�i \' i« -----------:-------------------------------------------------------------------------- --^rr::ri

| BEKNOPTE GESCHIEDENIS i

Hooffleeraar^e Utrecht.

�\' - !
1 « l

VIERDE, HERZIENK DRUK.

! \' "...........................................

TE GRONINGEN BIJ J. B. WOLTER8, IS".

.^L.TLS::�r=SSr,~----------~ \' � ~........

S. oct.
3524

BEKNOPTE GESCHIEDENIS

Hoogleeraar te Utrecht.

VIERDK, HEBZIENE DRUK.

TE GRONINGEN BIJ J B. WOLTEBS. 1877.

Magno usui est meinoria rerum gestarum.

Lihisloire des Provinees-Unies est un sujet attrayant.

Stoomdrukker^ van J. B. Wolters. Augustus 1877.

§ 1. Nederland in de laatste eeuwen v��r Christus\' geboorte en onder
de heerschappij der Romeinen.

§ 2. De Franken en do Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze lan-
den worden een bestanddeel van het Frankische rijk. � De invoe-
ring van het leenstelsel en van den Christelijken godsdienst. �
Noormannen.

§ 3. Onderscheid tusschen den toestand van Friesland en dien van an-
dere streken van ons land. � De wisselingen in de opperheer-
schappij dezer landen na het verdrag van Verdun. � Staten, die
in het Zuiden en in het Noorden verrijzen. � Aard en\'uitbreiding
der grafelijke macht.

§ 4. Holland onder de graven uit het Hollandsche huis.

§ 5. Holland en Zeeland onder de graven uit het Henegouwsche en het
Beierscho huis.

§ 6. Holland en Zeeland onder de graven uit het Bourgondische huis.

§ 7. Holland en Zeeland onder de eerste graven uit het Oostenrijkschc
huis.

§ 8. Overzicht dor geschiedenis van Gelderland gedurende de Middel-
eeuwen.

§ 9. Overzicht der geschiedenis van Utrecht, Overijsel, Drente, Fries-
land en Groningen gedurende de Middeleeuwen.

§ 10. De Nederlanden onder hot bewind van Karcl "V.

§11. De Nederlanden onder Philips II tot de komst van Alva.

§ 12. Do Nederlanden onder \'t bestuur van Philips\'\' landvoogd Alva.

§13. De Nederlanden gedurende het bewind van Requ�sens en van Don
Jan van Oostenrijk. � De unie van Utrecht.

§ 14. Van do unie van Utrecht tot de vestiging der Republiek van de
Zeven Vereonigde Nederlanden.

§15. De regeeringsvorm der Republiek van de Zeven Vereenigdo Ge-
westen.

§17. De onoverwinnelijke vloot. � Maurits\'\' krijgsbedrijven. � De af-
stand der Nederlanden door Philips II. � De eerste zeeslagen van
den tachtigjarigen oorlog.

§ 18. Het twaalfjarig bestand. � De oprichting der Oost-Indische com-

pagnie.
§19. De oneenigheden, die de Republiek ten tijde van het bestand

schokken.
§ 20. De hernieuwing van den oorlog na het bestand. � De oprichting

der West-Indische compagnie. � De aanslag op het leven van

Maurits en zijn dood.
§21. Het stadhouderschap van Predorik Hendrik.
§ 22. De vrede van Munster. � Blik op den toestand des lands.
§ 23. Het stadhouderschap van Willem II.
§ 24. De groote vergadering. � De eerste Engelsche zeeoorlog.
§ 25. De staat onder de leiding van de Witt. � De bemoeiingen der

Republiek met den oorlog in \'t Noorden van Europa. � De tweede

Engelsche zeeoorlog.
§ 26. De triple alliantie en de vrede van Aken. � Het begin van den

oorlog van 1672.
§ 27. Het vervolg van den oorlog van 1672. � De dood der gebroeders

de Witt. � De verheffing van Willem III.
§ 28. Willem III. � De negenjarige oorlog. � De Spaansche erfopvol-

gingsoorlog.
§ 29. Blik op den toestand des lands in de laatste helft der 17de en in

\'t begin der 18de eeuw.
§ 30. Het stadhouderschap van Willem IV.
§31. Het regentschap van de gouvernante Anna, de voogdij van den

hertog van Brunswijk en liet stadhouderschap van Willem V tot

liet begin van den oorlog tusschen Engeland en Nederland.
§ 32. De oorlog van Engeland en Nederland. � De geschillen der Re-
publiek met Jozef II. � De binnenlandsche oneenigheden en de

komst der Pruisen.
§ 33. De val der Republiek. � Blik op den toestand des lands.
§ 34. De Bataafsche Republiek en het koninkrijk Holland.
§ 35. Nederland bij het keizerrijk ingelijfd. � Het herkrijgt zijn onaf-

hankelijkheid.
§ 36. Het koninkrijk der Nederlanden tot den opstand van Belgi�.
§ 37. De opstand van Belgi� en het koninkrijk der Nederlanden sedert

1830.
§ 38. Eindblik op den toestand des lands.

Nederland in de laatste eeuwen v��r Christus\'\' geboorte en onder de
heerschappij der Romeinen.

Het land, welks geschiedenis de volgende bladzijden zullen be-
helzen, heet Nederland. Het ligt aan den mond van den Rijn, den
Usel, de Maas en de Schelde. Behalve dat het de wateren dier
stroomen op zijn bodem ontvangt, krijgt het nog die van tal van
kleiner rivieren, welke op dien grond ontstaan. In \'t Noorden en
Westen beukt, sedert eeuwen, de Oceaan de kusten van dit land
en knabbelt er niet alleen stukken af, maar baande zich ook vaak
een weg over grasveld en beemde. Eveneens hadden de rivieren
eertijds nog geen dijken en stortten dikwijls met onbeteugeld geweld
haar wateren over het land heen. Dit land zelf bestond grootendeels
uit bosschen, heiden en moerassen.

Terecht mag zulk een land Nederland heeten. Voor een groot
deel is de bodem er zeer laag, en aanzienlijke watermassa\'s stroo-
men over zijn grond heen in zee. Maar werden hier of daar aan-
merkelijke stukken lands weggespoeld, elders voerden de rivieren
of de zee vruchtbaar slib aan, waardoor het mogelijk werd polders
in te dijken of droog te maken. Geen wonder, dat de gedaante
van dit land thans een geheel andere is dan v��r eeuwen. Onder
de groote waterplassen, die voorheen in ons vaderland niet beston-
den, zijn de Zuiderzee, de Dollard en de Biesbosch de voornaamste.
De oorsprong der Zuiderzee � waarschijnlijk zoo genoemd, omdat zij
ten zuiden van Friesland ligt, � dagteekent van het jaar 839, toen
een geweldige watervloed over de twee duizend huizen moet hebben
weggespoeld. Latere overstroomingen maakten de plas steeds wijder.
De Dollard (d. i. dol of onstuimig water) ontstond in 1277. De
derde golf, de Biesbosch, had haar ontstaan te danken aan den
St. Elizabethsvloed van den 18den November 1821. In dit water

Dr. Wijsne, Bekn. Geschied, v. h. Vaderland, 4de druk. I

groeiden steeds een menigte biezen, die er het voorkomen aan
gaven van een sbosch vol biezen": vanhier de naam.

In weerwil van dit alles is het, niet vrij van overdrijving, Ne-
derland een land te noemen, aan de golven ontwoekerd, tenzij men
niet zoozeer het oog hebbe op het droog gemaakte, als tevens op
het droog gehouden land. Dcor verzuim en tweedracht ging veel
grond verloren. Aan die oorzaken van landverlies begon eerst een
einde te komen, toen, na het uitroeien der wouden, de akkerbouw
vrij algemeen aanving en men, om ook wintergraan te kunnen
verbouwen, meer op de dringende behoefte, aan dijken en zeewe-
ringen begon te letten, hetgeen volgens sommigen niet v��r de
13de, maar, zooals anderen willen, lang v��r de 10de eeuw plaats
greep.

Er is een tijd geweest, waarin de volken \'t bearbeiden vanme-
talen niet kenden. Dien tijd, ouder dan de geschreven geschiedenis,
noemt men \'t steenen tijdperk. De weinige hunnebedden, d. i. gra-
ven of bedden van reuzen, in ons land overig, zijn uit dat tijdperk,
en de getuigenissen van de oudste bewoning door geen schrijver
geboekt. Men meent, dat de stammen, welke later, lang na het
steenen tijdperk, maar toch in vroege eeuwen, het tegenwoordige
Nederland en Belgi� bewoonden, deze landen zullen hebben ver-
laten, toen een groote overstrooming, de Cimbrische vloed, eenigen
tijd v��r den inval der Cimbren en Teutonen in Itali�, vele ver-
woestingen in het Noordwestelijk gedeelte van Europa, alzoomede
in deze streken, teweeg bracht. Het kan zijn. Wil men echter
alleen op historische getuigenissen afgaan, dan waren de Friezen,
de Bataven, de Kaninefaten, de Tubanten, de Brukteren de voor-
naamste van de vele volksstammen, die Nederland en Belgi� het
eerst hebben bewoond. Ik zeg «Nederland en Belgi�", omdat de
geschiedenis dier beide landen in de eerste vijftien eeuwen onzer
jaartelling zoovele punten van aanraking heeft, dat men, sprekende
over de historie van slechts ��n dezer landen, het andere er dik-
wijls niet van kan afscheiden. Daarom zij hier aangemerkt, wat
vooreerst mede voor \'t. vervolg geldt, dat met de uitdrukking
»Nederland" of »deze landen" vaak zoowel Nederland als Belgi�
wordt bedoeld.

Al die stammen, zoo even genoemd, behooren tot de volkeren-

groep der Germanen. Wanneer en waarom zij naar ons vaderland
afzakten, dit zijn vragen, die niet nauwkeurig kunnen worden be-
antwoord. Waarschijnlijk waren de Friezen, ongetwijfeld het hoofd-
volk, ook de oudste bewoners. De grenzen, binnen welke zij zich
ophielden, waren in \'t o. de Eems, in \'t z. die arm van den Rijn,
welke zich bij Katwijk in zee uitstortte. De woonplaats der Bataven
was het eiland der Bataven, tusschen den Rijn en de Waal gele-
gen, d. i. een deel van het tegenwoordige Zuid-Holland, Utrecht
en Gelderland. Tevens werd dit eiland, vermoedelijk het westelijk
gedeelte, door de Kaninefaten bewoond. De Tubanten zullen zich,
naar men wil, in Twente, dat aan hen zijn naam ontleent; de
Brukteren, voor zoover ons vaderland betreft, ten o. van hen en
ten z. van de Friezen hebben opgehouden. Over de zeden en ge-
woonten dezer volkeren in \'t bijzonder valt natuurlijk niets anders
mede te deelen, dan wat allen Germanen gemeen is.

Al de genoemde en andere volkeren, die met hen deze landen
bewoonden, geraakten in de eerste eeuw v. C. onder de heerschap-
pij der Romeinen. Die van Belgi� werden grootendeels met geweld
onderworpen, die van Nederland sloten veelal verdragen en namen
alzoo, door de omstandigheden gedwongen, vrijwillig het juk op
hun schouders. Van de onderwerping der Friezen heeft de stief-
zoon van keizer Augustus, Drusus (zie Overzicht der Algemeene Ge-
schiedenis, 7de druk, blz. 43), de verdienste. Dat intusschen de oude
bewoners van Nederland, als bondgenooten, aan de Romeinen
ondergeschikt waren, blijkt hieruit, dat zij manschappen aan de
legers van dit volk en zelfs aan de lijfwacht hunner keizers lever-
den. Dit was dan ook de eenige voorwaarde, waardoor de onaf-
hankelijkheid der Bataven werd beperkt\', tenzij de Friezen ossen-
huiden moesten opbrengen.

Twee opstanden tegen de Romeinen zijn de eenige merkwaar-
dige gebeurtenissen uit de vroegste eeuwen van Nederlands geschie-
denis, die bij de Romeinsche schrijvers staan opgeteekend. De
eerste is die der Friezen, in 47 n. C. door den Romeinschen
veldheer Corb�lo beteugeld. Eenigen tijd daarna, in* 69 n. C,
stonden de Bataven op. De titel «broeders en vrienden van het
Romeinsche volk\'\', hun door de machtige bondgenooten geschon-
ken, beschutte hen niet tegen onderdrukking. Niet alleen jonge-

lingen, maar ook ouden van dagen werden voor den krijgsdienst
opgeschreven, om hen te noodzaken. zich los te koopen en op die
wijze de hebzucht der Romeinsche bevelhebbers of landvoogden te
voldoen. Aan \'t hoofd der Bataven, die het juk afwierpen, stelde
zich iemand, wiens eigenlijke naam is verloren gegaan en die in
de taal der Romeinen Claudius Civilis heet. Met hen verbon-
den zich de Friezen, de Kaninefaten en andere stammen.

Zoolang de strijd tusschen Vitellius en Vespasianus, die beide
naar de Romeinsche keizerskroon dongen, niet was beslist, be-
haalde Claudius Civilis meer dan ��n zege. Maar toen in 70 n. C.
Vespasianus\' veldheer Ce realis kwam opdagen, moest hij het
verbond met Rome hernieuwen. Naar \'t schijnt, was de toestand
der opgestane volkeren, na den strijd, even dragelijk, als hij voor-
heen jaren lang was geweest.

Men kan niet ontkennen, dat het verblijf der Romeinsche le-
gers hier te lande sporen achtergelaten, of, met andere woorden,
dat de onderwerping aan Rome gunstige gevolgen voor de bevol-
king dezer streken heeft gehad. Gedurende dien tijd werden hier
en daar wegen aangelegd, ook een enkele dijk; elders vaarten ge-
graven. Zoo liet Drusus, om een waterweg naar de Noordzee te
openen en de Bataven tegen overstroomingen van den Rijn te vrij-
waren, de naar hem genoemde gracht graven, waardoor de Rijn
nabij Doesburg met den IJsel werd vereenigd. Grootendeels uit
legerplaatsen, door de Romeinen opgericht, verrezen allengs steden,
als Nijmegen, Utrecht, Leiden en andere. Welkenrechtstreekschen
invloed echter de Romeinen op de beschaving der landzaten zelven
hebben geoefend, is moeielijk te zeggen. Het best laat hij zich
voorzeker nog afleiden uit de taal, d. i. uit de Nederlandscbe
woorden, aan het Latijn ontleend, b. v. schrijven, letter, enz.

De Franken en de Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze landen

worden een bestanddeel van het Frankische rijk. � De invoe-

ring van het leenstelsel en van den Christelijken

godsdienst. � De Noormannen.

Het spreekt vanzelf, dat ons vaderland, als bestanddeel van het
Romeinsche rijk of als woonplaats van stammen, diebondgenooten
van de Romeinen heetten, sedert de 3de eeuw n. C mede ten doel
stond aan de menigvuldige aanvallen, door de Germanen op dit
rijk gedaan. Van de groote vereenigingen, door de stammen der
Germanen onder gemeenschappelijke namen aangegaan-, zijn er twee,
die tot deze landen in nauwe betrekking komen te staan. Het zijn
die der Franken en der Saksen. Sinds het einde der 3de eeuw de-
den de Franken, n.1. de Sali�rs, bij herhaling invallen in de Ne-
derlanden, bleven er sinds de regeering van Julianus den afval-
lige, d. i. sinds 361 n. C, gevestigd en breidden zich vervolgens
meer en meer naar het Zuiden, eerst tot in Noordelijk Belgi�, later
tot de rivier de Somme uit. Na den dood van Clovis in 511 be-
hoorden Nederland en Belgi� ten deele tot die streek, welke men
Austrasi� noemde.

Doch de Franken waren het niet alleen, die ons land bewoon-
den. Sedert de 5de of de 6de eeuw is de landstreek bij den IJsel het
gebied niet langer van de Sali�rs, maar van de Saksen, een volk,
dat zich over een groot deel van Noordwestelijk Duitschland uit-
strekte en aan wier verbond de Tubanten en welke andere stam-
men Overijsel en Drente mogen hebben bewoond, zich aansloten.
Het noordelijk gedeelte van ons land werd in deze eeuwen, die
men het Frankisch tijdvak kan heeten, steeds bewoond door de
Friezen. Hun grenzen waren niet altijd dezelfde, maar het is ze-
ker, dat er tijden zijn geweest, waarin die van de Noordzee en
de Wezer tot de Schelde of de Sincfal, d. i. het Zwin (bij Sluis,
in Vlaanderen), reikten. Tusschen de Friezen en de Saksen aan
de ��ne zijde en de Franken aan de andere ontstond van de

6de eeuw af een strijd, die eerst in de dagen van Karel den groote
een einde nam.

Gedurende dat veelvuldig kampen verdwijnen de naam der Ba-
taven en die der Kaninefaten voor goed. Sedert de 5de eeuw ko-
men zij niet meer voor. Zoowel deze volkeren, als andere, die tot
dusver afzonderlijke namen hadden gedragen, sloten zich bij de
Franken aan of smolten met hen tezamen: hun naam ging in den
algemeenen naam «Franken" op.

De onderwerping der Friezen aan Karel den groote dagteekent
van \'t jaar 785, die der Saksen van 805. Van dien tijd af maken
dus die beide volkeren, bij gevolg ook Nederland en Belgi�, een
bestanddeel uit van het Frankische rijk, dat tot 843 bleef bestaan.
Gelijk elders, voerden de Franken in deze streken het leenstelsel
en het Christendom in. Het doopen of de bekeering der Friezen
was, behalve van den Frankischen geloofsprediker Wulfran, groo-
tendeels het werk van de Christenzendelingen, uit Engeland over-
gekomen, van Willebrord en Win f ried, sinds zijn overgang
tot het kloosterleven, alzoo reeds in zijn jongelingsjaren, doorgaans
Bonifacius (d. i. die zijn taak goed volbrengt) geheeten. Wille-
brord werd de eerste bisschop onder de Friezen. Wulfran is de
man, die door zijn onberaden ijver den koning der Friezen, Rad-
boud, in 719 noopte, te Hoogwoude (ten n. o. van Alkmaar)zijn
voet weder uit het water terug te trekken, waarin hij dien reeds
had gezet, ten einde door den doop in de gemeente der Christe-
nen te worden opgenomen. Bonifacius vond den 5den Juni 755 met
drie-en-vijftig zijner leerlingen bij Dokkum den dood des marte-
laars.

De verdeeling dezer landen of volken in den tijd van de heer-
schappij der Franken is drieledig: 1° de kerkrechtelijke, uitgaande
van den paus en allengs ingevoerd sedert het begin der 8ste eeuw;
2° de staatsrechtelijke, uitgaande van den keizer en in de 8ste eeuw
tot stand gekomen; 3° de burgerlijke of geographische, van vroeger
tijden dagteekenende en uit den boezem des volks voortgesproten. Ten
aanzien van de eerste verdeeling stond het Noorden tot de Schelde
en de Waal onder het bisdom Utrecht, het Oosten en het Zuiden
onder Saksische en Frankische bisdommen. Staatsrechtelijk werd
het land verdeeld in hertogdommen, deze weder in graafschap*

pen, de graafschappen o. a. in\'schoutambten. De burgerlijke ver-
deeling was in volken of landen, elk land in gouwen, elke gouw
in marken. Veelal stemde deze verdeeling geheel overeen met de
staatsrechtelijke, zoodat een gouw gelijk stond met een graafschap,
een mark met een schoutambt. Z�� gingen de aloude marken,
d. i. stukken grond, die voorheen \'t gemeenschappelijk eigen-
dom waren der markgenooten, welke waarschijnlijk van de eerste
verovering of inbezitneming dagteekenden, in deze nieuwe indee-
ling op.

Hier volgen een paar dier gouwen, zoowel uit het land der Frie-
zen en Saksen, als uit dat der Franken. In het tegenwoordige
Groningen: Hunsingo; in het tegenwoordige Friesland: Oostergo,
met de hoofdplaats Dokkum; in het tegenwoordige Holland: West-
Friesland, met de hoofdplaats Medemblik; in het tegenwoordige
Overijsel: Twente, met de hoofdplaats Goor; in het tegenwoordige
Gelderland: de Veluwe, de Betuwe, enz.

"Vraagt men naar de vruchten van de heerschappij der Franken
in deze landen, hierop kan in zooverre een antwoord worden ge-
geven, dat men zich over \'t geheel een tamelijk goed denkbeeld
van den algemeenen toestand vermag te vormen. Het land werd,
onder \'t oppergezag der koningen, bestuurd door hertogen en gra-
ven. Oorspronkelijk beduidt het woord hertog aanvoerder van een
leger. Maar dikwijls werd ook hij zoo genoemd, die over de krijgs-
benden eener zekere landstreek het bevel voerde, weshalve die titel
dan aan de landstreek werd gehecht. Zoo waren er hier te lande
drie hertogen: een van Friesland, een van Saksen en een van
Frankenland. Onder de hertogen stonden de graven, d. i. rechters.
In den beginne werd die titel zoowel aan ambtenaren van lagen
als van hoogen rang gegeven, zoodat b.v. een opzichter over wou-
den, dijken, wegen, enz. vaak graaf werd genoemd. Later werden
die koninklijke of keizerlijke ambtenaren gewoonlijk zoo geheeten,
die als rechters, maar ook als burgerlijke bestuurders enaanvoer-
ders van \'t leger den vorst vervingen. De bank van schepenen,
waarvan de graaf voorzitter was, had rechtspraak over het geheele
graafschap. Onder de graven vond men schouten, die aan \'t hoofd
stonden van de schoutambten. De bevolking was niet langer in
den toestand van wilde horden, maar in dien eener geregelde

maatschappij met vaste wetten. Zij was gesplitst in de volgende
standen: vrijen, liten (lieden of hoorigen) en slaven of lijfeigenen.
Dewijl de liten op de hoeven der vrijen woonden, noemde men ze
hof hoorigen. Noch hun toestand, noch die der lijfeigenen was zoo
onaangenaam, als die der slaven in de oudheid of die der negers
in de volkplantingen der Europeanen van den nieuweren tijd. Ten
bewijze dat handel en nijverheid geen geheel vreemde dingen waren,
strekt, dat Dorestad, (Wijk bij) Duurstede, b.v. een aanzienlijke
koopstad was. De groote wegen werden naar behooren onderhouden
en met wering van kn�velarij, tegen voldoening van bepaalde tol-
len, voor elk opengesteld.

Reeds gedurende de regeering van Karel den groote en vroeger
werden deze landen door de Noormannen besprongen; doch vooral
geschiedde dit onder \'t bewind van Lodewijk den vrome en na hem.
Deze woeste horden, de stroomen opvarende, legden de steden, die
zij op haren weg ontmoetten, zware schattingen van honderden
of duizenden ponden goud of zilver op, of kenmerkten in het binnen-
land, zoover zij doordrongen, haren weg door roof en doodslag.
Lodewijk de vrome verschafte de Noormannen een zeer gewenschte
aanleiding om hun rooftochten voort te zetten. Tot hem kwamen
n.1. drie dier Noordsche vorsten , Heriold, Roruk en Hemming,
die uit Denemarken waren verjaagd en met behulp van Lodewijk
hun gebied zochten te herwinnen. Lodewijk, die steeds voor \'t
Christendom ijverde, hoopte door \'t verleenen van den gevraagden
bijstand deze vorsten en misschien een aantal hunner onderdanen
tot het aannemen van dien godsdienst te bewegen. Hierin slaagde
hij naar wensch. De Deensche vorsten lieten zich in 826 doopen;
maar het mocht den koning der Franken niet gelukken, hen in
\'t bewind te herstellen. Vol blijdschap over hun bekeering, gaf
Lodewijk hun daarom leenen in de Nederlanden: aan Heriold
Dorestad of Duurstede en omstreken; aan Roruk Kennemerland (een
deel van Noord-Holland nabij Alkmaar) en aan Hemming Zeeland.
Dit bracht vele rampen over de Nederlandsche gewesten, want
behalve dat de van buiten komende Noormannen hier van nu af
hun heerschzucht ruimen teugel vierden, onderdrukten de in deze
landen gevestigde Noormannen de landzaten van tijd tot tijd zeer.
En niet v��r 885 eindigde hun heerschappij in deze streken.

Inmiddels had het Frankische rijk in 843, bij het verdrag van
Verdun, opgehouden te bestaan. Hierbij verkreeg Lotharius I o. a.
het oostelijk gedeelte van Frankrijk en aangrenzende landen, gele-
gen in \'t z., tusschen de Rh�ne en de Alpen, in \'t n., zoowel
ten n. van den Rijn als tusschen deze rivier en de Maas, gelijk
mede tusschen de Maas en de Schelde tot de monden dezer rivieren.
Lodewijk de Duitscher bekwam o. a. het land ten n. van de Alpen
\' en ten o. van den Rijn. Karel den kale eindelijk werd o. a. het
gebied ten westen van de Schelde, de Maas, de Sa�ne en de Rh�ne
toegewezen. Hieruit volgt, dat Lotharius I bijna geheel Belgi� en
Nederland, Karel de kale Vlaanderen, Artois en een deel van
Zeeland verwierf. Later, in 870 en 879, kwam het aandeel van
Lotharius I aan Duitschland.

Onderscheid tusschen den toestand van Friesland en dien van andere

streken van ons land. � De wisselingen in de opperheerschappij

dezer landen na het verdrag van Verdun. � Staten, die

in het Zuiden en in het Noorden verrijzen. �

Aard en uitbreiding der grafelijke macht.

Toen de Friezen zich in 785 aan Karel den groote onderwierpen,
werd hun land, zooals vanzelf spreekt, geacht een bestanddeel van
het rijk der Franken te zijn. Doch het leenstelsel werd bij hen zoo
goed als niet ingevoerd; zij behielden hun persoonlijke vrijheid,
eigendom en rechten, hoewel zij door koninklijke ambtenaren wer-
den bestuurd. Alzoo verschilde hun toestand van dien der bewoners
van de andere gedeelten dezer landen, als van Brabant, Zeeland,
Gelderland, Utrecht, Zuid-Holland en van een streek van Noord-
Holland , n.1. Kennemerland. Hier werd de Frankische stam, vroeger
of later, de overheerschende, de Friesche de onderliggende, \'t Ge-
volg was, dat de Friesche inwoners der laatstgenoemde landen,

althans grootendeels, ophielden vrijen te zijn, en, als hoorigen of
lijfeigenen, tot allerlei dienstbetooning aan de overheerschers wer-
den verplicht. Niet alleen als volk werden zij dus vernietigd; maar
zij verloren ook een groot deel hunner menschenrechten. Bij de
veelvuldige verdrukking van allerlei heeren, waaraan zij ten doel
hadden gestaan, had daarenboven menig vrije het als een geluk
beschouwd, zich als lijfeigene te mogen verkoopen, op die wijze,
met opoffering van de vrijheid, althans rust en veiligheid verwer-
vende. Nergens intusschen was het getal lijfeigenen zoo groot als
in de landen van den bisschop van Utrecht.

Na het jaar 843 kwamen de Nederlanden en Belgi� (steeds met
uitzondering van Vlaanderen en van een gedeelte van Zeeland),
om niet van het tijdperk van overgang te spreken, gelijk op blz.
9 werd opgemerkt, weldra tot Duitschland in die betrekking te
staan, waarin zij tot dusver hadden gestaan tot het rijk der Franken.
Van dien tijd af maakten zij, n.1. voor zoover zij bij het verdrag
van Verdun tot het aandeel van Lotharius I hadden behoord,een
bestanddeel uit van het hertogdom Lotharingen, en sedert 965,
toen dit hertogdom in Opper- en Neder-Lotharingen werd ver-
deeld, van het laatste.

In de 9de en de 10de eeuw werden waarschijnlijk de meeste Neder-
landen erfelijke leenen, dewijl dat, wat oorspronkelijk een gunst
des keizers was, allengs, in weerwil van dezen, als een recht
werd beschouwd. Het volk en de kleinere leenmannen, die zich
natuurlijk meer aan de plaatselijke overheid dan aan den veeltijds
afwezigen keizer hielden, namen met deze verandering licht genoe-
gen. Meer dan eens ontstonden er evenwel groote moeiel ijkheden
uit de vraag, of het eene of andere gewest alleen een mannelijk of
zwaardleen, of wel tegelijk een vrouwelijk of spilleleen was. Sedert
de 11de eeuw kwamen allengs meerdere gouwen aan ��n graaf. Dit
ontsproot hieruit, dat sommige gravengeslachten uitstierven of
werden verdreven en de overige zich dan met hun nalatenschap
verrijkten. Hierdoor kwam het, dat in de 12de eeuw bijna het ge-
heele land tusschen den graaf van Gelder, dien van Holland en
den bisschop van Utrecht was verdeeld.

De verandering, die langzamerhand in het Zuiden in den staat
van zaken plaats greep, was hoofdzakelijk deze, dat in plaats van

het hertogdom Neder-Lotharingen, voor en na, verschillende zelf-
standige staten ontstonden. De grootste dier staten was Brabant,
dat ook den titel «hertogdom" behield. Verder vond men er het
markgraafschap, veelal graafschap genoemd, Namen, enhetgraaf-
schap Henegouwen. Ten o. van deze drie staten lag het bisdom
Luik. Tusschen de Maas en den Rijn lag het graafschap, sedert de
11de eeuw hertogdom, Limburg. Maastricht was voor een gedeelte
een bezitting van den bisschop van Luik, voor een ander deel een
op zich zelve staande rijksstad, die later door Karel V van het
Duitsche rijk afgescheiden en aan Brabant toegevoegd werd. Ten
z. van Limburg stiet men op het graafschap, sedert 1354hertog-
dom, Luxemburg.

Antwerpen met zijn omstreken was reeds in de 10de eeuw een
markgraafschap van het heilige Roomsche of Duitsche rijk en werd
door den hertog van Brabant bestuurd. Mechelen was een heerlijk-
heid, die in 1357 aan "Vlaanderen kwam. Gelijk Artois in zijn ge-
heel, zoo was Vlaanderen grootendeels een deel van Frankrijk,
Kroon-Vlaanderen geheeten. Het andere gedeelte, het Noordelijke,
was een leen van Duitschland en werd Rijks- Vlaanderen genoemd.
O. a. bevatte het Zeeland bewester Schelde, d. i. het land ten n.
van de Hont. In 1007 gaf keizer Hendrik II Rijks-Vlaanderen aan
Boude wijn IV, graaf van Vlaanderen, in leen, die op zijn beurt
het Zeeuwsche land wederom in achterleen gaf aan graaf Dirk III
van Holland.

De staten, die in \'t Noorden verrezen en waarvan straks ter loops
werd gewaagd, waren Holland, Utrecht, Gelderland. Zooals men
gewoonlijk aanneemt, ontstond het graafschap Holland, waarbij dat
gedeelte van Zeeland behoort, dat tenn. vandeOosterscheldeligt,
in 922, doordien Karel de eenvoudige {Overzicht, 8ste druk, blz. 78) aan
hem, dien men veelal Dirk I noemt, Egmond en omliggend land, on-
geveer van Hillegom tot Alkmaar, schonk. Maar wil men op een
begin van \'t graafschap Holland wijzen, dat op een vasten grond-
slag steunt, dan moet men gaan tot het jaar 1018, tot dien Dirk,
die doorgaans dirk iii heet. Tusschen de Merwede en de oude
Maas lag te dier tijde een moerassig bosch, dat de bisschop van
Utrecht en die van Luik gemeenschappelijk bezaten. Deze wilder-
nis werd in het begin der 11de eeuw door graaf Dirk eigenmach-

tig in bezit genomen. Hij stichtte er een sterkte ter bewaking
van de talrijke rivieren, welke die streek besproeien, en hief er
op eigen gezag tol van de voorbijvarende schepen. Tevergeefs trachtte
keizer Hendrik II dit te beletten. De sterkte, door Dirk gesticht,
gaf het aanzijn aan de stad Dordrecht. Naar \'t schijnt, had de
genoemde streek, wegens haar rijkdom aan bosschen den naam
Holland gekregen, die, na de verovering, allengs op de meer
naar \'t noorden gelegen streken overging. Vanhier, dat de gra-
ven, die voorheen «graven in Friesland" heetten, zich sinds de-
zen tijd «graven van Holland" begonnen te noemen. Sedert 4323
werd de graaf van Holland, gelijk beneden zal worden aange-
toond, tevens graaf van Zeeland, een land, dat zijn naam wellicht
hieraan ontleent, dat het deels uit zee, deels uit land bestaat (zee
en land).

Gelderland bestond oudtijds uit de graafschappen Gelre of Gel-
der en Zutfen. De eerste, welke den titel «graaf van Gelder en
Zutfen" voert, is hendrik in 1138. «Graaf van Gelder" heette hij
naar zijn hoofdstad Gelre (ten n. o. van Venlo). In 1339 verhief
keizer Lodewijk reinoud nofDEN zwarte, zoo genoemd naar
de kleur van zijn hoofdhaar, tot hertog van Gelderland.

Zooals boven is vermeld, pleegt er sedert 695, toen Willebrord
zijn zetel te Utrecht vestigde, van een bisdom Utrecht te worden
gewaagd. Dikwerf komt het ook onder den naam het Sticht of Stift,
gelijkbeteekenende met «gesticht", voor. Hoe ver het gebied des bis-
schops in geestelijke of kerkelijke zaken reikte, is reeds (zie blz.
6) gezegd. Oorspronkelijk was de kerkelijke macht de eenige, die
de bisschoppen hadden. Doch sedert de keizers en andere mach-
tige mannen, van tijd tot tijd, allerlei bezittingen aan den bis-
schoppelijken stoel schonken, kwam hierbij allengs ook wereldlijk
gezag. Als wereldlijke vorsten waren zij, gelijk de overige Neder-
landsche vorsten in de Middeleeuwen, leenmannen van het Duit-
sche rijk. Sedert 1122 werd de bisschop door de kanoniken van
de vijf kapittelkerken gekozen. De vergadering van al die kano-
niken tezamen droeg den naam kapittel van Utrecht. Behalve over
Utrecht strekte zich de wereldlijke macht van de bisschoppen ook
uit over Overysel, daarom Oversticht geheeten, alsmede van Oro-
ningen en Drente. Wat Overijsel betreft, dit hebben zij trapsge-

wijze gekregen. Weleer waren hier, zooals elders, onderscheiden
graafschappen, alle aan het Duitsche rijk leenroerig. Naarmate
deze, bij het uitsterven der mannelijke lijn en anderszins, aan
het rijk vervielen, gaven de keizers ze aan den bisschoppelijken
stoel in leen.

Nog is niet gesproken van Friesland en van eenige in de Mid-
deleeuwen op zichzelf staande kleinere gedeelten van ons vader-
land. Het eerstgenoemde land, tevens West-Friesland, een groot deel
van de latere provincie Groningen en Oost-Friesland bevattende,
werd sedert Karel den groote door graven beheerscht. Wat die
andere deelen des lands aangaat, hiertoe behoorde o. a. de heer-
]ijkheid Westerwolde, sinds het einde der vorige eeuw bij de pro-
vincie Groningen ingelijfd.

Na op de bestanddeelen der Nederlanden in de Middeleeuwen
te hebben gelet, vestige men zijn aandacht op den aard der grafelijke
macht in Holland, waarbij men zich behoort te herinneren, dat wat
hier wordt aangevoerd tevens in \'t algemeen voor Gelderland, Utrecht,
enz. geldt. Oorspronkelijk waren de graven (zie blz. 7) ambtenaren,
d i. dienaren, die in naam van den koning der Franken of den
keizer van Duitschland de vierschaar spanden, de boeten invor-
derden en den heirban aanvoerden. Zij bezaten op dezen grond
doorgaans vele landen, bosschen enz. in vollen eigendom. De be-
diening, hun opgedragen, kon worden herroepen, weshalve niet
de graven naar de streek, waarover zij waren gesteld, werden
genoemd, maar de graafschappen den naam droegen van hen,
die ze bestuurden. Sedert de leenwet van keizer Koenraad II
(Overzicht, 8ste druk, blz. 79) in 1037 werden de graafschappen alom,
dus ook hier te lande, erfelijk. Nu bleven de graven niet lang meer
dienaren. Aangesteld door een heer, die verre was, poogden zij
weldra zich van hem zoo goed als onafhankelijk te maken, zijn
plaats geheel in te nemen, in \'t kort landsheeren te worden en
als zoodanig te handelen. Het hun geleende gezag zochten zij tot
een eigen te maken. Hiertoe behoefden zij den steun hunner on-
derdanen en moeten zich dien hebben weten te verschaffen. Eens
landsheer geworden, gaf ook de graaf van de aanzienlijke goede-
ren, die hij bezat of aan zich had getrokken, er vele in leen aan
de vrijen en eigenerfden, hier woonachtig, natuurlijk onder voor-

waarde, dat zij hem, den leenheer, getrouw zouden wezen en
bijstaan tegen wien ook.

In naam van den graaf of landsheer spande in Holland de baljuw
of schout, zijn ambtenaar, de vierschaar (d. i. de vier gerechts-
banken), of, met andere woorden, riep de schepenen, als bijzitters,
bijeen. De schepenen wezen het vonnis, en de baljuw of schout
sprak het uit. De baljuw, de plaatsvervanger van den graaf in elke
gouw, stond hier aan \'t hoofd van \'t burgerlijk bestuur, was voor-
zitter in de gerechten, voerde de ingezetenen in oorlog aan en
oefende het toezicht over wateren, wegen en dijken.

Vooral was het Floris V, die inbreuk maakte op de oude in-
stellingen en de grafelijke macht uitbreidde. Om niet afhankelijk te
zijn van den bijstand der edelen in geval van oorlog, stichtte hij
steden en begunstigde ze met keuren en allerlei voorrechten. Voor
den grafelijken domeingrond, waarop zij werden gebouwd, betaal-
den die steden een jaarlijksche som, als tot afkoop van de diensten,
waartoe de bewoners van dien grond zouden gehouden geweest zijn.
De gemeenten, aldus ontstaan, werden als vazallen of leenmannen
aangemerkt. Alzoo de burgerijen, als krijgsmacht, aan de troepen
der leenmannen kunnende tegenstellen en hun inkomsten met be-
hulp van de jaarlijksche schattingen, hun door de steden op te
brengen, vermeerderende, verzwakten de graven de heeren, zich-
zelven tevens versterkende. Deze gevolgen werden in nog ruimer
mate zichtbaar, toen de graven, met de edelen, eveneens d� steden
opriepen, om ook haar over \'slands belangen te raadplegen of
haar om beden te vragen. Op die wijze veranderden de graven
allengs de geheele inrichting van den staat. ₍

De burgers dier steden wierpen hoe langer hoe meer een aan-
merkelijk gewicht in de schaal. Op grond van den ouden rechts-
regel, dat geen vrij man kan worden gedwongen, zonder eigen
toestemming, iets van zijn eigendom aftestaan, konden ook zij hun
bewilliging onthouden aan de vorstelijke beden, d. i. aanzoeken om
geldelijke hulp, en wel in dier voege, dat elke stad voor zich kon
weigeren. En vermits in deze landen, gelijk elders, de geestelijk-
heid en de edelen van rechtswege bevrijd waren van alle lasten,
uitgezonderd van den krijgsdienst, en zich zoolang mogelijk in \'t
bezit van dit recht handhaafden, waren de graven meer en meer

verplicht, zich, ten einde de noodige gelden te erlangen, tot de
stedelingen te wenden. Deze gesteldheid van zaken verklaart ook
het aanwezig zijn van die tallooze privilegi�n hier te lande, als
zoovele bolwerken, om te groote overmacht van den graaf te
stuiten.

De inhoud dier stukken liep natuurlijk uiteen. Maar geen stad
of gewest was er bijna, of zij kon zich beroemen op een keur, waar-
door de ingezeten verzekerd was, niet buiten de grenzen van stad
of gewest gedagvaard of voor een vreemden rechter gedaagd te
worden (jus de non evocando). Dergelijke privilegi�n bezwoer de
graaf, aleer hij het bewind aanvaardde. Eerst dan legden de onder-
danen den eed van trouw en gehoorzaamheid af.

Wat het binnenlandsch bewind betreft, bleef Friesland tot den
tijd van Karel V op een geheel bijzonderen voet bestaan. De keizer
beleende met dit land hetzij den bisschop van Utrecht, hetzij den
graaf van Holland of een ander vorst. Alzoo meende zoowel de graat
van Holland als de bisschop van Utrecht een verkregen recht te
hebben op de heerschappij over de Friezen, die zei ven evenmin ge-
zind waren den een als den ander te gehoorzamen. De herhaalde
uitgifte van Friesland in leen toont aan, dat er, gedurende de
Middeleeuwen, in dit land geen gezag bestond, gelijk aan dat van
den bisschop van Utrecht, den graaf van Holland of den hertog
van Gelderland. De graven of regenten, die er waren, moeten wor-
den geacht ambtenaren van lageren rang te zijn geweest en met
minder macht bekleed, dan die was, welke de zoo even genoemde
landsheeren, elk binnen zijn perken, uitoefenden.

Holland onder de graven uit het Hollandsche huis.

Hetgeen op de laatstvoorgaande bladzijden omtrent het karakter
en de hoedanigheid van de macht der landsheeren staat opgetee-
kend ziet, uit den aard der zaak, niet op ��n tijdstip in \'t bij-
zonder. Het is veeleer een doorloopende beschouwing van de ont-

wikkeling dier macht in den loop der tijden, welke steeds behoort
te worden getoetst aan de geschiedenis der staten zelven, waartoe
wij thans overgaan, \'t Eerste graafiijk stamhuis, dat in Holland re-
geerde en oorspronkelijk in de streken van de oude abdij van Egmond
was gevestigd, was dat van Holland, naar de gewone meening,
922�1299 (zie echter blz. 11 en 12). Hier volgt de reeks der graven,
uit dat huis gesproten. Zoo men met 922 begint, zijn er zestien:
Dirk I, Dirk II, Arnoud, Dirk III, Dirk IV, Floris I, Dirk V,
Floris II, Dirk VI, Floris III, Dirk VII, Willem I, Floris IV,
Willem II, Floris V, Jan I. De plaats, waar de huldiging der graven
plaats had, was Dordrecht. De eerste graven waren vaak in oorlog
met de West-Friezen, met wier land zij, hoewel tegen den zin der
inwoners, beweerden door den keizer te zijn beleend. In 1256 viel
willem il op een veldtocht tegen hen bij Hoogwoude (tenn.o.
van Alkmaar), waar hij, met zijn paard door het ijs gezakt en
tevergeefs een groot losgeld biedende, door de vijanden Werd afge-
maakt. Eerst floris v, zijn zoon, onderwierp hen in 1282 en 1287,
en tevens de Waterlanders en de Drechterlanders, zooals hij vroeger
de Kennemelanders had bedwongen.

Eveneens hadden de graven dikwijls geschillen met de bisschoppen
van Utrecht, eensdeels wegens Friesland, anderdeels over de grens- .
scheiding. Zoo werd Utrecht ongeveer in 1145 door dirk vi , uit
wrok over het verlies van Friesland (zie blz. 15), belegerd. Toen
echter bisschop Her bert, aan het hoofd zijner geestelijkheid, in
plechtgewaad, met een boek in de hand uit de gewijde vest kwam,
om den banvloek over den graaf uit te spreken, ontgleed het krijgs-
zwaard aan zijn bevende handen en brak hij in aller ijl het beleg
op. Dat sommige graven zich zelfs aan openlijken oorlog met den\'
keizer durfden wagen, blijkt o. a. uit het voorbeeld van Dirk III
(zie blz. 12). En dan was Holland nog, ter zake van Zeeland (zie
blz. 11), in langdurigen kamp met de Vlamingen gewikkeld. Van
Hollands graven namen floris iii en Willem i persoonlijk deel
aan de kruistochten, de eerste aan den derden, waarin hij wakker
streed, maar in 1190 te Antiochi� aan een ziekte overleed. Zijn
tweede zoon Willem vocht, na den dood zijns vaders, mede voor
Acre. Nadat hij vervolgens zijn broeder Dirk VII als graaf was op-
gevolgd, ondernam hij aan \'t hoofd van een leger Hollanders en

Friezen gezamenlijk met de andere vorsten een tocht tegen Damiate
(in \'t n. van Egypte, nabij een der monden van den Nijl), om van-
daar Syri� en Palaestina aan te tasten. Na een langdurig beleg
werd Damiate in 12-19 ingenomen, maar in 1221 ook reeds weder
ontruimd. Ter herdenking der gebeurtenis hangen er. sedert het
midden der 16de eeuw, in den toren van de groote of St. Bavo\'s
kerk te Haarlem koperen klokjes, die zoowel eiken avond geregeld
als bij brand en andere gelegenheden worden geluid. Zij heeten
Damiaatjes, niet omdat zij van Damiate afkomstig zijn, maar
omdat zij bestemd zijn, de herinnering aan den tocht levendig
te houden.

.Slechts eenmaal werd, gedurende de regeering van het eerste
stamhuis, als punt van geschil, de vraag opgeworpen, of Hol-
land een zwaard- dan wel een spilleleen was. Het geschiedde in
1203, bij den dood van Dirk VII. Hij liet ��n dochter na, Ada
geheeten. Graaf Dirk had gewenscht, dat zijn broeder, weldra
graaf Willem I, als regent het bewind voor haar voerde. Maar
Dirks gemalin, Adelheide, haatte Willem, en hoewel zij zich niet
kon ontveinzen, dat Holland, destijds althans, als een mannelijk
leen werd aangemerkt, poogde zij het graafschap voor haar doch-
ter te behouden. Mede met het oog daarop huwde zij Ada uit aan
Lodewijk, graaf van Loon (ten n. van Luik). Dit huwelijk werd
voltrokken, terwijl het lichaam van Ada\'s vader nog boven aarde
stond, zoodat het gebruikelijk rouwmisbaar voor de blijde bruiloft
moest wijken. Deze handelwijze van Adelheid maakte de veront-
waardiging van vele edelen gaande, die nu partij kozen voor Wil-
lem. Z�� ontbrandde er een oorlog, waarin de fortuin Lodewijk
eerst een korte poos toelachte, om hem weldra ontrouw te worden.
Reeds in 1204 werd hij uit Holland verdreven en kwam er nim-
mer terug.

Allengs was het aanzien van het Hollandsen gravenhuis zeer
gerezen. Nog hooger steeg dit, toen Willem II, de stichter van
\'s Gravenhage, in 1247 tot Roomsch koning werd benoemd, een
waardigheid, die hem intusschen veel strijd kostte en geen wer-
kelij\'.te macht schonk. Doch juist toen zijn gelukszon in Duitschland
begon te rijzen en zijn uitzichten te verhelderen, viel hij, om-
trent dertig jaren oud, in den kamp tegen de West-Friezen (zie

Br. wijnne, Bekn. Gesch. v. h. Vaderland, 4de druk. 2

bh. 16). Hij, benevens Willem I en Floris V zijn het inzonderheid,
aan wie de steden en vlekken hun opkomst hadden te danken.

Gelijk elders, oefenden de kruistochten ook in ons land hun
invloed en brachten een geheele omkeering in de maatschap-
pij teweeg. Ook in Nederland begon men van lieverlede de
gevolgen te gevoelen van het onderlinge verkeer der nati�n, dat
toen opkwam. Dat men onder de banier des kruises voor een
heiliger beginsel streed, dan men tot dusver had gekend, leidde
tot veredeling van den woesten krijgsmansgeest en temperde de
ruwheid van zeden. Ook hier werd de kring van menschelijke
kennis en ervaring uitgebreid en verwekte de handel, die reeds
tot eenigen bloei kwam, een hooger gevoel van zelfstandigheid.
Nu de kennismaking met het Oosten en met het Byzantijnsche
hof de behoefte aan meer gemak en weelde, aan pracht en ver-
tooning had gewekt, vermenigvuldigden zich, met de vermeer-
dering van allerlei behoeften, eveneens de takken van nijverheid
en nam de handel een hooger vlucht. Alwie, getroffen door het
gezicht van Itali�\'s steden, fier op eigen bestuur, naar huis te-
rugkeerde, haakte naar \'t zelfde geluk en deed mede bij anderen
de begeerte daarnaar ontbranden. De edelen, die, om de kosten
der uitrusting te bestrijden, vele hunner eigendommen moesten
vervreemden of hun lijfeigenen de vrijheid schenken, verloren
van hun invloed en luister. Het volk werd uit de diepe verne-
dering der lijfeigenschap opgeheven en de grond gelegd tot het
ontstaan van den derden stand, d. i. dien der poorters of bur-
gers, en tot dien der boeren. De kruistochten bevorderden krach-
tig het gebruik der moedertaal en riepen rechten en vrijheden in
\'t leven. Zij verbonden de drie standen nauwer en ontwikkel-
den ze meer en meer door \'t wijzigen hunner zeden en ge-
woonten.

Op den grondslag nu, ook door de kruistochten gelegd, begon voet
voor voet het gebouw der burgerlijke vrijheid te verrijzen. Zoo-
als boven werd opgemerkt, zijn de meeste steden haar oorsprong
of bloei aan het straks genoemd drietal graven verschuldigd.
In de keuren, aan de steden uitgereikt, werd haar vrijdom van
tol geschonken; voor toezicht op wegen en vaarten gezorgd; een
zekere boete op misdrijven bepaald; het recht gegeven om haar

overheidspersonen of schepenen te verkiezen; vastgesteld, welk
getal van manschappen, b.v. 25 tot 30, de stad in geval van
oorlog moest leveren en hoe groot de som, jaarlijks te voldoen,
zou zijn, b.v. van 20 tot 60 gl. (zie blz. 14). Doch Floris ging
nog verder. Hij raadpleegde niet alleen de edelen, maar ook van
tijd tot tijd sommige steden over \'s lands belangen.

Z�� verrees, in tegenstelling met andere landen, op Hollands
bodem op vreedzame wijze tal van steden. Als regel gold het,
dat elk lijfeigene of hoorige, die binnen een stad zijn toevlucht
nam, vrij werd, zoo hij na jaar en dag door zijn heer niet was
opge�ischt. Groot was de verandering, die reeds hierdoor de toe-
stand van den lijteigene of hoorige onderging. Van dit oogenblik
af betaalde hij geen schot (van schieten, in den zin van bijdragen,
geven) en lot (eigenlijk: stuk grond, vandaar: de schatting er-
voor), d. i. hoofdgeld, meer, want dit geschiedde alleen door de
nietvrijen. Hij mocht, naar welgevallen, een huwelijk aangaan,
over zijn goederen beschikken, in ��n woord, hij kreeg persoon-
lijke rechten. Als burger deelde hij verder in de voorrechten,
waarmede de steden langzamerhand werden begiftigd. Geen an-
dere verplichtingen stonden hiertegen over, dan dat hij (zie bo-
ven) eens in \'t jaar met zijn medeburgers een vaste som moest
opbrengen, binnen de stad blijven wonen en zich, wanneer deze
eenig gevaar dreigde, gewapend naar de loopplaats begeven.
De band, op die wijze bij de opkomst der steden gelegd, werd
later nog nauwer toegehaald, sinds de burgers allerlei bijzondere
verbintenissen onder elkander aangingen. Hiertoe behooren hoofd-
zakelijk de gilden, d. i. vereenigingen van lieden, die hetzelfde
bedrijf of handwerk uitoefenen, met verbod aan anderen om dit
te doen.

Is het vreemd, dat Floris door zijn tegenstanders der keerlen
God, d. i. de afgod der stedelingen en boeren, werd genoemd?
Niet alleen door rechtstreeksche begunstiging, ook door het fnui-
ken van den adel bevorderde hij hun belangen. Op verzoek van
een paar steden en edelen uit het Sticht deed hij de heeren
Gijsbrecht van Amstel en Herman van Woerden, zijn
leenmannen, den oorlog aan. Die oorlog liep ten nadeele der
beide heeren af. Gijsbrecht deed in 1285 afstand van een deel

der goederen, die hij van den bisschop in leen had, o. a. van
Muiden, welke op Floris overgingen, die hierdoor een vazal van
Utrecht werd. Dezelfde bepaling werd op de heerlijkheid Woer-
den toegepast. Verder deden beiden afstand van hun allodi�n,
waar ook gelegen, ten behoeve van Floris, die ze hun als leenen
teruggaf.

Meer dan genoeg had Floris gedaan, ten einde den wrok der edelen
op zich te laden. Als om de maat vol te maken, voegde hij er
nog bij, dat hij veertig hoorigen, die zich op de een of andere
wijze jegens hem verdienstelijk moeten hebben gemaakt, van alle
slaafsche diensten ontsloeg en hen vrij verklaarde. Welk een ver-
grijp in \'t oog der edelen! Terwijl zij vol verbittering aan de
bevrediging hunner wraakzucht dachten, kregen zij onverwachts
een bondgenoot in Ed�ardl, koning van Engeland. Hij ver-
plaatste bij een verdrag, in 1295 met Guy van Dampierre, graaf
van Vlaanderen, gesloten, den stapel der Engelsche wol van
Dordrecht, waar hij sedert eenige jaren was, naar Brugge en
Mechelen. Hierom sloot Floris zich in den oorlog, die in 1293 tusschen
Engeland en Frankrijk losbarstte (Overzicht, achtste druk, blz.90),
sedert 1296 bij Philips IV of den schoone, koning vanFrank-
rijk, aan. Deze verbintenis deed Floris den dood. Eduard vond
bereidvaardige dienaren in een groot aantal edelen, die hij over-
reedde, om Floris gevangen te nemen en naar Engeland te voeren.
Zij, die hun arm inzonderheid leenden tot de uitvoering van
Eduards plannen, waren Jan van Kuik (de omstreken van
Grave, ten z. van Gelderland), Gijsbrecht van Amstel, Herman
van Woerden, Gerard van Velzen. W^Tat aller verbittering
had verwekt, was, dat Floris, daar partij kiezende, waar eigen
voordeel en overeenstemming van gevoelen hem riepen, lieden,
op welke zij laag neerzagen, uit het stof had verheven. Velen
hadden bovendien hun bijzondere grieven.

Weldra ondervond Floris, wat de vijandschap der edelen ver-
mocht. Op den dag, waarop hij als middelaar een verzoening had
teweeg gebracht van de heeren van Amstel en Woerden met de
verwanten van den heer van Zuilen, een leenman van het Sticht,
vielen de samengezworenen, in de nabijheid van Utrecht, op FIo-
ris aan, namen hem gevangen en voerden hem naar Muiden, om

hem vandaar naar Engeland in te schepen. Intusschen kwamen
de Kennemers, de Waterlanders, de West-Friezen en de Gooi-
landers op de been, legerden zich voor Muiden en eischten, dat
men hun den graaf overleverde. In plaats van aan deze vordering
gehoor te geven, zetteden de edelen Fl�ris te paard en trachtten
hem, langs een omweg vliedende, naar Brabant of Vlaanderen te
vervoeren. Maar ternauwernood hadden zij een eind weegs afge-
legd, of zij stieten op een schaar Gooilanders, die denzelfden eisch
als kort tevoren deden. Vreezende voor de overmacht te moeten
bukken, pleegden thans de edelen, Floris om hals brengende, de
misdaad, die zij niet van plan waren geweest te bedrijven. Der
keerlen God viel als het offer hunner wraak in 1296. Let men
op de gevolgen, dan voorzeker zijn \'s graven handelingen zeer te
prijzen; maar van het standpunt van \'t recht beschouwd, zijn zij
van willekeur niet, vrij te pleiten. Eenige van de moordenaars
vielen in handen van de West-Friezen en Kennemers en werden
door hen gedood; anderen werden door den scherprechter ter dood
gebracht; nog anderen, met name de heeren van Amstel, Woer-
den en Velzen, ontvluchtten het zwaard der gerechtigheid.

In 1297 volgde Floris\' zoon jan hem op. Wolfert van Bor-
selen, (op Zuid-Beveland), heer van Veere, werd aan het hoofd der
regeering geplaatst, maar in 1299, bij een oploop van \'t volk, te
Delft van \'t leven beroofd. Door dit onheil van zijn leidsman verstoken,
wierp Jan zich in de armen van zijn neef, Jan van Avennes
(ten z. van Bergen, destijds in Henegouwen, thans in Frankrijk),
graaf van Henegouwen, wien hij het bewind voor vier jaren op-
droeg. Doch reeds in \'t eerste jaar van dit regentschap, nog in
1299, stierf Jan I.

Holland en Zeeland onder de graven uit het Henegouwsche

en het Beiersehe huis.

Jan van Avennes, nu jan ii , alzoo in \'t bezit van drie graaf-
schappen zijnde, liet zich, evenals zijn opvolgers, in ��n of meer
dier graafschappen vervangen door plaatsbekleders, stad- of ste-

dehouders genoemd. Gedurende Jans bewind barstte de zware
oorlog uit tusschen Frankrijk en Vlaanderen, waarin de graaf
van Holland en Henegouwen als bondgenoot van Filips den
schoone optrad. Dit, gevoegd bij de ingewikkelde betrekking, die
steeds tusschen Vlaanderen en Holland bestond, noopte de Vlamingen,
gehoor gevende aan den aandrang der Zeeuwsche edelen, ��n jaar na
den slag bij Kortrijk (Overzicht, achtste druk, blz. 90), in Zeeland
en Holland te vallen. Zelfs drongen zij tot Haarlem door; doch
hier werden zij in 1304 gestuit bij het Manpad, dat zijn naam
ontleent aan het vluchten van zoovele mannen, n.1. Vlamingen.
De eer dezer zege komt toe aan de dapperheid en de tegenwoor-
digheid van geest zoowel van Witte van Haamstede (op
Schouwen), een onechten zoon van Floris V, als van Willem
van Oostervant (een voormalig graafschap in Henegouwen), Jans
zoon. En binnen ��n week werd geheel Holland, gelijk weldra
ook Zeeland, van de overweldigers bevrijd. De graaf zelf was in-
middels in Henegouwen gebleven, waar hij nog in \'t zelfde jaar
overleed.

Zijn opvolger was willem iii, de goede (1304�1337).
Naar het schijnt, is hij het, die de beden in Holland en Zeeland
invoerde, d. i. de bijdragen, die de graaf van tijd tot tijd vroeg,
wanneer de gewone inkomsten niet toereikend waren. Verder
riep hij voor \'t eerst de schepenen der steden van Holland en
Zeeland op, om met de edelen over een punt, rakende de op-
brengsten, te beraadslagen. Bij een dusdanige gelegenheid kwam
eens de genegenheid, welke die onderdanen voor hem koesterden,
op treffende wijze aan het licht. Toen Willem van Holland en
Zeeland 1000 gl. vroeg, drong men hem, 10,000 gl. aan te ne-
men. Dit weigerde liij, zeggende, dat hij ook de 1000 gl. niet
wilde, overtuigd, dat hij bij dergelijke lieden , indien het mocht
worden vereischt, steeds genoeg geld zou vinden. Die gezindheid
verklaart op voldoende wijze, hoe Willem zijn bijnaam verwierf.
Deze bijnaam, die op de degelijkheid en de voortreffelijkheid van
zijn bewind over \'t geheel ziet, werd hem, die het recht steeds
onkreukbaar handhaafde, voorzeker naar verdienste toegekend.
Van de gebeurtenissen, onder zijn regeering voorgevallen, is zon-
der twijfel de gewichtigste het verdrag, dat hij in 1323 met den

graaf van Vlaanderen, Lodewijk I van Nevers (ten z. o. van Or-
l�ans), sloot. Hierbij zag Lodewijk van de leenhulde wegens Zee-
land bewester Schelde (zie blz. 11) af. Keizer Lodewijk van Bei-
eren bekrachtigde als leenheer dit verdrag. Van nu aan was de
graaf van Holland tevens graaf van Zeeland. Vergrootte Willem
door het eindigen van een strijd, die eeuwen lang vijandelijkheden
had teweeg gebracht, het aanzien en de macht van Holland, ook
de luister van zijn huis steeg, toen zijn dochter Margareta met
keizer Lodewijk in \'t huwelijk trad.

Aan Willems zoon, willem iv (1337�1345), gelukte het,
zooals aan sommige zijner voorgangers, vasten voet in Friesland
te krijgen en er eenig gezag uit te oefenen. Toch brak er een
opstand tegen hem uit. Met een sterke vloot daarheen getogen,
landde de graaf in de nabijheid van Stavoren, waar hij door de
Friezen werd verslagen en zelf omkwam.

De gesneuvelde vorst liet geen kinderen na. Dus zocht elk,
die tot hem in eenige betrekking stond, naar aanspraken op
de graafschappen, gegrond of ongegrond. De keizer, Lodewijk
van Beieren, legde de hand op alles, want Henegouwen moest,
als spilleleen, aan Willems oudste zuster, Margareta, komen,
terwijl Holland en Zeeland, als zwaardleen, aan het\' rijk ver-
vielen. In Holland en Zeeland liepen de gevoelens zeer uiteen.
De meerderheid van den adel had er niet tegen, dat de keizerin
haren broeder opvolgde. Daarentegen verlangden de steden een
man, een wakker vorst. Zooals elders in Europa, lag ook hier
te veel brandstof opgestapeld voor een strijd tusschen de beide
vijandige elementen, reeds onder Floris V ontkiemd (zie blz. 20),
dan dat hij niet zou uitbarsten bij de eerste gelegenheid, welke
de verdeeldheid weder in \'t leven riep. Intusschen haastte keizer
Lodewijk zich, in 1346 zijn gemalin plechtig met Holland, Zee-
land en Friesland te beleenen. Onverwijld vertrok zij naar haar
graafschappen. Weldra had zij onder de edelen een aantal raads-
lieden, die haar vertrouwen bezaten. Dit verbitterde anderen, die
niet tot de uitverkorenen behoorden. Gesteund door vele steden,
lieten zij de machtspreuk hooren, dat Holland zich nimmer door een
vrouw, ab wettige vorstin, zou laten regeeren. De keizerin besloot voor
den storm te wijken. Eer zij echter naar Beieren terugkeerde,

noodigde zij de edelen en de steden uit, een van Lodewijks zonen
als stedehouder te kiezen. De keus viel op Lodewijks tweeden zoon
Willem. Hij voerde den titel verbeider. Maar ook hij vond geen ge-
noegzamen steun en was weldra met schulden overladen. Daarom
leende hij het oor aan zijn tegenstanders, die zich lieten verluiden,
dat, zoodra hij in den waren zin des woords graaf was, de zaken
anders zouden gaan.

Dit alles hoorde de keizerin, en het wekte in hooge mate
haar bezorgdheid op. Terzelfder tijd stierf haar gemaal, en de
keizerskroon viel aan Karel IV, den vijand van het Beiersche huis
(Overzicht, achtste druk, blz. 89), ten deel. Nu was goede raad duur.
In haar verlegenheid gaf Margareta gehoor aan den wenk van
eenige welmeenende lieden, die haar uit Holland schreven, dat
haar niets anders overbleef, dan het graafschpp voor goed aan
Willem af te staan. In 1349 teekende zij dus een verklaring,
waarbij zij Willem als graaf van Holland en Zeeland en als heer
van Friesland erkende, onder voorwaarde dat hij haar jaarlijks
ongeveer 34,000 gl. en een zekere som op eens betaalde. Maar
Willem keerde de beloofde sommen niet uit. Zoo nam in 1350
de strijd tusschen de Hoekschen en de Kabeljauwschen een aan-
vang. Margareta herriep haar gift en begaf zich naar Henegouwen.

Hoekschen en Kabeljauwschen waren de namen der partijen. Het
is licht te begrijpen, dat een volk, in welks bedrijf de visch een
groote rol speelt, die kooplieden Kabeljauwschen noemde, welke,
als de van roof levende visschen, vaak rijk werden ten koste der
geringere volksklasse. En waren zij gelijk aan kabeljauwen, dan
konden de edelen, die de hand aan het zwaard sloegen, als
wilden zij de tegenstanders, gelijk den visch met den haak of
hoek, ermede doorboren, zeer goed Hoekschen worden geheeten.
Een roode hoed was het kenteeken der Hoekschen, een grauwe
dat der Kabeljauwschen. Verreweg het meerendeel van Hollands
steden was Willems zaak, die der Kabeljauwschen, toegedaan,
slechts die niet, welke den adel behoorden. In Zeeland daaren-
tegen telde Margareta, naast vele edelen, ook een aantal steden
onder haar aanhangers. De boeren stonden grootendeels de Hoek-
schen bij. Intusschen behoort men niet voorbij te zien, dat er,
hoe scherp men ook de grenslijn tusschen de beide partijen trachte

te trekken, geen stad of streek was, waar slechts �f Hockschen
�f Kabeljauwsohen de bevolking uitmaakten.

De oorlog der Hoekschen en der Kabeljauwschen kenmerkte
zich hierdoor, dat toen, voor \'t eerst hier te lande, buskruit
door de troepen werd gebruikt. Na vele mislukte pogingen werd
eindelijk, in 1354, het geschil op afdoende wijze uit den weg
geruimd. Margareta stond Willem de graafschappen Holland,
Zeeland en Friesland af en behield alleen Henegouwen. Wederom
beloofde Willem, dus WILLEM v geworden, haar een jaargeld
te zullen betalen. Twee jaren daarna overleed de keizerin te
Quesnoi (in Henegouwen). Kort hierop bracht men ook haar
zoon derwaarts, want sedert 1357 vertoonden zich bij hem sporen
van krankzinnigheid.

De partijen waren in \'t leven geroepen, en al was de twist,
die ze, meer dan eenig ander voorval, had doen ontstaan, nog
bij het leven der hoofdpersonen bijgelegd, tusschen deze partijen
zelven werd de strijd, met langer of korter tusschenpoozen, on-
geveer anderhalve eeuw voortgezet. Inmiddels werd Willems jon-
gere broeder albrecht door toedoen der Hoekschen regent of
ruwaard. Eerst in 1389, na den dood van Willem V, werd hij
graaf (1389�1404). Met zijn zoon, Willem van Oostervant (zie
blz. 22), stelde hij zich aan het hoofd van een talrijk leger, dat
een krijgstocht naar Friesland ondernam. Keer op keer werden
de Friezen geslagen; doch gevolgen leverden de behaalde over-
winningen niet op. Tallooze sommen verslond de oorlog, en niet
anders won de graaf, dan dat hij vasten voet in Stavoren had.
In vele opzichten herinnerde het bewind van Albrecht aan dat
van Willem den goede. Ook hij was een vorst, die aan Europa\'s
hoven in hoog aanzien stond. Zijn dochter Margareta huwde
hij uit aan Jan zonder vrees, een zoon van Philips den stoute,
hertog van Bourgondi�, zijn zoon Willem aan Philips\' dochter
Margareta. Deze huwelijken hadden dit gevolg, dat het Beiersche
huis in nauwe betrekking kwam te staan tot het Bourgondische.
Albrechts jongste zoon Jan werd bisschop van Luik. Een der
merkwaardigste feiten zijner regeering, wat de binnenlandsche
aangelegenheden betreft, is, dat te dier tijde in de meeste steden
van Holland, naast schout en schepenen, als overheid, burge-

meesters optraden met een raad, waarvan de leden uit de burgers
werden gekozen. Albrecht overleed in 1404.

willem vi, tot dusver Willem van Oostervant genoemd
(1404�1417), had een afkeer van de Kabeljauwschen. Hij hield
zich aan de gewoonte, door zijn vader ingevoerd, huurtroepen
ter bezetting zijner sterkten op de been te houden en dankte ze
niet weer af. De graven uit het Beiersche huis zagen zeer
goed in, dat deze bezoldigde krijgslieden bruikbaarder werk-
tuigen tot het volbrengen van hun wil waren, dan de leentroe-
pen, weshalve zij deze hoe langer hoe meer te huis lieten. In
1417 stierf Willem "VI, slechts ��n dochter nalatende, Jakobavan
Beieren, geboren in 1401. Het zelfde jaar, waarin Jakoba haar
vader ontviel, had haar reeds haren eersten gemaal, Jan van
Touraine (het graatschap, waarvan Tours de hoofdstad was),
den tweeden zoon van Karel VI, koning van Frankrijk, en na
den dood zijns broeders dauphin, onti;ukt.

Voorzoover de opvolging betreft, had Willem dezen maatregel
genomen. ��n jaar v��r zijn dood had hij de edelen en de steden
van Holland en Zeeland bijeengeroepen en uitgenoodigd hem bij
eede te beloven, zijn dochter Jakoba als wettige opvolgster te
zullen erkennen. Velen, maar slechts Hoekschgezinden, waren
verschenen en hadden aan het verzoek voldaan. Toen nu Willem
was overleden, scheen het eerst, dat zich niemand tegenover
Jakoba zoude stellen. Sedert "lang toch werd op de bepalingen
ten aanzien van de opvolging in de leenen van het Duitsche rijk
niet meer gelet en handelde men, zooals de omstandigheden het
medebrachten. Jakoba legde de belofte af, steeds in gemeenschap-
pelijk overleg te zullen regeeren met haar moeder, Margareta van
Bourgondi�, en met haren oom, Jan van Beieren, die sinds
het dempen van een hevig oproer te Luik ook wel »Jan zonder
genade" werd genoemd. Maar nog was het jaar 1417 niet ten
einde, of er ontstonden geschillen tusschen Jan en Jakoba.

Z�� herleefde de burgeroorlog: de partijen stonden immers toch
tegenover elkander, en de Kabeljauwschen hadden slechts op een
hoofd uit het grafelijk huis gewacht. In 1418 voltrok Jakoba
haar tweede huwelijk met Jan IV, hertog van Brabant en Lim-
burg, markgraaf van Antwerpen, den stichter van dehoogeschool

te Leuven. De oorlog zelf leverde voor Jakoba niets dan te-\'
leurstelling en verlies op. Door de omstandigheden gedwongen,
stemde zij in een verdrag toe, dat Philips de goede, hertog van
Bourgondi�, een zoon van Jan zonder vrees en neef van de strij-
dende vorstin, in 1419 als middelaar tot stand bracht. Van dit
oogenblik af gold alleen het gezag van Jakoba\'s oom in Holland
en Zeeland. Zijzelve vertoefde met haren gemaal in Brabant, en
hoe ook de Kabeljauwsche partij, door Jan van Beieren begun-
stigd, hier en daar de Hoekschen onderdrukte, zij was, bij de
onverschilligheid en de onbekwaamheid van Jan van Brabant, niet
in staat, zich ertegen te verzetten. Welhaast leverde Jakoba\'s
echtgenoot een nieuw bewijs van die onverschilligheid omtrent
haar belangen. In 1420 verpandde hij, tegen een groote som
geld, Holland en Zeeland aan Jan van Beieren. Niet alleen Ja-
koba, ook de onderdanen zelven van den hertog, d. i. de staten
van Brabant, koesterden de grootste minachting voor Jan, dien
zij hierom van het bewind ontzetteden, het regentschap aan zijn
broeder opdragende. Nu kon Jakoba den smaad niet langer dulden,
een zoodanig man tot gemaal te hebben. Zij stak naar Engeland
over, met den koning van welk land, Hendrik V, zij reeds vroe-
ger onderhandelingen over een nieuw huwelijk had aangeknoopt,
en trouwde in 1422 ten derden male met Humphrey, hertog
van Glocester, Hendriks broeder. Drie jaren daarna, in 1425,
overleed Jan van Beieren.

Jan van Beieren liet zijn rechten op de drie graafschappen bij
testament na aan zijn neef Philips den goede van Bourgondi�.
Maar Holland en Zeeland verklaarden Jan van Brabant getrouw
te blijven; Henegouwen huldigde den hertog van Glocester en
Jakoba. Op nieuw begon alzoo de oorlog tusschen Jan van Bra-
bant en Philips aan de ��ne en Jakoba aan de andere zijde.
Jakoba\'s troepen gelukte het, in 1425 Schoonhoven te vermees-
teren. Aan alle manschappen der bezetting werd het leven ge-
laten, slechts niet aan ��n man, Allaert Beilink,
vroeger schout te Gouda, die mede had gestreden ter verde-
diging van het slot der stad. Op last van een Hoeksch edel-
man werd hij � dit is althans het waarschijnlijkste der uiteen-
loopende gevoelens over het lot van dezen man � levend be-

graven. Inmiddels verliet Humphrey, uit hoofde van geschillen
in Engeland, waarin hij was betrokken, deze landen. Terzelfder
tijd benoemde Jan van Brabant zijn neef tot ruwaard van Hol-
land en Zeeland. Slechts in Schoonhoven, Gouda en Oudewater
werd Jakoba als gravin erkend. Gedurende het vervolg van den
strijd, die steeds slepend bleef, overleed Jan van Brabant in
1427, terwijl een geestelijk gerechtshof te Rome in 1428 de
echtverbintenis met Glocester voor onwettig verklaarde. Z�� ook
van dezen man verlaten, dien de in Engeland heerschende ver-
deeldheid tot dusver had verhinderd hier krachtdadig op te
treden en die nu zonder tegenzin in de uitspraak der kerk
berustte, werd Jakoba meer en meer in \'t nauw gebracht. Daar
haar gezag tot de drie genoemde steden beperkt was, zag zij
geen anderen uitweg dan het sluiten van een verdrag, dat in
1428 te Delft tot stand kwam. De hoofdpunten waren: Jakoba
wordt erkend als gravin van Holland, Zeeland, Friesland en
Henegouwen, Philips van Bourgondi� als ruwaard en erfgenaam
dezer gewesten; in die hoedanigheid zal Philips het bewind voe-
ren, totdat Jakoba een nieuw huwelijk aangaat; Jakoba zal niet
hertrouwen dan met toestemming van hare moeder, van Philips
en van de drie stenden der landen, tenzij zij wil geacht wor-
den, haar onderdanen van den eed van gehoorzaamheid te heb-
ben ontslagen; Jakoba zal een gedeelte trekken van de inkomsten
der graafschappen.

Philips benoemde tot stadhouder van Holland en Zeeland
Frank van Borselen, die door de diensten, met groote
kieschheid aan Jakoba bewezen, weldra zoozeer haar gene-
genheid verwierf, dat zij met hem in den echt trad. Frank
van Borstelen verloor nu-het stadhouderschap, doch werd door
Philips tot graaf van Oostervant verheven. Deze daad van Jakoba,
als strijdende met het verdrag van Delft, had in 1433 het ver-
lies der grafelijke waardigheid ten gevolge. Daarentegen verkreeg
zij van Philips vele heerlijkheden, waarvan zij de inkomsten
bleef trekken tot haren dood in 1436.

Holland en Zeeland onder de graven uit het Bourgondische huis.

Jan zonder vrees werd in 1419 op de Yonnebrug gedood (Overzicht,
achtste druk, blz. 91). Zijn zoon philips de goede (1433�1467)
volgde hem onmiddellijk in Bourgondi�, Vlaanderen, Mechelen,
Franche-comt�, Artois en Salins op. In 1421 kocht hij het graaf-
schap Namen van graaf Jan III, die zich het vruchtgebruik gedu-
rende zijn leven voorbehield en na wiens dood, in 1429, Philips
het land in bezit nam. In 1430 erfde hij van een neef Brabant,
Limburg en Antwerpen. In 1433 stond Jakoba hem Henegouwen,
Holland, Zeeland en Friesland af. Eindelijk kocht hij nog het
hertogdom Luxemburg en nam het in 1451 in bezit.

Philips de goede is de eerste hertog uit het huis van Bour-
gondi�, die onder de Nederlandsche vorsten een plaats bekleedt.
Langzamerhand was de omvang van het grafelijk gezag in de
staten, die het tegenwoordige Nederland en Belgi� uitmaken,
grooter geworden. Allengs waren vele beletselen tegen de uit-
breiding van dat gezag uit den weg geruimd. Niet langer was
de grond van Holland en Zeeland, om van deze maar alleen
te spreken, met tal van kasteelen overdekt, waarin evenveel
edelen met hun in \'t staal gedoste manschappen lagen, steeds
ten aanval tegen den graaf gerust. De macht des adels was voor
die van den landsheer geen struikelblok meer. Een andere was
ervoor in de plaats gekomen. Als een loopend vuur was het
streven der ingezetenen om zich tot gemeenten te vereenigen
van den een tot den anderen staat overgegaan. Door de behoefte
aan geld gedrongen, hadden de vorsten geen perken gesteld aan
de begeerte der steden, naar privilegi�n, maar ze met ruime hand
gegeven aan wie ze verlangde. Doch van lieverlede begonnen die
vorsten, de gevolgen hunner milddadigheid inziende, te trachten
ze op allerlei wijze te voorkomen. Zij schrikten voor den vorm
van gemeenebest, die aan de gemeenten eigen was. Zij vingen
aan de overeenstemming te duchten, die meer en meer ontstond
tusschen de burgers en de door hen gekozen overheidspersonen.
Hiertegen richtte zich dus hun streven. Niet langer riep nu de

graaf, zooals weleer, het gansche lichaam der gemeene poorters
bij klokkesiag op, maar alleen een zeker aantal der meest ge-
goeden van hen, (naar het woord vroed = wijs) doorgaans de
vroedschap en rijkheid geheeten, om, na hen te hebben gehoord,
zijn besluit te nemen. Alzoo werden zij, die men opriep, tel-
ken male als de vertegenwoordigers der poorters in \'t algemeen
aangemerkt.

Bij de graven uit het Henegouwsche en het Beiersche huis was
evenwel het beperkt gezag nog een oorzaak van beperkte heersch-
zucht. Anders werd dit sedert het optreden van het Bourgondische
huis, dat, zoovele staten onder zijn macht vereenigende, ze zooveel
mogelijk tot ��n lichaam wenschte te doen samensmelten. Dit
huis toonde in al zijn daden, welk zijn doelwit was: eenheid,
overwicht der grafelijke macht over den adel en over de steden
beide. En toen later het Oostenrijksche huis voor het Bourgondische
in de plaats kwam, hield ook dit vast aan een stelsel, dat den
vorst het regeeren zoo gemakkelijk maakte, en, hoewel het ook
ten nutte der ingezetenen verstrekte, toch geheel in \'t belang
van den landsheer was uitgedacht. De Hoeksche en Kabeljauwsche
verdeeldheden werkten het doel des graven in de hand.

Ter bevordering nu van het groote doel, zoo even aangeduid,
deed Philips de goede verschillende stappen. Hij is de oprichter
van dien vasten raad, die het hof van Holland wordt genoemd
en in 1428 tot stand kwam. Hij had zitting te \'s Gravenhage en
zat in hooger beroep terecht over alle vonnissen, in burgerlijke
zaken door andere rechtbanken gewezen. Het spreekt vanzelf,
dat hierdoor aan de oude vierscharen veel van haar kracht werd
ontnomen. De leden van \'t hof werden door den graaf aangesteld
en waren dus alleen van hem afhankelijk. Een andere stap was
deze. Aan vele steden van Holland vergunde Philips, op de wijze,
boven omschreven, vaste vroedschappen of stedelijke raden op te
richten, die zichzelven mochten aanvullen. Intusschen hoede men
zich, deze vroedschappen voor de »regeering" der steden te houden.
Zij waren niets anders dan de vertegenwoordigers van \'t lichaam
der burgerij. De regeering berustte bij schout, schepenen en hurge-
meesters, \'s graven ambtenaren.

Er is nog meer. In 1455 stelde Philips een hoog gerechtshof

in, dat hij den naam geheime of groote raad gaf, waarop alle
inwoners zijner gewesten zich, bij rechtsgeschillen, in app�l
konden beroepen. De geheime raad hield zijn zittingen in de
plaats, waar de vorst vertoefde, en kreeg later een vasten zetel.

Philips de goede is ook de eerste graaf, die een paar malen
een vergadering der Algemeene Staten bijeenriep. Reeds is in dit
werk gewag gemaakt van het raadplegen der edelen, of der ste-
den, of der edelen en steden tezamengenomen door de graven.
Dergelijke bijeenkomsten, die voor ieder gewest in \'t bijzonder
werden gehouden, noemde men sedert Albrechts tijd dagvaarten,
later staten, vermits de edelen en de steden, waaruit zij beston-
den, de staten, d. i. standen deslands, vertegenwoordigden. Voor
\'t eerst komt die naam, wat Holland betreft, in 1428 voor.
Het getal der steden, die doorgaans opkwamen, was zes, n. 1.
Dordrecht, Haarlem, Delft, geiden, Amsterdam en Gouda. Voor-
zitter dier staten was aldaar hij, die het ambt van \'s lands ad-
vocaat bekleedde. In Zeeland bestond het lichaam der staten uit
drie leden, n.1. uit den abt van Middelburg, de edelen en vijf
steden. In plaats nu van, gelijk tot dusver, de staten van elke
provincie in \'t bijzonder, riep Philips eenige keeren die van alle
gewesten gezamenlijk ter vergadering op, hierdoor den grond
leggende tot het latere lichaam der Staten-Generaal. Zeer bekend
is b. v. de vergadering der Algemeene Staten, die den 25sten April
1465 te Brussel plaats had.

De jaren van Philips\' regeering zijn een van de merkwaar-
digste tijdperken der geschiedenis, zoowel wat zijn eigen daden
betreft, als ten opzichte van de wereldgeschiedenis in\'t algemeen.
Tot die daden des vorsten behoort nog de instelling in 4429 van
de orde van het gulden vlies. Het doel der instelling was, de edelen,
wier ridderlijke dapperheid hij hoog waardeerde, ter bescherming
van de kerk, nader onder elkander en aan zijn persoon te ver-
binden. Hijzelf was er het hoofd van. Geen der leden kon voor
een andere rechtbank, dan voor die der orde, worden gedaagd.
Het zinnebeeld der orde was het »lam Gods," dat de ridders aan
een keten om den hals droegen.

Merkwaardig is de tijd van Philips\' regeering. Immers in die
jaren vallen de verovering van Constantinopel door de Turken, de

invoering der vuurwapens bij de legers, waardoor aan het over-
wicht der edelen weder een gevoelige schok werd toegebracht,
en de uitvinding der boekdrukkunst, De eer dezer uitvinding
komt �f aan Lourens Janszoon Coster van Haarlem, �f aan Johan
Guttenberg toe, die ongeveer 1455 te Maints leefde. De Neder-
landsche gewesten dreven veel handel; hun zeevaart was belang-
rijk. Vlaanderen en Brabant waren beroemd door hun laken-
fabrieken. De zetel van den handel in hout, vee, paarden en
koren met de Oostzee en het Noorden van Europa was in Holland.
Vele steden waren leden van het Hanzeverbond. Een andere en
rijke tak van bestaan was de haringvisscherij, die evenwel haar
toppunt nog niet had bereikt. Willem Beukelszoon van Biervliet
(in Staats-Ylaanderen), overleden in 1397, had het kaken en
zouten van dien visch, die eertijds alleen versch werd gegeten,
uitgevonden. De schepen, waarmede men ter haringvangst voer,
heetten en heeten nog buizen. Aan \'s volks tevredenheid over
dien bloei is Philips\' bijnaam toe te schrijven. Het volk noemde
den vorst »den goede,\'\' die hun, in plaats van de lange regee-
ringloosheid en den burgeroorlog, wederom de weldaden van den
vrede, de veiligheid en het recht deed kennen. Op die wijze be-
toonde het zijn dankbaarheid aan Philips, die, zijn eigen belang
met dat zijner staten vereenzelvigende, de goede dagen van Wil-
lem Hl deed terugkeeren. Intusschen valt het niet te ontkennen,
dat die bijnaam hem geenszins wegens overgroote goedheid van
aard toekomt, daar menige haide daad tegen hem getuigt.

Philips liet, bij zijn dood in 1467, een weivoorziene schatkist
aan zijn zoon ka rei. den stoute (1467�1477) na. Deze
graaf nam, met het oog op het stelsel van zijn hnis, twee ge-
wichtige maatregelen. Vooreerst vestigde hij in 1474 den groo-
ten raad te Mechelen (zooals hij van nu af doorgaans heet).
Verder richtte hij in 1471, op het voorbeeld van Karel VII, koning
van Frankrijk {Overzicht, achtste druk, blz. 91), een staand leger
ruiterij op. Tot de vermeerdering der erflanden van zijn huis legde
hij den grond door in 1471 een verdrag te sluiten met Ar-
noud van Eg mond, hertog van Gelderland. Bij dit verdrag
verpandde Arnoud hem zijn hertogdom voor een som van 300,000
g)., hem tevens tot erfgenaam benoemende. Maar de Gelderschen

wilden Karel niet tot hertog hebben. Z�� brak er een oorlog uit,
die meer dan een halve eeuw duurde. Gedurende zijn gansshe
regeering was er ��n hootddenkbeeld, dat Karel beheerschte: de
hoed, dien hij als hertog droeg, moest met een koningskroon
worden verwisseld; de landen, die tusschen de Middellandsche
Zee en de Noordzee, tusschen Frankrijk en Duitschland lagen,
moesten onder zijn schepter worden vereenigd. Toen zijn plan om
in overleg met keizer Frederik III dit doel te bereiken was
mislukt, doordien de keizer in 1473 de stad Trier, waar men
ter beraadslaging was bijeengekomen, snel weder verliet, besloot
hij met geweld op te treden. Maar hij sneuvelde in 1477 bij
Nancy (aan de Moezel, ten z. van Metz) in een slag tegen
R�n�, hertog van Lotharingen.

Zonder ��n zijner ontwerpen verwezenlijkt te zien, scheidde
Karel uit het leven, al zijn landen in een ongelukkigen toestand
aan zijn dochter uasia (1477�1482) nalatende. Lodewijk XI
verklaarde al wat leen was der Fransche kroon voor vervallen:
Bourgondi� werd vermeesterd, Artois en Picardi�, zelfs Franche-
Comt�, besprongen, Vlaanderen bedreigd. In de Nederlanden
zelven wilde men v��r alles waarborgen voor \'t behoud der
nationaliteit tegen Fransche overheersching, v��r alles herstel
der geschonden privilegi�n. Het gevolg was het groot-privilegie,
dat Holland en Zeeland bedongen, aleer zij zich tot eenige op-
offering ten behoeve van Maria verplichtten. In dit stuk stond
de gravin een deel harer macht aan de staten af. Soortgelijke
handvesten, als het groot-privilegie, werden ook aan andere
gewesten, inzonderheid aan Vlaanderen, toegestaan. Terstond trad
Maxi mi liaan, een zoon van Frederik III, die nog in 1477 Maria\'s
echtgenoot werd, tegen Lodewijk XI in het strijdperk. Doch eerst
in 1493 gaf de koning van Frankrijk Franche-Comt� en Artois,
op eenige steden na, terug. Zich gedurende den strijd tegen
Frankrijk van den bijstand zijner onderdanen willende verze-
keren, sloot Maximiliaan zich nauwer bij de Kabeljauwschen aan.
In 1482 overleed Maria, en Maximiliaan aanvaardde de voogdij
voor zijn minderjarigen zoon Philips II of den schoone.

Dr. Wijsnb, Bikn. Geschied, v.h. Vaderland, 4de druk. 3

Holland en Zeeland onder de eerste graven uit het
Oostenrijks ;he huis.

De tijd van \'t regentschap was zeer onstuimig en baarde
Maximiliaan vele zorgen. In 1488 stonden de bewoners van Gerit
en Brugge op, rekenschap eischende van de opgebrachte gelden.
Maximiliaan zelf, op dat tijdstip te Brugge vertoevende, werd
met vele heeren van zijn gevolg gevangen genomen en in de
woning van een bijzonder persoon in hechtenis gehouden. Som-
mige dier heeren werden gepijnigd, andere gedood, en Maximi-
liaan eerst na maanden ontslagen. Andere moeielijkheden had hij
in Holland te bestrijden. De gunsten, door hem aan de Kabel-
jauwschen bewezen, riepen de partijschappen weder in \'t leven,
Onder de veelvuldige voorvallen van den vernieuwden strijd blijft
bovenal de belegering van den toren te Barneveld (op de Veluwe)
in 1482 in aller herinnering leven, niet zoozeer uit hoofde van
het gewicht der zaak zelve, als wel om de wreedheid der Hoek-
schen en de zelfopoffering van den held van \'t verhaal, Jan
van Schaffelaar, die erbij omkwam. In 1492 eindigde zoowel
het oproer van het kaas- en broodvolk, d. i. van hen, die, we-
gens den druk der belastingen, in Noord-Holland waren opge-
staan, als de strijd der Hoekschen en Kabeljauwschen. De zege
viel de laatstgenoemde partij ten deel.

In 1493 werd Maximiliaan koning van Duitschland. In \'t vol-
gend jaar aanvaardde philips ii, de schoone (1494�1506)
� aldus om zijn lichamelijke schoonheid geheeten � het her-
togelijk, grafelijk en heerlijk bewind over de verschillende Zuid-
en Noord-Nederlandsche staten. Zijn eerste daad, als vorst dier
landen, was gericht tegen het groot-privilegie. Bij zijn huldiging
verklaarde hij, de privilegi�n, geschonken na den dood van
Karel den stoute, met goedvinden der staten zei ven, plotseling
vernietigd. In 1496 trouwde Philips met Johanna, tweede
dochter van Ferdinand II den katholieke, koning van Arragon,
en van Isabella, koningin van Castili�. Dit huwelijk opende hem
het uitzicht, eens den Spaanschen troon te zullen beklimmen. In

1504 ging hij naar Spanje, omdat Isabella was overleden en de
krankzinnigheid zijner gemalin haar belette, de kroon van Cas-
tili� te dragen. Weldra aanvaardde hij het bewind over dit rijk,
maar nog in \'t zelfde jaar, 1506, stierf hij plotseling. Alzoo
moest Maximiliaan voor de tweede maal het regentschap over
de Nederlandsche staten op zich nemen. Hij, voor wien Maxi-
miliaan de teugels der regeering in handen nam, was de zoon
van Philips en van Johanna, Karel, in 1500 te Gent geboren.

In 1515 aanvaardde Karel, die in Duitschland de vijfde, in
Spanje de eerste, in Holland en elders de tweede, enz. vorst
van dien naam is on steeds karel v wordt genoemd, het bewind
over de Nederlandsche staten. Weldra zag hij het aantal der
landen, waarover hij den schepter voerde, toenemen. In 1516
volgde hij zijn grootvader Ferdinand in Arragon op en werd
aldus koning van geheel Spanje. In 1519 werd hij keizer van
Duitschland. Wat de Nederlanden betreft, in 1515 verkocht Ge-
orge van Saksen, een zoon van Albrecht (zie blz. 41), hem zijn
rechten op Friesland voor 350,000 gL, terwijl de Friezen zei ven
hem in 1524 als heer erkenden. In 1528 stond de bisschop van
Utrecht, Hendrik van Beieren, hein de wereldlijke macht af
over Utrecht en Overijsel. In 1536 erkende Groningen Karel als
heer des lands en stond Karel van Gelder hem de heerschappij
over Drente af. De laatste der Nederlandsche staten, waarmede
dit voorbeeld werd gevolgd, was Gelderland, dat Willem van
Gulik en Kleef, een neef en opvolger van Karel van Gelder,
door wapengeweld gedwongen, in 1543 aan Karel V moest af-
staan. Zoo werd eerst Karel heer van de zeventien gewesten. Het
waren vier hertogdommen: Brabant, Limburg, Luxemburg en
Gelder; zeven graafschappen: Vlaanderen, Artois, Henegouwen,
Holland, Zeeland, Namen en Zutfen; het markgraafschap Ant-
werpen; vijf heerlijkheden: Friesland, Mecbelen, Utrecht, Over-
ijsel, Groningen met de Ommelanden.

Overzicht der geschiedenis van Gelderland gedurende
de Middeleeuwen.

Thans moet, ten opzichte van Gelderland, Utrecht en de
overige gewesten, eenigszins in bijzonderheden worden aange-
toond, wat boven (bh. 13 vlg) in algemeene trekken is terne-
dergesteld. Met de samensmelting van verschillende kleine heer-
schappijen tot ��n samenhangend geheel ging het ook hier lang-
zaam. Buiten de streken, die hij reeds bezat, trok de graaf van
Gelderland allengs verschillende alodi�n van edelen aan zich,
om ze als leenen weder te geven. Gelijk de macht van den graaf
van Holland, groeide die van den graaf van Gelderland met de
jaren aan: de afhankelijkheid van den keizer werd steeds minder.
Had de graaf zich reeds in de 13de eeuw eenige rechten dei-
kroon toege�igend, het volle gezag als landsheer verwierf hij in
al zijn uitgestrektheid in \'1339. Toen immers benoemde Lodewijk
van Beieren reinald ii of den zwarte (zie blz. 12) tot
hertog, destijds een zeldzame verheffing. Insgelijks nam de macht
des graven tegenover de edelen voortdurend toe. Van onafhan-
kelijke en met hem gelijkstaande edelen werden zij langzamer-
hand zijn leenmannen, traden in zijn dienst en stonden hem bij
het beheer des lands ter zijde. Later moesten zij een gelijke mate
rechten, als zij genoten, zien toekennen aan de steden, sinds
zij als gemeenten optraden. Invloed op den gang der zaken,
in den eigenlijken zin, oefenden de steden, vcreenigd met de
edelen, eerst sedert 1418, toen zij met hen een verbond sloten,
ten einde bij \'s lands hachelijken toestand maatregelen van voor-
ziening te nemen. Van nu af waren ridderschap en steden tot
��n lichaam van landsstenden � de naam staten kwam eerst in
1477 in zwang � samengegroeid. Op eigen gezag bijeenkomsten
houitende, verwierven en behielden alzoo de staten van Gelderland
een voorrecht, dat elders de landsheer zich placht voor te be-
houden. Inzonderheid woog de stem der hoofdsteden zwaar.

Dit waren Nijmegen, Roermond, Zuifen en Arnhem, hoofd-
steden der vier eveneens genoemde kwartieren, waarin Gelder-

land was verdeeld. Ieder kwartier had zijrr bijzonderen landdag
en werd in vele opzichten als een afzonderlijke staat aangemerkt.
Maar een enkele maal werd er een vergadering van de staten
der vier kwartieren gehouden. Die staten werden vertegenwoor-
digd door de bannerheeren, de ridderschap of edelen en de steden
De bannerheeren, die alle in het graafschap Zutfen woonden,
droegen dien naam, dewijl zij of hun voorvaderen van den keizer
het recht hadden verworven, onder hun eigen banier te dienen.

De stamhuizen, die over Gelderland het bewind hebben ge-
voerd, zijn Gelder, Gulik en Egmond. Een der graven van het
eerste huis is Reinald II de zwarte, die in 1339 de hertogelijke
waardigheid verwierf. Na zijn dood in 1343 volgde zijn oudste
zoon reinald in hem op. Welhaast geraakte hij in geschil
met zijn jongeren broeder Eduard, die een deel eischte van de
goederen, door hun vader nagelaten. Te dier tijd bestond er
tevens vijandschap tusschen twee machtige geslachten, dat van
Bronkhorst (tusschen Zutfen en Doesburg) en dat van de Eese
of van Ilekeren. De heeren van het laatstgenoemde geslacht droe-
gen hun naam naar de ridder hofstede de Eese (bij de Berkel,
ten w. van Lochem) of naar een andere aanzienlijke bezitting,
wellicht naar Heker (nabij Doesburg gelegen).

De geschillen tusschen deze beide huizen ontaardden allengs
in partijschappen, die der Hekerens en der Bronkhorslen, waarin ook
de steden deelden, vooral sedert Reinald de zijde der eersten
koos, waarop de Bronkhorsten zich bij Eduard aansloten. De
strijd werd met wisselende kans gevoerd tot 1361, toen Eduard
den slag bij Ti el won en zijn broeder gevangen nam. Nu eischte
Eduard de waardigheid van hertog voor zich. Reinald, aan die
vordering voldoende, deed afstand van zijn titel en rechten ten
behoeve van Eduard. Tien jaren lang regeerde eduard als
hertog. Toen werd Reinald III weder op den hertogelijken zetel
geplaatst. Bij zijn langdurige gevangenschap, in de laatste jaren
op het huis Nijenbeek (tusschen Deventer en Zutfen, ten o. van
Apeldoorn), werd hij, naar de overlevering luidt, zoo dik, dat
hij zonder slot of grendel kon worden bewaard en men, bij zijn
bevrijding, den muur van zijn vertrek moest doorbreken, om
hem er uit te krijgen. Niet bestand tegen de veranderde levens-

wijze, welke de plotselinge omkeering in \'s hertogen lot mede-
bracht, stierf hij nog in \'t zelfde jaar kinderloos.

In 1372 kwam het huis Gulik in \'t bezit der heerschappij. De
eerste hertog hieruit was WILLEM i, later tevens hertog van
Gulik; de laatste zijn broeder reinald IV. Evenals zijn broe-
der liet hij, bij zijn dood in 1423, geen wettig kroost na. Het
vooruitzicht op dit kinderloos overlijden, gevoegd bij de uitput-
ting des lands, gaf aanleiding tot de bijeenkomst der landsstenden
in 1418, waarvan boven is gewaagd. Weldra erkenden zij in 1423
arno ld, een zusters kleinzoon van Reinald IV, uit het huis
Egmond (nabij Alkmaar), als hertog van Gelderland. Nog niet
lang had hij de teugels van \'t bewind in handen, of zijn onder-
danen brachten allerlei grieven tegen hem in. Zij betroffen de
nuttelooze oorlogen, door hem gevoerd, en de zware kosten zijner
hofhouding. Groot was de last der schulden, waaronder de hertog
steeds dieper gebukt ging. Ten laatste stelde \'s hertogs zoon, k d o l f ,
gesteund door \'s hertogen gemalin, Katharina van Kleef,
zich aan \'t hoofd der misnoegden. Den 9den Januari 1465 liet
hij, te midden van den nacht, gedurende den feilen winter van
dat jaar, zijn vader van het slot te Grave oplichten, naar Buren
(ten n.w. van Tiel) overbrengen en daar nauw bewaken. Terstond
hierop matigde hij zich den titel en de rechten van hertog aan.

Niet lang duurde het, of Karel de stoute wierp zich als mid-
delaar tusschen vader en zoon op. Hij liet Adolf in 1471 gevan-
gen zetten en nam Gelder en Zutfen voor 300,000 gl. van Arnold in
pand, die kort hierop, in 1473, stierf. De Gelderschen be-
schouwden deze verpanding van den beginne aan als onrecht-
matig en krachteloos. Daarom gaf die verpanding het sein tot
een oorlog van de Gelderschen tegen het huis van Bourgondi� en
dat van Ocstenrijk, die, met korte tusschenpoozen, gedurende
meer dan een halve eeuw werd gevoerd. Het begin van den oor-
log was gunstig voor Karel. Reeds op \'t einde van 1473 was hij
meester van het hertogdom. Zwaar drukte de last der Bourgon-
dische heerschappij op de Gelderschen. De stenden verloren het
recht, zichzelven ter dagvaart te beschrijven. In 1477 gaf ook aan
Gelderland de val van Karel den stoute eenige verademing. Maar
ook Adolf stierf in \'t zelfde jaar.

In 1492 plaatste Adolfs zoon karel zich aan \'t hoofd der
Gelderschen, ten einde den kamp tegen het Oostenrijksche huis
te hervatten. De fortuin was hem, hoewel niet in den aanvang,
gunstig. In 1513 had hij schier zijn gansche hertogdom heroverd.
Doch nieuwe moeilijkheden baarde hem de komst aan \'t bewind
van Karel Y. Overal, waar Karel zijn heerschappij trachtte te ves-
tigen, niet alleen in Engeland, maar ook in Utrecht, Fries-
land, Groningen, Drente en Overijsel stiet hij op den hertog van
Gelder (zie beneden blz. 41, 42). Karel van Gelder vond een
krachtigen steun in Maarten van Rossem (ten o. van Zalt-
Bommel, nabij de Waal), een veldheer, die tot zinspreuk had,
sbranden en blaken is het sieraad van den oorlog." Hem was
het niet te wijten, dat zijn heer meer en meer in \'t nauw werd
gebracht door Karel V. Trapsgewijze moest de hertog van Gel-
derland voor den keizer wijken. Toen hij in 1538 stierf, kon hij
vooruitzien, dat zijn opvolger, Willem van Gulik en Kleef, bin-
nen kort zou worden gedrongen, Gelderland aan Karel V af te
staan. Dit geschiedde in 1543.

Overzicht der geschiedenis tan Utrecht, Overijsel, Drente,
Friesland en Groningen gedurende de Middeleeuwen.

De vroomheid der vorsten en heeren, die zich in de Middel-
eeuwen niet zelden openbaarde in \'t schenken van goederen of
gronden aan kerken, kloosters, abdijen, enz., kwam vooral, ge-
lijk boven (zie blz. 12) is opgemerkt, te goede aan het bisdom
Utrecht. Langzamerhand groeide de omvang van het Sticht en
daarmede de wereldlijke macht van den bisschop aan. Die we-
reldlijke macht des bisschops werd zeer beperkt door de kano-
niken der vijf kapittels, van welke boven (zie blz. 12) is gespro-
ken. Zonder de toestemming dier kanoniken mocht de bisschop
geen gebied van \'t Sticht � vervreemden, noch oorlog voeren of

vrede sluiten, gelijk hij ook in het kerkelijke aan hun gevoelen
gebonden was. Sedert hij in zijn oorlogen hoe langer hoe meer
den bijstand der edelen en steden behoefde, begonnen ook zij
invloed op \'s lands regeering te krijgen. Zoo werd de grond ge-
legd tot de vergadering der staten van Utrecht, die sinds het
laatst der 15de eeuw werden- beschreven. Het eerste lid dier
staten waren de ge��igeerden, d. i. zij, die uit de vijf kapittels
werden gekozen; het tweede de edelen, die ridderhofsteden be-
zaten; het derde de stad Utrecht, en wellicht mede de kleinere
steden.

Da naam Overijsel kwam eerst in de laatste helft der 15de eeuw
op. "V��r dien tijd werd dit gewest niet als ��n staat aangemerkt,
maar als een aantal van elkander onafhankelijke heerlijkheden.
Reeds vroeg, immers sedert de 14de eeuw, werd de macht van
den bisschop beperkt door den landdag, d. i. door de ridders
en de groote steden Deventer, Kampen en Zwol. In Drente oefende
de kastelein (kasteelman) of burggraaf van Koevorden, in naam
van den bisschop, het oppergezag uit. Hetgeen elders dagvaart
of vergadering der staten werd genoemd heette hier de landdag.
Op dien landdag verschenen de ridders, die elk een der achttien
havezaten (kasteelen) moesten bezitten, en de eigener/den.

Groot was de macht, die de bisschop hier te lande in de Mid-
deleeuwen bezat. Hij had de geestelijke rechtspraak en kon boete-
doeningen van vernederenden aard opleggen. De streek lands,
waarover hij wereldlijk gezag had, was veel grooter dan het
graafschap Holland of Gelderland. Maar dewijl het bisdom ge-
legen was tusschen Holland en Gelderland (zie ook boven blz.
16), was de bisschop onophoudelijk in geschillen gewikkeld met
een dezer staten. Dit verzwakte zijn macht zoozeer, dat ii end rik
van beieren zich verplicht zag, zijn wereldlijke macht over
Utrecht in 1528 aan Karel V af te staan. In \'t zelfde jaar erken-
den de staten van Overijsel Karel \'V als heer. De bisschop hechtte
zijn zegel aan deze overdracht van het Oversticht. Eveneens kwam
Drente in 1536 aan Karel V.

Boven (zie blz. 15, 16) is den lezer medegedeeld, dat de konin-
gen van Duitschland Friesland nu eens aan den graaf van Hol-
land, dan weder aan den bisschop van Utrecht of den hertog van

Gelderland schonken. Maar de Friezen bekommerden zich, gelijk
wij nu en dan gelegenheid hadden te bespeuren, weinig om dit
weggeven van hun land. Moesten de West-Friezen zich aan Floris
V onderwerpen, de overigen schikten zich slechts tijdelijk in dit
lot en wierpen het juk van den graaf van Holland at, zoodra hij
met het meerendeel zijner troepen uit hun land was geweken.
Twee eeuwen lang sproten voor de Friezen vele onheilen voort
uit de geschillen der Schieringers en Vetkoopers. Zij namen tegen
het einde der 13 de eeuw een begin. De Vetkoopers (d. i. hande-
laars in vette waren) ontleenden, naar man wil, hun naam hier-
aan, dat zij, de beste weilanden bezittende, den grootsten handel
dreven in vette koeien, terwijl de Schieringers, waarschijnlijk
(van schier, kaal) aldus worden genoemd uit hoofde van hun ar-
moede en hun berooiden toestand, die zoo schril afstaken bij den
rijkdom en de overdaad der Vetkoopers. Eindeloos waren hun
verdeeldheden, en slechts dan, wanneer er gevaar van buiten
dreigde, stonden zij als ��n man pal tegenover den vijand. Met
de verwoestingen van den burgeroorlog paarden zich die van de
overstroomingen. Het is schier ongelooflijk, hoevele watervloeden
in de Friesche gedenkschriften zijn geboekt

Door zoo velerlei onheilen overmand, moesten ook de Friezen
ten laatste voor vreemd geweld bukken. Maximiliaans krijgs-
overste, Albrecht, regeerend hertog van Saksen-Meis-
zen, was in 1498 zijn schuldeischer voor groote geldsommen
wegens achterstallige soldij van \'t krijgsvolk. Hij verpandde hem alzoo
Friesland voor 300,000 gl. en bevestigde hem in het erfpotestaaU
schap over dat land, hem door de Schieringers aangeboden. Hij
mocht dan zien, hoe hij het vermeesterde. Albrecht slaagde in
die taak. Hij stierf in 1500. Spoedig werden de Friezen zijn zonen,
Hendrik en George, die elkander in \'t bestuur opvolgden,
moede en riepen in 1509 Karel, hertog van Gelderland,
in het land. Daarom sloot George in 1515 een overeenkomst met
Karel V, van wiens voorzaat zijn vader Friesland in pand had
gekregen, waarbij hij hem dit land voor 350,000 gl. overgaf.
Zoo stond ook hier Karel V tegenover Karel van Egmond. Groote
diensten bewees den hertog van Gelderland de onversaagde Frie-
sche zeeroover Groote Pier, die, sedert de Saksische krijgs-

lieden zijn huis te Kimswerd (ten z. van Harlingen) in de asch
hadden gelegd, zonder mededoogen eiken buitenlandschen besprin-
ger van zijn land in zee wierp, om »hem de voeten te spoelen."
Eerst in 1524 kon Karel V zich «heer van Friesland" schrijven.

Groningen was bestemd om in het lot van Friesland te deelen.
Hoe langer hoe minder gold in dit gewest, als \'t verst verwij-
derd zijnde van aijn zetel, het gezag van den bisschop van
Utrecht. Eensdeels door den strijd hierover, anderdeels door dien
met de Ommelanden en vermits de verdeeldheden der Schie-
ringers en Vetkoopers ook hier haar werking deden gevoelen,
verzwakte Groningens kracht. Dus kon Albrecht van Saksen-
Meiszen, in 1499 door Maximiliaan tot heer van dit gewest
benoemd, een poging wagen om het te vermeesleren. E och de
heerschappij der Saksen was hier van even korten duur als die
van Karel van Egmond, die er eveneens sijn gezag trachtte
te vestigen. Eindelijk ziende, dat ook Karel van Egmond hen
niet op voldoende wijze tegen Karel V konde beschermen, boden
de Groningers dezen vorst in 1536 de opperheerschappij aan. Karel
V nam het aanbod aan.

Tusschen de landdagen in Friesland en die van andere ge-
westen bestond een groot verschil. De landsvergadering van
Friesland berustte niet, gelijk elders, op een vertegenwoordiging
der standen, maar van landschappen. Zij was samengesteld uit
de afgevaardigden van Oostergo, Westergo en Zeven wouden. Deze
algemeene landdag besliste over \'s lands hoogste belangen, over
vrede en oorlog, enz. Bij zware onlusten echter, hoedanige
Friesland zoovele beleefde, verliepen er dikwijls jaren, dat geen
algemeene landdag werd gehouden en dat er slechts afzonderlijke
vergaderingen bijeenkwamen der vertegenwoordigers van het eene
of ander gedeelte van Friesland. Aan het hoofd der gemeenten
in Friesland stonden grietmannen, welke naam wordt afgeleid
van een oud-Friesch werkwoord, dat «aanklagen, in richten ver-
volgen" beteekent.

De Ommelanden van Groningen bestonden uit drie kwartieren,
Hunsingo, Fivelingo en het Westerkwartier. Westervvolde (zie
boven b)z. 13; is tot 1795 een afzonderlijke heerlijkheid geweest.
Sedert 1594 merkten de Staten-Generaal zich als leenheeren van

Westerwolde aan. De stad Groningen kocht die heerlijkheid in
1619 voor ruim 140,000 gl. en bezat ze als zoodanig tot de om-
wenteling van 1795. De eigenerfden en andere afgevaardigden
uit die drie kwartieren stelden de vergadering der staten samen.
Later kwam er de stad bij. De eigenerfden waren diegenen, die,
krachtens hun eigendommen, zonder volmacht of verkiezing ten
landdage verschenen.

§ 10.
De Nederlanden onder het beivind van Karel V.

Z�� waren dan de zeventien onder ��n heerschappij, die van
karel v (1543�1555), vereenigd. Het waren bloeiende staten
met een krachtige bevolking. Vischvangst, handel en zeevaart
waren de rijke bronnen, die het bestaan der Nederlanders ver-
zekerden; daarbij landbouw en veeteelt. Vooral was de groote
visscherij, de haringvangst vermaard, een ware goudmijn, daar
zij aan meer dan 20,000 huisgezinnen het onderhoud verschafte.
De haring werd jaarlijks van den 24sten Juni tot den 25sten
November op de kusten van Engeland en � Schotland gevangen.
Er waren jaren, dat er tot 1500 haringbuizen uit de Neder-
landsche havens in zee liepen, alleen uit Enkhuizen 140. Geen
volk wist den haring zoo goed te bereiden als de Nederlanders,
weshalve de Hollandsche haring, als zijnde de beste van smaak
en de duurzaamste, op de vreemde markten het meest gewild
was. De haring werd (zie blz. 32) �f als pekelharing, �f, gerookt
zijnde, als bokking gegeten. Van groot gewicht was mede de
walvischvangst, waarmede men in de 17de eeuw een begin maakte
en waarvoor de Staten-Generaal in 1614 uitsluitend octrooi of
vergunning gaven aan de Noordsche compagnie. Ten behoeve
dezer visscherij werden in die eeuw jaarlijks omstreeks 250 sche-
pen uitgerust, die, met het oog op het doel, de koude van
Groenland, Spitsbergen, enz. trotseerden.

Vele zijn de oorzaken, die Nederland tot een land van har>-

del en zeevaart bij uitnemendheid hebben gemaakt: de ligging
aan de Noordzee; de menigte van bevaarbare rivieren en ka-
nalen; de persoonlijke vrijheid, die, hoe ook beperkt, hier meer
dan elders werd ge�erbiedigd en velen noopte zich er metterwoon
te vestigen. Sedert het einde der 15de eeuw was Antwerpen de
hoofdzetel van den handel. Er waren meer dan 1000 vreemde
handelshuizen gevestigd. De beurs, eiken dag tweemaal gehou-
den, telde telkens meer dan 5000 bezoekers. Den handel op de
Oostzee, in hout en graan, had hoofdzakelijk Amsterdam, toen
reeds bij Veneti� vergeleken en de korenmarkt van Europa ge-
nosmd. Nog is niet gewezen op de vrachtvaart, die zeer aan-
merkelijke voordeelen opleverde, en geen gewag gemaakt van
de velerlei fabrieken, waarmede de nijvere en dichte bevolking
zich bezig hield.

Van wetenschappelijke beschaving kan nog maar weinig sprake
zijn. Toch ontbrak het niet aan de beginselen. Reeds had Jakob
van Mae riant zijn spiegel Historiael in \'t licht gegeven. Wat
de fraaie letteren in engeren zin aangaat, van lieverlede was
een Nederlandsche letterkunde ontstaan, waarvan bet begin in
het laatste vierendeel der 42de en het eerste der 13de eeuw is
te zoeken. V��r dien tijd waren onze voorouders in taal, zeden
en gewoonten nog Duitschers. In de 12de eeuw kwam de Ne-
derlandsche taal uit het Nederduitsch voort. Zij heette gedu-
rende de Middeleeuwen het Vlaamsch. Onder de werken, die
tezamen uitmaken hetgeen men onze Middeleeuwsche letterkunde
noemt, vindt men weinig of geen oorspronkelijke gedichten. Aan
Frankrijk ontleend is het vermaarde gedicht Reinaert de vos, dat
in zijn Vlaamschen vorm zoozeer de aandacht trok, dat het uit
die taal in vele andere werd overgebracht en als voortreffelijker
wordt aangemerkt, dan het oorspronkelijke Fransche stuk. Tegen
het einde der Middeleeuwen namen, naarmate de opkomst der
poorters den invloed der edelen deed afnemen, de tooneeldichten
op het gebied der letterkunde de voornaamste plaats in. Het
waren de vele Rederijkerskamers, met het Bourgondische huis (zie
blz. 30 vlg.) opgekomen, welke aan die gedichten het aanzijn gaven.

Om die bloeiende zeventien landen was nu de band der een-
beid geslingerd. Maar het was slechts een persoonlijke band.

Ook van Karel V was het het streven, de staatseenheid der zeven-
tien te bevorderen. Te dien einde bedong hij in 1548, bij het
verdrag van Augsburg, ten behoeve van het Oostenrijksche huis, dat
alle Nederlandsche gewesten geheel onafhankelijk van Duitschland
zijn, maar onder de hoede van dit rijk staan zouden, mits zij
een zeker aandeel in de rijlislasten droegen. In de wijze, waarop
Karel de regeering inrichtte, valt hetzelfde beginsel der eenheid
op te merken: ��n landvoogdes met drie raden, haar toegevoegd.
Landvoogdes of gouvernante, zooals men destijds zeide, was sedert
1530 \'s keizers zuster Maria, koningin-weduwe van Hongarije.
De drie raden, die hij in 4531 in \'t leven riep, waren de raad
van state, de geheime raad en de raad van financi�n, van welke
de eerste slechts werd geraadpleegd, maar de beide andere uit-
voerende macht hadden. Ook stond met Karels hoofdoogmerk
in verband het bij herhaling bijeenroepen der Algemcene Staten,
dat gedurende zijn regeering meer dan vijftig maal plaats had.

Karel V is een der grootste figuren op het tooneel der wereld-
geschielenis. De kennis van de rol, die hij vervulde, moet daar
worden gezocht. Zijn geschiedenis is, voor een deel; die der
Nederlanden gedurende de jaren zijner regeering. Onder de bij-
zondere gebeurtenissen, alhier in dien tijd voorgevallen, is een
der merkwaardigste het dempen van het oproer te Gent, een der
machtigste steden van Europa. Karel vorderde van Vlaanderen
een bede van 400,000 gl., als derde deel eener som, hem door
de Algemeene Staten toegestaan. De overige leden der staten
van dit gewest stemden toe; alleen Gent weigerde. Vreeselijk
was de wraak, die op het hoofd der Gentenaars neerkwam. Karel
trok in 1540 in persoon naar de stad en velde het vonnis.

Doch ��n grootsche gebeurtenis uit Europa\'s geschiedenis is
er bovenal, die mede op Nederland in \'t bijzonder betrekking
heeft. Toen in Duitschland Luther den stoot aan de hervorming
der kerk had gegeven, werd ook in dit land het zaad gestrooid.
De kiem kwam op en werd een krachtige boom. De ergernis,
die de handel in aflaten alom in Europa verwekte, deelden ins-
gelijks de Nederlanders. Zij waren er niet blind voor, dat het
leven, hetwelk de meerderheid der geestelijken leidde, in vele
opzichten in lijnrechte tegenspraak was met hun roeping en dat

de kennis, welke de meesten hunner van \'t Evangelie hadden,
uiterst gering was. Menig Nederlander bevond zich dan ook
onder de edele en verlichte mannen, de voorloopers der her-
vorming, die tegen de heerschende gebreken optraden en ze des
te vrij moediger bestreden, hoe meer hun geest door de op nieuw
ontwaakte studie der oudheid aan onderzoek en nadenken was
gewoon geworden. Men denke aan Wessel Gansfort, geboren
te Groningen; aan Rudolf Agric�la, aan Gerrit Gerri-tsz,
meer bekend onder den naam Desiderius Erasmus, afkom-
stig uit Rotterdam, die in 1536 stierf

Hoe meer de leerstellingen van Luther en van Zwingli in de
Nederlanden doordrongen, des te meer aanhangers vonden zij er.
Grenzende aan Duitschland, moest Nederland spoedig bekend wor-
den met de nieuwe begrippen, die daar zoo welig wortel schoten.
Bovendien bevorderde de handel door de vele vreemdelingen, die
hij naar dit land lokte, de kennis van de leer der hervorming.
Doch meer nog dan Luthers of Zwingli\'s stelsel verbreidde zich
dat van Calvijn over een aanmerkelijk deel van het land. Een
groot aantal van de eerste predikers van den hervormden gods-
dienst, die ons land binnenstroomden, kwam, door de Zuidelijke
Nederlanden heen, uit Frankrijk. Het zaad, zoo welig uitgestrooid,
viel in een vruchtbaren bodem en schoot wortel.

Bij alle hervormingen treft men veelal een partij aan, die
zich aan overdrijving schuldig maakt. Bij de hervorming, die
thans plaats greep, waren dit de Wederdoopers. Met die We-
derdoopers behooren, gelijk dikwerf is geschied, de Doopsgezinden
niet te worden verward. Vaak worden de laatsten ook Menno-
nieten genoemd, naar Menno Simons, die, tot 1536Roomsch
priester zijnde" te Witmaarsum (ten n.w. van Bolsward), een
tijdlang een leerling was van een prediker der Wederdoopers
in Friesland, Ubbo Philips geheeten. In \'t genoemde jaar ging
hij tot een der talrijke en onderling zeer uiteenloopende vereeni-
gingen der Doopsgezinden over en verzette zich weldra sterk tegen
de buitensporigheden der Wederdoopers.



		BEKNOPTE GESCHIEDENIS

		VIN

		HET VADEELAND

		DOOB

		D. J. A. WIJNNE, Hoogleeraar te Utrecht.*

		VIERDK, HEBZIENE DRUK.

		TE GRONINGEN BIJ J B. WOLTEBS. 1877.



		TIJDREKENKUNDIG OVERZICHT

		DEIt

		BE�im GESCHIEDENIS ffi HEI �lBlil).

		;: 1. Nedei\'land In ilc laatsti> eeuwen v��r (luKlus\' gehoorte <>ii onder de heerschappij der Boineinen. Jaren n. C. Oorsprong der Zuiderzee...............839. De Dollard ontstaat.........\'.......1277. De Biesbosch ontstaat.............18 Nov. 1421. Men begint op het dijkwegen te letten.....ongev. 900 of 1200. De Friezen, de Bataven, de Kaninefaten, de Tn banton, de Bi uk- teren geraken onder de heerschappij der Romeinen . . 100�1 v. C. Drusus onderwerpt de Friezen.\' Opstand der Friezen. Corb�lo beteugelt lien................ 47. Claudius Civ�lis stelt zich aan "t hoofd van den opstand der Bataven CH. De Friezen, de Kaninefaten en andere stammen verbinden zich met de Bataven. Claudius Civ�lis hernieuwt het verlmnd met Home. � Ccrcfilis 70. s 2. De Franken en de Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze landen norden een bestanddeel van het Frankische rijk. � De invoering, van het leenstelsel en van den t\'hristelijken godsdienst. � De Noormannen. Herhaalde invallen der Franken, nl. der Sali�rs, in de Ncder- landen...............sinds ongev. 300. Zij vestigen zich hier.............ongev. 3G1. Nederland en Belgi� belmoren tot Austrasi�.....sedert 511. De landstreek bij den l.Jsel is het gebied der Saksen sedert ongev. 400�!>0O.



		211

		Jaren n. C. Grenzen der Friezen. De naam der Bataven en die der Kaninefaten verdwijnen sinds 400�500. Onderwerping der Friezen aan Karel den groote......785. Willebrord, Wulfran en Winfried of Bonifacins l>ekee- reii of doopen de Friezen. Willebrord eerste bisschop onder de Friezen. Ontmoeting van Wuliran met Radboud te Hoogwoude . . . 719. Dood van Bonifacius te Dokkum.........5 Juni 755. Kerkrechtelijke verdeeling dezer landen in den tijd der Franken in bisdommen. � Staatsrechtelijke verdeeling in hertogdommen, graafschappen, .schoutambten. � Burgerlijke verdeeling in vol- ken of landen, elk land in gouwen, elke gouw in marken. � De aloude marken. liet land bestuurd door drie hertogen en door graven. � Oorspron- kelijke beteekenis van \'t woord �graaf". � Schepenen. � Aan \'t hoofd der schoutambten staan schouten. � De standen der be- volking: vrijen, Uien, slaven of lij/eigenen. Ileriold, Roruk on Hemming laten zich doopen. � Lodc- wijk de vrome geeft Heriold Dorestad of Duurstede en omstre- ken, Roruk Kennemerland en Hemming Zeeland.....820. Einde van de heerschappij der Noormannen in deze streken . . 885. Verdrag van Verdun. � Lotharing I verwerft bijna geheel Belgi� en Nederland, Karel de kale Vlaanderen, Artois en een deel van Zeeland..................84.1. liet aandeel van Lotharius I komt aan Duitechland . . . 870 en 879.

		s !!� Onderscheid tusschen den toestand van Friesland en dien van andere strekeu van ons land. � De wisselingen in de opperheerschappij dezer landen na het verdrag van Verdun. � Staten, die in het Zuiden en In het Noorden verrijzen. � Aard en uitbreiding der grafelijke macht.

		De Nederlanden en Belgi� zijn een bestanddeel van Lotharingen, en van Neder-Lotharingen...........sedert 9C5. De meeste Nederlanden worden erfelijke leencn, waarschijnlijk ongev. 800�1000. Meerdere gouwen komen aan een graaf.....sedert 1000�1100. liet geheele land verdeeld tusschen den graaf van Gelder, dien van Holland en den bisschop van Utrecht.......1100�1200. In plaats van Neder-Lotharingen ontstaan, voor en na, verschil- leude zelfstandige staten, als het hertogdom Brabant, het mark- graafschap Namen en het graafschap Henegouwen. Het bisdom Luik. Het graafschap Limburg wordt een hertogdom . . sedert 1000�1100. Maastricht voor een gedeelte een bezitting van den bisschop van Luik, voor een ander deel een op zichzelve staande rijksstnd. � Karel V scheidt deze stad van het Duitsche rijk af en voegt ze aan Brabant toe. Het graafschap Luxemburg wordt een hertogdom......1354. 14*



		215

		Jaren n. C. Hij koopt\'Niuucu van graaf Jan III..........1421. Jan sterft. � Namen komt aan Philips.........1429. Hij erft van een neef Brabant, Limburg, Antwerpen.....1430. Jakoba staat hem Holland, Zeeland, Friesland en Henegouwen af 1433. Hij koopt Luxemburg en neemt het in bezit.......in 1451. De vroedschap en rijkheid. Philips\'de goede richt het hof\' van Holland op.......1428. Instelling van den geheimen of grooten raad........1455. Vergadering der Algemeene Staten te Brussel . . . 25 April 1465. De dagvaart van Holland voor \'t eerst (tafelt genoemd .... 1428. De zes steden dier staten: Dordrecht, Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam, Gouda. � \'s Lands advocaat. Staten van Zeeiand. � Drie leden, do abt van Middelburg, de edelen en de vijf steden. Instelling van de orde van hel gulden vlies........1429. Uitvinding der boekdrukkunst �f door Laurens Janszoon Cos ter van Haarlem, i>f door Johan Gutcnbcrg te Mains . ongeveer 1455. Willem Beukelszoon van Biervliet. � Hij sterft......1397. De buizen. Kami de stoite.............1467�1477. Hij vestigt den grooten raad te Mcchelen.........1474. Hij richt een staand leger ruiterij op..........1471. Verdrag van Karel met Arnoud van Eg mond. � Arnoud verpandt hem Gelderland voor 300,000 gl. en benoemt hem tot erfgenaam....................1471. Bijeenkomst van Karel en Fredorik III te Trier......1473. Karel de stoute sneuvelt bij Nancy in een slag tegen Hen�, her- tog van Lotharingen,...............1477. Maria..................1477�1482. Lodewijk XI vermeestert Bourgondi�, bespringt Artois en ricar- di�, zelfs FrancheComt�, bedreigt Vlaanderen. Holland en Zeeland verkrijgen het, groot-privilegie. Maximiliaan wordt Mrria\'s echtgenoot . . ,.......1477. Frankrijk geeft Franche-Comtc en Artois, op eenige steden na, terug......................1493. Maria sterft. � Maximiliaan wordt voogd voor Philips II of den schoonc....................1482.

		$ 7. Holland en Zeeland onder do eerste graven «il het Oostcnrijksclii\' huis.

		Opstand van Gent en Brugge. � Gevangenschap van Maximiliaan te Brugge................... 1488. Jan van Schaffelaar komt te Barnevolt om...... 1482. Einde van het oproer van het kaas- en broodvolk, alsmede van den strijd der Hoekschen en Kaboljauwschon....... 1492. Maximiliaan wordt keizer van Duitschland........ 1493. Philips II of de sciioone.....: . . . . 1494�1506. Bij zijn inhuldiging weigert hij hot groot-privilegie te erkennen. Philips trouwt met Jchanna. .\'...�....... 1496. Dood van Isabella, koningin van Castili�,........ 15U4.



		217

		Jaren n. C. Kin-el de stoute onderwerpt Gelderland.......... 1478. Karel de stoute sneuvelt. � Dood van Adolf van Gelder . . . 1477. De Gelderschen stellen ka kei. van Gelder aan hun hoofd . . 1492. Karel van Egmond bijna meester van geheel Gelderland . . . 1513. Maarten van Kossem. Karel van Egmond sterft............... 1538. Willem van Gulik en Kleef staat Gelderland aan Karel V af. . 1543. § �. Overzicht der iri\'srliM\'iii\'iiis van l\'lrnrlii, Overijsel, Drente, l\'rics- land en Groningen gedurende de Middeleeuwen. De staten van Utrecht beschreven.......sinds 1400�1500. Drie leden dezer staten: de ge�\'ligeerden, de edelen, de stad Utrecht en wellicht mede de kleinere steden. De naam Overijsel opgekomen...........1400�1500. Leden der staten: de ridders en de steden Deventer, Kampen, Zwol. De kastelein of burggraaf\' <<an Koevorden. � De landdag van Drente. � De lidders en de eigener/den. � Hek dr ik va» beieren staat de wereldlijke macht over Utrecht aan Karel V af.....,...............1528. Overijsel erkent Karel V, in plaats van Karel van Egmond, als heer.....................1528. Drente komt aan Karel V.............. 1538. De geschillen der Schieringem en Vetkoojiers . . sedert omtrent 1300. Zware watervloedeu in Friesland. Maximiliaan verpandt Friesland aan Albrecht van S aksen- Me iszen voor 300,000 gl. en bevestigt hem in het erfpotes- taatschap.........,.........1498. Albrecht sterft. � Hendrik en Georgc........1500. De Friezen roepen Karel, hertog van (ielderland, in . 1509. George staat Friesland voor 350.000 gl. aan Karel V af . . . 1515. Groote Pier. Karel V heer van Friesland.............1524. Albrecht van Saksen-Meiszen door Maximiliaan tot heer van Groningen benoemd..............1499. Karel, hertog van Gelderland, in Groningen. Groningen erkent Karel V als heer...........1536. De landsvergadering van Friesland. � De afgevaardigden van Oostergo, Westergo en Zevenwouden. De grietmannen. Drie kwartieren der Ommelanden: Hunsingoo, Fivelingoo, Wos- terkwartier. Westerwolde een heerlijkheid............tot 1795. De Staten-Generaal leenheeren van Westerwolde .... sedert 1594. De stad Groningen koopt die heerlijkheid voor ruim 140.000 gl. . 1619. De staten bestaan uit de eigenerfden en uit andere afgevaardigden uit de drie kwartieren. � Later komt de stad erbij. S 10. De Nederlanden onder het bewind van Karel V.

		Karel V heer van de zeventien Nederlandscho gewesten .
		. 1543�1555.



		Magno usui est meinoria rerum gestarum. SALLUSTIUS. Lihisloire des Provinees-Unies est un sujet attrayant. MIRABEAU.



		I ^

		Stoomdrukker^ van J. B. Wolters. Augustus 1877.



		INHOUD.

		§ 1. Nederland in de laatste eeuwen v��r Christus\' geboorte en onder de heerschappij der Romeinen. § 2. De Franken en do Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze lan- den worden een bestanddeel van het Frankische rijk. � De invoe- ring van het leenstelsel en van den Christelijken godsdienst. � Noormannen. § 3. Onderscheid tusschen den toestand van Friesland en dien van an- dere streken van ons land. � De wisselingen in de opperheer- schappij dezer landen na het verdrag van Verdun. � Staten, die in het Zuiden en in het Noorden verrijzen. � Aard en\'uitbreiding der grafelijke macht. § 4. Holland onder de graven uit het Hollandsche huis. § 5. Holland en Zeeland onder de graven uit het Henegouwsche en het Beierscho huis. § 6. Holland en Zeeland onder de graven uit het Bourgondische huis. § 7. Holland en Zeeland onder de eerste graven uit het Oostenrijkschc huis. § 8. Overzicht dor geschiedenis van Gelderland gedurende de Middel- eeuwen. § 9. Overzicht der geschiedenis van Utrecht, Overijsel, Drente, Fries- land en Groningen gedurende de Middeleeuwen. § 10. De Nederlanden onder hot bewind van Karcl "V. §11. De Nederlanden onder Philips II tot de komst van Alva. § 12. Do Nederlanden onder \'t bestuur van Philips\'\' landvoogd Alva. §13. De Nederlanden gedurende het bewind van Requ�sens en van Don Jan van Oostenrijk. � De unie van Utrecht. § 14. Van do unie van Utrecht tot de vestiging der Republiek van de Zeven Vereonigde Nederlanden. §15. De regeeringsvorm der Republiek van de Zeven Vereenigdo Ge- westen. § 16. Vervolg. §17. De onoverwinnelijke vloot. � Maurits\'\' krijgsbedrijven. � De af- stand der Nederlanden door Philips II. � De eerste zeeslagen van den tachtigjarigen oorlog.



		*I.**

		Nederland in de laatste eeuwen v��r Christus\'\' geboorte en onder de heerschappij der Romeinen. Het land, welks geschiedenis de volgende bladzijden zullen be- helzen, heet Nederland. Het ligt aan den mond van den Rijn, den Usel, de Maas en de Schelde. Behalve dat het de wateren dier stroomen op zijn bodem ontvangt, krijgt het nog die van tal van kleiner rivieren, welke op dien grond ontstaan. In \'t Noorden en Westen beukt, sedert eeuwen, de Oceaan de kusten van dit land en knabbelt er niet alleen stukken af, maar baande zich ook vaak een weg over grasveld en beemde. Eveneens hadden de rivieren eertijds nog geen dijken en stortten dikwijls met onbeteugeld geweld haar wateren over het land heen. Dit land zelf bestond grootendeels uit bosschen, heiden en moerassen. Terecht mag zulk een land Nederland heeten. Voor een groot deel is de bodem er zeer laag, en aanzienlijke watermassa\'s stroo- men over zijn grond heen in zee. Maar werden hier of daar aan- merkelijke stukken lands weggespoeld, elders voerden de rivieren of de zee vruchtbaar slib aan, waardoor het mogelijk werd polders in te dijken of droog te maken. Geen wonder, dat de gedaante van dit land thans een geheel andere is dan v��r eeuwen. Onder de groote waterplassen, die voorheen in ons vaderland niet beston- den, zijn de Zuiderzee, de Dollard en de Biesbosch de voornaamste. De oorsprong der Zuiderzee � waarschijnlijk zoo genoemd, omdat zij ten zuiden van Friesland ligt, � dagteekent van het jaar 839, toen een geweldige watervloed over de twee duizend huizen moet hebben weggespoeld. Latere overstroomingen maakten de plas steeds wijder. De Dollard (d. i. dol of onstuimig water) ontstond in 1277. De derde golf, de Biesbosch, had haar ontstaan te danken aan den St. Elizabethsvloed van den 18den November 1821. In dit water *Dr. Wijsne, Bekn. Geschied, v. h. Vaderland,* 4de druk.** I



		2 groeiden steeds een menigte biezen, die er het voorkomen aan gaven van een sbosch vol biezen": vanhier de naam. In weerwil van dit alles is het, niet vrij van overdrijving, Ne- derland een land te noemen, aan de golven ontwoekerd, tenzij men niet zoozeer het oog hebbe op het droog gemaakte, als tevens op het droog gehouden land. Dcor verzuim en tweedracht ging veel grond verloren. Aan die oorzaken van landverlies begon eerst een einde te komen, toen, na het uitroeien der wouden, de akkerbouw vrij algemeen aanving en men, om ook wintergraan te kunnen verbouwen, meer op de dringende behoefte, aan dijken en zeewe- ringen begon te letten, hetgeen volgens sommigen niet v��r de 13de, maar, zooals anderen willen, lang v��r de 10de eeuw plaats greep. Er is een tijd geweest, waarin de volken \'t bearbeiden vanme- talen niet kenden. Dien tijd, ouder dan de geschreven geschiedenis, noemt men \'t steenen tijdperk. De weinige hunnebedden, d. i. gra- ven of bedden van reuzen, in ons land overig, zijn uit dat tijdperk, en de getuigenissen van de oudste bewoning door geen schrijver geboekt. Men meent, dat de stammen, welke later, lang na het steenen tijdperk, maar toch in vroege eeuwen, het tegenwoordige Nederland en Belgi� bewoonden, deze landen zullen hebben ver- laten, toen een groote overstrooming, de Cimbrische vloed, eenigen tijd v��r den inval der Cimbren en Teutonen in Itali�, vele ver- woestingen in het Noordwestelijk gedeelte van Europa, alzoomede in deze streken, teweeg bracht. Het kan zijn. Wil men echter alleen op historische getuigenissen afgaan, dan waren de Friezen, de Bataven, de Kaninefaten, de Tubanten, de Brukteren de voor- naamste van de vele volksstammen, die Nederland en Belgi� het eerst hebben bewoond. Ik zeg «Nederland en Belgi�", omdat de geschiedenis dier beide landen in de eerste vijftien eeuwen onzer jaartelling zoovele punten van aanraking heeft, dat men, sprekende over de historie van slechts ��n dezer landen, het andere er dik- wijls niet van kan afscheiden. Daarom zij hier aangemerkt, wat vooreerst mede voor \'t. vervolg geldt, dat met de uitdrukking »Nederland" of »deze landen" vaak zoowel Nederland als Belgi� wordt bedoeld. Al die stammen, zoo even genoemd, behooren tot de volkeren-



		5

		§2. De Franken en de Saksen in Nederland en Belgi�. � Deze landen worden een bestanddeel van het Frankische rijk. � De invoe- ring van het leenstelsel en van den Christelijken godsdienst. � De Noormannen. Het spreekt vanzelf, dat ons vaderland, als bestanddeel van het Romeinsche rijk of als woonplaats van stammen, diebondgenooten van de Romeinen heetten, sedert de 3de eeuw n. C mede ten doel stond aan de menigvuldige aanvallen, door de Germanen op dit rijk gedaan. Van de groote vereenigingen, door de stammen der Germanen onder gemeenschappelijke namen aangegaan-, zijn er twee, die tot deze landen in nauwe betrekking komen te staan. Het zijn die der Franken en der Saksen. Sinds het einde der 3de eeuw de- den de Franken, n.1. de Sali�rs, bij herhaling invallen in de Ne- derlanden, bleven er sinds de regeering van Julianus den afval- lige, d. i. sinds 361 n. C, gevestigd en breidden zich vervolgens meer en meer naar het Zuiden, eerst tot in Noordelijk Belgi�, later tot de rivier de Somme uit. Na den dood van Clovis in 511 be- hoorden Nederland en Belgi� ten deele tot die streek, welke men Austrasi� noemde. Doch de Franken waren het niet alleen, die ons land bewoon- den. Sedert de 5de of de 6de eeuw is de landstreek bij den IJsel het gebied niet langer van de Sali�rs, maar van de Saksen, een volk, dat zich over een groot deel van Noordwestelijk Duitschland uit- strekte en aan wier verbond de Tubanten en welke andere stam- men Overijsel en Drente mogen hebben bewoond, zich aansloten. Het noordelijk gedeelte van ons land werd in deze eeuwen, die men het Frankisch tijdvak kan heeten, steeds bewoond door de Friezen. Hun grenzen waren niet altijd dezelfde, maar het is ze- ker, dat er tijden zijn geweest, waarin die van de Noordzee en de Wezer tot de Schelde of de Sincfal, d. i. het Zwin (bij Sluis, in Vlaanderen), reikten. Tusschen de Friezen en de Saksen aan de ��ne zijde en de Franken aan de andere ontstond van de



		7 pen, de graafschappen o. a. in\'schoutambten. De burgerlijke ver- deeling was in volken of landen, elk land in gouwen, elke gouw in marken. Veelal stemde deze verdeeling geheel overeen met de staatsrechtelijke, zoodat een gouw gelijk stond met een graafschap, een mark met een schoutambt. Z�� gingen de aloude marken, d. i. stukken grond, die voorheen \'t gemeenschappelijk eigen- dom waren der markgenooten, welke waarschijnlijk van de eerste verovering of inbezitneming dagteekenden, in deze nieuwe indee- ling op. Hier volgen een paar dier gouwen, zoowel uit het land der Frie- zen en Saksen, als uit dat der Franken. In het tegenwoordige Groningen: Hunsingo; in het tegenwoordige Friesland: Oostergo, met de hoofdplaats Dokkum; in het tegenwoordige Holland: West- Friesland, met de hoofdplaats Medemblik; in het tegenwoordige Overijsel: Twente, met de hoofdplaats Goor; in het tegenwoordige Gelderland: de Veluwe, de Betuwe, enz. "Vraagt men naar de vruchten van de heerschappij der Franken in deze landen, hierop kan in zooverre een antwoord worden ge- geven, dat men zich over \'t geheel een tamelijk goed denkbeeld van den algemeenen toestand vermag te vormen. Het land werd, onder \'t oppergezag der koningen, bestuurd door hertogen en gra- ven. Oorspronkelijk beduidt het woord hertog aanvoerder van een leger. Maar dikwijls werd ook hij zoo genoemd, die over de krijgs- benden eener zekere landstreek het bevel voerde, weshalve die titel dan aan de landstreek werd gehecht. Zoo waren er hier te lande drie hertogen: een van Friesland, een van Saksen en een van Frankenland. Onder de hertogen stonden de graven, d. i. rechters. In den beginne werd die titel zoowel aan ambtenaren van lagen als van hoogen rang gegeven, zoodat b.v. een opzichter over wou- den, dijken, wegen, enz. vaak graaf werd genoemd. Later werden die koninklijke of keizerlijke ambtenaren gewoonlijk zoo geheeten, die als rechters, maar ook als burgerlijke bestuurders enaanvoer- ders van \'t leger den vorst vervingen. De bank van schepenen, waarvan de graaf voorzitter was, had rechtspraak over het geheele graafschap. Onder de graven vond men schouten, die aan \'t hoofd stonden van de schoutambten. De bevolking was niet langer in den toestand van wilde horden, maar in dien eener geregelde



		o

		Inmiddels had het Frankische rijk in 843, bij het verdrag van Verdun, opgehouden te bestaan. Hierbij verkreeg Lotharius I o. a. het oostelijk gedeelte van Frankrijk en aangrenzende landen, gele- gen in \'t z., tusschen de Rh�ne en de Alpen, in \'t n., zoowel ten n. van den Rijn als tusschen deze rivier en de Maas, gelijk mede tusschen de Maas en de Schelde tot de monden dezer rivieren. Lodewijk de Duitscher bekwam o. a. het land ten n. van de Alpen \' en ten o. van den Rijn. Karel den kale eindelijk werd o. a. het gebied ten westen van de Schelde, de Maas, de Sa�ne en de Rh�ne toegewezen. Hieruit volgt, dat Lotharius I bijna geheel Belgi� en Nederland, Karel de kale Vlaanderen, Artois en een deel van Zeeland verwierf. Later, in 870 en 879, kwam het aandeel van Lotharius I aan Duitschland.

		§3. Onderscheid tusschen den toestand van Friesland en dien van andere streken van ons land. � De wisselingen in de opperheerschappij dezer landen na het verdrag van Verdun. � Staten, die in het Zuiden en in het Noorden verrijzen. � Aard en uitbreiding der grafelijke macht. Toen de Friezen zich in 785 aan Karel den groote onderwierpen, werd hun land, zooals vanzelf spreekt, geacht een bestanddeel van het rijk der Franken te zijn. Doch het leenstelsel werd bij hen zoo goed als niet ingevoerd; zij behielden hun persoonlijke vrijheid, eigendom en rechten, hoewel zij door koninklijke ambtenaren wer- den bestuurd. Alzoo verschilde hun toestand van dien der bewoners van de andere gedeelten dezer landen, als van Brabant, Zeeland, Gelderland, Utrecht, Zuid-Holland en van een streek van Noord- Holland , n.1. Kennemerland. Hier werd de Frankische stam, vroeger of later, de overheerschende, de Friesche de onderliggende, \'t Ge- volg was, dat de Friesche inwoners der laatstgenoemde landen,



		10 althans grootendeels, ophielden vrijen te zijn, en, als hoorigen of lijfeigenen, tot allerlei dienstbetooning aan de overheerschers wer- den verplicht. Niet alleen als volk werden zij dus vernietigd; maar zij verloren ook een groot deel hunner menschenrechten. Bij de veelvuldige verdrukking van allerlei heeren, waaraan zij ten doel hadden gestaan, had daarenboven menig vrije het als een geluk beschouwd, zich als lijfeigene te mogen verkoopen, op die wijze, met opoffering van de vrijheid, althans rust en veiligheid verwer- vende. Nergens intusschen was het getal lijfeigenen zoo groot als in de landen van den bisschop van Utrecht. Na het jaar 843 kwamen de Nederlanden en Belgi� (steeds met uitzondering van Vlaanderen en van een gedeelte van Zeeland), om niet van het tijdperk van overgang te spreken, gelijk op blz. 9 werd opgemerkt, weldra tot Duitschland in die betrekking te staan, waarin zij tot dusver hadden gestaan tot het rijk der Franken. Van dien tijd af maakten zij, n.1. voor zoover zij bij het verdrag van Verdun tot het aandeel van Lotharius I hadden behoord,een bestanddeel uit van het hertogdom Lotharingen, en sedert 965, toen dit hertogdom in Opper- en Neder-Lotharingen werd ver- deeld, van het laatste. In de 9de en de 10de eeuw werden waarschijnlijk de meeste Neder- landen erfelijke leenen, dewijl dat, wat oorspronkelijk een gunst des keizers was, allengs, in weerwil van dezen, als een recht werd beschouwd. Het volk en de kleinere leenmannen, die zich natuurlijk meer aan de plaatselijke overheid dan aan den veeltijds afwezigen keizer hielden, namen met deze verandering licht genoe- gen. Meer dan eens ontstonden er evenwel groote moeiel ijkheden uit de vraag, of het eene of andere gewest alleen een mannelijk of zwaardleen, of wel tegelijk een vrouwelijk of spilleleen was. Sedert de 11de eeuw kwamen allengs meerdere gouwen aan ��n graaf. Dit ontsproot hieruit, dat sommige gravengeslachten uitstierven of werden verdreven en de overige zich dan met hun nalatenschap verrijkten. Hierdoor kwam het, dat in de 12de eeuw bijna het ge- heele land tusschen den graaf van Gelder, dien van Holland en den bisschop van Utrecht was verdeeld. De verandering, die langzamerhand in het Zuiden in den staat van zaken plaats greep, was hoofdzakelijk deze, dat in plaats van



		15

		verplicht, zich, ten einde de noodige gelden te erlangen, tot de stedelingen te wenden. Deze gesteldheid van zaken verklaart ook het aanwezig zijn van die tallooze privilegi�n hier te lande, als zoovele bolwerken, om te groote overmacht van den graaf te stuiten. De inhoud dier stukken liep natuurlijk uiteen. Maar geen stad of gewest was er bijna, of zij kon zich beroemen op een keur, waar- door de ingezeten verzekerd was, niet buiten de grenzen van stad of gewest gedagvaard of voor een vreemden rechter gedaagd te worden (jus de non evocando). Dergelijke privilegi�n bezwoer de graaf, aleer hij het bewind aanvaardde. Eerst dan legden de onder- danen den eed van trouw en gehoorzaamheid af. Wat het binnenlandsch bewind betreft, bleef Friesland tot den tijd van Karel V op een geheel bijzonderen voet bestaan. De keizer beleende met dit land hetzij den bisschop van Utrecht, hetzij den graaf van Holland of een ander vorst. Alzoo meende zoowel de graat van Holland als de bisschop van Utrecht een verkregen recht te hebben op de heerschappij over de Friezen, die zei ven evenmin ge- zind waren den een als den ander te gehoorzamen. De herhaalde uitgifte van Friesland in leen toont aan, dat er, gedurende de Middeleeuwen, in dit land geen gezag bestond, gelijk aan dat van den bisschop van Utrecht, den graaf van Holland of den hertog van Gelderland. De graven of regenten, die er waren, moeten wor- den geacht ambtenaren van lageren rang te zijn geweest en met minder macht bekleed, dan die was, welke de zoo even genoemde landsheeren, elk binnen zijn perken, uitoefenden.

		§4. Holland onder de graven uit het Hollandsche huis. Hetgeen op de laatstvoorgaande bladzijden omtrent het karakter en de hoedanigheid van de macht der landsheeren staat opgetee- kend ziet, uit den aard der zaak, niet op ��n tijdstip in \'t bij- zonder. Het is veeleer een doorloopende beschouwing van de ont-



		\'20

		der goederen, die hij van den bisschop in leen had, o. a. van Muiden, welke op Floris overgingen, die hierdoor een vazal van Utrecht werd. Dezelfde bepaling werd op de heerlijkheid Woer- den toegepast. Verder deden beiden afstand van hun allodi�n, waar ook gelegen, ten behoeve van Floris, die ze hun als leenen teruggaf. Meer dan genoeg had Floris gedaan, ten einde den wrok der edelen op zich te laden. Als om de maat vol te maken, voegde hij er nog bij, dat hij veertig hoorigen, die zich op de een of andere wijze jegens hem verdienstelijk moeten hebben gemaakt, van alle slaafsche diensten ontsloeg en hen vrij verklaarde. Welk een ver- grijp in \'t oog der edelen! Terwijl zij vol verbittering aan de bevrediging hunner wraakzucht dachten, kregen zij onverwachts een bondgenoot in Ed�ardl, koning van Engeland. Hij ver- plaatste bij een verdrag, in 1295 met Guy van Dampierre, graaf van Vlaanderen, gesloten, den stapel der Engelsche wol van Dordrecht, waar hij sedert eenige jaren was, naar Brugge en Mechelen. Hierom sloot Floris zich in den oorlog, die in 1293 tusschen Engeland en Frankrijk losbarstte (Overzicht, achtste druk, blz.90), sedert 1296 bij Philips IV of den schoone, koning vanFrank- rijk, aan. Deze verbintenis deed Floris den dood. Eduard vond bereidvaardige dienaren in een groot aantal edelen, die hij over- reedde, om Floris gevangen te nemen en naar Engeland te voeren. Zij, die hun arm inzonderheid leenden tot de uitvoering van Eduards plannen, waren Jan van Kuik (de omstreken van Grave, ten z. van Gelderland), Gijsbrecht van Amstel, Herman van Woerden, Gerard van Velzen. W^Tat aller verbittering had verwekt, was, dat Floris, daar partij kiezende, waar eigen voordeel en overeenstemming van gevoelen hem riepen, lieden, op welke zij laag neerzagen, uit het stof had verheven. Velen hadden bovendien hun bijzondere grieven. Weldra ondervond Floris, wat de vijandschap der edelen ver- mocht. Op den dag, waarop hij als middelaar een verzoening had teweeg gebracht van de heeren van Amstel en Woerden met de verwanten van den heer van Zuilen, een leenman van het Sticht, vielen de samengezworenen, in de nabijheid van Utrecht, op FIo- ris aan, namen hem gevangen en voerden hem naar Muiden, om



		21

		hem vandaar naar Engeland in te schepen. Intusschen kwamen de Kennemers, de Waterlanders, de West-Friezen en de Gooi- landers op de been, legerden zich voor Muiden en eischten, dat men hun den graaf overleverde. In plaats van aan deze vordering gehoor te geven, zetteden de edelen Fl�ris te paard en trachtten hem, langs een omweg vliedende, naar Brabant of Vlaanderen te vervoeren. Maar ternauwernood hadden zij een eind weegs afge- legd, of zij stieten op een schaar Gooilanders, die denzelfden eisch als kort tevoren deden. Vreezende voor de overmacht te moeten bukken, pleegden thans de edelen, Floris om hals brengende, de misdaad, die zij niet van plan waren geweest te bedrijven. Der keerlen God viel als het offer hunner wraak in 1296. Let men op de gevolgen, dan voorzeker zijn \'s graven handelingen zeer te prijzen; maar van het standpunt van \'t recht beschouwd, zijn zij van willekeur niet, vrij te pleiten. Eenige van de moordenaars vielen in handen van de West-Friezen en Kennemers en werden door hen gedood; anderen werden door den scherprechter ter dood gebracht; nog anderen, met name de heeren van Amstel, Woer- den en Velzen, ontvluchtten het zwaard der gerechtigheid. In 1297 volgde Floris\' zoon jan hem op. Wolfert van Bor- selen, (op Zuid-Beveland), heer van Veere, werd aan het hoofd der regeering geplaatst, maar in 1299, bij een oploop van \'t volk, te Delft van \'t leven beroofd. Door dit onheil van zijn leidsman verstoken, wierp Jan zich in de armen van zijn neef, Jan van Avennes (ten z. van Bergen, destijds in Henegouwen, thans in Frankrijk), graaf van Henegouwen, wien hij het bewind voor vier jaren op- droeg. Doch reeds in \'t eerste jaar van dit regentschap, nog in 1299, stierf Jan I.

		§5. Holland en Zeeland onder de graven uit het Henegouwsche en het Beiersehe huis. Jan van Avennes, nu jan ii , alzoo in \'t bezit van drie graaf- schappen zijnde, liet zich, evenals zijn opvolgers, in ��n of meer dier graafschappen vervangen door plaatsbekleders, stad- of ste-



		25 te trekken, geen stad of streek was, waar slechts �f Hockschen �f Kabeljauwsohen de bevolking uitmaakten. De oorlog der Hoekschen en der Kabeljauwschen kenmerkte zich hierdoor, dat toen, voor \'t eerst hier te lande, buskruit door de troepen werd gebruikt. Na vele mislukte pogingen werd eindelijk, in 1354, het geschil op afdoende wijze uit den weg geruimd. Margareta stond Willem de graafschappen Holland, Zeeland en Friesland af en behield alleen Henegouwen. Wederom beloofde Willem, dus WILLEM v geworden, haar een jaargeld te zullen betalen. Twee jaren daarna overleed de keizerin te Quesnoi (in Henegouwen). Kort hierop bracht men ook haar zoon derwaarts, want sedert 1357 vertoonden zich bij hem sporen van krankzinnigheid. De partijen waren in \'t leven geroepen, en al was de twist, die ze, meer dan eenig ander voorval, had doen ontstaan, nog bij het leven der hoofdpersonen bijgelegd, tusschen deze partijen zelven werd de strijd, met langer of korter tusschenpoozen, on- geveer anderhalve eeuw voortgezet. Inmiddels werd Willems jon- gere broeder albrecht door toedoen der Hoekschen regent of ruwaard. Eerst in 1389, na den dood van Willem V, werd hij graaf (1389�1404). Met zijn zoon, Willem van Oostervant (zie blz. 22), stelde hij zich aan het hoofd van een talrijk leger, dat een krijgstocht naar Friesland ondernam. Keer op keer werden de Friezen geslagen; doch gevolgen leverden de behaalde over- winningen niet op. Tallooze sommen verslond de oorlog, en niet anders won de graaf, dan dat hij vasten voet in Stavoren had. In vele opzichten herinnerde het bewind van Albrecht aan dat van Willem den goede. Ook hij was een vorst, die aan Europa\'s hoven in hoog aanzien stond. Zijn dochter Margareta huwde hij uit aan Jan zonder vrees, een zoon van Philips den stoute, hertog van Bourgondi�, zijn zoon Willem aan Philips\' dochter Margareta. Deze huwelijken hadden dit gevolg, dat het Beiersche huis in nauwe betrekking kwam te staan tot het Bourgondische. Albrechts jongste zoon Jan werd bisschop van Luik. Een der merkwaardigste feiten zijner regeering, wat de binnenlandsche aangelegenheden betreft, is, dat te dier tijde in de meeste steden van Holland, naast schout en schepenen, als overheid, burge-



		28 graven. Inmiddels verliet Humphrey, uit hoofde van geschillen in Engeland, waarin hij was betrokken, deze landen. Terzelfder tijd benoemde Jan van Brabant zijn neef tot ruwaard van Hol- land en Zeeland. Slechts in Schoonhoven, Gouda en Oudewater werd Jakoba als gravin erkend. Gedurende het vervolg van den strijd, die steeds slepend bleef, overleed Jan van Brabant in 1427, terwijl een geestelijk gerechtshof te Rome in 1428 de echtverbintenis met Glocester voor onwettig verklaarde. Z�� ook van dezen man verlaten, dien de in Engeland heerschende ver- deeldheid tot dusver had verhinderd hier krachtdadig op te treden en die nu zonder tegenzin in de uitspraak der kerk berustte, werd Jakoba meer en meer in \'t nauw gebracht. Daar haar gezag tot de drie genoemde steden beperkt was, zag zij geen anderen uitweg dan het sluiten van een verdrag, dat in 1428 te Delft tot stand kwam. De hoofdpunten waren: Jakoba wordt erkend als gravin van Holland, Zeeland, Friesland en Henegouwen, Philips van Bourgondi� als ruwaard en erfgenaam dezer gewesten; in die hoedanigheid zal Philips het bewind voe- ren, totdat Jakoba een nieuw huwelijk aangaat; Jakoba zal niet hertrouwen dan met toestemming van hare moeder, van Philips en van de drie stenden der landen, tenzij zij wil geacht wor- den, haar onderdanen van den eed van gehoorzaamheid te heb- ben ontslagen; Jakoba zal een gedeelte trekken van de inkomsten der graafschappen. Philips benoemde tot stadhouder van Holland en Zeeland Frank van Borselen, die door de diensten, met groote kieschheid aan Jakoba bewezen, weldra zoozeer haar gene- genheid verwierf, dat zij met hem in den echt trad. Frank van Borstelen verloor nu-het stadhouderschap, doch werd door Philips tot graaf van Oostervant verheven. Deze daad van Jakoba, als strijdende met het verdrag van Delft, had in 1433 het ver- lies der grafelijke waardigheid ten gevolge. Daarentegen verkreeg zij van Philips vele heerlijkheden, waarvan zij de inkomsten bleef trekken tot haren dood in 1436.



		29

		§6. Holland en Zeeland onder de graven uit het Bourgondische huis. Jan zonder vrees werd in 1419 op de Yonnebrug gedood (Overzicht, achtste druk, blz. 91). Zijn zoon philips de goede (1433�1467) volgde hem onmiddellijk in Bourgondi�, Vlaanderen, Mechelen, Franche-comt�, Artois en Salins op. In 1421 kocht hij het graaf- schap Namen van graaf Jan III, die zich het vruchtgebruik gedu- rende zijn leven voorbehield en na wiens dood, in 1429, Philips het land in bezit nam. In 1430 erfde hij van een neef Brabant, Limburg en Antwerpen. In 1433 stond Jakoba hem Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland af. Eindelijk kocht hij nog het hertogdom Luxemburg en nam het in 1451 in bezit. Philips de goede is de eerste hertog uit het huis van Bour- gondi�, die onder de Nederlandsche vorsten een plaats bekleedt. Langzamerhand was de omvang van het grafelijk gezag in de staten, die het tegenwoordige Nederland en Belgi� uitmaken, grooter geworden. Allengs waren vele beletselen tegen de uit- breiding van dat gezag uit den weg geruimd. Niet langer was de grond van Holland en Zeeland, om van deze maar alleen te spreken, met tal van kasteelen overdekt, waarin evenveel edelen met hun in \'t staal gedoste manschappen lagen, steeds ten aanval tegen den graaf gerust. De macht des adels was voor die van den landsheer geen struikelblok meer. Een andere was ervoor in de plaats gekomen. Als een loopend vuur was het streven der ingezetenen om zich tot gemeenten te vereenigen van den een tot den anderen staat overgegaan. Door de behoefte aan geld gedrongen, hadden de vorsten geen perken gesteld aan de begeerte der steden, naar privilegi�n, maar ze met ruime hand gegeven aan wie ze verlangde. Doch van lieverlede begonnen die vorsten, de gevolgen hunner milddadigheid inziende, te trachten ze op allerlei wijze te voorkomen. Zij schrikten voor den vorm van gemeenebest, die aan de gemeenten eigen was. Zij vingen aan de overeenstemming te duchten, die meer en meer ontstond tusschen de burgers en de door hen gekozen overheidspersonen. Hiertegen richtte zich dus hun streven. Niet langer riep nu de



		34

		§7. Holland en Zeeland onder de eerste graven uit het Oostenrijks ;he huis. De tijd van \'t regentschap was zeer onstuimig en baarde Maximiliaan vele zorgen. In 1488 stonden de bewoners van Gerit en Brugge op, rekenschap eischende van de opgebrachte gelden. Maximiliaan zelf, op dat tijdstip te Brugge vertoevende, werd met vele heeren van zijn gevolg gevangen genomen en in de woning van een bijzonder persoon in hechtenis gehouden. Som- mige dier heeren werden gepijnigd, andere gedood, en Maximi- liaan eerst na maanden ontslagen. Andere moeielijkheden had hij in Holland te bestrijden. De gunsten, door hem aan de Kabel- jauwschen bewezen, riepen de partijschappen weder in \'t leven, Onder de veelvuldige voorvallen van den vernieuwden strijd blijft bovenal de belegering van den toren te Barneveld (op de Veluwe) in 1482 in aller herinnering leven, niet zoozeer uit hoofde van het gewicht der zaak zelve, als wel om de wreedheid der Hoek- schen en de zelfopoffering van den held van \'t verhaal, Jan van Schaffelaar, die erbij omkwam. In 1492 eindigde zoowel het oproer van het kaas- en broodvolk, d. i. van hen, die, we- gens den druk der belastingen, in Noord-Holland waren opge- staan, als de strijd der Hoekschen en Kabeljauwschen. De zege viel de laatstgenoemde partij ten deel. In 1493 werd Maximiliaan koning van Duitschland. In \'t vol- gend jaar aanvaardde philips ii, de schoone (1494�1506) � aldus om zijn lichamelijke schoonheid geheeten � het her- togelijk, grafelijk en heerlijk bewind over de verschillende Zuid- en Noord-Nederlandsche staten. Zijn eerste daad, als vorst dier landen, was gericht tegen het groot-privilegie. Bij zijn huldiging verklaarde hij, de privilegi�n, geschonken na den dood van Karel den stoute, met goedvinden der staten zei ven, plotseling vernietigd. In 1496 trouwde Philips met Johanna, tweede dochter van Ferdinand II den katholieke, koning van Arragon, en van Isabella, koningin van Castili�. Dit huwelijk opende hem het uitzicht, eens den Spaanschen troon te zullen beklimmen. In

		*-



		36

		§8. Overzicht der geschiedenis van Gelderland gedurende de Middeleeuwen. Thans moet, ten opzichte van Gelderland, Utrecht en de overige gewesten, eenigszins in bijzonderheden worden aange- toond, wat boven (bh. 13 vlg) in algemeene trekken is terne- dergesteld. Met de samensmelting van verschillende kleine heer- schappijen tot ��n samenhangend geheel ging het ook hier lang- zaam. Buiten de streken, die hij reeds bezat, trok de graaf van Gelderland allengs verschillende alodi�n van edelen aan zich, om ze als leenen weder te geven. Gelijk de macht van den graaf van Holland, groeide die van den graaf van Gelderland met de jaren aan: de afhankelijkheid van den keizer werd steeds minder. Had de graaf zich reeds in de 13de eeuw eenige rechten dei- kroon toege�igend, het volle gezag als landsheer verwierf hij in al zijn uitgestrektheid in \'1339. Toen immers benoemde Lodewijk van Beieren reinald ii of den zwarte (zie blz. 12) tot hertog, destijds een zeldzame verheffing. Insgelijks nam de macht des graven tegenover de edelen voortdurend toe. Van onafhan- kelijke en met hem gelijkstaande edelen werden zij langzamer- hand zijn leenmannen, traden in zijn dienst en stonden hem bij het beheer des lands ter zijde. Later moesten zij een gelijke mate rechten, als zij genoten, zien toekennen aan de steden, sinds zij als gemeenten optraden. Invloed op den gang der zaken, in den eigenlijken zin, oefenden de steden, vcreenigd met de edelen, eerst sedert 1418, toen zij met hen een verbond sloten, ten einde bij \'s lands hachelijken toestand maatregelen van voor- ziening te nemen. Van nu af waren ridderschap en steden tot ��n lichaam van landsstenden � de naam staten kwam eerst in 1477 in zwang � samengegroeid. Op eigen gezag bijeenkomsten houitende, verwierven en behielden alzoo de staten van Gelderland een voorrecht, dat elders de landsheer zich placht voor te be- houden. Inzonderheid woog de stem der hoofdsteden zwaar. Dit waren Nijmegen, Roermond, Zuifen en Arnhem, hoofd- steden der vier eveneens genoemde kwartieren, waarin Gelder-



		44 del en zeevaart bij uitnemendheid hebben gemaakt: de ligging aan de Noordzee; de menigte van bevaarbare rivieren en ka- nalen; de persoonlijke vrijheid, die, hoe ook beperkt, hier meer dan elders werd ge�erbiedigd en velen noopte zich er metterwoon te vestigen. Sedert het einde der 15de eeuw was Antwerpen de hoofdzetel van den handel. Er waren meer dan 1000 vreemde handelshuizen gevestigd. De beurs, eiken dag tweemaal gehou- den, telde telkens meer dan 5000 bezoekers. Den handel op de Oostzee, in hout en graan, had hoofdzakelijk Amsterdam, toen reeds bij Veneti� vergeleken en de korenmarkt van Europa ge- nosmd. Nog is niet gewezen op de vrachtvaart, die zeer aan- merkelijke voordeelen opleverde, en geen gewag gemaakt van de velerlei fabrieken, waarmede de nijvere en dichte bevolking zich bezig hield. Van wetenschappelijke beschaving kan nog maar weinig sprake zijn. Toch ontbrak het niet aan de beginselen. Reeds had Jakob van Mae riant zijn spiegel Historiael in \'t licht gegeven. Wat de fraaie letteren in engeren zin aangaat, van lieverlede was een Nederlandsche letterkunde ontstaan, waarvan bet begin in het laatste vierendeel der 42de en het eerste der 13de eeuw is te zoeken. V��r dien tijd waren onze voorouders in taal, zeden en gewoonten nog Duitschers. In de 12de eeuw kwam de Ne- derlandsche taal uit het Nederduitsch voort. Zij heette gedu- rende de Middeleeuwen het Vlaamsch. Onder de werken, die tezamen uitmaken hetgeen men onze Middeleeuwsche letterkunde noemt, vindt men weinig of geen oorspronkelijke gedichten. Aan Frankrijk ontleend is het vermaarde gedicht Reinaert de vos, dat in zijn Vlaamschen vorm zoozeer de aandacht trok, dat het uit die taal in vele andere werd overgebracht en als voortreffelijker wordt aangemerkt, dan het oorspronkelijke Fransche stuk. Tegen het einde der Middeleeuwen namen, naarmate de opkomst der poorters den invloed der edelen deed afnemen, de tooneeldichten op het gebied der letterkunde de voornaamste plaats in. Het waren de vele Rederijkerskamers, met het Bourgondische huis (zie blz. 30 vlg.) opgekomen, welke aan die gedichten het aanzijn gaven. Om die bloeiende zeventien landen was nu de band der een- beid geslingerd. Maar het was slechts een persoonlijke band.



		47

		vaardigde hij achtereenvolgens tegen haar uit, het eene harder dan het andere. In 1522 werden er inquisiteurs, bij verzachting «geestelijke rechters" geheeten, benoemd. Was de inrichting dier inquisitie, in wreedheid en ergerlijke wijze van rechtspleging, in \'t geheel niet gelijk aan de Spaansche, zij werkte, naar de opvatting der landzaten, veel te krachtig. Dit moet waar zijn, wanneer er � gelijk te boek staat � onder Karels regeering 50,000 menschen om des geloofs wille ter dood zijn gebracht. Intusschen is het zeker, dat, hoevele duizenden het getal offers der onverdraagzaamheid ook moge hebben beloopen, wederom het bloed der martelaars het zaad der kerk werd. Dit is een schaduwzijde in het anders vrij heldere tafereel van Karels regeering. Het is niet de eenige. Op velerlei wijze werd het handvest »de non evocando" geschonden, doordat men de staten buiten hun gewest riep en, b.v. in gevallen van maje- steitsschennis en bij vergrijpen tegen den godsdienst, de beschul- digden voor andere dan voor hun natuurlijke rechters daagde. Verder werden aan vreemdelingen ambten gegeven. Vaak ver- zetteden zich de staten tegen zulke gewelddadigheden, maar meestal zonder vrucht. Want Karels grondbeginsel was, dat het grootste voorrecht van een volk was, geen voorrechten te be- zitten. Ook aan zware beden, die eerder belastingen mochten heeten, ontbrak het niet en, wat het ergste is, bij weigering werd vaak dwang gebezigd, o Hier," zegt een Venetiaansch ge- zant, «waren de eigenlijke schatten van den koning van Spanje; hier waren zijn bergwerken, zijn Indie. Wil men echter billijk zijn, dan behoort men niet te vergeten, dat de Nederlanden gedurende het bewind van Karel V tot een trap van aanzien stegen, gelijk zij dien nimmer hadden gekend, en dat de vorst den grondslag legde van een geregeld bestuur en van een geordende administratie. Hoe men ook jammerde over het verlies «der oude zelfstandigheid, de slotsom was verademing en voorspoed. Daarom, dewijl hij gaarne in het land vertoefde, waar zijn wieg had gestaan, en uit hoofde van zijn minzaamheid was het Nederlandsche volk hem getrouw en aan hem gehecht. Daarom was het leedwezen des volks oprecht gemeend, toen Karel afstand deed van het bewind en het aan zijn zoon Philips opdroeg.



		48

		Het voornemen om zijn kronen neer te leggen was sinds lang bij Karel opgekomen. Geheel ontstemd door het mislukken zijner grootsche ontwerpen, teleurgesteld in zijn plannen om in al zijn landen een onbeperkt vorstelijk gezag te vestigen en de eenheid in de Christelijke kerk te herstellen, terneergebogen onder licha- melijke zwakheid en wegens de uitputting zijner schatkist de toe- komst met zorg te gemoet ziende, ging hij thans tot de volvoering van het lang gekoesterde voornemen over. De afstand en de overdracht hadden den 25sten October 1555 te Brussel in een luisterrijke vergadering plaats. Ook Maria (zie blz. 45) legde haar waardig* heid neder. In \'t volgende jaar ging Karel onder zeil naar Spanje, waar hij in 1558 in het klooster Yuste (in \'t n.o. van Estrema- d�ra) overleed. Karel liet maar ��n zoon na, Philips II (III in Holland en andere Noderlandsche gewesten), en een paar dochters. Van zijn natuurlijke kindoren zijn ��n zoon en ��n dochter zeer vermaard geworden. De dochter was Margaretha, de zoon Don Jan van Oostenrijk. Onder de vele edelen zijner hofhouding was er niemand, dien hij meer vertrouwde, dan Willem van Oranje, hoe jong deze prins destijds ook was (zie beneden, blz. 49).

		§ 11. De Nederlanden onder Philips II tot de komst van Alva. Karels opvolger Philips ii (1555�1581), gelijk hij doorgaans wordt genoemd, was in de Nederlanden geen vreemdeling. Reeds in 1549 had zijn vader hem hierheen ontboden, om hem aan zijn toekomstige onderdanen voor te stellen. Die eerste ontmoeting had bij de Nederlanders geen gunstigen indruk achtergelaten. En de tweede ontmoeting, bij en na Karels plechtigen afstand, bracht hierin geen verandering teweeg. Philips was geheel en al een Spanjaard, koel, afgemeten en trotsch. Hij had een afkeer van het land en van den aard der Nederlanders, en zij van hem, die geen gemeenzaamheid duldde en geen afdalen kende. Hij verstond noch de taal des lands, noch sprak een der talen, waarmede de natie vertrouwd was. Hij achtte de handhaving van den katho- lieken godsdienst zijn hoofdplicht. Hiervoor had hij alle krachten



		* 49 van lichaam en ziel veil; hieraan was een goed deel zijner ver- bazende, maar kleingeestige werkzaamheid gewijd. Even onwrik- baar als hij aan de instandhouding van \'t koninklijk gezag de hand hield, bleef hij aan den grondregel van al zijn zeggen en doen getrouw. Die blinde en bijgeloovige gehechtheid aan de kerk her- schiep hem in een dwingeland. Tot 1559 bleef Philips in de Nederlanden. Toen ging hij. Doch aleer hij vertrok, regelde hij het bestuur dezer landen. Marga- reta van Farma (zie blz. 48) werd landvoogdes. Zij was ge- trouwd met Octavius Farnese, hertog van Parma, die evenwel in Itali� bleef. De drie boven genoemde (zie blz. 45) regeerings- lichamen stonden haar ter zijde. President van den raad van financi�n, was Karel, baron van Barlaimont (in \'t n. van Frankrijk, nabij Avennes), van den geheimen raad Viglius of Wigele van Aytta van Zuichem (ten z. van Leeuwarden), een Fries van afkomst en een groot rechtsgeleerde, doch die aan groote rechtskennis veel hebzucht paarde. In den raad van state hadden o. a. zitting: Antonius Perenot, bisschop van Atrecht, de prins van Oranje, Lamoraal, graaf van Egmond, later ook de Montmorency graaf van Hoorne (ten n. van Loon, zie blz. 17). Voor Brabant, waar de landvoogdes haar verblijf hield, werd geen stadhouder benoemd. De stadhouders der overige staten waren o. a.: Willem van Oranje van Holland, Zeeland en Utrecht; de graaf van Egmond van Vlaanderen en Artois; Johan van Ligne, graaf van Aremberg (ten z. van Keulen), van Friesland, Groningen, Drente en Overijssel; de baron van Barlaimont van Namen. Elk stadhouder was tevens bevelhebber der krijgsmacht van zijn gewest. Een enkel woord over Willem van Oranje, weldra den hoofdper- soon van den tegenstand tegen Philips, en dan over Perenot. In het huis van Nassau onderscheidde men sedert het midden der 13de eeuw twee lini�n. De oudste bleef in Duitschland. De jongste is die van Nassau-Dillenburg. Deze verwierf al vroeg verscheiden bezit- tingen in de Nederlanden. Willem, de grondlegger der onafhan- kelijkheid van Nederland, was een zoon van Willem den rijke, graaf van Nassau-Dillenburg, geboren in 1533. Rijk was zijn vader, althans in kinderen. Hij had vijf zonen: Willem, Jan den Dr. wwnnb, Bekn. Gesck. v.h. Vaderland, 4de druk. 4



		50

		oude, Lodewijk, Adolf en Hendrik. Talrijk waren de bezittingen van zijn zoon Willem op Nederlandschen bodem. Bovendien erfde hij van zijn neef R�n� het prinsdom Oranje. Antonius Perenot was een schrander en werkzaam staatsman, die zijn opkomst aan zichzelf had te danken. Hij was in Franche-Comt� geboren, dat een deel had uitgemaakt van de erfgoederen van Maria, de dochter van Karel den stoute. Reeds dit nam de edelen tegen hem in, die, trotsch op hun geboorte, op hem, den vreemdeling, neerzagen Doch voor een vreem- deling kon men hem eigenlijk moeielijk laten doorgaan. Was hij het, dan moest ook Willem als zoodanig worden aange- merkt, en in allen gevalle kon men dit bezwaar niet met recht aanvoeren tegen leden van den raad van state. Weldra verweet men hem met meer grond zijn heerschzucht, alsmede de min- achting, die hij jegens zijn medeleden in den raad van state aan den dag legde. Tegen hem wendden zich toen allen, die een afkeer hadden van de regeering in Spaanschen zin, die Philips aan de natie wilde opdringen. Ternauwernood was Philips in zee gestoken, of de Neder- landsche onderdanen hadden reeds menige grieve tegen hun heer. Zonder op den geest des tijds te letten, schreef hij een ge- strenge uitvoering der plakkaten voor. Bij den afkeer, dien de Nederlanders en de Spanjaarden wederkeerig van elkander had- den, was het verlies van den hoogen rang, dien de Neder- landsche adel onder de beide vorige regeeringen had bekleed, dubbel onverdragelijk. Hierbij kwam de verbittering over de voortdurende aanwezigheid van 3 a 4000 man vreemde troepen, die, zooals het heette, ter bescherming van de grenzen moesten strekken. Bovenal vreesde men de verwezenlijking van een van Philips\' geliefkoosde plannen, van dat der bisdommen. Tot dus- verre was in Nederland geen aartsbisschoppelijke stoel geweest, daar het geringe en onregelmatig verdeelde getal bisdommen onder vreemde aartsbisschoppen stond. Het ligt voor de hand, dat hieruit groote ongelegenheden ontstonden. De overwegende reden echter, waarom Philips de zaak der bisdommen wenschte te regelen, was de vermenigvuldiging der ketters. Voortdurend won de afkeer veld van een kerk, die, hoewel zelve geen



		51

		bloed begeerende, duizenden door den wereldlijken arm liet om- brengen. Wellicht�meende Philips � kon nauw toezicht, leering en vermaning de zielen voor afval van de kerk behoeden of van den afval terugbrengen. In 1559 vaardigde paus Pau lus IV de bul, houdende de be- palingen omtrent de bisdommen, uit, De zaak zelve begon even- wel niet v��r 1501 werkelijkheid te worden, en met sommige zetels duurde het tot 1570, eer zij werden bezet. In \'t geheel werden er 18 bisschopszetels opgericht, n.I. 8 aartsbisdommen (elk aarts- bisschop was tevens bisschop van die streek, waarin zijn hoofd- kerk lag,) en 15 bisdommen. Perenot of Granvelle, tevens tot kardinaal benoemd, werd aartsbisschop van Mechelen, On- der hen, die zich tegen de nieuwe bisdommen verzetteden, wa- ren ook de prins van Oranje en Egmond, die met vele anderen de dwaling deelden, dat Granvelle een van hen was, die den maatregel bevorderden. Thans weet men zeker, dat deze mee- ning onjuist was. Maar ook andere bezwaren hadden Willem en vele edelen tegen den bisschop. Hij was de ziel van de regee- ring. Gelijk er veel buiten hen omging, zoo geschiedde er niets zonder hem, en Viglius liet zich geheel door hem leiden. Dit mishaagde hun zoozeer, dat, hoewel de vreemde troepen in 1560 werden verwijderd, er geen betere verstandhouding tusschen Gran- velle en de genoemde edelen ontstond. Weldra weigerden Wil- lem, Egmond en Hoorne in den raad van state zitting te nemen, zoolang Granvelle er kwam, die alle belangrijke aangelegenhe- den aan de kennis van dien raad onttrok. Van jaar tot jaar werd het standpunt van den kardinaal onhoudbaarder. Het regende schotschriften tegen hem, en de edelen vervolgden hem met bit- teren spot. Ook Margareta, die ten laatste begon in te zien, hoe weinig gezag zijzelve in vergelijking met hem had, wilde wel van hem worden ontslagen. Zoo kwam in 1564 tot Granvelle een be- vel van Philips, om het land te verlaten, waaraan hij onmiddellijk voldeed. Na Granvelle\'s vertrek namen Willem, Egmond en Hoorne we- der zitting in den raad van state. Wegens de overige moeielijk- heden werd Egmond in 1565 naar Spanje gezonden. Die zending bracht geen verandering of wijziging teweeg. Egmond werd luis- 4*



		52 terrijk ontvangen; dcch Philips\' voorschriften bleven dezelfde. Langzamerhand ging intusschen de geest van tegenstand van de eerste edelen op die van den tweeden rang over, om later door het volk te worden gedeeld. Zoo ontstond in 1565 het compromis- sum (gemeenschappelijke belofte) of het verbond der edelen, aan \'t hoofd waarvan Lodewijk van Nassau, Willems broeder, stond met Hendrik van Brederode, een onstuimig man, die een woest leven leidde en slechts naar opwellingen, niet naar beginselen handelde. Het doel was, de invoering der inquisitie op elke wijze tegen te gaan. Niet alleen edelen, maar ook bur- gers teekenden het; niet alleen Lutherschen en Calvinisten, maar ook Roomsch-katholieken traden toe. Schier de eenige daad van deze eedgenooten was de stap, dien zij den 5den April 1566 te Brussel deden. Toen boden zij in plechtigen optocht, ten getale van drie of vier honderd, de land- voogdes een verzoekschrift aan ter matiging van de plakkaten. Naar alle waarschijnlijkheid deed het woord van Barlaimont (zie blz. 49), toen tot de landvoogdes gericht, hun den naam geuzen (gueux, bedelaars) geven. Niet zonder grond � men kan het niet verbloemen � werd die benaming op vele dier edelen toegepast. De schulden, waaronder zij ten gevolge hunner verkwistende le- venswijze en van hun veelvuldige drinkgelagen gebukt gingen, rechtvaardigden ze maar al te zeer. Zelven namen de edelen dien naam volgaarne aan en droegen tevens de zinnebeelden der bedelaars. Margareta antwoordde weldra. Zij beloofde een gezant naar Spanje te zullen zenden en eenige moderatie of matiging in de uitvoering der plakkaten te zullen brengen, die evenwel zoo wei- nig in \'t oog viel, dat het volk ze weldra moorderatie noemde. Terwijl Jan van Glimes, markies van Bergen (d. i. Ber- gen op Zoom), en Hoorne\'s broeder, Floris van Montmo- rency, baron van Montigny, nu als gezanten naar Philips vertrokken, kwam het prediken van \'t Evangelie in \'t open veld, niet meer des nachts, maar bij helder daglicht alom in zwang. Duizenden, op de beloofde matiging vertrouwende of hun overtuiging niet langer willende bedwingen, woonden diepredika- ti�n, hagepreeken genoemd, bij. Op het houden van openbare godsdienstoefeningen volgde in



		53

		1566 de kortstondige razernij, bekend onder den naam van beeU denstorm. Zooals men het veelal heeft opgevat, was hij een uitbar- sting van de dweepzucht der hervormden, die niet aan een w�l beraamd plan, maar aan plotseling opkomende hartstochtelijkheid was toe te schrijven. Vele kerken van Antwerpen, Vlaanderen, Holland, Zeeland, Groningen, enz. werden erdoor verwoest en van al haar schatten beroofd. Philips ontstak, op het hooren der mare, zoozeer in drift, dat hij een duren eed zwoer, het mis- drijf niet ongewroken te zullen laten. Het drietal Oranje, Eg- mond en Hoorne, baatte het niet, gelijk weldra zal blijken, dat zij de landvoogdes in deze moeielijke dagen getrouw ter zijde ston- den en hen, die schuldig of medeplichtig waren aan den beelden- storrn, ijverig vervolgden. Nadat de eerste schrik was geweken, begon Margareta kracht- dadig door te tasten. Zij bewerkte, dat het compromissum werd ontbonden, en wierf troepen. Overal moest het prediken der her- vormden worden gestaakt. Van dat oogenblik af scheidde Egmond zich van zijn vrienden, den eed van trouw aan den koning op- nieuw afleggende, terwijl Hoorne zich tegelijk aan \'s konings dienst en aan de bevordering van Oranje\'s plannen onttrok. Van zijn kant nam Willem, inziende dat er vooreerst aan geen verzet viel te denken, in \'t zelfde jaar zijn ontslag als stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht en ging naar Duitschland. Hij werd door een overgroot aantal lieden, op meer dan honderd duizend begroot, gevolgd. Onder hen was Willems vertrouwde vriend, de beroemde godgeleerde en staatsman Philips van Marnix, heer van St. Aldegonde (een heerlijkheid in Henegouwen, terwijl een kasteel nabij Middelburg, waar Marnix een tijdlang woonde, naar hem ook wel zoo werd genoemd, doch eigenlijk West-Souburg heette). In Willems plaats werd Maximiliaan Hennin, graaf van Boussu (ten w. van Bergen, in Henegouwen), bij voorraad over Holland als stadhouder aangesteld. Intusschen was Philips tot een vast besluit gekomen. Na lang te hebben voorgegeven, dat hijzelf een reis naar de Nederlanden in den zin had, zond hij in 1567 Alvarez de Tol�do, hertog van Alva (d. i. Alva de Tormes, in \'t n.w. van Spanje, ten z.o. van Salamanca), als kapitein generaal aan \'t hoofd van een leger



		54

		van ongeveer 17,000 man, grootendeels oudgediende en geharde mannen.

		§ 12. De Nederlanden onder 7 bestuur van Philips\' landvoogd Aha. De komst van Alva was Margareta een doorn in \'t oog. Sedert zij bovendien bespeurde, dat hij, behalve de aanstelling tot ka- pitein-generaal, nog buitengewone volmacht had, drong zij met zooveel nadruk op haar ontslag aan, dat zij het op \'t einde van 1567 verwierf en onverwijld naar Itali� vertrok. Terstond werd Alva in haar plaats algemeen landvoogd. Thans namen de wreed- heden een aanvang De raad van beroerte, door het volk weldra met juist inzicht bloedraad geheeten, werd opgericht. Onder de beroemdste offers van dien raad waren Egmond en Hoorne, wien het niet baatte, dat zij ridders van \'t gulden vlies waren (zie blz. 31). De 5de Juni 1568 was de noodlottige dag hunner te- rechtstelling of liever van den gerechtelijken moord. Hun namen blijven door de standbeelden, in \'t jaar 1864 te Brussel opgericht, in aller herinnering leven. Hierbij berustte de raad van beroerte niet. De prins van Oranje en andere uitgeweken edelen werden insgelijks, op zware be- schuldigingen, voor hem gedaagd. Zij verschenen niet, en met reden. Maar aan offers was geen gebrek, hoewel het niet is bewezen, dat de Spaansche inquisitie in een plechtig geschrift alle Nederlanders, op zeer weinigen na, als ketters, des doods schuldig heeft verklaard. In 1570 werd Montigny, na in Spanje een paar jaren in den kerker te hebben gezucht, insgelijks op een vonnis van den bloedraad i� \'t geheim geworgd, wat hem nog als een weldaad werd toege- rekend. Zijn reisgenoot Bergen was reeds in 1567 �f aari een ziekte, �f aan vergif bezweken. Desniettegenstaande werd zijn nagedachtenis met een vonnis bezoedeld, opdat zijn bezittin- gen den koning niet ontgingen. Ook andere gewelddadigheden beging Alva. Hij liet in 1568, tegen de voorrechten der hoogeschool te Leuven, den oudsten zoon van prins Willem,



		55

		Philips Willem, graaf van Buren (zie blz. 38), vandaar oplichten en naar Spanje voeren, waar hij, als gijzelaar voor de trouw des vaders, onder nauw toezicht werd opgevoed. Treurig was, te midden van al die tooneelen van diepen rouw, de toestand van het land. Doch welhaast daagde er bijstand van buiten op. Veelszins getergd, door den roof van zijn zoon en door de verbeurdverklaring van \'t geen hij bezat, greep Willem einde- lijk naar de wapens. Een kortstondig geluk begunstigde de kloeke onderneming. Lodewijk van Nassau zegevierde bij Heiliger- lee (ten w. van Winschoten). Aremberg sneuvelde er, maar ook Willems broeder Adolf. Doch nog in \'t zelfde jaar, 1578, ver- sloeg Alva zelf Lodewijk bij lemmingen (Jemgum, nabij Leer in Oost-Friesland). Zoo was de tachtigjarige oorlog begonnen. Door den uitslag van zijn krijgstocht overmoedig geworden, be- raamde Alva het plan, de grafelijke bede door vaste, algemeene belastingen te vervangen. Drie belastingen waren het, welke de landvoogd uitschreef: 1) een heffing voor eens van het honderdste der waarde of 1 p.c. van alle roerende en onroerende eigendom- men (de honderdste penning), en dan, bij verkoop, 2) een heffing van tien ten honderd van de roerende (de tiende penning), en 3) van vijf ten honderd (de twintigste penning) van de onroerende goederen. Hij begon met de heffing te Brussel, waar zijn eigen tegenwoordigheid, gelijk hij meende, den tegenstand zou breken. De overheid gaf toe, maar de gilden, bovenal de slagers en de brouwers, tartten den toorn van den landvoogd en sloten hun winkels. Juist toen Alva het tot een punt van overwe- ging zou hebben moeten maken, wat hem bij dat algemeen ver- zet stond te doen, weerklonk de mare van de verrassing van Brielle. Duurzame gevolgen had de aanslag, op den lsten April 1572 tegen deze veste ondernomen. Hij was het werk van de Water- geuzen, vrijbuiters, die onder de driekleurige vlag � rood of oranje, wit en blauw �, de vlag van Willem van Oranje, voe- ren. Tot dusver waren zij op hun tochten vaak de Engelsche ha- vens binnengeloopen, om zich van levensmiddelen te voorzien; doch eensklaps verbood koningin Elizabeth, beducht voor een oor- log met Spanje, haar onderdanen, den Watergeuien verder te



		56

		verstrekken, wat zij behoefden. Zoo werd hun vloot, staande onder \'t bevel van Lumey, graaf van der Marck, als admiraal, gedwongen zee te kiezen. Nu besloten zij deze ot\' gene stad van Noord-Holland te vermeesteren. Maar tegenwind belette dit en dreef hen voor den mond van de Maas. Daarom eischten zij Brielle (op Voorne) in naam van den prins op. Eer de regee- ring een bepaald antwoord had gegeven, veroverden de Water- geuzen de stad zonder moeite. Zij werd voor den prins in bezit gehouden. De inneming of verrassing van Brielle werd de grond- slag van de vestiging van de onafhankelijkheid der Vereenigde Nederlanden. Vruchteloos beproefde Boussu, zelfs nog eer Alva hem het bevel hiertoe kon geven, tegen Brielle opgerukt, de stad te heroveren. Integendeel, de afval plantte zich voort. Vijt dagen na den lsten April stond Vlissingen uit eigen beweging tegen de Spaansche benden op en sloot de versterking, die Alva in allerijl had afgezonden, buiten haar wallen. Ook "Veere werd voor de vrijheid gewonnen. Enkhui- zen , Dordrecht en andere steden van Noord- en Zuid-Holland volg- den. Hierop namen ook vele steden van Gelderland, Utrecht, Over- ijsel en Friesland bezettingen van den prins in. In al die steden werd de regeering veranderd en de nieuwe overheid verplicht, trouw te zweren aan den koning van Spanje en aan den prins van Oranje. De strijd toch werd niet gevoerd tegen den koning, maar tegen Alva en de dienaren van Philips. Nog in den zo- mer van \'t zelfde jaar, den 19den Juli en volgende dagen, hiel- den een groot aantal leden der staten van Holland een vergade- ring te Dordrecht, de eerste, die in Holland met terzijdestelling van Alva\'s gezag werd gehouden. Hier werd besloten, prins Wil- lem te erkennen als generaal-gouverneur en luitenant des konings, d. i. als plaatsvervanger van Alva, en als stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Slechts ten deele gelukte het aan Alva, het Noorden te her- winnen. Zutfen, Naarden en Haarlem, de beide eersten in 1572, Haarlem in 1573, moesten achtereenvolgens haar poorten ope- nen voor de Spanjaarden, door Alva\'s zoon Frederik aangevoerd. Vreeselijk werden al die plaatsen geteisterd. Van de steden, te dier tijde door Alva\'s zoon aangevallen, hield alleen Alkmaar zich



		57

		staande. Na Alkmaar was Leiden aan de beurt. Het bevel tot de insluiting dezer stad gaf Alva nog: de uitkomst zag eerst zijn opvolger. Reeds sinds lang had hij bij den koning op zijn ontslag aangedrongen. In \'t laatst van 1573 werd de wensch van den dwingeland voor goed vervuld. Hij ging met schulden overladen en den vloek raedenemende van al wat Nederlander was. Bij zijn vertrek moet hij zich hebben beroemd, 18,600 ingezetenen dezer landen door de hand des scherprechters te hebben laten ter dood brengen.

		§13. De Nederlanden gedurende het bewind van Requesens en van Don Jan van Oostenrijk. � De unie van Utrecht. Alva\'s opvolger was Don Louis de Requesens. Hij was gematigd en van een geheel anderen aard dan zijn voorganger, zonder echter in de hoofdpunten een tegenovergesteld gevoelen te zijn toegedaan. Het eerste nadeel, dat hij ondervond, was dat Middelburg werd genoodzaakt zich in 1574 aan den prins over te geven. Hierop volgde echter de voor Nederland noodlottige slag op de Moo k erhei d e of bij Mook (ten z. van Nijmegen), waar Lodewijk van Nassau met zijn broeder Hendrik omkwam. De eenige gunstige uitwerking, die Lodewijks inval teweegbracht, was deze, dat de Spaansche troepen, die het beleg voor Leiden hadden geslagen, vandaar trokken, om bij Mook mede te strijden. Doch onmiddelijk na den slag werd het beleg hervat. In weerwil van de tegenwerking veler flauwhartigen werd de stad wakker verdedigd door Jan van der Does, den standvastigen burge- meester Pieter Adriaansz. van de Werff en anderen. Toch was de hongersnood reeds op \'t hoogst geklommen en zou de stad zijn bezweken, indien men niet de dijken had doorgestoken en de sluizen opengezet. In de eerste dagen van October 1574 blies de wind uit het n w. en vervolgens uit het z.w. Nu drongen de wateren van den oceaan met onweerstaanbaar geweld landwaarts in en dreven de belegeraars op de vlucht. De 3de October was



		58

		de dag van \'t ontzet. Een vloot met levensmiddelen voer Leiden binnen en verzadigde de hongerenden. Tot belooning voor haar volharding verwierf de stad o. a. in \'t volgende jaar een hooge- school, die de prins en de staten haar uit naam van Philips schonken, want men hield zich nog steeds aan den ouden vorm en bestreed Philips\' benden in naam van hemzelf. Inmiddels sloeg Requ�sens het beleg voor Zierikzee, doch mocht het einde dier onderneming niet beleven. Hij stierf in 1576. Bij gebrek aan eenige beschikking aanvaardde de raad van state, na Requ�sens\' dood, het bewind over de getrouw gebleven staten. Omtrent terzelfder tijd hield de raad van beroerte, die gedurende de regeering van Requ�sens meer gekwijnd dan ge- leefd had, geheel op te bestaan. Weldra had de raad van state met onoverkomelijke bezwaren te worstelen. Zierikzee ging bij verdrag in handen der Spanjaarden over; maar onmiddellijk daarna stonden de Spaansche troepen, die op Schouwen lagen, op en eischten betaling van de sedert lang achterstallige soldij. Dicht ineengesloten, rukten zij met die officieren, welke het met hen eens waren, uit Zeeland naar Brabant. Waar zij kwamen, plunderden zij de kleine steden en stroopten het platteland af. Terwijl de staten der Zuidelijke Nederlanden nu begrepen, op niemand dan op zichzelven te moeten rekenen, was de muiterij der soldaten voor Willem een hefboom van onberekenbaar ge- wicht. Op zijn aanvraag kwamen de afgevaardigden uit het meeren- deel der Zuidelijke gewesten te Gent bijeen, ten einde een ver- bond te sluiten met Holland en Zeeland. Te midden van het raadplegen dezer gemachtigden of- der Algemeene Staten richtten de Spaansche soldaten, van alle kanten te Antwerpen bijeenge- schoold, in deze stad een tooneel van moord en plundering aan, gruwelijker dan nog ergens was aanschouwd. De daad zelve, als het toppunt aller gruwelen, door dat krijgsvolk aan- gericht, noemt men de Spaansche furie. Zij oefende een krach- tigen invloed op de beraadslagingen der staten uit. Den 8sten November was het stuk gereed, bekend onder den naam pacifi- catie of bevrediging van Gent. Het stelde een vereeniging vast tusschen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden, waarbij men overeenkwam, om de Spaansche soldaten den lande uit te drijven



		59

		en zich later op het stuk van godsdienst onderling te verstaan. Vier dagen v��r de afkondiging van het Gentsch verdrag over- schreed de man, dien Philips II tot opvolger van Requ�sens had benoemd, de grenzen van Nederland en kwam te Luxemburg aan. Het was Philips\' bastaardbroeder, Don Jan van Oosten- rijk (zie blz. 48). Reeds had hij, hoe jong ook, schitterende lauweren behaald in de oorlogen tegen de Mooren en de Turken (Overzicht, achtste druk, blz. 140) en spiegelde zich van de toekomst een nog luisterrijker tijdperk voor. De aanvang beantwoordde niet aan die verwachting. Want de Algemeene Staten gaven hem welhaast te kennen, dat zij, niet dan op zekere voorwaarden, hem als landvoogd konden erkennen. De gestelde eischen wil- ligde Don Jan in bij een verdrag, gesloten in Februari 1577 en het eeuwig edict geheeten. Hierbij werd de pacificatie bekrach- tigd en de wegzending der vreemde troepen beloofd. Van een bewind van den nieuwen landvoogd, in den eigen- lijken zin, kan geen sprake zijn. Tevergeefs trachtte hij ook Willem, die volstrekt geen vertrouwen in hem stelde en zich, met Holland en Zeeland, zorgvuldig hoedde het eeuwig edict te onderteekenen, voor de zaak des konings te winnen. Eens- klaps wierp hij in 1577 het masker der lijdelijke houding, dat hij tot dusver had gedragen, af door op zekeren dag in persoon het slot te Namen te verrassen en er zich te vestigen. Naar hij zeide, wilde hij zich beveiligen tegen de plannen, die men tegen hem smeedde. Aan de Algemeene Staten scheen het toe, dat hij hierdoor alle recht had verbeurd om met eenig gezag in de zeventien gewesten op te treden. Terwijl Don Jan op die wijze al zijn macht verloor, of lie- ver niet tot de uitoefening der macht kon geraken, groeide die van Willem steeds aan. Hij werd uitgenoodigd te Brussel te komen, en, door den invloed van denderden stand, tot ruwaard van Brabant benoemd. De reden dier benoeming was hierin gelegen, dat de zetel der regeering ledig stond. Deze toenemende invloed van den prins ook op de zaken van het Zuiden verbitterde de edelen dier landstreek. Zij waren het, die, in den waan aan Oranje een doodelijken slag toe te brengen, den jeugdigen aartshertog van Oostenrijk Matth�as (Overzicht, achtste druk, blz. 130) in