Schetsen en Deelden.

---------»a»c»fn»-------■------

AMSTERDAM^
H. KIRBERGER.

c/v> Vts* /\\6r»J> »- kh _k

HISTORISCHE SCHETSEN EN BEELDEN.

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

SCHETSEN en BEELDEN.

RIJKSUNIVERSITEIT

De reden waarom deze opstellen uitgegeven worden ligt in de
meening, dat ze wellicht niet onwelkom zullen zijn aan hoofdonder-
wijzers van bijzondere scholen voor hunne hoogste klassen. Want
ofschoon de leesboeken zoowel in proza als po�zie voor openbare en
bijzondere scholen in grooten getale voorhanden zijn, zal men toch
moeten erkennen, dat zeer vele voor de eerstgenoemde uit den aart
hunner bestemming zoo kleurloos en dus zoo arm aan gloed en
leven zijn, dat ze zich alleen door den vorm kunnen aanbevelen,
wat op zich zelf voor de leerlingen iets zeer onvruchtbaar is; terwijl
die voor \'t bijzonder onderwijs ten deele te kennelijk uitsluitend
voor christelijke scholen geschreven zijn, dat zij, als daarvoor ge-
wrongen, te onnatuurlijk en dus te onwaar zijn om iets op harten
uit te werken, of zoo dit niet \'t geval is, te weinig stof bevatten,
te ijl zijn, om met goed gevolg op de hoogere klassen gebruikt te
worden. Deze opstellen nu zijn niet met \'t oog op schoolonderwijs
geschreven, maar uit lust om de onderwerpen, die er in behandeld
worden te bewerken, \'t zij op aansporing van anderen \'t zij uit
eigen beweging voor Jaarboekjes, Albums of Verzamelingen. Zij be-
vatten wel geheel op zich zelf staande tafereelen maar missen toch
niet allen samenhang. Het licht der Hervorming rijst uit \'t duister
der middeleeuwen. In Luther wordt \'t belichaamd en dringt onder
de volken in duizenden van harten door, ja! flikkert zelfs even bij
\'t sterfbed van Keizer Karel. Het ongelukkige huwelijk zijns vaders
werd v��r dat sterfbed beschouwd en beeldde als \'t ware reeds vooraf

welke vruchten onze vereeniging met Spanje brengen zou. Die
vruchten vertoonen zich aanvankelijk in de jaren 1565 en 1566.
Zij worden op smartelijke wijs geoogst op de schavotten van de
Nederlandsche Edelen en in den toren van Simancas, totdat die
vereeniging zich onder Alva tot een scheiding ging zetten, die
onder de leiding der Oranjes in \'t Munstersche vredes-tractaat vol-
tooid werd. Dit is de korte inhoud van \'t geen in de volgende
tien opstellen in \'t breede ontvouwd wordt.

De vraag echter kan hier gedaan worden: zal zulk een leesboek
nuttig kunnen zijn inzonderheid voor onze knapen, door wie de
schrijver \'t gaarne gebruikt zag? Is een meer onzijdige (neutrale)
voorstelling der feiten niet meer geraden, juist in onze dagen, nu
er steeds meer en krachtiger tegen de ontwikkeling der zoogenoemde
kerkelijke partgen gewaarschuwd en geijverd wordt?

Tot antwoord diene: dit boekje bevat geen lectuur voor \'t
neutrale schoolgebied, of voor wie ook, wiens leven en denken zich
\'t liefst in \'t neutrale beweegt en zich daar buiten niet vinden
kan. Wie den tijd, wie onzen tijd met zijne partijen en woelingen
en worstelingen niet poogt te vatten en te doorzien in de beteekenis
en in de noodzakelijkheid van zijn strevingen, zal zich ook niet veel
bekommeren over den strijd en \'t lijden van \'t voorgeslacht voor
de dierbaarste en eeuwige goederen des menschen. Deze staan
wederom en op even hachelijke wijs, ofschoon onder geheel andere
toestanden en verhoudingen, op \'t spel, als voor drie eeuwen, en
de strijd nu tusschen de zoogenaamde kerkeljjke partijen en den
Staat aangevangen, zal na korter of langer tijd overgaan in een
strijd tusschen beslist geloof en volslagen ongeloof. De opstellen
nu die volgen, zijn volstrekt niet met \'t oog op bestaande partijen
geschreven, maar geheel en al naar de opvatting van de feiten en
hunne roerselen van ons Hervormd voorgeslacht, \'t Geloof was toen
niet alleen, gelijk \'t ten allen tijde was en wezen moet een zaak
der harten en der zaligheid, maar ook de groote zaak der staat-
kunde, \'t was de brandendo strijdvraag van Europa\'s Kabinetten.
Men volgde of een Machiavellistische nuttigheidspolitiek, of een
Eoomsche, of een Onroomsche, en daar de beide laatste haar recht
en reden van bestaan hadden, zoo bestonden er toen twee partyen,

die elkander met eerlijke, soms ook wel met oneerlijke middelen
en wapenen bekampten. Die twee richtingen hadden hare woord-
voerders en auteurs, deze hadden in den loop der tijden en hebben
nog in de beschrijving der geschiedenis hare scholen of geestver-
wanten, of navolgers. Het in onze dagen zoogenoemde neutrale
standpunt in deze dingen is een gevolg van de scheiding van Kerk
en Staat, sedert de Revolutie. De toestand echter van die scheiding
is van dien aart, dat de Staat, die nergens nog geheel van de Kerk
gescheiden is, nimmer bijna zulke belemmeringen en hindernissen van
deze heeft ondervonden, dan nu hij zich van haar wenseht los te laten.
Niet, dat de Kerk over den Staat mag begeeren te heerschen, maar
\'t heerschen van den Staat, iets wat deze ook onophoudelijk beweert
niet te mogen of te willen doen, bestaat juist in zijn neutraliseerenden
invloed op \'t positieve geloof der Kerk, en dit is \'t wat deze ergert. De
Staat belijdt als Staat geen bepaalde geloofsbegrippen en beschermt
dien ten gevolge niet \'t eene Kerkgenootschap boven \'t andere. Dit
is recht en billijk, maar \'t gevolg hiervan is, dat waar de Staat
handelend optreedt, hij alsdan, door aan allen te willen voldoen of
door tegen niemand te willen misdoen, \'t juist niemand naar den
zin maakt, en als neutraal persoon tegenover dat, wat de Kerk voor de
hoogste belangen van \'t leven stelt, een voor haar onduldbare houding
aanneemt. De Godsdienst, dat is, in de nieuwe geschiedenis, het
Christendom, is de hoogste levensopenbaring. Overal nu, waar dit
\'t zij over \'t hoofd gezien of miskend of ontkend, of door wetge-
ving of regeering naar den achtergrond wordt geschoven, wekt dit
altijd in meerdere of mindere mate een gevoel van wrevel op bij
de belijders daarvan. Voeg nu hierbij, dat dit alles nog een lange
reeks van jaren zou kunnen duren en in stilte door ieder gedragen
worden, bij \'t besef, dat men zich nu eenmaal in dezen toestand
als in een, zoo als men \'t noemt, noodzakelijk kwaad schikken moest,
die wellicht eenmaal voor betere tijden zou plaats maken. Wat nu
echter den toestand verzwaart en verergert is, dat er sedert de
Revolutie een groote en machtige partij op \'t staatsgebied ontstaan
is, die niet alleen met den Godsdienst als staatsmacht heeft gebroken
(dit is aller plicht in dit tijdperk) maar zich ook van \'t Christendom,
zooals \'t in zijn eenige kenbron, den Bijbel, is nedergelegd, heeft

afgewend. En zoo als \'t gaat en gaan moet: wat den mensch in
zijn diepste wezen, zoo als de Godsdienst doet, treft, maakt hem
tot een ijveraar zoowel in \'t v��r of \'t tegen, dat hij op dit gebied
voorstaat. Worden de Christenen, zoo niet wrevelig, dan ten minste
hoogst gevoelig, als zij \'t Christendom in zijne rechten in de men-
schenwereld miskend zien, niet minder houden de on- of niet-christenen
hun streng vast, en trachten op \'t staatsgebied, dat zij bij voorkeur
als \'t hunne aanzien, \'t Christendom, dat zij, ten minste in onzen
tijd, voor een verouderde leer houden, zoo veel mogelijk tot zwijgen
te brengen en machteloos te maken. Vand aar dus \'t bestaan en \'t
handhaven van \'t kleurlooze, ten opzichte van de hoogere en eeuwige
dingen, waarvoor we alle geschapen zijn, dat op \'t gebied van \'t
staatsonderwijs in al de leesboeken gevonden wordt, tot groote
schade voor de ware ontwikkeling der leerlingen. De mensch toch
is voor de eeuwigheid, voor God geschapen, en wanneer hem dit
niet van jongs aan wordt voorgehouden en op \'t hart gedrukt, sluit
zich dit weldra geheel voor alle lessen en wenken, die naar boven
wijzen, en keert zich uitsluitend naar \'t aardsche, \'t tijdelijke, en
eindigt met geen lust meer te hebben in wat zijn hoogste, zijn
zaligste lust behoorde te zijn. Maar de Godsdienst, beweert men
soms tegenover deze redeneering, is een zaak des harten, en dus
bij voorkeur der ouders, des gezins, niet voor de school; hier moet
worden onderwezen, \'t verstand ontwikkeld, en kennis aangebracht
en steeds vermeerderd; in \'t huis daarentegen moet worden opge-
voed en het hart voor God gevormd, op welke wijs \'t den ouders
goed dunkt. Tot op zekere hoogte is dit waar, maar tevens is
\'t waar, dat \'t eene kind meer en liever leert, ook over de Gods-
dienst, van zijne ouders, \'t andere van zijn meesters, en tevens, dat
er eene onderstelling ten gronde ligt van de stelling, dat \'t der
ouderen taak en plicht is, de kinderen in hun geloof op te voeden:
de onderstelling namelijk, dat de ouders godsdienstig, christelijk
zijn � en daarop valt in onzen tijd veel af te dingen. Wanneer
derhalve de ouders zelve ongodsdienstig zijn en de kinderen op de
school niet in de vreeze Gods en in \'t geloof in den Heer Jezus
worden opgeleid, vermeerdert de ongodsdienstigheid en derhalve de
Goddeloosheid, en daarmede heeft de Staat wel degeljjk te rekenen.

Nu is \'t bekend, dat de onchristelijke party, waarvan straks gewaagd
werd, niets liever dan deze dingen wil; en dat niet ter kwader
trouw, want zij gelooft vastelijk, dat er een betere tijd voor \'t mensch-
dom zal aanbreken, als dit met \'t christendom geheel gebroken zal
hebben, omdat zij overtuigd zijn, dat de mensch niets meer behoeft
om wel te leven, dan de inspraak van zijn ingeschapen zedelijk
gevoel te gehoorzamen. Dit weten echter de Christenen beter, en
wat zij beweren, wordt in alle landen nu aanschouwd: dat de
mensch van alle banden van Geloof en Kerk en Christendom ont-
slagen, door consequente redeneering moet komen tot \'t commu-
nisme in zijn slechtsten vorm, dat is, tot omverwerping en verwoes-
ting van al \'t bestaande. Deze richting neemt onrustbarend toe,
en daartegen is geen kruid van duurzaam genezende kracht ge-
wassen, dan alleen de ware, duidelijke verkondiging van \'t Evan-
gelie, dat een Godzaligheid leert, die de beloften heeft des tegen-
woordigen en des toekomenden levens. De Christenen moeten dit
behartigen, en moeten zooveel mogelijk door hun voorgang en invloed
\'t goede in deze betrachten en daardoor \'t kwade trachten te weren.
Dit behoeft nu niet uitsluitend op wat men onder ons »Christelijke
scholen" noemt, gedaan te worden, neen! op iedere school buiten de
openbare, en zelfs op deze kan \'t tot op zekere hoogte, zoo de on-
derwijzer waarlijk een man van liefde is, geschieden. En \'t is vooral
met \'t oog hierop, op \'t bijzonder onderwijs in zijn ruimsten omvang
namelijk, dat dit boekske wordt uitgegeven.

Wanneer iedere tijd niet in zijn eigenaardig licht wordt voorge-
steld, is \'t moeielijk een duidelijke verklaring te geven van \'t
wenschelijke en \'t noodzakelijke der beoefening van de Geschiedenis.
We moeten toch door die beoefening de vorige tijdperken doorleven,
en wanneer deze nu beschreven zijn in den geest, en dan maar
al te vaak soms in den eenzijdigen geest van later dagen, dan
vervalt men in \'t gebrek, zoo treffend bij Goethe door Faust voor-
gesteld aan Wagner, die \'t een verlustiging vond zich in den geest
der verleden tijden te verplaatsen, waarop gene zeer juist ten ant-
woord geeft: Wat gij den geest der tijden noemt, is in den grond de
geest der menschen, waarin die der tijden zich afspiegelt. Gelukkig
wanneer \'t dan soms nog de geest van menschen is, want deze

kan nog goed zijn, maar zeer vele boeken worden er gevonden, die,
van wege de neutraliteit, zonder eenigen geest zijn, en daarvan is niet
veel vrucht te verwachten.

Wat is de beteekenis van onze Vaderlandsche Geschiedenis, en
daarmede bedoelen we de Geschiedenis der Noord-Nederlandsche
Gewesten der Unie, want daarmede begint de Geschiedenis van onzen
Staat, dewijl de Staat zelf niet vroeger begint ? Motley geeft daarop,
naar onze meening, een zeer voldoend antwoord in zijn tweede werk,
als hij zegt: »de traag voortschuivende maar oogenschijnlijk onweer-
«staanbare massa der Spaansche en Pausselijke overheersching begon
«trapsgewijs de Christenheid te overdekken. De Nederlanden waren
»de wig, waardoor alleen de stevige klomp vaneengespleten kon
»worden. Het was de zaak van Duitschlands, Frankrijks, Enge-
»lands vrijheid, waarvoor de Vereenigde Gewesten streden." Dit
is gesproken uit \'t Hervormd beginsel, waaruit insgelijks de vol-
gende bladen geschreven zijn. Onze Noordelijke Gewesten toch
hadden zich eerst tot een Staat gaan zetten, sedert het uiteenvallen
van de zeventien Gewesten bij de Unie�n van Atrecht en van Utrecht
in 1579. Ten gevolge dier Unie�n had er een groote schifting
tusschen Roomschen en Hervormden in de Gewesten plaats gegrepen.
Vele der eerstgenoemden waren uit het Noorden verhuisd naar \'t
Zuiden; vele Hervormden hadden zich metterwoon uit \'t Zuiden
in \'t Noorden gevestigd. De Zuidelijke Gewesten behielden met
hun geloof, hun land en hun Koning; bij ons werd \'t alles nieuw,
door \'t terugkeeren tot \'t oude Bijbelsche Geloof. Alles werd
nieuw. Het oude Hertogdom, de Graafschappen en Heerlijkheden
werden zeven geunie�erde Provincie�n, die een gemeenschappelijken
band vonden in de Algemeene Staten De bewoners dier Provincie�n �
ofschoon vroeger wel tot dezelfde Kerk behoorende, waren echter daar-
door niet weerhouden geworden, onder elkander te strijden voor
de belangen hunner Landsheeren � gevoelden zich nu door het Her-
vormde geloof van zeer velen hunner landgenooten inniger dan te
voren vereenigd, om de Unie onderling en tegen eiken buitenland-
schen belager of bestrijder te handhaven. En dit vernieuwde, her-
vormde volk had niet alleen een Kerk, maar ook voor \'t eerst in
onze Gewesten een Staat in \'t leven geroepen, die in zijn samen-

stel nog verre verwijderd van ons tegenwoordig staatsorganisme,
toch vele vrijheden waarborgde, waarvoor in de overige landen van
Europa geen sprake, laat staan een plaatse was. De Hervorming
heeft hier vooral getoond de bodem te wezen, zoo niet van alles,
dan toch van \'t beste wat later door middel der Revolutie met ge-
weld veroverd moest worden. En dat alles, land, volk, kerk, staat,
dat hier als nieuw geplant en gekweekt werd en heerlijke vruchten
ten bate van Godsdienst en beschaving gedragen heeft, is bekroond
geworden door een vorstengeslacht, wiens geschiedenis zoo innig met
die van ons volk is samengeweven, dat beide \'t besef in zich omdragen
van als \'t ware tot ��n gezin te behooren. De stadhouders van dat
doorluchtige Huis mochten dan tijdens de Republiek eigenlijk ampte-
naren der Staten zijn, naar eene hoogere opvatting der dingen, straal-
den zij in den luister van vorsten, voor \'t oog, of liever voor \'t hart
van de bewoners onzer Gewesten. Lang en veel moge er beraadslaagd
zijn van de zijde van den Prins en van die der Staten en steden,
om den grafelijken titel te aanvaarden of op te dragen; de naaste
oorzaak van \'t verijdelen hiervan lag zonder twijfel in den moord,
waardoor de geliefde vorst moest vallen; de diepste grond echter
daarvan was, dat noch de Oranje-vorsten, noch \'t vernieuwde volk
onzer Gewesten rijp waren voor \'t in \'t leven roepen van toestan-
den, die voor later tijden, voor onze dagen bewaard werden, waarin
de Soevereiniteit der vorsten, wel verre van immer onze vrijheid
te kunnen bedreigen, integendeel als \'t vaste onderpand, de zekere
waarborg daarvan te houden is. In \'t jaar 1813 kwam op eenmaal
van beide zijden tot stand, wat ons gedurende twee eeuwen had
ontbroken: een vaste drager der Soevereiniteit, die waarborgen ge-
ven kon van duurzame vrijheid aan een volk, dat daarvoor alles,
goed en bloed en leven gegeven had. Ons land is geworden in den
loop der tijden het land der vrijheid, en dat wel door en met de
godsdienst. Deze waarheid moest niet alleen meer gepredikt, maar ook
meer in onzen tijd geleerd en onderwezen worden en gehandhaafd.
Wat de katholieke Tocqeville met verbazing uitriep toen hij America
gezien had: »ik heb de godsdienst vereenigd gevonden met de vrij-
heid," moet voor ons een bewijs zijn, dat hij niet alleen vreemd was
aan de kennis van onze geschiedenis, maar ook aan de vrijmakende

kracht van de aanbidding in geest en in waarheid ; deze toch moet,
wil ze zuiver zijn, zich openbaren in de ware, welbegrepen vrijheid,
zoowel de godsdienstige als de staatkundige, de maatschappelijke en
de huiselijke, als de persoonlijke. Deze vermag slechts de vrucht
te zijn van den godsdienst, zoo als ze menschen doet spreken en
handelen, die opgevoed en als doorvoed zijn van kindsbeen af aan
met de schriften des Ouden en Nieuwen Verbonds. Geen tijd was
er immer om deze stelling in helderder (licht te stellen dan de
onze. Op welk levensgebied slaat men thans niet over tot uiter-
sten? En dit geschiedt overal, waar de mensch aan zich zelf alleen
overgelaten, aan zijne verstandelijke overleggingen, zijne wijsgeerige
bespiegelingen, zijne fijne berekeningen, � zijn eigen leeraar, leidsman
en heerscher zijn wil. Hier slaat het volk over tot \'t communisme,
en verwacht zijn heil van de verwoesting van \'t bestaande; daar
is een deel der christenheid er op uit, om den mensch meer dan
immer gevangen te nemen onder een opgelegd geloof en onder
menschelijke inzettingen, \'twelk alles kan aangenomen en verricht
worden, zonder eenige inwendige verandering des harten of heiliging
des levens. Zeer vele verstandige en eerlijke lieden zijn ten gevolge
van al die verkeerde strevingen, waartegen de Godsdienst, onder
welken vorm ook, niet opgewassen scheen, zoo afkeerig van alle
positieve godsdienst geworden, dat zij niet alleen met iedere ker-
kelijke gemeenschap hebben gebroken, maar zich zelfs van alle
hoogere invloeden en krachten hebben afgekeerd, den Bijbel hunner
ouders gesloten en weggelegd en voortaan alleen wenschen te denken,
te leven en te handelen, naar wat zij noemen: de uitspraken van hun re-
delijk verstand en zedelijk gevoel. Dezulken wenschen zooveel mogelijk,
wat men noemt kleurloosheid, neutraliteit op ieder hooger levens-
gebied, waarop geschreven, gesproken en geleeraard wordt, en ze
bedenken niet, dat de mensch op den duur niet zonder hoogere
krachten, niet zonder heiliger en reiner licht vermag te leven, dan
\'t geen alleen uit de natuur geput of ontstoken wordt. Dit is ook
nog nimmer in den loop der eeuwen aanschouwd. Die zoogenaamde
positivistische uitspraken van redelijk verstand en zedelijk gevoel
kunnen alleen in de christelijke atmosfeer gehoord worden, om-
dat \'t bestaan der zaken zelve alleen daar voor een tijd denkbaar

is. De oude Heidenwereld, ondanks al \'t voortreffelijke dat zij
heeft opgeleverd, is ge�indigd met in zichzelve, ten gevolge van
haar diepe onzedelijkheid, te versterven; en in de Nieuwe Geschie-
denis zijn ware beschaving en zedelijkheid buiten \'t christendom,
onder de volken verre te zoeken. Een geslacht op te voeden zon-
der God en zijn Woord is niets anders dan te werken aan de ver-
bastering van een volk en aan den ondergang van al wat er hoo-
gers en edelers en heerlijks in gevonden werd, waardoor \'t zich
steeds had aanbevolen en zich een eereplaats en een beroemden
naam onder de volken verworven had.

De geschiedenis van ons volk te zeer te verheffen boven die van
andere volken is een daad van bekrompenheid. Die geschiedenis
hangt ten eerste met die van de andere te zamen, en daarbij, ieder
volk bezit als ieder mensch zijn bijzondere, eigenaardige krachten eu
gaven, waardoor het zich moet ontwikkelen, om de voor hetzelve
bestemde plaats onder de volken te verwerven. Het leven van
ieder mensch, van een hooger dan louter maatschappelijk standpunt
bezien, is belangrijk, hoeveel te meer dan \'t leven van volken, dat
is van millioenen menschen, dat in de geschiedenis voor ons ter
beschouwing en ter leering is nedergelegd. Dit neemt echter niet
weg, dat onze geschiedenis daardoor bijzonder is en van diepe
beteekenis, dat zij in hare groote momenten niet buiten verband
van \'t christelijk geloof naar eisch kan beoefend worden. Zoo men dit
tracht, wordt ze in de hoogste mate onbeteekenend, gelijk de beschrij-
ving van ieder leven onbeteekenend wordt, wanneer men er niet
de voornaamste kracht, die er in gevonden wordt, in laat werken.
Daarom betreft de strijd, die in onze dagen op \'t schoolgebied ge-
voerd wordt, evenzeer de geschiedenis van ons vaderland en met
name die van \'t ontstaan van onzen zelfstandigen Staat jn de
16de eeuw, als \'t onderricht in de bijbelsche geschiedenis. Beide
vakken worden op \'t gebied der neutraliteit tot niets teruggebracht,
beide vakken, behandeld door een verstandig, geloovig, ontwikkeld
man, vermogen de edelste strevingen en krachten onder ons volk
te wekken en te bestendigen.

Men spreekt in onze dagen van godsdienstwetenschap, en wenscht
dit woord burgerrecht te doen erlangen en \'t in de plaats van

don voorvaderlijken term: »Godgeleerdheid" te stellen, en zoo
al niet in de plaats, dan toch daarnevens. Velen verzetten zich
tegen deze nieuwigheid, ten deele omdat ze op grond der H. Schrift
beweren, dat \'t groote voorwerp van godsdienst en dus van gods-
dienstwetenschap God is en dat men \'t bestaan van God vermag
te betwijfelen, ja! geheel te ontkennen, omdat dat groote, heilige
Wezen een voorwerp is des geloofs, niet der wetenschap, naar \'t
woord der Schrift: die tot God komt moet gelooven dat Hij is.
Wetenschap, beweert men, kan alleen gelden van dingen die zeker
geweten kunnen worden en die men aan anderen ook op goede
en onomstootelijke gronden vermag te doen weten. Wat nu de
geschiedenis betreft, van haar mag men wel beweren, dat zij ge-
weten kan worden, maar alleen tot op zekere hoogte. Zeer dik-
wijls toch en vooral in de laatste jaren heeft plaats gegrepen, dat,
wat men tot hiertoe gemeend had zeker te weten, gebleken is een
dwaling te zijn geweest, ten gevolge van nieuwe bronnen die ontdekt
zijn, en die aan \'t licht hebben gebracht, of geheel nieuwe feiten,
waardoor een persoon of zaak der geschiedenis in een geheel ander
licht verscheen, of tot hiertoe door allen voor juist gehouden op-
vattingen van daden, gebeurtenissen of toestanden zeer gewijzigd
hebben. Maar dit alles nog buiten rekening gelaten, � de ware
oorzaken, de eigenlijke roerselen van de menschelijke daden in
de geschiedenis ontsnappen aan de fijnste onderzoekingen en
ontledingen. Wil men dus van de geschiedenis een spiegel ma-
ken van \'t rnenschelijk leven, een licht der waarheid, een leerares
des levens, een onbedriegelijke stem uit lang vervlogen tijden,
welnu, dit is ieder geoorloofd. Hg verklare, zij \'t ook met de
grootste onpartijdigheid, alles wat slechts eenigermate van men-
schen te verklaren is, maar hij bedenke, dat dezelfde vrijheid,
die hij voor zich eischt, ook aan anderen moet worden toegestaan,
en dat hij tot zijne opvatting, of zijne beoordeeling, of zijne waar-
deering der dingen anderen moge trachten over te halen, gelijk
anderen dit hem tot het hunne kunnen pogen te doen. Maar daar-
mede bewere hij niet, dat zijne studie een zaak is van wetenschap;
dat toch alleen verdient dezen naam, wat \'t resultaat van een
vast en zeker en onveranderlijk weten is. Hoe kan men van een

geschiedkundige wetenschap gewagen, wanneer twee kundige en
eerlijke mannen, na alles onderzocht te hebben wat te onderzoeken
was, en dat is zeer veel, van den Prins van Oranje, van zijn leven,
werken, strijden, lijden en sterven, � de een tot de uitspraak geraakt:
hij was een groot, een edel, een innig vroom en rechtschapen man;
de ander hem houdt voor een ontrouwen vasal zijns konings en een
onoprecht, huichelachtig persoon ten opzichte van \'t hoogere leven
des geloofs. Nu beweert de een, na \'t aangevoerde: juist om dit
groote verschil in de opvatting en waardeering van personen of fei-
ten, moet \'t onderwijs in de geschiedenis, vooral dat van de vader-
landsche, zoo neutraal mogelijk zijn; alleen \'t gebeurde moet worden
verhaald en daarin slechts onderwezen; de ander daarentegen: beter
geen onderwijs dan \'t neutrale, omdat hierin ten eenemale het
opvoedend bestanddeel word gemist. Wat baat \'t ons toch te
weten, dat iets geschied is, als men niet op waarschijnlijke, ook
tot op zekere hoogte vrij zekere gronden, daarbij vermag te weten,
waarom en waartoe \'t tot stand werd gebracht; want ook hier
geldt \'t woord: de geest is \'t die levend maakt, de letter, \'t uit-
wendige der verschijnselen, bezit geen levenwekkende kracht.

De meening nu, dat wellicht niet weinige onderwijzers, zoowel
van zoogenaamde christelijke scholen als ook in \'t algemeen van
bijzondere, \'t met den schrijver zullen eens zijn, dat neutraal onder-
wijs vooral in de geschiedenis, op de lagere school, want van deze
was hier alleen sprake, niet eenmaal uit wat men noemt een positief
christelijk, maar uit een algemeen paedagogiesch standpunt gezien,
onvruchtbaar is en zijn moet voor een goede en gewenschte opleiding
en vorming van \'t jeugdig gemoed, deed hem tot de uitgaaf be-
sluiten van \'t leesboek, dat hij thans der school wereld vooral inzend.

\'s Graverihage,
den Wn April, 1874.

Blz.
Eek nacht en een morgen in de geschiedenis.........1.

Een bezoek in het bidvertrek van Johanna van Arragon.....18.

Luther\'s grootste daad.................32.

Het sterfbed van Keizer Kakel..............49.

Lodewijk van Nassau in de jaren 1565 en 1566........62.

Lamoraal, Ghave van Egmond...............92.

De dood van Montignv..................109.

De algemeene Statenvergadering te Brussel.........132.

Leiden\'s strijd en loon............ .... 152.

Het streven en sterven van Fhederik Hendrik........170.

EEN NACHT EN EEN MORGEN IN DE GESCHIEDENIS.

De gangen der eeuw zijn Zifno.
Hab. III: 6.

Bij den aanvang der middeleeuwen staan wij voor de tweede maal
voor een jeugdige volkenwereld en blijven altijd getroffen door het
groote verschil, dat er tusschen deze en de oude heidenwereld plaats
grijpt. De oude heidensche volkenwereld heeft zich door en uit haar
zelve ontwikkeld. Godsdienst, taal, wetten, zeden, gebruiken, regeerings-
vorm, alles wast daar, gelijk in de natuur rondom hen, uit eigen bo-
dem, en staat in de nauwste betrekking met en in de juiste verhouding
tot de opkomst, den bloei en het verval van het volksleven, waarvan
het de vruchten zijn. Van daar, dat we altijd van den natuurlijken
toestand dier volken spreken en de benaming van » oorspronkelijk" door-
gaans met recht daarop toepassen. Maar dit is geheel anders met de
jeugdige volkenwereld van de middeleeuwen. De christelijke godsdienst
met zjjne Oostersche toestanden, tafereelen en spreekwijzen werd hun
zonder eenige vermiddeling of vereffening met de werkelijkheid, waarin
zij leefden, door middel van onderwijs of leering medegedeeld. Men kon
niet lezen of schrijven, leerde ten gevolge daarvan niet veel den-
ken of nadenken, zoodat het weinige, wat hun van het christendom,
waarin toen nog veel duisters was, gepredikt werd, door hen niet
verwerkt werd en dus eene vreemde stof bleef, die den geest niet
ophief maar neerdrukte en voor de opklaring van het verstand weinig
aanbracht.

Even zoo als met den godsdienst was\'t ook gesteld met de beschaving,
voor zoo verre er sprake van kon zijn, op \'t verstandelijk en stoffelijk
gebied. Deze was even als het christendom van de Romeinen tot hen

gekomen. Die beschaving nu was oud en verbruikt, had zich geheel
van de natuur verwijderd en stond dus mede noodzakelijk, even als
de godsdienst, in tegenstelling met hunne ontwikkeling en behoeften.

Daarbij kwam ten derde de taal. Sedert de christelijke kerk eene
roomsche geworden was, was de latijnsche taal niet alleen de kerkfcaal
geworden maar ook de schrijftaal, waarin de meesters en voorgangers
van het hoogere leven, dat dan nog onder hen gevonden werd, hunne
gedachten moesten, niet zoozeer kleeden, dan wel dringen en wringen.

Al deze dingen en meer nog leiden den grondslag van dat vreemde,
dat bonte, dat wonderbare, waarin zich de middeleeuwen in haar leven
en hare kunst aan ons voordoen. Zij waren gelijk aan den knaap,
wiens natuurlijke ontwikkeling tegengehouden en gestoord wordt door
een onderwijs, dat boven zijne krachten is, door eene leerstof, die
vreemd is aan zijn voorstellingsvermogen. Hij wordt bezwaard en
gedrukt, hij kan \'t niet vatten en er mede werkzaam zijn. Inwendig
bleef het onder de menschheid duister, en in die duisternis wekte
het flauwe maanlicht van hun onontwikkeld denkvermogen slechts
schimmen en schaduwen, die nimmer tot duidelijke omtrekken of
gestalten vermochten te wassen, en toen eene geheele visioenen-lit-
teratuur in het leven riepen, waarnaar eindelijk de geniale Dante
zijne Divina Commedia zoo heerlijk, als een blijvend monument dier
nachtelijke tijden des menschlijken geestes, heeft gewrocht. Van de
werken hunner geleerden bleef niets voor ons bruikbaar. De school
der oudheid was voor hen nog grootendeels gesloten, en zelve waren
ze te weinig in hunne hoogere geestvermogens ontwikkeld en, even
als de knaap, te veel gericht op de zichtbare wereld rondom hen, of
te sterk geneigd tot een bloot gevoelsleven, om eenig vak van kennis,
hoe gebrekkig ook, wetenschappelijk te kunnen behandelen. Hunne
werken waren of chaotische verzamelingen van hetgeen zij hadden opge-
gaard in hunne studie, of vooral in later tijd, toen de scholastiek
zich ontwikkeld had, de meest spitsvondige en tot op het laatste draadje
uitgesponnen redeneringen over de leerbegrippen der kerk.

Maar dit alles hing ten nauwste samen met de bewustheid, waarin
de meusch der middeleeuwen tegenover deze aarde en de geheele
schepping zich bevond. Deze was onmiskenbaar eene geheel andere
dan die der latere eeuwen. Hij stelde zich namelijk dezen aardbol

voor als het middelpunt des heelals, omwelfd van tien hemelen, waarvan
de zon, de maan, de planeten, de vaste sterren er elk een afzon-
derlijk hadden, waarover hare banen zich uitstrekten, en daar hun
het begrip van organisme vreemd was, werd, naar hunne meening,
deze geheele schepping door een ver verwijderde kracht of primum,
mobile mechaniesch in beweging gebracht, waar voorbij, als laatste grens
de lichtzee, het verblijf van God en der gezaligden geplaatst was.
Al deze hemellichamen stonden met dit middelpunt in de nauwste
betrekking en oefenden invloed daarop uit. De mensch besloeg dus
niet als wij een punt van het heelal, maar het heelal, in al zijne
uitgestrektheid, diende hem tot woonplaats, en op dezen wereldbol
of macrocosmos was hij het middelpunt, op wien God als op eene
schepping in \'t klein, een microcosmus, al den rijkdom Zijner macht
en majesteit concentreerde. Deze voorstelling der schepping was wel
reeds die der oudheid geweest, volgens het stelsel van Ptolemaeus, maar
zij verkreeg voor de bewustheid van het middeleeuwsche leven eene
geheele andere beteekenis, ten gevolge van den christelijken godsdienst.
Door deze voorstelling toch gevoelde de mensch zich geheel getrokken
en gericht naar deze aarde, alles, God en goddelijke dingen werd tot
deze aarde terug gebracht. Hij bleef daarop als gebonden en kon zich
er niet van losmaken, en door vrije blikken des geestes tot het on-
eindige, tot het eeuwige, tot den oorsprong der dingen opheffen. In
dezen toestand bleven zijne begrippen kleven aan het eindige, en zijne
geestelijke voorstellingen, hoe gebrekkig ook, moesten zich voor hem
kleeden in zichtbare vormen, ja! daardoor ook worden verhoogd en
verheerlijkt. Nu valt \'t niet moeielijk ons eenigszins in dien toestand
te verplaatsen en ons het eeuwige, goddelijke gewicht voor te stellen,
dat, op dit middelpunt der schepping, Gods zichtbare kerk hebben
moest voor den mensch der middeleeuwen. Die kerk was het zicht-
bare Koninkrijk der Hemelen, de Staat Gods, het heilige, onschendbare
asyl tegen de zonde, den dood en den duivel voor hare leden. Zij
werd bestuurd niet van uit het primum mobile, of uit de lichtzee,
waar de Heer gezeten was aan de rechterhand des Vaders, dit lag,
ten gevolge van hun gebonden zijn aan het zienlijke, als buiten hun
geestelijken horizont; neen! de Kerk had een zichtbaar opperhoofd,
die even zoo waar en werkelijk voor het bewustzijn van den mensch

der middeleeuwen de Stedehouder van Christus was, als deze wereld
in het middelpunt der schepping voor hem stilstond, en de zichtbare
kerk voor hem het Koninkrijk der Hemelen was. Tusschen het uit-
wendige zijn en het denken, tusschen den vorm en het wezen der
dingen bestond voor hem geen onderscheid. Hij vermocht niets in
\'t afgetrokkene te beschouwen. Hij geloofde dat alles waarlijk z��
was, als \'t zich aan hem voordeed.

De godsdienst van den mensch der middeleeuwen moest dus wel,
volgens het tot hiertoe aangevoerde, over \'t algemeen eene ver-
fijnde, vergeestelijkte zinnelijkheid wezen, dit blijkt vooral uit het
groote voorwerp der meditatie, der contemplatie en der prediking.
Dit was het lijden des Heeren, waarbij het overwicht gelegd werd
op het lichameljjke. De godsdienstige mensch der middeleeuwen was
verdiept en verzonken in het Kruis, hij was in zijn toestand een-
zijdig gericht op de tranen, de banden, de smarten, de striemen,
de wonden, het bloed des Heeren, en dat niet als betooningen van
Gods rechtvaardigheid in het oordeel over de zonde, als bewijzen
Zijner liefde in het behoud van den zondaar, als de gronden en de
waarborgen der genade, waarin we staan en roemen, en waarin we
ons moeten verblijden, maar als een bloot vormelijk, als een bloot
uitwendig rantsoen, waardoor onze schuld bij den Eechter was be-
taald. De christelijke mensch der middeleeuwen moest de wonden
des Heeren zelf lichamelijk gevoelen, en, gelijk bekend is, zijn de
voorbeelden voorhanden, dat ten gevolge van deze overprikkeling
van het gevoel, gepaard met vasten en waken, het bloed boven-
matig naar het hoofd gedreven, zulk een invloed op hersenen en
zenuwen en levensstroomen en sappen uitoefende, dat de aanhou-
dende aanschouwing van, en de verdieping in de wonden des Heeren,
somtijds sympathotische verschijnselen in het lichaam ontstaan deed,
zoodat b. v. Frans van Assisi met dezelfde wonden als de Man van
smarte geslagen werd. Ten bewijze een paar coupletten uit het be-
kende en heerlijke Stabat Mater, eene stem van het geloovig Itali�
der 13^de eeuw.

Gij mijn Jezus! hoor mij klagen 1
Laat mij nu uw striemen dragen!
Laat mij deelen in uw pijn.

Laat mij bloeden aan uw wonden!

Laat mijn zorgen en mijn zonden

Aan uw kruis gekruisigd zijn!

Wil mij bij die smart bewaren!
Laat mij in uwe oogen staren

Met onafgewenden blik!
Laat mij van uw liefde dronken
Aan uw voeten neergezonken,

Tot mijn allerjongsten snik.

Voegen wij ten slotte nog een trek van het godsdienstig leven
der middeleeuwen, die niet voorbij gezien mag worden, aan ons tafe-
reel toe: ik bedoel de eenzijdige toepassing van deze overdenkingen,
beschouwingen en predikingen. Die toepassing hield zich hoofdzakelijk
bezig met de voorspiegelingen van de grof zinnelijke voorstellingen
van de zaligheden des hemels en de pijnigingen der hel, met voor-
bijzien van den handel en wandel, de worsteling, de oefenschool des
dagelijkschen levens, waarin en waardoor ieder in die betrekkingen
en toestanden door God geplaatst wordt, die hem, naar zijn aard
en zijn karakter en zijne geheele persoonlijkheid, ten goede voor
zijne zaligheid moeten medewerken, zoo hij namelijk God heeft lief-
gekregen. De christelijke mensch dier dagen dobberde altijd tusschen
vrees en hoop, en in zijne gebondenheid aan het zienlijke en eindige,
in zijn verfijnden zinnelijken omgang met God, werd hij, � omdat
hij zijn steunpunt, naar zijne inwendige bewustheid, steeds of in de
zichtbare kerk, of in zich zelf moest zoeken, of alleen bij het uitwen-
dige van het Kruis en het lijden des Heeren, niet in de geestelijke,
vrijmoedig kinderlijke geloofsgemeenschap met den driemaal heiligen
God, � werd hij, bij zijne beperktheid en engte van denken en
leven, steeds z�� geprikkeld, verontrust en gekweld, dat hij tot geene
zelfstandigheid van wil en oordeel en dus tot geen zelfbewustzijn, tot
geen gevoel van persoonlijkheid geraken kon. Hij verkeerde in een staat
van onmondigheid, behoefde een tuchtmeester, vond dien in de kerk,
en boog zich gedwee onder hare roede.

Zoo zagen we, dat door den buitengewonen en duisteren toestand,
waarin de mensch der middeleeuwen zich bevond, de kerk voor het
bewustzijn der westersche christenheid in den loop der tijden ge-

worden was: het vaste, zichtbare Godsgebouw, staande in het mid-
delpunt der schepping, en men kan zich zeer goed in de gedachten-
reeks van dien mensch verplaatsen, als hij zich voorstelde, dat men
zich zwaar kon vergrijpen, dat men grovelijk kon zondigen, dat men
kon stelen, jal moorden; voor dat alles was herstel, juist in die
kerk, bij hare gewijde dienaren. E�n ding slechts was er wat niet
te dulden of te dragen was, waarvoor geenej vrijspraak of vergiffenis
of reiniging of boete bestaan kon of mocht, het was het verzet
tegen die kerk, het ongeloof aan die kerk, of scheuringen of ket-
terijen in die kerk, waardoor ze, zoo \'t mogelijk ware, ten verderve
zou kunnen gaan. Zoo iets was geene zonde tegen eenig mensch,
tegen eenig vorst, tegen eenige instelling, tegen eenige wet, hoe ge-
wichtig ook in dit leven, maar het was eene misdaad tegen den hoogen
en almachtigen God, want het was Zijne instelling, bediend door Zijne
Geestelijkheid, bestuurd door Zijn Stedehouder, en hoe gaarne men
ook zulk een ongelukkige, zulk een rampzalige zou gespaard heb-
ben, men mocht \'t niet om het verschrikkelijke bederf, dat hij aan-
richtte onder de zielen.

Zoo was de toestand van den christelijken mensch der middel-
eeuwen, zoo was het algemeen bewustzijn en zoo moest het wezen,
zou de grootste macht, die zich immer op deze aarde ontwikkeld
had, zich in hare verste uitwerkselen op het gebied des gewetens
kunnen openbaren. Het Heidensch machtbeginsel, dat zich, sedert
de bekeering van Keizer Konstantijn, door de overbrenging van het
romeinsche staatsbegrip op de kerk, in de christenheid gevestigd
had, moest, voor de uitbreiding van het Koninkrijk der Hemelen
een einde nemen en dit kon het alleen, door zich zelve te oordeelen
in het uitspreken van haar laatste woord.

Dat laatste woord werd met de grootste duidelijkheid en in de
grootste oprechtheid uitgesproken door Innocentius III, in den aan-
vang der 13^de eeuw.

Gregorius VII was op het laatst der ll^de eeuw begonnen de
wereldlijke macht aan de geestelijke te onderwerpen. De kruistochten
hadden dit streven krachtig in de hand gewerkt, en tevens het wereld-
lijk zwaard gesteld ter beschikking van Rome\'s heerschappij. Hevig
hadden de Keizers en de Paussen gestreden en geworsteld om het opper-

gebied in de christenheid. De ridderlijke Hohenstaufen hadden er om
gevochten als leeuwen; niets had gebaat. Paus Alexander III was op
den weg van Gregorius voortgegaan en Innocentius bekroonde hun
werk. Hij was een edelman uit het aloude geslacht der Conti\'s en
tevens een edelman van aard. Hij was een man van geloof, van kracht,
van wil, van moed, bovenal oprecht, die niet in \'t minst twijfelde
of hij was in waarheid degeen, die hij scheen en die hij meende te
zijn. Hij was gezeten op den troon van Gods Stedehouder op aarde,
in het middelpunt Zijner Schepping, en heerschte niet alleen over
de kerk, maar ook over de menschheid. Men hoorezijne_i eigene woorden,
nimmer nog v��r hem door eenige macht ter wereld op de lippen
genomen:

»De Paus erkent niemand, buiten God, boven hem."

»De Paus staat tusschen God en de mensehen, onder God, boven
de mensehen, minder dan God, meer dan de menschen."

»Hij is gesteld over de volken en de koninkrijken. Naar de God-
»delijke wet worden de priesters en de koningen gezalfd; maar de
«priester zalft den koning, de koning zalft niet den priester. Hij
»nu die zalft, is geplaatst boven dengene, die gezalfd wordt."

»Ieder koning is gesteld over een koninkrijk, maar de H. Petrus
«overtreft allen door de volheid zijner macht, want hij is de Stede-
houder van Christus, Wiens de aarde is en het Heelal met al zijne
«bewoners."

»God heeft aan den H. Petrus opgedragen, niet alleen de alge-
«meene Kerk te regeeren, maar ook de geheele bedeeling des tijda."

Het was nacht, duistere nacht!

Maar hoe donker ook de nacht moge wezen, ieder uur brengt ons
den morgen nader, en gelijk God zich verheerlijkt in de afwisseling
van duisternis en licht in de natuur, zoo doet Hij \'t ook in de
overgangen van de tijden der geschiedenis. Verbeeldt u de besten-
diging van een toestand als die onder Innocentius voor de mensch-
heid. Sedert de kruistochten waren de Paussen geworden de Heeren
der legerscharen, en het stelsel van de bestrijding der ongeloovigen,
door middel van geweld van wapenen, werd nu niet meer bij uit-
zondering als vroeger, maar geregeld toegepast, niet alleen meer op
de ongeloovigen in het Westen, maar ook tegen degenen, die een

ander geloof dan dat der kerk beleden. Het inbegrip van dat geloof,
de leerstukken der belijdenis, werden nu ook door Innocentius op
nieuw bepaald en vermeerderd, en als vastgezet op het vierde Concilie
van Lateraan, twee jaar voor zijn dood door hem gepresideerd, in 1215.
Dit was een der merkwaardigste Concilie�n der kerk, zoowel om het
aantal, het aanzien en de pracht van de aanwezigen, als tevens, omdat
daarop met kracht de lijn werd doorgetrokken, wier begin te zoeken
is op bet Concilie van Nicsea. Te Nicsea had het de Godheid des
Heeren gegolden, nu gold \'t de oorbiecht, de absolutie, de transub-
stantiatie \'), maar bij de volle ontwikkeling van het heidensch be-
ginsel in de kerk, waarvoor toen de eerste zaden werden gestrooid,
dat is met de bedreiging van het menschelijk zwaard tegen de af-
wijking van de leer. De inquisitie was nu tevens ingesteld, die getrouw
door de Dominicanen werd ten uitvoer gelegd, en Innocentius heeft,
door middel van haar en door zijne kruistochten tegen de Waldenzen,
Albigenzen en anderen, naar men berekent, een millioen mensehen
doen ombrengen, meer dan er ooit op bevel der Heidensche Keizers,
om des geloofs wil, waren ter dood gebracht.

En de overgang? Hij is reeds daar. Het is bekend, dat op het-
zelfde oogenblik, waarop de vrucht hare volle rijpheid bereikt, zij
zich tevens zet tot bederf. Dit greep plaats met het Pausdom. Maar
we moeten hier steeds, om alles zijn recht te doen wedervaren, twee
factoren in het oog houden. Even als de nachtelijke toestand, dien
wij in korte trekken aanwezen van het bewustzijn van den mensch der
middeleeuwen, noodig geweest was om het machtbeginsel van Eome
te doen ontwikkelen, om te rijpen en te gaan versterven, en daarin hare
rechtvaardiging te doen vinden, dat het godsdienstig leven der mid-
deleeuwen de tuchtroede der kerk behoefde;even zoo was het noodig,
dat de geest der volken ontwaakte en als opstond uit zijne enge en
bekrompen kluis, waarin behoefte aan \'tzienlijke enzinnelijketen opzichte
van de hoogste dingen des levens hem gedreven had. Met andere woor-
den. EveD zoo als de zwakheid des geestes de kerk tot op eene zekere
hoogte gerechtigd had in hare heerschappij, ook in het geestelijke, zoo

\') D. i. de leer der werkelijke verandering van het brood en den wjjn des
Avondmaals ia het lichaam en bloed des Heeren, door middel der priesterlijke
zegening.

moest nu in de toenemende ontwikkeling van dien geest een grond
gevonden worden voor een anderen toestand in de kerk.

Den eersten stoot voor het opwaken bekwamen de volken door de
kruistochten. Den langen nacht der middeleeuwen door, waren zij
opgegroeid in stille kloosters, op eenzame burchten, op afgezonderde
dorpen, in enge, duistere steden, ja! gewoonlijk wist men niet hoe
de wereld er uitzag, op twee of drie uur afstands van de plaats
waar men geboren was en sterven zou. Daar worden de tochten
van honderd duizenden, de blikken van allen naar het Oosten ge-
richt. Het Oosten! O, welk een tooverachtig verschiet vol levendige
kleuren! Wat vreemde, schitterende wereld! Wat nooit aanschouwde
pracht! Het Heilige land met zijne wonderen en mysterie�n! Daar
komen de dappere en edele kruisvaarders uit het Westen opgerukt,
uit het oude Frankenland, uit Braband, Vlaanderen, Holland, met
hunne rijkversierde paarden, glansende krijgsgewaden, blinkende wape-
nen, wuivende vederen, wapperende banieren en roode kruisen op de
wapenrokken gestikt. En die scharen trekken op voor de eer der
kerk, om het graf van den Heer te veroveren! Hoe spreekt dat alles
tot het gevoel en de verbeelding! Duizenden stroomen hun te gemoet
uit hunne stilte en afzondering, duizenden volgen die heilige strijders.
Nooit waren er zoovele volken onder ��n banier vereenigd geweest. Zij
leerden zich als een geheel te gevoelen; er ontstond een wereld verkeer.
De slagboomen, die de volkseigenaardigheden tot hiertoe hadden af-
gesloten, werden opgeheven. Zij ruilden, als \'t ware, elkanders zeden en
volksoverleveringen, hunne beschouwingen, hun oorlogvoeren en hunne
kunsten. De geesten werden losgemaakt, de gezichteinder der denk-
beelden en der kennis uitgebreid. Daar komen zij van het Oosten terug!
Jeruzalem is veroverd, het heilige graf is bevrijd! � zweeft als eene
liefelijke boodschap over de Westersche christenheid. Eene ongekende
vreugd klopt in ieders hart, tintelt in ieders oog; men kan zich niet
verzadigen van het zien van de vreemde voortbrengselen uit het Oosten,
noch van het aanhooren van de verhalen der ontmoetingen, der slagen,
der gevaren, der overwinningen van ridders en knechten. En wat al
legenden en fabelen en sprookjes kwamen er als geurig gebloemte met
de kruisridders uit dat verre land van beloften, het land van de zon,
het land van het goud, en werden hier zorgvuldig gekweekt en voortge-

plant! Dat alles wekte en prikkelde tot denken en werken, tot zingen
en dichten; de burgerstand ontstond, handel en nijverheid namen toe,
en de romantische kunst liet hare frissche lentezangen hooren, bij den
dageraad der nieuwe geschiedenis, en mengde Oosterschen gloed en
christelijk geloof, den stoutsten en koensten heldenmoed, met de zacht-
ste, gevoeligste liefde in liefelijke en vroolijke melodie�n dooreen.

Naast die wereld van werken en zangen en verbeelding voor het volk,
werd er eene andere wereld als opgewekt uit de graven voor de den-
kende geesten. Het Grieksche rijk was door de Turken veroverd,
en uit Konstantinopel waren de meeste en beste Grieksche geleerden
naar Itali� gevlucht, en hadden de liefde voor de klassieke oudheid
weder in veler gemoederen doen herleven. In de Bibliotheken van
kloosters en paleizen werden de handschriften der Grieksche en Ro-
meinsche schrijvers uit hunne bestoven schuilhoeken weder aan het
licht gebracht, gelezen en door de boekdrukkunst verduizendvoudigd
over de Romaansche en Germaansche wereld. Dit werkte krachtig
op het hoogere gebied des geestes, en hadden de kruistochten de
blikken gericht en uitgebreid voor het tegenwoordige, de herleving
der letteren deed het voor het verledene. Ook in de studie�n kwam
een nieuw leven; betere grammatische kennis leidde tot een helderder
inzicht der talen dan tot hiertoe had plaats gegrepen op de oude
kloostermanier, door namelijk alle vormen en figuren van taal en
stijl, meestal ongeordend in het geheugen te prenten. De jeugdige
gemoederen lieten zich noode meer bedwingen op de Academie�n,
door middel der oude, overgeleverde, eenvormige gewoonten. De stu-
denten konden niet meer stil en zwijgend, twee aan twee, met hunne
boeken onder den arm, achter hun Professor gaan naar het collegie.
Er kwam vrijheid en vreugd, er kwam schalksheid en spot. Men
ging lachen om de verouderde dialektiek, om Nominalisme en Realisme.
»0 eeuw!" roept Ulrich v. Hutten, »de studie�n beginnen te bloeien,
de geesten ontwaken, � het is een lust om te leven!"

De Ridders en do Geestelijken stemden met dezen jubelzang niet
in. De Ridders, wier wet in hun wil en wier recht op hun zwaard
steeds had gerust in tijden, waarin de wet en het recht zulke steunsels
behoefden, werden nu tot eene groote hindernis voor de staatkundige
ontwikkeling, die men te gemoet ging. Hun tijd spoedde ten einde.

Het vuurwapen ontnam hun hunne kracht in den oorlog, de boek-
drukkunst hunne hoogere ontwikkeling boven het volk, het compas
in het ontdekken der nieuwe handelswegen, waardoor nieuwe bronnen
van welvaart en rijkdom ontsprongen, hun vermogen en hun invloed
op den Staat.

En de geestelijken? � zij stonden gewapend met hun fijn uitgeknipte
stellingen en de vast in elkaar geklonken dogmata hunner leer. Zij waag-
den zich echter niet buiten hunne muren en bleven van daar, door de
beschilderde glazen hunner kerken of de verweerde ruiten hunner
kloosters, de wereld bekijken en wat er in omging. Een vrijen, onbe-
lemmerden blik vermochten ze niet te werpen op de verschijnselen des
tijds. Hunne scholastieke geleerdheid geraakte in sterke botsing met de
nieuwere wijsgeerige methoden, die uit de op nieuw geopende scholen
der Grieksche wijsheid zich eene baan braken in de oplevende, jeugdige
geesten des tijds, en hunne natuur- en wereldbeschouwing deinsde
vervaard terug voor de nieuwe ontdekkingen, die rondom hen als
schrikbeelden verrezen. Columbus had eene nieuwe wereld in zijn bin-
nenste voelen woelen en zien opdagen voor het oog zijns geestes. Met
alle krachten hadden zij zich tegen zijn streven verzet. Een nieuw
werelddeel I Zoo iets was een uitvinding des duivels, een kettersch
ondernemen, en dadelijk in strijd met vele plaatsen uit de geschriften
der Kerkvaders. Evenwel, dit was nog te dragen, en toen Amerika
ontdekt was, moest het wel verdragen worden; het nieuwe land kon
moeielijk door hunne sluitredenen worden weggeredeneerd of ontkend.
Maar eene siddering greep hen aan, toen het gerucht veld won van
de ontdekking van Copernieus, dat namelijk de wereld niet stilstond
en niet het middelpunt was des heelals. Dat was niet of hun de grond
onder de voeten ontzonk, neen! het geheele wereldgebouw met zijne
zichtbare heerlijkheden werd als uit zijne eeuwenoude naven gelicht
en stortte in ��n. Hoe, de aarde niet meer in het middelpunt der
schepping? en dan Gods kerk met het heil der Verlossing? die zou
daar in eene onmetelijke ruimte rondzweven met andere planeten, als
een stip om een middelpunt in het heelal ? En het wonder van Josua ?
Neen, zulk eene heiligschennis, zulk een opstand tegen de kerk zou
God verhoeden.

En toch, deze dingen, hoe verontrustend en schrikverwekkend, traden

op den achtergrond voor eene andere ontdekking, die de kerk tot op
haar bodem beroeren zon en eene tempelreiniging voor de toekomst
tot stand zou brengen, die de kracht en het licht van eene andere
tijdbedeeling worden zou.

Met de transubstantiatie was namelijk de vrucht der middeleeuwsche
kerkleer voldragen, en troonde en heerschte deze in de geheele wester-
sche Christenheid. De Schrift zweeg in hare banden, door de menschen
gelegd, even als de Heer in de zijne voor zijn aardsche rechters.
Gods Woord laat zich niet uitsluitend gebruiken of liever misbruiken
tot hulpmiddel of bijzaak, om menschelijke stellingen te bewijzen of
toe te lichten, hiermede wordt zijn heilig doel miskend, zijne zaligende
vrucht verbeurd. Geschiedt dit, dan komt er eene kwijning en een
haastig verderf over de menschen, dan gaat de sleutel der kennis,
even als weleer in Isra�l, verloren, en met een blindheid wordt men
geslagen, die ongeneeslijk blijft, zoolang men waant te zien. In die
verblinding en eigenwaan wordt men al stoutmoediger en vermeteler,
en, terwijl men zich onverwinlijk waant, begaat men de onzinnigste
dwaasheid, waarmede men zich bloot geeft voor eene doodelijke wonde.

Eeeds in de 5^d0 en 6^d0 eeuw was de geestelijkheid gewoon geweest
de kerkelijke boeten, door haar opgelegd, die in vasten, bidden, pel-
grimaadjes en lichamelijke kastijdingen bestonden, voor hen, die geld
en goed bezaten, te veranderen in geldboeten. Zoo was de aflaat ont-
staan, dat is: de kwijtschelding der door den biechtvader opgelegde,
kerkelijke straf, tegen betaling van geld of geldswaarde. Met het stijgen
van den naam en de heiligheid van Eome, dat steeds gelijken tred
met het toenemen van de macht der Paussen hield, namen ook de
pelgrimstochten naar die groote stad toe, met het doel om daar de
vrijspraak zijner zonden te erlangen, die men liever van den eersten
Bisschop of Paus der Kerk dan van zijn gewonen biechtvader ontving.
Zoo ontstond de Pausselrjke aflaat, die zich grondde op den onuitput-
telijken schat van de overvloedige verdiensten van de Heiligen
der kerk, door God aan den Paus toevertrouwd, en die bestond
in de kwijtschelding niet alleen van tijdelijke of kerkelijke, maar van
de goddelijke straffen, en daarom in de vergiffenis der zonde zelve,
voor geld of geldswaarde. Dit bracht Paus Bonifacius VHI op bet
denkbeeld om, bij gelegenheid van het laatste jaar der 12^do eeuw, de

viering van het jubeljaar uit te schrijven, waarop eeno kwijtschelding
van zonden zou plaats grijpen, voor geld. De toeloop overtrof z�� aller
verwachting, dat de inkomsten voor den Pausselijken stoel toen op
duizenden millioenen werden geschat. Dat jubelfeest was zoo vrucht-
baar geweest, dat door zijne opvolgers bepaald werd, dat \'t voortaan
viermaal in eene eeuw zou plaats grijpen, ten einde vele menschen
zulk een heil zouden kunnen deelachtig worden. Maar ook hierbij bleef
het niet. Het was onbillijk, zooveel zielen, die smachtende waren naar
de vergiffenis hunner schuld, daarvan verstoken te laten, omdat zij
te oud, of te zwak, of te arm waren om naar Rome te gaan. In het
midden der 14^d0 eeuw besloot derhalve Clemens VI een volkomen
aflaat van zonden te schenken aan allen en een iegelijk, wanneer hg
den Pausselijken rentmeester zoo veel betaalde, als hem de reis naar
Rome en terug, overeenkomstig zijn stand, gekost zou hebben. Hierop
werden er Paussehjke ontvangers naar alle landen gezonden, wier oogst
in deze de- stoutste verwachting overtrof. Egenius IV trok alleen uit
Frankrijk, op deze wijs, 150 tonnen gouds. Het spreekt van zelf, dat
deze zaken een regelmatig beheer eischten. Er werd daarom een bizon-
der Ministerie voor de aflaten ingesteld, met een Generaal-Commissaris
aan het hoofd. De Christenheid werd in vaste districten verdeeld en
deze werden gewoonlijk in pacht gegeven aan Bisschoppen of Aarts-
bisschoppen, hetzij voor een bepaalde door hen te betalen som, hetzij
voor de helft of voor het derde deel der inkomsten. Deze hadden
hunne aflaatpredikers, gewoonlijk priesters, die met een prachtigen
stoet hunne intrede deden in de steden, en met de grootste staatsie
en de uitbundigste vreugde door de bevolking werden ingehaald en
bejegend. Is het noodig er bij te voegen, dat zulk een handel al lager
en lager moest zinken, en eindelijk tot eene onbeschaamdheid en Gods-
lasterlijkheid moest afdalen, vooral door de grove zedeloosheid, die er
het gevolg van was, dat ieder eerlijk hart er over verontwaardigd werd
en ieder verstandig hoofd tot bezinning in dezen komen moest ? Veront-
waardiging echter en bespiegelingen zijn niet voldoende om op het
heilige gebied groote dingen tot stand te brengen. Daarvoor wordt
lijden vereischt. Op den weg van het lijden spreekt God voor ons het
duidelijkst, omdat we alsdan Hem het oprechtst zoeken, waar Hij het
dichtst voor ons te naderen is, namelijk in het binnenste heiligdom van

ons hart. Onder lijden werden ten allen tijde Apostelen en helden ge-
kweekt van ons geslacht. Onder zwaar en bitter lijden werd de Verzoe-
ning tot stand gebracht. Onder lijden moest de Kerk worden gesticht,
onder lijden moest de Kerk worden hervormd.

Terwijl dus een halve wereld daar in den lentetijd der 16¹¹⁶ eeuw
zich vroolijk vermeidt in al het nieuwe van den dag, en voor of tegen
dit of dat verschijnsel partij trekt en strijdt en worstelt, en hoe ook
gezind, willens of onwillens, toch eenige van de voorjaarsgeuren op-
ving, waarin hij leefde en ademde en zich verkwikte, werd er een
man door God geroepen om het lijden der middeleeuwen met bewustheid
te doorleven, ten einde uit eigen ervaring te kunnen uitspreken, wat
in den boezem der Christenheid wel nog sluimerde, maar toch reeds
veel teekenen van een spoedig ontwaken gaf. Om hieraan naar eiseh
en in alle opzichten te kunnen voldoen, werd die man vroeg tot den
ernst des levens gericht en bepaald bij de gewetensvraag, die ieder,
die Christen wordt, moet durven doen en met Gods genade moet
kunnen beantwoorden: word ik zalig? Deze vraag liet hem geene
rust en daardoor werd Luther geleid in een klooster, en dus gebracht
als in het hart der Kerk, om daar alles te leeren gelooven wat hem
gepredikt werd, alles te doen, wat hem bevolen werd, alles te lijden,
wat hem werd opgelegd. Hij ontving daar de priesterwijding en moest
nu een herder en een leeraar worden voor anderen, op den weg naar
den hemel, waarop hij voor zich zelf nog een dwalend schaap was.

Hooren wij hem zelf over dezen toestand spreken, die ten eenemale
in den grond dezelfde was, als wij in den mensch der middeleeuwen
beschouwden, maar nu, daar het leven rijper geworden was, niet meer
voldoen kon en weldra voor een anderen wijken zou.

»Ik heb waarlijk mijn ordensregel met groote vlijt en grooten ijver
«gehouden, ik heb mij meermalen krank en bijna dood gevast. Ik was
»een schandelijke kweller en geesselaar van mijn eigen vleesch; want ik
»vastte, bad, waakte en maakte mij mat en moede, boven mijne krachten.
»Wij waren onder zulke menschelijke leeringen opgevoed, die ons Chris-
tus verduisterd, en Hem in ons gansch nutteloos gemaakt hadden; ik
«meende door mijn monniksleven te voldoen, want ik geloofde niet in
»Christus, maar hield Hem voor niets anders dan een verschrikkelijken
«rechter, zoo als men Hem uitschilderde, gezeten op een regenboog."

»Hoe harder ik \'t mij maakte om mijn geweten te bevredigen, door
> middel van vasten, waken, bidden, des te minder rust en vrede gevoelde
»ik, want het ware licht was van mijne oogen verwijderd. Hoe meer
»ik den Heer zocht en Hem nader meende te komen, des te meer
»verwijderde ik mij van Hem."

»Daar is in dit leven geen grooter jammer en ellende dan de smart
»en de angst van een hart, dat verlaten is en geen raad of troost vindt."

Deze treurige gesteldheid en gewetensangst nam steeds in Luther
toe, en wel zoodanig, dat zijn lichaam er zeer onder ging lijden. Dit
bewijst wel voor zijn zwaren strijd, want Luther moet zeer sterk geweest
zijn. Hij was gelijk de Apostelen, uit de arbeidende klasse gesproten,
uit het gezonde eu krachtige deel des volks, hij had eene zeer sobere
jeugd gehad, en ofschoon hij veel geleerd had, was hij toch geen man
van fijnere beschaving of zachtere zeden geworden, gelijk duidelijk
blijkt uit zijn stijl. Hij was vroolijk en opgeruimd van aard, open-
hartig en oprecht, en kon moeielijk iets smoren in zijn hart, wat soms
zoo verterend werkt op het leven, hij vergenoegde zich met zulk een
schraal voedsel, ook toen hij reeds professor was te Wittenberg, dat
Melanchton, die teederder van gestel was en gewoonlijk met hem spijsde,
zich daaraan niet gewennen kon. En toch, zulk eene natuur wordt
z�� aangegrepen door de vreeze des doods en des oordeels, dat hij
van overspanning en uitputting krank werd, en machteloos op het
ziekbed werd ter neder geworpen. Intusschen, Luther was niet meer
die hij geweest was, hij h d den Bijbel leeren kennen en z�� gelezen,
dat hij zelf getuigt, dat hij van ieder vers wist op welken kant en
op welke plaats het stond, ja! dikwijls bleef hij een geheelen dag over
��n tekst in gedachten. Dat had onder de leiding des Geestes op hem
gewerkt, maar toch was hem de zaak der zaligheid nog duister. Daar
bekwam hij tot biechtvader een oud kloosterbroeder, die jaren lang,
naar zijn licht, met God had verkeerd en, gelijk met zoovele Christenen
in de middeleeuwen had plaats gegrepen, in dien omgang voor veel
afdwalingen was bewaard. Die man doorzag met het oog der christelijke
liefde, dat zoo fijn daarvoor bewerktuigd is, waarin de krankheid van
Luther haar wortel had. Hij wees hem op de genadige vergeving der
zonde, zoo als ze in de geloofsartikelen der Apostelen verkondigd wordt
en leerde hem uit de preeken van den Heiligen Bernard, dat hij voor

zich zelf moest gelooven, dat de barmhartige God en Vader hem, door
het eenige offer en bloed zijns Zoons, vergeving aller zonden verworven
had en dit door den Heiligen Geest in de apostolische Kerk in het
woord der absolutie verkondigen liet. Deze taal viel als een verzach-
tende balsem in zijn gewonde hart en was hem niet alleen tot troost
en verkwikking, maar bij deze woorden ging voor zijne ziel de eerste
lichtstraal op van eene ware, onvergankelijke kerk, wier leden niet
gehouden zouden worden door uitwendige banden, maar zich vereenigd
zouden gevoelen in eene heilige gemeenschap des geloofs. Luther werd
opgericht, gesterkt en inwendig verder verlicht, en het kwam weldra
tot eene geweldige uitbarsting. Verbeeldt u Luther na zijn zielestrijd,
na onder het lijden, waarvan we spraken, door middel van de hevigste
schokken inwendig als losgerukt en afgescheurd te zijn van de mid-
deleeuwsche Kerk, die nu waarlijk geworden was, wat Dante voor
twee eeuwen in het visioen van zijn Inferno reeds aanschouwd had,
namelijk een lijk dat rondwaarde, een lijk gehuld in een kleed van
purper, dat bevelend, heerschend, vervolgend, vertredend daar voort-
schreed, � langzaam vernieuwd en gereinigd tot eene vrije zede-
lijke gestalte, door het geloof in de rechtvaardigmaking des zon-
daars door het geloof all��n. In zulk een gemoedstoestand moet hij
een blik slaan in het diepe bederf der Kerk. Stelt u het mannelijk,
ernstig, heilig gestemde gemoed voor van Luther, die altijd met zijn hart
als in eene biddende, geknielde houding verkeerde voor het Kruis, en
de wonden en het lijden des Heeren in zijne ziel droeg, die ieder
oogenblik, ook nog zelfs onder de hevigste smarten zou hebben willen
sterven, zoo hij slechts van Godswege de verzekering had mogen
erlangen van de algeheele kwijtschelding zijner schuld en van de
eeuwige zaligheid. Denkt u zulk eene gesteldheid der ziel tegen-
over een Tetzel, die daar uit naam van Gods Stedehouder op aarde
tot heeschwordens toe uitroept: dat hij de vergiffenis der zonde en
de uitdelging der schuld met zich voert en daarvan kwietanties op
naam van den kooper in zijn marktkraam aflevert, tegen bijdragen
van zes, van drie, en, zoo \'t niet anders kan, van ��n goudgulden.
Is \'t wonder, dat Luther, een man, een held, het bloed in \'t aan-
gezicht steeg, en dat dit de stonde was door God bepaald en aan-
gevoerd, in den tijd van de verbreking dier gedwongen en gelogen

kerkelijke ��nheid, die de Christenheid in een dorre woestijn en in eene
doodsvallei gevoerd had, dat dit de stonde was, waarop de Heer als
wederom oprees uit het graf, om Zijne Kerk andermaal op te richten
in de harten Zijner belijders.

Tegenover het Eomeinsche machtsbeginsel in de kerk, was er thans
eene nieuwe kracht in het leven getreden, die in zich vereenigen
zou, wat de wereld tot hiertoe ook op het kerkelijk gebied steeds
getracht had te verwezenlijken, maar waarin ze altijd was teleur-
gesteld, omdat zij \'t altijd op verkeerde wegen had gezocht: de ver-
eeniging namelijk van vrijheid van den persoon en van eenheid des
lichaams uit vrije persoonlijkheden te zamen gesteld; persoonlijk
geloof, waardoor men zich vereenigd weet met den Heer en eenheid
der Kerk, waardoor zij, die gelooven, zich door eeuwige banden ver-
eenigd gevoelen tot eene heilige gemeenschap. En gelijk dat wereldsche
beginsel in het geestelijke op den weg der Concilie�n en Synoden,
en uit de vereeniging van staatkundige en kerkelijke machten in de
Kerk gekomen was om zich daarin te ontwikkelen en zich zelf te
oordeelen, zou nu ook die nieuwe kracht, gelijk God altijd ge-
werkt had, als Hij groote dingen tot stand had gebracht voor het
Godsrijk, door �ene groote, oorspronkelijke, geheel alleen staande,
in zijn diepste wezen en aderen religieuse persoonlijkheid in het licht
treden. En deze, wat heeft hij gedaan? Niets uitgesproken dan de
oude waarheid, door hem weder geleerd op den ouden weg van smart
en lijden, opdat hij ze weder persoonlijk doorleven zou, en zoo doende
door ervaring daarvan getuigen en die belijden; de oude waarheid,
die van uit Abrahams tente, sedert door al de Profeten en Apos-
telen van do oude en nieuwe wereld gepredikt was, dat de mensch
voor God rechtvaardig is door het geloof, opdat het blijken zou,
dat het niet eene uitvinding eens menschen was, maar het werk van
God, en dat Dezelfde, die Zijne Kerk gevestigd had in Zijn bloed,
haar in de rijpheid des tijds ook weder hervormd had, door Zijn
Woord en Zijn Geest.

EEN BEZOEK IN HET BIDVEETEEK

JOHANNA VAN AEEAGON.

Van daar is geen wederkomst; en hem
zult Gij geen voordeel doen en U zelve
zult Gij kwellen.

Jes�s Sieach XXVIII, 22.

Op een der laatste Septembernachten van het jaar 1506, greep er
te Burgos een verschrikkelijk tooneel plaats in het bidvertrek van
Johanna van Arragon. De ongelukkige dochter van Ferdinand en
Isabella beleefde daar toen uren zoo geheimzinnig, zoo ontzettend,
dat men niet licht de wedergade daarvan zou kunnen aanwijzen in
de geschiedenis. Die nacht heeft in onze dagen de aandacht getrokken
van een groot schilder en met den tooverstaf zijner kunst is hij er
in geslaagd, de vervlogen eeuwen te overschrijden, dat bidvertrek,
met hetgeen er op dien nacht in voorviel, weder te openen en ons
getuigen te doen zijn van de poging eener krankzinnige vrouw, om
het lijk van haar gemaal in het leven terug te roepen; � een toe-
stand, die ons in de werkelijkheid zwaar zou hebben geschokt, maar
die thans, ge�dealiseerd in opvatting en uitvoering, en tot in de minste
deelen als bedauwd door den adem van het genie, ons een waar
kunstgenot te smaken gaf.

De meeste mijner lezers hebben dat bidvertrek van Gallait²) gezien
en hebben, bij de eerste blikken, die zij er op wierpen, met mij ge-

*) De schilderij bevindt zich thans op het Huis in\'t Bosch bij \'s Gravenhage.

troffen gestaan over de scherpe tegenstellingen van het tafereel, waarin
zoowel de zwakheid als de kracht van het talent diens kunstenaars,
als van die der romantische school onzer dagen, waartoe hij behoort,
gelegen is. Of sprak het niet luide en ingrijpend tot ons gemoed,
die mengeling van vorstelijke pracht en diep menschelijk leed? Een
gondlakensch kleed en eene sponde met koninklijke wapens versierd,
maar wat er op ter neder ligt is � een lijk, waarvan de sporen
der ontbinding reeds afstootelijk zijn. Een jeugdige vrouw, achteloos
in een satijnen gewaad gehuld, met eenige paarlen nog tusschen de
ontwoelde haren, leunt daarover, maar de vrouw is � eene krank-
zinnige. Een scepter, rijk bezet met edelgesteente, schittert ons tegen,
maar niet omkneld door eene koninklijke hand, neen, ter aarde ge-
worpen en als vertreden, niet eenmaal bij de trappen van een troon,
maar � bij de knielbank van een bid stoel. Op het donker achter-
beschot ontwaart men flauw het groote teeken der Verzoening, het
Kruis onzes Heeren, en daaronder, dicht bij de sponde van den doode,
leest men de wonderlijke bede: »o God! o eeuwige God! die het men-
schelijk lichaam uit het stof der aarde geformeerd hebt, verhoor mijn
gebed." Die wanklanken, die schrille toonen uit het leven worden
echter zoo opgelost en vereffend door eene zekere natuurlijkheid, eene
noodzakelijkheid, zou ik bijna zeggen, die d� kunstenaar wist te be-
trappen in den onnatuurlijken toestand van Johanna, dat het tafereel
bevredigend, ja! schoon wordt voor den denkenden beschouwer. Gal-
lait heeft in zijne verbeelding een gelukkigen greep gedaan in Jo-
hanna\'s zieleleven, en heeft ter uitdrukking daarvan zoo weten te werken
met lijnen en kleuren, dat de sprekende en lichtende tinten van het
leven, en de vale en de doffe van den dood, door middel van hoogsels
en schakeeringen en onmerkbare overgangen, zoo tegen elkander op-
wegen, zoo ineengestrengeld en dooroengeweven worden op het doek,
dat het geheele stuk, ondanks den jammer en de verschrikking der
voorstelling, als een schoon harmoniesch akkoord wordt, dat ons trekt
en boeit, roert en treft, en ons met het onderwerp verzoent, omdat
het waarheid wordt en omdat die waarheid het haar passende gewaad
der schoonheid draagt.

Het eigenaardige der beeldende knnst bestaat hierin, dat zij, in
tastbare vormen gestalten, gebeurtenissen, toestanden in het leven

vermag te roepen en te idealiseren op zulk eene betooverende wijs, dat
de beschaafde toeschouwer uit de werkelijke wereld in eene geheel
andere wordt overgeplaatst, die, hetzij natuurlijk, hetzij soms boven-
natuurlijk in hetgeen zij te aanschouwen geeft, altijd waar moet zijn,
maar tevens aan de wetten der schoonheid moet voldoen. Daarvoor
heeft zij, en met name de schilderkunst, over een rijken schat van
middelen te beschikken. Hierin echter is zij arm tegenover hare zus-
terkunsten, de muzijk en de po�zie, dat zij slechts ��n enkel oogen-
blik van eenig leven vermag voor te stellen en geene opeenvolging
van gedachten of daden of toestanden daarvan. Duidelijk is het der-
halve, dat er bij den kunstenaar en vooral bij den historieschilder
alles van afhangt, dat oogenblik juist te kiezen, wil hij wel slagen in de
voorstelling van zijn onderwerp. Dat oogenblik moet een vereeniging
zijn van oorzaken of ontwikkelingen of verwikkelingen of gevolgen,
die een zeker beslissend tijdpunt van eenig leven aangeven, waarop
de geest des beschouwers met vrucht kan staren, waarover hij kan
nadenken, tot hetwelk hij terug mag keeren en waaraan hij zich aldus
ontwikkelen en veredelen kan. Welk oogenblik koos de schilder zich
nu van den nacht, waarin Johanna zich in haar bidvertrek had af-
gezonderd, met het liefste wat zij in haar waanzin nog bezat op
aarde, � het lijk van haar gemaal Filips?

Wij zullen trachten hierop een antwoord te geven en daarmede de
keus van den schilder te rechtvaardigen, zonder over de voorstelling
zelve uitspraak te doen. Het stuk voldoet weinig aan hen, wier aes-
thetische ontwikkeling alleen in de klassieke school plaats greep, maar
bezit niettemin op zich zelf groote waarde. In de opvatting toch
van het onderwerp is het, gelijk wij hopen aan te toonen, een wel-
geslaagd werk van den genialen Gallait; in de uitvoering draagt het
de hooge goedkeuring weg van de schilderwereld, terwijl het steeds
eene der schoonste herfstbloemen zal blijven van de wegstervende
romantische school onzes tijds.

Ter bereiking van ons doel slaan wij thans den weg der geschie-
denis in. Zij bevat wel niet veel over Johanna, maar biedt toch genoeg
wenken aan over haar aart en karakter om het vereischte licht op
het tafereel te doen vallen ter verduidelijking, en vooral ter juiste
waardeering van de keuze des onderwerps.

Het is bekend en haar bijnaam van »de krankzinnige" toont het
ten overvloede aan, dat Johanna gekrenkt was in hare geestvermogens.
Zij was van de vier kinderen van Ferdinand en Isabella de minst-
bedeelde met schoonheid van lichaam en edelaardigheid van ziel, en
vertoonde in het opwassen dit zonderlinge en merkwaardige verschijn-
sel, dat de gebreken en de kwalen harer beide grootmoeders, door
eene wonderlijke speling der natuur, zich in haar herhaalden. Zij ge-
leek zoo sprekend op hare grootmoeder van vaders zijde, Joan Henriquez,
dat hare moeder Isabella haar schertsend nu en dan » schoonmoeder"
noemde. Van deze bezat zij tevens die onverzettelijkheid, die onbe-
schroomdheid, aan onbeschaamdheid grenzende, die stille berekening,
waardoor de gemalin van Joan van Arragon zich had gekenmerkt,
terwijl hare grootmoeder van moeders zijde, Isabella, krankzinnig ge-
weest was en deze treurige kwaal later op haar oversloeg. Hare edele
en godvreezende moeder had haar even als hare overige kinderen eene
gestrenge godsdienstige opvoeding gegeven. Maar deze had verkeerd
op haar gewerkt, daar zij, die van aart meer naar haren vader trok,
in het godsdienstige van hem ook het donkere en drukkende en on-
geestelijke, dat Ferdinand vooral in zijn ouderdom eigen was, in zich
scheen te hebben opgenomen en wortel doen schieten. Dit alles te
zamen genomen en opgewogen tegen de uitstekende en liefelijke gaven
van hare oudere zuster Isabella, en haren beminnelijken broeder Joan,
had haren ouders nu en dan de vraag op de lippen gelegd, of Johanna
wel in het huwelijk zou treden en, in geval zij er toe overging, of
het haar dan geluk zou kunnen aanbrengen. De staatkunde had hierop
geantwoord. Terwijl Karel VIII, na het koninkrijk Napels te hebben
overheerd, zijn kostbaren tijd in de hoofdstad verbeuzelde, had Spanje
betrekkingen aangeknoopt met het Duitsche Rijk en met Engeland,
ten einde het rijzende Frankrijk in zijne vlucht te belemmeren en, zoo
het mocht, te stuiten. Deze toenaderingen waaruit zich eene geheel
nieuwe toekomst voor Europa ontspon, werden door wederzijdsche hu-
welijken bevestigd en door een daarvan werd Johanna, de aan schoon-
heid en beminnelijkheid zoo arme Johanna, rijk in het bezit van den
aartshertog van Oostenrijk, Filips, den schoonsten man van zijn tijd.
Johanna werd rijk in dat bezit, want zij vatte eene hartstochtelijke
liefde voor hem op, maar die, helaas! niet werd beantwoord. Filips

toch, met zijn zinnelijken, levenslustigen Boergondischen aart, met zijne
Vlaamsehe, vroolijke luchthartigheid en loszinnigheid, kon zich niet
voegen naar het karakter en de manieren van zijne gemalin. Haar
steile en afgemeten hofetiquette, waarvan zij nimmer mocht afwijken,
hare onbevallige en onbehagelijke liefkozingen, stieten hem tegen de
borst, en spoedig wist hij zich andere vermaken te verschaffen en andere
genoegens na te jagen, dan die hij aan hare zijde smaken kon. Zij
werd door hem verwaarloosd en geminacht, terwijl hij de wereld en
hare begeerlijkheid en vooral zich zelf lief had. Eene allerbitterste
teleurstelling was hiervan het gevolg. Eenmaal had zij hare liefde op
hem gevestigd, en wie met het Spaansche karakter bekend is weet, dat
de liefde daar wederliefde eischt, of dat de gevolgen anders vaak ver-
schrikkelijk zijn. Eene donkere wolk spreidde zich als \'t ware over haar
geheele gestalte uit, \'t was de schaduw der bloot menschelijke liefde, de
jaloerschheid, die een gift stortte in hare aderen en als een kanker
knaagde aan haar gebeente. Haar denkvermogen ging zich allengs meer
en meer op een punt vestigen, de harmonie werd daardoor in hare ziels-
vermogens verbroken, haar zenuwgestel werd overspannen en daardoor
verslapt. Zij werd hoogst prikkelbaar, trok zich hoe langer zoo meer
in zich zelve terug, werd dof en gevoelloos voor het uitwendige, ter-
wijl het inwendige dikwijls kookte van spijt en toorn. Zoo rijpte Jo-
hanna voor een toestand, die zich weldra zou moeten openbaren, en
met zijne uitbarsting maar al te duidelijk bewijzen, diepe en vaste wor-
telen bij haar te hebben geschoten. Die openbaring greep voor \'t eerst
plaats in het jaar 1503. Filips had haar achtergelaten in CastiliS,
hoog zwanger van haren tweeden zoon Ferdinand en hevig gekweld
en gepijnigd, dat noch zij, noch hare ouders, noch de banden, die
hem, na het zoo goed als kinderloos afsterven van de twee oudste
kinderen van Ferdinand en Isabella, als den toekomstigen vorst van
haar land, daar langer hadden moeten binden, iets op zijn besluit
hadden uitgewerkt, van na een kort verblijf, onverwijld alleen weder
te vertrekken. Filips had zich in Spanje onder het oog zijner schoon-
ouders gedrukt gevoeld. Het Spaansche hofleven had hem verveeld.
Hij had het oor geleend aan zijne Vlaamsehe gunstelingen, die hem
waren gevolgd, en tegen het ernstig vertoog van Ferdinand, waardoor
hem het onbetamelijke van dezen stap onder het oog was gebracht,

had hij Castili� verlaten en zijn weg door Frankrijk genomen, waar
men zeer vijandig gezind was, ten gevolge van den Napelschen oorlog,
tegen Spanje, had aan het hof van Lodewijk XII de genietingen
van het losse leven voor eene poos gesmaakt, en zich daarop begeven
naar ons land.

Johanna verzonk nu in een staat van zware melancholie. Zij was
stil en somber, en buiten het weinige voedsel, dat zij nu en dan ge-
bruikte, was het uiten van een scherp, bijtend woord, dat van grievend
zielewee getuigde, het eenige, wat men van haar vernemen kon. Zjj
had slechts ��ne gedachte, ��ne begeerte, en daarop alleen was haar
wil en hare geheele levensuiting gericht. Die gedachte, die begeerte
was: Spanje te verlaten en bij haar gemaal te zijn. Van dat punt
vermocht geene menschelijke macht haar af te brengen en de eenige
hoop op eene betere gemoedstemming, was gebouwd op hare bevalling
Deze greep plaats den 10^den Maart. Men vond zich intusschen treurig
bedrogen, want nu stond het plan bij Johanna vaster dan ooit. Een
der grootste beletselen, hare zwangerschap, was nu uit den weg ge-
ruimd, wie of wat zou zich nu redelijkerwijs tegen haar verklaarden
wil in deze verzetten ? Hare ouders draalden met het geven hunner
toestemming en zochten op allerleiwijs haar bjj zich te houden in die
gemoedsgesteldheid. Isabella namelijk had met het opmerkzaam oog
eener liefdevolle moeder, helaas! maar al te duidelijk de koele beje-
geningen gade geslagen, die hare dochter van haar echtgenoot dikwijls
ondergaan had, voor dat dit zoo droevig verschijnsel van zware me-
lancholie zich had vertoond, dat zij nu met het volste recht bekommerd
begon te worden om hare dochter in dien toestand tot hem te zenden.
Zoo verliepen weken en maanden, totdat Johanna een nieuwen prikkel
bekwam, die haar deed ontwaken uit hare lijdelijkheid. Die prikkel
was eene uitnoodiging van Filips aan zijne gemalin om tot hem in
Vlaanderen te komen. Thans hief Johanna het hoofd op. Johanna
moest gehoorzamen aan den wil van haar gemaal. Johanna was vrij
en zou weldra de reis ondernemen. Maar hoe ? De maand November
was daar. De Spaansche zee was in dit jaargetijde zeer gevaarlijk,
de weg over Frankrijk geheel versperd, daar Lodewijk XII zich openlijk
ten oorlog uitrustte tegen Spanje, na de verdrijving der Franschen
in dit jaar uit Napels door Gonsalvo. De tocht was hoogst ongeraden,

was ondoenlijk voor een vrouw, een vorstin, wier verstandsver-
mogens zeer geleden hadden. Zij moest vooreerst wachten, en men zou
zien, wat in het volgend jaar raadzaam voor haar zou zijn. �Jo-
hanna liet zich echter niet raden, bleef onverzettelijk op haar geno-
men besluit en doof voor allen en alles, wat haar in het volvoeren
daarvan tegenstond. Zij hield destijds haar verblijf op het kasteel van
Medina del Campo, ecne stad van het oude koninkrijk Leon. Hare
moeder was haar steeds zooveel mogelijk op zijde geweest, maar had
zich, voor eene wijle, om staatszaken, naar Segovia moeten verwijderen
en, gedurende hare afwezigheid, had zij hare dochter, benevens de
geheele hofhouding van het kasteel, geplaatst onder het bestuur van
den bisschop van Burgos. Zoodra had echter Isabella zich niet ver-
wijderd en Johanna zich ontslagen gevoeld van haar wakend oog, of
haar besluit was genomen. Op een avond verlaat zij, in haar kamer-
gewaad slechts gehuld, hare vertrekken. Aan niemand geeft zij bevel
haar te volgen, maar gaat voort langs trappen en portalen. In de
grootste angst volgen haar eenige hofdames, getroffen door deze on-
gewone en ongehoorde daad eener Spaansche vorstin. Johanna gaat
als door eene onzichtbare macht gedreven voort. Zij overschrijdt den
drempel, waagt zich op het plein, steekt over naar de slotpoort, die
nog geopend was, en zou op den openbaren weg zijn voortgegaan,
indien hare dames er zich niet tegen verzet hadden. Men riep om
hulp, men ijlde naar den bisschop, die zich op het kasteel bevond.
Deze begaf zich oogenblikkelijk naar de vorstin en was genoodzaakt
van zijne macht gebruik te maken om Johanna, tegen haar wil, terug
te voeren. Zij werd binnen de poort geleid, die achter haar gesloten
werd. Nu brak Johanna los in den toon der hevigste verontwaardi-
ging. Zij bedreigde den bisschop en haar gevolg met hare gestrenge
wraak, en diep betreurenswaardig was haar onherroepelijk en ijlhoof-
dig besluit. Zij bleef voor de gesloten poort staan en weigerde naar
hare vertrekken terug te keeren, ja! zelfs eenig overkleed voor hare
verwarming te nemen. Het «enigste wat men van haar verkreeg, was,
dat zjj den nacht in eene kleine schuur doorbracht. Nauw was de
morgen aangebroken, of de ongelukkige dochter van het machtigste
vorstenpaar der wereld ging weder bij de poort guurheid en koude
trotseeren, zonder een voet van hare plaats te wijken, met dat ��ne

denkbeeld bezield en als aan den grond genageld: ik wil Castili�
verlaten en naar mijn gemaal in Vlaanderen gaan. De koningin werd
ten spoedigste van alles verwittigd, en met moederlijke liefde en tevens
met moederlijk gezag vermocht zij hare dochter weder eenigermate
tot het gewone leven terug te voeren, doch alleen op de stellige be-
lofte van haar zoo spoedig mogelijk in het voorjaar te zullen doen
overbrengen naar de Nederlanden.

Zoodanig nu was de aard van Johanna\'s kranke zielsgesteldheid.
Hartstocht en jaloerschheid hadden, bij een aanleg tot disharmonie
harer zielsvermogens, een sterken prikkel gegeven aan haar heerschen-
den karaktertrek van doordrijvende en onbuigbare eigenwilligheid,
die haar �f tot een lijdelijk verzet �f tot alleronredelijkste hande-
lingen deden overslaan. Meer voorbeelden zouden wij hiervan kunnen
aanvoeren. Maar we spoeden ons liever naar den nacht in haar bid-
vertrek en zullen ontwaren dat die daad van Johanna, bij haar, gelijk
wij het noemden, iets zeer natuurlijks was, in haar onnatuurlijken of
waanzinnigen toestand.

In het voorjaar van 1504 was Johanna in Vlaanderen aangeland.
Zij had afscheid genomen van hare moeder en dat wel om haar nim-
mer weder te zien. Op het laatst van dit jaar overleed de edele Isa-
bella. Onafgebroken moederlijk hartzeer had haar ten grave doen dalen
en door haar verscheiden was Johanna de wettige erfgename van den
troon van Castili� geworden. Zij moest dus met haar gemaal derwaarts
vertrekken om te worden gekroond en gehuldigd; maar hunne reis
werd vertraagd, voornamelijk door den Gelderschen oorlog van Karel
van Egmond. Eerst in het voorjaar van 1506 landden zij in Spanje
aan, door een prachtigen hofstoet en een tal van troepen verzeld.
Zij deden hun intocht in de steden van Castili� en hielden vervolgens
hun verblijf in de hoofdstad van Burgos. Johanna was sedert haren
eersten aanval van krankzinnigheid dof en mijmerend gebleven. Noch
de tegenwoordigheid van Filips, noch de dood harer moeder, noch de
hooge plaats, waartoe zij geroepen werd, noch de terugkeer in Spanje
had eenige blijvende verandering in haar toestand uitgewerkt. Ge-
voelloosheid en onverschilligheid spraken uit de trekken van haar gelaat
en niet minder uit het kostuum, waarmede zij zich aan de zijde van

haar gemaal, bij hun intocht in Castili�s steden vertoonde. Zij was ge-
huld als in het gewaad der smart en maakte een droevige figuur aan
de zijde van haar lachenden en levenslustigen echtgenoot. Is het
wonder, dat deze, in zijne zelfzucht, zich hoe langer zoo meer van
haar verwijderde, zich weinig meer om haar bekommerde, en alleen
slechts leefde voor het genot van het oogenblik ? En dat genot was
groot en scheen onuitputtelijk voor zijn kortzichtigen en aardschgezinden
blik. Johanna werd door de Cortes van Castili� als hun wettige soe-
vereine erkend en Filips zou als haar gemaal hun koning zijn. De
feesten volgden elkander op, en Castili�s hof, Castili�s schatten en
Castili�s natuur openden als om strijd hunne milde bronnen ten beste
van het vorstelijk paar. Kijke Filips, wat ontbreekt u nog ? Koning
zijt ge van Castili�, Hertog van Boergondi�, Heer der meeste Neder-
landsche gewesten. Als uw schoonvader sterft, zullen ook zijne konink-
rijken en zijne goudmijnen in oude en nieuwe wereld u toevallen. En
thans! � Uw schoonmoeder is overleden. Ferdinand bevindt zich op
weg naar Napels. Zij bespieden uwe gangen niet meer. Gij zijt thans
vrij, gij zijt groot, gij zijt machtig, gij zijt jong, gij zijt schoon. De
toekomst is immers uw? � De toekomst uk? �Ja! maar weet ge
ook, wat de Heer haar voor u in den schoot heeft gelegd?

September was daar. � Een groot feest was er weder op handen.
Don Juan Manuel, de gewezen ambassadeur van Ferdinand aan het
hof van keizer Maximiliaan, een loos en sluw mensch, had zich bij
den jeugdigen vorst weten in te dringen en zijn geheele vertrouwen
te winnen. Hij had dezen tegenover de listige politiek, waartoe Fer-
dinand, na Isabella\'s dood vervallen was, voor het oogenblik ten minste
groote diensten bewezen. De belooning daarvoor was zijne benoeming
tot goeverneur van Castili�s hoofdstad. De dankbetuiging van zijn
kant zou een schitterend feest zijn ter eere van het jeugdig konings-
paar. Het eene vorstelijke vermaak zou het andere als \'t ware moeten
verdringen en onafgebroken zou het genot moeten zijn van dit prachtig
onthaal. Men ving aan met een maal van de keurigste spijzen en de
geurigste wijnen en daar, onder het gebruik daarvan de koperen gloed
des zuidelijken hemels verhelderd en de drukkende hitte bij het dalen
der zon in deze maand bekoeld was, zou men zich daarop door een
rijtoer verfrisschen en Manuels schoonste paard zou door den koning

worden bereden. Teruggekeerd, begaf men zich naar de kaatsbaan, waar
de koning veel behagen schiep in het spel en zoo ijverig daaraan
deel nam, dat hij zich uitermate verhitte. Om zich te verkoelen, nam
hij onvoorzichtig eenige teugen koud water, met het droevig gevolg,
dat hij dienzelfden nacht door eene hevige koorts werd aangetast.
Weldra openbaarde zich een geweldige pleuris, de ontsteking was
niet te keeren, en binnen den tijd van zes dagen was Castili�s mach-
tige, jeugdige en schoone koning, wat we in Johanna\'s bid vertrek
van Gallait aanschouwen � een lijk. Arme Filips! Ja! de toekomst
was uw, maar ze bracht te midden van de bloemen en het geruisch
der feesten voor u de looden kleur des doods en de stilte van het
graf.

Dit was de tweede maal, dat Johanna door haar gemaal verlaten
werd, maar verre boven frankrijk en Vlaanderen had zich nu zijne reize
uitgestrekt. Johanna werd in haar mijmerenden en doffen zielstoe-
stand, door dezen zoo onverwachten en hevigen slag als verpletterd.
Gedurende de ziekte van Filips had zij hem nimmer verlaten, maar,
noch bij het naderen van zijn einde, noch bij en na zijn sterven
had zij een traan gestort. Zij verzonk nu in een staat van volslagen
gevoelloosheid. Nacht en dag zat zij in een donker vertrek, met haar
hoofd geleund op haar hand, hare lippen bleven gesloten, hare
oogen staarden strak voor zich heen, onbewegelijk en stom bleef
zij dus gelijk een marmer beeld. Even als voor driejaar was zij ook
thans weder hoog zwanger, ditmaal van hare dochter Catharina, even
als toen was het ook thans ��ne gedachte, ��ne begeerte, die haar
bezielde, in haar werkte en woelde, � de gedachte en begeerte van haar
man weder te bezitten. Maar de ongelukkige en diep beklagenswaar-
dige koningin sloeg thans een nog wanhopiger en waanzinniger weg
in om tot haar doel te geraken dan toen. En niets vermocht haar
op dien weg te weerhouden, want inwendig was het bij haar,
blijkens haar leven, steeds duister en doodsch geweest. Geen ge-
loofslicht scheen daar immer ontstoken, geen star der hope voor
haar opgegaan. Gelijk wij zeiden, het bekrompene en ongeestelijke,
dat zoo vaak, in die tijden en vooral in Spanje, het Christelijk ge-
loof verlamde en verstikte, had hare kranke ziel steeds aangetrokken.
Haar uitzicht was steeds de aarde geweest, hare krachten had zij

steeds bij deze gezocht; van de hemelsche schijnt zij weinig erva-
ring te hebben gehad. Is het wonder, dat zij nu in hare verlatenheid
alles van zich stiet, wat haar van de gedachte aan haar overleden
gemaal kon aftrekken ? Zij was thans het eenig regeerend hoofd in
Castili�, maar weigerde zelfs in de geringste onderhandeling te tre-
den met de Cortes. Zij ging geheel en al leven met den doode en
had slechts ��ne bezigheid: het onafgebroken gebed voor de zaligheid
zijner ziel. In dezen toestand kwam een Karthuizer monnik tot haar
en gewaagde van de mogelijkheid, die er bestond van haar gemaal
weder in het leven terug te roepen. Hij, ten minste, had gelezen
van een vorst, die veertien jaar na zijn verscheiden, door de kracht
der liefde en door de verhooring van het gebed weder uit den doode
was weergegeven. Ziedaar een licht voor Johanna, een uitkomst,
een redding. Met al de kracht, die haar nog overgebleven was van
haar lijdend leven, greep zij die gedachte aan, werd er door bezield,
en greep zij nieuwen moed. Zij zou alles beproeven. Voor het zwaarste
achtte zij zich in staat. Naar haar man te gaan, dat was onmoge-
lijk, maar hem weder tot zich te brengen, o I de liefde hoopt alles,
en wat zou voor de hare ondoenlijk, wat zou door haar gebed niet
te verkrijgen zjjn?

Men moest haar gehoorzamen. Het lijk, werd naar haar bidver-
trek overgebracht. Een geheelen nacht zou zij daar alles aanwenden,
wat zij in hare onzinnigheid meende te moeten doen om haar doel
te bereiken. Aan de hand van den kunstenaar zjjn wij in den geest
daar binnen geleid. Wij aanschouwen daar eene bidbank met een
gebedenboek, terwijl haar gebed op den wand staat uitgedrukt. Dat
gebed moet verhoord worden, de koude des doods moet wijken voor
hare liefkozingen en koesteringen. De ziel moet wederkeeren. Jo-
hanna zal om haar gemaal roepen en smeeken, zonder af te laten
of te vertragen in haar gemoed. Het zal eindelijk gelukken. He-
melsche en aardsche krachten zal zij bezweren.... Of heeft zij het
niet in vroeger dagen van hare vrome moeder vernomen uit de
Heilige bladen, hoe voor eeuwen dooden zjjn wedergebracht tot het
leven? Of heeft de monnik het haar niet verzekerd, hoe het in
latere tijden gebeur1 is ? Welnu, dit zou, dit moet ook nu geschie-
den. Zoo worstelt de arme Johanna uren lang op vreesselijke wjjs....

Maar de nacht verstrijkt, het licht der lamp verflauwt, de eerste
morgenschemering daagt door de ruiten en werpt haar bleeke waas
langs het beschot � maar, daar v��r haar blijft nog dezelfde koude,
dezelfde blauwe tint over die kaken, nog immer dezelfde diepe,
vaste, zware slaap des doods. Johanna is afgemat, is uitgeput. Zij
staat en verzinkt in een mijmering en laat hare gedachten den
vrijen loop. Hare zwakke rede doet geheel onder en zonder bewust-
heid van hetgeen zij denkt of doet, geraakt zij in dien toestand,
waarin men wakend droomt en op het schimmengebied der ver-
beelding treedt. Wat zij begeert, wordt haar inwendig voorgespie-
geld, en wat zg daar aanschouwt, meent zij, dat werkelijk plaats
grijpt. Zoo is zij ongevoelig het lijk dicht genaderd en strak voor
zich uitstarend, zonder iets waarlijk te zien of te onderscheiden,
buigt zij zich over den doode. Ja! het oogenblik is thans daar, het
lang verbeden oogenblik. Haar gemaal gaat herleven, zij zal hem
weder bezitten om gelukkig, om zalig te zijn. � Zij vat zijne ver-
stijfde hand. � Maar hoe? � Het is haar of er eenige beweging
bespeurd wordt � weldra � weldra � zal hij ontwaken � zal hij
openen die lippen, � die oogen. � Haar hand strijkt over het
voorhoofd, glijdt in de haren, houdt daar een lok. � Bij den eersten
oogopslag moet zij het eerste wezen, wat zijn blik aanschouwt in
het land der levenden. � Een straal van vreugd, een straal van
licht en schoonheid verspreidt zich over haar gelaat � de eerste
weder na een langen en bangen tijd van innig hartewee en zware
zielesmart, maar helaas! de laatste wel van haar leven, de laatste
uiting ook van hare verbeeldingskracht, de laatste en eenigste, die
de kunstenaar met het oog zijner ziel moet opvangen om zijn tafereel
te rechtvaardigen. Van dat oogenblik hangt alles af. Johanna is daar
waar, Johanna is daar schoon; zij sleept ons mede in haar toover-
kring. Ook wij wachten, wij hopen, wij staren. De dood heeft ook
voor ons zijne verschrikking verloren, want die doode daar leeft.
Het oogenblik is eenig, grijp het aan, o kunstenaar! en vereeuwig
\'t door uwe verwen. Het is hier de kleurschakeering van de water-
bel, � zij prijkt het schoonst, op het punt dat ze vervliegt.

Ik heb getracht de vraag, die ik mjj gesteld had, te beantwoor-

den en zoo doende de keus van den schilder te rechtvaardigen door
zijn tafereel, naar mijn vermogen, toe te lichten. De onderneming
was voor hem gewaagd, maar zij mag gelukkig geslaagd genoemd
worden. Gallait heeft op nieuw door deze voorstelling getoond een
geboren kunstenaar te zijn, die onder zijn karaktertrekken dezen
gemeen heeft met den held, dat beide, niet tevreden met het ge-
wone en dagelijksche, steeds naar het beste en hoogste streven en
naar zulke lauweren slechts grijpen, die groenen in het heetste van
den strijd.

Wij eindigen met onze beschouwing en verlaten het bidvertrek
van Johanna van Arragon; want voor te stellen wat er in haar
moet omgegaan zijn, toen haar luchtkasteel in duigen viel, moet
te ontzettend geweest zijn, om het naar waarheid te durven onder-
nemen. Wij kunnen het eenigermate opmaken uit hetgeen de krank-
zinnige vorstin, eenigen tijd na dezen fantastischen nacht, nog met
het lijk ondernam, toen zij het begeleidde naar den grafkelder van
Grenada. Liever slaan we ten besluite een laatsten blik op het
tafereel van Gallait, niet uit het oogpunt der kunst, maar uit dat
der geschiedenis. Want voor ons Nederlanders heeft het een diepe
beteekenis.

Door het huwelijk van Filips den Schoone met Johanna van
Arragon werd de eerste der banden gelegd, die onze gewesten
sedert aan Spanje verbonden. Maar dat huwelijk was eene heillooze
verbintenis voor beide, en terwijl wij staan bij die krankzinnige
en dien doode, merken wij in dien verscheurden band eene vooraf-
beelding op van onze afscheuring van het machtige Spanje, die ons
zooveel bloed en tranen heeft gekost. Machtig voorwaar! was dat rijk
geworden onder Ferdinand en Isabella. Grenada had \'t doen vallen
met zijne Moorsche dynastie, Amerika had \'t ontdekt met zijne
onmetelijke schatten, Napels had \'t veroverd en daarmede Frankrijk
vernederd. Kunsten en wetenschappen bloeiden in hunne dagen, en
alles wat groot, wat moedig, wat edelaardig, wat schoon en geniaal
was, schraagde hunne troonen. Hun tijdperk is als de prachtige,
rijke oogstmaand van de Christelijke middeleouwen, met hare eenheid
in geloof, eenheid in kerk en staat, eenheid in kunst, eenheid in
leven. Koep u dit alles voor den geest en richt uw blik naar dit

bidvertrek; � dat zijn hunne kinderen, dat de erfgenamen van al
die macht, van al dien roem, van al die schatten, en zeg dan met
den dichter: de wereldgeschiedenis is het wereldgericht. Want op de
regeerings-annalen van Ferdinand en Isabella kleeft eene groote vlek,
het is de bloedvlek der Inquisitie. De eenheid des geloofs zou met
de nieuwe bedeeling der 16^de eenw worden verbroken; de Inquisitie
zou ze handhaven en ongeschonden overleveren aan het nageslacht.
De geschiedenis leert ons, dat hare autodaf�s aan Spanje zijne
grootheid en zijne eer, zijn beste bloed en zijne schatten, en de helft
van zijne Nederlandsche gewesten heeft gekost. De reeks dier
rampen ving aan met het geslacht harer instellers, want van Per-
dinand en Isabella daalden kinderen en kleinkinderen zoolang ten
grave, totdat met Johanna\'s huwelijk hunne kroonen in het huis
van Oostenrijk waren overgebracht. Dit huwelijk werd gesloten in
het jaar 1496; tien jaar daarna overleed Filips, en stond zijne we-
duwe, de jeugdige moeder van hun zestal kinderen, krankzinnig bij
zijn lijk.

LUTHERS GROOTSTE DAAD.
Historisch toegelicht.

Voor stadhouders en koningen zult Gij
gesteld worden om mijnentwil.

In het tegenwoordige ligt de kiem voor de toekomst, zoo als
ze in het verledene lag voor het tegenwoordige, � is eene waar-
heid voor het geheele leven, is eene daadzaak voor de Hervorming.
In de onbepaalde macht van den Pans in het geestelijke en wereld-
lijke, gedurende de middeleeuwen, was, naar de blijvende wet van
actie en reactie, zoowel in het geestelijke als in het natuurlijke,
tevens eene der groote oorzaken gelegen van het licht en de vrijheid
die in de 16de eeuw zouden opgaan voor Europa. Had Rome er zich bij
gehouden, om het middelpunt der uniteit te zijn in de Kerk, dan
zou er, naar menschelijke inzichten, geene reden bestaan hebben,
waarom zij zelve niet datgene, wijs en gematigd zou hebben afge-
staan, wat haar nu ongevraagd moest ontnomen worden; maar »na-
dat de Pausen alle natie�n en koningen van het Westen aan hunne
geestelijke macht hadden onderworpen, begonnen zij door Godsdienst
en wapenen voor den Heiligen Stoel, maar ook dikwijls voor hun
geslacht in Itali�, naar een wereldlijk gezag te dingen. De hiertoe
vereischte geslepenheid verwarde dit hof in kunstgrepen, waardoor
de hoofdzaak, de grondslag van zijne grootheid, uit het oog werd
verloren; hoe meer het de hoven van wereldlijke Vorsten en hunne

beginselen nabootste, des te meer daalde zijn aanzien," ^J) en verviel
het in des te grootere dwalingen en zonden.

Zoodra Eome het geestelijk en wereldlijk gezag over Europa had
bemachtigd, moest het een dikwijls aan het ander worden opgeofferd.
De wereld en hare begeerlijkheid kreeg ongevoelig de overhand, en
de Godsdienst en de Geestelijkheid der 16 de eeuw zouden over het al-
gemeen door een Heiligen Chrysostomus, Augustinus of Ambrosius,
zoo zij uit hunne graven verrezen waren, niet meer herkend gewor-
den zijn. Alles komt volmaakt uit de hand van den Schepper, maar
ontaardt onder de handen der menschen, en dit is bevestigd zelfs
met het hemelsch Evangelie, dat voor de nieuwe wereld het zout
moest geweest zijn voor alle zedelijkheid en verlichting; maar ook
dit zout was smakeloos geworden, door trots, grootschheid en vele
ongerechtigheden. Deze toestand had natuurlijk de nadeeligste ge-
volgen met zich gevoerd, niet alleen voor het Christelijk leven,
maar ook voor alle wetenschap en beschaving. Aan de eene zijde
vertoonde zich de galante litteratuur der ridderzalen, goed voor de
ontwikkeling der romantische kunstvormen, maar voor het overige zonder
hooger doel of diepte, aan de andere eene spitsvindige, haarklovende
wijsbegeerte voor de Academie�n, benevens eene duistere, slechts het
geheugen oefenende leerwijze voor de scholen, zonder eenige zuivere
grammaticale kennis, en dus onvruchtbaar voor begrip en oordeel.
Van burgerlijke, maatschappelijke en huisselrjke deugden zwijg ik,
omdat men van een uitgedroogde plant geene geurige vruchten kan
verwachten; omdat de waarheid, en om goede redenen, nog tast-
baarder is in de nieuwe dan in de oude wereld, dat namelijk vrij-
heid,-wetenschap, beschaving en volksdeugden staan en vallen met
het Godsdienstig beginsel, dat er de kiem van zijn moet, die daar-
aan het ware leven geeft, en omdat eindelijk de inhoud der schriften
van een Erasmus, van een Ulrich von Hutten en der Litterae obscurorum
virorum bekend is. � Maar spreken wij hier van de 15de en 16de
eeuw, de dagen van Paus Leo X, de tijden van de zoo hoog ge-
roemde herleving der letteren en kunsten in Itali� ? Zij waren er
herleefd, ja! door de inneming van Konstantinopel, waardoor, even

\') Joh. v. Muller. S

als door \'t Concilie van Florence, op het laatst der 15de eeuw
gehouden, vele en groote Grieksche geleerden naar Itali� waren
overgestoken en omdat in dat land aanzienlijke boekerijen van oude
schrijvers in kloosters en paleizen voorhanden waren, maar voor
\'t grootste deel herleefd voor de school en de hoven, en dan nog
herleefd voor den vorm, want de geest van vrijheid en burgerzin,
waardoor de werken van het oude Griekenland en Eome bezield
zijn, drong daar nimmer door tot het volk. Het was of een ijdel dwee-
pen met het stelsel van dezen of genen wijsgeer, of een slaafsche,
een, tot in het belachelijke, overdrevene navolging van den vorm,
zoodat Erasmus zich gedrongen gevoelde eene scherpe Satire hier-
over in het licht te geven, namelijk zijn DicHogm Ciceronianus,
waarvoor hij een brief plaatste aan zijn vriend Vlatten, die destijds
aan het hoofd van het onderwijs te Aken stond, waarin de groote
man zich beklaagt, dat de richting der klassieke studie�n in Itali�
zeer nadeelig was voor het Christendom, en dat de jongelieden, die
zich derwaarts en met name naar Eome voor hunne studi�n be-
gaven, met dien verkeerden geest vervuld, van daar terugkeerden.
Ja! die weinigen, die eenigszins meer doordrongen in den waren
geest der Ouden, en den invloed van deze op denken en leven
lieten doorstralen, kwamen spoedig in een kwaden reuk bij het
Eoomsche Hof, zoo als Flaminio, Sadoleto, Victoria Colonna, de be-
minnelijke vriendin van Michel Angelo en andere, waarover men het
Italia reformata van Gerdes kan naslaan. En wat de kunst betreft,
zoo is die eeuw onsterfelijk door een Michel Angelo, een Eapha�l
en Leonardo da Vinci; maar zoo men meent, dat in de Christelijke
wereld, de kunst alleen wat vermag op algemeene, ware beschaving
en zedelijkheid, die bedriegt zich in hare kracht en toont nog een
vreemdeling te zijn in zijn eigen hart. De oude letteren waren in
Itali� herleefd, maar weldra kwamen zij van over de Alpen naar het
Noorden en "Westen. Onder een vrijen hemel waren zij geschreven,
onder een vrijen hemel moesten zij begrepen worden en invloed uit-
oefenen, en dit deden zij, na de Hervorming, in Duitschland, Zwit-
serland en Frankrijk, maar vooral bij onze Vaderen; hier drongen
zij door tot in de woningen, hier grepen zij in het leven, hier
bloeiden zij weder, in den waren zin, als weleer in het schoone

tijdperk van Eome\'s en Athene\'s kracht, voor wetenschap en leven.

Het spreekt van zelf, dat in zulk een tijd van dwaling, van mis-
bruik, van onkunde, van overheersching, eene algemeene behoefte
naar iets beters gevoeld werd. Eeeds voor lang had men van ver-
andering, van hervorming gesproken. Maar na het Concilie van
Constanz, waarvan men alles verwacht had, scheen men aan geene
ernstige ondernemingen meer te denken. Eome was groot en mach-
tig; het bezat thans, tegen 1517, na een twintigjarigen krijg, geheel
Itali�, uitgenomen het. koningrijk Napels, dat aan Karel V en het
hertogdom Milaan, dat aan Frans I behoorde. Op den Pausselijken
Stoel was Leo X gezeten, een geleerd en smaakvol man, door alle
Vorsten der Christenheid ge�erbiedigd en bemind. Zijne inkomsten,
niet alleen van Itali�, maar van de geheele Christenwereld, waren
ontelbaar; maar ondanks dat, was zijne schatkist door de groote
geldsommen, die hij aan geleerden, kunstenaars, en aan zijne hof-
houding uitgaf, meest in een slechten staat. De stad van Eome,
meldt Eoscoe, geleek eene voorraadschuur, door eene volkomene
vrijheid van in- en uitvoer veroorzaakt; zij telde toen 85,000 inwo-
ners, die deel hadden aan den rijkdom der Kerk en overvloed ge-
noten van alles, door de groote verteringen van het Hof; want een
Kardinaal b. v. werd voor arm gehouden, zoo hij geen 8 of 10,000
dukaten \'s jaars te verteren had. Men baadde zich in vreugd en
weelde, en werd mede- en weggesleept door alle wereldsche begeer-
lijkheid.

Maar het was jnist in diezelfde dagen, dat er een monnik, in eene
eenvoudige cel van het klooster te Erfurt, een zwaren strijd streed
met zich zelven. Om den vrede zijner ziele, had hij zich onverwacht,
tegen den wil zijner ouders, tegen den raad zijner vrienden, in het
klooster begeven. Hij vastte, hij waakte, hij bad, hij arbeidde, zoodat
zijn lichaam er ouder leed, maar zonder vrucht; onder de aange-
nomen monnikspij was zijn gemoed niet kalmer dan te voren. Hij
werd weldra geheel droefgeestig en verslagen, met moeite sleepte hij
zich door de gangen van het klooster. Hij wanhoopte om immer de
rust te verkrijgen, die hij zoo vurig begeerde, want wie had meer
dan hij geboet? Wie meer, door zijne goede werken, naar reinheid
en heiligheid gestreefd?

De opmerking is dus van \'t hoogste gewicht, dat Luther van uit
zijne cel te Erfurt geen strijd voerde met de Kerk en de misbruiken
van deze, maar alleen met zich zelf. Het is toch eene groote dwaling
te meenen, dat b. v. de aflaatprediking van Tetzel \'t eerst zijne oogen
voor \'t Evangelie zou geopend hebben en dat hij daardoor eerst \'t
vaste besluit zou hebben opgevat om zijne stem te verheffen, �
niet in het minste. Midden in de Kerk, gesloten tusschen kloos-
termuren, gewapend met het vertrouwen op alle voorschriften, ge-
boden en instellingen van Eome, en in [niets hier tegen zondi-
gende, streed hij met zich zelven, en men moet altijd in het
oog houden, dat de Hervorming is aangevangen \'m het liart van den
Hervormer.

De eerste wenk, dien hij kreeg, was van Staupitz, den Vicaris-
Generaal der Augustijnen. Op een inspectiereis van de kloosters
dier orde in Duitschland, kwam deze ook te Erfurt, en dadelijk trof
den man, die een dergelijken strijd gestreden had, het verbleekte en
ontstelde gelaat van Luther. Hij sprak hem toe en gaf hem bij het
heengaan een Bijbel ten geschenke. Hier is de aanvang. Nu ging
Luther aan den arbeid. Hij las do Evangelie�n, hij las den brief aan
de Romeinen, den brief aan de Galaten, aan die uitzinnige Galaten,
zooals Paulus ze noemt, met wie de Christenen der 16^ie eeuw zoo
veel overeenkomst hadden; die dwaze Galaten, die dagen en maan-
den en tijden en jaren onderhielden en zich op nieuw weder onder
het juk kromden, dat de Heer hun ontnomen had. Luther las,
dacht, bad, geloofde � en de hervorming was daar. Al het overige
waren slechts drijfveren en spoorslagen om hem verder te doen
gaan op den ingeslagen weg.

En dat overige is bekend. Men weet van Tetzel, men weet van
de 95 stellingen, van het verschijnen van Luther voor den pausse-
lijken Legaat te Augsburg, van het dispuut te Leipzig tusschen Eek
en Carlstadt met Luther, van de banbul van Eome, van het verbran-
den van deze en van de decretalen. Nog eene aanmerking zij niij
echter gegund, voor dat wij zijne grootste daad naderbij beschouwen.
Luther was altijd de man van het Duitsche volk, hij sprak bijna nim-
mer uit naam der Christenheid, maar voor oftot het Duitsche volk.
Vandaar dat hij zijn krachtig en mannelijk App�l aan Zijne Keizer-

lijke Majesteit en aan den Christelijken Adel van het Duitsche volk,
over de Hervorming van de Christelijke kerk, dus aanvangt: »Hetis
niet zonder schroom, dat ik, man van het volk, het onderneem tot
u te spreken." Zijn vader toch was een bergwerker, en hij leefde
steeds zeer behoeftig. Wanneer zijne monnikspij versleten was, vroeg
hij een nieuwe aan den Keurvorst. Als doctor en hoogleeraar in de
Godgeleerdheid te Wittenberg bewoonde hij echter eene cel in het
Augustijnerklooster aldaar. Zijn dagelijksch voedsel was zoo schraal,
dat het meer teedere gestel van Melanchton er zich in den aanvang
niet aan gewennen kon. Luther was ook geen geleerde, geen man
van de kunst of van fijne beschaving, hij was een man met een
gezond verstand, een nederig hart, eene onvermoeide werkzaamheid
en een mannelijken moed. Luther en Melanchton werden te Witten-
berg, dat zij tot eene der eerste Academieplaatsen van Duitschland
verhieven, door studenten en inwoners als op de handen gedragen.
Hunne gehoorzalen waren overladen met honderden van leerlingen,
die aan hunne lippen hingen, als Melanchton Homerus en het N.
Testament, en Luther de Psalmen verklaarde, en hierdoor stralen van
licht lieten opgaan over de Duitsche jeugd, die thans eene betere
toekomst te gemoet ging.

Maar die betere toekomst was nog niet daar; de bijl hadden wortel
reeds hevige slagen toegebracht, maar de laatste slag moest nog
gegeven worden en die slag zon beslissend zijn voor den boom, maar
ook zwaar voor hem, die hem doen moest. De prediking en de ge-
schriften van Luther hadden eene gisting in de gemoederen veroor-
zaakt, die verbazend was. Alle aanzoeken, hetzij van hooger of lager
hand, om het hoofd weder in den schoot der Kerk te leggen, had
hij afgeslagen, zoo men hem niet van dwaling overtuigde; alle hevige
aanvallen of beschimpingen had hij afgeweerd of teruggekaatst. Eome
had zijne werken veroordeeld, den pausselijken Legaat had hij te Augs-
burg tot zwijgen gebragt, � hij wist thans, wat er volgen zou;
vroeg of laat zou de banvloek aan hem moeten worden ten uitvoer
gelegd. Hij begreep, dat hij door overmacht zou moeten vallen, maar
hij wilde door zijn val zijn land of zijn Keurvorst niet in de minste
ongelegenheid brengen, en daarom besloot hij zich op een algemeen
Concilie te beroepen, met God de waarheid te doen zegevieren, of

zoo niet, met een krachtig protest tegen de leugen, gelaten en man-
nelijk te vallen voor de wereld. Na den dood van Maximiliaan was
de twintigjarige Karel V tot Keizer gekroond van het Duitsche rijk,
en op den 6^rteu Januari 1521 zou er een algemeene Rijksdag ge-
opend worden te Worms, waarop men over verscheidene zaken van
het Rijk zou handelen en tevens uitspraak doen over de Hervorming.
Frederik, de Keurvorst van Saksen, had zich tot hiertoe met wijze
voorzichtigheid jegens Luther gedragen; hij had nooit zijne zaak openlijk
omhelsd, maar steeds trouw gewaakt, dat Luther geen leed geschiedde
van zijne vijanden. Thans drong hij er op aan bij den jongen Keizer,
die zijne kroon voornamelijk aan hem te danken had, dat Luther zou
geroepen worden op den Eijksdag en aangehoord. Aan den anderen
kant waren de pausselijke Legaten en Nuntii hier zeer tegen, en
drongen er bij Karel V sterk op aan, om liever de banbul tegen
den ketter te doen uitvoeren. Doch Karel schreef aan den Keurvorst,
dat hij Luther met zich zou voeren naar den Rijksdag, dat dezen
geene de minste onrechtvaardigheid zou geschieden, en dat geleerde
mannen met hem zouden redetwisten. Frederik echter wenschte dit
liever niet op zich te nemen. Hoe licht kon de jonge Keizer, wanneer
Luther zich eenmaal te Worms bevond, van gevoelen veranderen,
om den Paus te wille te zijn, en dan zou hij, zoo doende, zijn braven
Wittembergschen Hoogleeraar naar den brandstapel geleid hebben.
Hij schreef daarom aan Karel, dat hij de zaak van Luther nimmer
onder zijne bescherming had genomen, maar dat hij alleen gezorgd
had, dat deze niet gestraft was, zonder eerst te worden aangehoord,
en dat hij daarom een keizerlijk vrijgeleide voor hem verzocht. Intus-
schen hield Hieronymus Aleander, de pausselijke Legaat, die op-
zettelijk door den Paus naar Worms was afgezonden om aan deze
zaak een einde te maken, niet op bij den Keizer, de Keurvorsten en
de voornaamste mannen van het Duitsche rijk er op aan te dringen,
om Luther niet voor den Rijksdag te doen verschijnen. Hij had zich
op zijne reis van Rome naar Worms overtuigd van den algemeenen
geest in Duisehland voor de Hervorming; hij vreesde alles van de
mannelijke welsprekendheid van den Hervormer, en daarenboven, welk
eene vernedering voor Rome, dat een, door den ban vervloekten ket-
ter, zou aangehoord en geoordeeld worden door de wereldlijke macht!

� voor Eome, dat tot hiertoe nog nimmer te vergeefs had gesproken
of veroordeeld. Maar de Keizer liet zich niet overhalen, hij was te veel
aan den Keurvorst verplicht om aan eene zaak, die deze voor recht-
vaardig hield, geen gevolg te geven. Het eenige, wat hij den paus-
selijken Legaat beloofde, was, dat Luther niet zou verschijnen voor
den Eijksdag, wanneer hij de leden tot zijn gevoelen zou hebben
overgehaald. Nu hield de Legaat eene welsprekende rede van drie
uren, waarin hij de zaak van Rome verdedigde; doch te vergeefs,
zijne woorden hadden zich opgelost in de lucht, en hun geest was
niet doorgedrongen in de harten der hoorders. De grieven waren te
groot, de misbruiken te sterk, de macht der geestelijkheid te druk-
kend, en na eene hevige beraadslaging, werd er tot een keizerlijk
vrijgeleide besloten voor den Augustijner monnik, en de keizerlijke
Heraut werd er mede afgezonden naar Wittenberg.

Men had het verwacht, men had het wenscbelijk gevonden, omdat
de zaken niet langer in zulk eene onzekerheid konden blijven; maar
toen de Heraut met de dagvaarding en het vrijgeleide te Wittenberg
was aangebomen, beefde men terug van de tijding, want het einde
van dit alles zou een mirakel des Hemels, of een brandstapel te
Worms zijn voor den eerlijken Luther. Wel was hij de man van het
volk, dat hij zoo dikwijls gesticht had door zijne nuttige geschriften;
maar hij was niet de man van die Prinsen der Kerk en die Vorsten
der aarde, voor wier rechtbank hij moest verschijnen. Ja! toen de mare
van het keizerlijk app�l zich verspreid had, was geheel Duitschland
innig bewogen bij de gedachte aan de doodsgevaren, die den moe-
digen vertegenwoordiger zijner zedelijke vrijheid thans te wachten
stonden. Aandoenlijk zijn de woorden van den ridder Ulrich von
Hutten, die zich uit naam van het Duitsche volk thans in een smeek-
schrift tot den Keizer wendde, waarin hij onder anderen zeide: »Geef
toch Uwe Keizerlijke Majesteit niet over aan hen, die haar met voeten
zullen vertreden. Heb deernis met ons en sleep het gansche volk
niet mede in uwen ondergang. Geleid ons in het midden der grootste
gevaren, onder de zwaarden der vijanden, onder monden van vuur;
dat alle legers ons aanvallen, zoo wij maar openlijk onzen moed kun»
nen toonen, liever dan zoo als nu in het geheim, in het duister over-
wonnen en onderdrukt te worden, als vrouwen zonder kracht en

zonder wapenen. Geheel Duitschland valt u te voet en smeekt u
met tranen om uwe hulp, uw medelijden, uwe trouw, en bij de nage-
dachtenis der aloude Germanen, die zich nimmer gekromd hebben voor
Rome, ofschoon dit ook de geheele wereld overwonnen had, bezweert
het u om het te redden, het te verlossen van zijne slavernij en te
wreken op zijne tirannen."

De vrienden van Lnther vooral verkeerden in den grootsten angst.
Niemand toch dan de Keurvorst zou Luther te Worms genegen zijn.
Men had reeds zooveel waars en onwaars hooren spreken; de Keizer
was, gedurende zjjn verblijf in Duitschland, meer met geestelijken
dan met ridders gezien; dagelijks werden de geruchten verontrus-
tender. Ja! er was een vrijgeleide van den Keizer, maar Huss had
voor eene eeuw wel een vrijgeleide gehad, door Paus en Keizer on-
derteekend, om naar Constanz over te komen en van daar onverlet
terug te keeren, maar de arme Huss had te Constanz zijn leven tus-
schen de vlammen ge�indigd. Daarbij kwam, dat Luther zich thans
ongesteld gevoelde en zeer zwak was ten gevolge van aanhou-
denden arbeid en van de vele en hevige gemoedsaandoeningen, die
hij in den laatsten tijd had doorgestaan. Hij schreef niettemin aan
den Keurvorst, die zich reeds lang te Worms bevond: »zoo ik
niet in gezondheid mij naar den rijksdag zal kunnen begeven, zal
ik er mij ziek naar doen dragen, want, als de Keizer roept, twijfel
ik niet of die roepstem komt van God. Verwacht alles van mij,
uitgenomen een vlucht of een terugtrekken mijner gevoelens, \'t
een zoowel als \'t ander is mij onmogelijk." Den 2^den April ging
Luther, na een hartelijk afscheid van zijne vrienden en bovenal
van Melanchton, op reis, op een wagen gezeten met drie zijner
getrouwen, waarbij zich op weg nog een vierde voegde, en ver-
gezeld en vooruitgereden door den keizerlijken Heraut, uitgedost
in zijn kostuum, dragende den adelaar des Rijks, en gevolgd door
zijn dienaar. Te Weimar gekomen, vernam men eene groote opschud-
ding, door keizerlijke renboden veroorzaakt, die, van hooger hand,
het edict bekend maakten, waarbij Luther veroordeeld was. Allen
waren ontsteld, zelfs de Heraut vroeg aan Luther, of hij nu nog
verder wilde gaan, doch deze bleef vast besloten en berustte op het
vrijgeleide. Van daar begaf men zich naar Erfurt. In de nabijheid

der stad gekomen, kwamen een aantal ruiters, voorname ingezetenen
der stad en oude vrienden van Luther dezen te gemoet, om hem in
te halen, terwijl eene groote menigte volks den stoet met luide be-
groetingen ontving. Na alhier gepredikt te hebben, trok de Hervormer
naar Gotha. Hier gevoelde hij zich ernstig ongesteld, doch een wei-
nig rust en een aderlating deden eene heilzame werking. Ook hier pre-
dikte hij en was hij steeds omringd door eene tallooze schaar, die
hem bad en smeekte om niet naar Worms te gaan. »0!" zei men,
»daar zijn zoo vele Kardinalen en Bisschoppen, men zal u verbranden,
zooals men Huss gedaan heeft." Maar te vergeefs, en Luther reisde
voort naar Frankfort. Van hier schreef hjj aan Spalatinus, raadsheer
en in het gevolg van den Keurvorst: »Ofschoon ziek en zwak, zoo
als ik nog nimmer geweest ben, zal ik toch spoedig daar zijn. Ik
heb vernomen, dat Karel een edict tegen mij heeft uitgevaardigd,
om mij af te schrikken, maar Christus leeft, en wij zullen Worms
intreden, ten spijt der hel en van alle machten der lucht."

Intusschen was de vrees voor de nederlaag der tegenpartij te Worms,
met ieder oogenblik dat den monnik van Wittenberg nader bracht,
zoo aangegroeid, dat men eindelijk eene list uitdacht, die niet mis-
lukken zou, om Luther af te houden van, op den in het vrijgeleide
bepaalden tijd, op den Rijksdag aanwezig te zijn. Want zoo hij niet
aan de roepstem des Keizers gehoor had gegeven, was er niemand,
die Luther aan den wissen dood onttrekken zou. Men had Frans
von Sickingen, een ridder van een onbekrompen geest, onder schijn
van Luther te behouden, overgehaald, om den Hervormer een toe-
vluchtsoord op zijn kasteel, in de nabijheid van Worms, te verschaffen;
aldaar zou de biechtvader van den Keizer met hem onderhandelen,
en het kon niet missen of men zou het spoedig eens zijn. Bucer,
die de zaak van Luther was toegedaan en zich thans onder de hoede
van von Sickingen bevond, zou dit plan, alsof het van den ridder
kwam, aan Luther bekend maken. Deze zou hieraan gehoor geven,
en alzoo den tijd van het keizerlijk vrijgeleide doen verstrijken, en
Rome was, zoo men meende, gered. Von Sickingen, die hierin niets
kwaads vermoedde, stemde toe; Bucer begeeft zich verheugd op weg
den Hervormer te gemoet. Zonder omwegen doet hij hem het voor-
stel van von Sickingen, en maant hem ten sterkste aan om onver-

wijld hieraan gehoor te geven. Maar Luther had geen tijd te verliezen.
»De biechtvader van den Keizer," is zijn antwoord, »zal mij te Worms
vinden. Ik begeef mij waarheen men mij ontboden heeft." Ja! den
dag voor dat hij te Worms zou aankomen, kwam er nog een ren-
bode van zijn getrouwen vriend Spalatinus op hem af, om hem te
waarschuwen van zich niet in de stad te begeven. Want Spalatinus
had reeds hier en daar opgevangen, dat men een ketter zijn woord
niet behoefde te houden. »Zeg aan uw meester," sprak Luther on-
verzettelijk, »dat al waren er zoo veel duivels in Worms, als pannen
op de daken, ik er toch zou heen gaan."

Het was inmiddels te Worms bekend geworden, dat men ieder
oogenblik den keizerlijken Heraut met den monnik van Wittenberg
verwachtte; en op den 16^den April des morgens begaven een hon-
derdtal jongelieden en ridders te paard zich ter poorte uit om den
beroemden man te zien, terwijl eene ontelbare volksmassa zich op
den weg verzameld had. Ten 10 ure kwam Luther binnen de stad,
en geen Prins, of Keurvorst, of Kardinaal, ja, zelfs de Keizer had
zulk eene belangstelling van de geheele bevolking van Worms
ondervonden bij zijne intrede. Ieder oogenblik moest men ophouden,
door de menigte belemmerd. Het eerste wat de opmerkzaamheid van
Luther bijzonder tot zich trok, was iets, dat naar een slecht voor-
teeken geleek. Een man namelijk, op eene zonderlinge wijze uitge-
dost, met een groot kruis, zoo als men gewoon was bij begrafe-
nissen te dragen, baande zich een weg door de schare en plaatste
zich voor Luther, terwijl hij op dien klagendenden toon, dien men
bij zielmissen aanhief, hem de woorden toezong:

Advenenisti ol desiderabilis,
Quem exspectabamus in tenebris.

Het was de hofnar van een der Hertogen van Begeren, die, zoo
als er meer voorbeelden van ben zijn in de geschiedenis, bij bui-
tengewone tijdsomstandigheden, een ernstig woord in een zonder-
lingen vorm stak.

Toen zijne aankomst bekend was, riep de Keizer onverwijld zijn
raad bijeen, en sprak: »wat moet er gedaan worden? Luther is daar."

Modo, bisschop van Palermo en Kanselier van Vlaanderen, was van

meening, dat Karel zich zoo spoedig mogelijk van den monnik moest
ontdoen, naar het voorbeeld van Keizer Sigismund met Huss.

»Neen,\'\' antwoordde Karel, »wat men beloofd heeft moet men
houden," en er werd besloten om den monnik voor de Rijksver-
gadering te doen verschijnen.

Luther was intusschen afgestapt aan het zoogenaamde huis van
de ridders van Bhodus, waar twee raadsheeren van den Keurvorst,
benevens de Rijksmaarschalk Ulrich van Pappenheim hun intrek ge-
nomen hadden; het was weldra bijna ontoegankelijk geworden door
de volksmassa, die er zich, uit nieuwsgierigheid, belangstelling of
andere oorzaken, voor geplaatst bad. Tot den nacbt werd Luther
onophoudelijk bezocht door graven, edellieden, ridders, geestelijken,
burgers, die allen verbaasd waren over de stoutmoedigheid van den
man, die voor den een bezield scheen door een hoogeron geest, voor
den anderen bezeten door een helschen demon.

Des anderen daags \'s morgens kwam de Rijksmaarschalk Luther
aanzeggen, van ten vier ure na den middag te verschijnen voor
den Keizer en de Vorsten van het Rijk.

Het was in die tusschenuren een zware strijd voor Luther. Zijne
vijanden werden hem nu verschrikkelijker en dreigender in de ver-
beelding, de dood gaapte hem aan, zijn geloof werd verlamd door
al die hersenschimmen, zijn moed werd nu en dan tot zwijgen ge-
bragt, eene siddering greep hem aan. Maar de man bleef getrouw en
voor wanhoop bewaard. Hij wierp zich ter aarde en riep, en bad,
en smeekte om kracht en geloof uit den Hoogen, en � Luther was
bereid.

Vier ure had \'t geslagen, en Pappenheim verscheen mot den
keizerlijken Heraut. Luther volgde beraden en kalm. Vooruit ging
de Heraut, vervolgens de Maarschalk, achter dezen Luther. Men kwam
buiten, maar daar was de toeloop zoo geweldig, dat men niet dan
met kracht, zich een weg kon banen door de duizenden van menschen.
Op de straat, voor de vensters, op de daken, was alles bezet en
beladen. Men kwam voor het Stadhuis, waar de Rijksdag was ver-
gaderd. De keizerlijke wacht, die er post had gevat, maakte plaats
met hunne hellebaarden door de gangen en vertrekken van het ge-
bouw, insgelijks opgevuld met nieuwsgierigen, die hadden weten

door te dringen tot aan de deur, die hen scheidde van de verga-
derde Machten. Een oogenblik voor dat men zou binnen treden,
werd Lnther nog op den schouder geklopt door een oud krijgs-
overste, George von Frundsberg, die hem toevoegde: »Monnikje,
monnikje! gij onderneemt iets, dat noch ik, noch vele krijgsoversten
immer in de bloedigste slagen hebben ondervonden. Zoo gij verzekerd
zijt van de rechtvaardigheid uwer zaak, ga dan in Gods naam voor-
waarts, vrees niets, God zal u niet verlaten."

De deuren werden geopend, velen drongen er nog binnen. Luther
was op den rijksdag te Worms op Woensdag, den 17den April 1521.

Zes Keurvorsten, vier en twintig Hertogen, acht Markgraven,
dertig Aartsbisschoppen of Prelaten, zeventien gezanten van de
voornaamste hoven en vrije steden van Europa, de twee Nuntii
van den Paus, benevens een groot aantal Prinsen, Graven en Ba-
ronnen, te zamen honderd vier personen, waren rechts en links van
het prachtige troongestoelte gezeten, waarop de Keizer, omringd
met al de teekenen zijner macht, benevens zijn broeder, de Aarts-
hertog Ferdinand, hadden plaats genomen. Men begaf zich nog
heen en weder, er was nog wanorde en gedruisch. Spoedig echter
was alles gezeten, Luther bleef alleen in de ledige midden-ruimte
met den Bijksmaarschalk over. Deze geleidde hem tot voor den
troon van den Keizer, gelastte hem niet te spreken, voor dat men
hem zou gevraagd hebben, en begaf zich naar zijne plaats. Daar
stond nu de monnik in de donker gekleurde pij, de oogen ter neder-
geslagen, met het bleeke maar ernstige gelaat (Luther was toen
mager en gering en, op dien tijd vooral, uitgeput door ver-
moeijenis en gemoedsbewegingen, zoodat hij nog niets geleek naar
het bekende portret, door zijn vriend Lucas Kranach vervaardigd).
Voor hem lag op eene tafel een exemplaar van ieder zijner ge-
schriften. Dit was zijne misdaad, hiervoor stond hij nu voor de
machtigste vergadering der wereld. Hij wist het, die geschriften zou
hij terug moeten roepen, of alle hoop voor de wereld was voor hem
verloren. Aller oogen waren op hem gevestigd. De Keizer was
verwonderd over het onbeteekenend uiterlijk van den man, die als
een elektrieken schok had gegeven aan zijn tijd, die, als een wekker
van zijne eeuw, de Duitsche natie had opgeroepen uit den slaap,

die met het Woord, het levende Woord des H. Geestes, de gemoe-
deren weder ontsloten had voor de waarheid, die, al heklom
hij dan ook op morgen den brandstapel, voor duizenden van ge-
slachten echter, met een mannelijke stem, de blijde boodschap weder
vernieuwd had: rechtvaardiging door het geloof en niet door de werken.

De Kanselier van den Aartsbisschop van Trier, rechts voor den
troon gezeten, rees op en sprak met een voor alle verstaanbare
stem, eerst in \'t Latijn en vervolgens in \'t Duitsch. «Maarten
Luther! Zjjne keizerlijke en onoverwinnelijke Majesteit heeft u ge-
roepen voor zijn troon, volgens den raad der Staten van het heilige
Eoomsche Rijk, om van u een antwoord te vorderen op deze twee
vragen; ten eerste: erkent gij, dat deze boeken door u zijn opge-
steld; ten andere: wilt gij deze boeken en hun inhoud terugtrekken,
of volhardt gij in hetgeen gij hebt aangevangen?"

Nadat de titels der boeken waren voorgelezen, antwoordde Luther:

»Zijne keizerlijke Majesteit richt twee vragen tot mij."

»Wat de eerste betreft, zoo erken ik deze boeken, die opgenoemd
zijn, voor de mijne."

»Wat de andere aangaat, zoo is het eene vraag die betrekking
heeft op het geloof en het heil der zielen. Ik zou onvoorzichtig doen,
zoo ik antwoordde, zonder mij te hebben bedacht. Ik bid zijne kei-
zerlijke Majesteit onderdanig, mij tijd te willen vergunnen, ten einde
ik zal kunnen antwoorden, zonder het woord van God te schaden."

Na onderling raad te hebben genomen, werd aan Luther een dag
gegeven om zich te bedenken en de zitting werd opgeheven.

De monnik werd weder uitgeleid naar zijn verblijf, te midden der
uitbundigste vreugdekreten en de grootste bedreigingen. Br liepen
verscheidene geruchten, de driften kwamen in beweging. »Men wil
Luther ter dood veroordeelen; Aleander heeft overwonnen!" vernam
men van alle zijden. Verscheidene Duitsche ridders begaven zich tot
hem, met de woorden: »Wil men u verbranden, het zal niet gebeuren,
of zij zullen het met hun leven betalen."

Des anderen daags, ten vior ure, werd Luther weder op dezelfde
wijs afgehaald. De belangstelling in hem was, zoo het kon, nog ver-
meerderd. Men had meer dadelijk pai-tij gekozen, en den vorigen
avond hadden er verschillende twisten ja! gevechten plaats gehad,

tusschen de ingezetenen van Worms en de Spaansche soldaten van
den Keizer. De Rijksvergadering was nog aan het beraadslagen, toen
Luther was aangekomen, zoodat deze verplicht was, op eene opene
plaats van het gebouw, te midden eener opeengedrongen volksmassa,
gedurende twee uren, te wachten. Inmiddels was de avond gevallen,
en de zitting werd voortgezet onder het licht van toortsen, die de
plechtigheid van het oogenblik verhoogden. Eindelijk werd Luther
binnengelaten, eene groote menigte gelukte het andermaal hem te
volgen. Er heerschte een gespannen stilte, de Kanselier nam weder
het woord, in het Latijn en in het Duitsch: »Maarten Luther! ant-
woord thans op de vraag van zijne Majesteit, waarvoor hij u, in
zijne goedheid, uitstel heeft verleend: »wilt gij uwe geschriften in
hun geheel verdedigen, of wilt gij er een en ander van terug trekken?"

Toen nam Doctor Maarten Luther het woord, en antwoordde op
de meest onderdanige en nederige wijze, hetgeen wij in zeer weinige
woorden verkort hier overbrengen.

»Allerdoorluchtigste Keizer! zeer Doorluchtige, Hooggeboren Keur-
vorsten, zeer Genadige Heeren! Op de eerste vraag heb ik gisteren
bevestigend geantwoord, en wat de andere betreft, zoo heb ik, ten
eerste, in mijne geschriften over het geloof en de goede werken ge-
handeld, op eene zoo eenvoudige en Christelijke wijze, dat mijne
vijanden erkennen, dat deze-boeken goed en nuttig zijn, ja! dit wordt
zelfs in den pausselijke bul, hoe hevig ook voor \'t overige, verklaard.
Hoe zou ik mij dus kunnen verzetten tegen dat, \'t geen de wereld
zich tot een roem rekent te belijden ?"

»Ten tweede, heb ik geschreven tegen den Paus en de Geestelijk-
heid, tegen hunne ingevoerde misbruiken, tegen hunne onrechtvaardige
handelwijze, ten opzichte der Christenheid in \'t algemeen, en van
\'t Duitsche volk in \'t bijzonder."

»Zoo ik terugtrok, wat ik hieromtrent gezegd heb, zou ik immers
het juk van Rome nog verzwaren en het, om zoo te spreken, wettig
doen zijn, daar ik \'t door mijne terugroeping alsdan de bevestiging
uwer keizerlijke Majesteit en van al de Vorsten van het Duitsche
Rijk zou verschaffen? Ik zou dan immers een schandelijke mantel
zijn, bestemd om alle soort van boosheid en dwinglandij te bedekken
en te verbergen?"

»Eindelijk heb ik geschreven tegen bijzondere personen, die de
overheersching verdedigenden en \'t geloof tegenstonden. Ik belijd
openhartig, dat ik ze wellicht met meer heftigheid heb aangevallen,
dan, naar mijne kerkelijke bediening, behoorde. Ik houd mij ook niet
voor een heilige, maar ik kan ook hiervan niets terugroepen, want
zoo doende zou ik de goddeloosheid mijner vijanden kracht en steun
geven, en met te grooter wreedheid zouden zij het volk van God
onderdrukken."

«Niettemin ben ik een eenvoudig mensch, licht kan ik dwalen, en
zeer begeer ik van een ieder te vernemen, wat hij heeft in te brengen
tegen mijne leer. Zoodra als ik uit de schriften der Profeten en
Apostelen zal overtuigd zijn, zal ik dadelijk al mijne dwalingen in-
trekken, en ik zal de eerste zijn, om mijne geschriften in de vlammen
te werpen."

»Ik ken de gevaren, waaraan ik mij blootstel, maar verre dat
deze mij zouden afschrikken, is het veeleer voor mij eene groote
blijdschap te zien, hoe in onze dagen, als eertijds, het Evangelie eene
oorzaak van twist en tweedracht is. Dit is de aart en de bestemming
van het Woord van God. Laat ons vreezen, dat wij, in plaats van
voor strijd en scheuring te waken, het heilig Woord van God niet
vervolgen. Laat ons zorgen, dat de regeering van dezen jeugdigen
en edelen Vorst, onzen Keizer Karel, op wien wij, naast God, onze
hoop vestigen, niet aanvange, voortga en eindige onder de droevigste
teekenen en gebeurtenissen."

»En ik zeg deze dingen niet, omdat ik meen, dat zulke groote
Vorsten, als waardoor ik mij hier omringd zie, mijnen raad behoeven,
maar omdat ik aan Duits chland wil terug geven, wat het recht heeft
te ontvangen van zijne kinderen. Het is daarom, dat ik mij aanbe-
veel aan uwe Allerdoorluchtigste Majesteit, en aan de Doorluchtigste
Hoogheid der Vorsten; nederig en eerbiedig smeek ik hen, niet te
dulden, dat de haat mijner vijanden op mijn hoofd doe nederdalen,
wat ik niet verdiend heb."

Nadat Luther deze woorden, die slechts eene flauwe schaduw
zijn van zijne mannelijke rede, in het Duitsch had gesproken, ver-
zocht de Kanselier hem alles in het Latijn te herhalen. Na ook hieraan
voldaan te hebben, sprak de Kanselier op nieuw: »Gij hebt niet

geantwoord op de vraag, die u gedaan is. Gij zijt niet hier gekomen^
om in twijfel te trekken, wat door de Concilie�n bepaald is. Men
vraagt u een kort en duidelijk antwoord. Wilt gij terugtrekken of
niet?"

Toen antwoordde Luther zonder dralen: » Omdat Uwe Allerdoor-
luehtigste Majesteit en Gij Hooge Machten van mij een kort, eenvou-
dig en duidelijk antwoord vorderen, zeg ik u:

»Ik kan mijn geloof niet aan menschen onderwerpen, omdat het
klaar is als de zon, dat zij dikwijls gedwaald hebben. Zoo ik dus
niet overtuigd worde uit de Heilige Schrift, dat ik gedwaald heb,
kan noch wil ik iets terugtrekken, want het is den Christen niet ge-
oorloofd tegen zijn geweten te spreken." En toen zijne oogen ophef-
fend tot de vergadering, die naast God zijn leven in handen had,
zei hij: �Hier ben ik. Ik kan niet ander», God helpe mij. Amen."

Het overige vult men gemakkelijk aan in den geest. Luther werd
in den rijksban gedaan, en wanneer zijn vrijgeleide, om naar Wit-
tenberg terug te keeren, zou verstreken zijn, moest hij overgeleverd
worden in handen der wereldlijke macht. Luther verliet Worms, en
voorttrekkende werd hij in het Thuringer woud door vermomde
ruiters aangevallen en naar den Wartburg gevoerd, waar hij de
rust genoot, die thans dringend voor hem gevorderd werd naar li-
chaam en ziel. Het overige van zijn leven komt hij minder voor
als handelende, en zijne verschijning op den Eijksdag te Worms is
de grootste daad geweest van zijn leven.

HET STERFBED VAN KEIZER KAREL.

Er is ��n God, er is ook ��n Middelaar
Gods en der menschen. 1 Tim. II: 5.

Het moet een plechtig oogenblik geweest zijn, toen Karel V in
de laatste oogenblikken van zijn leven, op den 21^sten September
van het jaar 1558, den Aartsbisschop van Toledo, Carranza, tot
zich liet komen, om voor hem het klagende »De profundis" (Ps. 130)
te lezen. De biechtvader des Keizers, de prediker en de prior van
het klooster San Yuste, de Groot-Commandeur van Alcantara, de
Groot-Hofmaarschalk Quyada en andere aanzienlijke mannen in Kerk
en Staat waren daarbij tegenwoordig. Carranza was getroffen door
de beschouwing van den stervenden monarch, die welhaast voor
Gods rechterstoel zou staan, en gevoelde zich gedrongen, aan
het einde van ieder vers eene kleine toepassing te maken, voor
de oogenblikken en de omstandigheden vereischt. Maar ook hier-
mede achtte hij niet genoeg gedaan. Toen de Psalm ge�indigd
was, greep hij een crucifix, wierp zich daarmede op de knie�n
voor het sterfbed, en het den matten blik des Keizers voorhou-
dend, sprak hij deze merkwaardige woorden: »ziedaar Hem, die
zich voor ons in de plaats heeft gesteld, de zonde wordt niet meer
toegerekend, alles is vergeven." Als een donderslag schokte die
taal de harten der aanwezigen. Hoe! dacht men, zou in het geloof
alleen in den gekruisigden Christus, ons eeuwig heil verworven wezen,
zonder dat de mensch door anderer of eigen hulp en verdienste er
toe hebbe medegewerkt? Onmogelijk! De Groot-Commandeur van
Alcantara, Luis de Avila, achtte het daarom gebiedend noodzake-

lijk op dit zoo ontzachlijk tijdstip nog andere woorden te doen hoo-
ren, zoo het nog mogelijk ware, voor den al meer en meer als
wegzinkenden Keizer. Hij verzocht den prediker van het klooster,
broeder Francisco de Villalba, spoedig nog een woord over het be-
houd der ziel te spreken tot den veegen lijder. Deze trad voor en
putte zijne troostgronden tegen den dood en het eeuwig oordeel
voor den verloren zondaar, niet uit het geloof allten in het alge-
noegzame verlossingswerk van Christus, maar uit den bizonderen
bijstand der Heiligen. »Dat Uwe Majesteit zich verheuge," zeide
hij, »heden is het de dag van den H. Mattheus; Uwe Majesteit
kwam ter wereld op den dag van den H. Matthias; hij zal die
verlaten met den H. Mattheus. Mattheus en Matthias waren twee
Apostelen, twee broederen, bijna van gelijken naam, beide discipe-
len van Jezus Christus. Wanneer zulke Heiligen voor ons bij God
tnsschentreden, heeft men niets te vreezen. Dat Uwe Majesteit
zijn hart met vertrouwen tot God wende, Die hem heden Zijne
heerlijkheid zal doen be�rven." Na deze toespraken klaarde het
bleeke en ingevallen gelaat van den Keizer op, »en" schreef Car-
ranza in verzoenenden geest, »to gelijk vertrouwend op het plaats-
bekleedende lijden van Christus en op de heilrijke voorspraak der
Heiligen, vertoonde hij eene groote gerustheid en eene inwendige
blijdschap, die ons roerde en troostte."

Nog eenige litanie�n en gebeden werden gelezen, de wijkaarsen
werden ontstoken, het crucifix, dat voor negentien jaar ook de Kei-
zerin bij haar verscheiden gediend had, werd door de stervende
nog gekust en aan het hart gedrukt; een licht werd hem nog in
de hand gegeven � en terwijl hij het bijna brekend oog naar \'t
kruisbeeld wendde, dat Carranza hem zachtkens weder ontnomen
had om het hem op den oever des grafs nog voor te houden, fluis-
terde met de lippen: »dit is het oogenblik", lispte hij nog even den
naam van � Jezus � en de groote Keizer was ontslapen en in
een andere wereld overgegaan.

Merkwaardige beschikking! Zoo moesten de beide leerstukken,
welke de Christenheid der 16^d0 eeuw in twee vijandige legers had-
den geschaard, nog eenmaal verkondigd worden bij het sterfbed
van hem, die zulke zwaar gewapende benden in het eene had aan-

gevoerd: de rechtvaardigmaking des zondaars alleen uit het geloof
in Jezus Christus, en � de zondaar wordt niet zalig alleen uit dat
geloof. Voor de laatste belijdenis had Karel, gestreden, en hard
had zijn zwaard geslagen in de vijandelijke scharen, En toch
behoorde hij onder de machtigste geesten van zijn tijd. Groot was
hij als staatsman, groot als veldheer, groot als gebieder van zoo
vele volken van zijn onmetelijk rijk, en bij dit alles was hij een
hoogst godsdienstig man. Duizend malen was de eeuwige waarheid
van de rechtvaardigmaking des zondaars alleen uit het geloof in
Jezus Christus, de hoofdwaarheid der Hervorming, bij monde en
geschrifte, in zijne Staten gepredikt. En ofschoon hij zich altijd met
opzet van die prediking had afgewend, zoodat ze nimmer door zijn
gehoor tot zijn hart had mogen doordringen, eenmaal toch had hij
dien raad Gods in het zalig maken van zondige menschen
stil en [gelaten moeten aanhooron. Het was geweest op den voor
immer gedenkwaardigen Rijksdag te Augsburg, van den 25^ston Juni
des jaars 1530. Toen was het eindelijk aan de Protestantsche
Stenden van het Duitsche rijk vergund geworden hunne Confessie
voor de hooge vertegenwoordiging van de Duitsche Christenheid
te doen hooren, en ook het 21^8t0 artikel daarvan had de Keizer
vernomen, dat luidde : »Van den dienst der Heiligen wordt door
»de onzen aldus geleerd, dat men den Heiligen gedenken zal, op-
»dat wij ons geloof versterken, als wij zien, hoe aan hen genade
«geschied is, alsmede hoe zij door het geloof geholpen zijn; daar
»benevens ook, dat men een voorbeeld neme aan hunne goede wer-
«ken, een iegelijk naar zijn beroep, gelijk Zijne Keizerlijke Majes-
»teit zalig en goddelijk het voorbeeld van David volgen mag, om
«oorlog tegen den Turk te voeren; want beide zijn zij in het
«koninklijk ampt, hetwelk beschutting en bescherming hunner on-
«derdanen vereischt. Maar door de Schrift kan men niet bewijzen,
»dat men de Heiligen aanroepen, of hulp bij hen zoeken moet; want
»daar is alleen een eenige Verzoener en Middelaar tusschen God en
»de menschen, Jezus Christus, 1 Tim. II, welke is de eenige Heiland,
»de eenige Hoogepriester, Genadestoel en Voorspreker voor God,
»Rom. VIII, en die heeft alleen beloofd, dat Hij ons gebed verhoo-
>ren wil; dit is ook de hoogste Godsdienst naar de Schrift, dat men

»denzelven Jezus Christus, in alle nooden en zwarigheden, van harte
»zoeke en aanroepe; 1 Joh. II: Zoo iemand zondigt, zoo hebben wij
»eenen Voorspreker bij God, die rechtvaardig is, Jezus Christus.\'¹\'\'

Groot was de uitwerking der voordracht van de belijdenis ge-
weest op een aanzienlijk deel der aanwezigen. Katholieke Vorsten
en Afgevaardigden van rijkssteden waren verbaasd en verslagen ge-
worden door de Evangelische waarheden der Confessie, zoodat vele
hunner ze vroeger of later voor zich ook hebben aangenomen en de
Eoomsch-Katholieke kerk verlaten. Maar Karel? Op zijn gelaat
evenmin als in zijn gemoed, blijkens zijne volgende daden, had eenig
artikel der belijdenis eenige de minste verandering te weeg gebracht.
Bij het eindigen der voordracht had hij zich het latijnsche afschrift
der Confessie doen geven; maar ook dit was zonder goede vrucht
gebleven voor de Hervorming. Wat zou ook in deze dingen iets
hebben mogen baten, dan de alvermogende genade van den hoogen
God? Karel was met zijn geheele hart en ziel Katholiek, en naar
zijne menschelijke berekening en staatkundige wereldwijsheid moest
hij gehoorzamen aan de ijzeren wet der noodzakelijkheid. Met den
Paus toch kon hij in oorlog wezen, de eeuwige stad kon hij op
woeste wijs doen bestormen en uitplunderen, maar naar zijn geloof
en zijne staatkunde moest hij de Roomsch-Katholieke kerk met
krachtigen arm niet alleen tegen iederen aanvaller verdedigen, maar
ook hare vijanden, waar hij vermocht, ten eenemale uitroeien. Of
was hij niet de Koning van Spanje, en dus de opvolger van hunne
Katholieke Majesteiten bij uitnemendheid, Perdinand en Isabella,
uit wier bloed hij van moederszijde gesproten was en wier
Inquisitie hem als hunne erflating was vermaakt tot handhaving
der Spaansche nationaliteit, aanvankelijk tegen de inmenging der
vreemde bestanddeelen van Moorschen en Joodschen, later ook
van Hervormden aart? Was hij niet als opvolger van Maximi-
liaan, uit wien hij van vaders zijde afstamde, de voogd en
schutsheer der Kerk, de Keizer van het heilige Koomsche rijk,
dat sinds lang op zijne grondslagen waggelde en door Maximiliaan\'s
krachtige hand weder eenigermate bevestigd, thans vooral eenheid
van geloof behoefde, zoowel voor de inwendige rust als voor de
uitwendige veiligheid, tegenover de meer en meer dreigende benden

van den valschen profeet? Was hij niet door zijne grootmoeder van
vaders zijde, Maria, de machtige zoon der Boergondische Vorsten,
wier schoone en rijke Nederlandsche gewesten hij, op dier vaderen
voorbeeld, steeds tot grooter staatseenheid had zoeken te brengen,
en wier toenemende kracht, bloei en welvaart, bij den voortgang
der toen dusgenaamde nieuwe leer, geheel op het spel zouden worden
gezet? Ja! onberekenbaar waren de gevolgen, bijaldien de Katho-
lieke kerk, wier invloed op ieder levensgebied zich destijds gelden
liet, ondermijnd werd en schipbreuk lijden moest, te midden dei-
worsteling, die zich hoe langer hoe meer in het kerkelijk, staat-
kundig en maatschappelijk leven der volken, ten gevolge der nieuwe
elementen daarin gestort, ging openbaren. Want niet alleen eene
geheel andere staatsrechtelijke gesteldheid voor \'s Keizers Staten,
maar eene algeheele omkeering der Christenheid, dreigde er te ont-
staan, bijaldien de Hervormers er in slaagden de gemoederen van
het oude geloof der Kerk afkeerig te maken. Herinneren wij ons
bij dezen natuurlijken gedachtengang des Keizers, hoe hij van aart
en opleiding een man was van tucht en orde, in al de kracht van
de beteekenis des woords; dat hij deze in iedere levensbetrekking
gehandhaafd wilde zien; en dat hij \'t allerminst daarop eenige in-
breuk duldde op het geestelijk gebied, van waar alle gezag plechtig
op hem was afgedaald, zoo zelfs, dat hij, het bespreken van geloofs-
punten, voor leeken als hoogst gevaarlijk achtte. Bedenken wij, hoe
hij op zulk eene hoogte geplaatst en met zulke beginselen te moede
moest wezen, als hij ontwaarde, dat eenvoudige en dikwijls onge-
leerde mannen, hetzij uit de kloosters, hetzij geheel en al ongewijde
uit het volk, in verzet dorsten te komen tegen de hoogste en voor
hem goddelijke macht in het geestelijke. Merken we verder op, hoe
hij verontwaardigd moest wezen, als hij, wien de geest des onder-
scheids, om in deze dingen te onderscheiden, wat uit God en wat uit
de wereld was, ontbrak, daarbij vernam, hoe het streven van hen,
die de handen aan het Heilige sloegen, vaak niet alleen hoogst ge-
brekkig, maar soms, zoo als van de wederdoopers en in den boe-
renkrijg, ellendig en zondig was. Dan, voorwaar! zal het niemand,
na deze aanduidingen, kunnen bevreemden, dat, toen Karel eindelijk
na een geheel leven gestreden en gezwoegd te hebben om Frankrijk

te vernederen en de door hem zoo verfoeide ketterij uit te roeien,
moest ondervinden, hoe zijne Protestantsche vijanden, met dat zelfde
Frankrijk in verbond getreden, hem vermochten te dwingen aan de
Hervorming vrijen loop in Duitschland te laten, � hij daarover
ten diepste verslagen was, en dit hem, ofschoon hij onmachtig ge-
weest was om er zich tegen te verzetten, steeds een knagend ver-
wijt bleef, ook in de stille afzondering van het klooster. De
groote, maar voor het Evangelie zoo verblinde Keizer, vreesde
bij wijlen voor zijne zaligheid, omdat hij met de Protestanten te
Passau (1552) in onderhandeling was getreden. En daar alle deze
dingen eigenlijk met Luther in het leven waren getreden, kon de
schim van dien Hervormer hem soms een killen schrik in \'t harte
jagen, en zijn geweten op \'t hoogst beroeren bij de gedachte, dat
hij hem te Worms zijn keizerlijk woord had gehouden, en dit niet
gebroken had met iemand, die voor hem niets dan een schermer
was van Gods Majesteit.

Daarom noemden wij het eene merkwaardige beschikking, dat de
groote waarheid van de rechtvaardigmaking des zondaars voor God
alleen uit het geloof, zoo vol en krachtig door Luther gepredikt,
nog aan het sterfbed des Keizers moest worden gehoord. Het was
wel het klaarste bewijs, dat de groote strijd der eeuw niet had
opgehouden, en dat noch de oorlogen, noch de bra ndstapels des Kei-
zers dien hadden kunnen beslechten. De prediking van de algenoeg-
zaamheid des geloofs ter zaligheid zonder eenige verdienste der
werken, had de Christenwereld beroerd tot op haren diepsten grond_ren was doorgedrongen in paleizen en hutten, en dat niet alleen op
Germaanschen, maar ook op Romaamschen bodem. En had er voor
het bewustzijn van den Keizer geen ander Christendom dan het
Roomsch-Katholieke bestaan, en had hij steeds naar zijn beste weten
ter eere van God gehandeld, toch was er een vernieuwd en her-
vormd Christendom door de gezuiverde prediking van Gods woord,
en de daaraan verbonden belofte des H. Geestes ontwaakt, dat tot
een ander inzicht in de dingen des tijds en der eeuwigheid onder
de volken geleid had. Ook dat gewaagde thans, hoewel op gansch
andere wijze, en soms op geheel verschillende gronden van die der
Roomsch-Katholieke, van krachten, rechten en plichten. Onder

groote slagen en worstelingen, te midden van veel verdrukking en
lijden, had het zich ontwikkeld. Bij ieder verlies had het gewonnen,
na iedere nederlaag was het versterkt, door iedere vervolging had
het zich uitgebreid. Te Worms (1521) was het op den Eijksdag
verworpen, de Keizer had het sedert rusteloos bestreden met plak-
katen, met inquisitie, met legers, maar niets had mogen baten.
De Hervorming was voortgegaan en toegenomen, de Keizer verzwakt
en afgenomen, krank geworden, krank tot der dood, en toen hij,
aan het einde van alles hier op aarde gekomen, hulp en steun en
licht vroeg voor den somberen doodsweg bij de mannen zijner Kerk,
moest er ��n, en dat wel Carranza, de Primaat van het Katholieke
en Inquisitoriale Spanje de hoofdwaarheid der Hervorming nog doen
hooren bij den uitgang van een leven, welks streven daartegen zoo
zwaar en bitter vijandig was geweest. Gelijk hier boven gemeld
werd, schreef de Primaat zelf, dat zijne woorden niet geheel en al
zonder uitwerking bleven op den Keizer. Zoo deze opmerking juist
is, hebben zij, met Gods genade, in de laatste ure, nog eene ge-
nezende kracht kunnen uitoefenen op de diepe wonden van dat lij-
dende hart. Stelliger evenwel is het bericht, in de Annalen der In-
quisitie voor ons opgeteekend, dat Carranza, niet lang na het
verseheiden des Keizers door den Grootmeester van de Orde van
Alcantara, Luis de Avilla, bij die rechtbank werd aangeklaagd,
wegens de kettersche woorden bij Karel\'s sterfbed door hem gespro-
ken, en bijaldien de hooge en machtige hulp van den Paus hier
den Primaat niet op zijde ware geweest, zou de prediking van de
eeuwige en vaste waarheid der Hervorming ook hier voor den pre-
diker doodelijk geweest zijn, door de uitspraak dier verschrikke-
lijke vierschaar.

De aanklacht van de Avila was intusschen een groot bewijs, dat
de Katholieke kerk, even als de Keizer, onwrikbaar gebleven was
bij haar geloof. Men heeft beweerd, dat de groote beweging der
Hervorming ook goede vruchten voor die Kerk heeft gedragen. Die
bewering is in zoo verre waar, dat de Katholieke Kerk, door den
afval van zoo vele volken en landen van hare gemeenschap, tot be-
zinning gekomen, vele misbruiken, gebreken en ongerechtigheden
die bij haar hoofd en hare leden gevonden werden, gepoogd heeft

zooveel mogelijk op te heffen en uit haar midden te verwijderen.
Nadeelig echter waren de gevolgen der Hervorming hierin voor de
Katholieke kerk, dat zij deze, door de scheiding van hare edelste
en beste krachten heeft beroofd. Vooral dat zij, doordien de be-
lijders harer leer en die ten deele slechts deze waren toegedaan,
zich ten eenemale onttrokken hadden aan de Kerkvergadering van
Trente (1545)�1563), welke vooral door Karel tot stand geko-
men, een einde aan alle twist en verdeeldheid in de Christenheid
zou moeten maken, � de Katholieke Kerk zich daar heeft doen
afzonderen en geheel afsluiten van de groote beweging der 16^de eeuw
op het Christelijk gebied. Daardoor bleef de Katholieke Kerk op haar
eigen weg, sedert eeuwen door haar bewandeld, ja! uit eene na-
tuurlijke tegenwerking trok zij zich veeleer daarop terug, uit vrees
voor den invloed harer tegenpartij, zoodat zij, met het oog op de
belijdenis der Protestanten, hare dwalingen luider en sterker dan
immer te voren, daar heeft uitgesproken. Volledig deed zij het op
alle betwiste punten, en dus ook tegen het 21^8te art. der Augs-
burgsche Confessie: over de dienst der Heiligen. In hare 25^ste of
laatste zitting verklaarde de Trentsche Vergadering, vijf jaar na
Karel\'s overlijden, op het ondubbelzinnigst: »dat het goddeloos was
»te ontkennen, dat de Heiligen, die met Christus regeeren, hunne
»gebeden voor de menschen tot God opzenden; dat het goed en
»heilrijk is hen ootmoedig aan te roepen; en voor het verkrijgen
»van Gods zegeningen, door middel van zijn Zoon Jezus Christus,
sonzen Heer, tot hunne voorbede, hulp en bijstand toevlucht te
» nemen."



		*tf.d\'Swf*

		HISTORISCHE

		SCHETSEN en BEELDEN.

		EEN LEESBOEK

		DR. L. E. BEUNEN.

		BIBLIOTHEEK OER RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT.

		AMSTERDAM, W. H. KIRBERGER 1874.



		c/v> Vts /\\6r»J> »- kh* _k

		-■-..

		HISTORISCHE SCHETSEN EN BEELDEN.



		VOORBERICHT.

		De reden waarom deze opstellen uitgegeven worden ligt in de meening, dat ze wellicht niet onwelkom zullen zijn aan hoofdonder- wijzers van bijzondere scholen voor hunne hoogste klassen. Want ofschoon de leesboeken zoowel in proza als po�zie voor openbare en bijzondere scholen in grooten getale voorhanden zijn, zal men toch moeten erkennen, dat zeer vele voor de eerstgenoemde uit den aart hunner bestemming zoo kleurloos en dus zoo arm aan gloed en leven zijn, dat ze zich alleen door den vorm kunnen aanbevelen, wat op zich zelf voor de leerlingen iets zeer onvruchtbaar is; terwijl die voor \'t bijzonder onderwijs ten deele te kennelijk uitsluitend voor christelijke scholen geschreven zijn, dat zij, als daarvoor ge- wrongen, te onnatuurlijk en dus te onwaar zijn om iets op harten uit te werken, of zoo dit niet \'t geval is, te weinig stof bevatten, te ijl zijn, om met goed gevolg op de hoogere klassen gebruikt te worden. Deze opstellen nu zijn niet met \'t oog op schoolonderwijs geschreven, maar uit lust om de onderwerpen, die er in behandeld worden te bewerken, \'t zij op aansporing van anderen \'t zij uit eigen beweging voor Jaarboekjes, Albums of Verzamelingen. Zij be- vatten wel geheel op zich zelf staande tafereelen maar missen toch niet allen samenhang. Het licht der Hervorming rijst uit \'t duister der middeleeuwen. In Luther wordt \'t belichaamd en dringt onder de volken in duizenden van harten door, ja! flikkert zelfs even bij \'t sterfbed van Keizer Karel. Het ongelukkige huwelijk zijns vaders werd v��r dat sterfbed beschouwd en beeldde als \'t ware reeds vooraf



		VII

		die elkander met eerlijke, soms ook wel met oneerlijke middelen en wapenen bekampten. Die twee richtingen hadden hare woord- voerders en auteurs, deze hadden in den loop der tijden en hebben nog in de beschrijving der geschiedenis hare scholen of geestver- wanten, of navolgers. Het in onze dagen zoogenoemde neutrale standpunt in deze dingen is een gevolg van de scheiding van Kerk en Staat, sedert de Revolutie. De toestand echter van die scheiding is van dien aart, dat de Staat, die nergens nog geheel van de Kerk gescheiden is, nimmer bijna zulke belemmeringen en hindernissen van deze heeft ondervonden, dan nu hij zich van haar wenseht los te laten. Niet, dat de Kerk over den Staat mag begeeren te heerschen, maar \'t heerschen van den Staat, iets wat deze ook onophoudelijk beweert niet te mogen of te willen doen, bestaat juist in zijn neutraliseerenden invloed op \'t positieve geloof der Kerk, en dit is \'t wat deze ergert. De Staat belijdt als Staat geen bepaalde geloofsbegrippen en beschermt dien ten gevolge niet \'t eene Kerkgenootschap boven \'t andere. Dit is recht en billijk, maar \'t gevolg hiervan is, dat waar de Staat handelend optreedt, hij alsdan, door aan allen te willen voldoen of door tegen niemand te willen misdoen, \'t juist niemand naar den zin maakt, en als neutraal persoon tegenover dat, wat de Kerk voor de hoogste belangen van \'t leven stelt, een voor haar onduldbare houding aanneemt. De Godsdienst, dat is, in de nieuwe geschiedenis, het Christendom, is de hoogste levensopenbaring. Overal nu, waar dit \'t zij over \'t hoofd gezien of miskend of ontkend, of door wetge- ving of regeering naar den achtergrond wordt geschoven, wekt dit altijd in meerdere of mindere mate een gevoel van wrevel op bij de belijders daarvan. Voeg nu hierbij, dat dit alles nog een lange reeks van jaren zou kunnen duren en in stilte door ieder gedragen worden, bij \'t besef, dat men zich nu eenmaal in dezen toestand als in een, zoo als men \'t noemt, noodzakelijk kwaad schikken moest, die wellicht eenmaal voor betere tijden zou plaats maken. Wat nu echter den toestand verzwaart en verergert is, dat er sedert de Revolutie een groote en machtige partij op \'t staatsgebied ontstaan is, die niet alleen met den Godsdienst als staatsmacht heeft gebroken (dit is aller plicht in dit tijdperk) maar zich ook van \'t Christendom, zooals \'t in zijn eenige kenbron, den Bijbel, is nedergelegd, heeft



		VIII

		afgewend. En zoo als \'t gaat en gaan moet: wat den mensch in zijn diepste wezen, zoo als de Godsdienst doet, treft, maakt hem tot een ijveraar zoowel in \'t v��r of \'t tegen, dat hij op dit gebied voorstaat. Worden de Christenen, zoo niet wrevelig, dan ten minste hoogst gevoelig, als zij \'t Christendom in zijne rechten in de men- schenwereld miskend zien, niet minder houden de on- of niet-christenen hun streng vast, en trachten op \'t staatsgebied, dat zij bij voorkeur als \'t hunne aanzien, \'t Christendom, dat zij, ten minste in onzen tijd, voor een verouderde leer houden, zoo veel mogelijk tot zwijgen te brengen en machteloos te maken. Vand aar dus \'t bestaan en \'t handhaven van \'t kleurlooze, ten opzichte van de hoogere en eeuwige dingen, waarvoor we alle geschapen zijn, dat op \'t gebied van \'t staatsonderwijs in al de leesboeken gevonden wordt, tot groote schade voor de ware ontwikkeling der leerlingen. De mensch toch is voor de eeuwigheid, voor God geschapen, en wanneer hem dit niet van jongs aan wordt voorgehouden en op \'t hart gedrukt, sluit zich dit weldra geheel voor alle lessen en wenken, die naar boven wijzen, en keert zich uitsluitend naar \'t aardsche, \'t tijdelijke, en eindigt met geen lust meer te hebben in wat zijn hoogste, zijn zaligste lust behoorde te zijn. Maar de Godsdienst, beweert men soms tegenover deze redeneering, is een zaak des harten, en dus bij voorkeur der ouders, des gezins, niet voor de school; hier moet worden onderwezen, \'t verstand ontwikkeld, en kennis aangebracht en steeds vermeerderd; in \'t huis daarentegen moet worden opge- voed en het hart voor God gevormd, op welke wijs \'t den ouders goed dunkt. Tot op zekere hoogte is dit waar, maar tevens is \'t waar, dat \'t eene kind meer en liever leert, ook over de Gods- dienst, van zijne ouders, \'t andere van zijn meesters, en tevens, dat er eene onderstelling ten gronde ligt van de stelling, dat \'t der ouderen taak en plicht is, de kinderen in hun geloof op te voeden: de onderstelling namelijk, dat de ouders godsdienstig, christelijk zijn � en daarop valt in onzen tijd veel af te dingen. Wanneer derhalve de ouders zelve ongodsdienstig zijn en de kinderen op de school niet in de vreeze Gods en in \'t geloof in den Heer Jezus worden opgeleid, vermeerdert de ongodsdienstigheid en derhalve de Goddeloosheid, en daarmede heeft de Staat wel degeljjk te rekenen.



		XIII

		is. De oude Heidenwereld, ondanks al \'t voortreffelijke dat zij heeft opgeleverd, is ge�indigd met in zichzelve, ten gevolge van haar diepe onzedelijkheid, te versterven; en in de Nieuwe Geschie- denis zijn ware beschaving en zedelijkheid buiten \'t christendom, onder de volken verre te zoeken. Een geslacht op te voeden zon- der God en zijn Woord is niets anders dan te werken aan de ver- bastering van een volk en aan den ondergang van al wat er hoo- gers en edelers en heerlijks in gevonden werd, waardoor \'t zich steeds had aanbevolen en zich een eereplaats en een beroemden naam onder de volken verworven had. De geschiedenis van ons volk te zeer te verheffen boven die van andere volken is een daad van bekrompenheid. Die geschiedenis hangt ten eerste met die van de andere te zamen, en daarbij, ieder volk bezit als ieder mensch zijn bijzondere, eigenaardige krachten eu gaven, waardoor het zich moet ontwikkelen, om de voor hetzelve bestemde plaats onder de volken te verwerven. Het leven van ieder mensch, van een hooger dan louter maatschappelijk standpunt bezien, is belangrijk, hoeveel te meer dan \'t leven van volken, dat is van millioenen menschen, dat in de geschiedenis voor ons ter beschouwing en ter leering is nedergelegd. Dit neemt echter niet weg, dat onze geschiedenis daardoor bijzonder is en van diepe beteekenis, dat zij in hare groote momenten niet buiten verband van \'t christelijk geloof naar eisch kan beoefend worden. Zoo men dit tracht, wordt ze in de hoogste mate onbeteekenend, gelijk de beschrij- ving van ieder leven onbeteekenend wordt, wanneer men er niet de voornaamste kracht, die er in gevonden wordt, in laat werken. Daarom betreft de strijd, die in onze dagen op \'t schoolgebied ge- voerd wordt, evenzeer de geschiedenis van ons vaderland en met name die van \'t ontstaan van onzen zelfstandigen Staat jn de 16de eeuw, als \'t onderricht in de bijbelsche geschiedenis. Beide vakken worden op \'t gebied der neutraliteit tot niets teruggebracht, beide vakken, behandeld door een verstandig, geloovig, ontwikkeld man, vermogen de edelste strevingen en krachten onder ons volk te wekken en te bestendigen. Men spreekt in onze dagen van godsdienstwetenschap, en wenscht dit woord burgerrecht te doen erlangen en \'t in de plaats van



		XIV

		don voorvaderlijken term: »Godgeleerdheid" te stellen, en zoo al niet in de plaats, dan toch daarnevens. Velen verzetten zich tegen deze nieuwigheid, ten deele omdat ze op grond der H. Schrift beweren, dat \'t groote voorwerp van godsdienst en dus van gods- dienstwetenschap God is en dat men \'t bestaan van God vermag te betwijfelen, ja! geheel te ontkennen, omdat dat groote, heilige Wezen een voorwerp is des geloofs, niet der wetenschap, naar \'t woord der Schrift: die tot God komt moet gelooven dat Hij is. Wetenschap, beweert men, kan alleen gelden van dingen die zeker geweten kunnen worden en die men aan anderen ook op goede en onomstootelijke gronden vermag te doen weten. Wat nu de geschiedenis betreft, van haar mag men wel beweren, dat zij ge- weten kan worden, maar alleen tot op zekere hoogte. Zeer dik- wijls toch en vooral in de laatste jaren heeft plaats gegrepen, dat, wat men tot hiertoe gemeend had zeker te weten, gebleken is een dwaling te zijn geweest, ten gevolge van nieuwe bronnen die ontdekt zijn, en die aan \'t licht hebben gebracht, of geheel nieuwe feiten, waardoor een persoon of zaak der geschiedenis in een geheel ander licht verscheen, of tot hiertoe door allen voor juist gehouden op- vattingen van daden, gebeurtenissen of toestanden zeer gewijzigd hebben. Maar dit alles nog buiten rekening gelaten, � de ware oorzaken, de eigenlijke roerselen van de menschelijke daden in de geschiedenis ontsnappen aan de fijnste onderzoekingen en ontledingen. Wil men dus van de geschiedenis een spiegel ma- ken van \'t rnenschelijk leven, een licht der waarheid, een leerares des levens, een onbedriegelijke stem uit lang vervlogen tijden, welnu, dit is ieder geoorloofd. Hg verklare, zij \'t ook met de grootste onpartijdigheid, alles wat slechts eenigermate van men- schen te verklaren is, maar hij bedenke, dat dezelfde vrijheid, die hij voor zich eischt, ook aan anderen moet worden toegestaan, en dat hij tot zijne opvatting, of zijne beoordeeling, of zijne waar- deering der dingen anderen moge trachten over te halen, gelijk anderen dit hem tot het hunne kunnen pogen te doen. Maar daar- mede bewere hij niet, dat zijne studie een zaak is van wetenschap; dat toch alleen verdient dezen naam, wat \'t resultaat van een vast en zeker en onveranderlijk weten is. Hoe kan men van een



		XV

		geschiedkundige wetenschap gewagen, wanneer twee kundige en eerlijke mannen, na alles onderzocht te hebben wat te onderzoeken was, en dat is zeer veel, van den Prins van Oranje, van zijn leven, werken, strijden, lijden en sterven, � de een tot de uitspraak geraakt: hij was een groot, een edel, een innig vroom en rechtschapen man; de ander hem houdt voor een ontrouwen vasal zijns konings en een onoprecht, huichelachtig persoon ten opzichte van \'t hoogere leven des geloofs. Nu beweert de een, na \'t aangevoerde: juist om dit groote verschil in de opvatting en waardeering van personen of fei- ten, moet \'t onderwijs in de geschiedenis, vooral dat van de vader- landsche, zoo neutraal mogelijk zijn; alleen \'t gebeurde moet worden verhaald en daarin slechts onderwezen; de ander daarentegen: beter geen onderwijs dan \'t neutrale, omdat hierin ten eenemale het opvoedend bestanddeel word gemist. Wat baat \'t ons toch te weten, dat iets geschied is, als men niet op waarschijnlijke, ook tot op zekere hoogte vrij zekere gronden, daarbij vermag te weten, waarom en waartoe \'t tot stand werd gebracht; want ook hier geldt \'t woord: de geest is \'t die levend maakt, de letter, \'t uit- wendige der verschijnselen, bezit geen levenwekkende kracht. De meening nu, dat wellicht niet weinige onderwijzers, zoowel van zoogenaamde christelijke scholen als ook in \'t algemeen van bijzondere, \'t met den schrijver zullen eens zijn, dat neutraal onder- wijs vooral in de geschiedenis, op de lagere school, want van deze was hier alleen sprake, niet eenmaal uit wat men noemt een positief christelijk, maar uit een algemeen paedagogiesch standpunt gezien, onvruchtbaar is en zijn moet voor een goede en gewenschte opleiding en vorming van \'t jeugdig gemoed, deed hem tot de uitgaaf be- sluiten van \'t leesboek, dat hij thans der school wereld vooral inzend.

		\'s Graverihage, den Wn April, 1874.
		L. R. B.



		INHOUD.

		Blz. Eek nacht en een morgen in de geschiedenis.........1. Een bezoek in het bidvertrek van Johanna van Arragon.....18. Luther\'s grootste daad.................32. Het sterfbed van Keizer Kakel..............49. Lodewijk van Nassau in de jaren 1565 en 1566........62. Lamoraal, Ghave van Egmond...............92. De dood van Montignv..................109. De algemeene Statenvergadering te Brussel.........132. Leiden\'s strijd en loon............ .... 152. Het streven en sterven van Fhederik Hendrik........170.



		5

		Laat mij bloeden aan uw wonden! Laat mijn zorgen en mijn zonden Aan uw kruis gekruisigd zijn! Wil mij bij die smart bewaren! Laat mij in uwe oogen staren Met onafgewenden blik! Laat mij van uw liefde dronken Aan uw voeten neergezonken, Tot mijn allerjongsten snik. Voegen wij ten slotte nog een trek van het godsdienstig leven der middeleeuwen, die niet voorbij gezien mag worden, aan ons tafe- reel toe: ik bedoel de eenzijdige toepassing van deze overdenkingen, beschouwingen en predikingen. Die toepassing hield zich hoofdzakelijk bezig met de voorspiegelingen van de grof zinnelijke voorstellingen van de zaligheden des hemels en de pijnigingen der hel, met voor- bijzien van den handel en wandel, de worsteling, de oefenschool des dagelijkschen levens, waarin en waardoor ieder in die betrekkingen en toestanden door God geplaatst wordt, die hem, naar zijn aard en zijn karakter en zijne geheele persoonlijkheid, ten goede voor zijne zaligheid moeten medewerken, zoo hij namelijk God heeft lief- gekregen. De christelijke mensch dier dagen dobberde altijd tusschen vrees en hoop, en in zijne gebondenheid aan het zienlijke en eindige, in zijn verfijnden zinnelijken omgang met God, werd hij, � omdat hij zijn steunpunt, naar zijne inwendige bewustheid, steeds of in de zichtbare kerk, of in zich zelf moest zoeken, of alleen bij het uitwen- dige van het Kruis en het lijden des Heeren, niet in de geestelijke, vrijmoedig kinderlijke geloofsgemeenschap met den driemaal heiligen God, � werd hij, bij zijne beperktheid en engte van denken en leven, steeds z�� geprikkeld, verontrust en gekweld, dat hij tot geene zelfstandigheid van wil en oordeel en dus tot geen zelfbewustzijn, tot geen gevoel van persoonlijkheid geraken kon. Hij verkeerde in een staat van onmondigheid, behoefde een tuchtmeester, vond dien in de kerk, en boog zich gedwee onder hare roede. Zoo zagen we, dat door den buitengewonen en duisteren toestand, waarin de mensch der middeleeuwen zich bevond, de kerk voor het bewustzijn der westersche christenheid in den loop der tijden ge-



		8 ander geloof dan dat der kerk beleden. Het inbegrip van dat geloof, de leerstukken der belijdenis, werden nu ook door Innocentius op nieuw bepaald en vermeerderd, en als vastgezet op het vierde Concilie van Lateraan, twee jaar voor zijn dood door hem gepresideerd, in 1215. Dit was een der merkwaardigste Concilie�n der kerk, zoowel om het aantal, het aanzien en de pracht van de aanwezigen, als tevens, omdat daarop met kracht de lijn werd doorgetrokken, wier begin te zoeken is op bet Concilie van Nicsea. Te Nicsea had het de Godheid des Heeren gegolden, nu gold \'t de oorbiecht, de absolutie, de transub- stantiatie \'), maar bij de volle ontwikkeling van het heidensch be- ginsel in de kerk, waarvoor toen de eerste zaden werden gestrooid, dat is met de bedreiging van het menschelijk zwaard tegen de af- wijking van de leer. De inquisitie was nu tevens ingesteld, die getrouw door de Dominicanen werd ten uitvoer gelegd, en Innocentius heeft, door middel van haar en door zijne kruistochten tegen de Waldenzen, Albigenzen en anderen, naar men berekent, een millioen mensehen doen ombrengen, meer dan er ooit op bevel der Heidensche Keizers, om des geloofs wil, waren ter dood gebracht. En de overgang? Hij is reeds daar. Het is bekend, dat op het- zelfde oogenblik, waarop de vrucht hare volle rijpheid bereikt, zij zich tevens zet tot bederf. Dit greep plaats met het Pausdom. Maar we moeten hier steeds, om alles zijn recht te doen wedervaren, twee factoren in het oog houden. Even als de nachtelijke toestand, dien wij in korte trekken aanwezen van het bewustzijn van den mensch der middeleeuwen, noodig geweest was om het machtbeginsel van Eome te doen ontwikkelen, om te rijpen en te gaan versterven, en daarin hare rechtvaardiging te doen vinden, dat het godsdienstig leven der mid- deleeuwen de tuchtroede der kerk behoefde;even zoo was het noodig, dat de geest der volken ontwaakte en als opstond uit zijne enge en bekrompen kluis, waarin behoefte aan \'tzienlijke enzinnelijketen opzichte van de hoogste dingen des levens hem gedreven had. Met andere woor- den. EveD zoo als de zwakheid des geestes de kerk tot op eene zekere hoogte gerechtigd had in hare heerschappij, ook in het geestelijke, zoo \') D. i. de leer der werkelijke verandering van het brood en den wjjn des Avondmaals ia het lichaam en bloed des Heeren, door middel der priesterlijke zegening.





		S. oct. 6549



		RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

		A06000006297794B

		0629 7794



		EEN BEZOEK IN HET BIDVEETEEK VAN JOHANNA VAN AEEAGON.

		Van daar is geen wederkomst; en hem zult Gij geen voordeel doen en U zelve zult Gij kwellen. Jes�s Sieach XXVIII, 22. Op een der laatste Septembernachten van het jaar 1506, greep er te Burgos een verschrikkelijk tooneel plaats in het bidvertrek van Johanna van Arragon. De ongelukkige dochter van Ferdinand en Isabella beleefde daar toen uren zoo geheimzinnig, zoo ontzettend, dat men niet licht de wedergade daarvan zou kunnen aanwijzen in de geschiedenis. Die nacht heeft in onze dagen de aandacht getrokken van een groot schilder en met den tooverstaf zijner kunst is hij er in geslaagd, de vervlogen eeuwen te overschrijden, dat bidvertrek, met hetgeen er op dien nacht in voorviel, weder te openen en ons getuigen te doen zijn van de poging eener krankzinnige vrouw, om het lijk van haar gemaal in het leven terug te roepen; � een toe- stand, die ons in de werkelijkheid zwaar zou hebben geschokt, maar die thans, ge�dealiseerd in opvatting en uitvoering, en tot in de minste deelen als bedauwd door den adem van het genie, ons een waar kunstgenot te smaken gaf. De meeste mijner lezers hebben dat bidvertrek van Gallait²) gezien en hebben, bij de eerste blikken, die zij er op wierpen, met mij ge- ) De schilderij bevindt zich thans op het Huis in\'t Bosch* bij \'s Gravenhage.



		24 was ondoenlijk voor een vrouw, een vorstin, wier verstandsver- mogens zeer geleden hadden. Zij moest vooreerst wachten, en men zou zien, wat in het volgend jaar raadzaam voor haar zou zijn. �Jo- hanna liet zich echter niet raden, bleef onverzettelijk op haar geno- men besluit en doof voor allen en alles, wat haar in het volvoeren daarvan tegenstond. Zij hield destijds haar verblijf op het kasteel van Medina del Campo, ecne stad van het oude koninkrijk Leon. Hare moeder was haar steeds zooveel mogelijk op zijde geweest, maar had zich, voor eene wijle, om staatszaken, naar Segovia moeten verwijderen en, gedurende hare afwezigheid, had zij hare dochter, benevens de geheele hofhouding van het kasteel, geplaatst onder het bestuur van den bisschop van Burgos. Zoodra had echter Isabella zich niet ver- wijderd en Johanna zich ontslagen gevoeld van haar wakend oog, of haar besluit was genomen. Op een avond verlaat zij, in haar kamer- gewaad slechts gehuld, hare vertrekken. Aan niemand geeft zij bevel haar te volgen, maar gaat voort langs trappen en portalen. In de grootste angst volgen haar eenige hofdames, getroffen door deze on- gewone en ongehoorde daad eener Spaansche vorstin. Johanna gaat als door eene onzichtbare macht gedreven voort. Zij overschrijdt den drempel, waagt zich op het plein, steekt over naar de slotpoort, die nog geopend was, en zou op den openbaren weg zijn voortgegaan, indien hare dames er zich niet tegen verzet hadden. Men riep om hulp, men ijlde naar den bisschop, die zich op het kasteel bevond. Deze begaf zich oogenblikkelijk naar de vorstin en was genoodzaakt van zijne macht gebruik te maken om Johanna, tegen haar wil, terug te voeren. Zij werd binnen de poort geleid, die achter haar gesloten werd. Nu brak Johanna los in den toon der hevigste verontwaardi- ging. Zij bedreigde den bisschop en haar gevolg met hare gestrenge wraak, en diep betreurenswaardig was haar onherroepelijk en ijlhoof- dig besluit. Zij bleef voor de gesloten poort staan en weigerde naar hare vertrekken terug te keeren, ja! zelfs eenig overkleed voor hare verwarming te nemen. Het «enigste wat men van haar verkreeg, was, dat zjj den nacht in eene kleine schuur doorbracht. Nauw was de morgen aangebroken, of de ongelukkige dochter van het machtigste vorstenpaar der wereld ging weder bij de poort guurheid en koude trotseeren, zonder een voet van hare plaats te wijken, met dat ��ne



		39 � voor Eome, dat tot hiertoe nog nimmer te vergeefs had gesproken of veroordeeld. Maar de Keizer liet zich niet overhalen, hij was te veel aan den Keurvorst verplicht om aan eene zaak, die deze voor recht- vaardig hield, geen gevolg te geven. Het eenige, wat hij den paus- selijken Legaat beloofde, was, dat Luther niet zou verschijnen voor den Eijksdag, wanneer hij de leden tot zijn gevoelen zou hebben overgehaald. Nu hield de Legaat eene welsprekende rede van drie uren, waarin hij de zaak van Rome verdedigde; doch te vergeefs, zijne woorden hadden zich opgelost in de lucht, en hun geest was niet doorgedrongen in de harten der hoorders. De grieven waren te groot, de misbruiken te sterk, de macht der geestelijkheid te druk- kend, en na eene hevige beraadslaging, werd er tot een keizerlijk vrijgeleide besloten voor den Augustijner monnik, en de keizerlijke Heraut werd er mede afgezonden naar Wittenberg. Men had het verwacht, men had het wenscbelijk gevonden, omdat de zaken niet langer in zulk eene onzekerheid konden blijven; maar toen de Heraut met de dagvaarding en het vrijgeleide te Wittenberg was aangebomen, beefde men terug van de tijding, want het einde van dit alles zou een mirakel des Hemels, of een brandstapel te Worms zijn voor den eerlijken Luther. Wel was hij de man van het volk, dat hij zoo dikwijls gesticht had door zijne nuttige geschriften; maar hij was niet de man van die Prinsen der Kerk en die Vorsten der aarde, voor wier rechtbank hij moest verschijnen. Ja! toen de mare van het keizerlijk app�l zich verspreid had, was geheel Duitschland innig bewogen bij de gedachte aan de doodsgevaren, die den moe- digen vertegenwoordiger zijner zedelijke vrijheid thans te wachten stonden. Aandoenlijk zijn de woorden van den ridder Ulrich von Hutten, die zich uit naam van het Duitsche volk thans in een smeek- schrift tot den Keizer wendde, waarin hij onder anderen zeide: »Geef toch Uwe Keizerlijke Majesteit niet over aan hen, die haar met voeten zullen vertreden. Heb deernis met ons en sleep het gansche volk niet mede in uwen ondergang. Geleid ons in het midden der grootste gevaren, onder de zwaarden der vijanden, onder monden van vuur; dat alle legers ons aanvallen, zoo wij maar openlijk onzen moed kun» nen toonen, liever dan zoo als nu in het geheim, in het duister over- wonnen en onderdrukt te worden, als vrouwen zonder kracht en



		57

		geopenbaarde Woord van God, hebben in hunne kortzichtigheid, of die kloof niet bemerkt, of haar in hunne waanwijsheid pogen te bedekken, zonder immer te slagen. Ja! eene kortere of langere poos van wederkeerige verdraagzaamheid werd meestal door eene groote verwijdering en afstooting gevolgd. En niemand, wien het gegeven werd in zijn hart voor God gerechtvaardigd te worden alleen, door het geloof, zal zich hierover verwonderen. Die toch weet, dat door ieder, het geringste bijvoegsel zelfs, dat geloof zoowel van aart, als van kracht, gelijk aan een schoonen en helderen klank, die door de geringste luchtpersing gestoord wordt; die weet, dat de Eoomsch-Katholieke leer der werken, en van eigen enanderer ver- diensten op het stuk van zaligheid, eene geheel andere beschouwing der dingen met zich voert dan de Hervormde leer van de recht- vaardigmaking alleen door het geloof, en dus tot een geheel ander kerkelijk, staatkundig en maatschappelijk leven leiden moet; die weet, dat de belijders der beide leerstukken elkander ook bij de sponde eens stervenden moeten bestrijden, omdat zij ieder afzon- derlijk de ware rust der ziel onafscheidelijk gelooven van de onver- deelde aanneming van het een en de onvoorwaardelijke verwerping van het ander. De afzondering en het afsterven van Keizer Karel in het klooster van San Yuste, werd in den laatsten tijd door kundige en rijk be- gaafde mannen, als: Stirling, Am�d�e Pichot, Gachard, Bakhuizen v. d. Brink en Mignet uitvoerig en nauwkeurig behandeld. Een geheel nieuw licht ging daardoor voor ons over de twee laatste levensjaren van den grooten Monarch op. Gemeenzaam toch van onze jeugd af aan geworden met de voorstelling daarvan ons door Bobertson en andere gegeven, waarin wij hem, afgesloten van het leven en de beweging der wereld, hadden zien wegkwijnen, naar het lichaam en wegmijmeren naar den geest, werden wij daarentegen zonderling getroffen, toen wij van de groote belangstelling verna- men, die hem bijbleef voor de hoogere dingen, ook van het aard- sche leven. Hij had, ja! het werkdadige leven verlaten, omdat hij zich te zwak gevoelde de teugels van zijn weidsch bewind met kracht te blijven besturen tot heil zijner volken; maar hjj was niet afgetreden van zijn troon, om zich levend achter kloostermuren als



		58

		te gaan begraven, en veertig jaren van ongelooflijk zwaren arbeid, te besluiten met nietige beuzelarijen. Karel blijft nu voor ons de groote Vorst tot den einde. Tot in zijne laatste dagen hield hij niet op het oog te richten op de gebeurtenissen van den dag, en invloed daarop uit te oefenen als raads- en leidsman van zijn zoon, den Koning van Spanje, van zijne geliefde betrekkingen, waaronder zijne beide zusters, die hem naar Spanje gevolgd waren, eene eerste plaats bekleedden, en van zoo vele groote mannen van zijn tijd, voor wie hij niet alleen in naam, maar ook in der daad de Keizer bleef. Ten bewijze hiervan, deelt Mignet ons de volgende merk- waardige bizonderheid mede. Den 12den Maart 1558 was eindelijk, na vele hinderpalen te boven gekomen te zijn, Perdinand zijn broeder als Keizer van het Duitsche rijk opgevolgd. Deze vernam het eerst eene maand later en meende nu, na van alle aardsche macht ontdaan te zijn, ook niet \'t minste teeken daarvan in wat hem omringde te moeten behouden. Hij beval daartoe al de wapenschilden uit zijne vertrekken en van zijne meubelen te verwijderen, en voortaan zijn naam niet meer bij de gebeden in de kerk en bij het lezen der mis te noemen, maar daarvoor dien van Perdinand te stellen. »Wat mij betreft," zeide hij tot zijn biechtvader Juan Regla, »de naam van Karel is mg nu voldoende, omdat ik niets meer ben." Deze schoone en een- voudige woorden herhaalde hij meermalen, tot groote smart zijner dienaren. Maar ofschoon de keizerlijke kroon uit zijne vertrekken verdwenen was, zijne titels uit zijne zegels waren genomen, ofschoon zjjn naam niet meer in de openbare gebeden werd genoemd, noch- tans bleef hij, wat hij voor ieder geweest was. Van Valladolid tot Brussel hield men niet op aan hem te schrijven: Aan zijne Majesteit den Keizer, en wanneer men van hem sprak, zeide men altijd : de Keizer. En toch laat Karel ons ten slotte, bij al zijne menschelijke en vorstelijke grootheid, zeer onbevredigd. Toen hij ontslapen was, wis- ten zijne getrouwe hovelingen en vrienden geene woorden te vinden om hem te verheerlijken. Zijn Hofmaarschalk Quyada eindigde het verhaal van zijn verscheiden aldus: »Zoo stierf de grootste man, die er immer was of wezen zal." Hiermede kunnen of mogen wjj niet instemmen.



		59

		Wij hebben in algemeene trekken de noodzakelijkheid van zijn handelen trachten aan te toonen, en hem daarin, naar onze meening, recht doen wedervaren. Bij zijn licht, moest Keizer Karel de ver- schijnselen van zijn tijd aldus beschouwen, gelijk wij zagen; met zijne beginselen moest hij handelen, gelijk hij gehandeld heeft. Maar \'t is juist om dat licht en om die beginselen, dat de overigens groote man ons onbevredigd laat, en wij hem met Quyada niet voor den grootste der menschen kunnen verklaren. Karel heeft na- melijk, ondanks zijne reusachtige krachten en de kolossale midde- len, waarover bij beschikken kon, op al zijne groote levensplannen schipbreuk geleden. Eene wereldmonarchie had hij aan zjjn eenigen zoon willen nalaten, maar Engeland was hem daarvoor ontgaan, en het groote Duitsche rijk vermocht hij aan zijn broeder Ferdinand niet te ontnemen. Onze zeventien Nederlandsehe gewesten had hij als een onverdeelbaar gebied pogen te vermaken aan zijn geslacht, maar, ten einde Spanje vooral te behouden, had hij van zijn eeni- gen zoon een Spanjaard gemaakt, hem daardoor ten eenemale van het Nederlandsch karakter en van het Nederlandsehe vrijheidsge- voel vervreemd, en zoo doende buiten staat gesteld hier te blijven regeeren, en te behouden wat hij ontvangen had. Het onverdeelbaar gebied werd dus verscheurd, en het eene deel zwoor den Spaanschen gebieder, den zoon van den gevierden Keizer Karel af, en verklaarde zich plechtig voor God en menschen vrij van zijne macht. De Keizer had op alle wijzen en langs alle wegen Frankrijk zoeken te ver- nederen, maar, na een leven van krijg, was hij gedwongen geworden een verdrag daarmede te sluiten, dat in geenen deele eervol voor hem genoemd kon worden. De Hervorming eindelijk, die bij hem zoo bitter gehate ketterij, had hij, naar zijn beste weten, op de krachtigste wijze getracht uit te roeien, maar was ge�indigd over haar te onderhandelen en aan hare eischen in zijn Duitsche rijk te moeten voldoen, en � aan zijn sterfbed, in het land der Inquisitie, werd zij nog gepredikt tot een getuigenis, door een zijner geliefdste mannen. Dit mislukken echter van Karel\'s plannen zou op zich zelf nog niet tegen hem pleiten, met meer en grooter mannen in de geschiedenis heeft hij dit gemeen; maar wij merken verder op, dat, bjj al zijn streven, hetgeen altijd grootsch was op zich zelf, omdat



		60

		zoowel zijne gestalte als het tooneel, waarop hij zich bewoog, de ge- wone mensehelijke verhoudingen overschreden, immer zijn eigen ik, zijn eigen grootheid, zijn eigen macht, zijn eigen heerschappij of die van zijn geslacht, ten grondslag daarvan lag. En toch was hij geen lage ego�st; want zijn streven voor zich en de zijnen was zoo nauw vereenigd of liever vereenzelvigd met zijne vreeze en liefde Gods, dat hij Gode meende te dienen, wanneer hij voor zich en de zijnen, daar zij er nu toch eenmaal toe geroepen waren, een groot Christenrijk mochten stichten, waarin de Katholieke Kerk en het vorstelijk gezag van zich en de zijnen allerwege zouden ge�erbiedigd en gehandhaafd worden. In die vereenzelving nu van eigen eer, eigen gezag en eigen grootheid met Gods verheerlijking, door mid- del van de handhaving, bevestiging en uitbreiding van het Koomsch- Katholieke geloof, met behulp ook der wereldlijke macht, was zijne dwaling gelegen. En daar iedere dwaling, op teleurstelling en mislukking uitloopt, is de slotsom van de beschouwing van Ka- rel\'s leven onbevredigend, omdat zijn leven niet door het ware groote der zelfverloochening, maar door het kleine en kwellende van het zelfbedrog, dat in den grond niet anders dan gekrenkte eigenliefde is, gekenmerkt wordt. Dat zelfbedrog of die gekrenkte eigenliefde, die wij gaarne bij Karel voor half onbowust houden, vond ongetwijfeld zijn wortel in zijn hart, maar de groote man kon daarvan moeielijk tot klare bewustheid geraken in zijne Kerk, en het daardoor bestrijden en overwinnen in het geloof. De ware zondaarsbehoeften komen in de Eoomsch-Katholieke kerk zelden tot volledige openbaring, en daar- door vermag ook de zondaar in hare gemeenschap niet tot ware zelfkennis komen, en dat wel, omdat hare leer van eigen en anderer krachten en werken en verdiensten, als medevereischten tot zaligheid, het bedorven hart als halverwege te gemoet komt en verheft, voordat het geheel bewust van volslagen bederf, van een verkocht zijn onder de zonde, geworden is. En voordat de mensch daarvan bewust geworden is, wordt hij niet los van zijn zondig en begeerljjk ik en blijft hij vasthouden aan eigen eer en grootheid, van welken aart ook, van zich en de zijnen, en blijft ook daarom zoo lang ongeschikt voor het verrichten van waarlijk



		61

		groote dingen, zij \'t op nog zoo kleine schaal, die den toets voor God en menschen kunnen doorstaan. Zoo gold dan ook hier weder de waarheid der oude spreuk: van het hart zijn de uitgangen des levens. Het hart van Keizer Karel was der Roomsch-Katholieke leer getrouw toegedaan. Van daar was het Goddelijk licht, dat in hem was, door menschelijke leeringen verduisterd, en vonden zijne beginselen niet eeniglijk en alleen hun steun in de uitspraken van Gods Woord. In het Katholiek zijn van Karel lag daarom de oorzaak, dat hij, bij al zijne menschelijke en vorstelijke grootheid, als een der hoofdpersonen der zestiende eeuw nimmer, in zijne verschijning en verhouding tot de groote gebeur- tenissen van zijn tijd, bevredigen kon. Dien tijd begreep hij niet, omdat hij daarvan de krankheden niet vermocht te kennen, nog minder de geneesmiddelen daartegen aan te wenden. Hij was blind voor de schandelijke gevolgtrekkingen van Eome\'s leer, die in den aflaathandel van Tetzel haar uiterste grens hadden bereikt, en kon derhalve het noodzakelijke van de tegenwerking, daaruit in de ge- moederen ontstaan, niet erkennen en op hare juiste waarde schat- ten. De leer van Luther bleef voor hem eene afschuwelijke ketterij, en toch, die leer was geene andere, dan die van den Heer en Zijne Apostelen: de leer van de rechtvaardigmaking des zondaars voor God, door het geloof alleen. Die leer werd wel vervloekt in de zesde zitting van het Concilie van Trente; maar de arme monnik van Erfurt heeft met de eenvoudige prediking daarvan toch geze- gevierd over den machtigen Keizer van het heilige Roomsehe rijk, en jaren na zijn verscheiden, verwekte ze nog schrik on ontzetting, toen zij zelfs door een Carranza, bewust of onbewust, werd verkon- digd bij \'t sterfbed van den Monarch te San Yuste.



		LODEWIJK VAN NASSAU IN DE JAREN 1565 EN 1566.

		De jeugd, die haastelijk voleindigd is, ver- oordeelt den veeljarigen ouderdom des on- rechtvaardigen. Boek der Wijsh. IV: 16. Cyrus, Alexander, Caesar, Charlemagne, Napoleon! Zij hebben de wereld doen beven voor hunne wapenen, onmetelijke rijken gesticht en onvervvelkelijken roem verworven. Hunne wapenen hebben echter zulke diepe wonden geslagen; zij waren in hunne wereldheerschappij zoo geweldig, hun roem blijft met zooveler haat en vloek bevlekt, dat men vragen mag: waren die mannen waarlijk groot! En toch! Zij hebben groote daden verricht; als schitterende lichtverschijnsels straal- den ze onder de volken, en nieuwe tijdperken ontstonden er door hen in de wereldgeschiedenis. Er zijn intusschen ten allen tijde menschen geweest, die op een andere wijs een aanzienlijke plaats in de jaarboeken van \'t mensch- dom beslaan, menschen, die niet zoozeer door treffende daden, door luisterrijk wapengeweld, door \'t tot stand brengen van grootsche in- stellingen, maar veeleer door zelfopoffering, door getrouwe toewijding hunner krachten aan wat zij voor waarheid hielden, door beslistheid van karakter in tijden van ontbinding en overgang, zich hebben ge- kenmerkt. Zulke menschen zijn gewoonlijk niet zoozeer groot door wat zij deden, maar door wat ze waren; die, om in de termen onzes trjcls te spreken, een duidelijk geteekende persoonlijkheid ver- toonden, en voor een oogonblik den ontwikkelingsgang der geschie- denis in hun hart droegen, tot dat de tijd voor de nieuwe geboorte ontvankelijk werd.



		63

		Tot dit geslacht behoort Graaf Lodewijk van Nassau. Hij werd in \'t jaar 1538, vijf jaar na den Prins van Oranje, geboren en sneu- velde in \'t jaar 1574. Hij heeft dus zes en dertig jaar geleefd, en daarvan was hij slechts gedurende de laatste negen een historiesch persoon. Hij heeft in dezen tijd niet opgehouden van met raad en daad, met woord en zwaard deel te nemen in de groote beweging des tijds tegen de Spanjaansche overheersching, en daar deze samen hing met den geheelen ontwikkelingsgang en de hoogste belangen der mensch- heid in \'t algemeen, mogen we van hem verklaren, dat hij in weinig jaren, lange tijden in hare geschiedenis heeft laten vervullen. Lodewijk\'s vader was Willem de Oude of de Rijke bijgenaamd. Met den Keurvorst van Saxen, broeder en opvolger van Frederik den Wijze, Luther\'s beschermer, en Filips, Landgraaf van Hessen, was hij onder de eerste duitsche vorsten, die de Kerkhervorming in zijne landen invoerde. In 1516 aan zijn vader Jan V opgevolgd, had hij in 1521 den Rijksdag van Worms bijgewoond en daar een machti- gen en blijvenden indruk van Luther\'s verschijnen voor den Keizer en de Rijksvorsten ontvangen. Hij was reeds met zijne geschriften bekend geworden, en we mogen wel aannemen dat hij den grooten Evangelieprediker ook persoonlijk ontmoet en gesproken heeft. Ze- �ker is \'t, dat noch de pogingen van zijn ouderen broeder Hendrik, die zich bij de gevestigde Kerk steeds gehouden heeft, noch de bij- zondere gunstbewijzen van den Keizer, die hem o. a. in de Vliesorde wilde opnemen, waardoor hij Willem aan \'t Oude Geloof trachtte te verbinden, iets op dezen hebben uitgewerkt. Van den anderen kant is hij in het geloof der Hervorming ten sterkste bevestigd gewor- den, door zijn tweede huwelijk met Juliane, dochter van Graaf Botho van Stolberg in \'t jaar 1541. Zij was de nieuwe leer met haar ge- heele hart toegedaan, en heeft met, en meer nog dan haar gemaal, op de gemoederen harer kinderen gewerkt, door woord en gebed, door vermaning en voorbeeld. De Prins getuigt van zijne opvoeding " te Dillenburg, in zijne Apologie van 1581: »Daar ik van kindsbeen af aan in de nieuwe Religie ben opgevoed, en mijn Vader daarin had geleefd en gestorven was, zal niemand \'t vreemd kunnen vinden, dat die leer zoo in mijn hart gegrift was en er zulke wortelen in had geschoten, dat zij op haar tijd vruchten heeft gedragen." De



		64

		leer, waarin hij met Lodewijk en zijne andere broeders en zusters was opgevoed, was vervat in de Augsburgsche Confessie van Melanchton; hij placb daarvan te getuigen, dat hij ze voor de uitdrukking van den waren Christelijken godsdienst hield, terwijl Graaf Lodewijk haar zoo was toegedaan, dat hij eens verklaard heeft, dat hij al de overige geschilpunten zou laten rusten, indien maar de leer van de rechtvaardigmaking des geloofs (de ziel der Confessie), met de toereiking van den Nachtsmaalsbeker aan allen, en \'t huwe- lijk der Geestelijken werd gehandhaafd. De uitwerking en de gevol- gen van eene Christelijke opvoeding zijn echter minder gelegen in getuigenissen of verklaringen, in volwassen leeftijd afgelegd, van wat men voor waarheid houdt, ofschoon ook dit niet moet worden ge- ring geschat, maar veel meer in den vrijmoedigen en ongedwongen toon, waarin ouders zonen of dochters in hun volwassen leeftijd nog kunnen toespreken over de dingen der eeuwigheid. Treffend en aan- doenlijk zijn in dit opzicht de brieven van de Hertogin Juliane. Zij heeft haar gemaal, die in October 1559 overleden was, nog een en twintig jaren overleefd, en heeft juist in den tijd van \'t ontbranden van onzen vrijheidskrijg onophoudelijk hare zonen daarin blijven aan- moedigen en opwekken. Wanneer nu eene Christelijke moeder een zoon, die voor lang reeds in het slaggewoel bij St. Quintijn zijn krijgs- mansaart getoond had, een zoon van een voortvarend, moedig, door- tastend en onversaagd karakter, zooals Graaf Lodewijk was opzijn acht en twintigste jaar, en te midden van een geweldig bewogen en hevig geschokt tijdsgewricht, zooals in Augustus van \'t jaar 1566 in onze gewesten beleefd werd, op deze wijs in een brief toespreekt: »Ik heb vernomen, hartelijk geliefde zoon! in welk een groot ge- vaar en moeielijken toestand gij u thans bevindt; laat u nu niet door uwe menschelijke wijsheid en goede meeningen op den dwaalweg bren- gen, maar bid aanhoudend uw hemelschen Vader om Zijn Heiligen Geest, opdat Deze uw hart verlichte, en gij Zijn Goddelijk Woord zooveel in u is bevorderet en daartegen niet handelet, en \'t eeuwige u meer dan \'t tijdelijke ter harte ga. Dit kan niet zonder den H. Geest volbracht worden; daarom is \'t gebed noodig; ik zal\'t aanhoudend voor u doen, laat gij \'t ook niet na;" � wanneer nu eene moeder, zeiden wij, aldus een zoon kan toespreken, hetzij in de zestiende,



		65

		hetzij in de negentiende eeuw � want de mensch is teegnover deze dingen niets veranderd, � dan weet ze, dat \'t hart van haar zoon daarvoor zeer ontvankelijk is, of ze toont zeer onverstandig te zijn. Maar Juliane handelde en sprak zeer wijs; daarvan getuigt hare brief- wisseling en niet \'t minst \'t ontzag en de liefde, die hare beroemde zonen haar, zoo lang zij leefden, hebben blijven toedragen. Want ook bij Lodewijk mocht zijne Christelijke opvoeding, even als bij den Prins, diepe wortelen schieten en schoone en rijke vruchten dragen. Van Dillenburg begaf hij zich voor zijne hoogere opleiding naar Straats- burg en van daar naar Gen�ve, waar hij Calvijn gehoord heeft en omgang had met Junius, Peregrin de la Grange, en zoovelen zich daar toen bevonden, die later ook hier een voorname plaats op \'t kerkelijk en staatkundig gebied hebben ingenomen. In beide steden bekend geraakt met Fransche taal en zeden, wat hem later te stade zou komen, begaf hij zich daarop naar Brussel, waar hij, \'t zal kort na den afstand van de regeering van den Kei- zer geweest zijn, aankwam, om zich verder onder de leiding van zijn ouderen broeder, den Prins, te bekwamen. De Nassaus zagen name- lijk onze Gewesten als een tweede vaderland aan, omdat ze daarin vele landen in eigendom of in leen bezaten. Deze goederen waren aan Hendrik, den broeder van Willem den Oude, na huns vaders dood toegevallen; van Hendrik waren ze gekomen op zijn zoon Ren� van Chalons, die, kinderloos, ze in 1544 aan zijn neef, den Prins van Oranje, naliet. Vandaar, dat Nassau-Dillenburg en een gedeelte van Luxemburg en van Braband, waarin die bezittingen gelegen wa- ren, als ��n land door die vorsten werden aangemerkt. Omdat de Prins nu met hooge ampten en waardigheden hier door den Keizer en diens zoon was bekleed geworden, trok Lodewijk hierheen; hier was er, zouden we thans zeggen, een toekomst voor hem, te meer, daar de groote zaak van den godsdienst, die hij met zijn geheele hart voorstond en waaraan hij zijne krachten wenschte te wijden, hier met den dag in gewicht toenam. Ook den Prins was \'t niet onverschillig iemand van zulk een edel en beslist karakter bij zich te hebben in de zware tijden, die aanstaande waren, \'t Is wol opmerkelijk, en \'t pleit ten sterkste voor den persoon van Graaf Lodewijk, dat Koning Philips hem, ondanks zijn hervormde overtuigingen, in \'t eerst ten 5



		66

		minste, begunstigde. Hij kwam aan \'t Hof te Brussel en genoot daar onderscheidingen. Hij trok met den Koning mede in den krijgstocht tegen Frankrijk en hielp St. Quintijn veroveren. De Koning trachtte door de Graven van den Berg en van Hoorne op hem te werken, en hem zoodoende bij \'t Katholieke geloof te houden, maar dit bleef zonder gevolg; Graaf Lodewijk bleef getrouw. �Ta \'t vertrek des Ko- nings van hier begaf hij zich naar Dillenbmrg, van waar hij in \'t jaar 1563 een brief schreef aan den Prins, dat deze bij den Hertog van Kleef zou trachten te bewerken, dat hij tot krijgsoverste van de troepen der Neder-Westphaalsche-Kreits zou benoemd worden. De re- geeringsleden der Kreits bevonden zich toen te Keulen; waren ze hiertoe te bewegen, dan zou hij steeds met een gewapende macht bij de hand kunnen zijn, ingeval men die in onze Gewesten zou behoe- ven. Dit plan is toen verijdeld, maar men ontwaart er uit, wat ver- der uit alle overleggingen en handelingen van Graaf Lodewijk ten duidelijkste gebleken is, dat de groote zaak der godsdienstige vrij- heid, hetgeen toen beteekende een ander geloof dan dat der geves- tigde Kerk te belijden, hem reeds bij zijn eerste optreden in onzen strijd tegen Spanje heeft gekenmerkt. Ja! zijne historische beteeke- nis is juist gelegen in het onverholen en onafgebroken beslist partij trekken voor de zaak der Hervorming, meer nog dan zijn broeder, de Prins van Oranje, zulks in den aanvang althans der beroerten, hier te lande doen kon en mocht. De Prins vertoonde meer \'t be- leid, Graa.f Lodewijk den moed. Maar aan den moed paarde hij die innemende vriendelijkheid van gelaat, dat openhartige en toetredende in zijn omgang, dat beminnelijke in spraak en manieren, dat liefe- lijke en verhevene en heldhaftige in zijn geheelen persoon, dat een krijgsman, een vorstelijk krijgsman vooral, tot een der schoonste en edelste gestalten onder de menschen maakt. Hij boezemde ontzag, maar tevens liefde in. De ruwe en luchthartige Brederode, die ze- ven jaar ouder was dan hij, schreef hem in \'t jaar 1564, toen de uitbarsting van den strijd naderde: » niets ter wereld zou ik, naar mijne meening, beter kunnen doen, dan met n te gaan, en dat wel om vele redenen. Ge hebt slechts te bevelen en ge zult zien hoe ik u zal gehoorzamen en u volgen." En een paar jaar later schreef hij den Graaf over \'t sneuvelen van zijn broeder tegen de Turken en



		67

		voegde er bij: »ik wensch te sterven als een arm soldaat, een ware geus, aan uwe voeten." Toen de Landvoogdes hem op \'t laatst van \'t jaar 1566, ook uit naam des Konings, gelast had de Gewesten te verlaten, waarin hij, om zijn invloed, door de tegenpartij zoo ge- vreesd werd, schreven hem twee leden van \'t Verbond der Edelen, Ie Eevel en de Fyennes: »dat zij hem niet alleen wenschten te hand- haven en als eedgenoot te verdedigen voor de bescherming der ver- drukten, maar dat, indien ook al anderen hun plicht in dit opzicht, om namelijk elkander, volgens \'t Compromis, hulp en bijstand te ver- leenen, verzaakten, zij echter hun goed en bloed voor deze recht- vaardige zaak veil hadden en dat zij voor zijne voeten zouden willen sterven, als voor oen heer, die \'t waardig was en van wien zij er- kenden, dat geheel hun behoud afhing." In Frankrijk, waar hij zich van \'t jaar 1568 tot 1572 had opgehouden, stond hij bij vriend en vijand, aan \'t Hof en in \'t leger, bekend onder den naam van »den volmaakten Bidder"; en toen hij de stad Bergen in Septem- ber van \'t jaar 1572 aan den Hertog van Alva moest overgeven; werd hij met de kennelijkste blijken van bewondering en hoogach- ting door diens zoon Frederik en den Hertog van Medina Celi be- jegend. De sterkste getuigenis van gehechtheid aan zijn persoon vin- den we wellicht in een brief van Utenhove, een aanzienlijk Gente- naar, aan hem, waarin hg zich beklaagt over de vervolgingen van de bceldstormers te Gent en van de Protestanten in \'t algemeen. »Ik bid u uit onzer aller gemeenschappelijken naam om ons zulk een red- middel te willen verschaffen, dat wij den Heer daarvoor hoog mo- gen loven, Die u in Zijne genade met zulke rijke gaven heeft be- giftigd, dat gij met uw goeden wil en bijzondere goedheid, die uit uw gelaat spreekt, ook de macht bezit van de arme verdruk- ten uit den muil der wreed e wolven te trekken. De Gentenaars, om u de waarheid te zeggen, zien dagelijks verlangend naar uuit, om u tot hun heer en beschermer te hebben." Deze brief was den 19^dBn September 1566 geschreven. Graaf Lo- dewijk bevond zich toen te Antwerpen. Hij was op \'t laatst van \'t vorige jaar daar gekomen, en wel op verzoek van zijn broeder, Prins Willem, die hem in \'t begin van November naar Dillenburg geschre- ven had, dat hij zoo spoedig mogelijk moest overkomen, want dat



		68

		de vloot uit Portugal ieder oogenblik kon landen. Die vloot zou de koninklijde bruid Maria van Portugal overbrengen, die met groote pracht en staatsie uit Lissabon was afgehaald om weldra met den zoon der Landvoogdes, den neef des Konings, Alexander Farn�se (later Hertog v. Parma), in Brussel te huwen. De Koning had verlangd, dat de feesten bij die gelegenheid gegeven, luisterrijk zouden zijn, en dus zou de adel zooveel mogelijk zich om \'t vorstelijk bruidspaar scharen en Brabands hofstad zou schitteren van weidschen praal. Dit zou te meer \'t geval zijn, daar \'t kapittel van de Bidders van \'t Gul- den Vlies op den 3 Oen November, den dag van St. Andries, hun Schutsheilige, zou vergaderen. De kanselier Viglius zou, als naar ge- woonte, de plechtige feestrede houden, en tournooien, maaltijden, op- tochten zouden elkander gedurig afwisselen en \'t genot dier dagen verhoogen. En van dit alles was het huwelijksfeest van Floris van Montmorency, Baron van Montigny en van Helena van Melun, Prin- ses van Espinoy, in Wijnmaand met groote sier en pracht op \'t kas- teel van Antoing bij Doornik gevierd, het waardige voorspel geweest. De lichten, de kleuren, de bloemen, de liederen, de zegenwenschen en beden streelden zonder twijfel in Brussel toen veler oogen en ooren en harten. Velen echter, zeer velen verkeerden daarmede en daaron- der in stille smart en diepen rouw. \'t Zij nu, dat de Prins een voor- gevoel had gehad van de dingen, die komen zouden, \'t zij dat hij hoe langer zoo duidelijker had begrepen, dat er weldra gehandeld zou moeten worden, hij wenschte Graaf Lodewijk bij zich en ontbood hem. Er was namelijk in den loop van \'t geheele jaar 1565 een groote ver- andering in de toestanden en hunne verhoudingen tot elkander ingetre- den. In Januari was Egmond naar Spanje getogen om verzachting der geloofsvervolging te erlangen en den Koning een getrouw verslag van den bedenkelijken staat van zaken te geven. In April was de Graaf teruggekeerd, in Mei woonde hij de eerste vergadering van den Raad van State bij en maakte den inhoud van den lastbrief bekend, hem door den Koning, bij zijn afscheidsgehoor, overhandigd. Die inhoud wekte een ongewonen wrevel niet alleen bij Egmond, die een andere uitkomst zijner zending meende te mogen verwachten, na de schitte- rende ontvangst aan \'t koninklijke hof genoten, maar ook bij de meeste Raadsheeren; want \'t bleek dat Filips onverzettelijk bleef stand houden



		69

		■bij zijn beginsel en niets wilde toe- of opgeven tegenover de steeds dreigender eisenen der tegenpartij, \'t Bleef er niet bij; in een vol- genden brief aan de Landvoogdes, den 13den Mei gedagteekend uit Valladolid, sprak Zijne Majesteit zich nog duidelijker uit over de ge- loofsvervolging, zoodat de Prins en de Graven van Egmond en Hoorne zich niet ontzagen, zich daarover heftig uit te laten. Maar hierbij bleef \'t nog niet. In \'t begin der maand had de Koning reeds aan de Her- togin \'t bevel doen toekomen van de afkondiging van \'t Trentsche Concilie, dat in \'t najaar van \'t jaar 1563 was gesloten. In \'t be- gin van Juli had zij daaraan gevolg gegeven, zoodat ook in onze Ge- westen, gelijk in de overige landen der Christenheid, die besluiten kracht van wet zouden erlaDgen. Daarbij nu greep, natuurlijk onder geheel andere omstandigheden, hetzelfde plaats wat wij thans beleven, na de afkondiging van de besluiten van \'t Vaticaansch Concilie. De onfeilbaarheid des Pausen in zake van leer en zeden was er wel niet aangenomen, maar tegen \'t scheiden van \'t Concilie had men toch weten te verkrijgen, dat al zijne besluiten door den Paus zouden moeten worden bevestigd, en niemand, wie \'t ook ware, eenige verklaring of uitlegging of toelichting of omschrijving van die besluiten zou mogen geven dan de Paus alleen. Hiermede nu was er zulk een wijde kloof geslagen, niet alleen tusschen de getrouwe leden van de E. Katholieke Kerk en allen, die van hare leer waren afgeweken en die zich vrij wisten gemaakt van alle menschelijk gezag in geestelijke dingen, maar ook hen die, in de Kerk blijvende, milder gezind waren en voor \'t zelfstandig denken ook op \'t gebied van \'t hoogere leven een plaats wilden gelaten zien. De Koomsche Kerk had toen door \'t Trentsche, even als nu door \'t Vaticaansche Concilie, zich vele tegenstanders ge- maakt en geraakte toon, gelijk nu, in botsing met den Staat: in Fran- krijk met de rechten des Konings; in kerkelijke zaken, ten gevolge van de Gallicaansche privilegi�n; in onze Gewesten met de vrijheden en herkomsten veler steden. Graaf Lodewijk kwam, en van Brussel begaf hij zich op \'t eind van de maand November naar Antwerpen, waar Franciscus Junius kort te voren uit Gen�ve aangekomen was. Antwerpen werd toen in \'t volkslied Eu ropa\'stempel en\'s we- relds kroon genoemd. Het was een der grootste koopsteden,\'t Ve-



		70

		neti� van \'t Noorden. Het bezat een der hoofdkantoren van \'t Hanze- verbond, telde tweemaal-honderdduizend inwoners, zag jaarlijks een even groot getal van vreemdelingen binnen hare muren, die kwamen en gingen. Tweemaal daags werd er Beurs gehouden door ongeveer vijfduizend kooplieden, en gewoonlijk zeilden er dagelijks vijfhonderd schepen af en aan op de Schelde aan hare kaden. De namen der vier hoofdkaden verkondigden reeds, dat de stad ook voor de hoogere belan- gen des menschen veel had opgeleverd. Eene toch vereeuwigde den naam van den vermaarden Antwerpschen drukker Plantijn, eene andere dien van den beroemden aardrijkskundige Ortelius, terwijl twee andere later de namen van de onsterfelijke kunstenaars van Dijck en Jor- daens ontvingen. Toen, gelijk nog, was Antwerpen de stad van de kunst. Er woonden ongeveer driehonderd kunstenaars, en \'t was een oud gezegde, dat, wanneer er slechts ��n huis in Antwerpen zou staan, daarin dan nog een kunstenaar zou wonen. Er waren vier bloeiende Bederijkerskamers, en wat \'t godsdienstige leven en de opwekking daarvan betrof, de Landvoogdes noemde de stad \'t grootste Babyion der Gewesten. Toen Junius er aankwam, bevond er zich sedert vijfen- twintig jaar een bloeiende hervormde gemeente, ten deele uit Vlamin- gen, ten deele uit Walen bestaande, Carpentier bediende de eerst- genoemde, en Niel de andere. Omdat deze echter zoo was toegenomen, had men Junius ontboden, die te Gen�ve Graaf Lodewijk ontmoet had. Beide waren ze jeugdig, geloovig, moedig, vol hoop op de toekomst en tot alle zelfopoffering bereid. Beide waren ze de echte mannen voor dien zwaren en schoonen tijd, beide de ware strijders voor de dier- baarste goederen des levens. Brussel nu zou feest vieren, de arbeid ook op \'t staatsgebied zou worden gestaakt en de ernst zou worden afgelegd. De geestelijkheid zou rusten, de adel goeden sier maken, het volk zich aan de uitbun- digste vreugd overgeven. Die vreugd zou echter kort zijn, want gelijk gewoonlijk om de veertien dagen de pakketten mot renboden uit Spanje te Brussel aankwamen, zoo had dat van den 5 den November de be- ruchte brieven van den Koning, gedagteekend den 20sten October uit het lustslot van Segovia, ingehouden. Deze brieven hebben een grooten invloed op den gang der zaken uitgeoefend. De Koning ver- klaarde daarin onbewimpeld, dat hij in zijn regeeringsstelsel van ver-



		71

		volging, om des geloofs wil, bleef volharden, en dat de inquisitie, die onder zijne voorgangers bestaan had, nu, bij \'t toenemen der ket- terij, in de Ned. Gewesten noodiger dan immer was. De Landvoogdes zelve schrikte er voor terug. En niet zonder reden. Edelen, Stadhou- ders, Raden, Magistraten, allen hadden zich min of meer tegen\'s Ko- nings regeeringsbeleid verzet, en met iedere poging scheen \'t of men, tot hiertoe ten minste, \'t tegenovergestelde van wat men had bedoeld bereikt had. De Landvoogdes, die wist hoe afkeerig men in \'t algemeen in de Gewesten tegen \'t martelen en \'t ter dood brengen ter oorzake van godsdienst was, ging \'t bedenkelijke van haar toestand gevoelen. Zij bemerkte \'t toenemen van den haat der bevolking, na \'t vertrek van den Kardinaal, tegen haar, die nu \'t Spaansche volhardingsstelsel vertegenwoordigde, \'t Werd in Antwerpen en Brussel, in Valencijn en Doornik onrustiger, de beweging werd grooter, de gisting sterker. De samenscholingen, de hevige gesprekken, de opgewonden tooneelen op straten en pleinen, de oproerige geschriften, de opruiende bladen, die \'s nachts werden aangeplakt en tot afwerping van\'t juk der in- quisitie aanhitsten, maakten \'t waarlijk niet raadzaam om de bevelen des Konings op nieuw, gelijk \'t geschieden moest, uit te vaardigen en met stiptheid op te volgen. De Staatsraad werd om advies ge- vraagd, en de Prins was met de Graven van Egmond en Hoorne van gevoelen, dat de zaak haar loop moest hebben, dat men door moest gaan gelijk men tot hiertoe gedaan had, en dat de gevolgen, hoe noodlottig ook, voor de verantwoording der bewerkers zouden komen. De President van den Raad, Viglius, dorst niet tot een vernieuwde uitvaardiging overgaan. Hij wilde op dit oogenblik ten minste de spanning der gemoederen niet verhoogen. Ja! hij wilde het niet dade- lijk gehoorzamen aan den Koning voor zijne rekening nemen. Hij wist, dat hij de zaak der Kerk en der regeering alzoo beter diende dan met volle wetenschap en bewustzijn van wat er dreigde, \'t smeulend vuur in den boezem des volks in verterende vlammen te doen uitbarsten Men beraadslaagde er over en \'t gevoelen van den Prins dreef boven. De bevelen des Konings zouden openlijk weder worden afgevaardigd, gelijk toen de gewoonte was, door luide aflezingen in steden en dorpen. De uitwerking was, gelijk men verwacht had, ontzattend. Het hart des volks was getroifen en gewond door grievende teleurstelling. Kwa-



		72

		lijk verbeten woede wekte een soort van waanzin bij velen, zoodat er voorteekenen werden gezien, legerscharen in de wolken, monsters op de aarde, druppelen bloeds, kolen vuurs, schimmen en spooksels als uit den afgrond gerezen ; altemaal zinsbegoochelingen van ontstelde verbeelding en van hevig geschokte gemoederen. Onder deze omstandigheden trad Graaf Lodewijk op. Hij was wel reeds meermalen, gelijk we zeiden, hier geweest, te Brussel of te Breda bij zijn broeder, den Prins, maar had nimmer na den slag van St. Quintyn aan \'t openbare leven deelgenomen. In den nazomer echter van dit jaar (1565) had hij zich te Spa bevonden met zijn secretaris, Gilles Ie Clercq, met Nicolaas van Hammes, den Wapenkoning der Vliesorde en anderen, wier namen niet bekend zijn. Op die badplaats was \'t eerst sprake geweest van de oprichting van een Verbond, om zich tegen \'t Spaansche regeeringsstelsel van geweld in zake des ge- loofs te verzetten. Dat gesprek was voortgezet op de bruiloftsfeesten van den Baron van Montigny te Antoing in Wijnmaand. De plannen, daar overwogen en besproken, waren nu tot rijpheid, ter uitvoering gekomen en men zou handen aan \'t werk slaan. De 30ste November was aangebroken. Op dien dag, gewijd aan den Patroon dei Vlies- orde, den Heilige Andreas, was, zooveel mogelijk om de vijf jaren, sedert de instelling der Orde in \'t jaar 1430 door Hertog Filips van Boergondi�, het kapittel der Bidders vergaderd geweest. Ook nu greep dit plaats, en de Kanselier der Orde, Viglius, had \'s morgens de ver- gaderden in een plechtige latijnsche rede toegesproken en hen op nieuw herinnerd aan \'t doel der instelling, dat zij namelijk de Kerk moesten beschermen en \'t Vorstelijk gezag handhaven. Voor eenige Heeren der Orde kwam deze herrinnering, naar de meening des redenaars, in dezen tijd ten minste niet te onpas. Op den kleinen Zavel (Ie petit Sablon) te Brussel is thans\'t paleis of \'t hof van den Hertog van Aremberg een bekend gebouw. In de nabijheid daarvan staat de gevangenis les Petits-Carmes, die de plaats beslaat van \'t voormalige Karmelitenklooster. Hiernevens was voor drie eeuwen de plek, waar \'t Hof van Floris van Pallandt, den Graaf van Culemburg, stond. De Graaf bevond zich nog niet in de stad, maar had zijn huis voor de bijeenkomst afgestaan, die Graaf Lodewijk met Brederode, Heer



		73

		van Vianen, Jan van Marnix en anderen, daar in stille afzondering van \'t feestgedrnisch belegd hadden. Een twintigtal Edelen waren er bijeen en de vergadering greep plaats in de groote zaal. Deze kon driehonderd personen bevatten en was, naar de gewoonte destijds, hoogst eenvoudig gemeubileerd. Een paar tafels, banken aan de muren, eenige stoelen en een drietal lichtkroonen was alles wat er gevonden werd. Op den avond van den 30sten November van \'t jaar 1565 is eigenlijk de eerste grondslag gelegd, waaruit zich al \'t overige van den vrijheidsstrijd onzer vaderen ontwikkeld heeft. De eerste gulden mijlpaal werd daar opgericht, vanwaar de weg zou leiden naar het nemen van den Briel, om verder door de Pacificatie van Gent, de Unie van Utrecht, de afzwering van den Koning van Spanje, uit te loopen op den vrede van Munster. Door dezen vrede, gelijk door\'t tractaat van Osnabruck van \'t zelfde jaar, was de eenheid van de Kerk der Middeleeuwen feitelijk en rechtens verbroken, en onze Noor- delijke Gewesten werden sedert, even als de Duitsche Gereformeerde Staten, door de Europeesche staatkunde erkend. Eene richting van een hart of van eene gemeenschap, is een leven uit een eigen beginsel ontsproten. Zulk een beginsel werkt soms zon- der dat men er bewust van is. Dat Graaf Lodewijk met bewustheid den eersten krachtigen stoot van verzet tegen de Regeering, van de Hervormde of Calvinistische (in Duitschland was de Hervorming groo- tendeels eene Luthersche) zijde heeft doen uitgaan, mag zeer betwij- feld worden, want de meerderheid der Edelen, die tot het Verbond, na de bijeenkomst te Brussel toetraden, was Katholiek, � evenwel de aanvang er van was Hervormd geweest. De bijeenkomst toch ten huize van den Graaf van Culemburg was door Junius geopend ge- worden met gebed en toespraak, en dat was van groote beteekenis. Hij tonh stond bekend en was gevreesd en gehaat door de regeering te Brussel als de groote man van de beweging te Antwerpen. Hij was \'t, die steeds in geheime bijeenkomsten predikte, hij verspreidde met zijn vriend Jan van Blois van Treslong, broeder van den Wa- tergeus, vele geschriften onder \'t volk over de vrijheid van Eeligie, ja! zond die aan de leden van den Raad van State, om te prikkelen en te beroeren. Tot hem werden, onder allerlei bedekte namen en titels, brieven gezonden voor de Antwerpsche gemeente; tot hem