¹ ^y < *^r YC

%,:�&-ZrXi�-

*\'■. ft>** ~�*\'

\\/�\\/r\\ \\tt~l⁰

Bij den uitgever dezes :

Zesde, gelicel herziene en verbeterde druk van

Sehroeder Steinmetz, Algemeene Grondbeginselen
der Aardrijkskunde. Naar de nieuwste bronnen en met inachtneming

ook van de jongste veranderingen in den politicken toestand van Europa be-
werkt door Mr. G. Voormeui.en van Boekeren Groot-octavo . . �3.30

Vernieuwde inteekening op:
J. A. Uilkens, De volmaaktheden van den Schep-

per in Zijne schepselen beschouwd, tot verheerlijking van God
en tot bevordering van nuttige natuurkennis. Herzien en op de tegenwoordige
hoogte der wetenschap gebragt door Prof. F. Kaiser, Dr. E. At. BErMA,
Prof. C. .1. Mattiies, Prof. .T. van der Hoeven, Prof. H\'. C. van Hall,
Prol\' F. A. W. AIiquei. � In vijf roijaal-octavo bockdeclen, verrijkt met
houtsnc�-liguren en platen, opgeluisterd door gegraveerde titels met portret-
ten voor ieder deel.

De uitgave geschiedt bij inteekening in afleveringen a 30 cents.
Desvci-langd is het geheelc werk ook in ��ns compleet op den voet van
inteekening verkrijgbaar, en is dan de prijs voor de inteckenaren
In vijf cartonnc banden . . f 20,
Iu vijf Iini.cn banden . . - 24,�

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

VAN DE VROEGSTE TIJDEN AF TOT OP ONZE DAGEN

Lid der Koninklijke Akadcmic van Wetenschappen

HERZIENE EN VERBETERDE U1TGAA�

LEEUWARDEN � G. T. N. SURJNGAR � 1870

Snelpersdruk van G. T. N. Suringar to Leeuwarden.

Inleiding................. 1

I. Tafereelen uit de vroegste en de
Grafelijke Tijden.

De Batavieren............... 4

De Friezen................ 12

Nederland onder de Leenregeering......... 25

De strijd met Vlaanderen . . ,........ 44

Vuurwapenen � Schutterijen � Soldij....... 64

II. Tafereelen uit den oorlog tegen Spanje.

Inleiding................. 85

Willem I en zjjne Broeders.......... 91

Heldenmoed der Burgerijen........... 143

De mannen vaji Oranje............ 174

Manrits................. 195

Krijgsverrichtingen onder Prins Maurits.

A. Strijd tegen Parma, Verdugo en Mondragon. 1586�1596 . . . 199

B. Gevecht bij Turnhout. � Slag bij Nieuwpoort. 1597�1600 . . . 235
O. Strijd tegen Spinola. 1601�1625......... 288

Frederik Hendrik.............. 322

Belegeringen onder Frederik Hendrik....... 329

Bijlagen................. 385

V O O R R E D E.

Het werk. dat hier in een vernieuwde uitgaat\' verschijnt, is
ontworpen in dagen van volksopgewondenheid. Het was in 1881.
Duizenden van onze mannen en jongelingen , uit voorname huizen
en burgergezinnen en onaanzienlijke stulpen , waren vrijwillig te
velde getrokken om voor den smaad, door de Dynastie en de Natie
ondergaan. met de wapenen voldoening te eischen en de rust te
gaan herstellen in onze Nederlandsche gewesten. In dien tijd beijverde
zich ieder, naar de mate zijner gaven, bij te dragen tot de na-
tionale geestdrift; in al onze 1\'amili�n was het leven onder de
wapenen een onderwerp der gesprekken: oud en jong hadden be-
geerte naar oorlogsverhalen uit de lotgevallen van het voorgeslacht.
Toen ontstond het voornemen de verrichtingen van ons volk op
het oorlogsveld in tafereelen te beschrijven, en daaraan den naam
te geven Neerlands Heldendaden te Land.

Met de uitkomst van den Tachtig jarigen Oorlog werd de eerste
reeks dier tafereelen besloten, en deze werden tot een boekdeel
verzameld, toen de geestdrift van 1831 reeds vier jaren tijd had
gehad tot bekoeling. Maar bij den schrijver voegde zich een gevoel
van bewondering bij het herdenken van de helden uit het Huis
van Oranje in het beschreven vroeger tijdperk onzer Geschiedenis,
bij de herinnering aan den 23sten Julij van dat jaar 1831. Hij
had het gezien, dien dag, hoe op de heidevlakte bij Rijen. drie
geslachten van Oranje-vorsten het schoonste leger dat ooit op
den Nederlandschen bodem gestaan had voor zich deden voorbij-

trekken, oni te vernemen of liet bereid was in de kansen van een
oorlog en het vuur van den vijand de veldheerspluim van Oranje
te volgen: In} zou aan liet einde van zijn werk, zoo God hem het
leven liet, te beschrijven hebben, hoe het volgen van die leiding
de nationale eer gehandhaafd had. Van de gewaarwordingen hier-
door te weeg gebracht getuigt de Opdracht voor het Eerste Deel
geplaatst, en aan het hoofd van den tekst dezer uitgaaf herhaald.

De warmte waarmede de Schrijver de pen had opgevat is hem
bijgebleven gedurende de 24 jaren waarin hij, hij tusschenpoo-
zenden arbeid, aan deze tafereelen, in 34 afleveringen uitgegeven,
gewerkt heeft. Zelfs heeft hij daaraan meer uitgebreidheid gegeven,
dan hij zich in den aanvang had voorgesteld: hij kon den wensch
niet bedwingen voor het aanzien en den roem en de verdedigings-
kracht van zijn vaderland een nuttig werk te verrichten , zoodat
hij de woorden van den jongste der twee Pliniussen tot de zijne
heeft kunnen maken: » Tncte libcr rravit, iluiu omarepatriatu et am-
plijimre. yaudrmns, pariterque defeiisiont eju» servimus et t/tor!<te."
(ielijk ieder Nederlander zijn geboortegrond mag liefhebben als het
land waar gedurende zoo veel eeuwen het publiek leven is bezield
geworden dooi^- rechtvaardigheid en liefde tot den naaste, mag hij ook
ingenomen zijn met den wapenroem zijner landgenooten, omdat
hunne oorlogen, of de handhaving van beginselen van recht of
zelfverdediging, tot drijfveeren hebben gehad. Het zal daaraan toe
te schrijven zijn, dat deze tafereelen een door velen gezocht lees-
boek zijn geworden.

Maar het was niet het eenig doel van dezen arbeid, den volks-
geest wakker te houden tot het besef der verplichting die op den
Staatsburger rust in tijden van oorlogsgevaar: nog een andere ge-
dachte heeft de pen bestuurd.

Voor de geschiedenis van Volken en Staten wordt het beloop
van oorlogen nagevorscht, om tot de resultaten te komen, die zij
voor het volks- en staatsieven gehad hebben: maar wie daarin
leering en een onderhoudende leesstof voor den krijgsbevelhebber

vinden wil, moet de strategische leidingen en taktische werkingen
leeren kennen, waaraan die uitkomsten zijn toe te schrijven.

Zoo heeft elke Staat zijn militaire geschiedenis. De onze was
nog een onbearheid vak van wetenschap, toen de Schrijver in
1828, bij de oprichting eener Militaire Akademie voor het Ko-
ningrijk der Nederlanden, geroepen werd als Hoogleeraar in de
<Geschiedenis de toekomstige officieren van het Nederlandsche leger
daarin te onderwijzen. Deze roeping sloot in zich de verplichting
om aan dit gedeelte der krijgswetenschappen voor Nederland een
begin van leven te geven, en ook daartoe moest het werk in
1831 ontworpen dienstbaar worden gemaakt.

Maar de Schrijver was een man van het studeervertrek, en
wie militaire handelingen in het veld of bij belegeringen begrij-
pen en beoordeelen wil, heeft een krijgskundigen blik noodig,
door ondervinding en kennis verkregen. en daarom had hij,
in 1828 de Militaire Akademie met een inwijdingsrede openende,
den wensch uitgesproken, dat de mannen van het zwaard in
Nederland niet langer het verhalen en waardeeren van de wapen-
feiten hunner voorgangers mochten overlaten aan de mannen van
den tabbert. Nu wenschte hij, onder den titel van Neerlands
Heldendaden te Land, den weg tot nasporing te wijzen en
hier en daar een proeve van ontginning te geven op dezen
woest gebleven akker \' onzer vaderlandsche geschiedenis. Enkele
officieren, behoorende tot die Wapens welke zich uitsluitend de
Wetenschappelijke noemden, waren toen ook reeds als Schrij-
vers opgetreden en hadden het Tijdschrift de Militaire Spec-
tator opgericht ter behandeling van alle krijgskundige onder-
werpen. De Afleveringen van het werk vonden dus al spoedig
naarmate zij verschenen, bij het leger pennen om ze te beoordee-
len, andere die de beknopt behandelde gedeelten tot monografi�n
uitwerkten, weder andere die over betwistbai\'e feiten of stellingen
gronden van tegenspraak meedeelden, waardoor dun weder tegen-
bedenkingen werden uitgelokt: en zoo is er leven en beweging

gekomen op dit veld van wetenschap. Toen aan het werk de laat-
ste band werd gelegd, was reeds tal van historische geschriften
over oorlogsgebeurtenissen en oorlogswezen, in het tijdverloop waarin
het geschreven werd door Nederlandsche officieren van alle Wa-
pens �ji \'t licht gegeven. Sedert is die belangstelling in historische
studi�n bij het leger steeds toegenomen : episoden uit de oorlogen
van vroegeren tijd worden in \'t breede behandeld; de lotgevallen
van bijzondere wapenkorpsen worden verhaald; een veelomvattend
werk. de < ieschiedenis der Nederlandsche Artillerie, wordt door
een officier van ons Indische leger bewerkt: eenmaal, mag men
hopen, zal het afgewerkt geheel eener Geschiedenis van de Ne-
derlandsche Landmacht, naast bet Nederlandsche Zee wezen
van Mr. .). C. de Jonge kunnen prijken.

Terwijl intusschen N e e r 1 a n d s Heldendaden te Land een
leesboek geworden is en tot geschiedkundig gebruik wordt ter
hand genomen, mocht het niet langer verspreid worden met de
leemten , die de Schrijver zelf daarin voor lang heeft opgemerkt.
Er zijn gedeelten nadat zij geschreven zijn door het toevloeien
van nieuwe geschiedbronnen beneden het peil der wetenschap van
onze dagen gekomen. De tijd der wording van het werk is ook
het begin geweest van het aan \'t licht brengen, hier en elders,
van oorkonden. brieven en bescheiden van allerlei aard � nog
onbewerkte bouwstoffen voor de algemeen� geschiedenis van ons
Vaderland � en de militaire geschiedschrijver mag die niet onge-
bruikt laten.

Zoo is de wensch ontstaan naar herziening en zijn voor dezen
nieuwen druk, in tekst en aanteekeningen de plaatsen die het be-
hoefden omgewerkt of vernieuwd en aangevuld. Bij deze herzie-
ning zijn den Schrijver goede diensten bewezen door den Heer
A. L. H. Ising in oordeelkundige aanteekeningen, de vruchten
eener vergelijking van het werk met later in \'t licht gekomen his-
torische bronnen en onderzoekingen.

aan Zijne Koninklijke Hoogheid Willem George Fredkrik Loden ijk,

Prins van Oranje, Veldmaarschalk, Opperbevelhebber

van het Nederlandsche Leger, enz. enz. enz.

Koninklijk Vorst en Heer!

Met dankbaarheid herdenkt de Nederlander. hoe. sedert bijna
drie eeuwen, de Vorsten van Oranje-Nassau de grondleggers en
beschermers zijn geweest der onafhankelijkheid van zijn Vaderland;
met bewondering staart hij op een Stamhuis, waaruit eene reeks
van Krijgsoversten is voortgesproten, zooals geen ander Vorsten-
geslacht immer heeft opgeleverd; en, die het ondernomen heeft.
het veld der Historie te doorloop en. om de trekken bijeen te
zamelen van Nederlandsche dapperheid, dien ontmoeten de helden
van dat Stamhuis op elke schrede. Al aanstonds bij de geboorte

van den Nederlandschen Staat, ziet hij uit den aiouden Stam van
Nassau een vijftal broederen te voorschijn treden, waarvan drie
den eeredood op het slagveld vinden, twee de stamvaders worden
van nieuwe heldengeslachten. Mogt hij den onsterfelijken Vader
des Vaderlands ook als Veldheer zien uitblinken. den overwinnaar
bij Nieuwpoort kon hij als den grootsten oorlogsheld zijner eeuw
begroeten. en Frederik Hendrik de baan zien volgen van zijnen
roeniruchtigen broeder. De schrandere Grondlegger der Unie van
Utrecht moge op het oorlogsveld niet schitteren , hij schenkt zonen
aan het Vaderland, die den Frieschen Vorstentak . reeds bij des-
zelfs eerste verheffing, met oorlogsroem bekroonen. Overal, waar
gestreden wordt voor de vrijheid van Nederland, dringen aanvoer-
ders uit het Huis van Nassau op den voorgrond; en, wanneer
hij, die den grooten worstelstrijd onzer vaderen, als een tooneel
beschouwde van Nederlandschen wapenroem, in het eind het groote
pleit, ten koste van zooveel Nassausch bloed, glorierijk ziet be-

slecht, dan brengt hij aan die edelen, die met het zwaard in de
hand zijne vaderen zijn voorgegaan. om vrijheid en geweten\' tegen
dwang en overheersching te beschermen, de hnlde toe eener dank-
bare nagedachtenis.

En nu, na deze reeks taf\'ereelen te hebben geschetst van oor-
logsdaden, welke de volkomene vestiging van onzen Staat voor-
afgegaan zijn en vergezeld hebben, bedwingt de schrijver zich
met moeite, om zijne taak niet vooruit te loopen. Reeds toch ziet
hij, in zijne verbeelding, den oorlogsdegen zwaaijen door dien
grooten Oranje-Vorst, den schrik zijner vijanden ook dan, wan-
neer hij de zege niet behaalde, den redder van zijn Vaderland uit
de overheersching van Lodewijk XIV, den voorvechter der vrijheid
van Europa. In hem moge de laatste mannelijke nazaat van Wil-
lem I van het oorlogstooneel aftreden, de banier van Oranje wordt
niet op zijn graf nedergelegd, om voor altijd te rusten. Het bloed
van Oranje was in het geslacht van Jan van Nassau overgegaan;

de kleinzoon van den nianhaftigeii Ernst (!asimir was ook de klein-
zoon van Frederik Hendrik, en aan het hoofd der Nederlandsche
krijgsbenden doet Jan Willem Friso de hoop voeden , dat in hem
een andere Maurits zal herleven. De Voorzienigheid had het an-
ders beschikt, en een noodlottig ongeval ontrukt dien ridderlijken
Vorst te vroeg aan het Vaderland. Twee tijdvakken van vrede
volgen op zijnen dood, en aan zijnen Zoon en zijnen Kleinzoon
wordt slechts de ondankbare taak gelaten, om de zuilen van een
waggelend Staatsgebouw voor eenen korten tijd te schragen. Maar,
als, bij het instorten van dat gebouw, het uitheemsch geweld op
den Vaderlandschen bodem aanrukt, wie zijn het, die ook dan de
verdedigers van den onaf hankelij ken geboortegrond aanvoeren ? �
O, Prins! wanneer het oog der verbeelding Uwen hoogstge�erbie-
digden Vader, onzen beminden Koning, in die dagen, met het
zw.ard in de vuist, denzelfden geest ziet bestrijden, tegen welken,
veertig jaren later, Zijne Koninklijke stem, door de moedbetoo-

ning van een getrouw volk ondersteund, het »Tot hiertoe en
niet verder" uitsprak; wanneer men zich Uwen voortreffelijken
Oom voor den geest brengt, hoe hij, na het Vaderland, aan de
zijde Uws Vaders, voet voor voet, moedig maar vruchteloos, ver-
dedigd te hebben, onder eene andere luchtstreek, aan het hoofd
eener Keizerlijke legermagt, zich ten strijde gordt tegen het ge-
weld der Omwenteling, en, als hem het zwaard ontzinkt, nog
met de pen in de stervende hand, zijnen vijand ontzag inboezemt:
dan wordt men gedrongen tot de erkentenis, dat in het Huis van
Oranje Heldenmoed en Krijgsbekwaamheid erfelijk zijn geworden
tot de vervulling der grootsche taak. waartoe het schijnt veror-
dend te zijn. Afgewerkt was die taak nog niet, Koninklijk Vorst,
toen op het slagveld, waar Uw bloed gevloeid had, het evenwigt
van Europa voor altijd scheen bevochten te zijn. Een tafereel van
Ne�rlands oorlogsdaden, tot op onzen tijd voortgezet, doet, aan
het einde der beschouwing, het oog rusten op een leger, ter b�-

strijding van den rampzaligsten oproergeest, tot de overwinning

geleid door Vorsten uit hetzelfde Stamhuis. Zoo welligt de juiste
waardering van de edelaardigheid der poging, oin door kracht van
wapenen, zoowel als door overreding, het oproer van een verleid
volk in de geboorte te smoren, aan een volgend geslacht moet
worden overgelaten: Hij die. volgens de betuiging eens Vbrste-
lijken Broeders in onze dagen, een leger, door de geestdrift der
natie bijeengebragt, door beleid en onvermoeide zorgen , tot het
schoonste leger vormde, hetwelk het Vaderland immer onder de
wapenen had; Hij die, volgens dezelfde betuiging, \'s Konings
Veldheer in alles steeds behulpzaam was, en aan zij ne
z ij d e streed, Hij ook verdient nu reeds den dank van het
Vaderland.

Tot Uwe Koninklijke Hoogheid het woord voerende, zou ik
vreezen de bescheidenheid te kwetsen, zoo ik verder ging: maar,
die hulde wil bewijzen aan de dapperheid, door Nederlanders in

het oorlogsveld betoond, zou andere gevoelens moeten koesteren,
dan die den Nederlander betamen, zoo hij geen verlangen had
gevoeld, zijn werk op te dragen aan U, Vorst! die de rij van
Nederlandsche Legerhoofden uit" Uw Doorluchtig Stamhuis roemvol
hebt vermeerderd; aan U, die de ziel en het leven waart van het
leger, door hetwelk de gehoonde eer van Nederland zoo nadruk-
kelijk is gewroken; aan U, op wien, naast God en haren Koning,
de natie haar vertrouwen vestigt.

Heb dank, Koninklijk Vorst en Heer! voor de vergunning,
door welke Uw naam mag prijken aan het hoofd van dit Gedenk-
boek van Ne�rlands Wapenroem te land; en veroorloof, bij de
hulde dezer toewijding, de uitboezeming van den wensch, dat
Uw Doorluchtig Geslacht vruchtbaar moge blijven in mannen, den
roem van hun Stamhuis waardig! Dat het Vaderland hunne held-
haftigheid zelden behoeve, maar dat Nederland en Oranje, steeds
vaster en vaster aan elkander verknocht, hetzij in oorlog hetzij

in vrede . door den zegen des Allerhoogsten , te tomen mogen toe-
nemen in innerlijken voorspoed. in wezenlijken luister, en in ge-
zegenden invloed op de belangen der menschheid!

Met de opregte betuiging van den diepsten eerbied, heb ik de
eer te zijn,

Koninklijk Vorst en Heer!

Van Uwe Koninklijke Hoogheid

de onderdo nigste en gehoorzaamste dienaar,

Wij gaan de dappere daden beschouwen, op het oorlogsveld bedre-
ven door de bewoners van den grond, onder den naam van Kepubliek
der Vereenigde Nederlanden, met roem bekend in de geschiedboeken
der volken. Hebben de Zuidelijke gewesten, voorheen onder de Neder-
landen begrepen, den Nederlandschen naam van zich geworpen, men
kan nu gevoegelijk de benaming van Nederland tot dien omtrek beper-
ken, welken de Noord-Nederlanders als de oude grenzen van hun Va-
derland beschouwen.

Hoewel het voornemen is. de oorlogsbedrij ven der bewoners van dien
bodem op te halen van de vroegste tijden af, is echter het oogmerk-
niet , om al de eindelooze gevechten te vermelden , waarmede onze vroegste
geschiedenissen zijn opgevuld; ook dan niet, wanneer er eene heldhaftige
daad in te bewonderen mocht vallen. Maar wij zullen naar die tooneelen
de verbeelding pogen terug te voeren , waar moed of krijgsbeleid, mid-
delijk of rechtstreeks, de vereeniging van verschillende gewesten tot ��nen
Staat, en de samensmelting der bewoners tot ��n volk, verbonden door
een eigen volkskarakter en door de handhaving van hetzelfde beginsel,
voorbereid en bewerkstelligd heeft. Uit de vroegste lotgevallen van een
volk, gelijk uit de kinderjaren van een groot man, zijn vele voorvallen
onbeduidend ; maar onachtzaam ook die voorbij te zien , welke beslissend
waren voor beider ontwikkeling, en met hunne volgende grootheid in
verband staan, is even als wilde men de natuurleer van den mensch
doorgronden, zonder de dierlijke huishouding in het lichaam van het kind
gade te slaan. Zoo wij dus uit de levensgeschiedenis onzer natie, van hare
kindsheid weinige, en alleen de merkwaardigste trekken, welke met
oorlogsmoed en krijgskunst in verband staan, bijeenzamelen, en dan meer

bij zonder j bij de tjjdperken van hare mannelijke ontwikkeling en volle
grootheid stilstaan, meenen wij het best het doel te zullen bereiken van
deze bladen � leiding van den Nederlandschen krijgsman tot de Gesehie-
denis van zijn Vaderland, als tot eene edele verlustiging, en bij hem,
gelijk bij elk wien het onderwerp tot lezing moge uitlokken, opwekking
van het nationaal gevoel en ontgloei�ng der vaderlandsliefde; ten einde
op die wijze bij zoo velen mogelijk de krachtigste prikkels aan te brengen
tot maatschappelijke plichtsbetrachting. � Moge de levendigheid dezer
indrukken, bij talrijke lezers, aan het doel des schrijvers beantwoorden,
en ge�venredigd zijn aan zijnen vaderlandlievenden ijver!

UIT DE VROEGSTE EN DE GRAFELIJKE TIJDEN

�Latijnschc pennen en kronijcken zullen spreeeken."
Voxbel, Batavisehe Gebroeders.

Zij, die den grond, welken wij bewonen, het eerst hebben bevolkt,
de Friezen . Batavieren, Kaninefaten en hunne naaste omwoners, maken
het voorgeslacht uit, niet van de Nederlanders elk in \'t bijzonder, maar
van het Nederlandsche volk. Zij zijn het geweest, die, hier op kale dui-
nen, daar op de groene hoogten tusschen meren en moerassen, hunne
hutten opslaande, het eerst poelen en plassen, ter bewoning, zoo het
scheen. alleen voor vorschen en watervogels bestemd, tot eene bcwoou-
bare plek hebben gemaakt. later het voorwerp geworden van de bewon-
dering en de begeerlijkheid der volken en van onze vurigste gehechtheid.
Zij zijn het geweest, die uit de Germaansche moedertaal, in nieuwe
letterklankeii, nieuwe woorden, nieuwe spraakweudingen en nieuwe ge-
dachtevormen. de taal hebben doen geboren worden, die nog heden
gesproken en geschreven wordt in ons Nederland on in een deel van
Belgit\'. Kinderen der natuur, maar der Noordsche natuur, hebben deze
onze voorvaderen de Wilden op vele bekoorlijke eilanden der Nieuwe
Wereld in bijgeloof ge�venaard, en in ruwheid overtroffen, gelijk zij in
kunstbekwaamheid bij hen ten achteren waren; en men behoeft niet in
deze aloude stamvaders onzer natie, die geen andere bezigheden kenden
dan oorlog, jacht en spel, verhevene deugden te bewonderen, of zich
op hunne edelaardigheid te verhoovaardigen: maar wij behooren met
eerbied op hen terug te zien als op een levenskiem, waaruit de Voor-
zionigheid gewild heeft, dat een volksmassa zou te voorschijn komen,
die de Nederlandsche natie geworden is. Gelijk zij in hunnen strijd tegen
stormvloeden en rivierstroomen het voorbeeld gegeven hebben van do
volharding, waarmede hunne nakomelingen de vloedgronden en alluvi�n
van onzen vaderlandschen bodem in een dor volkrijkste en vruchtbaarste

landen van Europa herschapen hebben. zijn zij ons ook voorgegaan in
stoutheid en heldenmoed tegen geweldenarijen van menschen: en in de
beschouwing van Ne�rlands loffelijke oorlogsbedrij ven scheen het plicht,
een lauwerblaadje te wijden, ook aan onze allervroegste voorvaderen.

�liet onverwounen volk, in \'t land der Batavieren
Gevestigd, zag van verr\' wel Cesara aadlaars zwieren,
.Maar boog zijn knie�n niet voor \'s vijands oppermagt!
\'t Kon nooit den vrijen hals aau \'t juk van sloven wennen,
Het deed als bondgenoot van Rome zieh erkennen;
En, toen in later tijd, dier roovren cuvelmocd
Zieh wilde mesten met der Batavieren bloed,
AVas \'t eiland eensslags in een vreeslijk heer herschapen."
Hei.MERS, Holt. Natie, 2de zang.

Men schrijft gewoonlijk aan de Batavieren eene groote mate van vrjj-
heidsliefde toe. Indien men daardoor verstaat een neren aard, licht geraakt
door vernederingen en knevelarijen. dan is deze karaktertrek juist aau-
gewezen; maar zoo men zich hen voorstelt als bestendige kampvechters
voor burgerlijke vrijheid, naijverig op hunne nationale onafhankeljjkheid,
en afkeerig van allen Romeinschen invloed, dan is deze voorstelling niet
op de Geschiedenis gegrond. Wij treffen hen eerder als broeders en bond-
genooten dan als vijanden der Romeinen aan. Hunne benden hielpen
reeds Gesar het vermolmde gebouw der Romeinsche Republiek sloopen;
zij volgden hem naar Spanje, Griekenland en Egypte, en vermoedelijk
behoorden ook zij tot de Germaansche benden, wier stoute aanval den
slag bij Pharsalus besliste (j. 48 v. C.) 1) Daarna bestreden zij, vooraan
in de Romeinsche legers, de vrijheid zelfs van die volken, met welke
zij door afstamming, nabuurschap en gemeenschappelijk belang verwant
waren. In het vermeesteren van Brittannie\' deden zij Gesar gewichtige
diensten. Met hun opperhoofd Kariowald vochten zij onder Germanieus
met eene onverschrokkenheid, welke tot roekeloosheid werd opgewonden ,

1) Ccsar zelf echter in zijne beschrijving van tien slag noemt hen niet, noch ook
Plutarchns, Suetonius, Appianns en de overige schrijvers die van den slag gewagen. Het
is cen bloot vermoeden.

tegen de Duitsche vrjjheid, 1) in den beroemden Herman slag (j. 19
n. C.); en zij, zoowel als hunne naburen de Kanifaten, deelden in de
nederlaag, welke Apronius leed van de Friezen, toen dezen streden voor
hunne vrijheid (j. 28). Tegen de Galli�rs, door de uitvoerders derdwang-
bevelen van Nero tot opstand getergd (j. G3), hielpen de Batavieren met
hunne gewone dapperheid de overheersching diens dwingelands schragen;
en bij de vermoording van Caligula te Rome (j. 40), toonden zij hunne
gehechtheid aan dien afschuwelij ken tiran, door, in onstuimige woede,
schuldigen en onschuldigen ter wrake neder te sabelen.

Er is echter hierin, dat de Batavieren zich met de Romeinen hebbeu
verbroederd, toen de Galli�rs en Germanen nog worstelden voor hunne
onafhankelijkheid, een blijk te zien, dat de Romeinsche beschaving in
hen meer vatbare gemoederen had aangetroffen, dan bij de andere volken
van Noord- en West-Europa. Hun eiland was de wapenplaats geworden
der vloten, welke de Romeinen in deze streken onderhielden, en de ver-
zamelplaats hunner legers tegen de Overrijnsche volken. Op den Leid-
schen burg, althans daar ter plaatse, in het huis te Britten, thans voor
Katwijk onder de zee bedolven, en waarschijnlijk nog in andere sterkten .
lagen Romeinsche bezettingen, waarvan men geen overlast had. Wegen
werden aangelegd, kanalen gegraven, landen bedijkt, en de scheepvaart
werd levendig op Engeland, vanwaar de bewoners dezer gewesten koren
haalden, om in de behoeften van de Romeinsche legers te voorzien. Door
dit alles ontstonden vertier en welvaart, en leerden de Batavieren ge-
noegens en gemakken zich bezorgen, welke hun tot hiertoe geheel on-
bekend waren geweest. Het is dus geenszins te verwonderen, dat, zoolang
de Romeinen eigendommen en personen bij de Batavieren ontzagen, dezen
moeijelijk konden begrijpen, dat de tegenwoordigheid van Romeinsche
bevelvoerders een kwaad was, waartegen mot opoffering van goed en bloed
moest gestreden worden. De verplichting, om hulpbenden voor de legi-
oenen te leveren, kon hun ook niet als een zeer drukkende last voorkomen.
Van de krijgstochten onder Cesar en Augustus, waren velen teruggekeerd,
die, met onderscheiding in de Romeinsche legers behandeld, tot een
aanzien waren opgeklommen, waartoe onder hunne landgenooten geene
gelegenheid was. De berichten daarvan, en de wonderverhalen van het-
geen zij op hunne verre tochten gezien, ondervonden en gedaan hadden,
moesten wel een algemeen verlangen doen ontstaan, om aan de krijgs-

1) In weerwil zelfs van de betrekkingen, welke er tusschen de strijdenden schijnen
bestaan te hebben: want behalve Thusnelda, Hermans echtgenoote, door het lied der
Dnitsehe Dichters verheerlijkt, werd ook de zoon van het legerhoofd der Chernscen niet
zijne vrouw door de Romeinen gevangen genomen, en deze vrouw was de dochter van
Ukromir, een overste der Batavieren.

tochten van de veroveraars der wereld deel te nemen; en het was ter
voldoening aan deze zucht, dat de Batavieren steeds bereidwillig waren,
om onder Rome\'s adelaren te dienen. Strijdlust was door geaardheid en
opvoeding hun eigen, en om hunne onverschrokkenheid te toonen, om
oorlogsroem te behalen, daarvoor streden zij. Tacitus 1) heeft ons daarvan
eene merkwaardige getuigenis nagelaten , wanneer hij verhaalt, dat in een
vereenigd leger van Galli�rs, Germanen en Batavieren, de legerhoofden
dier drie volken, bij eenen veldslag. terwijl elk hunner eene der drie
krachtigste drangred�nen tot strijden gebruikte, om zijne benden tot dap-
perheid aan te sporen, hun herinnerden, dat zij streden, de Galli�rs
voor de vrijheid, de Germanen om den buit, de Batavieren voor den
roem. Wien zal het, na deze getuigenis, verwonderen, dat de Bataaf-
sche troepen, boven die van andere volken, bij de Romeinsche bevel-
voerders in groote achting stonden, en dat zij zich. door hunnen onver-
saagden moed, tot eene uitgelezene bende verhieven, welke wel eens de
ijverzucht der legioenen wekte, maar toch door dezen als de steun van
het leger werd beschouwd. 2) Hun uiterlijk voorkomen zelfs werkte mede,
om hun eene zekere onderscheiding te bezorgen. Bij een forsch gespier-
den arm. waarmede zij een groot slagzwaard zwaaiden, goudgele haar-
lokken en eene rijzige gestalte, verre uitstekende boven die der Romei-
nen, hadden zij eene geheel bijzondere kleeding. Vondel beschrijft die
van hunne ruiterij met een paar fiksche trekken. De schelmen, zegt hij,
(want het is een Romein. dien hij laat spreken). dekten

�� hooft cu schouders met karpoezen

va» stierenhuiden , ros van verf. De nackte borst

geleek een kolder, dick van leder en een korst

uit eelt eu zweet gogroeit. Zij staeckeu ossenhoivns

afgrijslijck in de lucht, gclijck gespitste torens.

De sticretanden, iu het vellen aan de liuit

gelaetcn, slingherden, om schriekelijkcr uit

te kijeken, langhs de wangh van neerzijde onder \'tjaeghen.

Een schacht, met een smal bladt van ijzer scherp beslaeghen,

was \'s ruiters hantgeweer." 3).

Deze ruiterij was eene geheel eigene inrichting der Batavieren, die zij niet
uit Duitfichland medegebracht, maar zelve gevormd hadden. Zonder za-

1) Deze uitmuntende, en voor deu krijgsbcvelhebbcr vooral leerrijke geschiedschrijver
is de hoofdbron van hetgeen wij omtrent de Batavieren weten. Zij, die het Latijn niet.
verstaan, kunnen in eene der talrijke overzettingen, welke jn bijna alle Europisehe talen
gevonden worden, ecnigc vergoeding vinden. De vertaling van onzen Hooft, die hem 52
malen had doorgelezen, is bekend.

2) Zie het bewijs bij Tacitus, Bilt. II, 28.

3) Batavische Gebroeders, 2de Bedrijf. �Het Bataafsche volk � zegt 1\'Iutarchus in
het leven van Otho � is beroemd als de beste ruiters onder de Germanen."

<lels, waarvan het gebruik bij alle Germaansche volkeu voor verwijfd
werd gehouden, bereed zij paarden, niet geschikt om zich met snelheid
in alle richtingen te bewegen, maar geleerd, om zonder den samenhang
te verliezen, vooruit te jagen en eenen zwaai rechtsom te maken. Zij
liet zich door geene stroomen stuiten, en, waar het noodig was. zwom
zij er in gesloten gelederen over.

Zoo dus van den eenen kant de Romeinen natuurlijk grooten prijs moes-
ten stellen op zulke soldaten, is het van den anderen kant, onder de
opgegevene omstandigheden, niet te verwonderen, dat zij geene dwang-
middelen behoefden te bezigen, om hunne Bataafsche hulpbenden voltallig
te houden. Maar, toen de Romeinsche bevelhebbers of hunne handlan-
gers de volkswervingen met geweld en tot het uiterste dreven; toen zij
jongen en ouden, onverplicht en ongeschikt tot de dienst, onder allerlei
mishandelingen presten, om door het afkoopen van den krijgsdwang
aan hunne schraapzncht te voldoen � toen was er slechts een hoofd
en aanvoerder noodig, om het geheele volk tegen zijne onderdrukkers
in het geweer te jagen. En dezen aanvoerder vond het in Claudius
Oivilis. Veeljarige dienst had hem met de krijgskunst der Romeinen
bekend gemaakt; en daar zijne schranderheid door Tacitus geroemd
wordt, was hem ongetwijfeld ook de verlamming hunner staatskrachten,
door inwendige verdeeldheid, niet ontsnapt; en hij zal het wel eens
hebben bijgewoond, dat een Romeinsch bevelhebber de stelling van
Octaviaan niet meer konde volhouden, dat een veldheer zich nooit iets
door zijne soldaten moest laten opdringen. Het lot zijns broeders, die
op verdenking van muiterij vermoord was, en zijne eigene gevangen-
schap te Rome, hadden den band verbroken, welke hem aan zijne oude
wapenbroeders verbonden had. En zoude de verbeelding hem, die uit
vorstelijk bloed gesproten was, en die boven al de Batavieren uitblonk,
niet ook het vooruitzicht hebben voorgespiegeld eener heerschappij, door
welke hij zijne vrijgevochten landgenooten groot en gelukkig hoopte te
maken ? Hoe het zij: de opstand tegen de Romeinen werd met schran-
derheid overlegd, en met moed ten uitvoer gebracht (j. 68) 1). Nau-
welijks had de stem van Civilis zich op het nachtelijk feestmaal in het
Hollandsch woud aan de dappersten en aanzienlij k3ten doen hooren, of
de kreet: »Weg met de Romeinen!" werd wijd en zijd herhaald, en,
gelijk Civilis bij de Batavieren, zoo werd de woeste Kaninefaat, Bri-

1) of begin van 69. De tijdsbepaling van het begin van den Bataat\'schen opstand,
gelijk al wat dien opstand betreft, is het onderwerp eener historische monographie van
Dr. Eduard Mcyer, te Hamburg uitgegeven in 1856 onder den titel Der Frei/teitslcrieg
der Bataven unter Civilis.

nio, de gezworen vijand der Romeinen, als aanvoerder van zijn volk, 1)
op het schild geheven:

�Want ook hij hield getrouw niet Civilis den eed,

�Als de jagtspriet, ten strijd nu geheven,
�Als de pijl, voor konijnen eu hinden gesmeed,

�Rome\'s keurling in \'t hart werd gedreven." �)

In gemeenschap met de Friezen, mede ten strijd geroepen, opende
Brinio den veldtocht. De winterlegerplaatsen der Romeinen werden ver-
meesterd of door hare bevelhebbers, wanhopende aan de verdediging, in
brand geschoten en verlaten en al wat den Romeinschen naam droeg,
was, als in een oogenblik, uit deze landen weggevaagd. Civilis, die
nog over een Romeinsche kohort bevel voerde, wachtte middelerwijl
het gunstig oogenblik af om als hoofd van den opstand op te treden.
Er lag op den Rijn eene Romeinsche flotielje van 24 schepen voor an-
ker. Daar greep hij het eerst met een macht van Kaninefaten, Friezen
en Batavieren de Romeinen aan, en behaalde eene overwinning die hem
de geheele scheepsmacht in handen leverde.

Deze eerste overwinning deed den naam van den Bataafschen held
wijd en zijd klinken, en breidde den opstand weldra tot de Belgen en
Germanen uit. De Romeinen zagen zich hierdoor van hunne hulpbenden ,
dikwijls midden in het gevecht verlaten. Acht Bataafsche kohorten in
Romeinsche dienst, 3) te Mentz zich bevindende, en door een geheimen
bode van den opstand onderricht, rukten op naar het vaderland, sloegen
zich bij Bonn door een overmacht heen, die haar poogde tegen te hou-
den, en vereenigden zich met Civilis. Tusschen den Rijn, de Maas en de
Moezel was het tooneel der verdere krijgsverrichtingen. In Gastra Ve-
tera 4) hadden de Romeinen een geduchte wapenplaats, waar zij hunne
benden, die uit de Nederlanden verdreven waren, verzamelden. Op de
vermeestering dezer sterkte had Civilis het in de eerste plaats gemunt.
Verscheidene maanden moest hij met het bestormen en belegeren van
Vetera doorbrengen (j. 69), en tevens de pogingen verijdelen van de
Romeinen om die sterkte te ontzetten, welke eindelijk, door gebrek ge-
dwongen , zich overgaf. 5) Reeds schenen de vorderingen van het Ba-

1) De bewoners van Hollands duinen en het zuidelijk gedeelte vau Zuid-Holland.
-\') Van Letiucp, de Vader, llollandsche Duinzang. Men zie ook het verhaal B/inio,
in Onze Voorouders, van van Lcnnep, den Zoon.

3) Aan elk der Romeinsche legioenen, welke in kohorten verdeeld waren, weideen
gedeelte der hulptroepen toegevoegd, insgelijks in kohorten, maar van onbepaalde sterkte,
gesplitst.

4) De naam beteekent oud-kamp. De versterkte plaats lag aan den linker Kijn-oever
nabij Xanten aan den Furstenberg. Van de daar gevonden Romeinsche oudheden is
bericht te vinden in Houbcns Antiquarium en Spenraths AKeith�mer von Xanten.

5) Taeitus geeft iu het 4de bock zijner Histori�n een uitvoerige beschrijving van het beleg.

taafsche bondgenootschap, en eene uitgestrekte samenzwering onder de
Galli�rs, door Civilis opgeruid, de Romeinen achter de Alpen te zul-
len terugdringen. Maar dezen hadden tijd gehad, om van alle zijden
troepen te doen aam-ukken, en de Galli�rs bogen zich even lichtzin-
nig weder voor hunne vorige meesters, als zij zich driftig hadden
betoond voor de vrijheid. Civilis daarentegen trok met zijne bondgenoo-
ten, Germanen en Belgen, het Romeinsche leger, hetwelk onder den
bekwamen Cerialis reeds tot aan de Moezel was voortgerukt, te gemoet
en tastte het aan bij Trier. De ongunstige uitkomst van dezen slag is
niet het eenige voorbeeld in de Geschiedenis, hoe de plunderzucht van
ongeordende benden eene aanvankelijke overwinning op eene nederlaag
kan doen uitloopen. Het waren echter niet de Batavieren, die zich daar-
aan schuldig maakten; de Germanen, 1) ontijdig zich aan het rooven
en plunderen begevende, verschaften den Romeinschen bevelhebber de
gelegenheid, de reeds door Civilis bevochten zege naar zijne zijde te
doen overslaan. Wel behaalde de Batavier daarna nog eenige kleine
voordeden, maar desniettemin was hij verplicht terug te trekken, en
sloeg hij zich neder bij V�tera, waar hij zijne stelling versterkte door
een dam in den Rijn te leggen en alzoo eene overstrooming te veroor-
zaken. Cerialis tastte hem hier aan (j. 70), en eene worsteling van twee
dagen was het gevolg van dezen aanval; maar toen op den eersten de
Romeinen manmoedig waren afgeslagen, 2) werd op den tweeden aan
hunnen bevelhebber, door eenen verrader uit de Batavieren � de Grieken
bij de Thermopijlen hadden wel hunnen Epialtes � de weg ter overwin-
ning gewezen. Civilis, genoodzaakt te wijken, besloot nu binnen de na-
tuurhjke verdedigingslijn van zijn Vaderland terug te trekken. Na ver-
woest en verbrand te hebben, hetgeen niet kon medegevoerd worden,
week hij terug naar het westelijk gedeelte van het eiland der Batavie-
ren, en door het wegruimen eener afdamming van de Waal, ter plaatse
waar deze rivier haar water van den Rijn ontvangt � een werk waaraan
de Romeinen jaren geleden veel arbeids hadden te koste gelegd � stuitte
hij den eersten aandrang zijner vervolgers, die geen middelen voorhanden
hadden om de nu weder volgeloopen kil van de Waal over te steken. 3)

1) Tacitus, llist. V, 16.

2) Zij moesten meest iu het water veehten, en in waterachtige terreinen waren de
Batavieren als in hun element. Men leze, b. v., hun zonderling gevecht in de rivier de
Po, bij Tacitus, Uist. II, 35.

3) De beknopte regelen waarin Tacitus dit verhaalt, hebben veel hoofdbrekens vcr-
oorzaakt. Het gestelde in den tekst steunt op het betoog van Dr. G. Aoker Staringh,
in zijn Aloude Slaat en Getc/cii denis des Vadeilands (Gron. 1847) dl. I, bl. 48 en volg.
die aldaar bl. 162 en volg., op goede gronden het gevoelen bestrijdt, als zoude het bedrijf
van Civilis een doorsteken van den Kijndijk geweest zijn, waardoor de Lek zou zijn ontstaan,
gelijk in de eerste uitgaaf van Neerlands Heldendaden als een �men meent" is opgegeven.

Het gelukte echter aan de Romeinen door te dringen en zich te ver-
schansen op vier plaatsen van het Bataafsche grondgebied. 1) Een ge-
lijktijdige aanval op deze vier versterkte legerkampen werd met die
dapperheid ten uitvoer gebragt, welke den landaard eigen was en nog
door den nood gescherpt werd. De Romeinen sloegen echter dien aanval
op alle vier punten af, en Civilis, die aan het hoofd geweest was, en
met moeite door zwemmen het leven had gered, werd genoodzaakt geheel
over den Rijn tot in het Overijsselsche terug te trekken. De handen nu
ruim hebbende, stroopten de Romeinen de landen der Batavieren wijd
en zijd af, die van Civilis arglistelijk sparende: want dat ook zij reeds
geleerd hadden. met andere wapenen dan die der dapperheid te strijden,
bewijst het bij hen toen reeds niet ongewone middel, om verraad in
\'s vijands leger te stoken, door Proclamati�n, gelijk men ze thans zou
noemen, met pijlen onder zijne troepen te schieten. Ook nu werden be-
loften en bedreigingen, gepaard met nadeelige geruchten omtrent den
Bataafschen held, heimelijk onder de verbondene volken verspreid; Vel-
leda zelve 2) werd genoopt in den geest der Romeinen te spreken, en
aan Civilis wedervoer bet lot, hetwelk ook andere aanvoerders der vol-
ken . in soortgelijke ondernemingen ondervonden hebben. Zoolang de
Batavieren aan hunnen krjjgshaftigen geest met voordeel tegen de Ro-
meinen konden bot vieren, weergalmde bij al de naburige volken de lof
van den held. wiens knjgsbekwaamheden hen ter overwinning leidden,
als van den redder en bewerker der vrijheid. Maar nu zij zich uit hunne
bezittingen verdrongen, hunne gehuchten uitgeplunderd, hnnne landen
door overstroomingen verwoest zagen, nu weten zij � niet den uitslag
der onderneming (te duidelijk was het elk, dat, zoo de Romeinsche
overmacht te keeren ware geweest, Civilis die zoude gekeerd hebben) �
maar de onderneming zelve aan onberadenheid, welke het behoud des

1) Arenncum, Batavodunim, Grinnes en Vada. Welke plaatsen onder die namen te
verstaan zijn, is niet uitgemaakt. Arenacnm honden sommigen voor Aardt in de Betuwe,
anderen voor Arnhem of voor Erichem nabij Buren; Batavodunim is volgens sommigen
Wijk bij Duurstede, volgens anderen Nijmegen, Grinnes beweren sommigen, dat gezocht
moet worden in Khenen , anderen te Dreumel of te Druten of te Rossum of te St. Au-
dries ofte Gorkuni. Vada zou volgens den een Wagcningen geweest zijn, volgens andereu
Wamel of ook Gouda. Eindelijk beweren anderen , dat al de vier plaatsen moeten gelc-
gen hebben in het land tusschen Maas en Waal. Over dit verschil van meeningen handelt
Dr. Ed. Meijer, bl. 88.

2) Dio Cassius schrijft Ovrltjiur, Vondel Fel/eet/a De tweede lettergreep wordt
kort genomen door Statius, Klopstock en .1. Grimm in zijne Deutsche Mythologie. Over
deze dobberende quautiteit handelt Prof. Kern in zijn vertoog over de taal der Batavia-
ren en Franken in de Handelingen en Mededeelingcn van de Maatschappij der Neder-
landsche Letterkunde te Leiden over het jaar 1866, bl. 100, die. omtrent de afleiding
van den naam twee�rlei gissing voorstelt. Volgens de eerste zou Velleda beteekenen �de
.beschermvrouw der gesneuvelden," volgcn9 de andere �de waarzeggende vrouw."

Lands onnoodig en lichtzinnig in de waagschaal had gesteld. Nn ver-
hief ook de ijverzncht hare stem, en de ongelukkige held werd, als een
zoenoffer der vertoornde Goden, ter straffe ge�ischt.

Het was in deze omstandigheden, dat Civilis besloot;, in onderhande-
ling te treden, en dat, op de doorgesneden brug eener thans onbekende
rivier , tusschen hem en Cerialis een mondgesprek voorviel, waarvan de
uitslag genoeg deed zien, hoeveel ontzag de Batavieren den beheersche-
ren der wereld nog inboezemde. Ook nu vrij van schot en lot, bleven
zij slechts gehouden, om troepen te leveren. Deze Bataafsche hulpbendeii
worden van tijd tot tijd met roem 1) in de Romeinsche legers vermeld;
doch het is van weinig belang, hunne bijzondere wapenfeiten op te sorn-
men. In Brittanni� schijnen zij bij voorkeur door de Romeinen gebruikt
te zijn (j. 79 � 86); waarschijnlijk om tegen de sterkere en grootere
lichamen der Britten even kloeke gestalten, en een soortgelijke wijze
van vechten, vereenigd niet de meer geregelde krijgskunst en bedaarde
dapperheid der Romeinen, over te stellen. Ook als lijfwachten der Ro-
meinsche Keizers komen zij gedurig voor, en niet oneigenaardig verge-
lijkt men hen met de Zwitsers der nieuwe geschiedenis. Zij hadden. als
Keizerlijke lijfwacht, deel aan den euvelmoed en de volstrekte willekeur,
waarvan de Senaat en het volk van Rome in dien tijd de speelbal waren,
en zoo aij somtijds werden afgedankt, het was, omdat hun allesover-
weldigende invloed door dezen of genen Keizer gevreesd werd. De laatste
Bataafsche troepen, in Romeinsche dienst, welke men vermeld vindt,
werden aan de samenvloeiing van de Inn en den Donau, een belangrijk
verdedigingspunt tegen de Germanen, in bezetting gelegd, en met eenig
land in eigendom begiftigd, alwaar hun naam, in dien van de stad Passau
nog overig is. Men bedriegt zich evenwel zoo men onderstelt, dat deze
Bataafsche legerbenden de laatste Batavieren geweest zijn. Zij waren
niet uitgeroeid in de Betuwe en in Holland, de Batavieren en de Ka-
ninefaten: zij zijn de grondstoffen gebleven met de om hen heen wonende
volken, waaruit door gelijkheid van taal en volksaard in den loop dei-
eeuwen de Nederlandsche natie ontstaan is. 2)

Welke de verdere lotgevallen van Civilis zijn geweest, meldt de ge-
schiedenis niet. Zijn naam is slechts verbonden aan de roemvolle po-
ging , om, door het verbrijzelen der Romeinsche heerschappij in deze

1) Eenmaal echter (in het jaar 310) schoten zij te kort en verloren hunnen veldstand-
aard, doch zij herstelden naderhand hunne eer. Met het verhaal van dit voorval, zoo
als Gibbon en Wagenaar het hebben voorgedragen, verzuime men niet de Nalezingen
van van Wijn op laatstgenoemde te raadplegen.

2) De reden waarom zij niet meer onder hunne afzonderlijke namen in de Geschiede-
nis voorkomen, geeft Prof. Kern in zijne vroeger aangehaalde Verhandeling.

gewesten, aan het Bataafsche volk eeu aanzienlijken rang onder de
naburen in de vrij gevochten landen te bezorgen. Tot dat aanzien zoude
het zich, vrij en onafhankelijk onder het bestuur van mannen als Clau-
dius Civilis, ongetwijfeld verheven hebben. Indien de held der Batavieren
niet met doldriftige en onhandelbare bondgenooten had te doen gehad. en
indien zijne vermoedelijke ontwerpen zich hadden verwezenlijkt � het is
niet te berekenen, welke gevolgen dan de heldhaftigheid van Civilis voor
ons werelddeel zou gehad hebben. Nu is ons voorgeslacht op een andere
wijze de bewerker geweest eener nieuwe orde van zaken in het westen
van Europa. Uit Nederland zijn zij uitgegaan, en voornamelijk Neder-
landsche volksstammen zijn het geweest, die, onder den algemeenen naam
van Franken, aan de Romeinsehe heerschappij in Galli� de laatste slagen
hebben toegebracht en daar het Frankenrijk gesticht hebben. en uit hun
midden een Sikainber, den eersten der Merovingische koningen, verheven
hebben op den troon waar naderhand de Karels en Pepijnen, de Lode-
wijken en de Napoleons gezeteld hebben.

En zoo zou zich aan het tafereel, waarin de krijgshaftigheid der Ba-
tavieren geschetst is, een ander kunnen aansluiten ter vermelding van
de verdere oorlogsbedrij ven der bewoners van deze landen tot aan de
opkomst der Graven. Maar in de tallooze krijgstochten en gevechten
dier tijden, bij de verwarring der volken en de onzekerheid der ware
toedracht van vele voorvallen, vindt de weetlust weinig voedsel en noch
het meuschelijk noch het vaderlandscb gevoel eenigerlei opwekking. 1)

�Mijn rechten zijn mijn wil, mijn wetboek is mijn zwaard;
Zoo denkt een vrije Fries."

van Halmael Jr., Ats Bonninga.

Aan den noordelijksten uithoek der wereld, zoover deze den Romeinen
bekend was, in een land, nauwelijks te genaken dan te water of door
moerassen, ter plaatse, waar nu Terschelling door de zee van de vaste

]) V/ie vau de oorlogsgebrniken en militaire zeden dier tijden de bijzonderheden wil
leereu kennen, voege bij de schrijvers in de Geschiedenissen van ons Vaderland van
Wagenanr en Arend aangehaald, ook het Duitsehe Xiebelttngenlietl.

kitst is afgescheiden, had Drusus het kasteel Flevum gebouwd, deels in
verband met de rij van sterkten, welke hij langs den geheelen Rijn had
doen aanleggen, en die aan vele thans aanzienlijke steden het eerste
aanwezen hebben gegeven, deels om de Friezen in bedwang te houden,
welke hij onderworpen en tot eene jaarlijksche schatting verplicht had.
Eene ongure bezettingsplaats voorwaar! Zoover het oog reikte, had men
daar � de Noordzee, hier � waterachtige landen of schorren, allerwege
doorsneden met killen, en bij hooge tijen overstroomd door het zeewater,
hetwelk nog geen dijken vond om het in toom te houden. Tusschen de
doorweekte gronden zag men hier en daar hoogten, bezet met hutten
van gedroogde leem. biezen en vischbeenderen, en bij de instrooming
van hooge vloeden, zich als eilanden vertoonende. In het verschiet was
het schrikbarende woud van Baduhenna. de wijk- en versanlelplaats dei-
onbedwingbare Friezen. Meer landwaarts in waren de terpen, boven de
waterplassen uitstekende, menigvuldiger en van grooteren omvang, hier
en daar weiland en bosch, de bewoners wat minder armoedig, maar even
ruw, levende van de jacht of visscherij. en nu en dan op roof gaande
bij de naburige Uuitsche volken, of zich verwerende tegen de stroop-
tochten van dezen; het geheele land talrijk bevolkt door menschen van
eene stevige gestalte. woest van aard en uitzicht. gekleed in een bees-
tenvacht, mot een knoop, reep of vischgraat om de schouders samenge-
houden, in den strijd aangevoerd door den dapperste, dien zij tot Heer-
voerder of Hertog verkozen. en het voor eene godsdienstige verplichting
houdende, de krijgsgevangenen, ter eere van Wodan of een hunner andere
afgoden, op te hangen of te doorschieten. Voorts. stelle men zich de
Zuiderzee voor als slechts een binnenmeer, met de Noordzee vereenigd
door de rivier Flevo, welke, bij hooge vloeden, vrij breed de naaste
landen overstroomde, maar bij lage watergetijen niet meer dan eene geul
was bij de laagste waterstanden zonder veel moeite over te gaan. zoodat
de gemeenschap gemakkelijk was tusschen de Oost- en de West-Friezen,
welke laatsten in het tegenwoordige Noord-Holland, vroeger een samen-
stel van rivieren en meren, zich uitstrekten tot in den omtrek van Haarlem
en Amstelland, terwijl de Oost-Friezen het tegenwoordige Friesland en
een groot deel van Drenthe besloegen.

Zoodanig was ten naastenbij de toestand van Friesland en de Friezen
in de oudste tijden; en de herinnering daarvan, hoezeer afgescheiden
kunnende schijnen van ons onderwerp, scheen te dezer plaatse niet over-
bodig. Want, kan men daaruit van den eenen kant zich een denkbeeld
vormen van den invloed, welken op deze Noordsche koppen de verba-
zende krachtsinspanning moet gehad hebben, die er is noodig geweest,

om die schorren en moerassen in de heerlijkste weilanden, binnen een
ringmuur van stevige dijken besloten, te herscheppen, en die armoedige
terpen tot bloeijende dorpen en rijke steden te verheffen; zoo kan men
van den anderen kant daaruit de groote moeielijkheden beseffen, welke
eene geheele onderwerping der Friezen voor iederen aanvaller moet gehad
hebben; en zoo behoort de kennis van de landsgesteldheid tot de onpar-
tjjdige waardeering der verdiensten van aanvallers en verdedigers van dit
gewest in oude tijden. Daarenboven laat zich uit deze beschouwing lich-
telijk begrijpen. dat, zoolang het land niet aan den woesten natuurstaat
werd onttrokken, bij eene toenemende bevolking, het niet in staat was,
de bewoners te voeden, en zal het te minder verwondering baren, dat
men in de Romeinsche legers ook Friesche krijgsbendcn aantreft, en dat men
gedurig Friezen zich met de Saksers, Denen en Franken ziet vereenigen,
om, zoo wel te land als ter zee. het geluk der wapenen elders te gaan
beproeven. Het is er echter verre af, dat alleen behoefte en roofzucht
aanleiding zonden gegeven hebben tot de menigvuldige krijgstoehten, door
de Friezen ondernomen. Bij een volk, waarbij, even als bij allen van
Grermaanschen stam, het aanvaarden der wapenen zoo veel was als het
teeken der mondigheid, als het aannemen der toga virilis bij de Ro-
meinen ; bij een volk, waar niemand dan gewapend aan de beraadslagin-
gen in de volksvergaderingen mocht deel nemen, moest in ieder de zucht
heerschen om zich kloek en behendig te toonen in de wapenen. Daartoe
hadden de Friezen, even als andere volken, van de vroegste tijden af
de geheele Middeleeuwen door, driee\'rlei gelegenheid, en wij znllen kor-
telijk zien, dat zij geeue ongebezigd hebben gelaten.

In de eerste plaats komen de nationale oorlogen in aanmerking, waarbij
ieder ingezeten verpligt was. ter landweer 1) de wapens te voeren.
Zoodanig een volksoorlog was die . welke de Friezen tegen Drusus voer-
den. toen zij bezweken (j. 13 v. C.) ; zoodanig die ook, waarin zij, veer-
tig jaar daarna, tot opstand getergd , de legioenen van Apronius versloegen
(j. 28 n. C). Toen zij bijna vier eeuwen later, zich over de geheele
oppervlakte onzes Vaderlands benoorden den Rijn hebben uitgebreid,
geschiedde dit mede door krijgsonderneiningen . waaraan het geheele volk
deelnam. Radboud, koning � gelijk hij genoemd wordt � der Fiiezen,
wiens erfelijke haat tegen de Pepijns, hem eenen veldtocht-deed onder-
nemen, waarin hij Karel Martel bij Keulen versloeg fj. 716), maar op
zijne beurt bij Amblef in Luikerland geslagen werd. wikkelde hierdoor

1) Het Hoogd wehr, Int Eng. war, het Ifoll. weer. van waar weren, vcrwe-
ren en waren, zijn verwante woorden met werra, gnerra, guerre. Een garni-
■/. o e n is een waarnizoen.

zijn volk in cenen nationalen oorlog, waarin, tot tweemaal toe, een
Franseh leger tot in het hart van Friesland rukte, en de bekwaamheid
van den held, die het westen van Europa voor de heerschappij van het
Islamismus beveiligd heeft, menig dapperen Fries en hunnen heldhaftigen
Veldheer Poppo deed sneven (j. 736). De hardnekkigheid der Friezen tot
behoud van de voorvaderlijke afgodendienst, berokkende hun vervolgens.
meestal in verbinding met de Saksers, meer andere oorlogen tegen de
Frankische Koningen; en ook zij leverden hunne bijdrage tot de krijgs-
laurieren van Karel den Groote (j. 776) 1). Hunne burgerlijke vrijheid
echter verloren zij niet; want zij behielden het zwaard, het teeken der
eer. 2) Ook treffen wij de Friezen vervolgens in de legers van Karel den
Groote gedurig aan, en hun opperhoofd Gundebold stierf, aan de zijde
van den zoo vermaarden Roland, den heldendood, in de bergpasson van
Roncevaux (j. 778;.

Op de tijden van Karel den Groote is voor de bewoners dezer landen,
en bijzonder voor de Friezen, eene langdurige worsteling gevolgd tegen
de Noormannen, die geheel Europa deden sidderen, on op wie volkomen
toepasselijk is de dichterlijke beschrijving van de geweldenaars der eerste
wereld: 3)

�Dat schrikbaar reuzeuvolk �

Had laug in t eenzaam Noord, aau \'t steigrcn vau \'t gebergt\',
Den boschstier iu zijn hol, de becren uitg-?tergd,
De berggeit op de kruin des standmuuis nageklommcu,
En onder zich den storm in d\' afgrond hoorcn grommen :
Maar eindelijk tot ��n hoop, ��n legermacht vergaard,
� Verspreidde \'t schrik en dood door heel de zuchtende aard."

Uit vereenigingen van Deensche, Zweedsche en Noorweegsche zeeschui-
mers verzameld, vervulden\' geheele zwermen den Oceaan, roofden en
blaakten op de kusten. voeren de rivieren op. plunderden dorpen en
steden, en trokken weder af, wanneer hun roofzucht geen voedsel meer
vond. Hunne woeste onversaagdheid kende geen palen: met verrukking
zagen zij den doodelijken slag in den strijd te gemoet, waardoor zij.

1) Over de organisatie van het krijgswezen in liet uitgestrekte Rijk van Karel den
Groote, kan men eenige bijzonderheden vinden in von Muller\'a Getchickteder Zweizeri-
ichen Eidgenossensehajt.

2) Men gelooft, dat het woord eer oorspronkelijk betcekend heeft de waardigheid en
do regten eens vrijen Staatsburgers het maximum ei vis caput der Romei-
ncn, en dat eer, ehre, verwant is met heer, leger. Zie Meijer, Esprit , Origine
\'t Progres des Intlituliom Judiciaires, Liv. I, Chap. 5. In de tijden dus, toen het denk-
beeld van eer onbestaanbaar was met elke betrekking, waarin men de wapens niet kon
voeren, waren Heer- of Krijgsman en Man van eer woorden van gelijke betee-
kenis.

3) Bilderdijk, Ondergang der Eerste Wareld, 1ste zang.

ieder in een afzonderlijken hemel, zouden overgevoerd worden. om, gelijk
hunne dichters, de Skalden, zongen, bij al de genietingen van den wei-
lust , zich dronken te drinken aan lekker bier, uit de bloedige bekkeneelen
der vijanden. Tegen den driesten overmoed dezer schrikbarende gewelde-
naars was niets bestand, en onder hunne zwaarden viel ook menige Fries ,
in de verdediging van den vaderlandschen grond. Werden zij al eens
terug geslagen � in verdubbelde menigte kwamen zij weder opdagen;
en men leest, dat eens eene vloot met 100,000 Noormannen voor de
Maas verschenen is. waarvan er 90,000 aan land traden, en de toege-
snelde verdedigers onzer gewesten versloegen (j. 889). Ook te land. uit
Denemarken. togen geheele scharen herwaarts. en de Friezen moesten
het vernederend juk van eenen Deen dragen, tot dat zij zelven, door
eenen Graaf van Teisterbant aangevoerd, de vreemde overweldigers het
land uitjoegen (j. �885). De Friezen, onder welken naam echter dikwijls
ook de overige bewoners van ons Vaderland moeten verstaan worden,
komen steeds als de moedigste bestrijders der Noormannen voor; en toen
Keizer Arnold met al de macht van het Duitsche Rijk in een grooten
veldslag, ter plaatse, zoo men meent, waar thans Leuven ligt, hun
eene beslissende en allerbloedigste nederlaag toebracht, waren het de
Friezen, die zich daarbij het meest onderscheidden (j. 890). 1)

Is het wonder, dat bij dergelijke tooneelen, waarin de opkomende
geslachten telkens eene oefenschool vonden voor onversaagdheid, en ver-
vuld werden met het gevoel van eigene krachten, de geest van helden-
moed en van onafhankelijkheid, den Frieschen landaard zoo bijzonder
eigen, bevestigd en versterkt werd ? is het wonder, dat de deugden aan
woeste volken eigen. bij de Friezen lang vermengd bleven met de sporen
der aloude ruwheid? is het wonder, dat zij tegen de pogingen, om hen
aan de Grafelijkheid van Holland te onderwerpen, met eene woede en
verbittering gestreden hebben, welke zelfs tot volkshaat werd opgewon-
den ? Hiertoe werkte nog eene andere omstandigheid mede. In de overige
gewesten waren de oude landbewoners, het nakroost der Batavieren en
Kaninefaten, in het duister geraakt en door nieuwe Frankische geslach-
ten op den achtergrond verdrongen; terwijl de oorspronkelijke Friesche
bevolking hare aloude afstamming deed gelden. De invoering van de
instellingen der Leenregeering volgde overal, waar de Franken zich ves-
tigden; terwijl de Friezen , die deze instellingen, na hunne onderwerping

1) Die breedvoei ijer berigtcn verlangt omtrent hetgeen in deze regelen met een enkel
woord is aangestipt, leze het met veel belezenheid en oordeel geschreven werk: de Noor-
mannen in Nederland. Oeschiedenit hunner invallen gedurende de 9de, 10de en 11de
«mm. door J. H. van Bolhuis, Utr. 1834.

aan Karel den Groote, eenigzins hadden leeren kennen, zich steeds hard-
nekkig verzetteden tegen dat stelsel van ondergeschiktheid. Deze ge-
steldheid\'van zaken deed de bloedige oorlogen ontstaan, welke eeuwen
lang, tusschen de Hollanders en de Friezen, vooral die bewesten de
Zuiderzee, gevoerd zijn, en waartoe de aanleiding werd gegeven door
het begiftigen van Hollandsche Graven of Utrechtsche Bisschoppen, van
wege den Duitschen Keizer, met landen door de Friezen bewoond. Drie
eeuwen moesten de Graven van Holland strijden, eer zij de West-Frie-
zen onder hunne heerschappij brengen, en het tegenwoordige Noord-
Holland met hun Graafschap vereenigen konden (j. 993�1297). Ineen
land van meeren en stroomen, waren de West-Friezen niet te genaken.
dan in zeer drooge zomers, of wanneer een bijzonder strenge winter de
wateren en doorweekte gronden tot een vasten bodem had gemaakt.
Boden zij gelegenheid tot een hoofdtreffen, dan was hun aanval hevig
en onweerstaanbaar, gelijk Graaf Arnoud ondervond in de vlakte bij
Winkel, waar hij met de bloem van den Hollandschen Adel het leven
liet. Schoten zij te kort, dadelijk ontbond zich hunne krijgsmacht, en,
hetgeen zij eiken avond na zonnen-ondergang gewoon waren te doen,
elk ging naar zijn huis in de dorpen, gehuchten of afzonderlijke wonin-
gen. welke als eilanden daarheen gestrooid lagen. Men mocht dan hier
en daar plunderen en branden, het behaalde voordeel tot eene geheele
onderwerping te vervolgen, bleef ondoenlijk. Hunnen vijand liet het
terrein op slechts weinige plaatsen toe, eene macht van eenig belang
vereenigd te houden; terwijl hun zelven de met riet bezette moerassen
overal de gelegenheid tot hinderlagen aanboden, waarvan zij zich behendig
wisten te bedienen, om de verdeelde krijgsbenden van den vijand te
overvallen en te verslaan. In zulk eenen strik zag Graaf Floris III de
kloekhartigste zijner Edelen vallen (j. 1169); en wie kent het noodlottig
uiteinde niet van den Roomsch-Koninklijken Graaf Willem II (j. 1256)?
Zoolang derhalve de natuurlijke beletselen niet waren weggenomen , welke
het vestigen eener duurzame heerschappij over de West-Friezen in den
weg stonden. was het vruchteloos, dat de krachten van den Holland-
schen Adel gedurig aan hunne bestrijding verspild werden. Willem II
had eindelijk het middel tot hunne onderwerping gevonden, in het op-
werpen van verstrekte sloten, als vaste steunpunten, waaruit men de
krijgsondernemingen tegen hen besturen kon, en waarvan het door hem
gestichte slot te Heemskerk, naderhand huis van Marquette genoemd ,
het eerste voorbeeld heeft gegeven (j. 1252). Doch ook dit middel scheen,
door den hardnekkigen wederstand der Friezen, onuitvoerlijk te zullen
worden. Niet dan met de uiterste inspanning konden deze sloten tot

stand gebracht en tegen de woedende aanvallen der Friezen verdedigd
worden, totdat Floris V, brandende van verlangen om den dood zijns
vaders te wreken, op een tijdstip dat geheel Friesland geteisterd lag
door eenen vervaarlijken watervloed, waai\'bij duizenden inwoners het
leven hadden verloren, en de West-Friesche dorpen door het water zon-
der alle gemeenschap waren, deze gelegenheid te baat nam, om met eene
vloot van platbodemde vaartuigen dorp voor dorp te bemachtigen, en
terstond, bij het vallen van het water, op de doelmatigste plaatsen vier
sterke kasteelen te doen bouwen (j. 1282). 1) Meermalen heeft de Voor-
zienigheid stormen en watervloeden en menschelijke hartstochten doen
medewerken, om Nederland voor zijne bestemming te doen rijpen: men
miskenne ook hier Hare leidende hand niet! � Na den dood van Floris V
stonden wel is waar de West-Friezen nog eenmaal op, en vernielden de
gebouwde sloten, met uitzondering van dat te Mcdemblik, doch hunne
kracht was gefnuikt, en het was hunne laatste worsteling (j. 1297). De
jonge Graaf\' Jan I bracht een leger bij��n. waarvan de Engelschen, die
hem omringden. getuigden, dat het in staat zou zijn geweest, om En-
geland. van het eene tot het andere einde. zonder den minsten tegen-
stand af te loopen. Te land en te scheep geschiedde de aanval; en West-
Friesland was. sedert dien tijd. duurzaam met het Graafschap Holland
vereenigd. Van groot gewicht is deze gebeurtenis in de Geschiedenis
van ons Vaderland; en men zou zich die in een verkeerd licht voorstel-
len. zoo men meende dat van toen af, de dag der slavernij voor de
West-Friezen was aangebroken. Integendeel dugteekent van dien tijd af, de
welvaart van het reeds zoo bloeiende en rijk geworden Noord-Holland.
De ruwe vormen, waarin zich hunne vrijheidsgeest vertoonde, en de
denkbeelden van onafhankelijkheid, welke zij hadden, waren, ja, in open-
baren strijd met de heerschzucht en de dwingelandij der Grooten, die het
land met zoo vele roofneston vervulden als er zich adellijke sloten bevon-
den, maar waren niet geschikt, om de vrijheid te ontwikkelen, welke
eenmaal in Nederland bloeien moest.

Men kan zich daarvan overtuigen door het gebeurde in den jare 1268,
toen de Kennemers in opstand geraakten, getergd, zoo het schijnt, door
de knevelarijen hunner Edelen. Met gretigheid vereenigden de West-Frie-
zen zich met hen, om de edelen uit het land te jagen, de goederen der
verdreven eigenaars te verdeden, en, bjj gelijkheid van bezittingen, de
heerschappij van het gemeen te doen gelden. Niet alleen werden de adel-

1) In ecnen brief van Kloris aan Eduard, Koning van Engeland, te vinden in het
Groul ChaiUrboek run Friet/and, 1). X, bl. 121, zegt hij, dat hij zijne Enemis mortelt
let Triton» in vier batailles overwonnen heefl.

lijke sloten vernield, maar ook in de steden geraakte het graauvv in
beweging tegen de welgezetene burgers, en onder de aanvoering van
Gijsbrecht van Amstel, die zich aan hun hoofd had gesteld ter bereiking
zijner bijzondere bedoelingen, 1) brachten zij het zoo ver. dat Utrecht en
Amersfoort reeds de beginselen huldigden van deze ongure predikers der
volkssouvereiniteit. Zoo dus van den eenen kant, de Friezen met hunne
vinnigste bestrijders jsnder de Hollandsche Graven overeen kwamen, in
gemeenschappelijken afkeer van de dwingelandij des grooten Adels; van
den anderen kant ziet men, dat het oogmerk, om de macht dezer kleine
tirannen te kortwieken, van hen uitgegaan, zon geleid hebben tot al
de spoorloosheden eener volksregeering; terwijl het, door de Graven ten
uitvoer gebracht, moest medewerken tot de vestiging der burgerlijke
vrijheid in onze Vereenigde gewesten; en het is allezins opmerkelijk, dat
zij, die de onderwerping der West-Friezen het krachtdadigst voorbereid
en bevorderd hebben, juist de grondleggers en bevestigers geweest zijn
van de vrijheden der steden, en de ijverigste beschermers van den bur-
gerstand tegen de overheersching der Leenmannen � Koning Willem
en Floris V.

De onderwerping van West-Frieslar.d moest een stap zijn tot die der
Friezen over de Zuiderzee, waarheen zich, sedert dien tijd, de wenschen
en pogingen der Hollandsche Graven bij voortduring uitstrekten, De
toerustingen van Willem IV en van Hertog Albrecht, inderdaad verba-
zend voor die tijden, getuigen, hoe zeer de eerzucht dezer Graven ge-
prikkeld was, om Friesland met hunne Grafelijkheid te veroenigen; en
de uitslag hunner beide heertochten strekt der Friesche heldhaftigheid
tot geen geringe eer. De Friesche Kronijksehrijvers hebben de getallen
der Hollandsche legerbenden, welke hunne landgenooten te bestrijden
hebben gehad, ongetwijfeld vermeerderd, wanneer zij het leger van Wil-
lem op 85,000, on dat van Albrecht op 100,000, ja zelfs op 180,000

1) De heer Mr. J. D. Meijer, in zijne verhandeling over het noodlottig uileinde van
het Huis der lleeren van Amstel, in den persoon van Gijsbrcclit de» derde, gehouden
in de openbare vergadering van de 2de klasse van het Koninklijk Nederlandsche Insti-
stuut, in den jare 1828, doet het voorkomen, alsof het huis van Amstel steeds het
bolwerk ware geweest der Friesche vrijheid, tegen de overheersching der Hollandsche
Graven, en alsof de val van dat huis de onderwerping der West Friezen had voorbereid.
Deze voorstelling steunt, zoo ver ons bekend is, op geen geschiedkundige gronden.
Uit de Historie der lleeren van Amstel, van den Rijksvrijheer van Spaen, kan men
daarenboven zien, dat het geheel onzeker is, of de Hecren van Amstel van den Fran-
kischen of van den Frieschen Adel afstamden; dat de Gijsbrecht, van wien wij in den
tekst gewaagd hebben, dezelfde is, ais de deelgenoot iu het eedgespan tegen Floris V,
en tevens dezelfde, die, als laatste heer van Amstel, den val van zijn huis en erref-
heerschappije moest beleven, en dat hij niet de Derde, maar de Vierde Gijsbrecht van
Amstel is geweest.

man hebben begroot; 1) maar uit echte bescheiden blijkt evenwel, dat
zij zeer aanzienlijk waren, en op dat van Willem bevochten de Friezen
bij Warns (j. 1345), 2), eene zoo volkomene overwinning, dat de Graaf\'
zelf, met de bloem van zijnen adel en eenige duizenden Hollanders er
het leven lieten, en deze overwinning met recht, als een roemruchtige
zegepraal, door de Friezen in hunne jaarboeken vermeld wordt.

Bij elke poging tot hunne onderwerping¹, werd de fierheid dezer hard-
nekkige vrijheidskinderen verhoogd, maar ook bij hunne bestrijders de
eerzucht, om den roem hunner onverwinnelijkheid te logenstraffen, ge-
scherpt door de wraakzucht over vorige nederlagen. Toen Hertog Al-
brecht zijn voornemen had te kennen gegeven, om hen op nieuw te
beoorlogen, en den dood zijns ooms te wreken, openbaarde zich eene
zoo algemeene geestdrift tot bestrijding der Friezen, dat het scheen ,
alsof er een kruistocht gepredikt ware. Behalve zijne eigene landzaten,
Hollanders, 3) Zeeuwen on Henegouwers, voegden zich Fransche. En-
gelsche en Duitsche hulpbenden bij zijn leger. Meer dan een jaar lang
werd alles voorbereid tot het overschepen der troepen, daar de betrek-
kingen der Friezen met den Utrechtschen Bisschop, den tocht te land
verhinderden. Aan elk die wilde, binnen- en buitenslands, werden
Machtbrieven uitgegeven, om op eigen kosten en voordeel de Friezen te
water en te land te beschadigen; en door aanschrijvingen aan de steden
van Utrecht en Gelderland, werden hun alle wegen tot hulp afgesne-
den. Zoo trok een vervaarlijk onweder te zamon. hetwelk Friesland met
eene onvermijdelijke overweldiging bedreigde. Inmiddels werden geene
onderhandelingen gespaard, om, zonder bloedstorting, de Friezen, wier
geweldigen wederstand men, in weerwil van de overmacht. duchtte,
tot onderwerping te belezen; maar: «Liever als Frije Friezen te sterven,
dan oenen vreemden Heer te dienen," was hunne bestendige leus. Het
Hollandsche leger werd in een groot aantal grootere en kleinere vaartui-
gen van Enkhuizen naar Friesland overgescheept, waar de gemoedei-en tot
den wanhopigsten weerstand waren opgewonden. De partijschappen zwe-
gen daar voor een\' tijd, en alles liep te wapen. Waar pieken en zwaar-
den te kort kwamen, werden gaffels en vlegels gebruikt, en in hunne
grove lakensche rokken of lederen kolders stonden zij gereed, den schit-
terenden stoet van Edelen, in ondoordringbare harnassen en blinkende

1) Men vergelijke de schrijvers, aangehaald door Foeke Sjoerds, Friesche Jaarboeken,
D. III, bl 382, en door Wagcnaar, D. III, bl. 260 en 332.

2) Een weinig beoosten Stavoren. Volgens de Kronijk van Sibrandus Leo is Willem IV
bepaaldelijk gesneuveld bij Werrega, destijds Raevter geheeten.

3) Onder anderen woonden 300 Amsterdamsche schutters dezen tocht bij. Zie Wage-
naar, Beschrijving van Amsterdam, D. I, bl. 131.

wapenrusting verscholen, onder de oogen te zien. Onder de helden van
ons voorgeslacht, verdient in de jaarboeken der krijgs-geschiedenis Juw
Juwinga met bijzondere onderscheiding genoemd te worden. Als ver-
staald in den krijg, hadden uitstekende proeven van dapperheid tegen
de Turken en Litthauers, tot uitbreiding van het Christengeloof, zijnen
roem buitenslands verbreid, en zijne ervaring voltooid. Met ridderlijken
heldenmoed, paarde hij de bezadigdheid en het overleg eens bekwamen
veldoversten; en de algemeene achting, welke zijne verdiensten hem ver-
worven hadden, deden hem door de verschillende facti�n, welke Fries-
land van ��n scheurden, eenstemmig tot Opperhoofd of Potestaat ver-
kiezen. Een ontwerp van verdediging, door hem voorgesteld, en gegrond
op de gesteldheid van het terrein, en op het aantal der manschap,
welke men aan het welgewapende en overmachtigo leger kon tegenstelllen,
scheen bijna onvermijdelijk de goheele krijgsmacht des Hertogs in het
graf te zullen slepen. Maar de onbesuisde drift zijner landgenootcn,
die het ontwijken van oenen slag, als eene verloochening hunner fier-
heid, verwierpen, verdoofde de stem zijner verstandige raadgeving. De
leeuwenmoed der Friezen mocht, in den slag bij Schoterzijl (29 Aug.
1396). de overwinning langen tijd doen weifelen � zij bezweken voor
eene veelvoudige overmacht. Juwinga, die tot den laatsten oogenblik
toe hunne opgewondenheid had pogen te beteugelen � toen hij zag, dat
er geen houden meer aan was � stelde zich manmoedig aan de spits,
en stierf den heldcndood in den slag. Drie dagen later (1 Sept.) werd
deze nederlaag door eene tweede gevolgd, en Friesland werd vijf weken
lang door de Grafelijke benden als overstroomd en afgeloopen. Toen werd
Albrecht door het onstuimig herfstweder genoodzaakt, zijn leger terug
te voeren, met achterlating van zwakke bezettingen, welke eerlang door
de Friezen verjaagd worden. Met nieuwen ijver hervatte Albrecht de
oorlogstoebcreidselen; nogmaals stak eene aanzienlijke macht, onder aan-
voering van zijnen zoon, Graaf Willem van Oostervant, naar Friesland
over (j. 1398). 1) Dopr binnenlandsche partijschappen ondermijnd, zon-
der ��nheid van samenwerking in de maatregelen van verdediging, bij de
overhelling van sommige Edelen naar de zijde der Hollanders, scheen

]) Ecnige bijzonderheden omtrent de toebereidsclen tot dezen tocht, «elke niet on-
belangrijk zijn voor de kennis van het krijgswezen in dien tijd, kan mcu vinden in het
Groot Charterbock van Friesland, D. I, bl. 270. Voor den leeftocht werd bijzondere zorg
gedragen. Te Medcmblik werden magazijnen en bakkerijen aangelegd, en Amsterdam
leverde vier groote schepen , in elk van welke zich vijf bakovens met de noodi�e braud-
stof bevonden, terwijl elk schip vergezeld werd door een schip met meel. Behalve het
gewapend krijgsvolk, moest elke stad een bepaald aantal timmerlieden, metselaars en
smeden met hun gereedschap leveren, en eene groote hoeveelheid horden, welke laat9te.
tot het dempen van moerassige plaatsen zullen gediend hebben.

nu Friesland rijp te zijn voor- de onderwerping, en werd het ook
in naam met de Grafelijkheid van Holland vereenigd. Maar hoe be-
perkt en wankelbaar hot bevochten gebied was, toonden niet alleen de
rechten en vrijheden, aan de Friezen verleend, maar ook de nieuwe
krij gs toerustingen, tot welke Albrecht. twee jaar later (j. 1400), we-
derom zich verplicht vond. De uitputting zijner geldmiddelen, en de
mindere gewilligheid der Hollandsche Edelen en Steden, wier drift om
de Friezen te bevechten aanmerkelijk bekoeld was, deden echter deze
onderneming staken. Misschien kwam van \'s Graven zijde hierbij, het
geringe uitzicht, om immer zijn gezag in dit land der vrijheid volkomen
te vestigen; en zijne opvolgers hebben ook nimmer de teugels van het
gebied over Friesland met genoegzamen klem kunnen aanhalen. Naar-
mate zij behoefte tot rust of oorlog hadden, bestreden zij de Friezen.
of zochten, door bestanden en opdrachten, hun schijngezag in de ver-
schillende gedeelten des lands eenigermate te handhaven. Niet plotseling
en als met ��nen slag, maar zonder krenking van den roem hunner
heldhaftigheid, moesten de Friezen worden voorbereid, om mede door
den staatkundigen band omvat te worden, welke zich langzamerhand om
de Vereenigde Nederlandsche gewesten strengelde.

Er is boven aangemerkt, dat, behalve de oorlogen, waaraan het geheele
volk deel nam, er in de Middeleeuwen nog twee gelegenheden waren
om een krijgshaftigon aard voldoening te doen vinden. Daarmede zijn,
in de tweede plaats, bedoeld de bijzondere ondernemingen van het
een of ander opperhoofd (faidae. feilden, veeten), waarbij alleen vrijwil-
ligers de wapens voerden, of zij, die door bijzondere betrekkingen (als
van Leenmauschap, daar, waar het Feudalismus in zwang was) met
het Hoofd der onderneming verbonden waren. Hiertoe behooren deels
de veroveringstochten, waarin Friezen zich met Saksers. Denen of Fran-
ken vereenigden. deels, en vooral, de tallooze kleine binnenlandsche
krijgen. waarvan Friesland. eeuwen achter��n, het treurig tooneel is
geweest.

Van de vroegste tijden af, hadden de Friezen, even als andere vol-
ken van Germaanschen stam, hunnen erfelijken Adel. van welks aanwezen
reeds Tacitus bericht geeft. Doch de eerste geschiedkundige bijzonder-
den, welke daarvan tot ons zijn gekomen, voeren ons reeds op een tooneel
van partijschappen en oneenigheden tusschen de Adellijke geslachten;
oneenigheden, welke, nu eens om den voorrang bij het offeren, dan door
eene vermeende of wezenlijke beleediging ontstaan, niet anders dan met
bloed beslecht, en, voor een\' tijd gestild, telkens weder opgewakkerd
werden. Met aangeworven hoopen bestreed men elkander, en maakte

niet zelden- den omtrek tot eene woestenij; en men behoefde slechts
kerken en kloosters rijkelijk te begiftigen, om kwijtschelding voor het
bedreven kwaad, ja aanmoediging en een eervollen naam te vinden bij
de Geestelijken, die soms zelven de ergste roervinken waren. Kloosters
werden in vestingen herschapen; en om zich te verdedigen en elkander
te bestoken, bouwde men versterkte sloten, stinzen of steenhuizen. wier
aantal van eeuw tot eeuw toenam. Ongelukkigen, die in hunne nabij-
heid meer dan ��ne stins zagen verrijzen! Zij konden zeker zijn, de
bloedigste wrok- en wraaktooneelen steeds voor oogen te hebben: en
het eenige middel, om zich voor den moedwil van bandelooze oorlogs-
knapen, die zich gedurig vertoonden, vrij te waren, was dan. partij te
kiezen, en onder de muren van ��ne der stinzen eene wijkplaats te zoe-
ken. Menige stins, door woningen omringd en van eene kerk voorzien,
is op die wijze de eerste aanleg geworden van nu bloeijende dorpen en
steden; en Leeuwarden bewaart, in het Amelands- en Burmaniahuis
noc de overblijfsels der stinzen van de Kamminga\'s en Burmania\'s 1).

Men verwachte hier geene bijzonderheden omtrent de eindelooze vech-
terijen, welke, vooral sedert het midden der 12de eeuw, tusschen de
Friesche edelen hebben plaats gehad, en waarvan het eentoonig verhaal
buiten het doel dezer bladen ligt. Het is bekend hoe de inwendige par-
tjjschappen, na lang verdeeld gewoed te hebben, zich in de 13de eeuw
hebben opgelost in twee hoofd-factie\'n, door leuzen en teekens onder-
scheiden, de Schieringers en Vetkoopers. De verbittering en woede,
waarmede de aanhangers dezer verschillende partijen, meer dan twee
eeuwen, elkander bevochten hebben, gaat alle verbeelding te boven. Er
was geen einde aan moorden en doodslaan, aan branden en vernielen;
maar, gelijk in andere gewesten, waar dergelijke schriktooneelen vertoond
werden, zoo hebben ook ongetwijfeld de jammeren, waaronder Friesland
daardoor gezucht heeft, medegewerkt, om een verlangen naar verademing,
naar rust en orde te doen ontstaan, hetwelk weldadig heeft kunnen wer-
ken op het volkskarakter, op de opkomst der burgerijen, en op de ver-
broedering, welke eenmaal tusschen al de Nederlandsche gewesten moest
plaats grijpen.

Er was nog eene derde gelegenheid, tot bevrediging van den onrus-
tigen krijgsmansaard, in de dienst bij vreemde Vorsten in buitenland-
sche oorlogen. Reeds bij de Germanen, in de vroegste tijden, was het
gebruikelijk, dat, in tijden van binnenlandsche rust, de jonge Adel de
gelegenheid tot wapenfeiten bij andere volken ging zoeken. De Friesche

1) Zoo meent men ook, dat Harlingen den naam draagt naar de stins van Harliga.

Adel heeft zich, op die wijze, meer dan eenige andere, buitenslands,
beroemd gemaakt. In de 11de eeuw kwamen de Burmania\'s, Kamminga\'s.
Roorda\'s en anderen, met roem overladen, terug uit de legers van Keizer
Hendrik III, dien zij in zijne oorlogen in Boh�me, Hongarije en elders
gevolgd waren. In de kruistochten komen de Friezen voor, als de roem-
ruchtigste kampvechters voor het Christengeloof, en als overtreffende alle
andere volken in koenheid, 1) maar onafhankelijk onder hunne eigene
bevelhebbers, en geen ander gezag eerbiedigende, dan dat van den Paus.
B� de belegering van Nic�a (j. 1097), sneuvelde de laatste afstamme-
ling van hut oude geslacht der Fortmans, met Sikko Liaukama en Epo
Hardtman, op het bed van eer. Eenen anderen Liaukama en eenen der
Botnia\'s verhief hunne ridderlijke dapperheid, bij die gelegenheid betoond,
tot aanzienlijke bevelhebberschappen. Twee Martena\'s stonden bij Keizer
Prederik Barbarossa, om hunne kloekmoedigheid, in blakende gunst: de
��n sneuvelde in Itali�, de andere was \'s Keizers lotgenoot in den dood,
op den tocht naar Palestina (j. 1199). In den noodlottigen kruistocht
van Lodewijk IX, tegen Tunis, waren het de Friezen, die althans nog
eenig voordeel behaalden. 2) Willem II, wien wij boven, als den bestrijder
der West-Friezen, gedachten, had het bezit van Aken, waar hij tot
Roomsch-Koning moest gekroond worden, aan de Friezen te danken,
die, op Pauselijke uitnoodiging, in zijn leger dienden (j. 1248). Gaarne
had hij zich hunnen heldenarm nog verder ten nutte gemaakt, maar met
onverzettelijken wil verklaarden zij, bij monde van Tjaerd Donia, hunne
taak voor afgedaan ; en zij keerden terug met een duurzaam getuigschrift
hunner betoonde dapperheid en bewezene diensten, in de eerste 8) ver-
ordening, welke de Roomsch-Koning, na zijne krooning, uitvaardigde,
waarbij hij de rechten en vrijheden bevestigde, door Karel den Groote
aan de Friezen verleend: »Opdat de geheele natie der Friezen en hare
nakomelingen weten mochten, in wat voege hare voorvaderen de Room-
sche Kerke en het Keizerrijk geholpen hadden." Bij Keizer Rudolf stonden
de Friesche Edelen in bijzondere achting, en onder hen onderscheidde
zich Watze Joulsma, als een manhaftig krijgsman. Een andere Fries,
die door zijne krijgsbedrijven zich buitenslands beroemd heeft gemaakt,
was Juw Dekema, die Koning Eduard I, bij de verovering van Schot-

1) Men zie den brief van Paus Honorius III aan de Friezen, bij van Mieris, Char-
terboek . D. I, fol. 200, en in het Groot Charterboek van Trieiland, D. I, bl. 92.

2) Het aandeel der Friezen aan de kruistochten is in \'t licht gesteld door Mr. J. Dirks:
Nederland en de Kruistochten, in de Vrye Vries, D. II.

3) De krooning had plaats op den 1 November. Het Diploma, in het oorspronkelijk
Latijn, te vinden in het Groot Charterboek van Friesland, D. I, is gedagteckend 2
November.

NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 25

land, belangrijke diensten moet bewezen hebben (j. 1298). Uit hetzelfde-
geslacht vond een andere afstammeling, met eenen der Beijma\'s, den
dood in Itali�, waar zij te Pisa begraven werden, op last van Keizer
Hendrik VII, wien zij, benevens een Aylva, �en Hettinga en anderen,
hunnen dapperen arm geleend hadden (j. 1312).

Wij zouden nog vele andere namen kunnen noemen van Friesche krijgs-
helden; doch wij willen alW, wat de Kronjjkschrijvers van veler zeld-
zame bedrijven hebben opgedischt, niet voor historische waarheid doen
gelden. Daarenboven roepen onze voorvaderlijke landgenooten, in andere
gewesten hun recht in, om ook eene plaats te vinden in ons beperkt
bestek; en het aangevoerde zal voldoende zijn, om aan den heldenaard
der Friezen recht te doen wedervaren, en om te doen zien., hoe de krijgs-
haftige fierheid, welke,zij uit de bosschen van Germanie hadden medege-
bragt, in volgende eeuwen, door oorlogen, veeten en buitenlandsche
krijgsdiensten gaande gehouden en gewijzigd moest worden, om nader-
hand in den gemeenschappelijken kampstrijd voor vrijheid en geweten
tot een hooger doel, dan de involging van roem of wraakzucht, gericht
te worden. Want ook zij moesten den fleren nek krommen onder het juk
der Spaansche heerschappij, om mede den heiligen strijd te strijden, en,
met hunne veerkracht en vasten wil, plaats te nemen in het vereenigd
huisgezin, tot het genot eener vrijheid, welke hunne voorvaderen, bij.
tweespalt, onrust en losbandigheid nimmer gekend hadden.

NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING

�De oude Chiouiijuen doen ons nog huideudaags met verschrikking
zien, in wat voegen onze voorouderen, Hertogen, Graven, Bisschop-
pen en Heereu, niet alleen in continueele dissenti�u en oneenighe-
den hebben geleefd: maar ook zoo tegen den anderen, als tegen hare
respective Heereu met hunne aanhang in gedurige wapenen met or.-
christelijke blocdstortingtn hebben gestaen."

Dit Staten vati Ilo\'/and en West Friesland, in hunne
lteductie van 25 Ju\'ij 1654.

Het tijdperk der Middeleeuwen is door sommigen, in een tafereel van
de allergruwelijkste barbaarschheid, met de zwartste kleuren afgeschil-
derd ; door anderen als eene heerlijke vertooning voorgesteld van men-

26 NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING

sjhelijke reuzenkracht en verheven heldenmoed. Met weerzin ziet de
vrije en vreedzame Staatsburger op tijden terug, waarin do mensch-
heid, lichamelijk onder den euvelmoed eens heerschzuchtigen Adels �
geestelijk onder priesterdwang gebogen, bij gedurige oorlogen en be-
roerten, oneindig veel geleden heeft. Met levendig genoegen daarcu-
tegen. vestigt de geschiedvorscher zijne blikken op die tijden; en met
verrassing ontdekt hij. bijna in ieder verschijnsel, dat zich in den ba-
jert van verwarring aan zijne oogen voordoet, de voorbereidende werking
der grondstoffen, waaruit als ware \'t een nieuwe wereld moest te voor-
schijn treden. De wijsgeerige beschouwer eindelijk, deze beide gezichts-
punten vereenigende, acht den terugkeer dier tijden evenmin wenschelijk
als mogelijk, en buigt zich neder voor Hem, die, ook in de groote huis-
houding der volken, alle dingen doet medewerken ten goede.

Voor den krijgsman moet de Geschiedenis der Middel-eeuwen eene
bijzondere aantrekkelijkheid bezitten. Bij hem toch gelden daden meer
dan redeneeringen; en hetzelfde beginsel ziet hij in die tijden algemeen
zijn en heerschen. Op een grooter tooneel vindt hij er zijnen eigenen
kring terug. Ieder is Vasal en aan een magtiger gebiedvoerder on-
derworpen , maar op zijne beurt Leenheer en macht hebbende over an-
deren. Eer en vermogen worden alleen door dapperheid verkregen, en de
onderscheidingen van rang en aanzien zijn niet twijfelachtig bij de af-
stekende pracht van kleeding en wapenen. Voldoening voor aangedanen
hoon, beslissing van recht en waarheid worden niet op den omslachtigen
weg eener koele rechtsgeleerde praktijk gezocht, maar in het eerste vuur
der warmste belangstelling, met het zwaard in de vuist, onder opzien
tot God, den wreker van onrecht en leugen. Al het wisselvallige, het
romaneske, het zinnelijke zelfs van het krijgsmansleven, zijn met groote
trekken in die tijden terug te vinden; en indien een Nederlandsche Wal-
ter Scott daaruit zijne tafereelen ontleende � gewisselijk zou hij nergens
gretiger lezers vinden dan in het leger.

En welke plaats behooren die tijden te beslaan in een tafereel van
Ne�rlands Heidaden ? De groote menigte der natie zal daarbij geheel op
den achtergrond moeten geplaatst worden. Door andere middelen, dan
de wapenen des krijgs, beurde de burgerstand zich op uit een staat van
diepe vernedering, en ontwikkelde zich door ai-beidzaamheid en handel-
geest. Maar het zijn de Vorsten en hunne Leenmannen, Edelen en Rid-
ders, die in de kampplaats verschijnen, en ook zij hebben recht, om hier
ter plaatse de vermelding hunner bedrijven te vorderen. Daarenboven was
het doel van deze bladen niet alleen, om de daden van heldenmoed te
verzamelen , door het voorgeslacht verricht; maar ook, om een leiddraad

NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 27

te geven tot de behandeling der geschiedenis van het krijgs wezen in ons
Vaderland. Het laatstvermelde doel voor dit tijdvak meer bijzonder op
den voorgrond stellende, en het belangrijkste zoo veel mogelijk aanstip-
pende, zullen wij trachten het andere niet uit het oog te verliezen.

Vooraf doet zich de vraag op: welke zijn de bronnen waaruit men de
kennis putten moet van de wijze van oorlogen en der inrichtingen van
het krijgs wezen hier te lande, in de tijden, waarvan wij spreken V De
schrijvers uit die tijden zelve, hoezeer met omzichtigheid te gebruiken
wat historische bijzonderheden betreft, geven ons echter eene getrouwe
afbeelding der zeden en gebruiken van het tijdvak, waarin zij geleefd
hebben; en behooren dus ook hier in de eerste plaats geraadpleegd te
worden. Maar het is voornamelijk tot echte gedenkstukken, dat men zich
zou moeten wenden, en bepaaldelijk tot de zoogenoemde Grafelijke Re-
keningen, welke in \'s Rijks Archief te \'s Gravenhage, of in bijzondere
Charter-verzamelingen bewaard worden. Ingericht als dagregisters, waarin
al de uitgaven der Vorsten, Heeren of steden, telken dage vrij wijd-
loopig werden opgeteekend, leeren deze Rekeningen, wier gezag , als zijnde
zij door tijdgenooten opgemaakt, nagezien en goedgekeurd, boven alle
verdenking verheven is, eene menigte bijzonderheden omtrent alle deelen
van het krijgsvvezen, en een gezet onderzoek, met toepassing op ons
onderwerp, van deze, schijnbaar geringe, maar inderdaad kostbare ge-
denkstukken der oudheid, gevoegd bij hetgeen in de zoogenaamde Ste-
deboekcn, of gedrukte Beschrijvingen van Steden, meestal uit echte
stukken reeds a^an het licht is gebracht, zou wellicht volkomen kunnen
aanvullen, wat wij hier slechts onvolledig kunnen aanwjjzen. li

Karel de Groote had, in zijn uitgestrekt gebied, en bij gevolg ook
hier te lande, als grondslag der meerdere of mindere dienstplichtigheid
zijner onderdanen aangenomen, het belang, hetwelk ieder hunner had
bij de ongeschondene bewaring van het grondgebied des Rijks. Elk vrij-

1) Over de waarde dezer Rekeningen, zie Mr. J. C. de Jonge, Verhand. over de»
oorsprong der Hoeksche en KabeljauwsoU? twisten, bl. 4. Den beroemden van AVijn komt
de eer toe, deze bron voor onze oudheidkunde het eerst ontdekt en geopend te hebben.
Sommige dezer rekeningen zijn geheel of in uittreksels door den ijver van sommige na-
vorschers der oudheid, als Van Hasselt, in onderscheidene werken over de geschiedenis
en oudheid van Gelderland, en door onze Rijks- en Provinciale Archivarissen in het licht
gegeven. Wat ons onderwerp betreft, verdienen ook de opmerkzaamheid die, welke uit-
gegeven zijn door Mr. J. Meerman, Verhaal «an het beleg en de verovering van Let/den
door Hertog Jan van. Beijere» in 1120, en door C. .1. de Lanje van Wijngaerden, Ge-
schiedenis der Heeren van der Gou.de.

28 NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING

man, dat is, ieder die iets kon bezitten, moest of, zoo hij een aanzien-
lijk grondeigenaar was, zelf te wapen komen, of anders, naar gelang
zijner bezittingen, tot de uitrusting der uittrekkenden bijdragen. Die
drie of meer hoeven bezat, moest uittrekken. Wanneer van twee per-
sonen elk twee hoeven had, moest de ��n uittrekken, en de ander hem
uitrusten; en desgelijks wanneer de ��n twee, de ander ��ne hoeve be-
zat. Was van drie personen elk in het bezit van ��ne hoeve, dan trok
er ��n uit, en werd door de twee t\' huis blijvenden uitgerust: en op
gelijke wijze was ook voor de min gegoeden bepaald, hoe zij, naar mate
van hun vermogen, te samen met vier anderen eenen zesde. of met vijf
anderen eenen zevende moesten uitrusten. Zij , die in den oorlog bijzon-
dere diensten bewezen. werden door de Vorsten met landen. bosschen.
goederen en voorrechten van allerlei aard begiftigd of verlijd, dat is,
zij ontvingen die als Leenen. en verbonden zich daarvoor, om te allen
tijde den b a n li van hunnen Leenheer te gehoorzamen. Waren de leen-
goederen aanzienlijk � dan verbond men zich niet alleen om zelf. maar
ook met manschap den Leenheer te dienen; en deze manschap werd dan
verkregen, door van de erlangde goederen en voorrechten weder gedeel-
ten aan anderen. onder dezelfde dienstverplichting, ter Leen te geven:
en in dier voege breidde zich het Leenstelsel uit tot in al de deelen der
maatschappelijke huishouding, en stond met het knjgswezen in het naauw-
ste verband. De krijgshaftige grondbezitters, zoo even bedoeld, verhieven
zich weldra boven de overige vrije opgezetenen, erlangden van de Vor-
sten, voor de diensten, welke zij hun, bij gemis van geregeld krijgsvolk,
bewezen, steeds meerdere gunsten, en vormden den Leen-Adel, die, als
een gewapend lichaam. ook hier te lande bestaan heeft, en in zoovele
Adellijke geslachten nog voortleeft. De Edelen sloten zich in den beginne
wel om den Vorst aan, maar begonnen langzamerhand in dezen niets
meer dan den eerste onder zijns gelijken te erkennen, tegen wiens op-
permachtig aanzien zij hunne onafhankelijkheid moesten beschermen.
Toen, terwijl zij van den eenen kant het volk uitmergelden, en van
den anderen kant de hoogheid der Vorsten in gevaar brachten, strekten
deze laatsten de handen uit naar de verdrukte menigte, zoo wel om zich
zelven staande te houden, als om het volk uit de vernedering op te beu-

1) 6 a u n u m Is een bevel van het openbaar gezag, tot handhaving van orde en rust.
Zoo is in Frankrijk /* ban des vendani/es de afkondiging der Overheid, waarbij gedu-
rendc den wijnoogst de handhaving der rust wordt gewaarborgd. Zie Mr. J. D. Meijer..
Esprit, Origine el Progr�s des Institutions Judiciaires, T. I, Chap. 3, alwaar men te-
vens leeren kan, dat de verdeeling in ban en achterban door geen geschiedkundige
gedenkstukken wordt bevestigd. Onze krijgslieden kennen het woord nog in do oorspron-
kelijke beteekenis. Er wordt een ban geslagen, wanneer een zekere plechtige aandacht
wordt verlangd, bij voorlezing van proclamatien, bevorderingen, vonnissen enz.

NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 29

ren. Hierdoor ontstonden de Gemeenten, en werden door Keuren en Hand-
vesten aan de Steden vrijheden verleend, ondanks de tegenstribbeling
der Edelen: maar aan de vergunning dier rechten werd wederom de
verplichting verbonden, om met een zeker aantal manschappen (p o o r-
ters, burgers, schutters) den Vorst ook in zijne oorlogen hulp
te verleenen: blijvende daarenboven altijd voor elk de verplichting be-
staan, om zich gereed te honden ter landweer, of. gelijk het in de
oudste tijden genoemd werd, voor den heer ban. Deze burger-krijgs-
macht, het toenemend gebruik van huurtroepen en de invoering en vol-
making der vuurwapenen waren lijnrecht strijdig met de belangen van
den Adel. en sloegen de krijgs-instellingen der Leenregeering den bodem
in. Beschouwen wij derhalve in de eerste plaats de personen, die, onder
de algemeene Leenroerigheid, op de krijgstooneelen der Middeleeuwen te
voorschijn tnden.

De verplichting om den Leenheer te dienen was zoo onbepaald, dat
soms nauwe bloedverwanten tegen elkander, en vriend tegen vriend ten
strijde moesten trekken. De Geestelijken waren er in geenen deele van
uitgezonderd, en Bisschoppen, Abten en Kerkdijken van minderen rang
moesten voor de landen, welke zij als Leengoederen bezaten, op den
ban \'van hunnen Leenheer, koorkleed. staf en mijter met harnas. lans
en helm verwisselen. Van daar de krijgshaf\'tigheid van zoo vele Prelaten ;
waarvan wij hier alleen de Bisschoppen van Utrecht vermelden. wier
onophoudelijke oorlogen, nu eens met de Graven van Holland. dan met
die van Gelderland. bewijzen opleveren, hoe oorlogzuchtig van aard en
dapper velen hunner waren. Bisschop Adelbold voerde zelf zijne ben-
den aan. toen hij met de bisschoppen van Keulen, Luik en Kamerijk
en den Hertog van Lotharingen , van den Duitschen Keizer, wier leen-
mannen zij waren, last had bekomen, om den Hollandsehen Graaf
Dirk III te beoorlogen; en met de grootste standvastigheid moest deze
en zijn opvolger Dirk IV tegen de Bisschoppelijke krijgsmacht strijden
om het Grafelijk gebied aan de zijde van Bodegrave uit te breiden, en
het pas gestichte Dordrecht tegen eene gedreigde slechting te verdedi-
gen (1015�1049). Menig geestelijke sneuvelde er bij die gelegenheid
met het zwaard in de vuist. 1) Adelbold paarde geleerdheid met oor-
logsmoed, maar zijn opvolger Willem was geheel krijgsman, en een der

1) De vredelievende bediening der geestelijkheid strekte tot geene verschooniug, wan-
neer men zich niet klockmoedig genoeg betoonde. De Bisschop van Luik, de eerbied-
ivaardige Waso, wiens geaardheid meer voor de stille plichten van zijnen stand berekend
was, werd bij de gelegenheid, in den tekst vermeld, tot eene geldboete verwezen, om-
dat hij altijd in de achterhoede bleef.

80 NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERLNG

krachtigste mannen van zijnen tijd. 1) Gelukkig voor Holland, dat het
in Floris I eenen Graaf had vol moed en beleid, die de legerbenden
van den Kerkvoogd, en die zijner kerkelijke en wereldlijke bondgenooten,
in eene hinderlaag lokte, 2) waardoor Holland voor de onderwerping aan
het Bisschoppelijk gezag beveiligd werd (1058). De onrustige kerkvoogd
meende echter in den ontijdigen dood van Graaf Floris en de minderja-
righeid van diens zoon Dirk V de kans schoon te zien. om zich van
Holland meester te maken, en verbond zich te dien einde met Godfried,
of Govaert. Hertog van Lotharingen, bijgenaamd den Bultenaar, een
man, die. even als v��r hem Philippus en Agesilaus, en later de Maar-
schalk van Luxemburg. van wien de soldaten zeiden, dat geheel Frank-
rijk op zijn bult steunde, een bewijs oplevert, dat groote krijgsbekwaain-
heden in een mismaakt lichaam kunnen huisvesten. Govaert deed eenen
inval en Holland, en na den Ridderlijken Robert de Fries bij Leiden
geslagen te hebben. drong hij diep tot in West-Friesland door; maar
door de dapperheid der West-Friezen zou hij te Alkmaar het slachtoffer
zijner gewaagde onderneming geworden zijn, indien niet Bisschop Wil-
lem hem, nadat hij een beleg van negen weken had doorgestaan. ontzet
had (1072). Na het verraderlijk omkomen van Govaert, poogde de Bis-
schop. door het stichten van het slot IJselmonde. de Hollanders in
bedwang te houden; maar de dood verhinderde hem het te voltooijen,
hetgeen zijn opvolger Koenraad volbracht. Deze voerde in persoon het
bevel. toen de jeugdige Graaf Dirk V het kwam belegeren, het slot,
na eene belegering van 16 dagen . door pijlen met brandwerk omwonden ,
in brand liet schieten, en den Bisschop dwong zich met zijne Ghe-
sellen 8) over te geven. Holland keerde toen onder de regering van
zijnen wettigen Graaf terug (1076).

1) Zie van Kampen, Voderlanihche Karaklerkunde, D. I, bl. 77.

2) Hij gebruikte de list, welke in die tijden niet ongewoon was, om kuilen, door
takken of horden met zoden en aarde overdekt, te verbergen, ten einde de vijandelijke
ruiterij daarin te doen storten. De Vlamingen, aangevoerd, onder anderen, door Willem,
Proost van Maastricht, beter krijgsman dan geestelijke, hebben deze list in \'t groot in
\'t werk gesteld in den slag bij Kortrijk (1304), waar zij op die wijze een zoo groot aan-
tal Fransche ridders in eene.graeht deden storten, dat zij bij het plunderen der lijken
8000 vergulde sporen verzamelden. Deze slag heet van daar de sporen slag (batailh des
�perons), en moet niet verward worden met eenen anderen, welke denzclfden naam
draagt, omdat er de Fransche Ridders meer hunne sporen gebruikten , om weg te ko-
men, dan hunne lansen om te strijden (1513).

3) Dienstdoende krijgslieden heetten gezellen, en men vindt de bezetting eener
plaats door de benaming van ghemccnlijke ghesellen aangeduid Eene verecniging
van gezellen was ecu gezelschap; en het woord compagnie, hetwelk sedert
den tijd der Bourgondische Vorsten hier te lande in gebruik is gekomen, is niets anders
dan cene vertaling daarvan. Het Latijnschc Comas, van waar het Fransche Comle, bctcc-
kent ook gezel, en reeds by de Germanen schijnt deze benaming bekend te zijn geweest
voor die aanzienlijke jonge lieden, die het gevolg van een Opperhoofd uitmaakten. Ook
is het niet onwaarschijnlijk, dat van dit gezel het woord guasal of vasal afkomstig is.

NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 31

Men zou misschien meenen, dat de deelneming der Geestelijken aan
den krijg, den eerbied voor het kerkelijk gezag geheel moest weggeno-
men hebben. Het gebeurde met Graaf Dirk VI zal een voorbeeld van
het tegendeel geven. De Bisschoppen van Utrecht waren door-den Duit-
schen Keizer met het Graafschap Drenthe begiftigd, waartoe ook Gro-
ningen behoorde. De Groningers waren met de heerschappij des Utrecht-
schen kerkvoogds niet gediend, en deze moest zelfs de St. Walburgs-kerk
te Groningen, welke in eene vesting hervormd was, stormenderhand
innemen, om zijn gezag te doen gelden (1138). Graaf Dirk VI nam de
ongelegenheid, waarin de Bisschop zich bevond, te baat, om hem af-
breuk te doen , en belegerde hem eindelijk te Utrecht. Reeds stonden
de belegeraars met de stormladders gereed om de muren te beklimmen,
toen Bisschop Herbert, geen ander middel ziende om het dreigend ge-
vaar af te keeren, in plechtgewaad. van al zijne Geestelijken vergezeld,
de stad uittoog, met het boek in de hand, waaruit hij het banformulier
tegen den Graaf zou voorlezen. Allen werden met ontzag en verbaasdheid
bevangen; de Graaf zette helm en schild neder, trok zijne wapenrusting
uit en viel den kerkvoogd te voet, om den vredekus te ontvangen , die
hem ook, gelijk te begrijpen is, niet werd geweigerd (1139j. Door dit
ontzag voor hunne waardigheid, waren echter de Bisschoppen van Utrecht
geenszins beveiligd in hun wereldlijk gebied, hetwelk aan alle zijden
openlag; en daarom ondernam Bisschop Godfried van Rheenen, een stout-
moedig krijgsman, het te versterken door het bouwen van de sloten ter
Horst op de Veluwe tegen de Gelderschen, Montfoort en Woerden tegen
de Hollanders, Vollenhove in Overijssel, tegen de Friezen (1170); het-
welk hier vooral daarom vermeld wordt, omdat dit bouwen van kas-
teelen door de Heeren en Edelen, ten einde zich tegen de aanvallen
hunner naburen te kunnen verdedigen, aan verscheidene steden het be-
staan beeft gegeven, en bij gevolg invloed heeft gehad op de inwendige
verdediging des lands, ook in volgende tijden.

De tegenwoordigheid der Geestelijken in de legers maakte, dat alle
kerkelijke instellingen ook daar zorgvuldig werden in acht genomen. De
vastendagen werden er stiptelijk gehouden, en te dien einde moest er
voor de troepen, die te velde waren, altijd eene genoegzame hoeveel-
heid gezouten en gedroogde visch worden aangevoerd. Bij groote legers
belemmerde dit aanmerkelijk de bewegingen der troepen; maar het kon
geen groot bezwaar opleveren in ondernemingen van zoo geringen om-
vang , als de meeste binnenlandsche oorlogen waren, gelijk die van de
Bisschoppen van Utrecht, een van welke in een slag bij Koeverden,
waarin zijne geheele te velde zijnde krijgsmacht schijnt gewikkeld te zijn

32 NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING



		DE STRIJD MET VLAANDEREN
		43


		de hoofdbronnen van hetgeen wij van van Borssele weten, is de Rijm- kronijk van Melis Stoke, een goedgeloovig hofkapelaan van dienzelfden Jan van Avennes, die de eerste Henegouwer in de rij onzer Graven geweest is. Maar na een oordeelkundige vergelijking van Stoke\'s ver- haal met enkele andere getuigenissen uit dien tijd, verdient Wolferd van Borssele, wien de verhalen onzer Vaderlandsche geschiedenis tot nu toe voorstellen als een adellijken onverlaat, die het verdiende loon zijner trotschheid en zijner eerzucht van het Delftsche Gemeen ontvangen heeft, een eerherstelling en een eereplaats onder de uitstekenden van ons voor- geslacht, 1) Na den val van Borssele werd Jan van Avennes Regent en, na den spoedig daarop gevolgden dood van Jan I, als Graaf gehuldigd, onder den naam van Jan II. Jan van Renesse, 2) de persoonlijke vijand van Wolferd van Borssele, die door een rechterlijk vonnis getroffen uit het land had moeten wijken, bood zich den nieuwen Graaf aan, om zich te zuiveren van al de beschuldigingen, welke op hem rustten, en toen deze hem met verachting afwees was de trots van den Zeeuwschen Edelman te zeer gekrenkt, om niet een onverzoenlijken haat te voeden tegen het Grafelijk bewind van Holland. Intusschen kon hij bij de Vla- mingen , die werks genoeg vonden in hunnen oorlog met Frankrijk, in deze oogenblikken geen steun vinden. Hjj wendde het dus op een an- deren boeg; verzoende zich met de Borselens, de bloedverwanten van Heer Wolferd, bracht met dezen een groot gedeelte van Zeeland in op- roer, en nam weder bezit van zijne goederen die verbeurd waren ver- klaard (1300). Evenwel geen kans ziende, om door eigene krachten zich tegen den Graaf van Holland en Henegouwen staande te houden, ver- voegde hij zich, met andere misnoegde, vooral Zeeuwsche, Edelen bij Keizer Albrecht van Oostenrijk, wiens alles ondernemende heersch- zucht weinige jaren later ook het Zwitsersch Eedverbond deed ontstaan , en die "zich lichtelijk liet overhalen tot eenen inval in Holland. Hij had echter weldra reden, zich over deze. onderneming te beklagen. De Kei- zerlijke benden konden niet verder dan tot Nijmegen doordringen, en moesten toen met schande afdeinzen. Witte van Haamstede 3) en \'s Gra-

		1) Wolferd van Borssele, een tragische, geen hatelijke figuur, is de inhoud van een treurspel van dien naam, uitgegeven te Amsterdam in 1865. 2) Daar Jan van Renesse, hier bedoeld, door zijn huwelijk met de laatste erfdochter van het huis van der Goude, ook Heer van der Goude is geweest, zoo heeft de heer de Lange van Wijngaerden, in zijne Oesch. der Heeren van der Qoude, een afzonderlijk- hoofdstuk aan hem toegewijd, het uitvoerigste, wat tot hiertoe over dien merkwaardigen man bestaat. 3) Terwijl onze vroegere Geschiedschrijvers Witte, als een onechte zoon van Floris V doen voorkomen, zijn thans velen, op voorgang van den Baron van Spaen en den dich- I N. H. T. L. 4



		DE STRIJD MET VLAANDEREN
		58

		gen. Zoodra kreeg hij geen kennis � op welke wijze, is onzeker � van den plotselrjken indruk, door Witte\'s komst in Holland te weeg gebracht, of hij liet de Dordtenaren, verlangende deel te hebben aan de eer van \'s vijands verdrijving, een nadrukkelijken uitval doen op IJselmonde (27 of 28 April). Het geluk begunstigde deze onderne- ming, en eenige vijandelijke schepen en manschappen vielen in hunne handen. Oogenblikkelijk wendde Putten zich tegen de Brabanders, en ondernam een stuk, hetwelk even stout gedacht was, als het stout werd uitgevoerd. Met een goed aantal Dordsche Poorters, gewapend met pieken en kolven, 1) rukt hij uit en trekt, het Brabantsche le- gev rechts latende liggen, den Grooten Waard in. De Hertog, vreezende dat hem de toevoer zou worden afgesneden van levensmiddelen, waaraan in zijn leger gebrek was, trok onverwijld terug naar Geertruidenberg, terwijl Putten met snelheid zijnen tocht voortzette naar Waalwijk. 2) Voor dit stadje lag eeue schans � een weer noemde men het in dien tijd � welke door de Hollanders bezet was geweest, maar door de Bra- banders , bij hunnen tocht naar Geertruidenberg, was vermeesterd. Putten tast de schans aan, neemt die stormenderhand in , overweldigt Waal- wijk en steekt er den brand in. Het getal der gesneuvelde Brabanders wordt door een\' schrijver, die echter geen tijdgenoot van het gebeurde was, op 6000 geschat. Putten zou vervolgens tot voor \'s Hertogenbosch zijn voortgerukt, en deze stad met vuurpijlen beschoten hebben, doch dit wordt met reden in twijfel getrokken. Hij had, door den uitval op IJselmonde, Dordrecht voor een overval van de Vlamingen gedekt, en door het verslaan van de Brabanders te Waalwijk, zich verzekerd van niet in den rug of de zijde te worden aangevallen: zijn doel kou nu geen ander zijn, dan rechtstreeks op Geertruidenberg aan, den Her- tog in diens hoofdkwartier aan te tasten, en dit deed hij. Dan, de Brabander was hem te vlug geweest, en reeds voor de zegevierende wapenen der Hollanders geweken. De nederlaag der Vlamingen in Hol- land , en d\'e van zijn eigen volk bij Waalwijk vernomen hebbende, had hij ijlings de stad verlaten, even voor dat Putten met zijne Dordtena-

		1) Boven bl. 32 is een strijdkolf of knods beschreven, zoo als die, tot de grootste volkomenheid gebracht, het napen was der Ridders. Men maakte ze echter van allerlei vorm, naar goedvinden, en bij den grooten hoop, waren het knuppels met prikkels er in. Zoodanige zullen hier de Dordsche burgers gehad hebben. Stoke noemt ze staven. De Vlamingen wisten met dit wapen ook handig om te gaan, en noemden het goeden dag; omdat, als zij den vijand er den doodslag mede gaven, zij hem voor altijd goe- den dag zeiden. Zie Huijdecoper op Stoke, IJ. VII, vs. 915. 2) Uit de kaart van den Heer Smits, boven aangehaald, blijkt, dat de marsch van Dordrecht naar Waalwijk kon geschieden, zonder dat men eenig ander water ontmoette, dan de zeer smalle Oude-Maas.

		r



		WILLEM I EX ZIJNE BROEDERS
		100


		naam, ofschoon niet in dienst zijnde des Konings van Spanje, om hunne uitstekende bekwaamheden, ten dienste van Alva gesteld: Franeiseo Pac- ciotto, 1) een beroemd Italiaansch vestingbouwkuudige, en Chiapin Vi- telli, een Florentjjnsch Edelman, die in den tocht tegen de Turken tot ontzet van Maltha (1565). zich roemvol had onderscheiden, en nu onder Alva den rang bekleedde van Veldmaarschalk-Generaal. Behalve deze hoofdbevelhebbers, waren onder die van minderen rang, mannen die door verschillende eigenschappen groot vertrouwen konden inboezemen, als: Don Sancho d\'Avila, onder Alva\'s oog van trommelslager tot hoowe rangen opgeklommen, en gevreesd om zijne wreedheid; de twee Basta\'s, beiden dapper met den degen, terwijl een hunner, die van gemeen ruiter zich tot Commissaris-Generaal der ruiterij verhief, ook de pen gevoerd heeft, om zijne veeljarige ondervinding anderen tot leering te doen strekken; 2) Franeiseo Verdugo, in wien ongemeene krijgsver- diensten met bescheidenheid en braafheid vereenigd waren; en wie kent den rechtschapen Mondragon niet, een der tien helden, die niet ver van M�hlberg, met den sabel tusschen de tanden, onder een hagelbui van vijandelijke kogels, de Elbe overzwommen, en van den tegenoverliggen- den oever de schuiten haalden, om er een brug van temaken (1547)? Zoodanig was het leger, hetwelk tegen Nederland aanrukte, en, ge- lijk Strada zegt, als een lichaam was van grof gebeente, \'twelk spoedig met bekwaam vleesch kon bekleed worden. Ook ontving het reeds in Savoje een versterking van 7000 Italianen; in Bourgogne voegden zich daarbij 400 ruiters, in Luxemburg twee Duitsche regimenten, en Al- bericus de Lodron eindeljjk, die met 3000 Duitsche soldaten en 300 ruiters van Augsburg opgetrokken was, steeds de rechterflank dekkende van Alva\'s leger, vereeuigde zich daarmede te Namen; 3) zoodat de krijgsmacht, met welke Alva in Augustus des jaars 1567 de Neder-

		1) Wel ceus verward met den Spanjaard Pedro Alvarez Pacheco, die in 1570 bevel- hebber van Deventer was en in 1572 te Vlissingen is opgehangen. Zie de Dissertatie van N. C. Lambrcchtseu: Defensio Civitalit Flessingauae in libertatem se vindicantis. Traj. ad Rhen. 1773. 2) Het werk heeft ten titel: Gouerno de/la. Caoalleria. Er zijn twee Basta\'s in de Nederlanden geweest, Nieolaas en George. De hier bedoelde schrijver en eavalcrist was George, en heeft 40 jaren in de Nederlanden gediend. Strada, Dec. II. L. X, verwart hem met den anderen. 3) De versterking van 7000 Italianen trekt Hooft in twijfel; doch Aitsinger f de Leone B\'lyicoJ gewaagt er van, die zich destijds in persoon te Augsburg bevond, waar Lodron zijn volk verzamelde, en dus zeer wel onderricht kon zijn; terwijl hij, die overal ver- groot , waar zulks tot eer der Spanjaarden kan strekken, hier geenc reden had , de op- gave eencr zoo aanzienlijke macht te verdichten. Henric-Pctri spreekt er insgelijks van, ook Bor; en in de Afbeeldinghe van alle de veldslagen ene., gedrukt te Amsterdam in IG15, wordt mede gezegd, dat het getal van Alva\'s leger bij de monstering bedroeg 8078 man, maar dat er in Savoje nog 7000, en 1000 Italiaansche ruiters bijgekomen zijn.



		WILLEM I EN ZIJNE BROEDERS
		101

		landen binnen rukte, weinig minder dan 20,000 man moet hebben be- dragen. Hij verdeelde die in de steden van Belgi� derwijze, dat zij in twee of drie dagen kon worden bij��n getrokken. En nu kon het straf- vonni.s worden afgekondigd, hetwelk reeds over de Nederlanden was besloten: 1) de sterke hand was daar, om de uitvoering te verzekeren. In dit vonnis was het geheele volk als ��n lichaam begrepen; het was een algemeene Proscriptie. Zij, die zich niet rechtstreeks hadden ver- grepen tegen \'s Konings gezag � want ketter en rebel waren namen van ��ne beteekenis geworden � hadden zich strafwaardig gemaakt, door de schuldigen niet naar vermogen te keer te gaan. 2) Men heeft het lot van Nederland in die dagen, vergeleken bij dat van Rome on- der Sylla; maar Sylla maakte lijsten van hen, die vogelvrij verklaard werden � Filips liet zich naar Spanje de namen overzenden der weini- gen, die gespaard konden worden: bij den eerste maakten de verco:- deelden de uitzonderingen, bij den laatste de begenadigden. Het leven van eiken Nederlander hing voortaan af van de willekeur van Alva, die voorzien was van een volmacht, welke aller levens en aller goede- ren in zijne handen stelde. Welke keus bleef er thans over voor de Nederlanders, bij het schrikbarend reuzengeweld, hetwelk op hen stond neder te storten\'? Hunne gewetens te verzaken, en als slaven te kruipen voor de opgeheven zweep des drijvers ? � ook dit zou niet gebaat heb- ben : het vonnis betrof het verledene, hetwelk niet meer ongedaan kon gemaakt worden. Hun toestand zou die van volslagen wanhoop ge\\vee>t zijn, zoo zij geene uitkomst gezien hadden in God en hun zwaard. Doch de hoop, om door de wapenen redding te vinden, scheen van dag tot dag meer te verrlauwen. Velen hadden reeds gemeend, dat Alva\'s aan- rukkend leger gemakkelijk ware tegen te houden geweest; ook deze hoop was nu vei\'ijdeld. De zaak was wel in ernstige overweging genomen, ook bij de Hugenooten in Frankrijk; en de Admiraal Coligny, toen zijne voorstellen daartoe, en die van den Prins van Cond�, bij het Fransche hof waren afgeslagen, had zelfs aangeboden , uit eigene mid- delen, een poging te doen, om Alva den doortocht te betwisten; maar de heerschende partij in Frankrijk had zeer wel het gevaarlijke ingezien, hetwelk voor haar in deze onderneming gelegen was, en Karel IX was in tij ds op zijne hoede geweest.

		1) De Sententie der Inquisitie werd te Madrid uitgesproken den 10 Februari 15C8; den 20 daaraanvolgende werd die door Kilips bekrachtigd. 2) Vargas, wiens I.atiniteit ook uit het �non curamus vestros privilegios" bekendis, drukte volkomen den geest zijner instructie als President van den Bloedraad uit, toen hij >in zijn barbaarsch Latijn, dit oordeel uitsprak �Hacretici fraxerunt templa, Boni nihil fecernnt contra, Ergo debent omnes patibulare."



		WILLEM I EN ZIJNE BROEDERS
		111


		De slag bij Heyligerlee die van 5 tot 8 uur \'s avonds geduurd had (23 Mei 1568), is de eerste geweest, waarin onze voorvaderen eene volstrekte overwinning op de Spanjaarden bevochten hebben; de eerste, waarin de Nederlandsche Vrijheid helden, uit het geslacht van Nassau, als hare voorvechters strijden, en ��nen, helaas! vallen zag. De dood van den zevenentwintigjarigen Adolf, die de beminnelijkste hoedanigheden paarde aan een echten krijgsmansaard, was een dure prijs, waarvoor de overwinning gekocht werd. 1) Graaf Lodewijk, naar krijgsgebruik drie dagen op het slagveld ver- toefd hebbende. trok voorwaarts, om de bevochten zege te vervolgen, en sloeg zich neder voor Groningen, waarin het overschot van Arem- bergs troepen zich geworpen had. Ook de Graai\' van Megen, die toen Aremberg verslagen werd tot Zuidlaren gevorderd was, een uur afstands van het slagveld, had, zoodra hij van vluchtelingen den afloop van den strijd vernomen had. zich naar Groningen gespoed, om deze gewichtige stad voor het Spaansche gezag te behouden. Het heeft sommigen eene roekolooze onderneming toegeschenen, zonder ander geschut dan de veroverde veldstukjes, een stad te gaan belegeren, welke nu wel voor- zien was van bezetting, en aan leeftocht geen gebrek had. Prins Wil- lem zelf heeft het in zijn broeder afgekeurd , dat hij op onvoldoende gronden den tijd verspilde met een stad te belegeren die hij onmogelijk zou kunnen innemen, in plaats van zich tegen de toebereidselen van den vjjand in veiligheid te gaan stellen. 2) Men dient echter hierbij in het oog te houden, dat de bezetting van Groningen door de nederlaag bij Heyligerlee grootelijks ontmoedigd was; dat Lodewijk, wien het aan \'t hart ging door het ontruimen van het gewest zoo velen der in-

		de Spaansche zijde is een verhaal in omloop gebracht van een tweegevecht aan het einde van den slag, waarin Aremberg door een pistoolschot van Graaf Adolf getroffen, dezen met een kosrel door het lijf en een sabelhouw in het hoofd zon gedood hebben , en daarop zelf, door de verwonding van zijn paard op den grond geraakt, strijdend �als een held van Homerus" zou gesneuveld zijn. Motley heeft dit verhaal overgenomen. Volgens een ander is de Hertog doodgeslagen door Antonie de Zoete, uit wraak omdat deze zijn broeder had zien sneuvelen. � Het eeuwfeest van den slag in 1808 gevierd heeft een aantal geschriften en ontboezemingen in het licht doen komen. Daaronder munt uit door een rijke opgaaf der bronnen de voorlezing van Dr. W. Bisschop in het vierde stuk van het vijfde deel der nieuwe reeks van de Vrije Fries. De ware toedracht van het sneuvelen van Aremberg, buiten het gevecht voorgevallen, blijkt uit het �Rgtbe- rigt van het omkomen des Graavcn van Aremberg" bij Van Wijn , Tluiszittend Leven D. I, n\'¹. 2, bl. 232. De bronnen voor den slag bij Heyligerlee zijn opgegeven bij Arend Algemeenc geschiedenis des Vaderlands. D. II, St. 5, bl. 35. 1) Dat hij zich op 22jarigen leeftijd �veel te gering en onverstandig achtte" om een vendel soldaten te kommandeeren, betuigt hij in een brief opgenomen in de Arch. de la Maison d\'\'Oranje T. I, p. 161. 2) Avis dn Prince d\'Orange an Comie Louis de Nassau in de Arch. de la Maison d\'Or. T. III, p. 257.



		«

		�

		Bij den uitgever dezes : Zesde, gelicel herziene en verbeterde druk van Sehroeder Steinmetz, Algemeene Grondbeginselen der Aardrijkskunde. Naar de nieuwste bronnen en met inachtneming ook van de jongste veranderingen in den politicken toestand van Europa be- werkt door Mr. G. Voormeui.en van Boekeren Groot-octavo . . �3.30 Vernieuwde inteekening op: J. A. Uilkens, De volmaaktheden van den Schep- per in Zijne schepselen beschouwd, tot verheerlijking van God en tot bevordering van nuttige natuurkennis. Herzien en op de tegenwoordige hoogte der wetenschap gebragt door Prof. F. Kaiser, Dr. E. At. BErMA, Prof. C. .1. Mattiies, Prof. .T. van der Hoeven, Prof. H\'. C. van Hall, Prol\' F. A. W. AIiquei. � In vijf roijaal-octavo bockdeclen, verrijkt met houtsnc�-liguren en platen, opgeluisterd door gegraveerde titels met portret- ten voor ieder deel. De uitgave geschiedt bij inteekening in afleveringen a 30 cents. Desvci-langd is het geheelc werk ook in ��ns compleet op den voet van inteekening verkrijgbaar, en is dan de prijs voor de inteckenaren In vijf cartonnc banden . . f 20, Iu vijf Iini.cn banden . . - 24,�



		INHOUD VAN HET EERSTE DEEL

		Blad/. Inleiding................. 1 I. Tafereelen uit de vroegste en de Grafelijke Tijden. De Batavieren............... 4 De Friezen................ 12 Nederland onder de Leenregeering......... 25 De strijd met Vlaanderen . . ,........ 44 Vuurwapenen � Schutterijen � Soldij....... 64 II. Tafereelen uit den oorlog tegen Spanje. Inleiding................. 85 Willem I en zjjne Broeders.......... 91 Heldenmoed der Burgerijen........... 143 De mannen vaji Oranje............ 174



		Bladz. Manrits................. 195 Krijgsverrichtingen onder Prins Maurits. A. Strijd tegen Parma, Verdugo en Mondragon. 1586�1596 . . . 199 B. Gevecht bij Turnhout. � Slag bij Nieuwpoort. 1597�1600 . . . 235 O. Strijd tegen Spinola. 1601�1625......... 288 Frederik Hendrik.............. 322 Belegeringen onder Frederik Hendrik....... 329 Bijlagen................. 385



		ii VOORREDE

		trekken, oni te vernemen of liet bereid was in de kansen van een oorlog en het vuur van den vijand de veldheerspluim van Oranje te volgen: In} zou aan liet einde van zijn werk, zoo God hem het leven liet, te beschrijven hebben, hoe het volgen van die leiding de nationale eer gehandhaafd had. Van de gewaarwordingen hier- door te weeg gebracht getuigt de Opdracht voor het Eerste Deel geplaatst, en aan het hoofd van den tekst dezer uitgaaf herhaald. De warmte waarmede de Schrijver de pen had opgevat is hem bijgebleven gedurende de 24 jaren waarin hij, hij tusschenpoo- zenden arbeid, aan deze tafereelen, in 34 afleveringen uitgegeven, gewerkt heeft. Zelfs heeft hij daaraan meer uitgebreidheid gegeven, dan hij zich in den aanvang had voorgesteld: hij kon den wensch niet bedwingen voor het aanzien en den roem en de verdedigings- kracht van zijn vaderland een nuttig werk te verrichten , zoodat hij de woorden van den jongste der twee Pliniussen tot de zijne heeft kunnen maken: » Tncte libcr rravit, iluiu omarepatriatu et am- plijimre. yaudrmns, pariterque defeiisiont eju» servimus et t/tor!<te." (ielijk ieder Nederlander zijn geboortegrond mag liefhebben als het land waar gedurende zoo veel eeuwen het publiek leven is bezield geworden dooi^- rechtvaardigheid en liefde tot den naaste, mag hij ook ingenomen zijn met den wapenroem zijner landgenooten, omdat hunne oorlogen, of de handhaving van beginselen van recht of zelfverdediging, tot drijfveeren hebben gehad. Het zal daaraan toe te schrijven zijn, dat deze tafereelen een door velen gezocht lees- boek zijn geworden. Maar het was niet het eenig doel van dezen arbeid, den volks- geest wakker te houden tot het besef der verplichting die op den Staatsburger rust in tijden van oorlogsgevaar: nog een andere ge- dachte heeft de pen bestuurd. Voor de geschiedenis van Volken en Staten wordt het beloop van oorlogen nagevorscht, om tot de resultaten te komen, die zij voor het volks- en staatsieven gehad hebben: maar wie daarin leering en een onderhoudende leesstof voor den krijgsbevelhebber



		VOORREDE
		ui


		vinden wil, moet de strategische leidingen en taktische werkingen leeren kennen, waaraan die uitkomsten zijn toe te schrijven. Zoo heeft elke Staat zijn militaire geschiedenis. De onze was nog een onbearheid vak van wetenschap, toen de Schrijver in 1828, bij de oprichting eener Militaire Akademie voor het Ko- ningrijk der Nederlanden, geroepen werd als Hoogleeraar in de <Geschiedenis de toekomstige officieren van het Nederlandsche leger daarin te onderwijzen. Deze roeping sloot in zich de verplichting om aan dit gedeelte der krijgswetenschappen voor Nederland een begin van leven te geven, en ook daartoe moest het werk in 1831 ontworpen dienstbaar worden gemaakt. Maar de Schrijver was een man van het studeervertrek, en wie militaire handelingen in het veld of bij belegeringen begrij- pen en beoordeelen wil, heeft een krijgskundigen blik noodig, door ondervinding en kennis verkregen. en daarom had hij, in 1828 de Militaire Akademie met een inwijdingsrede openende, den wensch uitgesproken, dat de mannen van het zwaard in Nederland niet langer het verhalen en waardeeren van de wapen- feiten hunner voorgangers mochten overlaten aan de mannen van den tabbert. Nu wenschte hij, onder den titel van Neerlands Heldendaden te Land, den weg tot nasporing te wijzen en hier en daar een proeve van ontginning te geven op dezen woest gebleven akker \' onzer vaderlandsche geschiedenis. Enkele officieren, behoorende tot die Wapens welke zich uitsluitend de Wetenschappelijke noemden, waren toen ook reeds als Schrij- vers opgetreden en hadden het Tijdschrift de Militaire Spec- tator opgericht ter behandeling van alle krijgskundige onder- werpen. De Afleveringen van het werk vonden dus al spoedig naarmate zij verschenen, bij het leger pennen om ze te beoordee- len, andere die de beknopt behandelde gedeelten tot monografi�n uitwerkten, weder andere die over betwistbai\'e feiten of stellingen gronden van tegenspraak meedeelden, waardoor dun weder tegen- bedenkingen werden uitgelokt: en zoo is er leven en beweging

		�■



		OPDRACHT aan Zijne Koninklijke Hoogheid Willem George Fredkrik Loden ijk, Prins van Oranje, Veldmaarschalk, Opperbevelhebber van het Nederlandsche Leger, enz. enz. enz.

		Koninklijk Vorst en Heer! Met dankbaarheid herdenkt de Nederlander. hoe. sedert bijna drie eeuwen, de Vorsten van Oranje-Nassau de grondleggers en beschermers zijn geweest der onafhankelijkheid van zijn Vaderland; met bewondering staart hij op een Stamhuis, waaruit eene reeks van Krijgsoversten is voortgesproten, zooals geen ander Vorsten- geslacht immer heeft opgeleverd; en, die het ondernomen heeft. het veld der Historie te doorloop en. om de trekken bijeen te zamelen van Nederlandsche dapperheid, dien ontmoeten de helden van dat Stamhuis op elke schrede. Al aanstonds bij de geboorte



		I TAFEREELEN

		UIT DE VROEGSTE EN DE GRAFELIJKE TIJDEN �Latijnschc pennen en kronijcken zullen spreeeken." Voxbel, Batavisehe Gebroeders. Zij, die den grond, welken wij bewonen, het eerst hebben bevolkt, de Friezen . Batavieren, Kaninefaten en hunne naaste omwoners, maken het voorgeslacht uit, niet van de Nederlanders elk in \'t bijzonder, maar van het Nederlandsche volk. Zij zijn het geweest, die, hier op kale dui- nen, daar op de groene hoogten tusschen meren en moerassen, hunne hutten opslaande, het eerst poelen en plassen, ter bewoning, zoo het scheen. alleen voor vorschen en watervogels bestemd, tot eene bcwoou- bare plek hebben gemaakt. later het voorwerp geworden van de bewon- dering en de begeerlijkheid der volken en van onze vurigste gehechtheid. Zij zijn het geweest, die uit de Germaansche moedertaal, in nieuwe letterklankeii, nieuwe woorden, nieuwe spraakweudingen en nieuwe ge- dachtevormen. de taal hebben doen geboren worden, die nog heden gesproken en geschreven wordt in ons Nederland on in een deel van Belgit\'. Kinderen der natuur, maar der Noordsche natuur, hebben deze onze voorvaderen de Wilden op vele bekoorlijke eilanden der Nieuwe Wereld in bijgeloof ge�venaard, en in ruwheid overtroffen, gelijk zij in kunstbekwaamheid bij hen ten achteren waren; en men behoeft niet in deze aloude stamvaders onzer natie, die geen andere bezigheden kenden dan oorlog, jacht en spel, verhevene deugden te bewonderen, of zich op hunne edelaardigheid te verhoovaardigen: maar wij behooren met eerbied op hen terug te zien als op een levenskiem, waaruit de Voor- zionigheid gewild heeft, dat een volksmassa zou te voorschijn komen, die de Nederlandsche natie geworden is. Gelijk zij in hunnen strijd tegen stormvloeden en rivierstroomen het voorbeeld gegeven hebben van do volharding, waarmede hunne nakomelingen de vloedgronden en alluvi�n van onzen vaderlandschen bodem in een dor volkrijkste en vruchtbaarste



		landen van Europa herschapen hebben. zijn zij ons ook voorgegaan in stoutheid en heldenmoed tegen geweldenarijen van menschen: en in de beschouwing van Ne�rlands loffelijke oorlogsbedrij ven scheen het plicht, een lauwerblaadje te wijden, ook aan onze allervroegste voorvaderen. >

		DE BATAVIEREN �liet onverwounen volk, in \'t land der Batavieren Gevestigd, zag van verr\' wel Cesara aadlaars zwieren, .Maar boog zijn knie�n niet voor \'s vijands oppermagt! \'t Kon nooit den vrijen hals aau \'t juk van sloven wennen, Het deed als bondgenoot van Rome zieh erkennen; En, toen in later tijd, dier roovren cuvelmocd Zieh wilde mesten met der Batavieren bloed, AVas \'t eiland eensslags in een vreeslijk heer herschapen." Hei.MERS, Holt. Natie, 2de zang. Men schrijft gewoonlijk aan de Batavieren eene groote mate van vrjj- heidsliefde toe. Indien men daardoor verstaat een neren aard, licht geraakt door vernederingen en knevelarijen. dan is deze karaktertrek juist aau- gewezen; maar zoo men zich hen voorstelt als bestendige kampvechters voor burgerlijke vrijheid, naijverig op hunne nationale onafhankeljjkheid, en afkeerig van allen Romeinschen invloed, dan is deze voorstelling niet op de Geschiedenis gegrond. Wij treffen hen eerder als broeders en bond- genooten dan als vijanden der Romeinen aan. Hunne benden hielpen reeds Gesar het vermolmde gebouw der Romeinsche Republiek sloopen; zij volgden hem naar Spanje, Griekenland en Egypte, en vermoedelijk behoorden ook zij tot de Germaansche benden, wier stoute aanval den slag bij Pharsalus besliste (j. 48 v. C.) 1) Daarna bestreden zij, vooraan in de Romeinsche legers, de vrijheid zelfs van die volken, met welke zij door afstamming, nabuurschap en gemeenschappelijk belang verwant waren. In het vermeesteren van Brittannie\' deden zij Gesar gewichtige diensten. Met hun opperhoofd Kariowald vochten zij onder Germanieus met eene onverschrokkenheid, welke tot roekeloosheid werd opgewonden , 1) Ccsar zelf echter in zijne beschrijving van tien slag noemt hen niet, noch ook Plutarchns, Suetonius, Appianns en de overige schrijvers die van den slag gewagen. Het is cen bloot vermoeden.



		DE BATAVIEREN
		5


		tegen de Duitsche vrjjheid, 1) in den beroemden Herman slag (j. 19 n. C.); en zij, zoowel als hunne naburen de Kanifaten, deelden in de nederlaag, welke Apronius leed van de Friezen, toen dezen streden voor hunne vrijheid (j. 28). Tegen de Galli�rs, door de uitvoerders derdwang- bevelen van Nero tot opstand getergd (j. G3), hielpen de Batavieren met hunne gewone dapperheid de overheersching diens dwingelands schragen; en bij de vermoording van Caligula te Rome (j. 40), toonden zij hunne gehechtheid aan dien afschuwelij ken tiran, door, in onstuimige woede, schuldigen en onschuldigen ter wrake neder te sabelen. Er is echter hierin, dat de Batavieren zich met de Romeinen hebbeu verbroederd, toen de Galli�rs en Germanen nog worstelden voor hunne onafhankelijkheid, een blijk te zien, dat de Romeinsche beschaving in hen meer vatbare gemoederen had aangetroffen, dan bij de andere volken van Noord- en West-Europa. Hun eiland was de wapenplaats geworden der vloten, welke de Romeinen in deze streken onderhielden, en de ver- zamelplaats hunner legers tegen de Overrijnsche volken. Op den Leid- schen burg, althans daar ter plaatse, in het huis te Britten, thans voor Katwijk onder de zee bedolven, en waarschijnlijk nog in andere sterkten . lagen Romeinsche bezettingen, waarvan men geen overlast had. Wegen werden aangelegd, kanalen gegraven, landen bedijkt, en de scheepvaart werd levendig op Engeland, vanwaar de bewoners dezer gewesten koren haalden, om in de behoeften van de Romeinsche legers te voorzien. Door dit alles ontstonden vertier en welvaart, en leerden de Batavieren ge- noegens en gemakken zich bezorgen, welke hun tot hiertoe geheel on- bekend waren geweest. Het is dus geenszins te verwonderen, dat, zoolang de Romeinen eigendommen en personen bij de Batavieren ontzagen, dezen moeijelijk konden begrijpen, dat de tegenwoordigheid van Romeinsche bevelvoerders een kwaad was, waartegen mot opoffering van goed en bloed moest gestreden worden. De verplichting, om hulpbenden voor de legi- oenen te leveren, kon hun ook niet als een zeer drukkende last voorkomen. Van de krijgstochten onder Cesar en Augustus, waren velen teruggekeerd, die, met onderscheiding in de Romeinsche legers behandeld, tot een aanzien waren opgeklommen, waartoe onder hunne landgenooten geene gelegenheid was. De berichten daarvan, en de wonderverhalen van het- geen zij op hunne verre tochten gezien, ondervonden en gedaan hadden, moesten wel een algemeen verlangen doen ontstaan, om aan de krijgs- 1) In weerwil zelfs van de betrekkingen, welke er tusschen de strijdenden schijnen bestaan te hebben: want behalve Thusnelda, Hermans echtgenoote, door het lied der Dnitsehe Dichters verheerlijkt, werd ook de zoon van het legerhoofd der Chernscen niet zijne vrouw door de Romeinen gevangen genomen, en deze vrouw was de dochter van Ukromir, een overste der Batavieren.



		6 DE BATAVIEREN

		tochten van de veroveraars der wereld deel te nemen; en het was ter voldoening aan deze zucht, dat de Batavieren steeds bereidwillig waren, om onder Rome\'s adelaren te dienen. Strijdlust was door geaardheid en opvoeding hun eigen, en om hunne onverschrokkenheid te toonen, om oorlogsroem te behalen, daarvoor streden zij. Tacitus 1) heeft ons daarvan eene merkwaardige getuigenis nagelaten , wanneer hij verhaalt, dat in een vereenigd leger van Galli�rs, Germanen en Batavieren, de legerhoofden dier drie volken, bij eenen veldslag. terwijl elk hunner eene der drie krachtigste drangred�nen tot strijden gebruikte, om zijne benden tot dap- perheid aan te sporen, hun herinnerden, dat zij streden, de Galli�rs voor de vrijheid, de Germanen om den buit, de Batavieren voor den roem. Wien zal het, na deze getuigenis, verwonderen, dat de Bataaf- sche troepen, boven die van andere volken, bij de Romeinsche bevel- voerders in groote achting stonden, en dat zij zich. door hunnen onver- saagden moed, tot eene uitgelezene bende verhieven, welke wel eens de ijverzucht der legioenen wekte, maar toch door dezen als de steun van het leger werd beschouwd. 2) Hun uiterlijk voorkomen zelfs werkte mede, om hun eene zekere onderscheiding te bezorgen. Bij een forsch gespier- den arm. waarmede zij een groot slagzwaard zwaaiden, goudgele haar- lokken en eene rijzige gestalte, verre uitstekende boven die der Romei- nen, hadden zij eene geheel bijzondere kleeding. Vondel beschrijft die van hunne ruiterij met een paar fiksche trekken. De schelmen, zegt hij, (want het is een Romein. dien hij laat spreken). dekten �� hooft cu schouders met karpoezen va» stierenhuiden , ros van verf. De nackte borst geleek een kolder, dick van leder en een korst uit eelt eu zweet gogroeit. Zij staeckeu ossenhoivns afgrijslijck in de lucht, gclijck gespitste torens. De sticretanden, iu het vellen aan de liuit gelaetcn, slingherden, om schriekelijkcr uit te kijeken, langhs de wangh van neerzijde onder \'tjaeghen. Een schacht, met een smal bladt van ijzer scherp beslaeghen, was \'s ruiters hantgeweer." 3). Deze ruiterij was eene geheel eigene inrichting der Batavieren, die zij niet uit Duitfichland medegebracht, maar zelve gevormd hadden. Zonder za- 1) Deze uitmuntende, en voor deu krijgsbcvelhebbcr vooral leerrijke geschiedschrijver is de hoofdbron van hetgeen wij omtrent de Batavieren weten. Zij, die het Latijn niet. verstaan, kunnen in eene der talrijke overzettingen, welke jn bijna alle Europisehe talen gevonden worden, ecnigc vergoeding vinden. De vertaling van onzen Hooft, die hem 52 malen had doorgelezen, is bekend. 2) Zie het bewijs bij Tacitus, Bilt. II, 28. 3) Batavische Gebroeders, 2de Bedrijf. �Het Bataafsche volk � zegt 1\'Iutarchus in het leven van Otho � is beroemd als de beste ruiters onder de Germanen."



		.

		■





		HELDENDADEN TE LAND



		RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

		A06000003630781B

		0363 0781



		8 DE BATAVIEREN

		nio, de gezworen vijand der Romeinen, als aanvoerder van zijn volk, 1) op het schild geheven: �Want ook hij hield getrouw niet Civilis den eed, �Als de jagtspriet, ten strijd nu geheven, �Als de pijl, voor konijnen eu hinden gesmeed, �Rome\'s keurling in \'t hart werd gedreven." �) In gemeenschap met de Friezen, mede ten strijd geroepen, opende Brinio den veldtocht. De winterlegerplaatsen der Romeinen werden ver- meesterd of door hare bevelhebbers, wanhopende aan de verdediging, in brand geschoten en verlaten en al wat den Romeinschen naam droeg, was, als in een oogenblik, uit deze landen weggevaagd. Civilis, die nog over een Romeinsche kohort bevel voerde, wachtte middelerwijl het gunstig oogenblik af om als hoofd van den opstand op te treden. Er lag op den Rijn eene Romeinsche flotielje van 24 schepen voor an- ker. Daar greep hij het eerst met een macht van Kaninefaten, Friezen en Batavieren de Romeinen aan, en behaalde eene overwinning die hem de geheele scheepsmacht in handen leverde. Deze eerste overwinning deed den naam van den Bataafschen held wijd en zijd klinken, en breidde den opstand weldra tot de Belgen en Germanen uit. De Romeinen zagen zich hierdoor van hunne hulpbenden , dikwijls midden in het gevecht verlaten. Acht Bataafsche kohorten in Romeinsche dienst, 3) te Mentz zich bevindende, en door een geheimen bode van den opstand onderricht, rukten op naar het vaderland, sloegen zich bij Bonn door een overmacht heen, die haar poogde tegen te hou- den, en vereenigden zich met Civilis. Tusschen den Rijn, de Maas en de Moezel was het tooneel der verdere krijgsverrichtingen. In Gastra Ve- tera 4) hadden de Romeinen een geduchte wapenplaats, waar zij hunne benden, die uit de Nederlanden verdreven waren, verzamelden. Op de vermeestering dezer sterkte had Civilis het in de eerste plaats gemunt. Verscheidene maanden moest hij met het bestormen en belegeren van Vetera doorbrengen (j. 69), en tevens de pogingen verijdelen van de Romeinen om die sterkte te ontzetten, welke eindelijk, door gebrek ge- dwongen , zich overgaf. 5) Reeds schenen de vorderingen van het Ba- 1) De bewoners van Hollands duinen en het zuidelijk gedeelte vau Zuid-Holland. -\') Van Letiucp, de Vader, llollandsche Duinzang. Men zie ook het verhaal B/inio, in Onze Voorouders, van van Lcnnep, den Zoon. 3) Aan elk der Romeinsche legioenen, welke in kohorten verdeeld waren, weideen gedeelte der hulptroepen toegevoegd, insgelijks in kohorten, maar van onbepaalde sterkte, gesplitst. 4) De naam beteekent oud-kamp. De versterkte plaats lag aan den linker Kijn-oever nabij Xanten aan den Furstenberg. Van de daar gevonden Romeinsche oudheden is bericht te vinden in Houbcns Antiquarium en Spenraths AKeith�mer von Xanten. 5) Taeitus geeft iu het 4de bock zijner Histori�n een uitvoerige beschrijving van het beleg.



		12 DE BATAVIEREN

		gewesten, aan het Bataafsche volk eeu aanzienlijken rang onder de naburen in de vrij gevochten landen te bezorgen. Tot dat aanzien zoude het zich, vrij en onafhankelijk onder het bestuur van mannen als Clau- dius Civilis, ongetwijfeld verheven hebben. Indien de held der Batavieren niet met doldriftige en onhandelbare bondgenooten had te doen gehad. en indien zijne vermoedelijke ontwerpen zich hadden verwezenlijkt � het is niet te berekenen, welke gevolgen dan de heldhaftigheid van Civilis voor ons werelddeel zou gehad hebben. Nu is ons voorgeslacht op een andere wijze de bewerker geweest eener nieuwe orde van zaken in het westen van Europa. Uit Nederland zijn zij uitgegaan, en voornamelijk Neder- landsche volksstammen zijn het geweest, die, onder den algemeenen naam van Franken, aan de Romeinsehe heerschappij in Galli� de laatste slagen hebben toegebracht en daar het Frankenrijk gesticht hebben. en uit hun midden een Sikainber, den eersten der Merovingische koningen, verheven hebben op den troon waar naderhand de Karels en Pepijnen, de Lode- wijken en de Napoleons gezeteld hebben. En zoo zou zich aan het tafereel, waarin de krijgshaftigheid der Ba- tavieren geschetst is, een ander kunnen aansluiten ter vermelding van de verdere oorlogsbedrij ven der bewoners van deze landen tot aan de opkomst der Graven. Maar in de tallooze krijgstochten en gevechten dier tijden, bij de verwarring der volken en de onzekerheid der ware toedracht van vele voorvallen, vindt de weetlust weinig voedsel en noch het meuschelijk noch het vaderlandscb gevoel eenigerlei opwekking. 1)

		DE FRIEZEN �Mijn rechten zijn mijn wil, mijn wetboek is mijn zwaard; Zoo denkt een vrije Fries." van Halmael Jr., Ats Bonninga. Aan den noordelijksten uithoek der wereld, zoover deze den Romeinen bekend was, in een land, nauwelijks te genaken dan te water of door moerassen, ter plaatse, waar nu Terschelling door de zee van de vaste ]) V/ie vau de oorlogsgebrniken en militaire zeden dier tijden de bijzonderheden wil leereu kennen, voege bij de schrijvers in de Geschiedenissen van ons Vaderland van Wagenanr en Arend aangehaald, ook het Duitsehe Xiebelttngenlietl.



		DE FRIEZEN 13

		kitst is afgescheiden, had Drusus het kasteel Flevum gebouwd, deels in verband met de rij van sterkten, welke hij langs den geheelen Rijn had doen aanleggen, en die aan vele thans aanzienlijke steden het eerste aanwezen hebben gegeven, deels om de Friezen in bedwang te houden, welke hij onderworpen en tot eene jaarlijksche schatting verplicht had. Eene ongure bezettingsplaats voorwaar! Zoover het oog reikte, had men daar � de Noordzee, hier � waterachtige landen of schorren, allerwege doorsneden met killen, en bij hooge tijen overstroomd door het zeewater, hetwelk nog geen dijken vond om het in toom te houden. Tusschen de doorweekte gronden zag men hier en daar hoogten, bezet met hutten van gedroogde leem. biezen en vischbeenderen, en bij de instrooming van hooge vloeden, zich als eilanden vertoonende. In het verschiet was het schrikbarende woud van Baduhenna. de wijk- en versanlelplaats dei- onbedwingbare Friezen. Meer landwaarts in waren de terpen, boven de waterplassen uitstekende, menigvuldiger en van grooteren omvang, hier en daar weiland en bosch, de bewoners wat minder armoedig, maar even ruw, levende van de jacht of visscherij. en nu en dan op roof gaande bij de naburige Uuitsche volken, of zich verwerende tegen de stroop- tochten van dezen; het geheele land talrijk bevolkt door menschen van eene stevige gestalte. woest van aard en uitzicht. gekleed in een bees- tenvacht, mot een knoop, reep of vischgraat om de schouders samenge- houden, in den strijd aangevoerd door den dapperste, dien zij tot Heer- voerder of Hertog verkozen. en het voor eene godsdienstige verplichting houdende, de krijgsgevangenen, ter eere van Wodan of een hunner andere afgoden, op te hangen of te doorschieten. Voorts. stelle men zich de Zuiderzee voor als slechts een binnenmeer, met de Noordzee vereenigd door de rivier Flevo, welke, bij hooge vloeden, vrij breed de naaste landen overstroomde, maar bij lage watergetijen niet meer dan eene geul was bij de laagste waterstanden zonder veel moeite over te gaan. zoodat de gemeenschap gemakkelijk was tusschen de Oost- en de West-Friezen, welke laatsten in het tegenwoordige Noord-Holland, vroeger een samen- stel van rivieren en meren, zich uitstrekten tot in den omtrek van Haarlem en Amstelland, terwijl de Oost-Friezen het tegenwoordige Friesland en een groot deel van Drenthe besloegen. Zoodanig was ten naastenbij de toestand van Friesland en de Friezen in de oudste tijden; en de herinnering daarvan, hoezeer afgescheiden kunnende schijnen van ons onderwerp, scheen te dezer plaatse niet over- bodig. Want, kan men daaruit van den eenen kant zich een denkbeeld vormen van den invloed, welken op deze Noordsche koppen de verba- zende krachtsinspanning moet gehad hebben, die er is noodig geweest,

		�



		14 DE FRIEZEN

		om die schorren en moerassen in de heerlijkste weilanden, binnen een ringmuur van stevige dijken besloten, te herscheppen, en die armoedige terpen tot bloeijende dorpen en rijke steden te verheffen; zoo kan men van den anderen kant daaruit de groote moeielijkheden beseffen, welke eene geheele onderwerping der Friezen voor iederen aanvaller moet gehad hebben; en zoo behoort de kennis van de landsgesteldheid tot de onpar- tjjdige waardeering der verdiensten van aanvallers en verdedigers van dit gewest in oude tijden. Daarenboven laat zich uit deze beschouwing lich- telijk begrijpen. dat, zoolang het land niet aan den woesten natuurstaat werd onttrokken, bij eene toenemende bevolking, het niet in staat was, de bewoners te voeden, en zal het te minder verwondering baren, dat men in de Romeinsche legers ook Friesche krijgsbendcn aantreft, en dat men gedurig Friezen zich met de Saksers, Denen en Franken ziet vereenigen, om, zoo wel te land als ter zee. het geluk der wapenen elders te gaan beproeven. Het is er echter verre af, dat alleen behoefte en roofzucht aanleiding zonden gegeven hebben tot de menigvuldige krijgstoehten, door de Friezen ondernomen. Bij een volk, waarbij, even als bij allen van Grermaanschen stam, het aanvaarden der wapenen zoo veel was als het teeken der mondigheid, als het aannemen der toga virilis bij de Ro- meinen ; bij een volk, waar niemand dan gewapend aan de beraadslagin- gen in de volksvergaderingen mocht deel nemen, moest in ieder de zucht heerschen om zich kloek en behendig te toonen in de wapenen. Daartoe hadden de Friezen, even als andere volken, van de vroegste tijden af de geheele Middeleeuwen door, driee\'rlei gelegenheid, en wij znllen kor- telijk zien, dat zij geeue ongebezigd hebben gelaten. In de eerste plaats komen de nationale oorlogen in aanmerking, waarbij ieder ingezeten verpligt was. ter landweer 1) de wapens te voeren. Zoodanig een volksoorlog was die . welke de Friezen tegen Drusus voer- den. toen zij bezweken (j. 13 v. C.) ; zoodanig die ook, waarin zij, veer- tig jaar daarna, tot opstand getergd , de legioenen van Apronius versloegen (j. 28 n. C). Toen zij bijna vier eeuwen later, zich over de geheele oppervlakte onzes Vaderlands benoorden den Rijn hebben uitgebreid, geschiedde dit mede door krijgsonderneiningen . waaraan het geheele volk deelnam. Radboud, koning � gelijk hij genoemd wordt � der Fiiezen, wiens erfelijke haat tegen de Pepijns, hem eenen veldtocht-deed onder- nemen, waarin hij Karel Martel bij Keulen versloeg fj. 716), maar op zijne beurt bij Amblef in Luikerland geslagen werd. wikkelde hierdoor 1) Het Hoogd wehr, Int Eng. war, het Ifoll. weer. van waar weren, vcrwe- ren en waren, zijn verwante woorden met werra, gnerra, guerre. Een garni- ■/. o e n is een waarnizoen.



		DE FRIEZEN 1&

		zijn volk in cenen nationalen oorlog, waarin, tot tweemaal toe, een Franseh leger tot in het hart van Friesland rukte, en de bekwaamheid van den held, die het westen van Europa voor de heerschappij van het Islamismus beveiligd heeft, menig dapperen Fries en hunnen heldhaftigen Veldheer Poppo deed sneven (j. 736). De hardnekkigheid der Friezen tot behoud van de voorvaderlijke afgodendienst, berokkende hun vervolgens. meestal in verbinding met de Saksers, meer andere oorlogen tegen de Frankische Koningen; en ook zij leverden hunne bijdrage tot de krijgs- laurieren van Karel den Groote (j. 776) 1). Hunne burgerlijke vrijheid echter verloren zij niet; want zij behielden het zwaard, het teeken der eer. 2) Ook treffen wij de Friezen vervolgens in de legers van Karel den Groote gedurig aan, en hun opperhoofd Gundebold stierf, aan de zijde van den zoo vermaarden Roland, den heldendood, in de bergpasson van Roncevaux (j. 778;. Op de tijden van Karel den Groote is voor de bewoners dezer landen, en bijzonder voor de Friezen, eene langdurige worsteling gevolgd tegen de Noormannen, die geheel Europa deden sidderen, on op wie volkomen toepasselijk is de dichterlijke beschrijving van de geweldenaars der eerste wereld: 3) �Dat schrikbaar reuzeuvolk � Had laug in t eenzaam Noord, aau \'t steigrcn vau \'t gebergt\', Den boschstier iu zijn hol, de becren uitg-?tergd, De berggeit op de kruin des standmuuis nageklommcu, En onder zich den storm in d\' afgrond hoorcn grommen : Maar eindelijk tot ��n hoop, ��n legermacht vergaard, � Verspreidde \'t schrik en dood door heel de zuchtende aard." Uit vereenigingen van Deensche, Zweedsche en Noorweegsche zeeschui- mers verzameld, vervulden\' geheele zwermen den Oceaan, roofden en blaakten op de kusten. voeren de rivieren op. plunderden dorpen en steden, en trokken weder af, wanneer hun roofzucht geen voedsel meer vond. Hunne woeste onversaagdheid kende geen palen: met verrukking zagen zij den doodelijken slag in den strijd te gemoet, waardoor zij. 1) Over de organisatie van het krijgswezen in liet uitgestrekte Rijk van Karel den Groote, kan men eenige bijzonderheden vinden in von Muller\'a Getchickteder Zweizeri- ichen Eidgenossensehajt. 2) Men gelooft, dat het woord eer oorspronkelijk betcekend heeft de waardigheid en do regten eens vrijen Staatsburgers het maximum ei vis caput der Romei- ncn, en dat eer, ehre, verwant is met heer, leger. Zie Meijer, Esprit , Origine \'t Progres des Intlituliom Judiciaires, Liv. I, Chap. 5. In de tijden dus, toen het denk- beeld van eer onbestaanbaar was met elke betrekking, waarin men de wapens niet kon voeren, waren Heer- of Krijgsman en Man van eer woorden van gelijke betee- kenis. 3) Bilderdijk, Ondergang der Eerste Wareld, 1ste zang.



		DE FRIEZEN
		16


		ieder in een afzonderlijken hemel, zouden overgevoerd worden. om, gelijk hunne dichters, de Skalden, zongen, bij al de genietingen van den wei- lust , zich dronken te drinken aan lekker bier, uit de bloedige bekkeneelen der vijanden. Tegen den driesten overmoed dezer schrikbarende gewelde- naars was niets bestand, en onder hunne zwaarden viel ook menige Fries , in de verdediging van den vaderlandschen grond. Werden zij al eens terug geslagen � in verdubbelde menigte kwamen zij weder opdagen; en men leest, dat eens eene vloot met 100,000 Noormannen voor de Maas verschenen is. waarvan er 90,000 aan land traden, en de toege- snelde verdedigers onzer gewesten versloegen (j. 889). Ook te land. uit Denemarken. togen geheele scharen herwaarts. en de Friezen moesten het vernederend juk van eenen Deen dragen, tot dat zij zelven, door eenen Graaf van Teisterbant aangevoerd, de vreemde overweldigers het land uitjoegen (j. �885). De Friezen, onder welken naam echter dikwijls ook de overige bewoners van ons Vaderland moeten verstaan worden, komen steeds als de moedigste bestrijders der Noormannen voor; en toen Keizer Arnold met al de macht van het Duitsche Rijk in een grooten veldslag, ter plaatse, zoo men meent, waar thans Leuven ligt, hun eene beslissende en allerbloedigste nederlaag toebracht, waren het de Friezen, die zich daarbij het meest onderscheidden (j. 890). 1) Is het wonder, dat bij dergelijke tooneelen, waarin de opkomende geslachten telkens eene oefenschool vonden voor onversaagdheid, en ver- vuld werden met het gevoel van eigene krachten, de geest van helden- moed en van onafhankelijkheid, den Frieschen landaard zoo bijzonder eigen, bevestigd en versterkt werd ? is het wonder, dat de deugden aan woeste volken eigen. bij de Friezen lang vermengd bleven met de sporen der aloude ruwheid? is het wonder, dat zij tegen de pogingen, om hen aan de Grafelijkheid van Holland te onderwerpen, met eene woede en verbittering gestreden hebben, welke zelfs tot volkshaat werd opgewon- den ? Hiertoe werkte nog eene andere omstandigheid mede. In de overige gewesten waren de oude landbewoners, het nakroost der Batavieren en Kaninefaten, in het duister geraakt en door nieuwe Frankische geslach- ten op den achtergrond verdrongen; terwijl de oorspronkelijke Friesche bevolking hare aloude afstamming deed gelden. De invoering van de instellingen der Leenregeering volgde overal, waar de Franken zich ves- tigden; terwijl de Friezen , die deze instellingen, na hunne onderwerping 1) Die breedvoei ijer berigtcn verlangt omtrent hetgeen in deze regelen met een enkel woord is aangestipt, leze het met veel belezenheid en oordeel geschreven werk: de Noor- mannen in Nederland. Oeschiedenit hunner invallen gedurende de 9de, 10de en 11de «mm. door J. H. van Bolhuis, Utr. 1834.



		DE FEIEZEN 19

		lijke sloten vernield, maar ook in de steden geraakte het graauvv in beweging tegen de welgezetene burgers, en onder de aanvoering van Gijsbrecht van Amstel, die zich aan hun hoofd had gesteld ter bereiking zijner bijzondere bedoelingen, 1) brachten zij het zoo ver. dat Utrecht en Amersfoort reeds de beginselen huldigden van deze ongure predikers der volkssouvereiniteit. Zoo dus van den eenen kant, de Friezen met hunne vinnigste bestrijders jsnder de Hollandsche Graven overeen kwamen, in gemeenschappelijken afkeer van de dwingelandij des grooten Adels; van den anderen kant ziet men, dat het oogmerk, om de macht dezer kleine tirannen te kortwieken, van hen uitgegaan, zon geleid hebben tot al de spoorloosheden eener volksregeering; terwijl het, door de Graven ten uitvoer gebracht, moest medewerken tot de vestiging der burgerlijke vrijheid in onze Vereenigde gewesten; en het is allezins opmerkelijk, dat zij, die de onderwerping der West-Friezen het krachtdadigst voorbereid en bevorderd hebben, juist de grondleggers en bevestigers geweest zijn van de vrijheden der steden, en de ijverigste beschermers van den bur- gerstand tegen de overheersching der Leenmannen � Koning Willem en Floris V. De onderwerping van West-Frieslar.d moest een stap zijn tot die der Friezen over de Zuiderzee, waarheen zich, sedert dien tijd, de wenschen en pogingen der Hollandsche Graven bij voortduring uitstrekten, De toerustingen van Willem IV en van Hertog Albrecht, inderdaad verba- zend voor die tijden, getuigen, hoe zeer de eerzucht dezer Graven ge- prikkeld was, om Friesland met hunne Grafelijkheid te veroenigen; en de uitslag hunner beide heertochten strekt der Friesche heldhaftigheid tot geen geringe eer. De Friesche Kronijksehrijvers hebben de getallen der Hollandsche legerbenden, welke hunne landgenooten te bestrijden hebben gehad, ongetwijfeld vermeerderd, wanneer zij het leger van Wil- lem op 85,000, on dat van Albrecht op 100,000, ja zelfs op 180,000

		1) De heer Mr. J. D. Meijer, in zijne verhandeling over het noodlottig uileinde van het Huis der lleeren van Amstel, in den persoon van Gijsbrcclit de» derde, gehouden in de openbare vergadering van de 2de klasse van het Koninklijk Nederlandsche Insti- stuut, in den jare 1828, doet het voorkomen, alsof het huis van Amstel steeds het bolwerk ware geweest der Friesche vrijheid, tegen de overheersching der Hollandsche Graven, en alsof de val van dat huis de onderwerping der West Friezen had voorbereid. Deze voorstelling steunt, zoo ver ons bekend is, op geen geschiedkundige gronden. Uit de Historie der lleeren van Amstel, van den Rijksvrijheer van Spaen, kan men daarenboven zien, dat het geheel onzeker is, of de Hecren van Amstel van den Fran- kischen of van den Frieschen Adel afstamden; dat de Gijsbrecht, van wien wij in den tekst gewaagd hebben, dezelfde is, ais de deelgenoot iu het eedgespan tegen Floris V, en tevens dezelfde, die, als laatste heer van Amstel, den val van zijn huis en erref- heerschappije moest beleven, en dat hij niet de Derde, maar de Vierde Gijsbrecht van Amstel is geweest.



		DE FRIEZEN 21

		wapenrusting verscholen, onder de oogen te zien. Onder de helden van ons voorgeslacht, verdient in de jaarboeken der krijgs-geschiedenis Juw Juwinga met bijzondere onderscheiding genoemd te worden. Als ver- staald in den krijg, hadden uitstekende proeven van dapperheid tegen de Turken en Litthauers, tot uitbreiding van het Christengeloof, zijnen roem buitenslands verbreid, en zijne ervaring voltooid. Met ridderlijken heldenmoed, paarde hij de bezadigdheid en het overleg eens bekwamen veldoversten; en de algemeene achting, welke zijne verdiensten hem ver- worven hadden, deden hem door de verschillende facti�n, welke Fries- land van ��n scheurden, eenstemmig tot Opperhoofd of Potestaat ver- kiezen. Een ontwerp van verdediging, door hem voorgesteld, en gegrond op de gesteldheid van het terrein, en op het aantal der manschap, welke men aan het welgewapende en overmachtigo leger kon tegenstelllen, scheen bijna onvermijdelijk de goheele krijgsmacht des Hertogs in het graf te zullen slepen. Maar de onbesuisde drift zijner landgenootcn, die het ontwijken van oenen slag, als eene verloochening hunner fier- heid, verwierpen, verdoofde de stem zijner verstandige raadgeving. De leeuwenmoed der Friezen mocht, in den slag bij Schoterzijl (29 Aug. 1396). de overwinning langen tijd doen weifelen � zij bezweken voor eene veelvoudige overmacht. Juwinga, die tot den laatsten oogenblik toe hunne opgewondenheid had pogen te beteugelen � toen hij zag, dat er geen houden meer aan was � stelde zich manmoedig aan de spits, en stierf den heldcndood in den slag. Drie dagen later (1 Sept.) werd deze nederlaag door eene tweede gevolgd, en Friesland werd vijf weken lang door de Grafelijke benden als overstroomd en afgeloopen. Toen werd Albrecht door het onstuimig herfstweder genoodzaakt, zijn leger terug te voeren, met achterlating van zwakke bezettingen, welke eerlang door de Friezen verjaagd worden. Met nieuwen ijver hervatte Albrecht de oorlogstoebcreidselen; nogmaals stak eene aanzienlijke macht, onder aan- voering van zijnen zoon, Graaf Willem van Oostervant, naar Friesland over (j. 1398). 1) Dopr binnenlandsche partijschappen ondermijnd, zon- der ��nheid van samenwerking in de maatregelen van verdediging, bij de overhelling van sommige Edelen naar de zijde der Hollanders, scheen ]) Ecnige bijzonderheden omtrent de toebereidsclen tot dezen tocht, «elke niet on- belangrijk zijn voor de kennis van het krijgswezen in dien tijd, kan mcu vinden in het Groot Charterbock van Friesland, D. I, bl. 270. Voor den leeftocht werd bijzondere zorg gedragen. Te Medcmblik werden magazijnen en bakkerijen aangelegd, en Amsterdam leverde vier groote schepen , in elk van welke zich vijf bakovens met de noodi�e braud- stof bevonden, terwijl elk schip vergezeld werd door een schip met meel. Behalve het gewapend krijgsvolk, moest elke stad een bepaald aantal timmerlieden, metselaars en smeden met hun gereedschap leveren, en eene groote hoeveelheid horden, welke laat9te. tot het dempen van moerassige plaatsen zullen gediend hebben.



		22 DE FRIEZEN nu Friesland rijp te zijn voor- de onderwerping, en werd het ook in naam met de Grafelijkheid van Holland vereenigd. Maar hoe be- perkt en wankelbaar hot bevochten gebied was, toonden niet alleen de rechten en vrijheden, aan de Friezen verleend, maar ook de nieuwe krij gs toerustingen, tot welke Albrecht. twee jaar later (j. 1400), we- derom zich verplicht vond. De uitputting zijner geldmiddelen, en de mindere gewilligheid der Hollandsche Edelen en Steden, wier drift om de Friezen te bevechten aanmerkelijk bekoeld was, deden echter deze onderneming staken. Misschien kwam van \'s Graven zijde hierbij, het geringe uitzicht, om immer zijn gezag in dit land der vrijheid volkomen te vestigen; en zijne opvolgers hebben ook nimmer de teugels van het gebied over Friesland met genoegzamen klem kunnen aanhalen. Naar- mate zij behoefte tot rust of oorlog hadden, bestreden zij de Friezen. of zochten, door bestanden en opdrachten, hun schijngezag in de ver- schillende gedeelten des lands eenigermate te handhaven. Niet plotseling en als met ��nen slag, maar zonder krenking van den roem hunner heldhaftigheid, moesten de Friezen worden voorbereid, om mede door den staatkundigen band omvat te worden, welke zich langzamerhand om de Vereenigde Nederlandsche gewesten strengelde. Er is boven aangemerkt, dat, behalve de oorlogen, waaraan het geheele volk deel nam, er in de Middeleeuwen nog twee gelegenheden waren om een krijgshaftigon aard voldoening te doen vinden. Daarmede zijn, in de tweede plaats, bedoeld de bijzondere ondernemingen van het een of ander opperhoofd (faidae. feilden, veeten), waarbij alleen vrijwil- ligers de wapens voerden, of zij, die door bijzondere betrekkingen (als van Leenmauschap, daar, waar het Feudalismus in zwang was) met het Hoofd der onderneming verbonden waren. Hiertoe behooren deels de veroveringstochten, waarin Friezen zich met Saksers. Denen of Fran- ken vereenigden. deels, en vooral, de tallooze kleine binnenlandsche krijgen. waarvan Friesland. eeuwen achter��n, het treurig tooneel is geweest. Van de vroegste tijden af, hadden de Friezen, even als andere vol- ken van Germaanschen stam, hunnen erfelijken Adel. van welks aanwezen reeds Tacitus bericht geeft. Doch de eerste geschiedkundige bijzonder- den, welke daarvan tot ons zijn gekomen, voeren ons reeds op een tooneel van partijschappen en oneenigheden tusschen de Adellijke geslachten; oneenigheden, welke, nu eens om den voorrang bij het offeren, dan door eene vermeende of wezenlijke beleediging ontstaan, niet anders dan met bloed beslecht, en, voor een\' tijd gestild, telkens weder opgewakkerd werden. Met aangeworven hoopen bestreed men elkander, en maakte



		NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 25 land, belangrijke diensten moet bewezen hebben (j. 1298). Uit hetzelfde- geslacht vond een andere afstammeling, met eenen der Beijma\'s, den dood in Itali�, waar zij te Pisa begraven werden, op last van Keizer Hendrik VII, wien zij, benevens een Aylva, �en Hettinga en anderen, hunnen dapperen arm geleend hadden (j. 1312). Wij zouden nog vele andere namen kunnen noemen van Friesche krijgs- helden; doch wij willen alW, wat de Kronjjkschrijvers van veler zeld- zame bedrijven hebben opgedischt, niet voor historische waarheid doen gelden. Daarenboven roepen onze voorvaderlijke landgenooten, in andere gewesten hun recht in, om ook eene plaats te vinden in ons beperkt bestek; en het aangevoerde zal voldoende zijn, om aan den heldenaard der Friezen recht te doen wedervaren, en om te doen zien., hoe de krijgs- haftige fierheid, welke,zij uit de bosschen van Germanie hadden medege- bragt, in volgende eeuwen, door oorlogen, veeten en buitenlandsche krijgsdiensten gaande gehouden en gewijzigd moest worden, om nader- hand in den gemeenschappelijken kampstrijd voor vrijheid en geweten tot een hooger doel, dan de involging van roem of wraakzucht, gericht te worden. Want ook zij moesten den fleren nek krommen onder het juk der Spaansche heerschappij, om mede den heiligen strijd te strijden, en, met hunne veerkracht en vasten wil, plaats te nemen in het vereenigd huisgezin, tot het genot eener vrijheid, welke hunne voorvaderen, bij. tweespalt, onrust en losbandigheid nimmer gekend hadden.

		NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING �De oude Chiouiijuen doen ons nog huideudaags met verschrikking zien, in wat voegen onze voorouderen, Hertogen, Graven, Bisschop- pen en Heereu, niet alleen in continueele dissenti�u en oneenighe- den hebben geleefd: maar ook zoo tegen den anderen, als tegen hare respective Heereu met hunne aanhang in gedurige wapenen met or.- christelijke blocdstortingtn hebben gestaen." Dit Staten vati Ilo\'/and en West Friesland, in hunne lteductie van 25 Ju\'ij 1654. Het tijdperk der Middeleeuwen is door sommigen, in een tafereel van de allergruwelijkste barbaarschheid, met de zwartste kleuren afgeschil- derd ; door anderen als eene heerlijke vertooning voorgesteld van men-



		26 NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING sjhelijke reuzenkracht en verheven heldenmoed. Met weerzin ziet de vrije en vreedzame Staatsburger op tijden terug, waarin do mensch- heid, lichamelijk onder den euvelmoed eens heerschzuchtigen Adels � geestelijk onder priesterdwang gebogen, bij gedurige oorlogen en be- roerten, oneindig veel geleden heeft. Met levendig genoegen daarcu- tegen. vestigt de geschiedvorscher zijne blikken op die tijden; en met verrassing ontdekt hij. bijna in ieder verschijnsel, dat zich in den ba- jert van verwarring aan zijne oogen voordoet, de voorbereidende werking der grondstoffen, waaruit als ware \'t een nieuwe wereld moest te voor- schijn treden. De wijsgeerige beschouwer eindelijk, deze beide gezichts- punten vereenigende, acht den terugkeer dier tijden evenmin wenschelijk als mogelijk, en buigt zich neder voor Hem, die, ook in de groote huis- houding der volken, alle dingen doet medewerken ten goede. Voor den krijgsman moet de Geschiedenis der Middel-eeuwen eene bijzondere aantrekkelijkheid bezitten. Bij hem toch gelden daden meer dan redeneeringen; en hetzelfde beginsel ziet hij in die tijden algemeen zijn en heerschen. Op een grooter tooneel vindt hij er zijnen eigenen kring terug. Ieder is Vasal en aan een magtiger gebiedvoerder on- derworpen , maar op zijne beurt Leenheer en macht hebbende over an- deren. Eer en vermogen worden alleen door dapperheid verkregen, en de onderscheidingen van rang en aanzien zijn niet twijfelachtig bij de af- stekende pracht van kleeding en wapenen. Voldoening voor aangedanen hoon, beslissing van recht en waarheid worden niet op den omslachtigen weg eener koele rechtsgeleerde praktijk gezocht, maar in het eerste vuur der warmste belangstelling, met het zwaard in de vuist, onder opzien tot God, den wreker van onrecht en leugen. Al het wisselvallige, het romaneske, het zinnelijke zelfs van het krijgsmansleven, zijn met groote trekken in die tijden terug te vinden; en indien een Nederlandsche Wal- ter Scott daaruit zijne tafereelen ontleende � gewisselijk zou hij nergens gretiger lezers vinden dan in het leger. En welke plaats behooren die tijden te beslaan in een tafereel van Ne�rlands Heidaden ? De groote menigte der natie zal daarbij geheel op den achtergrond moeten geplaatst worden. Door andere middelen, dan de wapenen des krijgs, beurde de burgerstand zich op uit een staat van diepe vernedering, en ontwikkelde zich door ai-beidzaamheid en handel- geest. Maar het zijn de Vorsten en hunne Leenmannen, Edelen en Rid- ders, die in de kampplaats verschijnen, en ook zij hebben recht, om hier ter plaatse de vermelding hunner bedrijven te vorderen. Daarenboven was het doel van deze bladen niet alleen, om de daden van heldenmoed te verzamelen , door het voorgeslacht verricht; maar ook, om een leiddraad



		NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 27 te geven tot de behandeling der geschiedenis van het krijgs wezen in ons Vaderland. Het laatstvermelde doel voor dit tijdvak meer bijzonder op den voorgrond stellende, en het belangrijkste zoo veel mogelijk aanstip- pende, zullen wij trachten het andere niet uit het oog te verliezen. Vooraf doet zich de vraag op: welke zijn de bronnen waaruit men de kennis putten moet van de wijze van oorlogen en der inrichtingen van het krijgs wezen hier te lande, in de tijden, waarvan wij spreken V De schrijvers uit die tijden zelve, hoezeer met omzichtigheid te gebruiken wat historische bijzonderheden betreft, geven ons echter eene getrouwe afbeelding der zeden en gebruiken van het tijdvak, waarin zij geleefd hebben; en behooren dus ook hier in de eerste plaats geraadpleegd te worden. Maar het is voornamelijk tot echte gedenkstukken, dat men zich zou moeten wenden, en bepaaldelijk tot de zoogenoemde Grafelijke Re- keningen, welke in \'s Rijks Archief te \'s Gravenhage, of in bijzondere Charter-verzamelingen bewaard worden. Ingericht als dagregisters, waarin al de uitgaven der Vorsten, Heeren of steden, telken dage vrij wijd- loopig werden opgeteekend, leeren deze Rekeningen, wier gezag , als zijnde zij door tijdgenooten opgemaakt, nagezien en goedgekeurd, boven alle verdenking verheven is, eene menigte bijzonderheden omtrent alle deelen van het krijgsvvezen, en een gezet onderzoek, met toepassing op ons onderwerp, van deze, schijnbaar geringe, maar inderdaad kostbare ge- denkstukken der oudheid, gevoegd bij hetgeen in de zoogenaamde Ste- deboekcn, of gedrukte Beschrijvingen van Steden, meestal uit echte stukken reeds a^an het licht is gebracht, zou wellicht volkomen kunnen aanvullen, wat wij hier slechts onvolledig kunnen aanwjjzen. li

		Karel de Groote had, in zijn uitgestrekt gebied, en bij gevolg ook hier te lande, als grondslag der meerdere of mindere dienstplichtigheid zijner onderdanen aangenomen, het belang, hetwelk ieder hunner had bij de ongeschondene bewaring van het grondgebied des Rijks. Elk vrij-

		1) Over de waarde dezer Rekeningen, zie Mr. J. C. de Jonge, Verhand. over de» oorsprong der Hoeksche en KabeljauwsoU? twisten, bl. 4. Den beroemden van AVijn komt de eer toe, deze bron voor onze oudheidkunde het eerst ontdekt en geopend te hebben. Sommige dezer rekeningen zijn geheel of in uittreksels door den ijver van sommige na- vorschers der oudheid, als Van Hasselt, in onderscheidene werken over de geschiedenis en oudheid van Gelderland, en door onze Rijks- en Provinciale Archivarissen in het licht gegeven. Wat ons onderwerp betreft, verdienen ook de opmerkzaamheid die, welke uit- gegeven zijn door Mr. J. Meerman, Verhaal «an het beleg en de verovering van Let/den door Hertog Jan van. Beijere» in 1120, en door C. .1. de Lanje van Wijngaerden, Ge- schiedenis der Heeren van der Gou.de.



		28 NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING man, dat is, ieder die iets kon bezitten, moest of, zoo hij een aanzien- lijk grondeigenaar was, zelf te wapen komen, of anders, naar gelang zijner bezittingen, tot de uitrusting der uittrekkenden bijdragen. Die drie of meer hoeven bezat, moest uittrekken. Wanneer van twee per- sonen elk twee hoeven had, moest de ��n uittrekken, en de ander hem uitrusten; en desgelijks wanneer de ��n twee, de ander ��ne hoeve be- zat. Was van drie personen elk in het bezit van ��ne hoeve, dan trok er ��n uit, en werd door de twee t\' huis blijvenden uitgerust: en op gelijke wijze was ook voor de min gegoeden bepaald, hoe zij, naar mate van hun vermogen, te samen met vier anderen eenen zesde. of met vijf anderen eenen zevende moesten uitrusten. Zij , die in den oorlog bijzon- dere diensten bewezen. werden door de Vorsten met landen. bosschen. goederen en voorrechten van allerlei aard begiftigd of verlijd, dat is, zij ontvingen die als Leenen. en verbonden zich daarvoor, om te allen tijde den b a n li van hunnen Leenheer te gehoorzamen. Waren de leen- goederen aanzienlijk � dan verbond men zich niet alleen om zelf. maar ook met manschap den Leenheer te dienen; en deze manschap werd dan verkregen, door van de erlangde goederen en voorrechten weder gedeel- ten aan anderen. onder dezelfde dienstverplichting, ter Leen te geven: en in dier voege breidde zich het Leenstelsel uit tot in al de deelen der maatschappelijke huishouding, en stond met het knjgswezen in het naauw- ste verband. De krijgshaftige grondbezitters, zoo even bedoeld, verhieven zich weldra boven de overige vrije opgezetenen, erlangden van de Vor- sten, voor de diensten, welke zij hun, bij gemis van geregeld krijgsvolk, bewezen, steeds meerdere gunsten, en vormden den Leen-Adel, die, als een gewapend lichaam. ook hier te lande bestaan heeft, en in zoovele Adellijke geslachten nog voortleeft. De Edelen sloten zich in den beginne wel om den Vorst aan, maar begonnen langzamerhand in dezen niets meer dan den eerste onder zijns gelijken te erkennen, tegen wiens op- permachtig aanzien zij hunne onafhankelijkheid moesten beschermen. Toen, terwijl zij van den eenen kant het volk uitmergelden, en van den anderen kant de hoogheid der Vorsten in gevaar brachten, strekten deze laatsten de handen uit naar de verdrukte menigte, zoo wel om zich zelven staande te houden, als om het volk uit de vernedering op te beu- 1) 6 a u n u m Is een bevel van het openbaar gezag, tot handhaving van orde en rust. Zoo is in Frankrijk /* ban des vendani/es de afkondiging der Overheid, waarbij gedu- rendc den wijnoogst de handhaving der rust wordt gewaarborgd. Zie Mr. J. D. Meijer.. Esprit, Origine el Progr�s des Institutions Judiciaires, T. I, Chap. 3, alwaar men te- vens leeren kan, dat de verdeeling in ban en achterban door geen geschiedkundige gedenkstukken wordt bevestigd. Onze krijgslieden kennen het woord nog in do oorspron- kelijke beteekenis. Er wordt een ban geslagen, wanneer een zekere plechtige aandacht wordt verlangd, bij voorlezing van proclamatien, bevorderingen, vonnissen enz. i



		NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 29 ren. Hierdoor ontstonden de Gemeenten, en werden door Keuren en Hand- vesten aan de Steden vrijheden verleend, ondanks de tegenstribbeling der Edelen: maar aan de vergunning dier rechten werd wederom de verplichting verbonden, om met een zeker aantal manschappen (p o o r- ters, burgers, schutters) den Vorst ook in zijne oorlogen hulp te verleenen: blijvende daarenboven altijd voor elk de verplichting be- staan, om zich gereed te honden ter landweer, of. gelijk het in de oudste tijden genoemd werd, voor den heer ban. Deze burger-krijgs- macht, het toenemend gebruik van huurtroepen en de invoering en vol- making der vuurwapenen waren lijnrecht strijdig met de belangen van den Adel. en sloegen de krijgs-instellingen der Leenregeering den bodem in. Beschouwen wij derhalve in de eerste plaats de personen, die, onder de algemeene Leenroerigheid, op de krijgstooneelen der Middeleeuwen te voorschijn tnden. De verplichting om den Leenheer te dienen was zoo onbepaald, dat soms nauwe bloedverwanten tegen elkander, en vriend tegen vriend ten strijde moesten trekken. De Geestelijken waren er in geenen deele van uitgezonderd, en Bisschoppen, Abten en Kerkdijken van minderen rang moesten voor de landen, welke zij als Leengoederen bezaten, op den ban \'van hunnen Leenheer, koorkleed. staf en mijter met harnas. lans en helm verwisselen. Van daar de krijgshaf\'tigheid van zoo vele Prelaten ; waarvan wij hier alleen de Bisschoppen van Utrecht vermelden. wier onophoudelijke oorlogen, nu eens met de Graven van Holland. dan met die van Gelderland. bewijzen opleveren, hoe oorlogzuchtig van aard en dapper velen hunner waren. Bisschop Adelbold voerde zelf zijne ben- den aan. toen hij met de bisschoppen van Keulen, Luik en Kamerijk en den Hertog van Lotharingen , van den Duitschen Keizer, wier leen- mannen zij waren, last had bekomen, om den Hollandsehen Graaf Dirk III te beoorlogen; en met de grootste standvastigheid moest deze en zijn opvolger Dirk IV tegen de Bisschoppelijke krijgsmacht strijden om het Grafelijk gebied aan de zijde van Bodegrave uit te breiden, en het pas gestichte Dordrecht tegen eene gedreigde slechting te verdedi- gen (1015�1049). Menig geestelijke sneuvelde er bij die gelegenheid met het zwaard in de vuist. 1) Adelbold paarde geleerdheid met oor- logsmoed, maar zijn opvolger Willem was geheel krijgsman, en een der 1) De vredelievende bediening der geestelijkheid strekte tot geene verschooniug, wan- neer men zich niet klockmoedig genoeg betoonde. De Bisschop van Luik, de eerbied- ivaardige Waso, wiens geaardheid meer voor de stille plichten van zijnen stand berekend was, werd bij de gelegenheid, in den tekst vermeld, tot eene geldboete verwezen, om- dat hij altijd in de achterhoede bleef.



		80 NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERLNG krachtigste mannen van zijnen tijd. 1) Gelukkig voor Holland, dat het in Floris I eenen Graaf had vol moed en beleid, die de legerbenden van den Kerkvoogd, en die zijner kerkelijke en wereldlijke bondgenooten, in eene hinderlaag lokte, 2) waardoor Holland voor de onderwerping aan het Bisschoppelijk gezag beveiligd werd (1058). De onrustige kerkvoogd meende echter in den ontijdigen dood van Graaf Floris en de minderja- righeid van diens zoon Dirk V de kans schoon te zien. om zich van Holland meester te maken, en verbond zich te dien einde met Godfried, of Govaert. Hertog van Lotharingen, bijgenaamd den Bultenaar, een man, die. even als v��r hem Philippus en Agesilaus, en later de Maar- schalk van Luxemburg. van wien de soldaten zeiden, dat geheel Frank- rijk op zijn bult steunde, een bewijs oplevert, dat groote krijgsbekwaain- heden in een mismaakt lichaam kunnen huisvesten. Govaert deed eenen inval en Holland, en na den Ridderlijken Robert de Fries bij Leiden geslagen te hebben. drong hij diep tot in West-Friesland door; maar door de dapperheid der West-Friezen zou hij te Alkmaar het slachtoffer zijner gewaagde onderneming geworden zijn, indien niet Bisschop Wil- lem hem, nadat hij een beleg van negen weken had doorgestaan. ontzet had (1072). Na het verraderlijk omkomen van Govaert, poogde de Bis- schop. door het stichten van het slot IJselmonde. de Hollanders in bedwang te houden; maar de dood verhinderde hem het te voltooijen, hetgeen zijn opvolger Koenraad volbracht. Deze voerde in persoon het bevel. toen de jeugdige Graaf Dirk V het kwam belegeren, het slot, na eene belegering van 16 dagen . door pijlen met brandwerk omwonden , in brand liet schieten, en den Bisschop dwong zich met zijne Ghe- sellen 8) over te geven. Holland keerde toen onder de regering van zijnen wettigen Graaf terug (1076). 1) Zie van Kampen, Voderlanihche Karaklerkunde, D. I, bl. 77. 2) Hij gebruikte de list, welke in die tijden niet ongewoon was, om kuilen, door takken of horden met zoden en aarde overdekt, te verbergen, ten einde de vijandelijke ruiterij daarin te doen storten. De Vlamingen, aangevoerd, onder anderen, door Willem, Proost van Maastricht, beter krijgsman dan geestelijke, hebben deze list in \'t groot in \'t werk gesteld in den slag bij Kortrijk (1304), waar zij op die wijze een zoo groot aan- tal Fransche ridders in eene.graeht deden storten, dat zij bij het plunderen der lijken 8000 vergulde sporen verzamelden. Deze slag heet van daar de sporen slag (batailh des �perons), en moet niet verward worden met eenen anderen, welke denzclfden naam draagt, omdat er de Fransche Ridders meer hunne sporen gebruikten , om weg te ko- men, dan hunne lansen om te strijden (1513). 3) Dienstdoende krijgslieden heetten gezellen, en men vindt de bezetting eener plaats door de benaming van ghemccnlijke ghesellen aangeduid Eene verecniging van gezellen was ecu gezelschap; en het woord compagnie, hetwelk sedert den tijd der Bourgondische Vorsten hier te lande in gebruik is gekomen, is niets anders dan cene vertaling daarvan. Het Latijnschc Comas, van waar het Fransche Comle, bctcc- kent ook gezel, en reeds by de Germanen schijnt deze benaming bekend te zijn geweest voor die aanzienlijke jonge lieden, die het gevolg van een Opperhoofd uitmaakten. Ook is het niet onwaarschijnlijk, dat van dit gezel het woord guasal of vasal afkomstig is.



		NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 31 Men zou misschien meenen, dat de deelneming der Geestelijken aan den krijg, den eerbied voor het kerkelijk gezag geheel moest weggeno- men hebben. Het gebeurde met Graaf Dirk VI zal een voorbeeld van het tegendeel geven. De Bisschoppen van Utrecht waren door-den Duit- schen Keizer met het Graafschap Drenthe begiftigd, waartoe ook Gro- ningen behoorde. De Groningers waren met de heerschappij des Utrecht- schen kerkvoogds niet gediend, en deze moest zelfs de St. Walburgs-kerk te Groningen, welke in eene vesting hervormd was, stormenderhand innemen, om zijn gezag te doen gelden (1138). Graaf Dirk VI nam de ongelegenheid, waarin de Bisschop zich bevond, te baat, om hem af- breuk te doen , en belegerde hem eindelijk te Utrecht. Reeds stonden de belegeraars met de stormladders gereed om de muren te beklimmen, toen Bisschop Herbert, geen ander middel ziende om het dreigend ge- vaar af te keeren, in plechtgewaad. van al zijne Geestelijken vergezeld, de stad uittoog, met het boek in de hand, waaruit hij het banformulier tegen den Graaf zou voorlezen. Allen werden met ontzag en verbaasdheid bevangen; de Graaf zette helm en schild neder, trok zijne wapenrusting uit en viel den kerkvoogd te voet, om den vredekus te ontvangen , die hem ook, gelijk te begrijpen is, niet werd geweigerd (1139j. Door dit ontzag voor hunne waardigheid, waren echter de Bisschoppen van Utrecht geenszins beveiligd in hun wereldlijk gebied, hetwelk aan alle zijden openlag; en daarom ondernam Bisschop Godfried van Rheenen, een stout- moedig krijgsman, het te versterken door het bouwen van de sloten ter Horst op de Veluwe tegen de Gelderschen, Montfoort en Woerden tegen de Hollanders, Vollenhove in Overijssel, tegen de Friezen (1170); het- welk hier vooral daarom vermeld wordt, omdat dit bouwen van kas- teelen door de Heeren en Edelen, ten einde zich tegen de aanvallen hunner naburen te kunnen verdedigen, aan verscheidene steden het be- staan beeft gegeven, en bij gevolg invloed heeft gehad op de inwendige verdediging des lands, ook in volgende tijden. De tegenwoordigheid der Geestelijken in de legers maakte, dat alle kerkelijke instellingen ook daar zorgvuldig werden in acht genomen. De vastendagen werden er stiptelijk gehouden, en te dien einde moest er voor de troepen, die te velde waren, altijd eene genoegzame hoeveel- heid gezouten en gedroogde visch worden aangevoerd. Bij groote legers belemmerde dit aanmerkelijk de bewegingen der troepen; maar het kon geen groot bezwaar opleveren in ondernemingen van zoo geringen om- vang , als de meeste binnenlandsche oorlogen waren, gelijk die van de Bisschoppen van Utrecht, een van welke in een slag bij Koeverden, waarin zijne geheele te velde zijnde krijgsmacht schijnt gewikkeld te zijn



		32 NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING geweest, de nederlaag kreeg, en echter slechts dertig man verloor (1195). Niet minder nauwgezet was men op het vieren van den Zondag, en zelden werd er op dien dag gestreden; hetgeen ook gemakkelijk ver- meden kon worden, daar het leveren van een slag meestal werd vooraf- gegaan door eene uitdaging, welke eenige dagen te voren geschiedde. De heraut, of wie haar overbracht, werd niet onaardig de ongeval- lige man genoemd. Zulk eene uitdaging, door Hertog Willem aan den Bisschop van Utrecht gedaan, is nog in de eigene bewoordingen voorhanden. 1) Niet alleen wordt daarin de tijd van den slag bepaald, maar ook de plaats, waar die zou geleverd worden, en ook werkelijk geleverd is, tusschen IJselstein en Jutphaas (1348). De zon- en feest- dagen werden dus voor grootere veldslagen licht vermeden, en het ge- voel van het onbetamelijke, hetwelk wederzijds bestond, hield op de dagen aan de Godsdienst gewijd, de zwaarden in de schede. De grootste veld- slag echter uit de Middeleeuwen, waaraan Hollanders hebben deel gehad. de slag bij Bouvines (1214), heeft op een\' Zondag plaats gehad; maar de Koning van Frankrijk, Pilips August, hield zich ook zoo zeer over- tuigd, dat zijn vijand den dag des Heeren zou ontzien, dat hij zich door de mindere schroomvalligheid van Keizer Otto bijna had laten ver- kloeken. Deze slag levert een\' trek op van priesterlijke nauwgezetheid, �welke, in verband beschouwd met het zoo even vermelde, een voorbeeld geeft, hoe in dezelfde eeuw de eerbiedwaardigste gevoelens met het af- schuwelijkst bijgeloof gepaard kunnen gaan. De Bisschop van Beauvais namelijk, die in het Pransche leger diende, droeg geen ander wapen dan een knots; hoedanige knotsen of stnjdkolven, 2) wel is waar, op den in metaal gesloten Ridder dikwijls niet meer vermochten, dan om hein bedwelmd ter aarde te doen vallen, in welk geval hij gevangen genomen, of met een dolk werd afgemaakt; maar toch den minder goed gewapenden niet zelden den doodslag toebrachten. Zoo sloeg eens de Aartsbisschop van Metz in ��nen veldslag negen strijders met zijne knots dood. 3) Deze vrome kerkvoogden nu meenden, dat het streed met de voorschriften van den grooten Meester, om bloed te storten, maar dat

		1) Zie W\'agenaar, Vadert, l/ist. D, III, bl. 273 (1ste uitg.). :.\') Kr. inasse of massue. Zij waren gewoonlijk ter dikte van eens mans arm, hebbende aan het eene einde een ring met een riem, om het uitschieten uit de hand te beletten, terwijl aan het andere einde een zware metalen kogel gehecht was, soms met ingedre- ven pennen voorzien, welke kogel ook wel eens los met kettingen aan het hout hing. De volledigste wapening was, wanneer znlk eene knots ter regter/ijde van het paard hing, terwijl aan de linkerzijde het groote slagzwaard, en daarnevens een dolk waren vastgehecht, en de lai\'S in de hand werd gevoerd. ."») Zie Dncange, Gloss. in Ere. ile hotte et e.rereittt Ephcoporum in V. llostis.



		NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 33 het met hunne vreedzame roeping niet. strijdig was. hunnen evenmensen hoofd en beenderen te vermorselen. 1) Het te velde trekken der Bisschoppen had nog dit voordeel, dat bjj het naderen van het uur des strijds, door het uitdeelen van Aflaten en het geven van" den herderlijken zegen, de gemoederen tot meerdere onverschrokkenheid konden opgewekt worden. De Utrechtschr Bisschop Otto van der Lippe bezigde echter vruchteloos dit middel; het kon hem voor eene zware nederlaag niet behoeden. Hij had namelijk, om een «inde te maken aan onlusten. welke Groningen en Drenthe beroerden, in vereeniging met de Graven van Gelderland, Otto II. en van Holland , Floris IV, een inval gedaan in Drenthe, dikwijls het tooneel der Utreeht- sche oorlogbedrijven. Het verbondene leger werd door de lichtgewapende �renthenaars bij Koevorden zoo deerlijk geslagen (1226), dat de Bis- schop zelf gegrepen en dood gemarteld. zijn broeder, Proost van De- venter en Oldenzaal, zwaar gewond. en een Gijsbrecht van Amstel en verscheidene andere Edelen gekwetst of gevangen genomen werden. De Bisschoppelijke krijgsbenden, namelijk, werden, in den geest der Leen- regeering, gevormd door allen, die aan den Bisschop door den Leenband verbonden waren, waaronder de Heeren van Amstel, van Woerden, van Zuilen. van Montfoort, van IJsselstein, van Abcoude , en andere We- reldlijken en Kerkdijken geteld werden. Indien wij de rij der Utrechtsche Bisschoppen wilden doorloopen, wij zouden nog verscheidene krijgshaftige kerkvoogden op dien zetel aan- treffen, en eindelijk stuiten op Gijsbrecht van Brederode , die op de aan- nadering van een leger van 14000 man uit Holland, aangevoerd door Filips den Goede , door schrik bevangen, genoodzaakt werd staf en mijter over te geven aan �avid van Bourgondie\', natuurlijken zoon van Filips (1456). Hierdoor werd de grond gelegd tot de heerschappij van Karel V over Utrecht, die de Bisschoppelijke landen in het Neder-sticht, of de tegenwoordige Provincie Utrecht, met Holland onder eenen Stadhouder vereenigde (1534), terwijl Groningen, Drenthe en Overijssel, vroeger aan de Bisschoppen onderworpen, van nu af als afzonderlijke gewesten beschouwd werden. Welke gevolgen dit alles voor de vestiging der 1) Om evenwel onpartijdig te zijn moet men in het oog honden, dat een krijgsinans- aard in een prelaat door de kerk niet altijd werd goedgekeurd. De bedoelde Bisschop van Beauvais was door de Engclschen gevangen genomen. Uit eerbied voor den Paus, die den gevangene een seherpen brief had geschreven, zond de Koning van Engeland het harnas des kerkvoogds naar den Ecrwaardigen Vader, met de woorden van Jozefs broe- dereu tot hunnen vader Jacob: �Deze hebben wij gevonden, beken toch of deze uwc» zoons rok zij of niet." De Paus antwoordde: /Hij is noch mijn zoon, noch eeu zoon der kerk; hij kan naar \'s Konings welbehagen worden losgekocht, als die veeleer een krijgsman is van Mars dan van Christus." I N. H. T. L. 3



		NEDERLAND ONDEE DE LEENREGEERING
		34

		Nederlandsche Republiek gehad heeft, is uit de Geschiedenis bekend. Wij hebben tot hiertoe alleen van de Utreehtsche Bisschoppen gewaagd . omdat er van de zijde der Hollandsche Graven veel kloekmoedigheid werd vereischt, om hun gewest voor de onderwerping aan het Bisdom te be- veiligen. en bijgevolg de oorlogsbedrijven dezer kerkvoogden eene voor- name rol spelen in de Geschiedenis der Grafelijke regeering. Zelven Leenmannen van den Duitsohen Keizer, moesten zij dikwijls in die be- trekking het zwaard aangorden. en daarenboven vonden zij gedurig aan- leiding om in strijd te komen met de Vorsten der aanzienlijke gewesten. waarmede zij aan alle zijden in aanraking waren. Beschouwen wij thans meer bijzonder dien stand, welke dapperheid en heldenmoed bijna uitsluitend als in erfbezit had, de Edelen en Ridders. Was het reeds een bijzondere verdienste, een krijgstocht tegen de Saracenen mede gemaakt te hebben: sedert het Ridderwezen zich in de kruistochten ontwikkelde, werd de wijding tot Ridder, en het ontvangen van den ridderslag de hoogste krijgsmans eer. In den beginne was het niet gemakkelijk daartoe te geraken, en Graaf Willem II werd eerst tot Ridder geslagen, kort voor zijne krooning tot Roomsch-Koning. Later ging elke oorlogsgebeurtenis van eenig gewicht vergezeld van een be- vordering tot den ridderstand. Niet alleen werd toen de ridderslag ge- geven tot loon van diensten die de edelman bewezen had, maar ook tot een prikkel voor zijne dapperheid, wanneer die op de proef stond ge- steld te worden. Een voorbeeld daarvan verdient hier eene plaats. De Bisschop van Luik, Engolbert van der Mark, een geweldigen op- stand zijner onderdanen niet kunnende meester worden, had de gewa- pende tusschenkomst ingeroepen van Jan III, Hertog van Brabant, en deze weder de hulp van Rohiald III, Hertog van Gelre. Reinald, veer- tien jaren oud. voldeed aan de oproep^;ng van den vader zijner Maria , en trok naar Brabant met zijne Gelderschc legerschaar. Daaronder blonk uit een keurbeude u^;tgedost in eenerlei kleeding, sterk 50 paarden. Het waren de zeventigjarige Gerard van Eek met zijne zeven broeders en veertien zonen en hun gevolg, prijkende elk met drie pluimen op den helm, een groene, roode en witte, zijnde de kleuren van het overoude geslacht Banthaleon, waartoe de van Ecks behoorden. Voor den beslissenden veld- slag, die op den 20sten of 21 sten Julij 1347 voorviel, toen men bericht had, dat de Luikenaars in aantocht waren, werden deze 22 edelen uit hetzelfde geslacht, met nog eenige anderen en Hertog Reinald zelven , door den Hertog van Brabant tot Ridders geslagen. Den volgenden dag werd, voornamelijk door de dapperheid der Gelderschen, aan de Luike- naars een baslissende nederlaag toegebracht op de vlakte tusschen Ha-



		NEDERLAND ONDER DE LEENREGEERING 35 nut en Walef, maar Gerard van Eek met zijne zeven broeders en twee zonen vonden den dood op het slagveld. 1) Toen alzoo bijna alle edelen Ridders werden, moest er weder een nieuwe onderscheiding zijn , en de ridderorden als eerversiersels voor per- soonlijke verdiensten kwamen in zwang. Zoodanige waren de orde van St. Antonie, door Hertog Albreeht in 1382 en die van het Gulden Vlies later (1430) door Filips van Bourgondic ingesteld. 2) Wanneer een Ridder rijk en machtig genoeg was, om een zeker getal gewapende Ridders op zijne kostun in het veld te brengen, ontving hij het jus vexilli, het recht om een standaard te voeren. Hij kreeg nu den naam van Baanrits, Baanrots of Baanderheer (Banneret), en zijn rang was door velerlei sieraden aan kleeding, wapenen, woning zelfs en huis- raad kennelijk. 8) Vooral werd nu het twoepuntig vaandel, hetwelk tot hiertoe zijn veldteeken geweest was, met een vierkante Banier verwisseld. 4) 1) Zie Het geslacht van Panthaleon in den slag hij Ir\'alef Aoor Mr Njdormeijer rid- der van Rosetthal in Nijhoft\'s Bijdragen enz. �. X bl 32 vergeleken met Nijhoffs Ge- denkxaardigheden uit de Geschiedenis van Gelderland I). II bl. XII en vol ia. 2) De decoratie van de orde van St. Antonie bestond in een stok of kruk, in de gedaante van een T, met een klok of bel daaraan, om den hals gedragen aan een koord. Er wordt ook gewag gemaakt van de orde van den Tuin, welke in 1405 in Holland door Graaf Willem VI zou zijn ingesteld; doch de Baron d\'Yvoy van Mijdrecht heeft, in het IV Deel der Ferhand. van de 2de klasse vm hel Koninklijk tledrr/undseA I/isti- tuut betoogd, dat de instelling dezer orde een sprookje is, en dat deze orde van den Tuin niets anders is geweest, dan de orde van Antonie, Toon of Teun. Er wordt nog gesproken van eene ridderorde van St. Jakob, welke de Baron vau Lijnden van Hemmen meent, dat door Graaf Kloris V zou ingesteld, maar door de kortstondigheid der regcering zijns zoons, en het uitsterven van het lloilandsehe Gravcnhuis, te niet gegaan zijn. Ook di ze orde houdt de Btoii d\'Yvoy voor een verdichtsel, en het is deswege tusschen de beide Hecren tot een letterkundigen \'twist gekomen, welke vrij scherp gevoerd en in druk uitgegaan, ofschoon niet algemeen verkrijgbaar gesteld is. Twee Riieven over de Ridderorde van SI Jacobs- Hroed-i schap, ingesteld door 1\'loris P, Graaf van Holland, door F. G. Baron van Lijnden van Hemmen, \'s Giavenh. 1827. Poordragt van Max L. Baron d\'Yvoy van Mijdrecht, nopens hetgeen over de Riadeiarde van S^f. Jakobs Broederschap geschreven is geworden, door �. G. Baron van Lijuden van Hemmen, \'s Gravenh. 1828 Kort -tVtu-ootd op de Voordragt enz., door �. G. Ba- ron van Lijnden vau Hemmen, \'s Gravenh. 1828. Over de Ridderorden hier te lande, zie men overigens nog Estai histotique sw les ordies de (\'hepalerie dansles Pui_t\\-B<ts, par J. II. Wcstreenen van Tiellandt, en bijzonder over de orde van het Gulden f lies, de belangrijke verhandeling v_an Mr. W. F. Ro�ll, in het V Deel der Ierhaud vau de 2de kli\'Sse van het Koninklijk Nedeilandseh histiivut. 3) Van daar de spreekwijzen nog bij ons in gebruik: als een Banjert gekleed zijn, denBanjerheer uithangen van waarde uitdrukking uithangen zal blijken bladz. 37. 4) De tweepuntige Riddervaandels werden panoenen, pinjocnen, penyoencn, ponyoenen of ponsoenen genoemd [Fr pennons, en gemaakt van eene stof, bol- craen geheetcn; vermoedelijk eene soort van vlaggedoek. De banieren daaren egen der Baanderheeren waren meest van sindael, eene zijden stof van de beste soort; zij wer- den prachtig opgesierd met gouden franjes en kwasten, en soms beschilderd met de wapens van den Baanderheer. Reeds \'n den jare 1.j68 vindt men ire«ag gemaakt van eeue banier met olieverw beschildeid, zoodat deze knust rei ds v��r de broeders van Eijck hier te lande is bekend geweest. Zie de Lange van Wijngaeiden; Geschiedenis der Heer en van der Goude, D. I. bl 387 en 563. Vergelijk over de panoenen van "Wijn, Uuiszitlend Leven,* D. III, bl. 263.