>Z^Sz₌t$�&Z=Z(l�Z₌4Zg?Z₌ZtS!�=^&

INTERNATIONALE TUINBOUWTENTOONSTELLING TE HAMBURG,

gehouden van 2�12 September 1869:

�ENE REIS DOOR EEN GEDEELTE TAN DUITSOHL&ND,

MET HET DOEL OM EENIGE DER VOORNAAMSTE BOTANISCHE

TUINEN EN PARTICULIERE INRIGTINGEN VAN DIEN

AARD ALDAAR TE LEEREN KENNEN.

�ITGEBRAGT DOOR

Hortulanus aan ^,s Rijks Akademietuin te Leiden.

Gedrukt op last van Zijne Excellentie den Minister van Binnenlandschc Zaken.

\'S GRAVENHAGE,
1870.

^:^?=^:3»=�^:::=a!^sJ==©^:�v\'^

VAN B1NNENLANWHE ZAKEN,

ZIJNE EXCELLENTIE DEN

IITTEIIITATXOI�ALE
GEHOUDEN TE HAMBURG,

van den 2^den tot den 12^den September 18H9;

Hortulanns aan \'sKijks Akademietnin te Leiden.

Toen mij door Uwe Excellentie, bij missive van 30 Maart
jl., h°. 374. 12de afd., Nijverheid, werd medegedeeld dat het
Zijne Majesteit den Koning, op Uwer Excellentie\'s voordragt,
behaagd had Uwe Excellentie te magtigen, o. a. ook mij te
benoemen tot commissaris der Nederlandsche Regering, bij
gelegenheid der toen in de maand September te Hamburg te
houden internationale Tuinbouw-tentoonstelling, en Uwe Excel-
lentie mij tevens bij die gelegenheid de mij hoogst vereerende
taak opdroeg, om omtrent die tentoonstelling later aan Uwe
Excellentio verslag te geven, aanvaardde ik die met gretig-
heid; vooral de laatstgenoemde opdragt lachte mij zeer
toe en scheen mij in geen enkel opzigt bezwarend te zijn.
Weinig dacht ik toen echter dat die tentoonstelling zulk een
omvang verkrijgen zou, als werkelijk het geval is geweest; in
die mate zelfs, dat, wilde ik omtrent wat daar te zien en op
te merken viel, in alle details treden, dit overzigt onvermij-
delijk tot een boekdeel van groote uitgestrektheid aangroeijen,
en derhalve de grenzen, zelfs van een uitvoerig, rapport verre
overschrijden zou.

Met het oog op zulk een verslag heb ik op die tentoonstel-
ling, tot op den laatsten dag, welke dien der aangekondigde
sluiting voorafging, dagelijks verscheidene uren doorgebragt,
teneinde stelselmatig alles na te gaan en omtrent alle slechts

tenigzins in \'t oog vallende bijzonderheden aanteokeningen te
maken ; tevens onophoudelijk alles verzamelende, wat betreffende
dit glansrijke bloemenfeest door de pers van den dag ver-
spreid werd.

Dientengevolge ben ik dan ook in \'tbozit van alle gegevens,
die voor de zamenstelling van een zoodanig zeer uitvoerig
ovorzigt noodigzijn; die aanteekeningon als anderszins echter,
hoe wenschelijk ook iu ieder ander geval, maken, juist door
hare talrijkheid, mijne taak thans niet zeer gemakkelijk.

Een verslag omtrent alle bijzonderheden in dit geval echter
niet wel mogelijk zijnde, blijft mij niets anders over dan een
algemeen apercu to geven van het geheel, en van het merk-
waardigsto waardoor dat zich kenmerkte, terwijl ik allereerst
aan Uwe Excellentie eenigo, zij het ook slechts beknopte, mode-
deelingen meen verschuldigd to zijn, zoowel betrekking heb-
bende op hot een en ander wat die tentoonstelling eenige
maanden, als wat baar meer onmiddellijk voorafging en op
haar betrekking had.

De in de maand September jl. te Hamburg gehouden inter-
nationale Tmnbomv-tentoonstelliiuj, hoe algemeen de deelneming
daaraan, hoe groot van omvang zij ook moge gewoest zijn,
behoort toch eigenlijk, streng genomen, niet tot de sorie der
groote internationale expositie\'s van dien aard, waarvan aller-
eerst te Brussel, en wel in April 1864, door de Soci�t� Royale
de Flore, het denkbeeld verwezenlijkt werd, en dat eenjaar
later te Amsterdam, vervolgens to Londen , Parijs en laatstelijk,
in dit voorjaar (1869), te St. Petersburg gevolgd werd.

Stilzwijgend toch was men om zoo te zeggen overeengekomen ,
niet twee zoodanige tentoonstellingen in hetzelfde jaar in Europa
te doen plaats hebben , waardoor toch ten laatste de krachten
moesten uitgeput, en de lust tot deelneming, die vaak met
aanzienlijke opofferingen gepaard gaat, verflaauwd worden.

Zoo waren dan ook de verwachtingen van allen, die in deze
aangelegenheid belang stellen, uitsluitend op St. Potersburg
gerigt, toen plotseling het. berigt verspreid werd, dat me»

zich te Hamburg ernstig bezig hield met de organisatie op
reusachtige schaal, eener tweede internationale Tuinbouw*
tentoonstelling in 1869, en\'welke slechts weinige maanden na
die van St. Petersburg aldaar zou gehouden worden.

Dit berigt kwam zeer onverwacht en verbaasde iedereen;
immers het was geene maatschappij, geene vereeniging die
daarvan het initiatief genomen had, gelijk zulks in den regel
het geval is, maar een plan, opgekomen bij slechts enkelen,
misschien bij ��n enkelen, \'t welk weldra sympat�ie ook bij
eenige anderen gevonden had , zoodat er weldra een bestuur
tot stand kwam, zamengqsteld uit mannen van zeer verschil-
lenden maatschappelijken stand, maar die allen lust en moed
hadden om deze omvangrijke taak te aanvaarden.

De Hamburgsche tentoonstelling schoof zich als \'t ware tus-
schen de internationale expositie\'s in, waarvan, na die te
St. Petersburg, de eerstvolgende vermoedelijk � wanneer is
nog niet bepaald � te Berlijn zal gehouden worden. Wat men
een officieel karakter noemt had zij, wel beschouwd, dus niet;
want, hoezeer de Iiamburgscho Senaat de uitvoering van dit
plan ook op velerlei wijzon bevorderde, een werkdadig aan-
deel nam hij er niet aan, gelijk dan ook de uitnoodigingen
aan de vreemde liegeringeu, om zich bij die golegenheid al-
daar te doen vertegonwoordigen, wel is waar door bemiddeling
dor Consuls toch eigenlijk van het Comit�, en niet van den
Hamburgschen Senaat uitgingen. W�l waren er Senaatsleden
in het Bestuur, echter niet als zoodanig, doch als erkende lief-
hebbers van planten en bevorderaars van den tuinbouw.

Miste doze tentoonstelling dat eigenaardige karakter, \'t welk
ik geen beteren naam dan een officieel karakter weet te geven,
en moest ze bijgevolg meer als eene partikuliero onderneming
worden beschouwd, dat gomis werd vergoed door eene ver-
bazende krachtsontwikkeling, waardoor alles wat men van dien
aard tot hiertoe elders organiseerde letterlijk overschaduwd werd.

Ik meende deze bijzonderheid hier niet onvermeld te moeten
laten, immers nu en dan word wel eons de klagt geuit, dat
sommige formaliteiten achterwege gelaten of over \'t hoofd
gezien werden, welke achterwegestelling hierin hare gereede»
verklaring vindt.

Het was, hoe vroemd het klinken moge, oene moor speciaal
» Duitsche" internationale tentoonstelling, waarbij men minder
de verschillende tuinbouw-corporaties in Europa als leden van
��nen bond beschouwde, maar deze veeleer uitnoodigde om aan
een uitgeschreven eatfra-kampstrijd to Hamburg deel te komen
nemen. In het wezen der zaak komt het wel is waar op
hetzelfde neer, maar toch is er inderdaad in het karakter dezer,
en dat van de gewone groote tuinbouwfeesten van dien aard
een gevoelig verschil; een verschil dat voor hen , die geen vreem-
delingen in dit opzigt zijn , niet missen kon daar spoedig zigtbaar
te worden, hoe zorgvuldig men het ook als \'t ware achter
prachtige coulissen en sierlijke decoraties had weten te verbergen.

Dat ik hiermede niet het allerminste tekort wil doen aan de
waarde van het geheel, of aan de verdiensten van hen, die het
in zulk een korten tijd wisten tot stand te brengen, zal, naar
ik hoop, Uwe Excellentie uit het vervolg van dit verslag ge-
noegzaam blijken. Integendeel, ik acht die verdiensten te hooger,
daar het Comit� hier dien zedelijken steun miste, die elders
van zooveel belang bleek te zijn ; hier hing alles van den goeden
wil en de medewerking van Hamburgs ingezetenen af, en men
heoft er blijk gegeven ernstig te willen , en te kunnen volvoeren
wat men ernstig wil.

Eene, mede aldaar in het jaar 1863 gehoudene, internationale
landbouw-tentoonstelling had reeds het bewijs geleverd dat Ham-
burg, hetzelfde om welke, waarschijnlijk om meer dan ��ne reden ,
voor zulke omvangrijke ondernemingen eene goede stad is: en,
nadat in het jaar 1865, bij gelegenheid van het Tuinbouw-congres
te Erfurt, was bepaald geworden dat het eorstvolgende congres
te Hamburg zou worden gehouden, deed het nadere plan daartoe
weldra het denkbeeld ontstaan, en bijna even spoedig rijpen,
om aan dat congres eene internationale Tuinbouw-tentoonstelling
te verbinden.

In \'t begin van October des vorigen jaars vereenigden zich,
ter nadere overweging van dit plan, een viertal, als voor-
standers en beoefenaars van den tuinbouw bekende mannen ,
namelijk de heeren : Syndicus dr Merck, Senator de Chapeau-
nouGE, F. .1. C. J�rgens en Th. Ohlendorkk. � Het allereerste
plan dezer hooren was een Comit�\' zamon te slellon , bestaande

uit verschillende liefhebbers en kweekers uit Hamburg en den-
omtrek , welk Comit�, zeventien leden sterk, reeds den 17den
October eene voorloopige bijeenkomst hield.

Op deze bijeenkomst verklaarden zich alle de tegenwoordig-
zijndon bereid om tot het voorgestelde doel mede te werken,
zoodra het slechts zou gebleken zijn, dat men, door een garantie-
kapitaal van minstens 100.000 Mark banco, voor de voornaamste
kosten zou gedekt zijn, en het terrein, \'t welk men voor dat doel
Wenschelijk achtte, en dat zich uitstrekte van deD Millernthor
tot het Johannisbolwerk, hiertoe door den Senaat beschikbaar
gesteld was.

Zoo min in het ��ne als in het andere ondervond men de
minste moeijelijkheid. In zeer korten tyd. toch was voor het
garantiekapitaal reeds tot een bedrag van 152.000 Mark banco
ingeschreven, terwyl op den loden November, krachtens een
besluit van den Senaat en de Burgerij (durch gemoinsamen
Beschluss von Senat und B�rgerschafft) de aangevraagde ruimte
ter beschikking van het Comit� werd gesteld.

Dientengevolge kon dat Comit� nu ook definitief georganiseerd
worden, waarbij verkozen werden: tot eersten voorzitter de heer
Syndicus dr. Merck, tot tweeden voorzitter de heer Senator
de Chapexurouge, tot penningmeester de heer E. L. Behrens ,
tot secretarissen de heoren dr. Donnenberg, dr. G�tze en
dr. H. Merck.

Dit Comit� is werkzaam geweest met eene activiteit, die
werkelijk de verbeelding te boven gaat, en waarvan dan ook
het gevolg was, dat deze onderneming weldra eene uitbreiding
verkreeg, die zelfs de voorstelling der eerste ontwerpers verre
overtrof.

Beeds zeer spoedig werd het plan dezer expositie door eene
circulaire, in den vorm van een ontwerp-programma, allerwege
bekend gemaakt. Uit dit ontwerp-programma bleek dat men
zich voorstelde om het geheel in drie uitgebreide onderdeelen te
splitsen , namelijk: Culturen, Garten-Architectur und Producte.
Spoedig werd het door een definitief programma gevolgd, het-
welk, in de Duitschc, Fransche en Engelsche talen gedrukt
en bij duizenden verspreid, de mededinging openstelde naar
aiet minder dan 404 artikelen. De daartoe uitgeloofde prjjzeni

bestonden in gouden, zilveren en bronzen medailles, geslagen
op een expresselijk daartoe, door de heeren B�rner en Piglhein
ontworpen en door den medailleur C. H. Lorenz vervaardigden
stempel, en beliepen eeno gezamenlijke waarde van ongeveer
10.000 Pr. Thaler; terwijl bovendien later, door den Koning
en de Koningin van Pruis3en, de Koningin van Engeland, den
Koning van Wurtemberg en verscheidene andere hooggeplaatste
personen en particulieren, nog afzonderlijke eereprijzen voor
bijzondero inzendingen beschikbaar gesteld werden.

Na do verschijning van dit programma verzond het Comit�
aanhoudend en met slechts korte tusschenpoozen, onderschei-
dene, in verschillende talen gedrukte, stukken, waarin de vorde-
ringen der werkzaamheden of andere bijzonderheden, geschikt
om de belangstelling te prikkelen, vermeld werden, en waardoor
dan ook werkelijk de belangstelling in den vreemde, aanvan-
kelijk misschien wel wat flaauw , opgewekt en gaandeweg leven-
diger gemaakt werd.

Het beschikbare terrein, eene oppervlakte hebbende van
1.700.000 □ voet (1), vormde een groot dal, tusschen twee steile
wallen besloten, in de lengte door een kanaal, hetwelk van do
Elbe in de Alster vloeit, doorsneden, en waarvan een gedeelte
gebezigd werd tot moestuin van het belendende Zeemanshuis.
Voor de inrigting der tentoonstelling leverde het in onder-
scheidene opzigten zeker groote bezwaren op; moeijelijkheden
echter, die, door eene aanzienlijke krachtsontwikkeling, waarbij
zeker de zachte winter zeer in de hand werkte, glansrijk
werden overwonnen; zoodat het op den 2den September dezes
jaars � dus slechts tien maanden nadat de eorste ontwerpers tot
bespreking van het plan bijeen kwamen � dank zij inzonder-
heid het genie van den tuinbouw-architect F. J. C. J�rgens, in
een park herschapen was, hetwelk men moet gezien hebben,
om zich van den tegelijk liefelijken en grootschen indruk, dien

(1) Wat de numerieke opgaven, ia dit verslag voorkomende, betreft, meende
ik die te moeten behouden, zooala ze in de, door het Comit� zelf uitgegeven,
of met diens voorkennis verspreidde stukken voorkomen , zonder ze te herleiden ;
aangezien het mij doelmatiger voorkwam overal de oorspronkelijke cijfers te
behou\'ien.

het op den bezoeker maakte, eenig begrip te kunnen vormen,
en over welks aesthetisehe waarde slechts ��n oordeel, en dat
whs gunstig in hooge mate, werd uitgosproken.

Om tot dit resultaat te komen waren daar gedurende den
winter (den 15den December werd de eerste spade hiertoe in
den grond gestoken) niet minder dan gemiddeld 120 a IS", en
gedurond� de laatste maanden 200 werklieden bezig, en moest
eene aardmassa van 3.700.000 Dvoet aangevoerd worden.

De kosten dezer aardewerken bedroegen, bij aanbesteding,
ongeveer 25.000 Pr. Thaler. Bovendien werd het geheele terrein ,
tot zelfs op de hoogste punten, door de » Altona�r Wasserkunst"
van waterleidingen voorzien ; gewis een zeer goede maatregel,
en die ongetwijfeld voel zal hebben bijgedragen tot de sierlijkheid
van hetgehoel, waar toch zooveel gelogen was aan don frisschen
tint der zeer uitgestrekte gazons, die, zonder gestadige en
overvloedige besproeijingen, onmogelijk in een z�� onberispelijken
toestand zouden kunnen gebragt en gehouden zijn.

Do verschillende, uitsluitend voor de tentoonstelling opgerigte,
gebouwen besloegen eene ruimte van ongeveer 60000 Dvoet,
terwijl het van ouds bekende on reeds herhaaldelijk van ge-
daante en bestemming veranderde Klb-Pavillon, laatstelijk als
dans-locaal gebezigd, en \'t welk binnon den afgebakenden kring
stond, thans weder van bestemming zou veranderen , om aan de
expositie dienstbaar gemaakt te worden. Door den architect
Haller word dit ruime locaal op eene allezins doelmatige wijze tot
restauratiezaal ingerigt, en het was inzonderheid van dit zeer
hoog geleden punt, de zoogenaamde » Stintfang" , dat men een
verrukkend uitzigt had over het dal, met zijne duizenden
kinderen van Flora en met zijne duizenden bezoekers tevens.

Ten gevolge van de rustelooze werkzaamheid des Comit�\'s
bleek het weldra dat, niet alleen door geheel Duitschland , maar
ook allerwege elders, de deelneming aan de inzendingen zeer alge-
meen zou worden ; ja, de aanmeldingen daartoe groeiden eindelijk
zoozeer aan, dat men er toe besluiten moest om aan de in-
middels opgerigte gebouwen meerdere uitbreiding, en aan
sommige er van eene gewijzigde bestemming to geven, niet
alleen , maar tevens ook om het reeds zoo uitgestrekte terrein
nog aanzienlijk te vergrooten , door een gedeelte van den stads-

wal, aan de andere zijde van den Millernthor gelegen, door
eene kolossale houten brug over den breeden publieken weg, te
verbinden.

Dit gedeelte werd nu bestemd voor machineri�n en gereed-
schappen , terwijl daar tevens in allerijl nog drie zeer uitge-
strektehouten tenten opgeslagen werden, die men voornamelijk
ter expositie der vruchten, waarvan inzonderheid de aanmel-
dingen ongemeen talrijk waren , bestemde.

Op Dingsdag, den 31sten Augustus, des avonds ten 7 ure,
verzamelden zich de jury-leden, daartoe uit de verschillende
landen van Europa te Hamburg bijeengekomen, in grooten
getale in de zaal der Soci�teit Harmonie. Daar de ondervinding
reeds herhaaldelijk elders geleerd [had, dat de voorafgaande
bemoeijingen en de regeling van de jury, op den ter beoordeeling
bestemden dag, te veel tijd wegnemen, was men namelijk
aldaar op het goede denkbeeld gekomen, om reeds \'s avonds
te voren eene constituerende vergadering te houden.

Die bijeenkomst moest uit den aard der zaak zeer geanimeerd
zyn; immers daar hadden ontmoetingen plaats tusschon vele
goede, ver van elkander verwijderd wonende, vrienden, die
elkaar in geruimen tijd niet gezien en lang reeds naar dezen
dag verlangd hadden, om een warmen handdruk te wisselen;
daiir hadden introducties plaats zonder eind ; namen werden
genoemd, die men maar half, andere die men in het geheel
niet verstond, maar die, nog voordat men gelegenheid had zich
op de hoogte te stellen met wien men sprak, alweer door an-
deren opgevolgd werden; men weid vriendschappelijk door dezen
gedrongen links, door een ander getrokken regts, tot som-
wijlen een naam werd gehoord, die een welluidenden klank
heeft in de botanische wereld of den breeden kring der practici,
en er eene kennismaking volgde, die men nooit meer vergeten zal.

De vergadering werd door den eersten voorzitter van het Co-
mitd, den heer Syndicus dr. Merck , met een warmen welkomst-
groet geopend, waarbij hij hun, die van allerwege herwaarts
gekomen waren, den dank van het Comit� bragt voor hunne
belangstelling in dit intornationale feest, van welke belang-

stelling toch hunne tegenwoordigheid op deze plaats het spre-
kendste bewijs wa.=. Daarna stelde hij aan de gezamenlijke
jury voor over te willen gaan tot het kiezen van eenen alge-
meenen voorzitter.

Een der jury-leden nam daarop het woord en stelde als zoo-
danig den heer burgemeester dr. Kirchenpauer voor, welk
voorstel, daarna nog door een ander ondersteund, vervolgens
bjj acclamatio werd aangenomen.

Hierna trad dr. Kiuchenpauer op, die, hoewel wyzende op
de vele en eigenaardige moeijelijkheden aan dat presidium ver-
bonden, zich echter, na oene vrij lange rede. bereid verklaarde
die taak te aanvaarden, mits hij op de toegevendheid en de
hulp van de overige leden zou mogen rekenen.

Dit geregeld zijnde, deelde dezelfde spreker, nu als algomeen
voorzitter van de jury, aan de vergadering mede dat het
Comit� doelmatig geoordeeld had, vooral met het oog op den
grooten omvang van het programma en do uitgebreidheid der
inzondingen, de jury in zestien secti�n te verdeelen, en in
elk dezer secti�n die hoeren had geplaatst, welke men het
best meende vertrouwd te zijn met de voorwerpen, over welker
meerdere of mindere voortreffelijkheid die secti�n uitspraak
zouden hebben te doen ; terwijl h\\j hen , die bij voorkeur aan de
werkzaamheden eener andere sectie, dan waarin het Comit�
gemeend had hen te moeten opnemen , wenschten deel te nemen ,
uitnoodigde hun verlangen hiertoe kenbaar te maken.

Nadat ook dit afgeloopen was, vereenigden de leden der
afzonderlijke secti�n zich in een belendend lokaal, ten einde
zich elk hun \'president en secretaris te kiezen, en werd ver-
volgens het uur bepaald, waarop elke sectie zich den volgenden
dag in het hoofdgebouw der tentoonstelling vereenigen zou ,
ten einde de werkzaamheden der beoordeeling aan te vangen.

De eerste September was de voor de beoordeeling der ingezon-
dene voorwerpen bepaalde dag; maar, aangezien sommige secti�n
hare werkzaamheden eerst vr\\J laat konden aanvangen, wgl
nog hot een en ander te ontpakkon of te regelen viel, on er
onvermijdelijk eene poos vorloopen moest, aleer men zich in

die massa\'s althans eonigermate geori�nteerd had , alvorens men
elkaar begreep en verstond, konden de meeste secti�n hot dien
dag niet verder brengen dan tot een goed begin, waarom be-
paald werd, dat men zich den volgenden morgen vroegtijdig
weder daar vereenigon zou, met het doel om zulks, kon het
zijn , spoedig te be�indigen.

Intusschen kwamen enkele secti�n ook dien dag nog niet
geheel klaar, ja gingen er verscheiden dagen heen eer de toe-
kenning dor prijzen definitief geregeld was, zoodat het gedrukte
proces-vorbaal dor beoordeeling eerst vele dagen na den afloop der
tentoonstelling kon verzonden worden. In het bijzonder waren
het de door Vorstelijke en andere personen of maatschappy�n
uitgeloofde eereprijzen, voor welker toekenning de onderschei-
dene voorzitters dor verschillende secti�n zich tot eene speciale
commissie vereenigden , die nog al aanleiding tot lange gedachten-
wisseling gaven.

Wie op den tweeden September, \'s morgens ten negen uur,
in het tentoonstellingspark cf in do afzonderlijke gebouwen
kwam , vroeg zich mat verwondering af, hoe \'t mogelijk was
dat men er zelfs aan denken kon, om, een drietal uren later,
de expositie voor het publiek open te stellen; en vrij algemeen
was men dan ook van gevoelen , dat het Comit� er wel toe
zou moeten besluiten � er word zelfs gezegd dat er reeds toe
besloten was � om do opening minstens een dag uit te stellen.
Later bleek dat daar zelfs niet eens aan gedacht, dat men, tot
op eene minuut als \'t ware, in dit geval zeker van zijne zaak was.

Intusschen bewogen zich de verschillende jury-secti�n, allen
druk in de weer, zoo goed mogelijk tusschen een tnl van
werklieden, voerlieden, wagons, paarden, kisten en wat al
niet meer, en trachtten zoo goed mogelijk teregt te komen,
niet zeldon links en regts ongeduldig zoekende naar voorwerpen,
die men maar niet vinden kon, maar die men vinden moest,
wijl het zeker was dat ze or waren.

Dat hierbij niet altijd alles even vlot en gemakkelijk ging,
wijt ik echter in geenen deele aan het Comit�; met den besten
wil en de meeste zorg is eene volkomene voorziening in alle
mogelijke eventualiteiten , inzonderheid waar zulk een stortvloed

van inzendingen zich voornamelijk eerst gedurende de twee
laatste dagen ontlast, volslagen onmogelijk. Ja, het verdient zelfs
mijns inziens allen lof dat het Bestuur op dien dag, overstelpt
met vragen en tallooze bemoeijingen v»n allerlei aard, toch ,
al ging het ook niet altijd even gemakkelijk, allen wist voort
te helpen , met dat gevolg dat ten laatste alles veel beter te
regt kwam dan zelfs de grootste optimist zich had durven voor-
stellen.

Inmiddels was � en ieder vroeg zich met verwondering af
hoe � zoowel in het park als in de zalen, de chaotische
wanorde in eene volkomene orde verkeerd. Nooit heb ik iets
wat ik genoegzaam voor onmogelijk hield, sneller tot waarheid
zien worden; nooit nog bleek mij z�� duidelijk wat vereeniging
van krachten, onder goede leiding, in weinige uren vermag,
dan op d�ze plaats en op dat oogenblik.

\'t Had er wel iets van alsof er , ongeveer een halfuur v��rdat
het kanonschot het sein ter opening geven zou, een magtwoord
uitgesproken werd, \'t welk oogenblikkelijk zijn beheerschenden
invloed onweerstaanbaar uitoefende op het geheel.

Nog meer moest die plotselinge ommekeer verwondering
wekken, daar er ten elf uur zulk een zware slagregen viel,
dat men zelfs in de houten, met linnen overdekte, gebouwen,
hier en daar do plassen ontwijken moest, door het indruipende
water veroorzaakt.

Kort v��r twaalf uur echter stoven de wolken uiteen, en de zon
verspreidde eene liefelijke tint over dat geheel, \'t welk nu , gereed
liggende om de keur van Hamburgs ingezetenen te ontvangen,
een werkelijk betooverenden aanblik bood ; frappante tegenstel-
ling met het gewemel en gekrioel onder een donkeren hemel,
waardoor straks de wanorde slechts nog scheen te vermeerderen,
en waardoor toen de stemming alles behalve opgewekt werd.
\'Een talrijk en uitgelezen publiek stroomde, toen het oogenblik
der opening gekomen was, den hoofdingang binnen , en gaf aan
de kronkelende paden in het diepe dal, welke men doorwan-
delen moest om het hoofdgebouw, waarin � aldus luidde de
aankondiging � de plegtige opening zou plaats hebben, te be-
reiken. De toegangsprijs voor dien dag was op 4 Pr. Thaler
bepaald. Intusschen hadden verreweg de meeste bezoekers zich

van abonnements- of zoogenaamde » partout-kaarteu" voorzien ,
lietwelk daaruit bleek dat men, de dames zoowel als de heeren,
die kleine ronde kaartjes, welke voor 6 Pr. Thaler verkrijg-
baar waren, als een eereteeken op de borst droeg.

Het koepelvormige gedeelte van het hoofdgebouw was het
brandpunt waar alles heenstroomde , en dat men daar bij die
gelegenheid het » droit du plus fort" wel wat gelden liet, ten
koste zelfs der meest alledaagsche beleefdheidsvormen, valt
niet te ontkennen. Terwijl o. a. de galerij voornamelijk voor
dames bestemd was, hadden "zich daarop ook vele heeren
plaats weten te verschaffen , zoodat een aantal dames beneden in
\'t gedrang konden blijven staan. Overigens zag men geen enkel
afgezonderd gedeelte, geene enkele gereserveerde plaats. Bij
deze gelegenheid, bij dit zoogenoemd offici�le gedeelte dei-
expositie , ontbrak het werkelijk aan die voorzorgs- en beloefd-
heidsmaatregelen, waarop sommigen billijke aanspraak hadden,
en die men dan ook elders gewoon was in acht genomen te
zien. Van de door verschillende Regeringen afgevaardigde per-
sonen werd op dit oogonblik letterlijk geene de minste notitie
genomen, zoo min als er � wat toch voegzaam geweest was �
in de hieronder volgende openingsrede een woord geuit werd,
\'t welk daarop directe of zelfs maar zijdelingsche betrekking
had. Dit is eene nalatigheid van een overigens zoo werkzaam
Comit�, waarvoor ik geene verklaring weet te vinden, die
eenigzins ter verontschuldiging zou kunnen strekken.

Toen het ruime locaal geheel gevuld was, betrad het Comit�
de tribune en opende de eerste voorzitter de heer Syndicus
dr. Merck de tentoonstelling met deze woorden;

» Mir ist der ehrenvolle Auftrag geworden, die internationale
Gartenbau-Ausstellung von 1869 in Hamburg zu er�ffnen.
Bevor ich dies thue, erlaube ich mir darauf hinzuweisen,
was wir gewollt haben. Sie mogen beurtheilen, ob wir
das vorgesteckte Ziel erreicht haben. Wir haben eine
internationale Gartenbau-Ausstellung schaffen wollen,
allen Nationen die M�glichkeit eines allgemeinen Wett-
kampfes gebend. Solche Wettkampfe sind nicht allein
ein Zeichen unserer Zeit, sie sind ein Triumph derselben.

Eugherzige Individuen behalten ihre geistigen Errungen-
schaften f�r sich, engherzige Nationen umgeben sich mit
chinesischen Mauern. Gebildete Individuen und auf der
H�he wirklicher Cultur stehende Nationen machen ihr
geistiges Eigenthum zur gemeinsamen Gabe Aller. Wir
haben aber auch eine Gartenbau-Ausstellung schaffen
wollen, nicht allein eine Blumen-Ausstellung. Eine Gar-
tenbau-Ausstellung umfasst alle Zweige des Gartenbaues,
der Garten-Architectur und Industrie. Eine Ausstellung,
wie sie hier beabsichtet wurde, soll aber nicht allein
den practischen Zwecken des Lebens dienen; sie wendet
sich auch an das Gef�hl, an den po�tischen Sinn ihrer
Beschauer, und damit vor allem an die Theilnahme der
Frauen, von denen des Dichters Wort sagt, das

» i) Sie Hechten und weben
» » Himmlische Rosen in\'s irdische Leben." "

» Wenn wir heute an die Vollendung unserer Aufgabe
gelangt sind, dann erf�llt uns vor Allem das Gef�hl
der Freude, Sie so zahlreich hier versammelt zu sehen.
Wenn die Seele von Freude erf�llt ist, dann ist ihr
nachstes Gef�hl die Dankbarkeit. Dank haben wir zu
spenden den Herrschern, Vereinen und Privaten, die uns
durch reiche Gaben unterst�tzt haben, um den Ausstellern
den verdienten Lohn zu gewahren; Dank den Ausstellern
selbst; Dank unseren patriotischen Mitb�rgern f�r Ueber-
lassung des Flatzes und das lebhafte Interesse an unserer
Sch�pfung; Dank vor allem den Herren, welche in
genialer Auffassung und unerm�dlicher DurchfUhrung,
in 10 Monaten ein solches Werk vollendet, den Herren
Landschafftsgartner J�rgens und Architect Haller; Dank
endlich allen den treuen Handen , welche mit uns zu-
sammen gearbeitet und nie m�de geworden sind, jeder
in seiner Sphare, mit uns zur Vollendung einer patrio-
tischen Sch�pfung beizutragen.

i) Darf ich noch einen Wunsch hinzuf�gen, so ist es
der, dass das Werk den Meister loben moge, und dass
Sie, an der heimatlichen Heerd zur�ckgekehrt, noch

manchmal sagen mogen: es waren doch schone, genuss-
reiche und lehrreiche Tage, die wir im September 1869
in Hamburg verlebt haben.

» Ich erklare mit diesem Wunsche die Ausstellung
er�ffhet."

De muziek van het 76ste infanterie-regimont besloot deze
ceremonie met eene vrolijke marsch, en weldra zag men de
menigte allerwege in het park en in de verschillende lokalen
verspreid.

Deze reeds zoolang vooruit, en niet zonder ophef, aangekon-
digdo plegtigheid kwam mij echter zoomin plegtig of indruk-
wekkend, als ge�venredigd aan de werkelijk grootsche en aan -
vankelijk zoo uitnemend geslaagde onderneming voor. \'t Maakte
op mij wel ietwat den indruk, als had een der leden van
\'t Comit� , te midden hunner bedrijvigheid tot de overigen gezegd :
» Nu moeten we even de tentoonstelling gaan openen"; \'t scheen
eene verpligte ceremonie, die men zoo » ter loops" waarnam , en
waarvan men zich zoo spoedig mogelijk weder afmaakte. Mis-
schien is dit daar alzoo gebruikelijk ; zeker is het evenwel dat in
Nederland, bij feesten zelts die heel wat minder te beteekenen
hebben, veel meer feestelijk vertoon gemaakt wordt.

Terwijl ik mij thans voorstel een beknopt overzigt te doen
volgen van de tentoonstelling in het algemeen en enkele ten-
toongestelde voorwerpen in het bijzonder , gevoel ik mij in de
allereerste plaats verpligt Uwe Excellentie eerbiedig te verzoeken,
dit overzigt als slechts zeer oppervlakkig te willen beschouwen :
immers, wilde ik ook alleen maar eene opsomming geven van
al datgene wat in \'t bijzonder de opmerkzaamheid trok en
verdiende, dan nog, ik herhaal het, zou dit tot veel te groote
uitgebreidheid leiden.

Ik neem voor die excursie als uitgangspunt het gro�te tentoon-
stellingsgebouw, \'t welk op den hoogen stadswal, met de achter-
zijde naar de stad geplaatst was. Dit gebouw, geheel van hout
opgetrokken, en, met uitzondering van den regtervleugel, die
voor exquise tropische planten bestemd was, met linnen over-

dekt, bestond uit een koepelvormig middengedeelte van 80 voet
hoogte, bij 70 voot diepte en breedte, en twee vleugels, elk
eene lengte bobbende van 140 voet. Hot was aan het straks
genoemde EIb-Pavillon verbonden door een lager gebouw, waarin
zich het bureau van het Gomit� en de bureaux dor verschillende
regerings-commissarissen bevonden. Deze laatste waren zeer
eenvoudig, doch net ingerigte, vierkante kamertjes, do wanden
met grijs papier behangen, de vloer met matton belegd, voorts
eene met een groen kleed gedekte tafel waarop papier, enz.,
en eenige stoelen; terwijl daar iederen morgen die couranten
werden nedergelegd, waarin bijzonderheden betreffende de
tentoonstelling medegedeeld waren. Deze kamertjes waren
zeven in getal, en boven elke deur las men den naam van het
land, \'t welk zich\' deed vertegenwoordigen; namelijk: Noord-
Duit sche-Bond, Engeland, Oostenrijk, Holland, Belgi�, Zweden,
en Noorwegen , Noord-Amerika.

Het geheele hoofdgebouw, aanvankelijk ten deelo ook voor
koude-kasplanten bestemd, was met tropische planten ge-
vuld; het bevatte een schat van het kostbaarste wat do Euro-
pesche kasson bevatten, en leverde all��n voor den kruidkuu-
digo, inzonderheid voor hem, dio zich met systematische botanie
bezig houdt, materiaal voor een onderzoek, waartoe de duur
der tentoonstelling gewis veel te kort zou geweest zijn.

In den linkervleugel, die (zoo ik mij niet vergis ten gevolge
van eene latere uitbouwing aan de achterzijde) breeder was
dan de andere, had men inzonderheid de grootere tropische
planten vereenigd ; terwijl men in den regtervleugel, waarvan
een afgescheiden gedeelte, door middel van een thermosiphon,
goed verwarmd werd, de kleinere, inzonderheid de nieuwere
planten vond.

Op het arrangement van de planten in dit gebouw viel wel
is Waar niets aan te merken, maar het kon toch niet uitstekend
genoemd worden; do meeste toch, zelfs de grooto Palmen
niet uitgezonderd, stonden, zoowel midden in de ruimte, als
langs de wandon, op tafels, zoodat het geheel onmogelijk zulk een
liofelijken indruk kon maken , als wij zulks hier, en wel in-
zonderheid in \'t Paleis voor Volksvlijt, gewoon zijn te zien.
De reden hiervan zal echter niet te zoeken zyn in gebrek aan

goeden smaak, maar ligt ongetwijfeld in dat aan ruimte,
waarmede men zeer heeft moeten woekeren.

Wat in den regtervleugel in de eerste plaats de opmerkzaam-
heid trok, waren, gelijk zulks gewoonlijk het geval is , de
groote Palmen. Mogten die planten over \'t algemeen ook geen
zeer grooten omvang hebben, zoo bestonden de drie collecti�n,
die het midden der ruimte innamen , toch uitsluitend uit forsche
planten; bovondien trof men er ook een aantal zeldzame
soorten bij aan.

Dit was inzonderheid het geval met de verzameling van den
K�n. Berggarten te Herrenhausen, bij Hannover, ingezonden
door den heer Herm. Wendland , die met deze , benevens zijne
verzameling nieuw ingevoerde Palmen , waarover zoo aanstonds
nader, den roem van den Herrenhauser Berggarten in deze
specialiteit waardiglijk gehandhaafd heeft. Inzonderheid blonken
daarbij als \'t ware uit Copernicia macroglossa, Geonoma Martii,
G. serapiquensis en G. WUldenoivii, de beide laatste met roodo
hartbladeren, Koi-thalsia robusta, buitengewoon sterk ontwik-
keld, de oven zeldzame als prachtige Livistona Hoge/idorpii, welker
soortsnaam reeds aantoont dat ze van Nederlandsch-Indischen
oorsprong is, en waarvan zich maar zeer weinige exemplaren
in Europa bevinden, Licuala paludosa, Pinanga Kuhlii, eeno
prachtige Wallichia densiflora, enz. �

Eene andere, eveneens door keur van zeldzame soorten en
betrekkelijk sterke planten uitmuntende collectie, behoorde aan
den hoer J. Linden te Brussel en Gent. Hierbij trokken in-
zonderheid de opmerkzaamheid Cocos Bonnetii, Latania glau-
cophylla en L. Jenkinsonii, Phcenicophorium sechellarum, onder
meer andere schoone hier aanwezige planten van deze zeldzame
soort verre de schoonste. Wat echter bij deze verzameling inzon-
derheid de opmerkzaamheid trok, en die ook ten volle verdiende,
was een uitstekend fraai exemplaar van de hoogst zeldzame en ,
om de eigenaardige groeiwijze, tevens zeer interressante, Iriartea
txorrhxza. N�et alleen toch dat de schitterend roode kleur
der jong ontwikkelde bladeren haar tot eene der sierlijkste
van deze adellijke plantenfamilie maakt, maar hoogst eigen-
aardig is het verschijnsel � overigens bij enke andere plan-
tengroepen , vooral in moerassige streken der keerkringslanden

gtobijende, bekend � dat de stam als \'t ware gedeeltelijk uit
den grond is opgerezen en du op zijne wortels, als op zoo vele
stelten rust. Het onderste gedeelte van den stam dezer plant
liep dan ook genoegzaam tot niets uit, daar deze, nabij den
grond, niet dikker was dan p. m. 8 millimeter en , een halve meter
hooger, daarentegen een dikte van 0.045 meter had»

Ik heb op andere groote tentoonstellingen vaak Palmen van
grootere hoogte en meerderen omvang gezien, maar nooit zag
ik bij zulke gelegenheden verzamelingen van » groote Palmen"
die z��Veel zeldzaams bevatt\'en. Zoowel Van do eene als van
de andere dezer beide collecti�n kon elke plant, zonder uit*
zondering, uitstekend genoemd worden.

De derde collectie, van den F. G. Mosentiiin jr , te En-
tritzsch bij Leipzig, hoewel uit meer algemeen verspreide
soorten bestaande, kenmerkte zich toch door krachtige, gezonde
planten. Eene Jubma spectabilis en eene Areca sapida, schoone
Palmen, maar waarvan zeer zeldzaam zware exemplarin aan*
getroffen worden, muntten hierbij, juist door deze laatste eigen*
schap, bijzonder uit.

Eene kleinere verzameling Palmen van den heer HeriI.
Wendland , bestond alweder uit keur van zeldzame soorten,
bijv.: IJactris obovata, Geonoma spicigera, Mauritia aculeata *
Ptychosperma rupicola, enz.; terwijl oen weinig verder, eene
Licuala celebica van denzelden inzender, als nieuw ingevoerde
soort, iederen palmenliefhebber tot stilstaan noopte.

Ook de Cycade�n waren hier goed vertegenwoordigd. De
verzameling van den heer Linden bevatte, behalve sterkere
planten van oudere soorten, bijv. eene zeer fraaijo Encephalartos
lanuginoms, ook eenige zeldzame, zooals Stangeria paradoxa _tZamia Ghellinkii_s Z. spiralis, enz ; terwijl ook hier weder de
heer Herm. Wendland moet genoemd worden , die een zestal
Cycade�n van hooge zeldzaamheid ingezonden had , welke zoo-
wel om de fraaiheid der soorten, als om het frissche uiterlijk
dezer planten , afzonderlijke vermelding verdienen. Het waren :
L�pidozamia Perofskiana, Cycas squarrosa (naar mij toescheen
eene verscheidenheid van C. circinalis), Microcycas calocoma,
Zamia Lindleyana, Z. Leiboldtii en Z. Skinneri angustifolia.

Aan het einde der zaal stond nog een prachtvol exemplaar

tan Encephalartos Altensteinii , met eene enorme bladkroon; aan
wion die plant toebehoorde vond ik niet aangeduid.

Bij cone uitgebreide verzameling van verschillende tropische
gewassen, van don heer B. VON Uslar, te Hildesheim, trok
vooral eene Aro�dee zeer algemeen de opmerkzaamheid. Deze
plant toch, Xanthosoma appendiculatum, vertoonde dit opmer-
kelijk� verschijnsel, dat sommige bladeren aan hunne onder-
zijde, op den middennerf, een vrij sterk ontwikkeld bladachtig
uitgroeisel bezaten , \'t welk daaraan een zeer eigendommelijk
aanzien gaf. Als curiositeit mogt dit voor iedereen, uit een
morphologisch oogpunt kon het ook voor den kruidkundige zeer
interessant genoemd worden.

Ook wat de Aro�de�n betreft deed de heer Herm. Wendland
zich hior deugdelijk gelden. De door hem gezondene verzame-
ling, uit twaalf soorten bestaande, was in alle opzigten be-
zienswaardig, terwijl inzonderheid eene sterke plant van de
lieve en zoo algemeen gezochte Anlhurium Scherzerianum, met
een aantal lakroode bloemscheden , daarbij uitmuntte. Ook eene
SpatiphyUum heliconkefolium en eene nog onbeschrevene soort
van dit karakteristieke geslacht verdienen bijzondere vermelding.

Van den heer Ad. HAAGEjr., teErfurt, ontmoette men hier
mede eene zeer uitgebreide verzameling Aro�de�n. Hoewel
meerendeels goede soorten, bevatte deze verzameling toch weinig
wat bijzonder opmerkenswaardig was, met uitzondering evenwel
eener Ataccia cristata, welker zonderlinge bloeiwijze menigeen
een ligte kreet van bewondering afdwong; zoo ook eene,
eveneens bloeijende, Spatldphyllum.

Boomachtige V"arens, die men inzonderheid op de in 1864
gehoudene internationale tentoonstelling te Brussel zoo algemeen
bewonderde, schitterden hier, tot mijne niet geringe verwon-
dering, door hare bijna algeheele afwezigheid. W�l zag men
oen tweotal Balantium antarcticum , van welk prachtig Nieuw-
Hollandsch gewas zich tegenwoordig uitnemend fraaije planten
in do verzamelingen bevinden, maar ze waron niet wat ze
wezen moesten orn hier een goed vertoon te maken. De eene,
met een stam van 5 meter hoogte, bleek eerst korteling in
Kuropa ingevoerd te zijn, en had dan ook nog slechts enkele
«wakke bladeren ontwikkeld\', do andere , hoewel niet zoo hoog,

was iota beter. Beide wareu , met nog eene audere van dezelfde
soort, die in den regtervleugel van dit gebouw stond en van
gelijke waarde was, ingezonden door den heer E. Neubert ,
te Hamburg.

Eene verzameling Varens on Lycopodiace�n van Frau Senator
Jenisch, Flotbecker Park bij Hamburg, bestond wel is waar
uitsluitend uit fraaije planten, maar bleef toch beneden datgene
wat wij^hiervan nu en dan bij ons te lande zien.

Eene kortelings van Japan ingevoerdo Lelie, van den heer
Laurentius S�hne te Cref\'eld , n. 1. Lilium tigrynum var. Land-
rath Leysner, kenmerkte zich door hare fraai gevulde bloemen,
waarin men namelijk drie seri�n van goed ontwikkelde bloem-
bladeren aantrof. � Japan is buitengemeen rijk aan Lelie-soor-
ten, en er gaat geen jaar voorbij , dat wij niet met eene of meer
van daar nieuw ingevoerde soorten of vari�teiten kennis
maken.

Niet ver vandaar stond eene verzameling niet bloeijende
warmekas-planten, ingezonden door Frau Senator Jenisch ,
welke, hoe talrijk ook, letterlijk uitsluitend uit prachtplanten
bestond. Van die, welke het meest door schoonheid uitmuntten ,
noem ik slechts de sierlijk gekleurdbladige Pasi/lora trifasciata,
Acalypha colorata , Fittonia Pearcii , Palicouria discolor, Maranta
Veitchii, M. Lindenii, Alocasia meto�ica, enz. Maken inzon-
derheid de drie laatstgenoemde reeds ieders bewondering gaande,
als ze nog jong zijn en slechts weinige, maar onbeschrijfelijk
schoon genuanceerde bladeren hebben, wanneer men ze, door
onvermoeide zorgen, tot zulk eene volkomenheid van kuituur
gebragt ziet, als met deze planten het geval was, is het on-
mogelijk den indruk dien ze maken , zelfs op hom die gewoon
is fraaijo planten te zien, terug te geven.

In een ander gedeelte van dezen linkervleugel van het hoofd-
gebouw, werd de meeste ruimte ingenomen door eene uit een
vijftigtal groote planten bestaande verzameling, ingezonden door
Frau Ca.rl Heine, teOttensen. Ook van deze collectie noem ik
slechts enkele, hoewel moest alle, om verschillende redenen
der vermelding waardig waren. Eene Lapageria rosea, uitne-
mend gekweekt eji prjjkende met een aantal fraaije bloemen,
gaf elk, die bekend is met de alles behalve gemakkelijke

kul tuur van dezen fraaijen klimheester, het bewijs van do kunde
des kweekers; Draccenopsis australis, p. m. 6 meter hoog ;
Pandanus odoratissimus met een kroon van 7 a 8 meter in
omtrek en met Iuchtwortels van 2,5 meter lengte, enz.

Digt hierbij stond eene partij Theophrastas, die gerustelijk
gerekend konden worden tot het prachtigste te behooren wat
dit gebouw bevatte. Kende men den heer Linden all��n door
deze planten , men zou gewis reden hebben om hem als een
der eerste kweeker3 van Europa te begroeten. Alle, zonder
uitzondering, en er waren er elf, waren planten van ongemeene
kracht on schoone bladontwikkeling. Theophrasta imperialis bijv.
had 1,5 meter hoogte en droeg eene kroon van een groot
aantal grooto bladeren ; Th. densa was in bloei.

Niet minder schoon was eene forsche plant van Bhopala
corcovadensis, van Frau Caul Heine ; dit prachtvol gewas had
eene hoogte van 7 meter en was tot aan den voet zeer digt
inet bladeren bezet.

Deze zijvleugel verlatende, kwam men in het midden- of
hoofdgedeelte van het gebouw, \'t welk niet zoo zeer voor do
expositie van planten, maar meer bepaaldelijk voor de ont-
vangst van genoodigden, enz., bij gelegenheid der opening en
der prijsuitdeeling, welke na afloop der tentoonstelling heeft
plaats gehad, bestemd was.

Dit gedeelte van het gebouw was, tegenover den ingang,
in den vorm eener groote nis uitgebouwd, in welke nis een
kolossaal zittend Flora-beeld geplaatst was, door den beeld-
houwer B�isner uit gips vervaardigd. Aan den voet van dit
beeld bevond zich eene glazen kast, waarin de vorschillende
eereprijzen, meerendeels uit zilverwerk bestaande, waren ten
toongesteld. Deze kast stond op de tribune, van welke de
voorzitter van het comit� de expositie peopend had; van
deze, eenige treden hooge, tribune, die men langs twee trappen
bereikte, voerden weder tweo trappen, links en regts, naar
de galerij.

Aan de voorzijde lagen tegen deze tribune twee zeer fraaij\'e
bronzen Neptunus-beelden, met een leeuwekop in \'t midden, uit

wiens bek een waterstraal ia een bassin viel, dut van een
aantal gekleurdbladige Caladiums omzoomd was, terwijl een
buitengemeen groot en schoon exemplaar van de hoogst sierlijke
Caladium Belleymi er middenin geplaatst was, zoodat de sneeuw-
witte, groen geaderde bladeren, van deze laatste als \'t ware
uit het water verrezen.

Achter het witte Flora-beeld verhieven zich in de nis een
groot aantal tropische planten, inzonderheid grootbladige Palmen
en Cycitde�n, die, roet hare hoogst bevallige en daarbij donker
groene bladeren, een achtergrond daarstelden . waartegen niet
alleen de vormen van ,het beeld goed uitkwamen, maar die
tevens eenig begrip gaf van de weelderige grootschheid der
tropische vegetatie.

Boven in de nis las men de woorden van Schiller:

» Unersch�pflich an Reiz und immer erneuter Sch�nheit
Ist die Natur, die Kunst ist unersch�pflich wie sio."

Om de galerij prijkten de namen van een aantal kruid- en
tuinbouwkundigen, namelijk: Paxton, Skell, Decandolle,
Hooker, Fortune, Willdenow, Linn�, Martius, Lindley,

VON HUMBOLDT, JuSSIEU, KnIGHT , LiODDIGES.

Dit geheel, niet oneigenaardig de » Flora-tempel" geheeten,
maakte een flinken indruk, \'t was noch te zwiorig, noch te
stijf, maar sierlijk en imposant tevens.

Op de breede galerij bevonden zich geene planten, maar
een aantal voorwerpen van verschillenden aard, waarvan onder-
scheidene, deze voor den kruid-, andere voor den tuinbouw-
kundige, niet van belang ontbloot waren. Men zag daar bijv.
plannen van groote parken en buitenplaatsen, plannen van
bruggen voor parken; ook boek- en plaatwerken. Vervolgens
eene verzameling botanische modellen, ten gebruike bij het
onderwijs, bloemen namelijk van blik of zink, veel grooter en
dus duidelijker dan de natuurlijke bloemen, en die zeker zeer
doelmatig zouden zijn, als ze allo goed waren, wat echter met
enkele niet het geval was. Voorts eene verzameling pomolo-
gische platen, die, wat keurigheid van uitvoering betrof, niet
in de schaduw kunnen staan van die, welke nog maar korte-
�ngs in een, aan Zijne Majesteit den Koning opgedragen.

werk, Lier te lande uitgegeven werden (1). Vervolgens eeno
voor liefhebbers allerinteressantste collectie alpenbloemen,
rondom photographischo gezigten uit Zwitserland , in den vorm
van kransen, op papier geplakt; maar zeker niet het minst be-
langrijk was eeno uit ruim 200 soorten bestaande verzameling
gedroogde Coniferen, zoo compleet mogelijk, en dus ook met
de vruchten, op papier gehecht, ingezonden door den heer
W. Hociistetter te Wiirttomberg. Op deze verzameling, dio
voor 400 Pr. Thaler te koop aangeboden werd, sloeg gewis
menigeen een bageerigen blik.

De regtervleugel van het hoofdgebebouw was in twee af-
deelingen gesplitst, waarvan de eerste deels met groote, deels
met kleinere warmekas-planten gevuld was.

Even als in den linkervleugel namen hier drie tafels de
mindenruimte in, waarvan er twee met Palmen en de derde
met verschillende plant vormen bezet was.

Op de eerste tafel stonden do Palmen van den heer H. La.u-
rentius te Leipzig, die weder ruimschoots gelegenheid aanboden
om met eenigo uitnemende, deeh zeldzame, soorten dezer plan-
tenfamilie kennis te maken. Hierbij muntten inzonderheid uit:
Latania glaucophylla, Livistoiia, Ilogendorpii, JPhceiricophorium
seckellarum, en inzonderheid Ver scha fjeltia splendida en Thrinax
barbadensis, beide planten van onbeschrijfelijke schoonheid; ter-
wijl eene Rhapis flabelliformis foliis variegatis, een bontbladerigo
Palm, hierbij eene goedo vertooning maakte.

De Palmen die op de tweede tafel geplaatst waren , behoorden
aan den heer J. Versghaffelt, te Gent. Ook hiorbij merkte
men onderscheideno zeer merkwaardige planton op, bijv. de
zoo even genoemde bontbladerige Rhapis jlabe�iformis en de reeds
meergenoemde Phcenicophorium seckellarum, zondereenigen twijfel
een der edelste Paluivormen; voorts Pritchardia pacifica, Jubcex
spectabilis, Braliea nitida, enz.

Over het algemeen kan van de Palmen gezegd worden dat
ze, nevens de Coniferen, die grootendeels in het park geplaatst
waren, tot de best vertegenwoordigde planten-famili�n be-
hoorden, en , zeker niet het minst uit een kruidkundig oogpunt

(I) Nederlandsche Bnomg-aard. te Groningen bij J. B. Wolterk,

beschouwd, veel merkwaardigs , bij eene groote verscheidenheid
van soorten opleverden.

Op de derde tafel trok inzonderheid eene verzameling Or-
chide�n van Frau Senator Jenisch de opmerkzaamheid van
een groot aantal bezoekers, gelijk de fantastische bloemvormen
dezer planten steeds ieders bewondering wekten. Deze collectie,
gekozen uit eene der beroemdste van Duitschland, bestond uit
vele zeer fraaijo soorten , o. a. Cypripedium Pearcii, C. Stone�,
Cycnoches Loddigesii, Polycycnes barbata, Maxillaria venusta,
Saccolabium Blume� majus, Disa grandi/lora, enz., terwijl digt
daarbij nog een vijftal Disa\'s stonden, die met een aantal
harer nog onovertroffen prachtige bloemen, op forsche sten-
gels gezeten , prijkten.

Bij eene hiernevensstaande verzameling van verschillende
warmekas-planten, mede van Frau Senator Jenisch , zag men er
weder vele die zich door uitmuntende kuituur onderscheidden;
zoo bijv. de fraaije Curcuma lioscceana, Vallota pur pur ea, met
niet minder dan negen bloemstengels, eene keurige en met zorg
gekweekte plant van de coquette Impatiens Jerdoniw, eene sterk
ontwikkelde Gleichenia microphylla, een drietal schoone Sar-
racenia purpurea , met hare eigenaardige bekervormige bladeren ,
enz ; eindelijk eene Lilium auratum met vier stengels, elk met
zeven bloemen en knoppen en waaraan 14 open bloemen prijkten.

Ook de breede tafels tegen de wanden van het gebouw leverden
voel bozienswaardigs op.

Allereerst viel het oog op een viertal planten van Tillandsia
argentea, tot die Bromeliace�n behoorende, welke het zeer
opmerkelijke karakter vertoonen van meestal volslagen wortel-
loos te zijn, maar daarom toch niet minder goed groeijen en
bloeijen, en die dus een der meest afdoende bewyzen leveren
van het vermogen der planten om zich ook met zelfstandigheden,
die ze uit den dampkring opnemen, te voeden.

Eene verzameling Draccena\'s, tegenwoordig, en zeer teregt,
tot de lievelingsplanten behoorende, ingezonden door den heer
J. Verschaffelt, leverde, door de frischheid en de veelkleu-
righeid der bevallig overhangende bladeren, eene aangename
verscheidenheid. Als in \'t oogloopend fraai merkte men daarbij
inzonderheid eene Draccena nobilis en Cordyline indivisa op.

Bij eeuu groep Palmen van denzelfden inzender viel bet oog
weder op eene zeer fraaije Phwnicophorium. Dit is wel de eerste
tentoonstelling , waarop men zooveel krachtige planten van deze
edele Palmsoort, die , hoewel reeds sedert verscheidene jaren
in Europa ingevoerd , toch meest overal nog tot de zeldzaam-
heden behoort, ontmoet.

In eene verzameling van verschillende warmekas-planten ,
van den heer A. Haage jr., zag men o. a. eene Musa vittata,
de Banaan met wit gestreepte bladeren, terwijl eone Ficus
Legrelle� zich vooral onderscheidde door de grof gezaagde en
van de overige soorten van dit geslacht (Urostigma) afwijkende
bladeren.

Achtereenvolgens ontmoette men hier verschillende verza-
melingen van planten, die alle van zeer goede cultuur getuig-
den, waarvan ik alleen nog vermeld: de Draccenas, Cycade�n
en Pandane�n van den heer H. Laurentius. Omtrent al deze
verzamelingen hier in bijzonderheden te treden is echter on-
doenlijk, en zou nog te meer ondoelmatig zijn, daar in het
tweede gedeelte van dezen regtervleugel, zooveel was , waarvan
eene meer speciale vermelding verkieslijker kan geacht worden.

Deze laatste ai\'deeling van het gebouw was meer bepaaldelijk
voor nieuw ingevoerde tropische planten bestemd, en om die
reden dan ook, door middel van een thermosiphon, goed
verwarmd.

Een schat van planten vond men daar, binnen eene betrek-
keiijk beperkle ruimte , bijeen. Daar was voor den kruidkun-
dige, voor den kweeker , voor den liefhebber, en niet minder
voor hen, die de expositie bezochten, enkel en alleen om zich
te verlustigen in de schoonheden, die de planten in bloemen of
bladeren ten toon sproiden , overvloedige gelegenheid om zich te
goed te doen. Waren dan ook zoowel het park als de verschillende
gebouwen steeds met bezoekers gevuld, hier pakte de massa
zich gedurende den geheelen dag letterlijk opeen, zoodat de
een den ander het zien onmogelijk maakte. � » Ach ! es ist doch
nur um zu sagen dass man drin gewesen, denn sehen kan man
zu wenig", dit refrein word, op verschillende wijzen gevarieerd,

onophoudelijk herhaald. Was men er eenmaal in, dan werd
men in den langzaam voortgolvenden stroom opgenomen en
meegevoerd, tot men ten laatste dankbaar was die gedwongen
toer door dat somtijds stikkend heete locaal ge�indigd te hebben.
Zij , die er wezenlijk belang in stelden om met de bijzonderheden
hier nader bekend te worden , en er dus ongestoord heen en
weer te loopen, ten einde de ��ne verzameling, ja de��ne plant
met de andere te vergelijken, konden dit niet anders dan
\'s morgens vroeg, en daar werd dan ook door onderscheidene
kruidkundigen en kweekers stee \'s gevolg aan gegeven.

"Wanneer ik zeg dat, slechts met zeer weinig uitzonderingen,
alles wat men hier zag uitstekend of opmerkenswaardig was,
dan volgt daaruit alweder van zelf dat ik er slechts enkele
bijzonderheden van vermelden kan. Om een degelijk, en dat ik
er bijvoege, wenschelijk verslag te geven van wat dit lokaal
bevatte, zou zeker alleen meer dan eene week grondige en
vooral vergelijkende studie noodig zijn.

Ook hier trof men weder nieuwo Palmen aan, namelijk van
den heer J. Linden. Van de twaalf soorten die hier bijeen
stonden, kwamen de volgende mij het meest karakteristiek
voor: Geonoma comorensis, Welffia regia, Zalacca sp. nova, Astro-
caryum sp. nova en inzonderheid Corypha Martiana. De voor-
naamste waarde der overige zal, gelijk dat trouwens wel eens
met meer nieuwe planten het geval is, grootendeels moeten
gezocht worden in de nieuwe namen.

De beer Linden heeft zich onder de kweekers van \'t vaste land,
zoowel door den invoer van nieuwe Orchide�n, als door zijne zeer
uitgebreide verzameling dezer planten, een grooten roem verwor-
ven. Dio roem heeft hij hier zeer goed weten te handhaven , niette-
genstaande do verre reis voor deze teedere bloemen alles behalve
voordeelig was; wel is waar was zijne hier aanwezige verzameling
niet zeer groot, maar ze bestond daarentegen uit keur van soorten.
Daarbij bevond zich onder anderen eene voor deze soort werkelijk
kolossale plant van Trichotosia ferox, vervolgens, in planten
van verschillende grootte: Trichocentrum tigrinum, Cattleya El-
dorado, Coelogyne pandurala, Polycycnes muscifera, Nasonia
punctuta, Pescatoria cerina, enz. Deze planten vertoonden een
bloemenpracht, waarvan men zich noodc verwijderde.

Digt daarbij stonden oen drietal nieuw ingevoerde planten,
ingezonden door den heer J. Vehschaffelt. Het waron Wetria
macrophylla, Sterculia javanica en Ficm Bonnettii. Zij schijnen,
om hare fraaijo bladvormen, eene goede aanwinst te zijn.

De heeren J. Vei�ch & Sons te Londen , die onder de groote
Europesche bloemisten gewis den eersten rang bekleeden,
hadden een aantal planten ingezonden, deels nog niet in den
handel zijnde, deels uitmuntende door kuituur. Van de eerste
mag ik hier niet onvermeld laten Veitahia Johannis, eene nieuwe
Palm; een tweetal Croton- [Codiaeum-) soorten, met bladeren
z�� prachtig gekleurd, dat men die planten met stomme ver-
wondering aanstaarde, namelijk: Croton undulatum on C. maxi-
mum; voorts Ancectochilus Dawsonianus, eene nieuwe soort van
die sierlijke kleine blad-Orchide�n, die men wol eens de co-
libri\'s uit de plantenwereld noemde; deze behoeft bij de fraaiste
die men er van kent niet achter te staan. Dieffenbachia Bow-
mannii, Draccuna regia, eone waarlijk koninklijke soort van dit
uitnemend fraaijo en decoratieve geslacht, met wit getreepte
bladeren , die ongeveer do grootte en vorm hebben der oude
D. brasiliensis; behalve deze nog verscheidene nieuwe Draccena\'s,
alle door de kleur der bladeren of de groeiwijze der planten
aanbevelenswaardig, al winnen ze \'t dan ook in dit opzigt niet
van sommige reeds meer algemeen verspreidde soorten, zoo
als o. a. onze prachtige D. Cooperi; het waren de volgende:
Draceena Macleayii, I). magnifica, D. Chelson�, D. Guylfoylii.
Eene zeer in \'t oog vallende plant was Phormium Colenso� fol.
variegatis, eene tweede soort van het Nieuw-Zeelandsch vlas
met geel gestreepte bladeren. Deze schijnt smalbladeriger te
zijn dan do Phormium tenax, maar belooft daarom niet minder
eene plant te worden, die men elkander, gelijk dit thans
nog met de bontbladerige gewone soort het geval is, met goud
betaalt; Aralia Veitch� had keurige, fijn ingesnedene, vinger-
vormige bladeren , eene delicate soort; Pandanus Veitchii schijnt
mede eene goed onderscheidene soort te zijn ; Araucaria elegans
is eene nieuwe soort van dit prachtige Coniferen-geslacht, die
allezins aanbevelenswaardig kan geacht worden.

Daarop volgde een drietal bloeijende Orchido�n van hot eerste
water, namelijk Vanda insignis, Cattleyn Devoniana en Cypripe-

dium Harriaseanuin. Eene beschrijving te willen geven van de
schoonheid dezer bloemen, inzonderheid van de beide eerst-
genoemde, zou vruchtelooze moeite zijn.

Nevens deze planten, uitmuntende door hare bloemen, zag
men, altijd van dezelfde inzenders, eenige planten, die zeer
karakteristiek zijn door de zonderlinge metamorphose welke
de bladeren ondergaan. Ik bedoel de Oost-Indische Bekerplanten,
die ten allen tijde de bewondering van elk die ze zag in hooge
mate gaande maakten, maar die men z�� ontwikkeld moet
zien, om te begrijpen wat goede verpleging ook op deze planten
vermag. Hier toch zag men eene breede, zeer gevulde plant
van Nepenthes Rafjleaiana, van circa 2 meter hoogte en met
een groot aantal bekers van beiderlei vorm; die der onderste
bladeren namelijk zijn breed en kort, die meer bovenaan de
plant daarentegen lang en smal; Nepenihes Hookeriana, mot
kortere bekers, weder van een anderen vorm; fl. rubra, met
genoegzaam roode bekers, en eindelijk de door den heer Veitch ,
ten gevolge van kunstmatige bevruchting, gewonnen bastaarden,
namelijk: N. hybrida maculata, Dominii en Sedenii.

Men wist, deze planten ziende, niet wat \'t meest bewonde-
ring verdiende, de gezondheid en de frissche, kracht volle ont-
wikkeling dezer moeijelijk te knltiveeren gewassen, ol de zorg
daarvoor op eene zoo verre reis gedragen, zoodat deze, voor
temperatuurs- en luchtsverandering zoo uiterst gevoelige plan-
ten, toch daar stonden, als waren ze pas uit de kas opgenomen.

Twee glazen kastjes met zoogenoemde blad-Orchide�n, waar-
bij de Ancectochili de hoofdrol spelen, wekten, en dat kan niet
anders, gestadig de bewondering van het publiek, hoewel deze
keurige plantjes, wat kuituur betreft, het op verre na niet
haalden bij wat men daarvan meermalen bij ons, uit eene wei-
bekende liefhebberscollectie te Amsterdam te zien kreeg. Behalve
de meer algemeen bekende zag men hier nog, bij de verzameling
van den heer II. Laurentius : Hoemaria Veitohii en Ancectochilus
Dawsonianus, en bij die van Frau Senator Jenisch : Mkrostylis
lugubris, Liparia coruscans, benevens een aantal plantjes van
de even zeldzame als keurige Pogonia discolor. In dit laatste
kastje stond ook, ofschoon niet tot deze rubriek behoorende,.
eene niet zeer sterko plant van Drosera dichotoma.

Niet vor van daar werd men weder tot stilstaan als ge-
dwongen door eene verzameling Aro�de�n van den heer J.
Linden , letterlijk uitsluitend uit prachtplanten bestaande, en
dan nog wel van de edelste soorten, dezer aan sierlijke blad-
vormen zoo rijke plantenfamilie. Ik noem er slechts eenige van\',
voor alle geldt ddne en dezelfde lofspraak: Alocasia Veitchii en
A. zebrina, Anthurium magnificum, A. regale en A. trilobum,
Dieffenbachia Baraquiniana , Philodendrum Melinonii , enz.

Het middengedeelte van dit locaal werd ingenomen door eene
groote tafel, en , met uitzondering alleen van eene collectie
Marantds van den heer H. Laurentius, die veel schoons,
maar niets bijzonder vermeldenswaardigs bevatte, behoorde
alles, wat die tafel droeg, en \'t was veel, zeer veel, aan den
heer .T. Linden.

En toch, niet anders dan nieuw ingevoerde, grootendeels
nog niet in den handel zijnde planten zag men daar bijeen ,
ingezonden wel is waar ter mededinging naar verscheidene
artikelen van \'t programma , maar die alle op » nieuw ingevoerde
planten" betrekking hadden. Van eenige der voornaamste laat
ik hier de namen volgen: Fourcroya Lindenii, Draccena lenti-
ginosa en D. lutescens, Dieffenbachia princeps, Cissus Lindenii,
Pescatorea Wallisii, eene Orchidee van groote schoonheid:
Maranta Bismarckeana, met bladeren die aan de onderzijde
bruin zijn , de zoogenoemde » couleur Bismarck", Maranta sma*
ragdina en M. diaphana, beide zeer sierlijke bladplanten, An-
thurium hasliferum, Glaziova elegantissima, eene jonge Palm,
die echter met eene andere plant, bij eene collectie van den-
zelfden inzender en met een anderen naam bestempelde (Cocos
Weddeliana), zeer verdachte overeenkomst had, Dioscorea El-
dorado ; Sanchezia glaziophylla variegata, Zatnia cylindrica, Sphae-
roqyne imperialis , Carludovica imperialis , Xanthosoma Wallisii,
Cochliostema Jacobiana, enz. enz. Ik moet er van afzien nog
meer namen te noemen; het getal zou te groot worden, maar
bovendien , elk dezer planten verdient meer , is eene afzonder-
lijke beschrijving waard.

Toch moet ik er nog een paar vermelden, die om hare hoogst
eigenaardige ontwikkeling, die uitzondering wel verdienen, na-
melijk Tillandsia Lindenii, met hare even eigenaardige als

l\'raaijo bloemontwikkeling en Rapatea (?) pandano�des. \'t Was
inzonderheid deze laatste plant die, door de hoogst eigenaardige
wijze waarop de jonge bladeren ��n voor ��n uit den top te
voorschijn komen, tusschen de vele daar aanwezige kruidkun-
digen aanleiding tot menige gedachtenwisseling gaf.

In menig opzigt maakte dit lokaal het belangrijkste gedeelte
der geheele expositie uit, en, wanneer men alles wat hier
bijeenstond overzag, daarbij niet alleen lettende op de zeld-
zaamheid en de hooge waarde dier planten, maar ook op
dezelver aantal, dan liep het terstond in \'toog, dat het eigenlijk
slechts twee inzenders waren die hier den toon voerden, \'t Waren,
gelijk reeds gebleken is, de heeren J. Linden te Brussel en
James Veitch & Sons te Londen. Beiden maakten zich reeds
sedert verscheidene jaren hoogst verdienstelijk door het invoe-
ren van planten uit verschillende hemelstreken in de kassen
en tuinen van Europa , waarbij zoowel de kruidkundige weten-
schap als de tuinbouw-industrio en den plantenhandel zeer
gebaat werden. Zij hebben hunnen roem hier goed staande
gehouden en hebben beide triumphantelijk . het strijdperk
verlaten.

Hoe uiterst beknopt ook , ben ik toch, wat mijne mededeelin-
gen betreffende \'t gene in het hoofdgebouw was tentoongesteld,
uitvoeriger geweest, dan ik zulks zal kunnen zijn, waar het
de overige gebouwen en het park betreft. Niet omdat het mij
aan aanteekeningen of herinneringen ook omtrent de bijzon-
derheden , die daar bijeengebragt waren, ontbreekt, nu.ar wijl
ik dat, wat het hoofdgebouw bevatte als voor den tuinbouw
en den grooten plantenhandel van het meeste belang rekende
te zijn, zonder daarom aan andere specialiteiten, zooals de
boomkweekerij bijv., iets te kort willen doen. Bovendien,
wilde ik zelfs maar op de nu aangevangene, zeer oppervlakkige
wjjze voortgaan, dan had ik thans nog slechts de letter A
uitgesproken , en niets meer.

Op een afstand van p. m. 30 meter van het hoofdgebouw,
en daaraan door middel eener pergola verbonden, bevond zich
een ander zeer uitgestrekt gebouw, van ovalen vorm, eveneens

voor dat doel van hout opgetrokken en met linnen gedekt,
waarin men, benevens een aantal warmekas-planten , zoonis
Begonias, Coleus , enz., al die koudekas-planten vereenigd had,
die men om de een of andere reden minder doelmatig in de
open lucht geplaatst achtte; tevens waren daar de afgesnedene
bloemen en bouquotten tentoongesteld.

Dit waarlijk kollossalo gebouw , welks inwendige inrigting
op zich zelf eene ngroote" tentoonstelling mogt genoemd worden,
was in drie�n verdeeld , welke afdeelingen elkander als kransen
omsloten, en terrasgewijzo boven elkaar geplaatst waren. Men
bereikte het middengedeelte langs twee trappen, elk van een
zestal treden; de tweede afdeeling, kringvormig daaromheen
geplaatst, was dus eene trap lager, en de derde met den
beganen grond gelijk.

In het middengedeelte werd � althans gedurende de eerste
dagen � de massa bezoekers inzonderheid aangelokt door een
groot aantal bouquetten, bloemstukken, kransen, enz., in
allerlei grootte en vorm, maar die, hoe sierlijk en smaakvol
ook, toch niet meer dan overeenkwamen met wat mon daarvan
jaarlijks op de tentoonstellingen in Nederland te zien krijgt.
Wat dezen tak van industrie, tegenwoordig zeker al vrij hoog
opgevoerd, betreft, staat men dus bij ons niet bij do Duit-
schers achter.

De belangrijkste hier aanwezige planten, waren ongetwijfeld
de Agave�n en Cacte�n, welke verzamelingen voor den botanist
zoowel als voor den liefhebber veel beziens- en dat ik er bij-
voege benijdenswaardig bevatt\'en.

Eene collectie Agave\'s, Yucca\'s, enz., van den heer J. Ver-
schaffelt, om zijne zeer volledige verzameling dezer planten
teregt beroemd, was inzonderheid rijk aan keurige soorten;
Waarbij o. a. Agave Ousselghemiana, A. dealbata, A. xylina-
cantha macracantha, A. ttnivittata, A. coccinea, inzonderheid eeno
prachtige A. schidigera, Yucca cornuta, enz.

Dezelfde nijvere kweeker had ook een drietal nieuwe Agave\'\'s
ingezonden, namelijk: Agave Regelii en A. rotundifolia (beide
kennelijk vormen van e\'�ne soort) en A. Verschaffeltii variegata.

Twee verzamelingen van den heer H. Laurentius kenmerkten
zich niet minder door zeldzame soorten en fraaije planten. Zoo

bijv. eon zeer sterk exemplaar van Agave Laurentiana, A. xylina*
cantka latispina, A. Jacobiana, A. univittata,Dasylirionjunceum*,
terwijl eene Agave crenata (A. Mescal) deze verzameling de
kroon opzette.

Bij de tweede collectie van dezen inzender merkte m:n in-
zonderheid op Agave heteracantha coerulea, A. xylinacantha
iongifolia, A. attenuta, A. amarna, en inzonderheid A. Besse-
riana, van deze laatste was wel is waar nog slechts eene kleine
plant, maar die, door hare zeegroene, in een lange, zwarte
einddoorn uitloopende bladeren, toch sterk in \'t oog liep.

Ook eene collectie soortgelijke planten van de firma E H. Kbe-
lage en Zoon te Haarlem, bevatte veel schoons, in\'t bijzonder
muntte daarbij uit een koppel Agave fllifera, prachtige, ge-
zonde planten, die als een waar sieraad voor buitenplaatsen
kunnen beschouwd worden.

Eenige verzamelingen Cacte�n vond men hier bijeen, waarvan
inzonderheid een tweetal collecti�n, toobehoorende aan den
heer Ch. Pfersdorff te Parijs, zich <toor keurige kuituur en
een uitmuntend uiterlijk onderscheiden. Waarlijk, als men ze
z�� geconserveerd ziet, dan zou men al zeer veel antipathie
tegen deze zonderlinge planten moeten gevoelen, om ze niet, als
\'t ware zijns ondanks, lief te krijgen.

Zeer opmerkenswaardig hierbij waren o. a. ook eenige zoo-
genaamde veredelingen, waardoor letterlijk fantastische, z\\j \'t
dan ook onnatuurlijke vormen ontstaan. Zoo bijv. had men de
zeer heteromorphe Opuntia clavario�des op eene stengelachtige
soort van dat geslacht, de Mamillaria bicolor cristata (M. dusdelca)
op eene Cereus ge�nt, die daarop sterk ontwikkeld waren en
hetwelk een allervreemdst gezigt opleverde.

Eene verzameling van den heer Ad. Haage bevatte mede
veel goeds, al stonden die planton ook verre bjj de zoo even
genoemde achter.

Door den heer dr W. Neubert te Stuttgart was eene met
wortels en al uit den grond opgetrokkene Opuntia Raftnesqueana
ingezonden, welke direct uit de omstreken van New-York
ingevoerd was. In de prachtig ge�llustreerde Haupt-Verzeich-
niss der Saamen <$� Pflanzen van 1869, van Haage & Schmidt
to Erfurt, wordt aangaande deze plant beweerd dat het de eenige

Cactus is die in Noord-Duitschland, zonder eenige winterbe-
dekking, edoch alleen op zeer drooge standplaatsen, overblijft
en rijpe, op vjjgen gelijkende, eetbare veuehten voortbrengt.
Als het waar is, is het verschijnsel zeker zeer interressant;
in Berlyn, waar ik deze plant later in don vrijen grond zag
staan, hoorde ik het echter zeer in twijfel trekken.

Behalve de bovengenoemde waren er nog een paar verza-
melingen Cacte�n, maar van minder gehalte. In elk geval
erlangde men hier \'t bewijs, dat, mogen deze zeer karak-
teristieke planten in den laatsten tijd ook op vele plaatsen
grootendeels verdwenen zijn, er toch hier en daar nog zeer
complete verzamelingen van bleven bestaan.

Voor het overige trof men in dit gebouw een zeer groot
aantal planten van verschillenden aard aan. Zoo ook eenige
kleine collecti�n van de firma von Sierold & O. te Leiden ,
voornamelijk bestaande nit nieuwe Japansche planten, deels
voor den open grond, deels voor de koude kas geschikt;
bijv. een aantal van de laatstelijk ingevoerde soorten en ver-
scheidenheden van het geslacht Aucuba, Japansche peersoorten,
Japansche eiken , enz.; vervolgens van onderscheidene inzenders,
de nieuwere Coteus-hybriden in massa, waaronder zeer fraaije
bladplanten, bontbladerige Pelargoniums, eene groote pyramide
midden in \'t gebouw met Fuchsia\'s den liefhebbers eene keur
van de nieuwste en fraaiste hybriden te aanschonwen gevende;
verder eene groep van de allerliefste, bij ons nog minder be-
kende Scutellaria Mociniana, ingezonden door den heer Fr.
Richter, te Connewitz bij Leipzig. Deze gemakkelijk te kwee-
ken, en daarbij zeer jong reeds werkelijk schitterend bloeijende
plant, zal ongetwijfeld eerlang ook bij onze bloemisten eene
voorname rol gaan spelen ; vervolgens bontbladerige planten
in menigte, evenzoo Primula chinensis, keurige Gloxynids,
Cyclameris, Gardenia\'s, Begonids, zoowel dio , welke zich door
de bladeren, als die zich door haar milden en fraaijen bloei
onderscheiden, Aucuba\'s, enz. enz.; van meest alle ver-
scheidene collecti�n, waarby er maar zeer weinige waren,
die niet om de eene of andere reden uitstekend mogten ge-
noemd worden .... en dat alles nog maar alleen in het mid-
dengedeelte van dit gebouw.

Ging men de trappen af, om de volgende daaromheen lig-
gende afdeelingen te doorwandelen � alleen met het door-
wandelen van die lange cirkels ging reeds veel tijd weg �
dan werd men schier duizelig van het klenrengemengel der
duizenden afgesnedene bloemen; immers Erfurt had hare eer
op te houden , en de Erfurtsche kweekers hebben doen zien
dat de lof, dien ze in hunne catalogi aan vele hunner zomer-
bloemen toezwaaijen, niet overdreven is. Bloemen van de keu-
rigste Asters, Zinnias, Scabiosa\'s , driekleurige Violen , Stok-
rozen , Dahlia\'s, enz. waren hier in grooten getale, meestal op
bevallige wijzo tentoongesteld; waarbij zich eene massa afge-
snedene Rozen voegde, die met de meeste zorg dagelijks ver-
wisseld of aangevuld werden.

Wat mij hier het belangrijkste voorkwam en zonder eenigen
twijfel zeer leerzaam tevens was, was eene verzameling van een
twechonderdtal tegen het klimaat van Duitschland bestand zijnde
jonge boomen en heesters, van ^l/₄ tot ��n meter hoogte, met
zorg in potten gekweekt, goed herkenbaar ontwikkeld, naauw-
keurig gedetermineerd , van duidelijk leesbare etiquetten voor-
zien en , wat er niet de minste waarde aan gaf, naar de na-
tuurlijke famili�n gerangschikt. Deze waarlijk uitstekende, �
hoewel niet door bloemenpracht of bladerenkleur in \'t oog
loopende, verzameling was afkomstig van de kweekerij, be-
hoorende, bij het, aan Z. K. H. Prins Frederik der Neder-
landen toebehoorend e, Vorstelijke Park te Muskau in Silezi�,
en ingezonden door den park-inspector Petzold aldaar.

Daarnevens stond eene verzameling van honderd soorten,
tegen het klimaat van Midden-Europa bestand zijnde Kiken
(Quercus), mede jonge, in potten gekweekte boompjes.

Voor dendrologen hadden deze beide collecti�n zeer veel
waarde; ze trokken dan ook de opmerkzaamheid, niet alleen
van alle deskundigen, maar ook van zeer vele belangstellenden.

Bij de verzamelingen van in potten gekweekte zaadplanten,
hoe keurig en met veel zorg ook behandeld, het legio kleine
Coniferen, de gewonere, maar voor kamerkultuur geschikte
Draccen\'s, en vele dergeljjke inzendingen kan ik onmogelijk
stilstaan. Ook hier bleek mij o. a. dat de kuituur der Kaapsche
Erica\'s in den laatsten tijd er ook in Duitschland niet op is

vooruitgegaan. W�l trof men er eenige aan, maar \'t waren
slechts de gewonere soorten, door een aantal planten verte-
gen woordigd.

Wat intusschen hier vrij algemeen de opmerkzaamheid trok,
en die ook dubbel verdiende, waren een aantal jonge Granaat-
boompjes (Punica Granatum var. nana), eene dwergsoort, die
uitnemend voor potkultuur geschikt schijnt te zijn, en die hier ook
onder de rubriek der » Marktplanten" ingezonden waren. Deze
planten, niet meer dan \'/« meter hoogte hebbende, leverden,
met opene bloemen en knoppen overdekt, een allerliefst gezigt
op Daar ze hier veel gezien worden, blijkt hieruit dat die kul-
tuur in Duitschland vrij algemeen moet zijn, en ze werkelijk
tot de marktplanten beh��ren. \'t Zou mg niet verwonderen
als dit voorbeeld spoedig door onze bloemisten gevolgd werd.

Het »Kalthaus" aan do tegenovergestelde zijde verlaten
hebbendo, bevond men zich nabij eene tweede groote restau-
ratie, de » Schweizerei" genaamd. Hier inzonderheid wemelde
het den gansenen dag van bezoekers, die er een aangenaam
rustpunt vonden, om nieuwe krachten te verzamelen voor den
verderen togt.

Dit gebouw stond op een der hoogste punten, aan de uiterste
grens van het terrein, nabij de Elbe. Aan de ��ne zijde, waar
eene muziektent opgerigt was, en een goed bezet militair mu-
ziekkorps zich gestadig liet hooren, had men een onbeschrijfelijk
fraai en levendig uitzigt over de Elbe; vlak v��r de restauratie
spreidde zich het park met zijn kronkelend kanaal, zijne slin-
gerende paden, bevolkt door duizenden bezoekers, allerbekoor-
lijkst voor het oog uit. Het gezigt over het park was van hier
misschien nog prachtiger dan van de restauratie aan het einde
van den linkervleugel des hoofdgebouws; intusschon, van waar
men het ook overzag, altijd leverde het een betooverend
schouwspel op.

Rigtte men zyne schreden van de Schweizerei regtsaf weder
naar het hoofdgebouw, ten einde met datgene, wat zich in

�L\'ii omtrek daarvan in de opeu lucht bevond kenuiste maken,
dan vielen onderweg eenige partijen Coniferen in \'t oog, en
inzonderheid een drietal inzendingen, elk uit drie stuks Abiea
Douglasii bestaande, ingezonden door de Pomologische Vereeniging
te\'Boskoop, de heeren William Barron & Son bij Derby
en P. Smi�h te Hamburg; vervolgens eone fraaye Cupresaus
Lawsonii, een schoon exemplaar van Abies balsamea, enz. Deze
laatste, 2\',\'₂ meter hoogte hebbende, was mede door de Bos-
koopsche Pomologische Vereeniging ingezonden.

Doze vereeniging heeft een deugdelijk aandeel genomen aan
de Hamburgsche expositie, en de eereprijs haar om die reden �
buiten de door haar in de mededingingen behaalde prijzen �
door het Comit� toegekend, mogt welverdiend heeten. De leden
waren op het zeker zoer wyze denkbeeld gekomen, om liever
hunne krachten te vereenigen, ten einde gezamenlijk een aantal
goede inzendingen byeen te brengen, dan elk afzonderlijk als
mededinger op te treden, \'t Gevolg hiervan was dan ook, dat
men zonder eenige reserve zeggen kan, dat Nederland bij die
gelegonheid, inzonderheid door de Pomologische Vereeniging
te Boskoop, flink vertegenwoordigd is geworden.

De uitgestrekte ruimte v<5�r het hoofdgebouw was in regel-
matige terrassen verdeeld, en maakte op die wijze een goeden
«n te gelijk grootschen indruk. Onder eene voranda, tegen
de zijvleugels van het gebouw aan, zag men weder een
aantal zeer fraaije, rijk bloedende Granaatboompjes, benevens
een zestal collecti�n, vooral het vergevorderde jaargetyde in
«anmerking genomen, uitmuntende, in potten gekweekte Bozen,
«11e van den heer F. Harms te Hamburg.

Aan het einde van het gebouw, bij de trap die naar de
groote restauratie voerde, zag men nog een paar » rozen ", maar
van eene geheel andere soort, die daarom niet minder de opmerk-
zaamheid trokken, letterlijk van alle bezoekers. Het waren een
tweetal kleurig en glinsterend uitgedoschte Vierlanderinnen,
die den bezoekers kleine, zeer netjes zamengevoegde bouquetjes*.
ter verkoop aanboden. Eigenlyk is aanbieden hier het regte
woord niet, want er werden steeds door den kring van be-
zoekers, en van de dames niet het minst, die daaromheen
stonden, zoo grotig genomen, dat die beide meisjes zo schier

niet spoedig genoeg konden zamen voegen. Een verslag van
deze expositie, waarin van deze bloemenmeisjes, die in haar
nationaal kostuum hier inderdaad eene zeer eigenaardige ver-
tooning maakten, niets gemeld werd, zou iets missen, wat er
toch letterlijk bij behoort. �

Naar het tweede terras, uit een regts en een links gedeelte
bestaande, daalde men langs eene trap van 14 treden af. Deze
terrassen vormden twee vierkante ruimten, elk in het midden
met een groot bloemenbed bezet. � Deze veelkleurige massifs,
uit lage planten van verschillende kleuren bestaande, in sym-
metrischo, ��nkleurige figuren of cirkels bijeengeplaatst, komen
tegenwoordig weder meer en meer in den smaak, hoewel ze
eigenlijk thuis behoorden in den ouden streng regelmatigen stijl,
die naar Le Notre genoemd is. In onze zoogenaamde Engelsche
aanlagen zijn ze dus misplaatst. Of men ze fraai vindt, hangt
natuurlijk geheel en al van den smaak af; deze waren zeer
goed gearrangeerd, en bestonden uit eene fraaije keuze van
planten, die men er thans opzettelijk op groote schaal voor
aankweekt. Men trof in het park nog onderscheidene zulke mas-
sifs aan, die de liefhebbers goed op den weg konden brengen.

Het derde of middenterras was weder tien treden lager ge-
legen, en prijkte in het midden meteene sierlijke, bronzen
fontein, weder met twee bloembedden aan beide zijden daarvan.
In een dezer bedden had men figuren gelegd van gekleurd
zand en fijn geslagen gebakken gele en bruine steen. Alles
zeer zuiver en, zooals men \'t noemt, netjes, maar niet min-
der gedwongen. Hier, op die regelmatig verdeelde terrassen,
nevens de fontein, mogt dit althans eenigermate op zijno plaats
zijn, overal aldus zou \'t smakeloos heeten.

Weder eene breede, van portland cement aangelegde trap
van 13 treden afgedaald zijnde, bevond men zich in een der
hoofdpaden, \'t welk regts naar het dal afliep, en links terug-
voerde naar de straks genoemde Schweizerei.

Alvorens echter in beschouwingen te treden der bijzon-
derheden die het dal opleverde, valt er nog veel te zeggen
van het hooger liggende gedoolto des terreins; immers tot
hiertoe maakte ik alleen melding van wat aan de �"�"ne zijde

van het dal lag, terwijl de expositie ook aan de overzijde
daarvan eene groote grondoppervlakte besloeg.

Men had echter, om daar te komen, niet noodig het dal
door te gaan. Het Comit� was namelijk, reeds bij het ont-
werpen van het eerste plan, op het denkbeeld gekomen, om
beide hooggelegene plaatsen, door middel eoner brug over het
dal, met elkander te verbinden.

Was dat dal toch tegenover het hoofdgebouw zeer breed,,
bij de Schweizerei liep het naauwer toe, zoodat daar de krui-
nen der beide steile hellingen nog slechts 300 voet van elkander
verwijderd waren, tusschen welke zich het kanaal, met twee
wandelpaden, beide onder aan de helling, bevonden.

Over dit gedeelte nu, heeft men, uitsluitend voor deze ten-
toonstelling , eene brug gelegd; een bouwwerk, \'t welk in niet
geringe mate de glorie van \'t Comit� uitmaakte, en dat in
\'t geheel niet ten onregte.

Zeker ia \'t een bewijs dat men zich reeds van den aanvang af
voorstelde iets grootschs te wrochten, toen het Comit� besloten had,
om, alleen ter verbinding dier beide gedeelten van het terrein,
eene brug te doen vervaardigen van p. m. 300 voet lengte;
eene brug, die er elegant genoog uitzag om te gelijk een der
grootste sieraden te zijn van dezen smaakvollen aanleg, maar
die tevens sterk genoeg was om, zonder eenig gevaar, eene
aanzienlijke menschenraassa te dragen.

Door den architect Haller , die al de bouwwerken hier
ontworpen had, werd dan ook het plan gemaakt van eene
hangende of zoogenaamde draadbrug; deze werd, onder de leiding
van den ingenieur Hennicke, voor zooverre het ijzerwerk be-
treft, door de heeren G-ebr. Heckmann te Berlijn zamengesteld,
en strekte, volgens het algemeene gevoelen, zoowel den ont-
werper als den vervaardigers, en in niet mindere mate het Comit�,
tot eer. � De grootste spanning bedroeg 100 voet, met aan elke
zijde twee spanningen, elk van 50 voet. Het geheel was zoo
rank gebouwd, dat de overgang van ��n enkel persoon vol-
doende was om de brug iu eene ligt schommelende beweging
te brengen; terwijl iic er mij ook op bevond, tijdens eene z��
drukke passage, dat men genoodzaakt was herhaaldelijk met
do massa stil te staan, en slechts schuivende voorwaarts



		ynrn tZlQc.


	HOct.	List. natur. 4448


		R, oct. 1448



		8S

		lloeds voor ettelijke jaren zijn de Leeren TeysMann en Binnendijk, destijds hortulanus on assistent-hortulanus van ¹s lands plantentuin te Buitenzorg, er, na do ontdekking op Java van do nog veel prachtiger liafflesia l�ochussen�, in ge- slaagd, om dit gewas, hetwelk, zooals do meeste woekerplanten, eigenaardige zwarigheden voor de overbrenging naar elders mo- debragt, ook aan te kweekon en mogten zij er dus ook in slagen om een der grootste wonderen van het plantenrijk, indenplan- tentuin te Buitenzorg in te voeren; terwijl zij zich te gelijkertijd verdienstelijk maakten jegens de wetenschap, door aan den hoogleeraar W. H. de Vuiese alles te verstrekken wat dienen kon, om eene wetenschappelijke beschrijving er van, opgeluis- terd door fraaije platen , mogelijk te maken. Do laatste uitgave van den catalogus der in \'s lands plantcn- tuin te Buitenzorg gekweekte planten (18G6), van deheeren Teysmann en Bixnendijk , bevat de namen van een drietal soorten van dit merkwaardige plantengeslacht, aldaar levend voorhanden. Pogingen door hen aangewend om de l�af/lesia\'s levend ook naar Europa, en inzonderheid naar Nederland, over te voeren, mogten, ondanks do vele moeiten herhaaldelijk daartoe aango- wend, tot hiertoe met geen gtinstigen uitslag bekroond worden.

		Aan het eind der Flottbechar Baumschulen, ter linker zijde, do chaussee voor een breeden zyweg verlatende, heeft men weldra den ingang van het YMtbecker Park bereikt. De roods sedert eeuige jaren overleden Senator Jenisch had zeer veel liefde voor planten, en inzonderheid voor Orchide�n, die hij mot vlijt en tevens met niet geringe opoffering verza- inelde, zoodat zijno collectie reeds sedert jaren als eene der bosto van geheel Duitschland bekend stond. De zeer net uitgevoerde catalogus or van, in 1855 uitgegeven, bevat 1026 soorten, tot 144 geslachten behoorende. Bij uiterstowilsbesehikking was door hem bepaald, dat alles wat daarmcdo in verband staat in denzelfden toestand moest blijven en onderhouden worden, waarin hot zich tijdons zijn «verlijden bevondl; on hieraan wordt door zijne weduwe, niet

		.�



		115

		aantal planten , welke ik, \'t zij door ruil, \'t zij ook zonder dat, verkroeg. Dat getal is werkelijk niet gering, maar \'t zou het tienvou» dige hebben kunnen zijn , ware het niet dat ik my vast voor- genomen had , alleen op datgene in dit opzigt te letten, wat minder gemakkelijk of in \'t geheel niet in onze nabijheid te verkrijgen is. Ik zocht niet naar veel; ik zocht evenmin naar kostbare planten, maar inzonderheid naar die, welke hier sedert korteren of langeren tijd gestorven waren, en die ik tot hiertoe te vergeefs getracht had terng te bekomen; ik zocht ook naar gewassen , die ik nog niet kende, maar die mij zouden blijken, \'t zij ter aanvulling onzer verzameling, \'t zij als hulpmiddelen bij het botanisch onderwijs, ook hier wen- schelijk te zijn ; en, had ik nu ook slechts een tiental van de zoodanige kunnen magtig worden, dan zou, zelfs al hadden die tien planten niet meer dan tien gulden handelswaarde, ook In dit opzigt mijne reis, in mijne schatting, aan haar doel hebben beantwoord. Maar veel ruimer was die oogst, en overal werden mij, met de meeste bereidwilligheid en meestal zonder eenige conditie, doubletten voor onzen tuin beschikbaar gesteld; oneindig meer zelfs, dan ik, met het oog op de hier beschikbare ruimte, meende te moeten aannemen. De meeste dezer planten zijn dan ook thans reeds ontvangen. � Zag ik aanvankelijk, om redenen van geheel persoonlijken aard, wel eenigzins tegen deze reis op, dankbaar en in de hoogste mate voldaan keerde ik huiswaarts; en weldra aan- vaardde ik mijne dagelijksehe bezigheden, waarnaar ik inzon- derheid in de laatste dagen weder zeer verlangde , met nieuwen lust, en met den wensch tevens, om, zooveel binnen mijn be- reik ligt, bij te dragen, �n lang nog te mogen bijdragen, tot den bloei van onzen Akademietuin, zonder twijfel eene der schoonste inrigtingen van Leiden\'s Hoogeschool.

		Leiden, 23 November 1869.

		H. Witte.



		L\'IJ

		dium Harriaseanuin. Eene beschrijving te willen geven van de schoonheid dezer bloemen, inzonderheid van de beide eerst- genoemde, zou vruchtelooze moeite zijn. Nevens deze planten, uitmuntende door hare bloemen, zag men, altijd van dezelfde inzenders, eenige planten, die zeer karakteristiek zijn door de zonderlinge metamorphose welke de bladeren ondergaan. Ik bedoel de Oost-Indische Bekerplanten, die ten allen tijde de bewondering van elk die ze zag in hooge mate gaande maakten, maar die men z�� ontwikkeld moet zien, om te begrijpen wat goede verpleging ook op deze planten vermag. Hier toch zag men eene breede, zeer gevulde plant van Nepenthes Rafjleaiana, van circa 2 meter hoogte en met een groot aantal bekers van beiderlei vorm; die der onderste bladeren namelijk zijn breed en kort, die meer bovenaan de plant daarentegen lang en smal; Nepenihes Hookeriana, mot kortere bekers, weder van een anderen vorm; fl. rubra, met genoegzaam roode bekers, en eindelijk de door den heer Veitch , ten gevolge van kunstmatige bevruchting, gewonnen bastaarden, namelijk: N. hybrida maculata, Dominii en Sedenii. Men wist, deze planten ziende, niet wat \'t meest bewonde- ring verdiende, de gezondheid en de frissche, kracht volle ont- wikkeling dezer moeijelijk te knltiveeren gewassen, ol de zorg daarvoor op eene zoo verre reis gedragen, zoodat deze, voor temperatuurs- en luchtsverandering zoo uiterst gevoelige plan- ten, toch daar stonden, als waren ze pas uit de kas opgenomen. Twee glazen kastjes met zoogenoemde blad-Orchide�n, waar- bij de Ancectochili de hoofdrol spelen, wekten, en dat kan niet anders, gestadig de bewondering van het publiek, hoewel deze keurige plantjes, wat kuituur betreft, het op verre na niet haalden bij wat men daarvan meermalen bij ons, uit eene wei- bekende liefhebberscollectie te Amsterdam te zien kreeg. Behalve de meer algemeen bekende zag men hier nog, bij de verzameling van den heer II. Laurentius : Hoemaria Veitohii en Ancectochilus Dawsonianus, en bij die van Frau Senator Jenisch : Mkrostylis lugubris, Liparia coruscans, benevens een aantal plantjes van de even zeldzame als keurige Pogonia discolor. In dit laatste kastje stond ook, ofschoon niet tot deze rubriek behoorende,. eene niet zeer sterko plant van Drosera dichotoma.



		40

		komen l<on. De hoogte der middenspanning boven den water- spiegel was 35 voet. Was men deze brug overgegaan, dan werd, ter linkerzijde, de opmerkzaamheid getrokken door eejie uitstekend fraaije ver- zameling Hulsten {Ilex), ingezonden door de firma E. H. KnE- lage en Zoon te Haarlem. Overigens leverde dit zijpad, \'t welk op het Zeemanshuis uitliep, niets vermeldenswaar- ligs op. Eegt tegenover de brug larg het breede hoofdpad, \'t welk naar den hoofdingang der tentoonstelling geleidde. Aan de linkerzijde van dat pad stonden op ��ne lijn, drie houten ge- bouwen , namelijk twee ter expositie van verschillende voor- werpen, meteen zoogenaamde » Bier-Ausschank" in \'t midden. Ter regterzijde van het pad, vlak bij de brug, bevond zich eene tijdelijk opgerigte steendrukkerij, van den heer C. Adler te Hamburg, waar lithographie�n, op de tentoonstelling betrek- king hebbende, gedrukt en verkocht werden. Daaraan grensde een zoor uitgestrekt, vlak terrein, smaakvol aangelegd, met groote , goed onderhoudene gazons, afgewisseld door een aantal groote vazen , en waarin men groote en kleinere perken had aangelegd, voornamelijk met Coniferen en voorts met ver- schillende, meost bloedende planten, bezet. Van Coniferen wemelde het letterlijk door het geheelepark, zoowel in het dal als op dit hooger liggende gedeelte. Het iS mij dan ook onmogelijk om daarvan een eenigzins gere- geld overzigt te geven, waartoe dagen achtereen van studie zouden nood�g gexveest zijn, terwijl ik slechts aanteekenen kon wat mij het meeste in het oog viel. Ik moet echter opmerken dat inzonderheid hierin de Pontologische Vereemging te Boskoop zich glansrijk onderscheiden heeft; en, werd ze ook enkele malen in dien heeten kamp geslagen, dan retireerde ze toch nog met eer. Het bleek hier dat van deze boomen, welker soortental in de laatste jaren, door gestadigen invoer van zaden, uit verschillende landen der wereld, zoo aanzienlijk is toegenomen, in Duitschland uitnemende collecti�n gevonden worden. Hier mag tevens wel by in aanmerking genomen worden, dat het transport van groote exemplaren veel meer irtoejjelijkheden met zich bragt voor Nederlanders dan voor



		41

		Duitsche inzenders , die daarbij veelal te Hamburg of in de nabijheid woonden. Ik wil hier enkele van die, welke door bijzondere fraai\' heid het meest in \'t oog liepen, vermelden. By eene collectie van de heeren P. Smith & C°. te Ham- burg , muntten inzonderheid uit: Thuija Douglasii, Wellingtonia gigantea, beide van 4 meter hoogte, Thuija Warreana, een prachtig exemplaar eener fraaije vari�teit van Abi�s lasiocarpa, Araucaria imbricata, 2 meter hoog, en inzonderheid eene Abi�s nobilis glauca, van IV2 meter. Eene verzameling van de Boskoopsche Pomologische Vereeni- ging bevatte mede een aantal schoone planten in uitgelezene soorten. Zoo bijv. Cupressus Lawsonii van 2 meter, Crypto- meria elegans, 1 meter, Abi�s orientalis, met vrucht, Thuija gigantea, enz. De prachtigste collectie Coniferen was zonder eenigen twijfel die van den heer F. J. C. J�rgens te Nienst�dten, bij Ham- burg. Als de schoonste teekende ik o. a daarvan aan Scioda- pitys verticillata, van 1 meter hoogte! Cryptomeria elegans, U/g meter, een drietal Abi�s nobilis, van U/₂ tot 3 meter; voorts Abi�s Nordnianniana, A. lasiocarpa, A. Pinsapo, Chamcecyparis nutka�nsis, enz., enz. Nooit zag ik een zoo groot aantal (50) zulker prachtige planten uit die familie bijeen. Wat verder stond, van denzelfden inzender nog eene Abi�s lasiocarpa van 21/2 meter hoogte! Een zestal meest verschillende soorten van Retinospora, van de heer W. Barron & Son, muntten uit door betrekkelijke grootte en fraaiheid; ook eene dergelijke collectie van de firma E. H. Krelage en Zoon onderscheidde zich door goede planten. Van Wellingtonia\'\'s had ik, ter mededinging naar ��n enkel exemplaar, grootere verwacht. Vermoedelijk heeft men zich laten weerhouden door de vrees, of liever de zekerheid, dat zwaardere boom en het verplanten niet zouden weerstaan. Ik zag er hier vier, van verschillende inzenders, waarbij ook weder de Boskoopsche Pomologische Vereeniging, bijeen. Geen van alle echter muntte door grootte of schoonheid uit. Ook hadden ze allo vier, deze wat meer, de andere wat minder, geleden en zagen ze or dus niet frisch uit.



		42

		De verzamelingen van Coniferen werden hier afgewisseld door perken en perkjes met verschillende bontbladerige planten, bloeijende of gekleurdbladige Pelargonium zonale, Rochea falcata, Lilium lancifolium, enz., enz. Nog viel mijn oog hier op eene partij Pelargonium zonale, op stam gekweekt van 1 tot H/o meter hoogte. Ze leverden het bewijs hoezeer het den kweeker, door geduld en doelmatige behandeling, somtijds gelukken kan, het natuurlijke karakter eener plant dermate te wijzigen , dat het ten laatste geheel onken- baar wordt; meer ook niet. Deze vormen boven de natuurlijke te kiezen, staat gelijk met de Natuur, figuurlijk gesproken, een slag in \'t aangezigt te geven. Na al die paden doorwandeld te hebben, bereikte men een paar zeer sierlijke tuinkoepels, ingezonden door den heer F. Andr� te Straatsburg, en nevens deze, van denzelfden inzen- der, eene verzameling tobben voor groote planten, van een hoogst elegant en levens stevig uiterlijk. Of ze echter veel koopers gevonden hebben, zou ik, den prijs er van in aanmer- king genomen (van 2 tot 86 Francs), durven betwijfelen. Thans, aan den hooldingang genaderd, liggen het eerst de straks genoemde gebouwen aan de andere zijde van het hoofd- pad voor de hand. Het eerste bevatte veel en velerlei. Alleen dit kon eene vrij uitgebreide industrie-tentoonstelling op zich zelf genoemd wor- den, maar altijd uitsluitend van zulke voorwerpen, die regt- streeks of zijdelings met den tuinbouw of het plantenrijk in verband staan; ofschoon er ook wel \'t een en ander onderliep, waarvan ik dat verband maar niet begrijpen kon, en die ik dus hier geheel onopgemerkt voorbij ga. Ook omtrent het in dit gebouw tentoongestelde, waarbij zeer veel was, dat mij levendige belangstelling inboezemde, zal ik hier echter kort moeten zijn. Allereerst trof mijne opmerkzaamheid eene zeer volledige verzameling voedsel- en voedergrassen in regtopstaande bossen , van de firma Ernst & von Spreckelsen te Hamburg. Dat er bij die Grassen ook boekweit aangetroffen werd zal wel \'t ge- volg van eene vergissing zijn. Hoogst belangrijk inderdaad mogt eene keurig geconserveerde



		43

		collectie van 50 verschillende Australische Houtsoorten ge- noemd worden, van het Museum Godeffroy te Hamburg; het waren doorgezaagde blokken, halverwege vernist, om de waard© voor technisch gebruik � voor zoover de kleur betreft althans � te doen kennen. Maar wat aan die collectie de meeste waarde bijzette was dit, dat er de zeer complete takken, met bladeren, bloemen en vruchten , zeer zorgvuldig op papier gehecht, bijge- voegd waren. Alles was in den omtrek van Port-Mackay, (N. O. Australi�) door Frau Amalie Dietrich bijeenverzameld, en later door den Hofrath Professor Schenk, directeur van den botanischen tuin te Leipzig, wetenschappelijk gedetermineerd. Het bovengenoemd museum is eene particuliere wetenschappe- lijke verzameling, welker eigenaar, als ik mij niet vergis, chef is van een groot handelshuis (alte Gr�ningerstrasse) te Hamburg. Eene verzameling van microscopische pneparaten, van den J. D. M�ller te Wedel, zagen er zoo keurig behandeld uit, als ik ze nog zag, van waar ook afkomstig. Over de re�le waarde er van, die echter door een juist daar aanwezig hoog- leeraar in de kruidkunde zeer geroemd werd, kan natuurlijk slechts na een gezet onderzoek geoordeeld worden. Zeer belangrijk ook waren eenige hier aanwezige botanische collectie\'s, voornamelijk uit herbari�n bestaande, van den heer L. Hestermann te Altona, bijv. van planten die van belang zijn voor de landhuishoudkunde, van woudboomen, van vergiftige inlandsche planten, enz. Inzonderheid echter muntte daarbij uit eene verzameling bestaande uit een honderd- tal Europesche houtsoorten , wigvormige blokjes namelijk, maar waaraan men de schors had laten zitten, zoodat zo des te meer instructieve waarde haddon. Voor \'t middelbaar onderwijs zijn die verschillende verzamelingen gewis uitnemend geschikt. Eene zeer uitgebreide verzameling zaden van geneeskrach- tige en keukengewassen, in zeer nette fleschjes, smaakvol ge�taleerd, zoomede een aantal kegels van verschillende Coniferen, beide van de firma Ernst & von Spreckelsen , mogt mede zeer leerzaam genoemd worden. Ook hier ontmoette men weder een paar inzendingen uit Nederland, die voornamelijk om de zeer nette behandeling, in sierl\\jke, platte glazen kasten, do algemecno opmerkzaamheid



		44

		trokken, \'t Was vooreersteene collectie beetwortel-suikers, uit 15 verschillende fabrieken in Nederland, benevens eene verzame- ling van niet minder dan 80 soorten rietsuiker, met opgave der handelsbenamingen en der plaatsen van herkomst; inzender was de heer C. A. A. Dodok de Wit , te Amsterdam. Eene uitgebreide collectie paleontologische voorwerpen, stuk- ken steen met planten-indruksels, van het Gartenbatt-Geselschafl te Essen, was z�� rijk, de ihdrukselen der planten waren z�� duidelijk en boden zooveel verscheidenheid aan, dat deze ver- zameling elk museum tot eer verstrekken zou. Van den heer Warren uit Californi� (zonder nadere plaats- aanduiding) was een glazen kastje gezonden, met zeer zeldza- me en fraaije dennekegels en andere drooge vruchten, voor den botanist van wezenlijke waarde. Er lagen ook cocons, en er was zijde by van ik weet niet welke rups. Daarnevens be- vond zich eene verzameling van voor de vruchtboomen scha- delijke insecten, die zeer instructief mogt genoemd worden; vooral om de wetenschappelijke wijze waarop die diertjes be- stemd en geordend waren, en tevens om de verdere daarbij gevoegde aanteekeniDgen, was ze dubbel eene rustige beschou- wing waard. De naam des inzenders kon ik niet te weten komen. Van drooge bollen, inzonderheid Hyacinthen, trof men hier ook eenige verzamelingen aan, namelijk van de heereu C. F. Pomrencke te Altona, C. F. Friebel te Berlijn, E. de la Croix te Berlijn, J. D. G. Sottorpf te Hamburg en .... van ��n Hollander � gelukkig toch van ��n! � namelyk de hee- ren Gebr. van Waveren te Hillegom (^l). Ik geef deze specificatie alleen om op te doen uitkomen hoe weinig deel onze Hollandsche bollenkweekers aan de uitge- schreven mededingen voor dit echt Hollandsche product geno- men hebben, en dat nog wel waar \'t een artikel betrof, dat (1) Bij het later doorzien van den catalogus blijkt mij dat daarin n�g eene verzameling\' van een Hollandsen inzender voorkomt, n. 1. de heer H. T. Dijkman , bloemist te Haarlem. Misschien waren ze daar aanwezig, mis- schien ook zijn ze w�l opgegeven, maar niet gezonden; ik heb ze althans niet gezien. Hoe dat ook zij. kan zulks het in de volgende regelen gezegdo noch onwaar maken, noch zelfs verzwakken.



		45

		zoo gemakkelijk kan verzonden worden. � Achtten zij \'t wei- ligt voor hunne reputatie overbodig? Zagen ze er mogelijk geen dadelijk materieel voordeel in ? � Het eene is mogelijk en het andere is mogelijk. Naar \'t mij echter voorkomt had- den zij, die zich bovendien daartoe, in verhouding tot de meeste andere inzenders, zoo weinig opofferingen behoefden te getroosten, hier wel wat meer het » noblesse oblige" in\'t oog mogen houden. Eene rijke verzameling technische handelshoutsoorten, van verschillende werelddeelen, in platte stukken en platen, halver- wege gepolitoerd , trok veel meer de opmerkzaamheid van het publiek dan de beide straks genoemde, en toch was deze, hoe fraai ook, zoodra men ze uit een kruidkundig oogpunt bezag � en daartoe was het hier de plaats � van veel minder betee- kenis , daar men van de wetenschappelijke benamingen geene de minste notitie genomen had. De heeren Reese en Wichmann te Hamburg hadden, in eene rijke en smaakvolle glazenkast, alle mogelijke van cacao-boo- nen vervaardigde producten , op eene zeer nette wyze ge�taleerd. De cacao-vrucht prijkte in het midden; voorts zag men daarin allerlei chocolade-soorten, onder allerlei vormen, tot zelfs bon- bons niet uitgezonderd. Hoewel er wel het een en ander bij was, wat hier strikt genomen niet te huis behoorde, was deze inzen- ding verre van misplaatst en maakte zij een zeer goeden indruk. Ik moet hier echter mijn overzigt van het voornaamste wat hier bijeengebragt was, eindigen. Veel was hier te zien, veel wat zich door keurigheid van bewerking of door belang rij k- heid in het een of ander opzigt onderscheidde. Waar zou het echter heen, wilde ik eene opsomming geven van confituren, wynen , zelfs likeuren, papeterie�n, groentezaden, koffijboonon, etiquetten in allerlei vorm en van verschillende grondstoffen, hout, zink, porselein, ja zelfs van gutta-percha; van houtwaren voor allerlei met den tuinbouw in verband staande doeleinden, en nog zooveel andere voorwerpen meer? Dat ook in dit ge- bouw zich steeds eene digt opeengedrongene menschenmassa bevond, ligt in den aard der zaak. Niemand toch was er, of hy of zij vond hier iets dat zjjne of hare belangstelling wekte. Op dit gebouw volgdo eene inrigting met eene groote veranda,



		415

		de «Hamburger Actie�n-Bier-Ausschank " genaamd, waaraan weder een in de lengte zeer uitgestrekt gebouw volgde, in het- welk uitsluitend groenten waren tentoongesteld. � Dat echter de groenten, hoe aanzienlijk do hier bijeengebragte inzendingen ook waren, op deze expositie door het publiek slechts als by- zaak werden beschouwd, bleek genoegzaam daaruit, dat men hier in den regel slechts zeer weinig bezoekers aantrof. � Daar een tal van andere voorwerpen ook mij meer aantrok, en ik mij bovendien te weinig op degelijke kennis van deze spe- cialiteit beroemen mag, moge deze korte vermelding er van voor deze plaats voldoende geacht worden. Het hoofdpad terug en den hoofdingang voorbij gegaan zijnde, viel aan de linkerzijde het eerst eene complete plantenkas in het oog; ze was van steen, ijzer en glas gebouwd en in drie af- deelingen gesplitst, namelijk een vry hoog middengedeelte van 5 meter breedte en 5V2 meter diep en twee zijvleugels, elk 6 meter breed en 41/g meter diep, zoodat de g�heele kas eene lengte had van 11 meter, met zij- en achtermuren van gebak- ken steen, schuins liggende boven- en regtop3taande voorra- men, op een steenen borstwering. In den linkervleugel waren aan de voorzijde zoogenoeinde kweekbakjos aangebragt, terwijl een koperen heetwater-toestel zoodanig ingerigt was , dat men het middengedeelte afzonderlijk, of, naar willekeur, ��n of beide zijvleugels te gelijk verwarmen kon. De geheele kas was kant en klaar, zoodat men er de planten slechts in te plaatsen had. Ze was ingezonden door den heer F. Mosexthin te Eutritzsoh bij Leipzig, en voor 3600 Pr. Thaler te koop. Ik maak van deze bijzonderheden inzonderheid daarom hier melding, wyl eruit blijkt dat dergelijke inrigtingen elders � in Duitschland al- thans � niet voor billijker prijzen daargesteld worden dan bij ons. Naar \'t gene ik daarvan ondervonden heb hield ik het er zelfs voor dat de kosten van eene op gelijke wijze ingerigte kas in Nederland minder zouden zijn. llegts en links ontmoette men thans onderscheidene fraaije Bozen-bedden, waarbij o. a. eene verzameling van 50 hoog- stammige rozen van ��ne en dezelfde soort (Gloire de Dyon), alle prachtig in bloei en ingezonden door den heer F. Harms te Eimsbuttel bij Hamburg, bijzonder uitmuntte; vervolgens



		47

		kwam men weder aan eene rust- en restauratieplaats, de » Dresdener Waldschlossen-Bier-Ausschank " genaamd. Van hier genoot men op nieuw een heerlijk gozigt over het dal en het. kronkelende kanaal, tegen de steile mot mozaiekvormige bloemenbedden belegde helling met het Elbpavillon. Het pad vervolgende naderde men de verbindingsbrug, die het later aan de tentoonstelling geannexeerde terrein over den Millernthor met het park verbond. Hier bevond zich eene tent van de heeren Da.MMA.NN & Champ� te Hamburg, die de uitsluitende vergunning verkregen hadden, voor het vervaardigen van photogrammen van het tentoonstellingsterrein en de onderdeden, die er in menigte van allerlei grootte verkocht werden. � Vervolgens eene hoogst elegante inrigting van den heer Langnese te Hamburg, waar kof flj , chocolade, Engelsche cakes, enz. te verkrijgen waren, en welke inrigting genoegzaam uitsluitend door het deftigere gedeelte des publieks bezocht werd, gelijk er dan ook alles op kostbare wijze was ingerigt en de bediening door zeer net uit- gedoschte livereibedienden plaats had. Daarop volgde weder eene andero, mede zeer goed ingerigte tent voor den verkoop van Benford\'s Eisgetranke, waarvan, ondanks hot gevorderde jaargetijde, zeer druk gebruik gemaakt werd. Het drinken dezer ijs-likeuren of wijnen, door rietjes, dat ook hier nog Dieuw scheen te zijn, gaf menigmaal aanleiding tot alleraar- digste sc�nes. Inzonderheid de Hamburgsche dames, de def- tigste niet uitgezonderd, schenen daar veel genoegen in te vinden, zoodat het dan ook hier, gelijk overal elders, gewoon- lijk zeer druk toeging. Na deze korte uitweiding, die echter op mijnen weg lag, en voor de karakterestiek dezer expositie noodig was, vervolg ik by mijne retrospectieve beschouwingen weder dat pad en daar waren het in de eerste plaats eenige Araucariu\'s die de be- zoekers staande hielden. Eene Araucaria Bidwillii, waarbij tevens eene Dartimara obtusa van Frau Senator Jenisch waren inderdaad uitstekend fraai; eene andere Araucaria Bidwillii van den heer J. Esser te Keulen, muntte niet minder door hare gezonde en krachtige ontwikkeling uit. Terwijl men aan den linkerkant steeds een vrij uitzigt over



		48

		liet park behield, "voerde eene haag van Fuchsia\'n ter regter- zijdo naar het Chinesche Paviljoen van do heeren W. S. Wolff & Karpeles te Hamburg. In dit sierlijke paviljoen mogt men binnen gaan, mits men niet rookte, wat op een, in niet minder dan elf talen gedrukt , billet verzocht werd. Er werd drooge thee verkocht en tevens den liefhebbers een proefje in een glas aangeboden; terwijl een »echte" Chinees er Chinesche waaijers, uit niet anders dan het blad eener Palm (vermoede- lijk eene Chamcerops of Thrinax-soort), verkocht. Duizenden van die waaijers waren spoedig overal verspreid; ja, naauweljjks was de tentoonstelling een paar dagen geopend, of die waaijers, die gewis reeds sedert lang te Hamburg te koop geweest zijn, waren niet alleen op de expositie, maar ook in de stad aan de orde vau den dag. Steeds in de rigting naar het Elbpavillon en om het dal heen het pad volgende, kreeg men weder tal van Coniferen te zien, waarvan ik alleen vermelden zal eene 3 meter hooge en zeer fraaije plant van Araucaria imbricata, toebehoorende aan den heer J. Verschaffelt te Gent. Digt bij het Elbpavillon stond, midden op een plein, eene -35olus-harp van den heer J. Bormann te Hamburg. Ook in een der hierboven vermeldde gebouwen had ik die reeds ge- zien; hier, in de open lucht kon men natuurlijk, althans als men een beter gehoor had dan ik, over de deugdelijkheid van dat instrument oordeelen. Ik voor mij kan er echter niets meer van zeggen dan dat ze voor 6 a 8 Pr. Thaler te koop waren. Hier bevond zich een hulp-postkantoor, en daarnaast een telegraaf bureau. Zeker een goed denkbeeld van het Comit�, \'t welk daaruit bleek, dat de daar werkzame beambten het voor t- durend zeer druk hadden. Een tweetal Picea Nordmanniana, de eene van den heer P. Smith te Hamburg, de andere van de firma E. H. Kre- lage en Zoon te Haarlem, en die elkander in grootte en schoonheid evenaarden, trok hier de opmerkzaamheid van eiken lielhebber van Coniferen. Dit was niet minder het geval met 3 Picea nobilis, waarbij er eene was, mede van den heer P. Smith, die, hoewel niet hooger dan 1 meter, aan den top



		49

		vier vruchtkogels droeg, dio 0,15 meter lang eu 0,08 meter dik waren. Men stond hier op den top der hoogte, waarop men straks van de Dresdener-Bier-Ausschank zulk een fraai gozigt had, en was dus het Elbpavillon weder genaderd, en in de nabij- heid van het hoofdgebouw teruggekeerd. Langs de ijzeren ba- lustrade voortwandelende, had men nu volop genot van ho heerlijke uitzigt op de tegenovergestelde helling, mot de hooge rijk met vlaggen en wimpels versierde verbindingsbrug. Verderop weidde de blik over het kronkelende kanaal, mot de twee eilandjes en de draadbrug ter linkerzijde, terwijl regtuit het gezigt begrensd werd door de daar flaauwere helling, met het prachtige gazon, deels met een legio bloeijende rozen bezet.

		Had men na het dal van boven omgewandeld en de ver- schillende op het hoog gelegene gedeelte van het terrein ge- plaatste gebouwen bezocht, dan kon men weder de trappen van hot terras, v��r het hoofdgebouw, afgaan, en kwam men op nieuw in het vroeger vermelde hoofdpad. Ging ik dat straks echter linksaf, thans sloeg ik regtsom, ten einde bij het eerste pad aan \'t kanaal weder links koerende, nu het kanaal in de rigting naar de draadbrug te volgen. \'t Waren alweer Conife\'ren, die hier allerwege de opmerkzaam- heid tot zich trokken, en allereerst eene verzameling van den heer A. van Geert te Gent, waarbg zich uitnemend fraaije Dammaras bevonden, namelijk Dammara robusta, D. leucoce- phala, D. Moor et en D. Browne�, benevens eene prachtige Araucaria Bidwiilii. Vervolgens van de heeren P. Smith & O. te Hamburg eene collectie soortgelijke planten, waarbij eene zeer fraaije Thujopsis dolalrata, Abi�s nobilis glauca, doch waarbij inzonderheid eeno Picea de aandacht trok, door haren voor dit geslacht zeer afwijkenden habitus, Picea inverta namelijk, welker takken in plaats van horizontaal te staan, naar beneden gerigt waren. Eene collectie van 100 Conife\'ren van den heer F. J. C. J�rgens bevatte raedo ettelijke zoer interressante soorten, waarvan ik hier slechts oenige van die aanteeken, welke zich

		4



		50

		door ceno zeer dwergachtige groeiwijzo onderscboidon, die name- lijk niet hooger worden dan een voot of daaromtrent, on om die reden wel verdienen gekend te worden, namelijk: JPinus Btrobus pyrjmwa, Pinus sylvestvis pumila, Picea Clambrasiliana, Picea exeelsa pygmcea, Picea excelsa Gregoriana, enz. Bij eeno verzameling van den heer F. H. Oiilf.j�dorff te llamm bij Hamburg, merkte ik weder eene, om hare eigen- aardige groeiwijze , zeer karakteristioko soort of verscheiden- heid op, onder den naam van Abi�s monstrosa. De takken van dit boompje toch, in plaats van zich in eenige twijgen te splitsen, zooals bij de Spar, bleven onverdeeld, en verlengden zich steeds in eeno genoegzaam horizontale rigting. Hierdoor vorkreeg de boom een schraal, niet fraai, maar hoogst karak- terestiek voorkomen. Thans, ter regterzijde van het kanaal, onder de draadbrug doorgaande, viel het oog op een stervormig, klein, niet betreed- baar eilandje, met in het midden cene Phoenix sylvestris en daaromheen een moza�ek van lage gekleurdbladige planten, \'t welk in het water een zeer goed effect maakte en in parken met tamelijk groote vijvers navolging verdient. Aan het einde van het kanaal, tevens aan een der uiterste grenzen van het terrein, zag men o. a. eene keurige verzame- ling van meest bontbladige Klimop-planten (Hedera) in 20 soorten en verscheidenheden, die eene uitnemende gelegenheid opleverden om de meerdere of mindere schoonhoidswaarde, door verge- lijking te kunnen beoordeelen. De planten zagon er goed uit en behoorden aan den heer L. Rosseels te Leuven. Aan het einde van het kanaal regtsom slaande, volgde men thans het pad aan de andere zijde van het water. Hier ont- moette men perken met verschillende bloeijende, met grootbla- dige planten, met allerliefste driekleurige Violen, met Fuchsia\'s, enz , terwijl men naaawelijks aan deze zijde op nieuw onder de draadbrug doorgegaan en in het ruimere gedeelte van het dal gekomen was, of men had alweder fraaije Conife\'ren voor zich en wel eene collectie van niet minder dan 25 Picea Nord- manniana, alle, zonder uitzondering, zeer fraaije planten, in- gezonden door den heer J. Schmidt to Hamburg. Ter linkerzijde bevonden zich, wat verderop en tegen de hel-



		51

		ling, een drietal rotspartijen, waarbij er inzonderheid ��ne was, door de Gebr. Boettneu te Greussen, en wel uit Greussener tufsteen daargesteld, dio door sierlijkheid en goeden smaak bijzonder uitmuntte en veler opmerkzaamheid trok. Ook eene andere, van den heer F. J. C. J�ugens, zag er keurig uiten moet onvermijdelijk in oen tuin, zelfs van middelbare grootte, een allerliefst effect maken. Van eene collectie uit circa 700 � zegge zeven honderd.\' � hoog- on halfstammige Stamrozen bestaande; door denzelfden heer F. Harms te Eimsb�ttel ingezonden, die ook straks ver- meldde verzameling van Gloire de Dyons geplaatst had, heb ik alleen te zeggen dat ze er frisch uitzagen en allo in bloei waren, om een denkbeeld te geven � hoewel altijd slechts een schemerachtig denkbeeld � van het effect dat die, tegen de hier zacht glooijende helling geplaatste, monsterachtige ver- zameling maken moest. Hier bevond men zich nu ongeveer midden in het dal, en had ter linkerzijde een gazon, dat eene zeer uitgestrekte opper- vlakte besloeg niet alleen, maar onberispelijk zuiver, gelijk, frisch groen en goed onderhouden was; ook werd voor de be- sproeijing daarvan gestadig zorg gedragen Een hoogst sierlijk Paviljoen (style Louis XIV) in dit gazon gebouwd, en toebe- hoorende aan de heeren C. F. Werner en L. Piglhein te Hamburg, strekte, door zijn hoogst bevallig uiterlijk, het park tot een groot sieraad. Van binnen zag bet er mede weelderig en rijk uit, daar het op kostbare wijze geheel in denzelfden styl gemeubileerd was. Ook ontbrak het hior niet aan nieuws- gierigen, en gelukkig achtte hij zich reeds, die slechts van verro een blik in dit elysium had mogen worpen. Niet ver van daar, tegen de helling, stond eene verzameling van 50 bontbladige boomen en heesters, van den heer F. J. C. J�rgens. Deze verzameling, uit 25 soorten bestaande, leverde den liefhebbers van bonto planten veel bezienswaardigs op. Mij strekten zo op nieuw ten bewyze dat eene massale vei- eeniging van dergelijke abnormaliteiten, in plaats van hot schoonheidsgevoel te strelen, dat onaangenaam aandoet. Dezo boomen en heesters waren zeer goed ontwikkeld en de col- lectie als zoodanig was dus zeer fraai.



		52

		Teruggekeerd naar het kanaal, en een der bruggen overgo- gnan zijnde, bleef\' men onwillekeurig staan bij oen perk met sierlijke planten uit do koude en warme kas, die geschikt zijn om \'s zomers in den open grond geplant te worden, Het is nog niet lang geleden dat men deze kultmir-methode meer algemeen is gaan toepassen. Zonder eenigen twijfel mag dit eone zeer goede rigting van don tuinbouw genoemd worden, Waardoor men niet alleen in do gelegenheid is o:n, vooral in tuinen van ecnige uitgestrektheid, aan \'t plantsoen eene zeer gewenschto afwisseling, door tot hiertoe daarbij nog vreemde bladvormen , te geven, maar die tevens de gelegenheid aanbiedt om vele planten, die in potten gekwoekt, zich in de kassen schraal en alles behalve sierlijk ontwikkelen, beter te leeren kennen en juister te leeren waardeeren. In het perk, waarvan hier sprake is, zag men een aantal soorten, die voor dit doel allo aanbeveling verdienen , bijv.: Solarium robustum , S. discolor, S. atropurpureum, 5. Warszewlceii, Uhdea pinnatifida, Sonchus fruticosus, onderscheidene .Ricinus-soorten , en inzonderheid, ne- vens de sedert eenige jaren bekende Wigandia caracasana, de nog veel gehoonere W. Vigui�ri. Ik vergat tot mijn leedwezen te noteeren aan wien deze planten toebehoorden. Eone collectie Dracoena\'s en aanverwante geslachten, van don heer E. Neubekt te Hamburg, vlak bij het water in het gazon geplaatst, maakte daar een sprekend effect. Eene Kaukasische brug, ingezonden door den heer H. F. Eckert te Berlijn , verschafte den toegang tot een der eilandjes. Deze brug was van eene zeer eigenaardige constructie , zeer ste- vig, ja zelfs zwaar, maar toch alles behalve onbevallig en boven- dien zeer gemakkelijk verplaatsbaar. Zij zou menige buitenplaats tot een waar sieraad kunnen strekken, even als de op dit eilandje geplaatste, in hot midden paviljoen-vormige, ijzeren pergola, die sierlijkheid aan deugdelijkheid paarde, en toebehoorde aan den heer E. G. Pn�scn te Hamburg. Hier stond ook eeno hoogst elegante voli�re, van den heer J. F. Weber te Hamburg. Op dit uitstekend fraaije park-meubel was in geen enkel op- zigt iets af te wijzen of \'t moest op den prijs zijn. Vierhonderd Pr. Thaler is toch voor zulk eone liefhebberij nog al aanzienlijk. Op de uiterste pont van dit eilandje spiegelde eene kolossale



		53

		Caladium nymphecefolium hare siorlijko bladeron in \'t water; digt daarbij bevond zicb een station van kleine roeibooijes, waarvan een druk gebruik gemaakt werd, hetwelk aan het dal nog meer leven en bevalligheid bijzette. Het smalle pad teruggaande, passeerde men weldra eene ijzeren brug, van den heer C. Heckmass te Hamburg, die meer \'t karakter van deugdelijkheid dan van bevalligheid droeg, en zoo kwam men op hot tweede eilandje, waar eene kleuron- rijke groep van Gladiolus van den heer E. Neubert , de bloemen- liefhebbers staande hield, terwijl anderen zich verzamelden bij de uitgebrcido verzameling tuinstoolcn, enz van den heer C. Speier te Berlijn, waarvan sommigo werkelijk het non plus ultra van gemakkelijkheid vertegenwoordigden. Over de brug terugkeerende, met het doel om het kanaal thans aan het andere einde, om te wandelen, volgde men het pad, \'t welk aan den voet der steile helling liep, waarop hot Elb-Pavillon staat, en ging men voorbij onderscheidene bloem- perken met dubbolbloemige Pelargonium zonale, Fuchsia\'s, enz. tot men stilstond om een paar Cedrus Deodara te bewonderen, waarvan inzonderheid die van den heer F. J. C. J�rgens door grootte en vorm uitmuntte. Op eene kleine, in het water vooruitspringende hoogte stond eene Erythrina cristaga�i, van don heer D M. Wohj.ers te llamrn bij Hamburg, prachtiger als ik er nog ooit eene zag. De zeer talrijke, fbrsche, met bloedroode bloemen beladene stengels, werden door het water teruggekaatst, waardooreene verrassende uilwerking werd towoeggebragt. Een zeer fraai perk met grootbladige kasplanten voorby- gaande , wijl hier ongeveer dezelfde soorten bijcenstonden, die straks vormeld werden, zag men, ter regtcrzijde, eenige krach- tige Taxus hibernica en vervolgens drie zeer fraaije planten van Thujojisis dolabrata, 0.50 a. 0.75 meter hoogte en waarbij ��ne bonte. Zo behoorden aan verschillende inzenders; die van de firma E. H. Krelage en Zoon en van den heer A. van Geert kwamen mij als de fraaiste voor. Ongemeen prachtig deed zich hier eene bijzonder sterke plant van Tritoma l/varia voor, toebohoorende aan Frau Dr. A. Abendroth te Hamburg. Een groot aantal forschc stengels,



		54

		digt mot donker oranjekleurige bloemen bezet, konden niet missen, inzonderheid zoo nabij het water, een schilderachtig effect voort te brengen. Een weinig vorder hield men weder verwonderd stand voor eene collectio Rozen, thans uit 400 stuks bestaande, alweder aan den heer F. Haums toebehoorende, en weder, oven als de vrooger vermoldde, fiischen vol met bloemen. Inderdaad deze kweekor kan, blijkens \'t gene mon hier van hom zag, onder de eerste rozenkweekers van Europa genoemd worden. Ook eene, hoewel veel kloinere, verzameling Kozen van den heer E. Otto te Altona, verdient hier vormeld te worden, zoowel om de frisheid der planten als om haren milden bloei. Vervolgens den hoek omslaande, ontmoette men o. a. een zestal kruiponde «/(wn\'/wus-soorten, van den heer F J. C. J�rgens , die ik daarom niot onvermeld moen te mogen laten, wijl ze de hoogst karakteristieke groeiwijze dezer Coniferen, inzon- derheid door onberispelijke kuituur, zoo sprekend vertogen- woordigden; wat nog te meer moest uitkomen, daar men op den gelukkigen inval gekomen was, er een zestal steilregt opgroeijendo Juniperus communis Idbemica vlak achter te plaatsen. De moeste bezoekers gingen dit groepje onopgemerkt voorbij, dat toch inderdaad wel opmerking verdiende. Nu weder op het hooger liggende gedeelte van het terrein teruggekomen zijnde, stond men andermaal tegenover den hoofdingang en sloeg het straks afgewandelde pad ter regter- zijde weder in naar de verbindingsbrug, ten einde die thans over te gaan en to zien wat aan do andere zijde daarvan bijeen- gebragt was.

		Do werkelijk kolossale houten verbindingsbrug, be3temd om het later voor dit doel geannexeerde terrein, over den Mil- lernthor met het park te verbinden, had eene lengte van circa 200 voet, en was in don tijd van tweo weken ontworpen on gebouwd ! Op het midden prijkte een groote koepel, met vlaggen, wimpels en guirlandes versierd. De brug verhief zich z�� hoog boven do straat, dat ook do bovenop bezette omnibussen er ruim onderdoor konden. Stond men er middenop, dan had



		55

		men een levendig uitzigt over de breedo, met rijtuigen en voet- gangers digt bezette straat, die op sommige dagen zelfs aan de drukke straten van Londen denken deod. Het terrein aan de andere zijde van den Millernthor bood, hoewel vlak en slechts in allerijl aangelegd, mede een regt eigenaardig schouwspel aan, hemelsbreed verschillende van dat, hotwelk men zoo evon verlaten had. Terwijl hot grootste gedeelte van de ruimte nabij de brug ingenomen werd door machines van allerlei aard, strekten zich ter linker zijde weder drie uitgestrekte houten gebouwen uit, het eerste bestemd voor fijnere gereedschappen, optischo werktuigen, enz., en do beide andere voor vruchten. Ook hier was een groote overvloed van de meest vcrschillendo voorworpen aanwezig; hier alleen kon de belangstellende be- zoeker dagen achtereen doorbrengen. Onder de tuinbouwgereedschappen in dit gebouw muntten, zoowel door uitgebreidheid als door keurigheid van bewerking, de inzendingen van de heeren Veith & Sons to Londen, Des- bordes te Melun en de gebr. Dittuar te Heilbron uit. Ook eene zeer uitgebreide inzending van tuin- en landbouw-gereed- schappen, onder een ovordekt gedeelte tegen dit gebouw, in- gezonden door de heeren Schmidt en Francke te Osnabr�ck trok veler opmerkzaamheid. In de beide gebouwen met vruchten zag men zulk een ver- bazenden overvloed van die producten bijeen, dat de promolo- gen, die zo te beoordeelen gehad hebben, wel schior tot wanhoop moeten gebragt zijn. Ik, die geene speciale kennis daarvan heb, vergenoegde mij met die ruimten te doorwandelen en hier en daar enkele inzendingen om den rijkdom of de grootte of sicr- lijkheid der vruchten te bewonderen. Zoo zag men � \'t was trouwens onmogelijk dat iemand zo onopgemerkt voorbij kon gaan � hier een drietal trossen druiven, ingezonden door den heer J. Meredith te Garston, bij Liverpool, welke drie trossen 6 a 7 kilo wogen. Bij meting bleek mij dat ��ne er van � wel, ofschoon met weinig verschil, de langste maar niet de breedste � 28 centimeters lang en 18 centimeters breed was, terwijl de bessen naar oven- redighoid groot waren.



		50\'

		Elders viel mijn oog op eene door de heeren gebr. Baltet to �royes ingezondene verzameling monsters der verschillende in Frankrijk toegepaste wijzen van veredeling der vruchtboomen. Mierlijk kon die hoop stukjes hout niet genoemd worden, in- structief was deze inzending in de hoogste mate. Het achterste gedeelte van dit terrein mogt een waar strijd- perk voor de vruchtboomkweekers genoemd worden. Een aantal inzendingen van de meest verschillend gevormde vrucht- boomen , ruim uit elkander geplant en goed gearrangeerd, boden hier eene zeldzaam voorkomende gelegenheid aan om de tegenwoordige kuituur «methoden, over welker meerdere of mindere doelmatigheid ook bij ons te lande niet zelden een levendig dispuut gevoerd wordt, nader te leeren kennen en te vergelijken, en\' tevens om de bekwaamheid der kwoekers in dit zeer speciale vak te bewonderen; onverschillig of men meer of minder ingenomen was met de soms al vrij grillige vormen, waartoe men den boom wist te dwingen. Onderscheidene der meest beroemde specialiteiten in dit vak hadden zich dan ook hier doen golden; zoo bijv. do heeren Baltet te Troyes, F. J. C. J�rgess te Nienstiidten bij Ham- burg, reeds zoo vaak genoemd, Croux et fils te Sceaux, de Pomologische vereeniging te Boskoop, enz.; allen hadden door hunne inzendingen blijk gegeven goed op de hoogte te zijn van dit tegenwoordig veel eischende vak. Wilde ik hieromtrent in gedetailleerde beschouwingen tre- den, dan zou alleon voor dit onderwerp zooveel ruimte gevor- derd worden als don verslaggover, zal hij binnen zekere gren- zen blijven, ten dienste staat; ik zie mij derhalve genoodzaakt, ook wijl dit verslag buitendien reeds vrij grooten omvang ver- kreeg, het bij deze algemeene mededeeling te laten. Alleen voeg ik hier nog bij dat men die boomen alle van hunne bla- deren ontdaan had, \'t welk wel is waar een winterachtig gezigt opleverde, maar waardoor mon des te beter in de gele- genheid was, om do verschillende vormen , de takverdeelingen , en wat daar meer op betrekking had, te kunnen beoordeelen. Tenten, tafels, stoelen, banken en verdere tuinameublemen- ten en tuinsieraden ; toestellen voor hot verplanten en vervoeren van groote boomen, fonteinen, spuiten, thermosiphon\'s en ver-



		5S

		Hieruit blijkt dat de tentoonstelling twee dagen langer ge- opend bleef dan bepaald was. Hoe hoog toen de toegangsprijs is geweest, is mij niet bekend. Hoeveol partout-kaarton aan de bureaus verkocht zijn, schijnt zelfs bij \'t Comit� niet bekend te zijn. Denkelijk zal het geheele bedrag van den eersten dag daarop wel wijzen, wyl do kaarten slechts 2 thaler duurder waren dan de toegangsprijs all��n voor dien dag bedroeg. De buroaux waren niet door gesalarieerde personen bezet. Hiertoe hadden zich een aantal heeren, tot den deftigsten stand behoorende, aangeboden, die elkander geregeld afwisse- len. Van controle was derhalve geen sprake. In elk bureau zaten twee heeren.

		Ik heb in dit verslag met geen enkel woord gerept van be- krooningen, en dat hoewel aan de meeste collecti�n, waarvan ik sprak, die eer was te beurt gevallen. Tijdens de tentoon» stelling evenwel, toen ik mijne aanteekeningen maakte , waren die nog slechts gedeeltelijk en meerendeels nog maar van hoo- ren zeggen bekend. Maar \'t kwam mij bovendien onbillijk voor, om, waar ik zoovele bekroonde inzendingen hier onvermeld moest laten , die van enkele andere als bij uitzondering mede te deelen. Om Uwe Excellentie echter ook daarvan eenig denkbeeld te geven, en inzonderheid om te doen zien dat de Hamburgsche tuinbouw-tentoonstelling metterdaad eene internationale ten- toonstelling is geweest, mogen de volgende , uit het procesver- baal getrokkene opgaven, dienen. a. Eereprijzen. Die inzender, die de meeste en daarbij de belangrijkste eere- pryzen behaald heeft, was de hoer J. Linden te Brussel en Gent; hem toch werden , behalve verscheidene in het programma uitge- loofdo, niet minder dan vijf eereprijzen toegekend, waarbij



		60

		Derhalve behaalden do gezamenlijke inzenders uit de ver- schillende landen buiten Duitschland (dit laatste in ruimen zin), 160 gewoi e en 51 eereprijzen = 211 prijzen ! Dat het getal overwinningen, door Duitsche inzenders be- haald, veel grooter was, ligt voor de hand, maar uit het op- gegeven getal blijkt m. i. genoegzaam, dat ook de andere lan- den krachtdadig aan dien strijd deel genomen hebben. Maar uit die cijfers blijkt ook nog iets anders ; en wel dat Nederland, inzonderheid in vergelijking met Engeland en Frankrijk, goed vertegenwoordigd werd; dat de Nederland- sche tuinbouw er zich degelijk heeft doen gelden en er alles behalve roemeloos is afgekomen. Bovendien , in aanmerking genomen dat het hier eigenlijk slechts d�ne enkele tak van industrie gold (behoudens enkele uitzonderingen) dan komt men als van zelf tot de conclusie, dat er welligt nog geene internationale tentoonstelling van meer algemeenen aard , er- gens is gehouden, waarbij ons land ook door andere industrie�- len in gelijke verhouding vertegenwoordigd werd, en waar zooveel prijzen aan Nederlanders ton deel vielen. \'t Is daarom, naar het mij voorkomt, thans ook minder de vraag of Nederland niet nog meer had kunnen doen ; te meer daar een groot gedeelte van de te Hamburg behaalde eer on- tegenzeggelijk aan de Boskoopsche Pomologische Vereeniging toe- komt, maar wo letten veeleer op het verblijdend teeken van kennelijken vooruitgang in dit opzigt. Dat langzaam zeker gaat, hiervan is onze natie te zeer overtuigd, dan dat men ook in dit opzigt van haar een plotselingen ommekeer tot over- ijling zou mogen verwachten. Mogen slechts de goede resul- taten, daar verkregen, aan velen ten spoorsiag strekken om , bij eeno volgende gelegenheid, zich moedig in den inter- nationalen strijd te wagen. De eer van ons land zal er bij winnen, do bloei van onzen tuinbouw er door bevorderd worden.

		Eindelijk rijst nog de vraag: Wat leerde de Hamburgsche expositie ten opzigte van den Europeschen tuinbouw ?



		fil

		Dat, wat het invoeren van nieuwo planten uit andere we- relddeelen betreft, Belgi� en Engeland aan de spits staan, dank zij den moed die,n sommige kweekers hebben, om ervaren mannen voor hunne rekening verschillende tropische landen to doen bereizen , ten einde daar planten te verzamelen en die over te zenden; dank zij inzonderheid ook de hulp in dit opzigt der Britsche Regering. In Duitschland worden geene, of althans uiterst weinige tropische planten direct ingevoerd. Wat nieuwe planten betreft, het voornaamste voedsel voor den planten- handel, de stimulus der hortikultuur, is het groote Duitsch- land voor een aanzienlijk gedeelte van het kleine Belgi� en van Engeland afhankelijk, om maar niet van Nederland to spreken, daar, ondanks onze in dit opzigt zoo rijke koloni�n , de invoer van tropische planten hier te lando aan een sterke eb en vloed onderhevig is, goheel en al afhankelijk van den goeden wil onzer Indische ambtenaren. Ik merkte het reed9 op, dat, in dat gedeelte van het hoofdgebouw, \'t welk in- zonderheid voor nieuw ingevoerde tropische planton bestemd was, de ruimte genoegzaam geheel door do inzendingen van Belgi� en Engeland was ingenomen. Vervolgens dat, wat speciale kuituren betreft, de kwee- kers in Duitschland voor geen andere in Europa behoeven te wijken , al munt men dan ook hier in het ��ne en elders in wat anders uit. Dit bewezen, behalve een groot aantal andere specialiteiten, inzonderheid de Coniferen en de Pal- men. Ook in wat men wel » culture de 1\'individu" noemt, staan vele Duitsche kweekers op een hoog standpunt; veel hooger dan bij ons het geval is, en worden zo misschien alleen door de Engelschen overtroffen. Dit laat zich gereedelijk daardoor verklaren , dat de Duitsche kweekers over het algemeen eene uit- muDtende, zoowel theoretische als praktischo, opleiding hadden of � waar hun dit mogt ontbi\'eken � zich door eigen studie wisten te vormen. Ze verliezen bij hunne handelingen niets uit het oog; ze weten het dat ze met levende schepselen te doen hebben, als zo met hunne planten omgaan; ze onderzoeken de natuur der plant, welke verwantschap zij heeft mot sommige andere, en inzonderheid onder welke conditie\'s ze leeft op de plaats waar ze oorspronkelijk, d. i. in wilden toestand , groeit,



		62

		on dit laatste inzonderheid is bij de kultuui* vim tropische planten van veel gewigt. Bij het streven om ook bij ons de aankomende kweekers, reeds van jongs af, in al die kennis te onderwijzen, dia noodig is, willen ze later rekenschap kunnen geven van hunne hande- lingen, mag men niet zonder grond verwachten dat ook hierin bij ons eerlang eene zeer gunstige verandering zal zigtbaar worden. Vervolgens bleek te Hamburg dat do tuinbouw-architectuur � het prachtige park was er een sprekend bewijs van � in Dnitschland hoog werd opgevoerd niet alleen , maar ook dat zich daarin aldaar een fijnen smaak, eene echt aesthetische opvatting openbaart, waarin de Duitschers zeker moeijelijk door eenige andere natie zullen overtroffen worden, immers is dit gewis grootendeels te beschouwen als het uitvloeisel van een natuurlijken karaktertrek, een diep gevoel namelijk voor natuurschoon. Eindelijk � om niet te wijdloopig te worden � dat de tuin- bouw in het algemeen, en wel inzonderheid in de laatste jaren , aanzienlijke vorderingen heeft gemaakt; dat hij meer en meer voedsel verschaft ook aan andere, zeer verschillende takken van industrie, en derhalve kan geacht worden vrij aanzienlijk bij te dragen tot de algemeene volkswelvaart; wie hieraan twijfelen mogt, vond er te Hamburg de zigt- en tastbare bo- wijzen in menigte voor. Ten slotte : dat hij de liefde voor planten en bloemen bij het volk opwekt en aanvuurt en op die wyze, al is \'t ook ongemerkt, de ware beschaving krachtdadig bevordert. Leiden , 23 November 1869.

		II. Witte.



		BIJ LAG K.

		VERSLAG OMTRENT EENE REIS DOOR EEN GEDEELTE VAN MET HET DOEL OM EEMGE DEB VOORNAAMSTE BOTANISCHE TUINEN, OF PARTIKULIER�INRIGTINGEN VAN DIEN AARD ALDAAR, IN HET BELANG VAN \'8BDJJK8 MAIDBEDDBiriD.Iil 71 LB08BBH, TE BEZOEKEN, UITGEBRAGT DOOR II. WITTE, Hortulanus aan \'s Rijks Aiaden�eti�n te Leidan.



		Toen, in \'t begin van dit jaar, het Comit�" der in September jl. te Hamburg gehoudene internationale tuinbouw-tentoonstelling ook aan de Nederlandscho Regering, door tusschenkomst van haren Consul te Hamburg, het verzoek hadgerigt, zich bij die gelegenheid aldaar door commissarissen te doen vertegen- woordigen, en, ten gevolge daarvan, aan mij de onderschei- ding ten deel gevallen was, door Uwe Excellentie tot dut doel daarheen te worden afgevaardigd, meende ik de vrijheid te moeten nemen om Uwe Excellentie eerbiedig voor te stellen, my tevens te magtigen om, wanneer mijne taak te Hamburg zou zijn afgeloopen, ook Berlijn en vervolgens Dresden, bene- ven s eenige andere steden in dat gedeelte van Duitscbland te bezoeken; inzonderheid ten einde met den toestand der bota- nische tuinen aldaar bekend te worden, de hoofden dier inrig- tingen persoonlijk te leeren kennen, daardoor de relati�n van den Leidschen Akademietuin uit te breiden, en er voorts al datgene te doen, wat plaats en omstandigheden mij,inhetbe- lang onzer inrigting, wenschelijk zouden doen schijnen. Dit voorstel, door Uwe Excellentie zeer gunstig opgenomen, had reeds spoedig eene lastgeving in dien zin tengevolge, aan welke ik het .genoegen had, in het midden der vorige maand, te voldoen.



		68

		Ik stel mij thans voor een verslag zamen te stellen, betref- fende den toestand der op die reis door mij bezochte instel- lingen en wat daarmede in verband staat; immers, ik meen niet zonder grond te mogen veronderstellen, dat zulks Uwer Excellentie niet geheel onwelkom wezen zal, of liever, dat het juist dit is, wat Uwe Excellentie in de eerste plaats van een verslag dier reis verwacht. Ken rapport toch, alleen de directe aanwinsten daaruit voor den Leidschen Hortus voortgesproten, vermeldende, zou zich bepalen tot de bloote opsomming van een aantal planten-namen; terwijl het door Uwe Excellentie toch ook wel aan geenen twijfel onderhevig geacht zal worden, dat het indirecte voordeel, het gevolg van kennismaking en inzon- derheid van kennisneming, vooral voor inrigtingen als de onze, op den duur van oneindig meer belang te rekenen is. Ofschoon elkander gewoonlijk slechts bij naam of uit hunne werken kennende, werd er toch reeds gedurende vele jaren tusschen de directeuren en mede tusschen de hortulani (in Duitschland gemeenlijk inspectoren genoemd) der meeste bota- nische tuinen van Europa, eene geregeld jaarlijks wederkeerende correspondentie gevoerd, waartoe de in den winter verschij- nende zaadlijsten inzonderheid aanleiding geven. Veelal echter bepaalt zich die correspondentie dan tot de toe- zending eener lijst van desiderata, of van die der in ruil verlangde zaden. En toch kunnen die inrigtingen, ook door het elkander wederkeerig toezenden van doubletten van levende planten, elkander hoogst nuttig zijn; ja, kunnen vaak alleen langs dezen weg leemten worden aangevuld, die, dikwijls ten nadeele ook van het onderwy s, somwijlen sedert jaren bestaan, en in welke het veelal daarom te moeijelijker is te voorzien, wijl men niet altijd weet waar de ontbrekende species te vinden; ja, ik kan verder gaan, en zeggen: wijl men dikwerf zelfs niet tot het vermoeden komt, dat ze in eenigen tuin bestaan, tot misschien het toeval, of een bezoek in eene inrigting in den vreemde, voorwerpen doet vinden, somtijds � hoewel op verre ca niet altijd � wel is waar van betrekkelijk geringe handelswaarde, maar die, uit een botanisch oogpunt beschouwd, zeer groote waarde bezitten en derhalve, voor eene wetenschappelijke instelling, als eene be- langrjjke aanwinst te beschouwen zijn.



		69

		Door. te gelijk met de zaden, op die lijsten ook eenige dou- bletten van levende planten aan te bieden, heeft men wel eens getracht elkander ook langs dezen weg wederzijds nuttig te zijn. De ondervinding heeft echter spoedig geleerd dat men hierbg luttel baat vond, daar door anderen gewoonlijk juist\'t meeste belang gesteld wordt in die planten, van welke men dit het minste vermoedt. Van die aanbiedingen werd door de meesten dan ook slechts spaarzaam of in \'t geheel geen gebruik ge- maakt, zoodat ze tegenwoordig niet, of slechts uiterst zeld- zaam moer worden gedaan. Het toezenden van doublettenlijsten toch kan alleen dan werkelijk vruchtbaar zijn, wanneer men met de inrigtingen zelve min of meer bekend is, en gelegenheid had om, zij het ook slechts oppervlakkig, te weten te komen wat ze zyn, wat ze voornamelijk bezitten , en waarmede men het gevraagde en verkregene het best kan reciproceeren. Zoo lang men niet, door eigene aanschouwing, bekend is met den toestand der buitenlandsche horti, komt men er alligt toe dien in zijne verbeelding te schatten naar de inrigting of uit- gebreidheid der zooeven genoemde jaarlijks verschijnende ca- talogi van zaden; immers is deze, daar complete catalogi van alle gekweekte planten tot de zeldzaamheden behooren, dan de eenige maatstaf dien men bezit, om de inrigting, aan welke men zelf zijne zorgen wijdt, met die van elders te vergelijken ; en men behoeft toch maar zeer weinig met zijn werkkring in- genomen te zijn, om tot zulke vergelijkingen te komen, die dikwijls een krachtige stimulus worden om vooruit te streven. Dat die maatstaf echter niet betrouwbaar is, en dus tot verkeerde gevolgtrekkingen leiden kan, heb ik inzonderheid op mijne jongste reize ervaren. Trouwens het laat zich ligtelijk begrijpen dat, zoowel de uitgebreidheid als de inrigting dier catalogi voor een groot deel, zoo niet geheel, afhankelijk zijn van de meerdere of mindere ingenomenheid met het zeer tjjd- roovende inzamelen, schoonmaken, regelen en catalogiseeren der zaden; te meer daar die inzameling, voor zoo verre ze op de zaden van overblijvende planten, heesters of boomen betrek - king heeft, voor eigen gebruik onnoodig is. Ook komt hier zeer in aanmerking de vraag of er te juister tijde personeel



		70

		beschikbaar i, om voor de inzameling behoorlijk zorg te dragon , wat in sommige tuinen wel eens voor dringender bezigheden moet uitgesteld worden. Het gevolg hiervan is dan ook dat sommige kleinere horti veel uitgebreider zaadlijsten verzenden dan enkele grootere en veel belangrijker inrigtingen, wijl in de eerste alles zich binnen een beperkteren kring beweegt, en vooral omdat het personeel er veelal in betrekkelijk veel betere verhouding staat tot de noodzakelijk te verrigten werkzaamheden, dan in vele der laatste Het is mij vooral daarom dan ook thans des te aangenamer verscheidene, mij tot op dat oogenblik alleen bij naam bekende, inrigtingen van dien aard in Duitschland nader te hebben leeren kennen, wijl \'t mij daarbij gebleken is dat ook ik mij van de meeste er van eene verkeerde voorstelling had gemaakt; en dat natuurlijk nog wel te aangenamer, daar eene vergelijking van die tuinen met onze oude, en ik mag zeggen vanouds be- roemde inrigting, in de meeste gevallen zeer ten gunste van deze moest uitvallen. Ik wil hiermede niet zeggen dat ik niet elders, dat ik niet genoegzaam in �lken hortus, iets" aantrof, wat beter ingerigt of doelmatiger geordend was dan bij ons, maar de totaal-indruk, die veelal zelfs door nadere kennisneming van de bijzondeihe- den niet of niet aanmerkelijk gewijzigd werd, was over het algemeen van dien aard, dat, moge ook bij ons nog heel wat, vooral wat de uitgebreidheid der kassen betreft, ontbroken, waarin voorziening, en � zij \'t mogelijk � spoedige voorzie- ning wenschelijk is, de Leidsche akademietuin , hij moge ook al niet meer tot die weinige behooren die den eersten rang onder de Kuropesche botanische inrigtingen innemen, toch nog steeds, met andere vergeleken, zijn aiouden goeden naam waardig is. Intusschen : noblesse oblige.* � De reputatie, welke ik niet zonder voldoening mogt ondervinden dat onze Hortus elders geniet, legt ons tevens de verpligting op die te handhaven. Daartoe is het nuttig en noodig kennis te nemen van wat elders beter en doelmatiger is, ten einde de aldus verkregene ervaring te gelegener tijd zelf te kunnen toepassen, ofte kunnen wijzen op wat ook bij ons wenschelijk of noodig is. � Was stilstaan ten allen tyde achteruitgaan, veel meer dan vroeger



		71

		is zulks thans, is dit inzonderheid het geval ten opzigte van eenigzins uitgebreide inrigtingen, beide van wetenschappelijken en praktischen aard; daar hier evenzeer moet gelet worden op de vorderingen der wetenschap, en de daarmede gepaard gaande hoogere eischen, die ze billijkerwijze stelt, als op die der prak- tijk.....en beide gaan zeer snel vooruit. Waar ik dus Uwe Excellentie kortelijk mijne bevindingen ga mededeelen, en nu en dan een min gunstig oordeel over wat ik zag zal moeten uiten, acht ik het aan den anderen kant voor mij eene eerste pligt, ten opzigte van den Hortus, wiens vooruitgang en bloei voor mij eene levensvraag, voor de Leidsche Hoogeschool eeno eer, en voor het onderwijs zoo nuttig is, zonder terughouding of overdreven vrees van onbeleefd te zy n, te wijzen op datgene, wat elders beter en in het belang van onze inrigting ook bij ons wenschelyk of noodig te achten is.

		Op den weg naar Hamburg is de stad Hannover als \'t ware de aangewezene rustplaats. Ik voor mij althans dacht er niet aan om, na van \'s morgens zes tot \'s avonds circa elf uren, met een paar korte, gedwongene tusschenpoozen, onafgebroken doorgereisd te hebben, te vragen of er gelegenheid bestond om dien nacht nog verder te komen. Maar, zelfs al had deze stad ook een uur of wat op zij\' af gelegen, dan nog had ik alle reden gehad om mij er heen te begeven; hoeveel te meer thans, nu ze als het eindstation voor dezen dag te beschouwen was. Ieder toch die kennis van planten, of deze liefheeft, voelde zich reeds sinds jaren tot deze voormalige residentiestad aangetrokken, door de tuinen , en de daarin gekweekte planten, die het Koninklijk Slot te Herrenhausen omgeven. Nu dertien jaar geleden (in Augustus 1856) had ik het voor- regt aldaar kennis te maken met den om zyne kunde in Duitschland algemeen geachten directeur van den Koninklijken Berggarten, de heer H. J. Wendland , wiens zoon, de heer Herm. Wendland, tegenwoordig eeu der voornaamste specia- listen in de kennis der Palmen, en dien ik herhaaldelijk ten mynent mogt ontvangen , juist toen , voor rekening van den



		72

		voormaligen Koning van Hannovcr, eene botanische reis deed in Zuid-Amerika, [Zoowel van den ouden Wendland, die na sedert eenige maanden overleden is, als van de tuinen en kassen, waren mij sedert dien tijd de aangenaamste herinne- ringen bijgebleven; terwijl onderscheidene fraaije Palmen in onzen Hortus, en die wij aan Wendland\'s welwillendheid te danken hebben, die herinneringen steeds levendig hielden. Ik zag die tuinen en die kassen thans weder, na vooraf wel eenige vrees gekoesterd te hebben dat de belangrijke staat- kundige omkeering, die sedert in dat land plaats greep, niet zonder nadeeligen invloed zou geweest zijn op deze kostbare inrigting (het jaarlijks budjet er van bedraagt 9 h 10000 thaler): en even tevreden, even voldaan als toen, keerde ik ook thans er van terug. Ik mag als aan Uwe Excellentie bekend veronderstellen, dat men Herrenhausen bereikt door eene prachtige, uit vier rijen zware en gezonde Lindeboomen bestaande laan. Aan het einde van deze circa een halfuur gaans lange » Herrenhauser- all�e" bevindt zich het oude Koninklijke Slot, hetwelk door een nieuw, grootsch en uitgestrekt gebouw, ter regterzijde aan de allee gelegen, stond vervangen te worden, en dat reeds voor drie vierden voltooid was, toen de voor het Hannover- sche Koninklijk Huis noodlottige catastrophe den bouw staken deed, die thans nog niet is hervat. Aan de regterzijde, vlak b\\j het oude Slot, is de ingang van den K�niglichen Berggarten. Deze tuin was en is nog steeds � gelijk men mij verze- kerde � het privaat eigendom van den ex-Koning van Han- nover, en kan dus, hoewel slechts in weinig opzigten daarvan verschillende, niet onder de botanische tuinen ge- rangschikt worden. Men zou zich echter zeer vergissen, als men meende dat er daarom van de kruidkundige wetenschap geen notitie genomen wordt. Integendeel; er moge geen hoog- leeraar aan het hoofd staan, toch straalt in alles de echt we- tenschappelijke zin van hem, die met de leiding er van belast is, en zich van dien last zoo roem vol kwijt, door. Al de planten en boomcn , zoowel in den tuin als in de kassen, zijn goed ge�tiquetteerd, en, nevens een tal van planten, die door bladvorm of bloemenpracht uitmunten, treft men er ook zeer



		73

		vele aan, die alleen uit een zuiver botanisch oogpunt belang- rijk te achten zijn. Reeds bij den eersten aanblik komt men tot de overtuiging dat de voormalige Koning van Hannover met groote mildheid deze schoone inrigting onderhield: eene mildheid, waarvan deze stad trouwens meerdere bewyzen oplevert. Hoezeer hij er mede ingenomen was blijkt o. a. ook hieruit, dat zich in dien tuin , aan het einde eener breede Lindelaan, de nieuwe Ko- ninklijke grafkelder � het Mansoleum genaamd � bevindt, waarin de monumenten van den Koning Ernest August en zyne gemalin, beide ₅van Rauch, geplaatst zijn. De Berggarten , en wel inzonderheid het achterste gedeelte, \'t welk, op zeer groote schaal, in Engelschen stijl is ingerigt, en zich voornamelijk kenmerkt door vele krachtige en fraaije boomen, die eiken botanischen tuin , door de verscheidenheid van soorten en de schoone ontwikkeling, tot sieraad strekken zouden , ziet er over het geheel genomen zeer ordelijk en goed onderhouden uil. Het eigenlijke glanspunt is hier echter de groote Palmenkas, waarin zich een aantal planten dezer familie, in krachtigon wasdom, bevinden; vele zelfs van buitengewoon sterke ont- wikkeling. Dit fraaije gebouw , 115 voet lang, 32 voet diep en 42 voet hoog, vormt een regthoekig vierkant, met eene koepelvormige uitbouwing van het middengedeelte. Hierdoor verkreeg het geheel het voorkomen eener rotonde, met een oostelijken en westelijken zijvleugel; ten gevolge waarvan het middenge- deelte eene diepte van 49 voet heeft. Het gebouw is van glas en ijzer, met uitzondering echter van de tegen het noorden gerigte achterzijde, die uit een, tot aan het glazen dak reikenden, gemetselden muur bestaat, be- halve in het middengedeelte, alwaar, ter hoogte van 13 voet, eene gallerij is aangebragt van 37 voet lengte en 12 voet diepte, aan de achterzijde vijf dubbele ramen bezittende, die uitzigt geven in het straks genoemde achterste of noordelijk gedeelte van den tuin. Zoodra men den eersten voet zet in deze prachtige planten - kas, staart men vol verwondering en bewondering tevens, op