitie van den onsterfelijken heeren : het geloofwaardig verhaal van lotgevallen of gebeurtenissen in haren samen- hang, omdat de Pragmatische opvatting en bewerking der geschiedenis hierdoor duidelijker tot haar recht komt. 2) De Heer sepp heeft in zijne Proeve eener pragm. Gesch. der



		INLEIDING. 7 niet � zooals sommigen met eenzijdige vooringenomen- heid tegen het Christendom beweerd hebben � door den invloed dier godsdienst, maar ten gevolge van de groote landverhuizing der volken, die als een tweede zondvloed dit werelddeel overstroomden, tot den staat der kinds- heid teruggebracht, en kunnen wij in de Historiographie al die verschijnselen verwachten , welke aan dien leeftijd eigen zijn. Even verklaarbaar wordt het ons, bij een blik op de Geschiedenis, dat die beschaving der oude wereld in het Oosten, bepaaldelijk in het Bizantijnsche rijk iets langer heeft voortgeleefd, en daarom ook op de Methode der Geschiedschrijving nog zekeren invloed heeft kunnen doen gelden, toen zij in het Westen nagenoeg geheel was weggestorven. Tegen het einde der middel- eeuwen treedt de Historiographie het tijdperk harerjonge- lingsjaren in. Tot lang na de Hervorming behoudt en vertoont zij ook in haar strijdlustig karakter en de op- bruisingen der drift, menigen trek van gelijkheid aan dien leeftijd. Eerst sedert het midden of liever nog tegen het einde der vorige eeuw, heeft zij hare volle ontwikke- ling tot den mannelijken leeftijd bereikt, zich de aan- spraak op Geschiedenis, in den echten, in den edelsten zin des woords, ten volle en voor goed veroverd,, en schrijdt zij moedig voort op hare baan, om zulk eene methode te kiezen en te volgen, te veredelen en te volmaken, welke aan de eischen der Pragmatiek en der Historische wetenschap in het algemeen, aan den waarheidszin en het gevoel voor het schoone gelijkelijk voldoet.



		8
		INLEIDING.


		Wij onderscheiden dan in de beschrijving of beoefening van de Geschiedenis der Christelijke kerk de vier navol- gende groote tijdperken 1): I. De Kerkgeschiedschrijving onder den invloed der oud- Ghieksche en Romeinsche beschaving, van EOSEBIU8 tot NICEPHORUS KAULISTI. 1) van hengel heeft zijne Geschiedenis der zedelijke en godsdienstige beschaving in drie groote tijdperken afgedeeld. Hij ziet in den val van het Westersche Keizerrijk den grondslag der beschaving voor het heden- daagsch Europa gelegd. Hiermede begint alzoo het tijdperk harer kinds- heid. Hij plaatst voor de volken van Europa hun overgang uit den staat der kindsheid tot dien der jongelingsjaren bij den aanvang der kruistoch- ten, en hun aanvankelijken overgang tot den staat der volwassenheid bij de kerkhervorming. Royaards splitst zijne Historiographie in twee deelen: I. de Kerkgeschiedschrijvers onder den invloed van de bescha- ving der oude wereld (Historici Ecclesiastici orbis antiqu�) hetwelk hij, met insluiting der Bizantijnsche schrijvers, laat doorloopen tot nice- fhobus kallisti en II. de Kerkgeschiedschrijvers van het nieuwere Europa (Historici Ecclesiastici orbis recentioris); in drie tijdperken on- derscheiden , van den aanvang der middeleeuwen tot op l. valla , van valla tot op mosheim en van mosheim tot op onze dagen. Men ziet alzoo dat de hier gevolgde verdeeling niet veel van de zijne verschilt. Schapp handelt t. a. p. I. over de oud-katholieke Kerkge. schiedschrijvers van eusebi�s tot de Hervorming; II. over de Roomsch- Katholieke Kerkgeschiedschrijvers sedert de zestiende eeuw en III. over de Kerkgeschiedschrijvers onder de Protestanten, voornamelijk in Duitschland. Baxjr telt niet minder dan zes Epochen der Kirchlichen- geschichtschreibung: I. de oud-Katholieke beschouwing der geschiedenis; II. de Hervorming en de oud-Proiestantsche beschouwing der geschie- denis; III. de tegenstelling tegenover de Centurien, van Katholieke en Protestantsche zijde; IV. de overgang uit eene Dualistische wereld- beschouwing tot het begrip van historische ontwikkeling, V. de Prag- matische methode der geschiedschrijving, en VI. het streven naar ob- jective beschouwing en behandeling der geschiedenis.



		EERSTE TIJDPERK.

		DE KERKGESCHIEDSCHRIJVINO 0NDEB DEN INVLOED DEE OUD- GHIEKSCHE EN ROMEINSCHE BESCHAVING.

		Van Eusobius tot Nicophorus Kallisti. Hoewel de levensgeschiedenis van den Grondlegger des Christendoms even als de lotgevallen zijner vroegste jon- geren, en der door hen gestichte gemeenten, het eigen- lijke aanvangspunt der Kerkgeschiedenis zijn, en gerekend kunnen worden daarvan een integrerend gedeelte te vor- men : zoo houden wij de Evangeli�n en Handelingen der Apostelen nogtans hier buiten den kring onzer beschou- wing gesloten, volgens den regel, dat alles, wat den in- houd van den Kanon des N. T. uitmaakt, schoon het voor de vroegste Kerkgeschiedenis gewichtige resultaten kan opleveren, toch eigenlijk tot een ander gebied be- hoort, en in afzonderlijk daarvoor bestemde Akademische lessen, naar de. eischen der wetenschap onderzocht en behandeld moet worden. Tot op het einde der derde eeuw, treft ons de volsla- gene armoede en het gemis van alle Geschiedschrijving.



		12 EERSTE TIJDPERK.

		breuk der tijden voor ons zijn verloren gegaan. Al zijn deze fragmenten, niet van alle belangrijkheid ontbloot; al mogen wij veilig onderstellen, dat eusebius , ook waar hij hegesippus\' naam verzwijgt, onderscheidene bijzonder- heden aan dezen schrijver ontleend heeft, en al blijkt uit alles genoegzaam, dat zijn werk rijkelijk met verhalen, herinneringen en overleveringen is gestoffeerd geweest, zoo blijft het toch min of meer betwistbaar, of het wer- kelijk (gelijk ons door hieronymus verzekerd wordt) 1), zijn toeleg zij geweest eene doorloopende en aaneengeschakelde geschiedenis van de lotgevallen der Christelijke Kerk van Jezus\' dood tot op zijnen leeftijd te geven. Wat hiervan zijn moge, wanneer wij hem uitsluitend naar de tot ons gekomen fragmenten beoordeelen, dan zijn deze veel te onbeduidend om hem in de rij der Geschiedschrijvers eene plaats te kunnen toekennen. Eusebius, die zelf geheel doordrongen was van het bewustzijn, welk eene groot-

		len, inzonderheid op het leven en uiteinde van jacobus den recht- vaardige, den oorsprong der ketterijen en van het sectewezen onder tiiebutis, doch zijn als bronnen voor de geschiedenis niet zonder zekere behoedzaamheid te raadplegen. Eet laatst zijn deze i/ro/t»ij- /toTtt tegen het eind der zesde eeuw gebruikt en aangehaald door den Monophysiet stephanus gobaros , waarvan nog een fragment bij photius (Biblioth. Cod. 232) is bewaard gebleven. � De vraag of en in hoeverre aan HEGEsirpus eene Joodsch-Christelijke of Ebioni- tische richting zij toetekennen, reeds vroeger geopperd, is in onzen leeftijd op nieuw eene strijdvraag geworden. De Tubingsche school, bij name baue en scuwegler hebben deze richting in de tot ons ge- komene fragmenten z�� scherp mogelijk afgeteekend gevonden, waar- tegen nogtans door ritschl, dorner, weissScker e. a. bedenkingen zijn ingebracht. 1) Hieronymus bericht de Script. Ecclesiast. C. 22, dat hegesip- pus �omnem a passione Doraini usque ad suam aetatem ecclesiasti- corum actuum historiam" verhaald heeft.



		EERSTE TIJDPERK. 13 sche taak hij, met het schrijven zijner Kerkgeschiedenis voor tijdgenoot en nakomelingschap ging ondernemen, treedt even als herodot�s op het gebied der oude klassieke letterkunde, als de Vader der Geschiedenis op 1) en tegelijk als de type der methode, die toen in het schrijven der Geschiedenis werd gevolgd, zoo als deze nog geheel onder den invloed der oud-Grieksche en Ro- meinsche beschaving stond. E�SEBl�S pamphyli , Bisschop van Cesar�a, (omstreeks het midden der derde eeuw, vermoedelijk in Palestina, geboren, gestorven in het j. 340,) heeft zich door zijne Historische schriften eene onsterfelijkheid van naam ver- worven, welke, zoo lang de Kerkgeschiedenis in eere wordt gehouden, genoegzaam gewaarborgd mag heeten. Zijn hoofdwerk (Hist. Eccles. in X boeken) omvat en be- schrijft de lotgevallen der Christelijke Kerk van de mensch- wording van Gods Zoon, tot op het j. 324, het tijdstip waarop, door den dood van licini�s, de zegepraal des Christendoms over het Polijtheisme voldongen mocht hee- ten 2). Hieraan sluit zich een tweede werk , zijn Chroniaon ten naauwsten aan, \'t welk de grondlijnen of omtrekken der wereldgeschiedenis tot op het j. 325 onzer tijdreke» ning teekent, en, hoewel minder belangwekkend van in- houd, toch volkomen de lofspraak wettigt, dat eusebius 1) Als zoodanig geschetst door haur ia diens: �Programma in quo oomparatur eusebius Cesareensis Historiae Ecclesiasticae parens cuin parente Historiaruin herodoto Halicarnassensi." Tab. 1834. 2) inx.XtjamoTi.xi) Iqogla. De kostbaarste uitgave is die van iien- bicus valesius (Valois). Voor ettelijke jareu (1852) verscheen eeue nieuwe uitgave vau de werken van eusebius van den Tubinger �heo- loog alb. schweglbr, met korte aanteekeningen.

		\'



		IX EEB8TE TIJDPERK. zijn Leven van Konstantijn den groote. Niet ten on- rechte heeft men hem verweten, dat hij veelmeer eene doorgaande lofrede dan eene Biographie des Keizers ge- leverd heeft, geheel gelijkvormig aan dePanegyricizijner tijdgenooten, of deze in de uitbundigheid zijner lofspra- ken nog overtreffende. Men houde nogtans de persoon- lijke betrekking in het oog, waarin hij tot den Keizer stond, welke hem bewogen heeft, na diens dood, hem een blijvend gedenkteeken der dankbare vereering te stichten 1) en erkenne voor het minst dat baatzuchtige oogmerken aan dit schrijven zijn vreemd gebleven. Men heeft daarom niet oneigenaardig dit leven van Konstan- tijn eene Christelijke Cyropaedie genoemd 2); en bedenkt men hierbij, met welke opgetogene blijdschap en verruk - king de overgang van konstantijn tot het Christendom zijne ziel moet vervuld hebben, daar hij overal hierover in zulke bewoordingen spreekt, alsof het Christendom nu reeds de volkomenste overwinning behaald en het doel zijner bestemming bereikt had; dan wordt het ons ver- klaarbaar, dat hij het beeld des Keizers met een meer dan aardschen lichtglans overstraald zag, die zijn oog voor zijne werkelijke en niet geringe gebreken verblindde, en wij zullen het hoogst ongenadig oordeel, hetwelk wij geneigd waren deswege over hem uit te spreken, onwille- keurig verzachten.

		Niet vruchteloos was dit voorbeeld door e�sebi�s gege^

		1) Met hetzelfde doel sprak hij ook na den dood des Keizers, de bovenvermelde Lofrede uit. 2) Schr�ckh Christl. Kirchengeschichte, Th. I. s. 146.

		.





		EEBSTE TIJDPERK. 19 ven. De vader der Kerkgeschiedenis leefde voort in talrijke navolgers, die nogtans, bij de onbegrensde vereering welke zij hem toedroegen, er niet aan dachten het door hem verhaalde aan te vullen of te verbeteren, en het enkel als hunne taak bleven beschouwen, den draad der geschiedenis waar deze door hem was afgebroken, weder op te vatten en te vervolgen. Het eerst geschiedde dit door twee Rechtsgeleerden te Konstantinopel, socrates Scholasticus, en hermias sozomenus, wier geschiedenis nagenoeg eene gelijke tijdruimte omvat. Socrates, met het jaar van konstantijn\'s troonsbestij- ging (306) aanvangende, zette in zeven boeken de Kerk- geschiedenis voort tot het j. 439. In sierlijkheid van stijl staat hij beneden eusebius en sozomenus , in scherpzin- nigheid des oordeels wordt hij boven beiden geschat. Evenzeer onderscheidde hij zich door zucht tot nauwkeu- righeid 1) en billijkheid in de beoordeeling van afwijkende meeningen. Afkeerig als hij was van alle vervolging, \' zocht hij tot op zekere hoogte ook aan haeretici of schis- matici recht te laten wedervaren, en daaraan had hij het wel voornamelijk te danken, dat hij door sommigen voor een aanhanger van de richting der Novatianen gehouden werd 2). Sozomenus, die eene gelijke waardigheid te Konstan�- nopel bekleedde, maar uit Palestina herkomstig was, behandelde in negen boeken de geschiedenis der kerk van

		1) Als proeve daarvan mag gelden, dat hij zich de geheele over- werking der twee eerste boeken getroostte, toen hij bespeurde dat ricinus, dien hij eerst uitsluitend gevolgd had, niet als een volkomen betrouwbare leidsman kon gelden. 2) Zoo als door nicehioeus kallisti. 2»



		20 EERSTE TIJDPERK.

		� het j. 323�423. Hoeverre hij het ook in fraaiheid van stijl van zijnen voorganger won 1), bezwaarlijk kan hem de verdienste worden toegekend van aan diens arbeid, dien - hij schijnt gekend te hebben, iets wezenlijks te hebben toegevoegd. In zijne vurige aanprijzing en lofverheffing van het monnikenleven verraadt zich evenzeer de plaats als de tijd zijner geboorte. Beiden werden in rijkdom van kennis en geleerdheid verre overtroffen door theodoretus, Bisschop van Kyros\'m Mesopstamie, (t j. 475) een der meest beroemde kerkvaders die in het midden der vijfde eeuw gebloeid hebben, die den roem zijns naams, door zijne exegetische schriften verwor- ven, ook door zijne Kerkgeschiedenis* in vijf boeken (van het j. 325�429) en het talent dat hij als geschied- schrijver toonde te bezitten, nog vermeerderd en bevestigd heeft. Bekend is het welke eene belangrijke rol deze kerkvader in de toen gevoerde Dogmatische twisten heeft vervuld ; en hoe zijn naam , nog jaren na zijn verscheiden (op het V^de oecumenisch concilie) met den kettervloek werd getroffen. Des te meer hulde moet men doen aan de bezadigheid, waarmede hij in dit werk over CYRILLU8, een zijner heftigste tegenstanders, geschreven heeft. Jam- mer is het echter dat deze lofspraak, welke als waarborg mag strekken voor zijne historische trouw, weder eeniger- mate beneveld wordt door de blijken van verregaande licht- geloovigheid, die hij in een ander geschrift heeft geopen- baard, dat grootendeels uit de biographien van heiligen en kluizenaars is saamgesteld , hetwelk hij met de wonder- � zuchtigste legenden heeft opgesierd 2).

		*1) BtXtimt iv VQ�Oti.* FH01IUS. 2) Historia religiosa of qnlb&tos Ifoftia ij �ox^tix») TtoXtxtia. De**



		26
		EERSTE TIJDPERK.


		Oostersche als aan de Westersche kerk bleef toebehooren, en in de vervolging onder septimius severus (j. 202) ver- moedelijk de martelaarskroon verwierf. Deze heeft in zijn geschrift tegen de ketterijen 1) ons een der belangrijkste ge- denkstukken der christelijke oudheid achtergelaten , en tege- lijk van den vromen ijver, die hem bezielde, om de christe- lijke waarheid, gelijk hij zich die met zijn verstand en gemoed had toege�igend, tegen alle afdwalingen van den menschelijken geest te verdedigen. Het tweede werk is van epiphanius, Bisschop van Salamis, (t 403) den harts- tochtelijken bestrijder van origenes, en van elk wie het brandmerk van den ketternaam aan het hoofd moest dragen, die een geschrift te samenstelde, waarin hij, volgens den vreemdluidenden titel, daarvoor door hem zelven gekozen 2) eene soort van huisapotheek tegen meer dan tachtig ketterijen had toebereid. Beide werken intusschen dragen, blijkens het opschrift zelve, veel meer een Dogmatisch-Polemisch dan een Historisch karakter. Het derde is van theodoretus (dien wij reeds als ge- schiedschrijver eene welverdiende hulde brachten) over de Kettersche Fabelen 3), die zich meer ten doel stelde, bij het licht der geschiedenis, het bestaande onderscheid tus- schen de vele Kettersche secten en partijen aantetoonen, dan in eene wederlegging dier dwalingen te treden. In- tusschen kan ook dit geschrift (hoewel rijk in historische bijzonderheden) geene hoogere aanspraak doen gelden, dan niet onbruikbare bouwstoffen, voor eene later te

		1) Adverstts Haereses Libr. V. 2) J/nvdfiLov, zooveel als eene Apothekerskast. 3) a^tTirj<t xaxo/wS-laq intro/ti/,* of volgens een ander door den steller zelven gekozen opschrift: yiv<fovg xal HXijO-iiaq thdymwu;, Jn vijf boeken.



		EERSTE TIJDPERK. 29

		van e�SEBI�s onder zijne hand tot negen zijn ingekrom- pen. Als tot vergoeding daarvan verbond hij hiermede twee boeken van eigene bewerking, waarin de geschiede- nis tot den dood van theodosius den Groote of het einde der vierde eeuw voortgaat. In dit laatste gedeelte geeft hij eene uitvoerige beschrijving van de hevige vervolging welke de Niceensche Christenen van wege hun geloof onder Keizer valens hebben ondergaan. Hoe weinig wij ook aan rufinus als geschiedschrijver verschuldigd zijn, zoo is zijn arbeid ook uit een kritisch oogpunt beschouwd, niet van alle waarde ontbloot, als dienende om den griekschen tekst van eusebius op enkele plaatsen, waar deze corrupt is, te herstellen. In een ander Historisch geschrift, de levensgeschiedenis van drie - en dertig Heiligen in de woestijnen van Afrika behel- zende, heeft hij aan zijnen tijd een nevenhanger van het bovenvermelde geschrift van theodoret�s geschonken 1). Al kan het twijfelachtig schijnen of hieronymus, vroe- ger de boezemvriend later de geslagen vijand van rufinus , onder de eigenlijk gezegde geschiedschrijvers verdient geteld te worden; wel zeker mag, bij eene aanwijzing van de hoofdbronnen der Kerkgeschiedenis, zijn naam niet worden verzwegen , deels wegens de uitbreiding die hij aan het Chronicon van eusebius gegeven heeft 2), deels ook, en wel voornamelijk wegens de bijdragen tot de ge- schiedenis, welke hij in zijn geschrift »over de beroemde mannen of schrijvers der kerk" geleverd heeft 3). In weer- 1) Historia Eremitica s. vitae patrum. 2) Zie boven bl. 14 aant. 1. 3) De viris illustribus of de sckriptoribus ecclesiasticis.



		36 EERSTE TIJDPERK.

		BIZANTIJNSCHE SCHRIJVERS. Het hoofdoogmerk der Bizantijnsche schrijvers 1) was ongetwijfeld veel meer een deel van de Geschiedenis des Keizerrijks te behandelen, iets van den glans der heer- lijkheid, die het in hunne oogen omstraalde, de triumfen die het had gevierd, of ook de staatsstormen, die het be- roerden, de rampen die het hadden getroffen, te schilderen , of ook de oorzaken van zijn verval en teruggang te ont- vouwen, dan wel eene eigenlijke Kerkgeschiedenis te schrij- ven 2). Toch vinden wij wereld- en kerkgeschiedenis van het begin tot het einde en schier op elke bladzijde dooreen gemengd. En hoe zou men dit ook anders hebben kunnen verwachten, in eenen tijd, waarin de Historici Politica voor een goed deel in de Historici Ecclesiastica opging; voornamelijk in het Oosten, waar het Oppermagtige Hoofd van den staat met looden zwaarte zijnen schepter op het 1) Van het Corpus Scriptorum Byzantinnrum bestaat eene zeer kost- bare uitgave in 27 folio banden, te Parijs sedert het j. 1660 ver- schenen, welke in 1729 te Veneti� werd overgedrukt. De beroemde niebuhr nam in het j. 1828 eene geheel nieuwe bearbeiding dezer schrijvers op zich, waartoe hij de hulp van andere beroemde Philo- logen, zooals bekker, dindorff en ook van den Leidschen Hoog- leeraar hamaker inriep. Door de samenwerking dezer geleerden heeft geregeld jaarlijks een zwaar 8°. boekdeel het licht gezien, en is\'dit weinig bearbeid veld der geschiedenis, voor veel mindere kosten meer toegankelijk geworden. 2) ha.se, die met overgroote beknoptheid aan de Byzantijnsche schrijvers gedenkt, heeft hen, voor het grootste deel hunner, met een enkelen trek fiks geteekend: �Die Byzantinen beschrieben init alter Grandezza die Feiedichkeiten, St�rrae und Schmerzen des Ostr�- mischen Reichs, an denen sic Theil geuoinmen batten."

		V



		EERSTE TIJDPERK. 37

		hoofd der kerk liet wegen; waar de Theologie zelve, even als de openbare denkwijze, eeuwen achtereen, bij gestadige afwisseling, de nadeelige werking der Hoflucht onderging. Voor de levensgeschiedenis, karakterschildering en regee- ringsdaden dier vorsten, die tot op het tweede Niceensche Concilie een schier onbegrensden invloed op de kerkelijke aangelegenheden wisten te doen gelden, is de kennis dezer schrijvers onontbeerlijk; maar ook voor de geschiedenis van den Beeldenstrijd, van de scheuring tusschen de Grieksche en Latijnsche kerken, zoo als deze werd voor- bereid en hare voltooiing naderde, van de pogingen in de eerstvolgende tijden aangewend om de breuk tusschen de beide kerken weder te herstellen, alsmede van de eerste kruistochten, leveren zij hoogstbelangrijke bijdragen. Merk- waardig is het ook hunne uitspraak te vernemen, omtrent de hoofdpersonen en feiten, welke zich gelijktijdig in het Westen deden gelden, voor een iegelijk wie, zonder zich door hun oordeel geheel te laten leiden, toch ook hier het audi et alteram partem, wenscht te behartigen. Natuurlijk zijn deze schrijvers, wat de waarde en het gehalte hunner schriften betreft niet op ��ne lijn te plaatsen. Sommigen hunner, zoo als procopius 1), aga-

		1) Procopius (f na 562) was de geheimscbrijver van justimaan\'s beroemden veldheer belisabius, dien hij ook op zijne veldtochten ter zijde bleef. Zijne geschiedenis is dan ook meest een verhaal van oorlogen. In een ander werk avixioxa, dat na zijnen dood verscheen, teekende hij het karakter van Keizer justiniaan en diens gemalin theodora, met de donkerste kleuren, en hierdoor maakte hij de trouw van het vroeger door hem geschrevene zelf min of meer verdacht. Zijn tijdgenoot en tegelijk de voortzetter van zijne geschiedenis was agathias, in geestbeschaving een der uitmuntendste mannen



		39
		EERSTE TIJDPERK.


		hierin den overgang van de Geschiedenis tot de Kroniek. Anderen weder vergenoegen zich uitgewerkte Biographi�n te geven, of ook de geschiedenissen en legenden der Hei-

		Beider tijdgenoot was nic�phorus, eerst Keizerlijk geheimschrij- ver, toen monnik, daarna aan de eenzaamheid van het klooster- leven onttogen, en op den Patriarchalen zetel verheven, om eindelijk wegens zijnen ijver voor de beeldendienst hoon en smaad en kerker- straf te verduren. Hij schreef de Geschiedenis van het Grieksche Keizerrijk van den dood van Mauritius (602) tot op dien van con- STANTINUS COPRONYM�S (775). In de elfde eeuw ondernam de grieksche Monnik cedrenus eene Wereldkroniek te schrijven, van de schepping af tot op isa&c com- nen�s. Men beschuldigt hem zijne voorgangers niet enkel getrouwelijk gebruikt maar schier woordelijk te hebben nageschreven. Zoo men hem dit plagiaat ten goede houdt, is hij geen onbruikbaar schrijver, althans niet lager te schatten dan zonaras, die in zijne Jaarboeken der wereldgeschiedenis het j. 1118 beieikte. Ditzelfde jaar diende tot uitgangspunt voor nicetas , een der aan- zienlijkste staatsbeambten, geschiedschrijver van het Bizantijnsche Rijk tot op het j. 1205, die in weerwil van zekere hoogdravendheid van stijl, en de partijdigheid tegen de Latijnen, welke hem door R.-K. schrijvers is ten laste gelegd, met veel talent en nauwkeurig- beid de gebeurtenissen , welke hij ten deele zelf beleefd en aanschouwd had, heeft te boek gesteld. Aan dezen sluit zich ten nauwsten ge�r�ius akropolita aan, die in de Geschiedenis zijns tijds van het j. 1203�1265 de volle- digste beschrijving van het kortstondige Latijnsche Keizerrijk gele- verd heeft. De lange reeks dezer geschiedschrijvers (waarbij men nog leo diaco- nus, chalcondylas e. a. kan voegen) wordt besloten door pachymeres, die de lotgevallen van het aireede zinkende keizerrijk, van het j. 1258� ] 308, verhaald heeft. De stroefheid en duisterheid van zijnen stijl wordt rijkelijk vergoed door de belangrijkheid zijner mededeelingen, en der beschouwingen waarin hij treedt aangaande de oorzaken van het ver- val des Bizantijnschen Rijks, en de vruchtelooze pogingen om de Grieksche met de Latijnsche Kerk te hereenigen.



		EERSTE TIJDPERK. 41

		kon het ook de deftigheid en sierlijkheid der oude Griek- sche letterwereld heeten; veel meer bestond zij in zekere hoogdravendheid en gezwollenheid, die, met behoud van enkele klassieke vormen, eene toenemende verbastering in den smaak verraden , en eene vreemdsoortige samenvoeging van beelden en sieraden toelaten, gelijk die ook in de Bi- zantijnsche bouworde en andere voortbrengselen der kunst zijn weder te vinden. Eindelijk, hebben wij hier nog ��nen Schrijver te ver- melden, die hoe weinig hij ook gerekend kan worden onder den invloed der oud-Grieksche of Romeinsche be- schaving geschreven te hebben, toch beter hier dan elders zijne plaats in de Geschiedenis vindt. Eutychius, eigenlijk said ibn batrik geheeten (die in het midden der tiende eeuw in Egypte bloeide (t na 940) en een tijd lang den Patriarchalen zetel der Melchieten 1) te Alexandri� bekleedde) schreef in het Arabisch eene we- reld- en kerkgeschiedenis, loopende tot het j. 937 2). Het min bekende van vele bijzonderheden zou aan dit werk geene onbeduidende waarde bijzetten, indien de berich- ten welke hij mededeelde, betrouwbaarder konden wor- den geschat. De weidsche en beeldsprakige titel van � Parelsnoer of Edelgesteenten" (Nothin el Gauhar) dien hij aan zijne jaarboeken gaf, laat reeds eenigermate gissen, hoedanig zijn schrijftrant geweest zij, en duidt genoeg- 1) Aldus werden de Katholieken of Orthodoxe Christenen, in te- genstelling van de Monophysiten of Kopten in Egypte genoemd. 2) In het Arabisch en Latijn uitgegeven door e. pococque onder den titel: eutijchii Patriarchae Alexandrini Annales. Tom. TI. Oxo- niae 1658 in 4°.



		EERSTE TIJDPERK. 43 geschiedenis der kerk, het Apostolische en na-Aposto- lische tijdperk is met de grootste nauwkeurigheid en uitvoerigheid door hem behandeld, waaraan wij een aantal bijzonderheden, uit voor ons verlorene schriften geput, te danken hebben. Maar terwijl in de sierlijkheid van zijnen stijl nog een verre naklank van het oude Hellas tot ons komt, geeft hij het in zijne goedgeloovig- heid en wonderzucht, aan geen der middeleeuwsche � schrijvers gewonnen. Hij is de naarstige en getrouwe ver- zamelaar van de overleveringen der kerk, gelijk die zich in den loop der eeuwen gestaag hebben voortgeplant en uitgebreid, en het natuurlijk gevolg is daarvan geweest, dat de schrijver, die het verst van al zijne voorgangers van den christelijken voortijd verwijderd was, ons de meest bepaalde en uitvoerigste berichten daaruit heeft weten over te brengen en te verhalen.

		Hiermede staan wij aan einde van het eerste Tijdperk. Zijn de sporen der oud-Grieksche of Romeinsche bescha- ving bij sommigen der hier genoemde schrijvers weinig zichtbaar geweest, over het geheel heeft zij toch zekeren invloed behouden, en op taal en stijl, op vorm en ver- haaltrant niet ongunstig gewerkt. Thans keeren wij met onze beschouwing tot den aanvang der middeleeuwen terug, die ons te midden der Latijnsche kerk bij de op- komst der Nieuw-Europeesche volken zullen verplaatsen



		TWEEDE TIJDPEBK. DE KERKGESCHIEDSCHRIJVING GEDITBENDE DE MIDDELEEUWEN IN DEN STAAT HABEE KINDSHEID.

		Van Gregorius van Tours tot Laurentins Valla. Met den aanvang van de Geschiedenis der Middeleeu- wen worden wij als tot de wieg eener nieuwe Kerkge- schiedschrijving teruggeleid. De oude wereld is onderge- gaan. De plant der nieuw-Europeesche beschaving, aan de oud-Romeinsche en Grieksche beschaving vreemd, moest uit het aardrijk langzaam opgroeien, als eene bloem, waar- over bij haar vroegst ontkiemen de adem des Christendoms bevruchtend en bezielend henenging. De afgeleefde grijs- aard is kind geworden; of liever een nieuw menschenge- slacht, dat zich in den staat der kindsheid bevindt, heeft het oudere en afgeleefde grootendeels vervangen. Hoe zouden wij dan de sporen en merkteekenen daarvan niet in de beschrijving en beoefening der geschiedenis wedervinden? Dezelfde verschijnselen, waarvan deze bij vroegere en latere volken is uitgegaan, zoolang zij nog in den kinderlijken leeftijd verkeerden, ontmoeten wij hier weder: fabelach- tige of dichterlijk gekleurde levensbeschrijvingen en legen-



		45
		TWEEDE TIJDPERK.


		den, waarin de geschiedenis zich als achter wolken verschuilt, wier rand met goud en purper is omzoomd, en waarmede het dood nuchtere proza van korte en drooge annalen en kronieken als hand aan hand gaat, totdat die kronieken uitvoeriger verhalen in zich opnemen, en alzoo dichter tot den vorm der geschiedenis naderen, voor zooverre wij daarin eene meer geregelde en aaneengeschakelde voor- stelling der gebeurtenissen hebben te zoeken. Eerst willen wij deze beide soorten van geschriften: de Levensbeschrijvingen der Heiligen in dichtmaat of proza, en de annalen of kronieken, in hun vroegsten aanleg en vorm, bespreken, eer wij de tamelijk lange reeks van kerkge- schiedschrijvers der middeleeuwen, naar de rij af, in oogen- schouw nemen, en naar hunne betrekkelijke waarde zoeken te schatten en te beoordeelen. LEVEN SBESCHRIJ VIN GEN. Wat in de geschiedenis der jeugd van een volk zelden of nimmer ontbreekt, dat de vroegste dichters de namen en daden van helden bij voorkeur tot hunne zang- stof hebben gekozen, dit zullen wij ook aan den ingang der middeleeuwen niet vruchteloos zoeken. Maar die hei- den waren hier heiligen en martelaars, en die dichters waren hier kloosterlingen. Met uitzondering van enkele hymnen en lofdichten, die tot verheerlijking hunner nage- dachtenis moesten strekken, nam deze dichtsoort meestal den vorm der Biographie of levensbeschrijving aan. Z�� werd het leven van den H. martinus van Tours, die in de middeleeuwen ongeloofelijk veel opgang heeft gemaakt, zoodat wij de door hem verrichte daden en wonderen bij



		46 TWEEDE TIJDPERK.

		de dtOloi van hercules in de oude wereld zouden kun- nen vergelijken, reeds v��r den ingang dezer periode niet enkel in proza beschreven, maar door drie onderscheidene christen-dichters 1) bezongen. Z�� bracht de beroemde alc�inus zijne levensbeschrijving van den H. willebrord in Latijnsche Hexameters over (een voorbeeld dat door een anderen schrijver of dichter, theofridus, in diens leven van willebrord, werd nagevolgd) terwijl hij in een ander uitvoerig gedicht eene geschiedenis gaf der Bisschoppen en Heiligen van York in Engeland 2), waarbij hij beda op den voet volgde. Z�� verrigtte de Po�ta Saxo den in ons oog nog onvruchtbaarder arbeid van de daden van karel den Groote, juist zooals ze in eginhards ge- schriften geboekt stonden, in dichtmaat over te brengen 3). Z�� bezong milo (t 872) het leven van St. amandus, en werd door radboud Bisschop van Utrecht een lofdicht op den H. suitbertus 4) vervaardigd. Ook een soort van dichterlijk Epos ontbrak niet geheel, waarin de Vorsten niet zelden hun aandeel ontvingen van de glorie, z�� ruimschoots aan heiligen en martelaars toege- zwaaid. Z�� wordt ons door ermoldus nigellus (f na 1) benedictus paulinus (niet, zoo als doorgaans wordt opgegeven, PAULINUS VAN NOLA) SIDONIUS APOLLINAKIS en VENANTI�S FOBTUNA- tus. Over deze dichters heb ik gehandeld in mijne Verhand. Proeve van eene beantwoording der vraag: � Welken invloed heeft het Christen- dom gehad op den Po�syV\' Leiden 1843. Zie bl. 55, 64, 65. 2) Poema de Pontificibus el Sanctis Ecclesiae Eboracensis, door oudin verkeerdelijk aan fridegodus, een Engelsehen monnik uit de tiende eeuw, toegekend. 3) Po�\'tae Saxonis Annalium de gestis Caroli magni imparatoris libri quinque. 4) Sermo de S. Suitberto, afgedrukt in de Acta Sanclorum.



		TWEEDE TIJDPERK. 47

		826) in een gedicht, aan de verheerlijking der daden van lodewijk den Vrome gewijd, een niet onverdienstelijk historisch tafereel opgehangen van het bezoek, door den Deenschen Koning harold aan genoemden Keizer te Ingelheim gebracht, dat voor de Evangelisatie van het Noorden zulke heilrijke en belangrijke gevolgen heeft ge- had 1). Z�� vinden wij later een niet minder uitgewerkt tafereel geschilderd van attila\'s eersten tocht naar Galli� 2), en van een merkwaardig beleg, dat Frankrijks hoofdstad van de zijde der Noormannen had door te staan 3). Z�� werden ook in de tweede periode der middeleeuwen de daden van frederik barbarossa door guntherus en in de tiende eeuw het lijden van den H. dionysius door de begaafde Non roswita bezongen 4). Meest al deze dichters, waarbij niet zelden het vuur der echte geestdrift en bezieling ontbrak, legden hunne gedachten neder in armoedig Latijn, terwijl zij zich niet weinig geprangd voelden in de boeien eener voetmaat, waarin virgilius en ovidius zich z�� gemakkelijk hadden 1) In honorem Ludovici Christianissimi Caesaris Augusti ekmoldi nigelli Elegiacum carmen; door munter onder de bijlagen opgeno- men tot het eerste dl. van zijne Geschichte der Einf�hrung des Chris- tenthums in Danemark und Norwegen. Leipz. 1823. 2) De prima expeditione attilae regis Hunnorum in Gallias. Carmen Epicum. De auteur is onbekend. Het gedicht, waarin hoofdzakelijk de heldendaden van waltharius , een Vorst van Aquitani� worden bezongen, moet op vele punten overeenkomst hebben met het Nibe- lungenlied. 3) De bello Parasiaco libr. III. Gedicht door een Monnik abbo, die zelf een der strijders geweest is. 4) Zie hier over mijne aangeh. Yerhand.: over den invloed des Christend. op de Po�\'zy, hl. 107 vgg., en pol. leyser, Hist. po�tarum et po�matum medii aevi.